PROGRAM

BEZPIECZEŃSTWA POWODZIOWEGO

W DORZECZU WISŁY ŚRODKOWEJ

– ZAŁOŻENIA

Warszawa, 2011 r.

2

Zespół wojewoda mazowiecki Jacek Kozłowski

Komitet Sterujący: sekretarz stanu w Ministerstwie Środowiska wojewoda kujawsko-pomorski wojewoda lubelski wojewoda łódzki wojewoda podlaski wojewoda świętokrzyski wojewoda warmińsko-mazurski prezydent m.st. Warszawy dyrektor Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej

Zespół ekspertów: prof. Elżbieta Nachlik prof. Janusz Zaleski prof. Jan Żelazo prof. Artur Magnuszewski prof. Andrzej Sadurski mgr inż. Dariusz Gronek dr hab. inż. Jan Winter dr hab. Zbigniew Strzelecki

Komitet Koordynujący

Aleksandra Czyżewska, pełnomocnik wojewody mazowieckiego – przewodnicząca Aleksander Błaszczyk, pełnomocnik wojewody lubelskiego Witold Drowanowski, pełnomocnik wojewody podlaskiego Marian Górecki, pełnomocnik wojewody kujawsko-pomorskiego Wiesław Ostaniewicz, pełnomocnik wojewody warmińsko-mazurskiego Leszek Papaj, pełnomocnik wojewody świętokrzyskiego Marek Sokołowski, pełnomocnik wojewody łódzkiego Adam Sulejewski, pełnomocnik prezydenta m.st. Warszawy

Biuro Programu: dr inż. Małgorzata Bogucka-Szymalska, ekspert, Mazowiecki Urząd Wojewódzki dr inż. Bronisław Kamiński, ekspert, Minister Środowiska 1989–1990 inż. Stanisław Maciejewski, dyrektor Oddziału Płockiego WZMiUW inż. Bogusław Nerc, zastępca dyrektora WZMiUW Warszawa inż. arch. Maria Szwałko, Mazowiecki Urząd Wojewódzki Andrzej Rybus-Tołłoczko, Mazowiecki Urząd Wojewódzki Bogusław Wiącek, Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej, Warszawa Analiza danych statystycznych: Dominik Owczarek, Instytut Socjologii, Uniwersytet Warszawski oraz Instytut Spraw Publicznych

3

Objaśnienia skrótów: DP – Dyrektywa Powodziowa HNV – high nature value (obszary o wysokiej wartości przyrodniczej) icp – inwestycje celu publicznego jst – jednostka samorządu terytorialnego KPZK – Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju KSRR – Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego KZGW – Krajowy Zarząd Gospodarki Wodnej MPZP – miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego MRR – Ministerstwo Rozwoju Regionalnego MSP – małe i średnie przedsiębiorstwa MSWiA – Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji NSS – Narodowa Strategia Spójności NSRO – Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia ONW – obszary o niekorzystnych warunkach OOŚ – ocena oddziaływania na środowisko OP/SI – obszary problemowe / strategicznej interwencji OTOP – Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków PCK – Polski Czerwony Krzyż SARP – Stowarzyszenie Architektów Polskich RDOŚ – Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska RZGW – Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej RZPR – Ramowe Zintegrowane Programy Regionalne SRK – Strategia Rozwoju Kraju TUP – Towarzystwo Urbanistów Polskich WOPR – Wodne Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe WWF – World Wildlife Fund WZiZT – warunki zabudowy i zagospodarowania terenu WZMiUW – Wojewódzki Zarząd Melioracji i Urządzeń Wodnych ZHP – Związek Harcerstwa Polskiego ZHR – Związek Harcerstwa Rzeczypospolitej

4

1. WSTĘP..................................................................................................................................................................... 6

1.1. CEL................................................................................................................................................................... 6 1.2. ZASIĘG TERYTORIALNY, CZAS, STOPIEŃ SZCZEGÓŁOWOŚCI (SKALA)....................................................................... 6 1.3. PODSTAWY PRAWNE PROGRAMU RAMOWEGO....................................................................................................... 7 1.4. ZGODNOŚĆ Z DOKUMENTAMI STRATEGICZNYMI................................................................................................... 8

1.4.1. Strategia Rozwoju Kraju 2007–2015.......................................................................................................... 9 1.4.2. Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia 2007–2015 (Narodowa Strategia Spójności).......................... 9 1.4.3. Strategia Gospodarki Wodnej ................................................................................................................... 10 1.4.4. Strategia „Sprawne Państwo 2011–2020”............................................................................................... 10 1.4.5. Strategia rozwoju społeczno -gospodarczego Polski Wschodniej do roku 2020....................................... 10 1.4.6. Polityka wodna państwa do roku 2030 z uwzględnieniem etapu 2016 – projekt ...................................... 11 1.4.7. Program wodno-środowiskowy kraju ....................................................................................................... 11 1.4.8. Plan gospodarowania wodami na obszarze dorzecza Wisły..................................................................... 11 1.4.9. Strategia ochrony obszarów wodno-błotnych w Polsce wraz z Planem działań (na lata 2006–2013)..... 12

1.5. METODOLOGIA................................................................................................................................................ 12 1.6. UCZESTNICY I ICH ROLE................................................................................................................................... 13 1.7. HARMONOGRAM PRAC NAD DOKUMENTEM RAMOWYM 2011–2013 .................................................................... 14

2. ŚRODOWISKO GEOGRAFICZNE ZE SZCZEGÓLNYM UWZGL ĘDNIENIEM ZAGRO ŻENIA

POWODZIOWEGO ............................................................................................................................................ 16

3. CELE STRATEGICZNE WIELOLETNIEGO PROGRAMU BEZPIECZE ŃSTWA POWODZIOWEGO

W DORZECZU WISŁY ŚRODKOWEJ............................................................................................................ 19

3.1. POWIĄZANIE Z PROGRAMEM OCHRONY PRZED POWODZIĄ W DORZECZU GÓRNEJ WISŁY................................... 19 3.2. WZROST EFEKTYWNOŚCI INFRASTRUKTURY PRZECIWPOWODZIOWEJ.................................................................. 19 3.3. ZWIĘKSZENIE SKUTECZNOŚCI ZARZĄDZANIA FALĄ POWODZIOWĄ I NATURALNEJ RETENCJI W DORZECZU

ŚRODKOWEJ WISŁY Z ZACHOWANIEM DOBREGO STANU EKOLOGICZNEGO ZLEWNI I RZEK.................................... 19 3.4. DOSTOSOWANIE ZAGOSPODAROWANIA OBSZARÓW NADRZECZNYCH DO POZIOMU ZAGROŻENIA POWODZIOWEGO. 19 3.5. ZWIĘKSZENIE ŚWIADOMOŚCI BEZPIECZEŃSTWA POWODZIOWEGO WŚRÓD SPOŁECZNOŚCI LOKALNYCH ORAZ

WZMOCNIENIE DZIAŁAŃ INSTYTUCJONALNYCH.................................................................................................. 19

4. GŁÓWNE KIERUNKI INTERWENCJI ........................ ................................................................................... 20

Ocena infrastruktury przeciwpowodziowej, odbudowa retencji naturalnej, określenie procedur planowania przestrzennego oraz edukacja mieszkańców terenów zalewowych – to główne kierunki interwencji Programu Bezpieczeństwa Powodziowego w Dorzeczu Wisły Środkowej. Wskażą one priorytetowe przedsięwzięcia do realizacji w perspektywie czasowej do roku 2030, które umożliwią osiągnięcie wymienionych w rozdziale 3 celów strategicznych. Poniżej omówiono ich charakterystykę.................... 20

4.1. INFRASTRUKTURA PRZECIWPOWODZIOWA......................................................................................................... 20 4.1.1. Historia rozwoju infrastruktury przeciwpowodziowej.............................................................................. 20 4.1.2. Istniejąca infrastruktura przeciwpowodziowa.......................................................................................... 20 4.1.3. Stan techniczny infrastruktury przeciwpowodziowej ................................................................................ 22 4.1.4. Szacunek strat powodziowych z ostatniej dekady..................................................................................... 23 4.1.5. Ocena stanu zagrożenia powodziowego z uwzględnieniem wpływu dorzecza górnej Wisły i dorzecza

Bugu położonego poza granicami kraju ................................................................................................... 23 4.1.6. Wdrażanie Dyrektywy Powodziowej......................................................................................................... 24

4.2. GOSPODARKA WODNA...................................................................................................................................... 24 4.2.1. Melioracje ................................................................................................................................................ 24 4.2.2. Retencja naturalna i sztuczna oraz obiekty małej retencji ....................................................................... 24 4.2.3. Transportowe wykorzystanie rzek............................................................................................................. 25 4.2.4. Dyspozycyjne i perspektywiczne zasoby wód podziemnych oraz wielkość ich poboru przez różne

podmioty ................................................................................................................................................... 25 4.3. GOSPODARKA PRZESTRZENNA.......................................................................................................................... 26 4.3.1. STAN PRAWNY W ZAKRESIE OCHRONY PRZECIWPOWODZIOWEJ............................................................................ 26

4.3.2. Ochrona przeciwpowodziowa w aktach planowania przestrzennego na poziomie ponadlokalnym......... 27 4.3.3. Stan ochrony przeciwpowodziowej w gminnych aktach planistycznych (ankietyzacja)............................ 28 4.3.4. Stan faktyczny zagospodarowania przestrzennego obszarów narażonych na niebezpieczeństwo powodzi

.................................................................................................................................................................. 29 4.4. SPOŁECZEŃSTWO I ZARZĄDZANIE KRYZYSOWE................................................................................................... 30

4.4.1. Zarządzanie kryzysowe............................................................................................................................. 30

5

4.4.2. Instytucjonalna pomoc dla poszkodowanych............................................................................................ 32 4.4.3. Działania edukacyjne i konsultacje społeczne.......................................................................................... 32

5. DELIMITACJA OBSZARÓW PROBLEMOWYCH I ICH TYPOLOGIA ...................... ............................. 34

5.1. KRYTERIA WYBORU OBSZARÓW PROBLEMOWYCH............................................................................................... 35 5.2. TYPOLOGIA OBSZARÓW PROBLEMOWYCH. ......................................................................................................... 35

6. STRATEGICZNA OCENA ODDZIAŁYWANIA NA ŚRODOWISKO – ZAŁO ŻENIA I TRYB................ 36

6.1. PROCEDURA.................................................................................................................................................... 36 6.2. SCENARIUSZE.................................................................................................................................................. 37

7. ZASADY MONITORINGU I MIERNIKI...................... .................................................................................... 38

8. ŹRÓDŁA FINANSOWANIA PROGRAMU....................................................................................................... 40

9. HARMONOGRAM WDRA ŻANIA PROGRAMU I ZADANIA 2014............................................................. 42

10. SPIS TABEL I ZAŁ ĄCZNIKÓW ........................................................................................................................ 44

6

1. WSTĘP

1.1. Cel

Celem Programu Bezpieczeństwa Powodziowego w Dorzeczu Wisły Środkowej (zwanym dalej Programem) jest stworzenie operacyjnego, średniookresowego narzędzia minimalizowania ryzyka powodziowego w dorzeczu Wisły środkowej. Program obejmie uzgodnione priorytetowe zamierzenia, których celem jest zapewnienie bezpieczeństwa obszaru zlewni z uwzględnieniem wartości przyrodniczych i kulturowych.

W ostatnim dziesięcioleciu w dorzeczu środkowej Wisły wystąpiły dwie duże powodzie, które stanowiły zagrożenie dla życia ludzi oraz spowodowały ogromne straty materialne. Szczególnie duże straty wywołała ostatnia powódź w 2010 r. Ujawniła ona nieskuteczność istniejącej infrastruktury przeciwpowodziowej oraz brak zintegrowanego działania różnych podmiotów w zarządzaniu falą powodziową w sytuacji kryzysowej. Wysokość strat poniesionych w Polsce w skutek powodzi ubiegłorocznej wyniosła ponad 2,9 mld euro. Wartość ta stanowiła blisko 1% PKB za 2009 r., co pozwoliło przedłożyć Komisji Europejskiej wniosek o finansowanie szkód powstałych podczas powodzi w 2010 r. Dotychczas na usuwanie skutków powodzi w roku 2010 i 2011 MSWiA przekazało łącznie 3 mld 216 mln 293 tys. zł. Dodatkowo Polska otrzymała 105,5 mln euro, czyli około 422 mln zł, pomocy finansowej z Funduszu Solidarności Unii Europejskiej dla województw, które ucierpiały na skutek powodzi w 2010 r.

W związku z tak znacznymi wydatkami finansowymi państwa na usuwanie szkód wzrasta znaczenie podjęcia przez rząd systemowych działań w sferze profilaktyki powodziowej.

Do tej pory nie było programu dotyczącego obszaru dorzecza środkowej Wisły, który uwzględniałby dążenie w dłuższej perspektywie czasu do systemowego zwiększenia bezpieczeństwa powodziowego w dorzeczu, tak jak to zrobiono w programach dotyczących Odry i górnej Wisły.

Obecnie, od kwietnia br. do października br., tworzone są założenia programu ramowego. Po ich przyjęciu przez Komitet Sterujący zostanie opracowany w 2012 r. projekt właściwego Programu, który zostanie poddany strategicznej ocenie oddziaływania na środowisko, a następnie po konsultacjach przedstawiony Radzie Ministrów. Po zaakceptowaniu przez rząd będzie wprowadzany, począwszy od 2014 r.

1.2. Zasięg terytorialny, czas, stopień szczegółowości (skala)

Zlewnia Wisły środkowej jest obszarem o niewymiernych wartościach przyrodniczych i kulturowych. Wisła środkowa i jej dopływy mogą nieść zagrożenie powodziowe, jak stało się to podczas powodzi w 2010 r. Analizowany obszar pokrywa się z zasięgiem działania Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej w Warszawie oraz siedmiu Wojewódzkich Zarządów Melioracji i Urządzeń Wodnych (reprezentujących samorządy regionalne i działających w granicach województw) i obejmuje w całości lub w części województwa: mazowieckie, lubelskie, podlaskie, łódzkie, kujawsko-pomorskie, świętokrzyskie, warmińsko-mazurskie (818 jst.) (załącznik nr 1).

Zakres czasowy Programu wynika z dokumentów strategicznych kraju dotyczących dwóch perspektyw:

• średniookresowej do 2020 r., • strategicznej do 2030 r.

Tak określony horyzont czasowy jest także zgodny z polityką wodną Unii Europejskiej.

Opracowując Program, zdecydowano, że całość obszaru zostanie przedstawiona w skali 1:250 000,

7

natomiast obszary problemowe (po ich identyfikacji i określeniu typologii) w skali 1: 100 000.

1.3. Podstawy prawne programu ramowego

W trakcie opracowywania Programu uwzględnione zostaną zapisy następujących aktów prawnych: • Dyrektywy 2007/60/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 października

2007 r. w sprawie oceny ryzyka powodziowego i zarządzania nim. Jest to podstawowy akt prawny w Unii Europejskiej, określający zasady planowania przeciwpowodziowego. Zbowiązuje on państwa europejskie do podjęcia działań, umożliwiających zminimalizowanie ryzyka, które powódź może stwarzać dla ludzkiego zdrowia, środowiska przyrodniczego, działalności gospodarczej i dziedzictwa kulturowego, oraz zarządzanie nim. Rozwiązania te mogłyby polegać m.in. na właściwym zagospodarowaniu terenów narażonych na niebezpieczeństwo powodzi. Program będzie więc w maksymalnym stopniu uwzględniać europejskie ramy legislacyjne.

• Ustawy z dnia 6 grudnia 2006 r. o zasadach prowadzenia polityki rozwoju1.

Stanowi ona podstawę do sporządzania i wprowadzania dokumentów operacyjno-wdrożeniowych (programów) opracowywanych m.in. przez ministrów właściwych w celu realizacji średniookresowej strategii rozwoju kraju. W przypadku każdego programu instytucja opracowująca program przygotowuje przed jego przyjęciem raport ex ante, zawierający sporządzoną z wyprzedzeniem ewaluację skuteczności i efektywności realizacji programu. Projekty programu zgodnie z art. 19a podlegają konsultacjom.

• Ustawą z dnia 5 stycznia 2011r. o zmianie ustawy - Prawo wodne oraz niektórych innych ustaw.

Wdraża ona tzw. Dyrektywę powodziową (DP) do krajowego ustawodawstwa. Zgodnie z tym aktem prawnym administracja publiczna podejmuje się olbrzymiego przedsięwzięcia (w aspekcie rzeczowym i finansowym) dotyczącego ochrony przeciwpowodziowej oraz minimalizacji skutków powodzi w określonym czasie, a także w cyklach 6-letnich i do rozliczania się z ich realizacji w Brukseli.

W celu zapewnienia kompatybilności Programu Bezpieczeństwa Powodziowego w Dorzeczu Wisły Środkowej i realizacji zobowiązań państwa w zakresie ochrony przeciwpowodziowej, powstających w tym samym czasie, przyjęto założenie, że w Programie będą sukcesywnie uwzględniane wyniki prac wdrożeniowych, o których mowa w ww.ustawie. Będą też proponowane pilotażowe autorskie rozwiązania oparte na własnych analizach.

• Ustawa z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko2.

Nakłada ona obowiązek strategicznej oceny oddziaływania na środowisko wszelkich dokumentów planistycznych i strategicznych. Zatem wprowadzanie Programu będzie przebiegać z zachowaniem całej procedury wymaganej prawem (patrz rozdz. 6).

Ponadto, oprócz wskazanych jako główne podstawy prawne, będą brane pod uwagę inne akty prawne3. 1 Tekst jednolity Dz.U.09.84.712 2010-01-01 zm. Dz.U.2009.157.1241. 2 Dz. U. Nr 199, poz. 1227 z późn. zm., 3 Ustawa z dnia 18 lipca 2001 r. Prawo wodne. (Tekst jednolity: Dz. U. z 2005 r. Nr 239, poz. 2019). (Zmiany: Dz. U. z 2005 r. Nr 267, poz. 2255; z 2006 r. Nr 170, poz. 1217 i Nr 227, poz. 1658;z 2007 r. Nr 21, poz. 125, Nr 64, poz. 427, Nr 75, poz. 493 i Nr 88, poz. 587); Ustawa z dnia 27 marca 2007 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz. U. 2003 Nr 80, poz. 717 z późn. zm.), omówiona szerzej w rozdziale 4.3.; Ustawa o finansach publicznych z dnia 27 czerwca 2009 r. o finansach publicznych (Dz. U. Nr 157, poz. 1240, z późn. zm.); Dyrektywa nr 2000/60/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 października 2000 r. ustanawiająca ramy wspólnotowego działania w dziedzinie polityki wodnej; Dyrektywa Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 roku w sprawie ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej fauny i flory; Dyrektywa Rady 79/409/EWG z dnia 2 kwietnia 1979 roku w sprawie ochrony dzikich ptaków (z późn. zm.); Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 9 listopada 2010 r. w

8

1.4. Zgodność z dokumentami strategicznymi Opracowywany dokument ma być zbiorem zamierzeń dotyczących zmniejszania ryzyka powodziowego w dorzeczu górnej Wisły, spójnym z innymi dokumentami strategicznymi wymienionymi w tym podrozdziale. Obecnie dokumenty planistyczne i programowe na poziomie krajowym w różnym stopniu uwzględniają problematykę bezpieczeństwa powodziowego, ale w ich aktualizacji, obejmującej kolejny okres finansowania przez Unię Europejską 2014–2020, należy potraktować tę problematykę priorytetowo. Wiele z tych dokumentów powstawało w połowie poprzedniej dekady, stąd nie uwzględniały zjawisk o tak dużym zasięgu jak powódź z roku 2010.

Rada Ministrów przyjęła 27 listopada 2009 r. Plan uporządkowania strategii rozwoju (reasumpcja decyzji 10 marca 2010 r.), który stanowi pierwszy etap prac rządu nad uporządkowaniem obowiązujących dokumentów strategicznych, tj. strategii i programów rozwoju, w tym programów wieloletnich.

W dokumencie zaproponowano ograniczenie liczby strategii rozwoju z obecnie obowiązujących 42 dokumentów tego typu do 9 nowych, zintegrowanych strategii rozwoju, realizujących średnio- i długookresową strategię rozwoju kraju, stanowiących „inne strategie rozwoju” w rozumieniu ustawy z dnia 6 grudnia 2006 r. o zasadach prowadzenia polityki rozwoju.

Są to następujące strategie:

1. Strategia innowacyjności i efektywności gospodarki, 2. Strategia rozwoju kapitału ludzkiego, 3. Strategia rozwoju transportu, 4. Bezpieczeństwo energetyczne i środowisko, 5. Sprawne państwo, 6. Strategia rozwoju kapitału społecznego, 7. Krajowa strategia rozwoju regionalnego 2010–2020. Regiony, miasta, obszary wiejskie, 8. Strategia Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej, 9. Strategia zrównoważonego rozwoju wsi i rolnictwa.

Podstawą diagnostyczną opracowywanych strategii rozwoju jest Raport Polska 2030, przygotowany przez Zespół Doradców Strategicznych Prezesa Rady Ministrów w maju 2009 r. Strategie te będą stanowiły główne instrumenty realizacji Średniookresowej Strategii Rozwoju Kraju.

Program będzie odnosił się w szczególności do zapisów Strategii Sprawne Państwo (omówionej poniżej) oraz Bezpieczeństwo energetyczne i środowisko, której jednym z priorytetów jest racjonalna gospodarka zasobami naturalnymi – gospodarka wodna, zrównoważona, wielofunkcyjna gospodarka leśna, system obszarów chronionych (w tym NATURA 2000), bioróżnorodność, rekultywacja gleb, zrównoważona gospodarka zasobami złóż kopalin, rozwój wyrobów i usług spełniających wysokie standardy w dziedzinie ochrony środowiska.

Wśród wymienionych strategii istotna dla realizacji Programu będzie głównie Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego, przyjęta przez Radę Ministrów 13.07.2010 r., realizowana m.in. poprzez zapewnienie ładu przestrzennego – racjonalizację użytkowania przestrzeni, zapobieganie

sprawie przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko ( Dz.U. Nr 213 poz. 1397); ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (Dz.U. z 2010 r. Nr 102, poz. 651 z późn. zm.); Ustawa z dnia 8 lipca 2010 r. o szczególnych zasadach przygotowania do realizacji inwestycji w zakresie budowli przeciwpowodziowych (Dz. U. Nr 143 Poz.963); Ustawa z dnia 24 czerwca 2010 r. o szczególnych rozwiązaniach związanych z usuwaniem skutków powodzi z 2010 r. (Dz. U. Nr 123 Poz. 835, ze zm.); Ustawa z dnia 26 kwietnia 2007 r. o zarządzaniu kryzysowym (Dz. U. z 2007 r. Nr 65, poz. 437, z poźn. zm.); ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane (Dz. U. z 2010 r. Nr 243, poz. 1623 z późn. zm.); Ustawa z dnia 18 kwietnia 2002 r. o stanie klęski żywiołowej (Dz. U. Nr 62, poz. 558, z poźn. zm.); Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. 2004, Nr 92, poz. 880); Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (Dz. U. 2001, Nr 62, poz. 627); Ustawa z dnia 5 stycznia 2011 r. o zmianie ustawy Prawo wodne oraz innych ustaw (Dz. U. 2011, Nr 32, poz. 159); Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 27 czerwca 2006 r. w sprawie przebiegu granic obszarów dorzeczy i regionów wodnych (Dz. U. Nr. 126, poz. 878); ustawa z dnia 7 listopada 2008 r. o zmianie niektórych ustaw w związku z wdrażaniem funduszy strukturalnych i Funduszu Spójności (Dz.U.Nr 216, poz. 1370).

9

degradacji, relacje w obszarach funkcjonalnych miast, procesy urbanizacyjne; zgodne z kierunkiem interwencji planowanym dla zapewnienia bezpieczeństwa powodziowego. Strategia wprowadza m.in. nowy instrument finansowania – kontrakt terytorialny, pojęcie obszary strategicznej interwencji oraz zróżnicowane podejście do różnych typów terytoriów.

Program znajduje powiązanie także ze Strategią zrównoważonego rozwoju wsi i rolnictwa i jej priorytetami dotyczącymi ochrony środowiska, bioróżnorodności, zmian klimatycznych – w tym priorytetem zrównoważonego użytkowania terenów rolnych; programami rolno-środowiskowymi; ideą obszarów NATURA 2000; obszarów o wysokiej wartości przyrodniczej (HNV) oraz obszarów o niekorzystnych warunkach (ONW); różnorodnością biologiczną; działaniami adaptacyjnymi i mitygacyjnymi w rolnictwie (zwiększenie retencji wody w środowisku, ochrona gleb, zrównoważone stosowanie środków ochrony roślin, promocja praktyk sprzyjających redukcji i sekwestracji gazów cieplarnianych, modernizacja pomieszczeń inwentarskich, edukacja, upowszechnianie systemu ubezpieczeń, wzmocnienie systemu planowania przestrzennego); synergią między celami produkcyjnymi, środowiskowymi i adaptacyjnymi; pozyskiwaniem energii ze źródeł odnawialnych.

1.4.1. Strategia Rozwoju Kraju 2007–2015

Strategia Rozwoju Kraju jest nadrzędnym, wieloletnim dokumentem strategicznym dotyczącym rozwoju społeczno-gospodarczego kraju, stanowiącym odniesienie dla innych strategii i programów rządowych oraz opracowywanych przez jednostki samorządu terytorialnego. Strategia jest podstawową przesłanką dla Narodowej Strategii Spójności (NSS) – Narodowych Strategicznych Ram Odniesienia, Krajowego Planu Strategicznego dla Obszarów Wiejskich i Strategii Rozwoju Rybołówstwa oraz wynikających z nich programów operacyjnych.

Horyzont czasowy Strategii pokrywa się z okresem obowiązywania nowej perspektywy finansowej Unii Europejskiej na lata 2007–2013 wraz z zastosowaniem reguły wydatkowania środków n+2. Opracowywany Program zostanie oceniony ze względu na zgodność z zapisami Strategii. Głównym celem Strategii jest podniesienie poziomu i jakości życia mieszkańców Polski: poszczególnych obywateli i rodzin. Szczególnie ważny dla Programu jest priorytet 2., Poprawa stanu infrastruktury technicznej i społecznej, w ramach którego wspierane będą przedsięwzięcia z zakresu ochrony przed katastrofami naturalnymi i w zakresie ochrony przeciwpowodziowej, obejmujące modernizację i odtworzenie urządzeń przeciwpowodziowych, a także rozwój małej sztucznej retencji oraz budowy polderów.

Natomiast w ramach priorytetu 4. Budowa zintegrowanej wspólnoty społecznej i jej bezpieczeństwa przewidziano m.in. zintensyfikowanie działań na rzecz poprawy infrastruktury bezpieczeństwa wewnętrznego, w tym systemu informowania o zagrożeniach powodziowych, co jest zgodne z proedukacyjnymi założeniami Programu. Tym samym cele, które ma spełnić Program, będą podporządkowane realizacji celów zawartych w strategii.

1.4.2. Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia 2007–2015 (Narodowa Strategia Spójności)

Celem strategicznym NSRO, uzgodnionym z Komisją Europejską, jest podjęcie i uruchomienie przedsięwzięć, które zapewnią utrzymanie gospodarki na ścieżce wysokiego wzrostu w następstwie wzmocnienia konkurencyjności regionów i przedsiębiorstw oraz wzrostu zatrudnienia przy zapewnieniu wyższego poziomu spójności społecznej, gospodarczej i terytorialnej. W świetle tych założeń przyjęto do realizacji trzy cele szczegółowe: utrzymanie gospodarki na ścieżce wysokiego wzrostu gospodarczego; wzmocnienie konkurencyjności regionów i przedsiębiorstw i wzrost zatrudnienia oraz podniesienie poziomu spójności społecznej, gospodarczej i terytorialnej.

Realizacja drugiego celu szczegółowego wymaga poprawy wizerunku Polski i jej regionów jako miejsca atrakcyjnego do inwestowania i pracy, zapewnienia dostępności do sprawnie działającej i bezpiecznej infrastruktury transportowej oraz kierowania środków na infrastruktur ę

10

środowiskową w celu wzmocnienia synergii pomiędzy ochroną środowiska a wzrostem gospodarczym. Przewiduje się podejmowanie działań w celu przeciwdziałania poważnym awariom, a także minimalizacji negatywnych skutków powodzi.

NSRO stanowi podstawę 16 regionalnych programów operacyjnych i krajowych programów operacyjnych.

1.4.3. Strategia Gospodarki Wodnej

Strategia, przyjęta przez Radę Ministrów 13 września 2005 r., wskazuje podstawowe kierunki i zasady realizacji idei trwałego i zrównoważonego rozwoju w gospodarowaniu wodami, w tym zwiększenie skuteczności ochrony przed powodzią i skutkami suszy. Działania prowadzące do osiągnięcia tak zdefiniowanego celu, z którym zgodne są założenia Programu Bezpieczeństwa Powodziowego w Dorzeczu Wisły Środkowej, określono w sposób następujący:

• opracowanie planów ochrony przeciwpowodziowej i przeciwdziałania skutkom suszy na obszarze kraju,

• właściwe utrzymanie koryt rzecznych i stworzenie warunków do swobodnego spływu wód powodziowych i lodów,

• zwiększenie retencji dolinowej rzek, • stymulowanie działań umożliwiających zatrzymanie wody w glebie przez modernizację

melioracji szczegółowych, • poprawa stanu technicznego budowli hydrotechnicznych zagrażających bezpieczeństwu, w

tym obowiązkowe wykonanie robót remontowych i modernizacyjnych na podstawie monitoringu sprawności technicznej,

• budowa i modernizacja urządzeń przeciwpowodziowych, • utrzymanie rzek i związanej z nimi infrastruktury w dobrym stanie technicznym, odnowienie

floty lodołamaczy w celu zapewnienia swobodnego spływu wód Wisły i Odry w okresach zlodzenia,

• komunalizacja wałów przeciwpowodziowych, • tworzenie systemów obowiązkowych ubezpieczeń majątku od powodzi.

1.4.4. Strategia „Sprawne Państwo 2011–2020”

Przyjęta zostanie przez Radę Ministrów w formie uchwały i będzie poddana ocenie w 2014 r. Opracowanie projektu strategii wynika z przyjętego przez Radę Ministrów 24 listopada 2009 r. Planu uporządkowania strategii rozwoju. Strategia zakłada, że Polska w 2020 r. będzie państwem: o funkcjonalnej strukturze organizacyjnej, skutecznie zarządzanym i koordynowanym, z dobrym prawem, efektywnymi systemami ochrony praw obywatela, ze skutecznym wymiarem sprawiedliwości i prokuraturą, w którym wzrośnie poziom bezpieczeństwa i porządku publicznego.

1.4.5. Strategia rozwoju społeczno -gospodarczego Polski Wschodniej do roku 2020.

Strategia rozwoju społeczno-gospodarczego Polski Wschodniej do roku 2020 została przyjęta w dniu 30 grudnia 2008 r. przez Radę Ministrów. Dokument obejmuje trzy z siedmiu województw, zamierzających wprowadzać Program Bezpieczeństwa Powodziowego w Dorzeczu Wisły Środkowej: lubelskie, świętokrzyskie i warmińsko-mazurskie. Wśród priorytetów strategii są:

• oddziaływanie na poprawę jakości kapitału ludzkiego, • budowanie społeczeństwa informacyjnego opartego na wiedzy, • wspieranie gospodarki, wspieranie funkcjonowania MSP, • zwiększenie dostępności komunikacyjnej Polski Wschodniej poprzez rozwijanie

infrastruktury transportowej, • wykorzystanie położenia przy zewnętrznej granicy Unii Europejskiej, rozwój współpracy

transgranicznej, • wsparcie funkcji metropolitalnych miast Polski Wschodniej,

11

• konserwacja i wykorzystanie zasobów środowiska przyrodniczego oraz ochrona różnorodności biologicznej.

1.4.6. Polityka wodna państwa do roku 2030 z uwzględnieniem etapu 2016 – projekt

Przygotowany w 2010 r. przez prezesa Krajowego Zarządu Gospodarki Wodnej projekt dokumentu zawiera opis problemów i postuluje podjęcie niezbędnych działań w ramach 3 etapów reformy w sektorze polityki wodnej państwa do roku 2030, z uwzględnieniem terminu wdrożenia dyrektyw Unii Europejskiej, wyznaczonego na rok 2016. Projekt został poddany procedurze strategicznej oceny oddziaływania na środowisko i skorygowany na podstawie wyników konsultacji. Sa w nim proponowane gruntowne zmiany w organizacji gospodarki wodnej, dostosowujące ją do wymogów polityki wodnej Unii Europejskiej. W stosunku do Wisły Środkowej przewiduje się priorytetowe działania do roku 2016 z zakresu zadań inwestycyjnych, dotyczące zagadnień problemowych o znaczeniu krajowym, decydujących o kształtowaniu się fali powodziowej. Są to:

• ekologiczne bezpieczeństwo stopnia wodnego we Włocławku i poprawa bezpieczeństwa powodziowego zbiornika włocławskiego,

• ujściowy odcinek Bugu – poprawa bezpieczeństwa powodziowego poprzez remont zapór bocznych, umocnienie brzegów oraz udrożnienie zamulonego koryta w rejonie ujścia Bugu do Jeziora Zegrzyńskiego.

Celem nadrzędnym Polityki wodnej państwa miałoby być zapewnienie powszechnego dostępu ludności do czystej i zdrowej wody oraz istotne ograniczenie zagrożeń wywołanych przez powodzie i susze w połączeniu z utrzymaniem dobrego stanu wód i związanych z nimi ekosystemów, z uwzględnieniem uzasadnionych potrzeb wodnych gospodarki, poprawy spójności terytorialnej i dążenia do wyrównania dysproporcji międzyregionalnych oraz konieczności integrowania potrzeb ochrony środowiska wodnego z wymaganiami innych działów gospodarki, w tym transportu, rolnictwa, energetyki i turystyki. Cel nadrzędny miałby być osiągany m.in. poprzez realizację celu strategicznego nr 3: ograniczenie negatywnych skutków powodzi i suszy oraz minimalizowanie ryzyka wystąpienia sytuacji nadzwyczajnych, i jego cele operacyjne:

• wprowadzenie polityki zarządzania ryzykiem powodziowym, • zwiększenie skuteczności ochrony ludności przed powodzią i skutkami suszy poprzez

efektywne działania o charakterze technicznym, • wzrost wykorzystania i zwiększenie efektywności nietechnicznych metod ograniczania

skutków powodzi i suszy, • zwiększenie bezpieczeństwa obiektów hydrotechnicznych.

Z projektu wynika, że zmniejszenie zagrożenia powodziowego do 2016 r. można osiągnąć przez zwiększenie retencji przeciwpowodziowej, w tym odbudowę retencji naturalnej, oraz rozwój retencji wód opadowych w obszarach zurbanizowanych na określonych obszarach problemowych (patrz rozdz. 5), co jest brane pod uwagę w przygotowywanym Programie.

1.4.7. Program wodno-środowiskowy kraju

W programie wodno-środowiskowym kraju (szczególnie w zał. 5 – Lista istotnych inwestycji) zostały zebrane wyłącznie działania, zmierzające do utrzymania lub poprawy stanu wód, których rozpoczęcie powinno nastąpić najpóźniej do 22 grudnia 2012 r. W opracowanym dokumencie działania, których wykonanie pozwoli osiągnąć cele środowiskowe do 2015 r., wynikają wprost z innych przyjętych już programów lub planów. Będą one więc podejmowane zgodnie z ich wewnętrznymi harmonogramami, w sposób nieobciążający budżetu państwa żadnymi dodatkowymi kosztami.

1.4.8. Plan gospodarowania wodami na obszarze dorzecza Wisły1

Ramowa Dyrektywa Wodna dopuszcza realizację inwestycji mających wpływ na stan wód, 1 Plan gospodarowania wodami na obszarze dorzecza Wisły, 2011, Monitor Polski nr 49, poz. 549, Warszawa.

12

powodujących zmiany w charakterystykach fizycznych jednolitych części wód, jeżeli cele, którym one służą, stanowią nadrzędny interes społeczny i/lub przynoszą korzyści środowisku naturalnemu i społeczeństwu. Na obszarze dorzecza Wisły zidentyfikowano wiele głównych inwestycji z zakresu ochrony przeciwpowodziowej, które zostaną wzięte pod uwagę w Programie Bezpieczeństwa Powodziowego w Dorzeczu Wisły Środkowej.

Rządowy projekt Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju do roku 2030 (KPZK), strategie regionalne i plany zagospodarowania województw zostały omówione w rozdz. 4.3.

1.4.9. Strategia ochrony obszarów wodno-błotnych w Polsce wraz z Planem działań (na lata 2006–2013)

Dokument Ministerstwa Środowiska z 2006 r. określa cele, priorytety, zadania, podmioty uczestniczące w realizacji, okres realizacji i szacunkowe koszty wraz z potencjalnymi źródłami finansowania, dotyczące obszarów wodno-błotnych. Zgodnie z Konwencją z Ramsar (Konwencją o obszarach wodno-błotnych mających znaczenie międzynarodowe, zwłaszcza jako środowisko życiowe ptactwa wodnego) przedsięwzięcia mają dotyczyć wszelkiego rodzaju siedlisk ekosystemów uzależnionych od wody, zarówno siedlisk lądowych, takich jak obszary bagienne, torfowiskowe oraz śródlądowe wody powierzchniowe, jak i ekosystemów płytkich morskich wód przybrzeżnych.

Obszary wodno-błotne stanowią, na równi z obszarami leśnymi, podstawowe układy przyrodnicze, które podtrzymują życie na Ziemi. Ich najważniejsze funkcje przyrodnicze, takie jak: hamowanie odpływu wód podziemnych do rzek i retencjonowanie wód podziemnych i powierzchniowych, będą brane pod uwagę w trakcie prac nad Programem.

1.5. Metodologia

Priorytety . Program koncentruje się na dwóch priorytetach: zapewnienia bezpieczeństwa powodziowego w zgodzie z ochroną środowiska poprzez wyznaczenie obszarów problemowych i głównych kierunków interwencji, którymi są: infrastruktura powodziowa, gospodarka wodna, gospodarka przestrzenna oraz społeczeństwo i zarządzanie kryzysowe. Stanowi otwartą listę zadań do podjęcia w trakcie prac nad Programem.

Zintegrowane podejście. Interdyscyplinarny program wymaga zintegrowanego podejścia, w tym zaangażowania specjalistów z wielu dziedzin (hydrologii, geologii, ekologii, finansów publicznych, planowania przestrzennego, komunikacji społecznej). Program wymaga także zebrania danych z różnych instytucji, reprezentujących wszystkie poziomy administracji publicznej, i z siedmiu regionów, dlatego zostanie opracowany z wykorzystaniem dostępnych instrumentów z różnych instytucji i dziedzin.

Konsultacje. Zgodnie z art. 19 a ustawy o zasadach rozwoju i art. 30 ustawy o dostępie do informacji…, w toku prac nad dokumentem przewidziano kilkakrotne konsultacje z jednostkami samorządu terytorialnego oraz partnerami społecznymi i gospodarczymi, co oznacza, że program będzie opracowywany metodą partycypacyjną (uczestniczącą). Jednostki samorządu terytorialnego oraz partnerzy społeczni i gospodarczy będą składać uwagi i wnioski do projektu założeń, projektu Programu wraz ze strategiczną oceną oddziaływania na środowisko (ooś) i prognozą ooś oraz po jego przyjęciu przez Radę Ministrów, także do każdej zmiany i aktualizacji Programu. Konsultacje pomogą również w identyfikacji konfliktów interesów związanych z projektami celów strategicznych. Umożliwi ą zebranie szczegółowych propozycji, a złożone w czasie ich trwania uwagi, wnioski i propozycje zostaną wykorzystane przez zespół redakcyjny Programu.

Wariantowanie. Przyjęto, że nadrzędną zasadą realizacji założeń będzie zrównoważony rozwój, ze szczególnym uwzględnieniem obszarów objętych Europejską Siecią Ekologiczną Natura 2000, a także obszarów podlegających ochronie na podstawie ustawy z dnia 16 kwietnia 2004r. o ochronie przyrody (Dz. U. 2009 nr 151 poz. 1220 z p. zm.). Celem konsultacji jest prezentacja i ułatwienie zrozumienia propozycji zawartych w projekcie Programu, a przede wszystkim ocena jego

13

wariantów, przygotowanych w ramach strategicznej oceny oddziaływania na środowisko.

Strategiczna ocena oddziaływania na środowisko. Program Bezpieczeństwa Powodziowego w Dorzeczu Wisły Środkowej wymaga dokonania strategicznej oceny oddziaływania na środowisko, ponieważ jest to program dotyczący gospodarki wodnej, który m.in. wyznaczy ramy późniejszych przedsięwzięć mogących w istotny sposób oddziaływać na środowisko lub może znacząco oddziaływać na obszary Natura 2000 (art. 46 ustawy z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko – Dz. U. Nr 199, poz. 1227, ze zm. – zwanej dalej „ustawą ooś”).

1.6. Uczestnicy i ich role

Program jest przygotowywany pod auspicjami ministra spraw wewnętrznych i administracji oraz ministra środowiska przez instytucje administracji rządowej wraz z partnerami samorządowymi, środowiskami naukowymi oraz organizacjami pozarządowymi i partnerami gospodarczymi. We współpracy tych podmiotów nad Programem oraz poszczególnymi projektami zastosowano metodę ekspercko-partycypacyjną. Pozwoli ona na osiągnięcie wymiernych efektów w dążeniu do wspólnych celów oraz przyczyni się do zwiększenia liczby podmiotów tworzących i realizujących Programu bezpieczeństwa powodziowego oraz ponoszących za niego odpowiedzialność. Rezultat ten będzie wartością dodaną projektu. Zadania osób uczestniczących w pracach nad dokumentem podzielono, stosownie do skali problemu, na strategiczne (dotyczące całości zlewni) i regionalne (dotyczące właściwego województwa). Na poziomie strategicznym utworzono Komitet Sterujący Programu Bezpieczeństwa Powodziowego w Dorzeczu Wisły Środkowej jako organ decyzyjny, działający – ze względu na największą powierzchnię zajmowaną przez województwo mazowieckie – przy wojewodzie mazowieckim (w przyszłości przy Pełnomocniku Rządu), oraz Radę Programową (złożoną z marszałków, KZGW, przedstawicieli TUP, SARP, ENERGA SA) jako ciało konsultacyjne i rekomendacyjne dla Komitetu Sterującego (załącznik nr 2).

W skład Komitetu wchodzą: wojewoda mazowiecki, jako przewodniczący, podsekretarz stanu w Ministerstwie Środowiska, siedmiu wojewodów, prezydent m.st. Warszawy i dyrektor RZGW. Do zadań Komitetu należą:

• określanie zasad tworzenia Programu i jego priorytetów, • określanie ram organizacyjnych prac nad Programem, • akceptowanie założeń Programu oraz kolejnych etapów jego tworzenia i kierowanie ich do

konsultacji, • określanie zasad przeprowadzania strategicznej oceny oddziaływania Programu na środowisko i jej przyjmowanie,

• zatwierdzanie ostatecznej wersji dokumentu programowego i wnioskowanie do Rady Ministrów o jego zatwierdzenie,

• inicjowanie zmian i aktualizacji Programu, • stały nadzór nad tworzeniem i wdrażaniem Programu, monitoring i okresowa ocena

rezultatów.

Na poziomie regionalnym powołanych zostało siedmiu pełnomocników wojewodów i pełnomocnik prezydenta m.st. Warszawy ds. Programu. Reprezentują oni obszar w dorzeczu Wisły środkowej, objęty Programem,. Pełnomocnicy tworzą Komitet Koordynuj ący, wspierany merytorycznie przez Zespół Ekspertów (doradzający też Komitetowi Sterującemu), a logistycznie przez Biuro Programu (redakcja dokumentu), którym kieruje pełnomocnik wojewody mazowieckiego. Do zadań Pełnomocników należą:

• uzgodnienie koncepcji organizacji i harmonogramu prac nad założeniami, a następnie nad dokumentem Programu Bezpieczeństwa Powodziowego w Dorzeczu Wisły Środkowej i przedłożenie go Komitetowi Sterującemu,

• identyfikacja partnerów Programu i utrzymywanie z nimi kontaktu, • współdziałanie z Zespołem Ekspertów i Regionalnym Zespołem Konsultacyjnym w celu

14

wypracowania projektu założeń, a następnie projektu dokumentu Programu dla Rady Ministrów,

• przedkładanie Komitetowi Sterującemu projektów dokumentu w celu oceny i przyjęcia do dalszej realizacji założeń, a następnie przedstawianie dokumentu Programu Radzie Ministrów,

• utrzymywanie kontaktów z przedstawicielami Programu Odra i Programu Górnej Wisły w celu zapewnienia spójności dokumentów strategicznych,

• nadzór prac logistycznych Biura Programu (zespołu), obsługującego przygotowanie i wprowadzanie Programu i ich organizacja,

• gromadzenie i udostępnianie danych wytworzonych w różnych instytucjach.

Intencją twórców Programu jest zapewnienie szerokiego udziału partnerów samorządowych, społecznych i gospodarczych, którzy są zapraszani w województwach do Regionalnych Zespołów Konsultacyjnych. Przy każdym Pełnomocniku tworzy się 20–30-osobowy zespół składający się z:

• przedstawicieli WZMIUW, samorządów, • przedstawicieli instytucji zarządzania kryzysowego, • przedstawicieli RDOŚ, wojewódzkiego konserwatora przyrody, • przedstawicieli organizacji pozarządowych, • przedstawicieli podmiotów zaangażowanych w pomoc humanitarną (WOPR, CARITAS,

ZHP, ZHR, PCK), • przedstawicieli wojewódzkiego kuratora oświaty, wojewódzkiego lekarza weterynarii,

Wojewódzkiego Ośrodka Doradztwa Rolniczego, • przedstawicieli nadzoru budowlanego.

Spotkania Regionalnego Zespołu Konsultacyjnego organizuje właściwy terytorialnie pełnomocnik wojewody. Zadaniem Zespołu jest formułowanie rekomendacji i wniosków do projektu założeń programu ramowego, projektu prognozy oddziaływania na środowisko, a następnie projektu właściwego dokumentu Programu do przedłożenia Radzie Ministrów. Wyniki konsultacji zostaną wykorzystane przez Zespół Redakcyjny Programu.

1.7. Harmonogram prac nad dokumentem ramowym 2011–20131

Po przyjęciu przez Komitet Sterujący wstępnych założeń zostanie uruchomiona procedura prac nad projektem Programu, zgodnie z ustawą z dnia 6.12.2006 r. o zasadach prowadzenia polityki rozwoju i zgodnie z ustawą z dnia 3.10.2008 r., o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko.

Poniżej przedstawiono przewidywany czas niezbędny do przygotowania Programu Bezpieczeństwa Powodziowego w Dorzeczu Wisły Środkowej, oparty na analizie procedur zawartych w podobnych dokumentach operacyjnych (tab. 1).

.

1 Aktualizacja harmonogramu prac nad dokumentem Programu wg uwag zgłoszonych do podczas konsultacji w regionach i w trakcie posiedzenia Komitetu Sterującego w dniu 19.10.2011 r., zostanie dokonana po uzgodnieniu zakresu i stopnia szczegółowości informacji wymaganych w prognozie oddziaływania na środowisko dla przedmiotowego dokumentu .

Tab. 1. Harmonogram prac nad dokumentem ramowym 2011–2013

Okres projektowania i realizacji Programu

2011 2012 2013 2014 - 2030 Zakres prac Czas trwania Wykonawca

II III IV I II III IV I II III IV I etap: Prace przygotowawcze – opracowanie zało żeń Programu

1. Opracowanie projektu założeń Programu 4 miesiące Wojewoda Mazowiecki

2. Konsultacje założeń Programu 1 miesiąc Wojewoda Mazowiecki

3. Przyjęcie założeń Programu 3 miesiące Komitet Sterujący

4. Projekt założeń – wystąpienie do GDOŚ i GIS 1 miesiąc Wojewoda Mazowiecki

II etap: Prace projektowe – opracowanie Programu

5. Opracowanie Programu 7 miesięcy Wojewoda Mazowiecki

6. Przeprowadzenie przetargu na opracowanie Prognozy Oddziaływania na Środowisko skutków realizacji Programu 4 miesiące

Wojewoda Mazowiecki

7. Opracowanie Prognozy Oddziaływania na Środowisko 4 miesiące Wykonawca

8. Konsultacje Prognozy Oddziaływania na Środowisko 1,5 miesiąca Wykonawca

9. Przekazanie GDOŚ i GIS (uzyskanie opinii) projektu Programu w ramach Strategicznej Oceny Oddziaływania na Środowisko

1 miesiąc Wojewoda Mazowiecki

10. Przekazanie projektu Programu i Prognozy Oddziaływania na Środowisko do konsultacji 1 miesiąc

Wojewoda Mazowiecki

11. Analiza uwag i wniosków z konsultacji 3 miesiące Wykonawca

12. Przeprowadzenie przetargu na wykonanie raportu ewaluacyjnego ex ante 2 miesiące

Wojewoda Mazowiecki

13. Opracowanie raportu ewaluacyjnego ex ante 2 miesiące Wykonawca

III etap: uzgodnienia i konsultacje Programu – opracowanie wersji ko ńcowej, przyj ęcie Programu

14. Opinia MRR o zgodności projektu Programu ze Strategią Rozwoju Kraju 1 miesiąc MRR

15. Konsultacje społeczne projektu Programu 1 miesiąc MSWiA

16. Przyjęcie Programu na mocy uchwały Rady Ministrów 3 miesiące Rada Ministrów

IV etap: Realizacja, monitoring i aktualizacje Programu

2. ŚRODOWISKO GEOGRAFICZNE ZE SZCZEGÓLNYM UWZGL ĘDNIENIEM

ZAGROŻENIA POWODZIOWEGO

Główną przyczyną powstania powodzi są opady atmosferyczne oraz charakter zlewni. Obecnie ważna jest również presja antropogeniczna, która przejawia się m.in. w zmianie użytkowania terenu, urbanizacji, uszczelnianiu terenu, rozbudowie infrastruktury drogowej.

Poniżej przedstawiono krótką charakterystykę dorzecza środkowej Wisły oraz planowane działania mające na celu pogłębienie tej wiedzy i wykorzystanie jej w Programie.

Dorzecze środkowej Wisły jest położone w obrębie dwóch podstawowych jednostek tektonicznych Niżu Polskiego: platformy wschodnioeuropejskiej oraz synklinorium brzeżnego. Platforma wschodnioeuropejska jest przykryta grubą warstwą skał osadowych różnego wieku. Głównie są to osady czwartorzędowe nagromadzone podczas zlodowaceń. W północno-wschodniej części dorzecza osady czwartorzędowe tworzą ciągłą pokrywę. W południowej części dorzecza w podłożu, a lokalnie na powierzchni występują utwory różnego wieku, od prekambru do holocenu. Tworzą one kilka dużych jednostek geologicznych o rozciągłości NW–SE.

Urozmaicenie form morfologicznych sprzyja formowaniu się powierzchniowego spływu opadów atmosferycznych, lecz wyłącznie do małych rzek. Koryta dużych rzek albo są odizolowane wałami powodziowymi, albo ich rozległe doliny (np. dolina Wisły, osiągająca miejscami szerokość do 20 km), z pasami łąk i mokradeł, z wysoką transpiracją przekraczającą znacznie wysokość opadów, stanowią przeszkodę nie do przebycia dla spływu powierzchniowego.

Dorzecze środkowej Wisły jest położone w strefie klimatów umiarkowanych ciepłych, typ klimatu przejściowy. Oznacza to, że pogoda jest zmienna i zależy od rodzaju napływających mas powietrza. Roczna suma opadów jest zróżnicowana i waha się w granicach 500-700 mm. Opady poniżej 500 mm występują w środkowym obszarze zachodniej części dorzecza Wisły. Podwyższone sumy w granicach 600–700 mm i większe zaznaczają się na obszarach wyżynnych obszaru dorzecza. Pokrywa śnieżna występuje w ciągu roku średnio przez 80 dni i jest zróżnicowana regionalnie. Najdłużej utrzymuje się w północno-wschodniej części regionu dorzecza środkowej Wisły, najkrócej w zachodniej1.

Badany obszar położony jest w granicach regionu wodnego Wisły Środkowej, który należy do zlewiska Morza Bałtyckiego. Obejmuje zlewnię Wisły o pow. 101 tys. km2 (51% całkowitej powierzchni dorzecza Wisły), w tym:

• zlewnię Wieprza – 10,4 tys. km2, • zlewnię Pilicy – 9,3 tys. km2, • zlewnię Narwi – 53,9 tys. km2, (w tym Bugu – 19,3 tys. km2), • zlewnię Bzury – 7,8 tys. km2.

Główną rzeką jest Wisła, która prowadzi swoje wody przez region środkowej Wisły na długości 388,8 km. Do największych lewostronnych dopływów Wisły są zaliczane: Kamienna, Radomka, Pilica, Bzura. Do największych prawostronnych dopływów Wisły należą: Wieprz, Świder, Narew z dopływami Bugiem, Wkrą, Skrwą, Prawą. Największe zbiorniki zaporowe zlokalizowane na rzece to: Zegrzyński, Włocławski. Sulejowski, Siemianówka, Wióry, Nielisz i Domaniów. Jeziora naturalne o powierzchni powyżej 3 km2 to Śniardwy, Mamry, Niegocin, Wigry, Roś, Tałty, Nidzkie, Hańcza (załącznik nr 3).

Rzeki znajdujące się w dorzeczu Wisły środkowej należą do rzek o ustroju złożonym. Charakteryzują się zasilaniem opadowo-roztopowym z częstymi wiosennymi (marzec, kwiecień) wezbraniami o genezie roztopowej. Występujące w lecie wezbrania opadowe są nieregularne (lipiec, sierpień, niekiedy czerwiec lub wrzesień). Czas ich trwania jest krótszy od wezbrań 1 Lorenc H. 2005. Atlas klimatu Polski pod redakcją Haliny Lorenc, IMGW, Warszawa.

17

wywołanych roztopami1.

Szczegółowa analiza przebiegu charakterystycznych stanów wody i przepływów rzek dorzecza środkowej Wisły zostanie wykonana podczas pracy nad programem, tak aby umożliwi ć uchwycenie tendencji zmian oraz właściwe zaprojektowanie ewentualnych rozwiązań technicznych.

Średni czas trwania zjawisk lodowych i pokrywy lodowej na Wiśle skrócił się o połowę. Przeciętny termin pojawienia się i zaniku zjawisk lodowych przesunął się o blisko dwa tygodnie w stosunku do XIX w. Natomiast przeciętny termin wystąpienia pokrywy lodowej przesunął się z ostatniej dekady grudnia na pierwszą dekadę stycznia. Jest to wynik działania zarówno procesów naturalnych (zmiany klimatyczne), jak i wpływu antropogenicznego (prace regulacyjne, budowa stopni wodnych, akcje lodołamania).

Duże znaczenie dla czasu trwania zjawisk lodowych mają stopień regulacji koryta rzeki oraz lodołamanie. W przypadku rzeki nieuregulowanej oraz na Jeziorze Włocławskim zjawiska lodowe występują dłużej niż na rzece częściowo uregulowanej i uregulowanej2.

Obszary zalewowe 100 rzek w dorzeczu środkowej Wisły wyznaczyło RZGW w Warszawie. W zakresie ochrony przeciwpowodziowej zaspokaja to potrzeby w 80–90%, natomiast w zakresie potrzeb planów urbanistycznych jest niewystarczające. Są to strefy zalewowe dla wody 1% i 0,5%. Nie uwzględniono tu roli wałów i innych obiektów regulacyjnych w ochronie przeciwpowodziowej. Ponadto w ramach prac nad mapami zagrożenia i ryzyka powodziowego IMGW wykonało mapę maksymalnego zasięgu wystąpienia powodzi historycznej opracowanej na podstawie ankiet. Mapy te będą stanowiły podstawę dalszych prac nad Programem.

Na obszarze regionu wodnego Środkowej Wisły wody podziemne ujmowane do eksploatacji pochodzą z utworów czwartorzędowych, trzeciorzędowych, kredowych i starszych. Uwzględniając zarówno zasięg występowania, zasobność utworów wodonośnych i jakość wód podziemnych, jak też istniejące zagrożenia i podatność wód na zanieczyszczenia – wyznaczono na terenie Polski główne zbiorniki wód podziemnych (GZWP). W granicach regionu wodnego Środkowej Wisły znajduje się w całości lub w części 35 GZWP.

W regionie wodnym Środkowej Wisły znajduje się 7 parków narodowych, tj. Białowieski Park Narodowy, Biebrzański Park Narodowy, Kampinoski Park Narodowy, Narwiański Park Narodowy, Poleski Park Narodowy, Roztoczański Park Narodowy i Świętokrzyski Park Narodowy.

W strefie koryt rzecznych utworzono liczne rezerwaty przyrody. Ponadto znaczne obszary m.in. dolin rzecznych stanowią obszary chronione Natura 2000, a także inne formy ochrony przyrody, takie jak: parki krajobrazowe, rezerwaty przyrody, obszary chronionego krajobrazu, użytki ekologiczne, zespoły przyrodniczo-krajobrazowe i pomniki przyrody. Efektem prac nad tym zagadnieniem będzie mapa obszarów chronionych, które zostaną uwzględnione w ochronie przeciwpowodziowej.

Badany obszar jest w dużej mierze wykorzystywany rolniczo (użytki rolne – ok. 60%, lasy – ok. 28%). Rozmieszczenie lasów jest nierównomierne. Najsilniej zalesione są strefy pojezierzy. Lesistość omawianego obszaru kształtuje się w przedziale 22–30%. i jest zbliżona do średniej lesistości kraju – 29%. W dolinie Narwi i Biebrzy znajdują się obszary bagienne, które mają duże możliwości retencji wód opadowych i roztopowych. Podczas prac nad Programem zostanie wykorzystana mapa użytkowania terenu kraju, która powstała w ramach projektu Corine Land Cover 2006 (CLC2006), oraz zostanie wykonana mapa lesistości (załącznik nr 4).

Nad rzekami znajdują się miejsca o dużych wartościach kulturowych, które powinny być chronione przed zniszczeniem w czasie powodzi. Skupiają się one głównie w dużych miastach, ale nie tylko – również w mniejszych, takich jak: Tykocin, Nowogród, Drohiczyn, Ossowiec, Modlin, Nieborów. Obiekty te zostaną uwzględnione w Programie.

1 Dynowska I., 1971, Typy reżimów rzecznych w Polsce, Prace Geograficzne Uniwersytetu Jagiellońskiego, z. 28. 2 Mroziński Ł., 2006, Wieloletnia zmienność zlodzenia Dolnej Wisły, Gazeta Obserwatora IMGW, nr 2, s. 28-31.

18

Gęstość zaludnienia jest dość zróżnicowana. Waha się od kilkunastu osób/km² w rejonie Podlasia, Mazur czy Pojezierza Łęczyńsko-Włodawskiego, do ponad 300 osób/km² w aglomeracjach miejskich. Średnio na całym obszarze (poza większymi miastami) zaludnienie wynosi od 30 do 90 osób/km². Szacuje się, że na tym obszarze zamieszkuje około 14 mln osób. Docelowo zostanie wykonana mapa gęstości zaludnienia badanego obszaru.

Aglomeracje i miasta położone w pobliżu dużych rzek to: aglomeracja Warszawy (ok. 2,5 mln mieszkańców), Puławy (48,3 tys.), Płock (124,7 tys.), Włocławek (117,3 tys.), Ostrołęka (53,4 tys.), Łomża (62,6 tys.), Pułtusk (19,0 tys.), Wyszków (27,1 tys.), Biała Podlaska (57,2 tys.), Ostrowiec Świętokrzyski (72,3 tys.), Starachowice (52,0 tys.), Skarżysko-Kamienna (47,8 tys.), Tomaszów Mazowiecki (65,4 tys.), Sochaczew (37,2 tys.).

Pod względem gospodarczym obszar jest również zróżnicowany: występują tu zarówno rejony typowo rolnicze, jak i duże ośrodki przemysłowe – Warszawa, Płock, Radom, Lublin. Na obszarach zalewowych znajdują się ważne pod względem gospodarczym i strategicznym zakłady przemysłowe, infrastruktura społeczna oraz infrastruktura komunikacyjna. Lista obiektów będzie wykonana w trakcie przygotowania programu.

W dorzeczu środkowej Wisły występują trzy typy powodzi: roztopowe, opadowe i zatorowe. Powodzie roztopowe i zatorowe dominują na tym obszarze. Występują zazwyczaj po długotrwałych, mroźnych zimach oraz szybkim wzroście temperatury wiosną. Bardzo często wezbraniom roztopowym towarzyszą zatory lodowe. Charakteryzują się wysokimi kulminacjami i długim czasem trwania. Mogą mieć gwałtowny przebieg. Ostatnio obserwuje się coraz większą liczbę wezbrań pochodzenia mieszanego, roztopowo-opadowych1.

Wśród miejsc szczególnie często nawiedzanych przez powodzie zatorowe można wymienić okolice Płocka i Włocławka na Wiśle, Wyszkowa na Bugu oraz Sochaczewa na Bzurze. Potencjalne obszary zatorogenne znajdują się na Bugu, Narwi, Wieprzu, Kamiennej, Świślinie i Wiśle.

Większość powodzi na Wiśle i jej dorzeczu w XIX w. została spowodowana zatorami lodowymi. Tego typu powodzie odnotowano w latach 1817, 1839, 1845, 1846 i 1855. W XX w. wystąpiły w latach 1902/1903, 1909, 1924, 1947, 1966, 1979 i 1982. Wystąpiły one głównie na Wiśle2.

Problem powodzi letnich opadowych w regionie wodnym środkowej Wisły także jest związany głównie z rzeka Wisłą. W XVIII w. odnotowano cztery wielkie powodzie w latach 1724, 1736, 1782. W kolejnym wieku powodzie wystąpiły w latach 1813, 1839, 1844, 1845, 1867, 1884, natomiast w XX w. w latach 1903, 1960 i 19623. W ostatnim dziesięcioleciu w dorzeczu środkowej Wisły były dwie duże powodzie – w 2001 r. i 2010 r.

Przebieg historycznych powodzi i parametry ich fal wezbraniowych są ważne jako warunek właściwego planowania przedsięwzięć służących zwiększeniu bezpieczeństwa powodziowego, dlatego też będą uwzględniane w Programie. Ponadto zasięg wystąpienia powodzi historycznej będzie ważnym kryterium wyznaczania obszarów problemowych.

1 Fal B. i in., 1997, Przepływy charakterystyczne głównych rzek Polskich w latach 1951-1990, Materiały badawcze. Seria: Hydrologia i Oceanografia, nr 21, IMGW, Warszawa. 2 Kobendzina J., 1954, Powodzie na Wiśle w okolicy Warszawy, Gospodarka Wodna, z. 4. s. 156-158. Tyszka Z., 1954, Powodzie w Polsce i ochrona przed nimi w zarysie historycznym, Gospodarka Wodna, z. 4, s. 144-146. Grześ M., 1991, Zatory i powodzie zatorowe na dolnej Wiśle - mechanizm i warunki, IGiPZ PAN, Warszawa, ss. 184. 3 Fal B., Dąbrowski P., 2001a, Dwieście lat obserwacji i pomiarów hydrologicznych Wisły w Warszawie-obserwacje stanów wody, Gospodarka Wodna, z. 11, s. 461-467.

19

3. CELE STRATEGICZNE WIELOLETNIEGO PROGRAMU BEZPIECZE ŃSTWA

POWODZIOWEGO W DORZECZU WISŁY ŚRODKOWEJ

3.1. Powiązanie z Programem Ochrony przed Powodzią w Dorzeczu Górnej Wisły

Zagrożenie powodziowe w dorzeczu środkowej Wisły w dużej mierze zależy od tego, co dzieje się na górnej Wiśle. Powodzie letnie, które występują w tej części dorzecza, mają swoje źródło powyżej. Dlatego Program Bezpieczeństwa Powodziowego w Dorzeczu Wisły Środkowej będzie uwzględniał we wszystkich kierunkach interwencji działania, które będą podejmowane w ramach realizacji Programu Ochrony przed Powodzią w Dorzeczu Górnej Wisły.

3.2. Wzrost efektywności infrastruktury przeciwpowodziowej

Poprawa stanu technicznego istniejących urządzeń może się przyczynić do wzrostu bezpieczeństwa powodziowego. Zostanie dokonana ocena efektywności funkcjonowania i celowości utrzymania technicznych obiektów istotnych dla ochrony przeciwpowodziowej.

3.3. Zwiększenie skuteczności zarządzania falą powodziową i naturalnej retencji w dorzeczu środkowej Wisły z zachowaniem dobrego stanu ekologicznego zlewni i rzek

Fale powodziowe, które występują na Wiśle, formują się w dorzeczu górnej Wisły. Istnieje także ryzyko nałożenia się fali powodziowej powstałej na Narwi i Bugu czy też innych dopływach Wisły. Takie zagrożenie miało miejsce podczas powodzi w 2010 r. Dlatego też niezmiernie ważne są przegląd i weryfikacja istniejących planów działania oraz wyznaczenie priorytetów, które ułatwiłyby podejmowanie decyzji podczas sytuacji kryzysowych.

Zwiększenie skuteczności ochrony ludzi przed powodzią, a także ograniczenie przemieszczania zagrożenia na tereny położone w niższym biegu rzek może również następować poprzez zwiększenie pojemności rezerw powodziowych w zlewniach, w tym budowę systemów retencji technicznej, odbudowę retencji naturalnej przez zwiększenie powierzchni leśnej, obszarów mokradłowych oraz podejmowanie innych zabiegów zwiększających naturalną retencję w zlewni. Ponadto ważny jest rozwój retencji wód opadowych na obszarach objętych procesem urbanizacji.

3.4. Dostosowanie zagospodarowania obszarów nadrzecznych do poziomu zagrożenia powodziowego

Wzrost zagrożenia życia i strat materialnych z powodu powodzi wynika przede wszystkim z niewłaściwego zagospodarowania dolin rzecznych, głównie obszarów zalewowych. W związku z tym bardzo ważna jest integracja planowania w gospodarce wodnej z planowaniem przestrzennym i gospodarczym, w tym określenie zasad i procedur planowania przestrzennego i użytkowania terenu na obszarach narażonych na zagrożenie powodziowe, mających na celu systematyczne zmniejszanie ryzyka powodziowego. Podjęte zostaną działania zmierzające do ograniczenia presji osadniczej na terenach zagrożonych powodzią.

3.5. Zwiększenie świadomości bezpieczeństwa powodziowego wśród społeczności lokalnych oraz wzmocnienie działań instytucjonalnych

Ograniczenie skutków powodzi można również uzyskać poprzez działania profilaktyczne i rozwinięcie systemu edukacji społeczeństwa w zakresie ochrony przed powodzią. Również ważna jest właściwa współpraca jednostek odpowiedzialnych za prognozowanie zjawisk z jednostkami zarządzającymi wodami śródlądowymi i wszystkimi obiektami technicznymi znajdującymi się na nich oraz z jednostkami decyzyjnymi i koordynującymi akcję przeciwpowodziową.

20

4. GŁÓWNE KIERUNKI INTERWENCJI

Ocena infrastruktury przeciwpowodziowej, odbudowa retencji naturalnej, określenie procedur planowania przestrzennego oraz edukacja mieszkańców terenów zalewowych – to główne kierunki interwencji Programu Bezpieczeństwa Powodziowego w Dorzeczu Wisły Środkowej. Wskażą one priorytetowe przedsięwzięcia do realizacji w perspektywie czasowej do roku 2030, które umożliwi ą osiągnięcie wymienionych w rozdziale 3 celów strategicznych. Poniżej omówiono ich charakterystykę.

4.1. Infrastruktura przeciwpowodziowa

Stopień zabudowy rzek jest nieregularny i mało intensywny, co wynika głównie z lokalnych potrzeb w zakresie ochrony brzegów lub obiektów inżynierskich. Brak jest wystarczającej wiedzy na temat stanu technicznego urządzeń przeciwpowodziowych.

4.1.1. Historia rozwoju infrastruktury przeciwpowodziowej

Zabudowa regulacyjna powstawała w dorzeczu środkowej Wisły w ciągu ostatnich dwóch wieków, w ramach realizacji różnych projektów regulacji rzek, których koncepcje i cele były odmienne. To, co je łączyło, to fakt, że żaden z nich nigdy nie został do końca wprowadzony w życie. Zabudowa była wykonywana przypadkowo i fragmentarycznie.

Rezultatem niedokończonych projektów jest wzrost zagrożenia powodziowego. Budowa pojedynczych stopni wodnych we Włocławku na Wiśle i Dębem na Narwi spowodowała wzrost akumulacji rumowiska rzecznego w ich górnej części i podniesienie się poziomu dna. Takie miejsca są szczególnie narażone na powstanie zatorów w okresie zimowym.

Podobny był również proces powstawania wałów przeciwpowodziowych, które zaczęto budować w XIX w., głównie w dolinie Wisły. Na pozostałych rzekach dorzecza wznoszono je sporadycznie. Nigdy nie powstał żaden plan budowy wałów, który by obejmował całą długość rzeki i uwzględniał cechy doliny. W konsekwencji w XIX i XX w. budowano je w zależności od aktualnych potrzeb oraz przy użyciu różnych materiałów i technik wykonania, dlatego też obecnie mają różną wytrzymałość. Popełniono także błędy, określając wielkość rozstawu wałów. W niektórych miejscach jest zbyt mały, co powoduje zmniejszenie światła koryta rzeki i tym samym zwiększenie zagrożenia w okresie wezbrań.

4.1.2. Istniejąca infrastruktura przeciwpowodziowa

Ze względu na ochronę przeciwpowodziową w dorzeczu środkowej Wisły największe znaczenie wśród środków technicznych mają wały przeciwpowodziowe oraz zbiornikowa retencja powodziowa. Rozwinięty jest również system urządzeń regulacyjnych i hydrotechnicznych. Urządzenia hydrotechniczne obecnie mają chronić brzegi przed erozją oraz ustabilizować koryta rzeczne w czasie powodzi tak, aby woda nie zagrażała przybrzeżnym budowlom. Budowle hydrotechniczne, np. śluzy, jazy, zastawki, stanowią infrastrukturę wspomagającą w gospodarce wodnej.

Długość wałów w dolinie Wisły, administrowanych przez WZMiUW, wynosi na brzegu lewym 280,83 km, a na brzegu prawym 223,39 km. Wisła środkowa jest prawie w całości obwałowana. Spośród pozostałych rzek regionu obwałowanie mają tylko te większe. Jest ono fragmentaryczne, chroni tereny najbardziej zurbanizowane.

Długość wałów według wstępnych badań jest wystarczająca. Jednak w niektórych miejscach wymagają one modernizacji. Weryfikacji wymaga również szerokość rozstawu wałów w dolinie Wisły, która na określonych odcinkach jest za mała, co może powodować wzrost zagrożenia powodziowego.

21

W dorzeczu środkowej Wisły znajduje się 11 zbiorników wodnych mających wpływ na redukcję fali wezbraniowej. Największe zbiorniki wodne, tj. Jezioro Włocławskie i Jezioro Zegrzyńskie, nie zostały zaprojektowane jako zbiorniki przeciwpowodziowe, dlatego też nie mają określonej rezerwy powodziowej. Sumaryczna wartość pojemności powodziowej wynosi 384,5 mln m3 (tab. 2).

Ocena możliwości zwiększenia rezerwy powodziowej w tych zbiornikach oraz znaczenia Jeziora Włocławskiego i Zegrzyńskiego w obniżeniu szczytu fali powodziowej wymaga wykonania stosownych analiz, uwzględniających ich obecny stan techniczny. Zostaną one sporządzone w toku prac nad Programem.

Tab. 2. Większe zbiorniki wodne mające wpływ na redukcję fali wezbraniowej1.

Lp. Nazwa zbiornika Rzeka Wielkość stałej rez.

powodziowej [hm3]

Eksploatator

1 Sulejów Pilica 9,22 RZGW Warszawa

2 Cieszanowice Luciąża 1,76 WZMiUW Łódź

3 Brody Iłżeckie Kamienna 0,86 RZGW Warszawa

4 Rejów Kamionka 0,3 WZMiUW Kielce

5 Zalew Zemborzycki Bystrzyca Lubelska brak Miejski Ośrodek Sportu

i Rekreacji Bystrzyca w Lublinie

6 Nielisz Wieprz 7,0 WZMiUW Lublin

7 Siemianówka Narew 14,4 WZMiUW Białystok

8 Troszyn (zb. suchy) Kanał Dobrzykowski, rz. Gąbinianka

0,51 WZMiUW Warszawa O/Płock

9 Domaniów Radomka 4,4 WZMiUW Warszawa O/Radom

10 Wióry Świślina 19,0 RZGW Warszawa

11 Jezioro Zegrzyńskie Narew-Bug brak RZGW Warszawa

12 Włocławek Wisła brak RZGW Warszawa

Retencja powodziowa tych zbiorników ma charakter regionalny lub lokalny. Były budowane jako zbiorniki wielofunkcyjne, a ochrona przed powodzią stanowiła jedno z zadań. Pełnią one głównie funkcję energetyczną i zaopatrzenia w wodę. Zatem nie można ich traktować jako podstawowych narzędzi ochrony przed powodzią obszarów o dużej gęstości zaludnienia.

W związku z tym, że największe zbiorniki nie mają dużej stałej rezerwy powodziowej, efektywność pracy na rzecz ochrony przeciwpowodziowej zależy od właściwego zarządzania nimi w trakcie powodzi oraz trafności prognozy dopływu wody do zbiornika.

Znaczna większość budowli regulacyjnych w dorzeczu środkowej Wisły znajduje się na Wiśle (1167) administrowanej przez RZGW (tab. 3). Są to głównie ostrogi (480 szt.) i poprzeczki (377 szt). Znajdują się w przeważającej części na uregulowanych odcinkach Wisły, tj. od ujścia Sanny (km 295.) do m. Dęblin (km 394.) oraz na odcinku warszawskim (km 498. – km 520.).

1 Wisła 2020, 2007, RZGW Warszawa, Warszawa

22

Tab. 3. Budowle regulacyjne na większych rzekach administrowanych przez Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej w Warszawie1

Rzeka Tamy

równoległe

Poprzeczki Ostrogi Przetamo

wania

Opaski

brzegowe

Przejazdy

i zjazdy

Odcinki

wałów

Bulwary Inne Razem

Wisła 103 377 480 65 112 19 3 6 2 1167

Narew 33 43 286 4 78 - - 1 1 446

Bug 47 28 196 19 46 - - - - 336

Bug - - - 1 95 - - - - 96

Kamienna - - - - 94 - 1 - 7 103

Pilica 30 23 114 15 112 - - - - 294

Wieprz 2 - - - 31 - - - - 33

Świślina - - - - 3 - - - - 3

Pisa - - 2 - 82 - - - 3 87

Duża liczba budowli regulacyjnych znajduje się także na Narwi, Bugu i Pilicy. Na pozostałych rzekach budowle te są ograniczone do opasek brzegowych, których zadaniem jest ochrona brzegów przed erozją.

W dorzeczu środkowej Wisły jest ponad 3 tys. różnego rodzaju budowli hydrotechnicznych oraz ponad 80 szt. stacji pomp (tab. 4).

Tab. 4. Budowle hydrotechniczne oraz inne obiekty w dorzeczu środkowej Wisły administrowane przez Wojewódzkich Zarządów Melioracji i Urządzeń Wodnych

Typ budowli Jedn. Dorzecze środkowej Wisły

Rzeki i kanały ogółem km 9163,66

Stacje pomp szt. 82

Budowle hydrotechniczne szt. 3732

4.1.3. Stan techniczny infrastruktury przeciwpowodziowej

Stan techniczny wielu odcinków obwałowań w dolinie Wisły jest niezadowalający i wymagają one remontów bądź gruntownych modernizacji. Około 1% długości wałów nie spełnia żadnych wymaganych parametrów. Około połowy obwałowań wymaga odbudowy lub modernizacji (368,3 km). Szczególnie zaniedbane i niespełniające parametrów (także wysokości korony wałów) są obwałowania w okolicach, Chmielewa, Kępy Polskiej oraz wały wsteczne niektórych dopływów Wisły (m.in. Kamienna, Zagożdżonka, Jeziorka, Bzura, Mołtawa, Słupianka). Stan techniczny wałów w dolinach pozostałych głównych rzek dorzecza środkowej Wisły na większości z nich nie

23

został określony. Stan tych, które zostały zbadane, określono jako zadowalający i dobry.

Poważnym problemem są uszkodzenia wałów dokonane przez bobry, których liczba w międzywalu Wisły i pozostałych rzekach w ostatnich latach gwałtownie rośnie.

Od lat zaniedbany jest także obszar międzywala, gdzie nie wykonuje się prac oczyszczających oraz koniecznych regulacji koryt rzecznych. W szczególny sposób zwiększa to ryzyko wystąpienia zimowej powodzi zatorowej. Jednak działanie na tym terenie jest utrudnione ze względu na istnienie wielu obszarów chronionych oraz silny sprzeciw organizacji ekologicznych.

Stan techniczny większości urządzeń regulacyjnych będących administrowanych przez RZGW jest niezadowalający, przez co nie spełniają one swojej funkcji. Stan budowli hydrotechnicznych jest dobry, natomiast budowli regulacyjnych słaby.

Stan techniczny obiektów hydrotechnicznych stale piętrzących wodę, administrowanych przez Wojewódzkie Zarządy Melioracji i Urządzeń Wodnych o klasie ważności I–III i IV oraz pozostałych o piętrzeniu wody powyżej 1,0 m – zbiorników wodnych małej retencji jest zadowalający, dobry i bardzo dobry.

Istotnym problemem jest zły stan techniczny zapory wodnej we Włocławku, którego budowle hydrotechniczne stwarzają realne zagrożenie powodziowe dla terenów położonych wzdłuż odcinka Wisły Kujawskiej.

4.1.4. Szacunek strat powodziowych z ostatniej dekady

W dorzeczu środkowej Wisły występują bardzo wysokie szkody i straty powodziowe będące skutkiem braku odpowiedniego zabezpieczenia przeciwpowodziowego oraz niewłaściwego zagospodarowania przestrzennego dolin rzecznych.

Suma strat powodziowych w dorzeczu środkowej Wisły w ostatnim dziesięcioleciu wyniosła ponad 1,5 mld zł. Największe straty odnotowano w dolinie Wisły, najmniejsze zaś w północno-wschodniej części badanego obszaru, czyli w województwach podlaskim i warmińsko-mazurskim. Straty po powodzi w 2001 r. i 2010 r. stanowią główną część strat z całego okresu dorzecza środkowej Wisły, z tym że powódź w roku 2010 wyrządziła straty prawie 10-krotnie większe niż powódź w 2001 r. (tab. 5).

Tab. 5. Wysokość strat powodziowych w ostatniej dekadzie w dorzeczu Wisły środkowej

Województwo 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 suma

mln zł.

świętokrzyskie 105,15 4,36 - 0,68 1,05 1,61 24,20 4,49 23,20 52,03 216,77

łódzkie 0,14 - - - 3,16 - - - - 8,57 11,87

mazowieckie 28,78 - - - - - - - - 1000,00 1028,78

podlaskie - - - -. - - - - - - -

lubelskie 34,24 - - 0,21 0,11 0,03 - - - 242,27 271,14

warmińsko -mazurskie

- - - - 0,40 - - - - - 0,40

kujawsko -pomorskie

b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d.

Suma 168,31 4,36 0,89 4,32 1,64 24,2 4,49 23,2 1302,87 1528,96

Podczas pracy nad Programem zostaną zbadane przyczyny tych strat. Wskażą one kierunki interwencji podejmowanych w celu zwiększenia bezpieczeństwa powodziowego.

4.1.5. Ocena stanu zagrożenia powodziowego z uwzględnieniem wpływu dorzecza górnej Wisły i dorzecza Bugu położonego poza granicami kraju

24

Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej w Warszawie wyznaczył obszary zalewowe 100 rzek regionu wodnego Środkowej Wisły. W przypadku 7 największych rzek, tj. Wisły (od km 295.+200 .do km 679.+600. wg szlaku żeglownego), Kamiennej, Wieprza, Pilicy, Narwi, Bugu (w granicach Polski), Bzury, wydzielono doliny narażone na zalanie wodami powodziowymi w przypadku awarii obwałowań (źródło: RZGW). Zamieszkuje je około 435 tys. osób (bez osób zagrożonych powodzią w przypadku wystąpienia awarii zapór zbiorników retencyjnych). Łączna powierzchnia zagrożonych kompleksów w przypadku tych 7 rzek wynosi ponad 384 tys. ha (załącznik nr 2). Największe zagrożenie powodziowe istnieje w dolinie Wisły. Szczególnie narażony jest obszar Kotliny Warszawskiej, gdzie zbiegają się główne dopływy Wisły, takie jak Narew z Bugiem, Wkra i Bzura. Jest to jednocześnie obszar o największej gęstości zaludnienia w dorzeczu środkowej Wisły.

Na bezpieczeństwo powodziowe w dorzeczu Wisły środkowej wpływa sytuacja w dorzeczu górnej Wisły, gdzie roczny odpływ wynosi 14 500*106 m3, co stanowi 23,4% całkowitego rocznego odpływu Wisły. Szczególnie istotna jest szybkość opływu wód powodziowych z dorzecza górnej Wisły. Podczas powodzi w 2010 r. doszło do bardzo szybkiego spływu wód powodziowych z górskich odcinków rzek karpackich oraz koncentracji fali powodziowej w Kotlinie Sandomierskiej i w odcinku środkowym Wisły. W toku dalszych prac nad Programem będzie rozpatrywane wprowadzenie automatycznych stacji monitoringu stanu wód na wybranych rzekach.

Bardzo ważna dla bezpieczeństwa powodziowego jest część dorzecza Bugu położona poza granicami Polski. Obecnie największym problemem jest niewystarczająca ilość napływających z Ukrainy i Białorusi informacji o działaniach podejmowanych w dorzeczu Bugu, głównie w okresie powodzi, lub bardzo często brak takich informacji .

4.1.6. Wdrażanie Dyrektywy Powodziowej

Wdrażanie dyrektywy ramowej Unii Europejskiej stanowi w Programie Bezpieczeństwa Powodziowego w Dorzeczu Wisły Środkowej integralną część przyjętego kierunku działania. Program będzie uwzględniać zakres uregulowań objętych Dyrektywą Powodziową Unii Europejskiej, przyjmując za podstawę określone w niej cele, tj. ograniczanie ryzyka powodziowego i zmniejszanie następstw powodzi oraz właściwego zarządzania ryzykiem, które dla ludzkiego zdrowia, środowiska, działalności gospodarczej i dziedzictwa kulturowego może stwarzać powódź.

Prace nad wstępną oceną ryzyka powodziowego (do 22 grudnia 2011 r.), mapami zagrożenia powodziowego i mapami ryzyka powodziowego (do 22 grudnia 2013 r.) oraz planami zarządzania ryzykiem powodziowym (do 22 listopada 2015 r.) koordynuje Krajowy Zarząd Gospodarki Wodnej.

W Programie zostaną wykorzystane powyższe materiały, tak aby efektywniej planować inwestycje i działania zmierzające do osiągnięcia postawionego celu.

4.2. Gospodarka wodna

W toku prac nad Programem nie będą rozpatrywane wszystkie aspekty gospodarki wodnej, lecz istotne z punktu widzenia bezpieczeństwa powodziowego, wybrane zagadnienia omówione poniżej.

4.2.1. Melioracje

Bardzo ważne w zabezpieczeniu przeciwpowodziowym, czy też ograniczeniu występowania podtopień na terenach rolnych są melioracje podstawowe i szczegółowe. Ich skuteczność zależy głównie od stanu technicznego i właściwego użytkowania. Bardzo często zdarza się, że ciągłość melioracji szczegółowej zostaje przerwana w wyniku niewłaściwego zagospodarowania terenu. Dlatego też zostaną zidentyfikowane obszary zmeliorowane oraz stan techniczny urządzeń melioracyjnych.

4.2.2. Retencja naturalna i sztuczna oraz obiekty małej retencji

Zwiększenie retencji powoduje opóźnienie i ograniczenie odpływu wód powierzchniowych

25

z opadów i topnienia śniegu, dlatego korzystne są: poprawa struktury gleb, zwiększenie lesistości terenów dorzecza, ochrona i odtworzenie terenów mokradłowych, renaturyzacja rzek i dolin oraz budowanie małych zbiorników wodnych.

Zostanie dokonana identyfikacja istniejących obiektów retencjonujących wodę w dorzeczu środkowej Wisły, określona ich obecna pojemność retencyjna oraz możliwości bądź ograniczenia jej zwiększenia. Ważna jest również ocena potencjalnych możliwości retencyjnych zlewni cząstkowych, a w szczególności możliwości odtworzenia retencji przez budowę służących do tego celu urządzeń wodnych lub inne przedsięwzięcia, np. odsuwanie obwałowań, tworzenie sterowanych polderów i budowę wałów pierścieniowych, jeżeli w wyniku realizacji pozwolenia wodnoprawnego nastąpi zmniejszenie naturalnej lub sztucznej retencji wód śródlądowych1. Rozpatrywane będą również możliwości zwiększenia retencji na obszarach zurbanizowanych.

Obiekty małej retencji wodnej zaplanowane do realizacji w wojewódzkich Programach Małej Retencji mają bardzo duże znaczenie dla opóźniania spływu wód powierzchniowych (w tym powodziowych) do Wisły ze zlewni cząstkowych rzek mniejszych oraz dla poprawy bilansów wodnych i łagodzenia deficytów wody przez lokalne wykorzystanie zmagazynowanej wody w gospodarce, rolnictwie i środowisku przyrodniczym (podniesienie zwierciadła wody gruntowej) w okresie suszy.

4.2.3. Transportowe wykorzystanie rzek

Zgodnie z wykazem stanowiącym załącznik do Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 10 grudnia 2002 r. (Dz.U. 02.210.1786 z dnia 13 grudnia 2002 r.) w regionie wodnym Środkowej Wisły wydzielono 8 śródlądowych dróg wodnych.

Wisła środkowa nie ma głębokości tranzytowych, które umożliwiałyby prowadzenie efektywnej i opłacalnej żeglugi śródlądowej, a szczególnie żeglugi długotrasowej. Dostosowanie Wisły na całej jej długości do potrzeb wyłącznie transportu wodnego nie znajduje obecnie uzasadnienia ekonomicznego. Z tych względów przyjmuje się w Programie osiągnięcie poprawy warunków żeglugowych wyłącznie na wspomnianych wyżej drogach wodnych lub ich odcinkach, obecnie wykorzystywanych przez żeglugę do przewozów średnio i krótkotrasowych.

Zapisane w Programie zamierzenia związane z żeglugowym wykorzystaniem dróg wodnych w dorzeczu Wisły będą ukierunkowane na właściwe ich utrzymanie oraz poprawę stanu ich budowli regulacyjnych i hydrotechnicznych, łączących się i znaczących ze względu na funkcję minimalizacji zagrożenia powodziowego, stabilizacji koryta rzecznego i linii brzegów.

Systematyczna i ciągła realizacja tych prac może przynieść sukcesywną poprawę warunków żeglugowych na drogach wodnych, co wraz z bieżącym utrzymaniem budowli służących żegludze śródlądowej zapewni jej kontynuację i stopniowy rozwój.

4.2.4. Dyspozycyjne i perspektywiczne zasoby wód podziemnych oraz wielkość ich poboru przez różne podmioty

W ciągu ostatnich lat zaznaczył się wyraźny spadek poboru wód powierzchniowych, przy jednoczesnym utrzymaniu się tendencji dotyczącej stałej wielkości poboru wód podziemnych.

Zasoby regionalne dostępnych do zagospodarowania, słodkich wód podziemnych Polski zostały oszacowane przez Państwowy Instytut Geologiczny na 13,9 km3/rok, z czego w skali całego kraju wykorzystywane jest zaledwie 13% (2004 r.). Na teren dorzecza środkowej Wisły przypada 4,5 km3/rok, natomiast wykorzystywanych jest 15,7%. Całkowity pobór wody w dorzeczu środkowej Wisły na potrzeby produkcyjne i eksploatacji sieci wodociągowej wyniósł 705,7 hm3, co stanowi 13,8% zapotrzebowania na wodę w całym regionie, oraz 43,3% całkowitego poboru wód

1 Ustawa z dnia 18 lipca 2001 r. Prawo wodne. (Tekst jednolity: Dz. U. z 2005 r. Nr 239, poz. 2019). (Zmiany: Dz. U. z 2005 r. Nr 267, poz. 2255; z 2006 r. Nr 170, poz. 1217 i Nr 227, poz. 1658;z 2007 r. Nr 21, poz. 125, Nr 64, poz. 427, Nr 75, poz. 493 i Nr 88, poz. 587);

26

podziemnych Polski. Procentowy udział poboru wód podziemnych w poszczególnych regionach jest różny, największy w województwie warmińsko-mazurskim (pobór wód podziemnych pokrywa 63,8% zapotrzebowania całego regionu), najmniejszy w świętokrzyskim – jedynie 5,8%. Średnia wartość pokrycia zapotrzebowania na pobór przez wody podziemne w całym dorzeczu środkowej Wisły jest znacznie wyższa niż w kraju (14,8%) i wynosi 29,9%.

Znaczna część pobranych wód podziemnych jest przeznaczana na cele eksploatacji sieci wodociągowej i wynosi między 4,9% (województwo mazowieckie) a 55,2% (województwo warmińsko-mazurskie) całkowitego zużycia wody w danym województwie. Na potrzeby Programu zostanie zbadana zmiana poziomu wód podziemnych i jej wpływ na zjawiska powodziowe.

4.3. Gospodarka przestrzenna

Planowanie przestrzenne jest jednym z podstawowych i najważniejszych narzędzi gospodarki przestrzennej, rozumianej w uproszczeniu jako zarządzanie przestrzenią. Jeżeli zaś zarządzanie przestrzenią uznać za jedno z podstawowych, a dotychczas słabo wykorzystywanych, narzędzi minimalizowania ryzyka powodziowego, to należy uznać, że przepisy prawa regulujące sferę planowania przestrzennego mają bardzo istotny wpływ na jej stan zarówno w perspektywie krótko-, jak i długoterminowej.

Tworzenie aktów planowania przestrzennego jest domeną jednostek administracji publicznej, zarówno samorządowej, jak i rządowej, na prawie wszystkich jej poziomach. Tylko na poziomie gminy ma ono skutek w postaci aktów prawa miejscowego (miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego – MPZP). Gmina, jako jednostka sporządzająca i stanowiąca te akty, ma wyłączne władztwo planistyczne. Dlatego bardzo istotne jest, aby w swoich ustaleniach MPZP uwzględniały we właściwym stopniu tematykę ochrony przeciwpowodziowej. Ma to bezpośrednie przełożenie na właściwą gospodarkę przestrzenną na obszarach narażonych na niebezpieczeństwo powodzi i może ograniczyć skutki powodzi nie tylko w sferze materialnej, lecz przede wszystkim w odniesieniu do zdrowia i życia ludzi.

4.3.1. Stan prawny w zakresie ochrony przeciwpowodziowej

Analizując przepisy prawa odnoszące się do aktów planowania przestrzennego, należy stwierdzić, że sporządzające je organy mają obowiązek uwzględniać tematykę powodziową w aktach planistycznych, tzn. oprócz wskazania w tych aktach terenów narażonych na niebezpieczeństwo powodzi muszą one ustalać w nich wymagania dotyczące użytkowania i zagospodarowania tych terenów, wynikające ze stopnia zagrożenia, oraz wskazywać rozmieszczenie inwestycji celu publicznego (m.in. rozumianego, jako ochronę przed powodzią), zarówno lokalnego, jak i ponadlokalnego. Ustaleniu właściwych uwarunkowań w tej sferze mają służyć na poziomie gminnym i regionalnym opracowanie ekofizjograficzne, sporządzane przez gminę, oraz mapy zagrożenia powodziowego wykonywane przez prezesa Krajowego Zarządu Gospodarki Wodnej.

Najistotniejszym przepisem prawa mającym bezpośredni wpływ na gospodarkę przestrzenną terenów narażonych na niebezpieczeństwo powodzi jest przepis art. 88l ustawy z dnia 18 lipca 2001 r. Prawo wodne (Dz. U. z 2005 r. Nr 239, poz. 2019 z późn. zm.), zgodnie z którym na obszarach szczególnego zagrożenia powodzią istnieje zakaz wykonywania obiektów budowlanych, co w świetle ustawy z dnia 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane (Dz. U. z 2010 r. Nr 243, poz. 1623 z późn. zm.), oznacza de facto zakaz zabudowy tych terenów. Stwarza to szansę na pozostawienie niezabudowanych terenów najbardziej narażonych na zalanie w czasie powodzi, a tym samym na ograniczenie skutków powodzi w sferze ekonomicznej oraz zdrowia i życia ludzi. Od zasady tej istnieje jednak w przepisach wyjątek, który pozwala dyrektorowi regionalnego zarządu gospodarki wodnej, w uzasadnionych przypadkach, w drodze decyzji administracyjnej, udzielić zwolnienia z ww. zakazu. To z kolei oznacza, że zarówno w MPZP, jak i w decyzjach WZiZT możliwe jest jednak dopuszczenie zabudowy, pomimo wystąpienia obszaru szczególnego zagrożenia powodzią. Musi to jednak przebiegać pod kontrolą organu właściwego w sprawie

27

ochrony przeciwpowodziowej.

Bardzo istotny jest również art. 88k.cytowanego wyżej prawa wodnego, który w połączeniu z art. 128, poprzez odpowiednią politykę wydawania pozwoleń wodnoprawnych daje możliwość kształtowania gospodarki przestrzennej z zachowaniem elementarnych zasad ochrony przed powodzią.

Innym przepisem mającym istotny wpływ na ochronę przed powodzią w ramach gospodarki przestrzennej, jest art. 6 pkt 4 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (Dz.U. z 2010 r. Nr 102, poz. 651 z późn. zm.). Przepis ten uznaje budowę oraz utrzymywanie obiektów i urządzeń służących ochronie przed powodzią za cel publiczny. Oznacza to podniesienie rangi takich inwestycji, a co za tym idzie stosowanie szczególnych procedur ich lokalizacji oraz realizacji, wynikających z ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, a także z ustawy o gospodarce nieruchomościami. Zarówno w Studium gminnym, jak i w MPZP ustawodawca nakazuje ustalić rozmieszczenie inwestycji celu publicznego (icp). Jako takie więc inwestycje związane z ochroną przeciwpowodziową muszą być wskazywane w studium i lokalizowane w planie miejscowym. Ponadto, jako icp o charakterze ponadlokalnym, inwestycje te powinny być wskazywane w planach zagospodarowania przestrzennego województwa oraz stanowić przedmiot programów zadań rządowych sporządzanych przez ministrów i centralne organy administracji rządowej. Muszą być także uwzględniane w studiach gminnych i MPZP. Gwarantuje to możliwość skutecznego ich planowania na każdym szczeblu administracji publicznej.

Ponadto na potrzeby icp wprowadzono w polskim prawie instytucję wywłaszczenia nieruchomości, która w szczególnych sytuacjach umożliwia zdobycie na rzecz jednostek samorządu terytorialnego lub skarbu państwa gruntów niezbędnych do realizacji icp. Jest to szczególnie ważne w odniesieniu do inwestycji w zakresie ochrony przeciwpowodziowej, ze względu na fakt, że ich lokalizacja w większości przypadków jest zdeterminowana względami pozaekonomicznymi.

Z opisanych powyżej regulacji prawnych wynika, że tematyka ochrony przeciwpowodziowej powinna być właściwie reprezentowana w planowaniu przestrzennym. Zarówno nad właściwym przestrzeganiem wymogu ustawy Prawo wodne, jak i ustalaniem odpowiednich zasad zagospodarowania na pozostałych terenach zagrożonych powodzią ma czuwać organ właściwy w sprawach ochrony przeciwpowodziowej, tj. dyrektor RZGW, który uzgadnia projekty tych aktów. Ma więc wymierny wpływ na gospodarkę przestrzenną w omawianym zakresie.

Także w sytuacji braku MPZP interes ochrony przeciwpowodziowej jest zagwarantowany przez kontrolę organu właściwego w tym zakresie na etapie decyzji lokalizacyjnych i pozwoleń na budowę.

Zarówno budowa urządzeń przeciwpowodziowych, jak i odbudowa obiektów zniszczonych w wyniku powodzi odbywa się w uproszczonym, a przez to skróconym trybie.

Brak natomiast przepisów, które stanowiłyby narzędzie prawne wykupu lub zamiany gruntów narażonych na niebezpieczeństwo powodzi, co służyłoby powstrzymaniu ich urbanizacji, a równocześnie umożliwiało zrekompensowanie szkód dotychczasowym właścicielom.

4.3.2. Ochrona przeciwpowodziowa w aktach planowania przestrzennego na poziomie ponadlokalnym

Akty planowania przestrzennego (koncepcja przestrzennego zagospodarowania kraju – KPZK, plany zagospodarowania przestrzennego województw oraz studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy) mają wprawdzie charakter hierarchiczny, ale tylko MPZP, jako akty prawa powszechnie obowiązującego, wiążą wszystkie organy administracji publicznej w postępowaniach administracyjnych i obywateli w działaniach publicznych.

Tematyka przeciwdziałania zagrożeniom powodziowym jest obecna zarówno w akcie planowania przestrzennego o zasięgu krajowym (Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju), jak

28

i w planach regionalnych (planach zagospodarowania przestrzennego województw). Tematyka powodziowa w niejednakowym stopniu dogłębnie i wnikliwie jest uwzględniana w planach zagospodarowania przestrzennego województw i nie jest to niestety związane wyłącznie z różnym stopniem zagrożeń powodziowych występujących na terenie danego województwa. Nie wszystkie plany wojewódzkie formułują w tym zakresie niezbędne kierunki działań, które stanowiłyby wiążące wytyczne dla planów miejscowych i wskazują konkretne działania, które, jako zadania samorządu województwa o charakterze ponadlokalnym, mogłyby być realizowane przez ten samorząd.

Teoretyczna (zgodna z przepisami prawa) hierarchiczność planowania przestrzennego nie znajduje odzwierciedlenia w praktyce. Wszystkie plany wojewódzkie powstały na długo wcześniej, zanim został zamknięty projekt KPZK. Trudno więc w takim przypadku mówić o faktycznym uwzględnianiu w planowaniu regionalnym uwarunkowań, zasad i wytycznych zawartych w akcie krajowym. Niemniej należy stwierdzić, że mimo to w najbardziej ogólnej warstwie ustalenia tych aktów są ze sobą spójne i wskazują na te same kierunki działań niezbędnych do poprawy bezpieczeństwa powodziowego.

4.3.3. Stan ochrony przeciwpowodziowej w gminnych aktach planistycznych (ankietyzacja)

Gospodarka przestrzenna na terenach narażonych na niebezpieczeństwo powodzi ma istotny wpływ na skutki tego zjawiska zarówno w sferze bezpieczeństwa ludzi, jak i ich mienia. Stosując określone zasady w gospodarce przestrzennej, straty w obu sferach można znacząco ograniczyć lub nawet wyeliminować. W celu zdobycia bezpośrednich informacji o stosowanej lokalnie polityce przestrzennej w tym zakresie oraz zasadach zabudowy terenów zagrożonych powodzią w maju 2011 r.,, opracowano na potrzeby Programu ankietę, która została rozesłana do organów wykonawczych 818 gmin (wójtów, burmistrzów i prezydentów miast) w 7 województwach zajmujących obszar dorzecza Wisły środkowej. Dotyczyła ona:

• stopnia pokrycia miejscowymi planami zagospodarowania przestrzennego obszarów narażonych na niebezpieczeństwo powodzi (bezpośrednio i potencjalnie – zgodnie z nomenklaturą stosowaną w stanie prawnym obowiązującym przed zmianą ustawy Prawo wodne, która nastąpiła w marcu 2011 r.);

• sposobów przeznaczania terenów narażonych na niebezpieczeństwo powodzi w tych planach; • lokalizacji zabudowy na terenach powodziowych nieobjętych ww. planami; • działań podejmowanych obecnie w gminie w celu zwiększenia ochrony przeciwpowodziowej; • ewentualnej potrzeby podjęcia takich działań w gminie.

Podsumowanie wyników ankiety pozwala stwierdzić, że planowanie przestrzenne nie jest postrzegane w gminie jako istotne narzędzie eliminacji skutków powodzi dla mieszkańców terenów narażonych na jej niebezpieczeństwo, a tym samym – dla całej gminy. Niewiele ponad połowa gmin, które potwierdziły występowanie obszarów narażonych na niebezpieczeństwo powodzi, nie posługuje się w ogóle takim narzędziem gospodarki przestrzennej. Jeszcze większy niepokój wzbudza stosunkowo duży procent gmin (również ponad połowa), które przyznały, że w planach tych przeznacza tereny zagrożone powodzią pod zabudowę. Aż blisko 70% gmin potwierdziło, że odnosi się to do terenów bezpośredniego zagrożenia powodzią, a więc takich, dla których, zgodnie z przepisami prawa (ustawa Prawo wodne), obowiązywał całkowity zakaz lokalizowania zabudowy (w tej chwili odnoszący się do terenów szczególnego zagrożenia powodzią). Zabudowie podlegają również tereny nieobjęte planami, na których o jej lokalizacji przesądzają decyzje administracyjne. Potwierdziła to 1/3 gmin, które wykazały, że mają tereny zagrożone powodzią. Również blisko 1/3 gmin odnosi tę sytuację do terenów bezpośredniego zagrożenia powodzią (załącznik nr 5).

Należy pamiętać, że odbywa się to w opisanym wcześniej stanie prawnym, zgodnie z którym zarówno decyzje lokalizacyjne, jak i plany miejscowe podlegają kontroli organu właściwego w sprawach ochrony przeciwpowodziowej.

29

O ile kształtowanie polityki przestrzennej na poziomie krajowym i wojewódzkim jest obowiązkowe i stosownie do przepisów prawa musi uwzględniać tematykę powodziową, a zatem wytyczne dla planów miejscowych w tym zakresie zostały sformułowane, o tyle obligatoryjność planowania przestrzennego na poziomie lokalnym odnosi się tylko do studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego, które nie mają bezpośredniego przełożenia na faktyczne zagospodarowanie przestrzeni. Dokument taki stanowi tylko MPZP, który jako akt prawa miejscowego przesądza o możliwości i zasadach zagospodarowania terenu nim objętego i stanowi prawną podstawę wszelkich decyzji administracyjnych, w tym pozwoleń na budowę. Plan ten jednak, poza nielicznymi przypadkami, jest fakultatywny i w tym sensie od postrzegania go jako efektywnego narzędzia gospodarki przestrzennej przez władzę gminy zależy, czy zostanie on włączony do systemu ochrony przed skutkami powodzi, czy też nie. Jak pokazują wyniki opisanej powyżej ankiety, stanowczo zbyt rzadko jest on wykorzystywany w tym celu, a nawet, w skrajnych przypadkach, poprzez usankcjonowanie zabudowy na terenach zagrożonych powodzią, skutecznie i trwale ochronę tych terenów może utrudniać.

4.3.4. Stan faktyczny zagospodarowania przestrzennego obszarów narażonych na niebezpieczeństwo powodzi

Osadnictwo od początku swoich dziejów nieodłącznie było związane z dorzeczami rzek, jako źródłem wody pitnej i użytkowej oraz jako szlakiem transportowym. Dlatego wszystkie największe ośrodki osadnicze są położone nad największymi rzekami. Początkowo zabudowa terenów nadrzecznych uwzględniała warunki fizjograficzne, w tym ukształtowanie terenu i związane z tym niebezpieczeństwo cyklicznych powodzi. Stopniowy rozwój ośrodków osadniczych powodował jednak, przez presję na intensyfikację zabudowy, degradację takiego kryterium przydatności osadniczej terenów nadrzecznych. To z kolei wymusiło stosowanie innych niż dobór przestrzeni środków osiągania bezpieczeństwa powodziowego. Otworzyło to drogę do budowy wałów, regulacji rzek i melioracji na terenach zagrożonych powodzią. Zakres stosowania narzędzi ochrony w sferze organizacji przestrzeni na terenach ośrodków miejskich o dużej intensywności zabudowy, ze względu na koszty i swoją specyfikę, jest znacznie utrudniony i podlega odrębnym zasadom niż na terenach o innym charakterze.

W zagospodarowaniu przestrzennym obszaru dorzecza Wisły środkowej wystąpiło wiele zjawisk, które utrudniają i, ze względu na ich trwałość, będą również w przyszłości utrudniać minimalizowanie ryzyka powodziowego, czy też ochronę przed powodzią.

Należy do nich zaliczyć przede wszystkim zabudowanie dolin rzecznych bez uwzględnienia występowania i nasilenia zjawiska powodziowego. Spowodował to brak ukierunkowanej przestrzennie polityki państwa w tym zakresie, szczegółowych wytycznych na poziomie regionalnym, opierających się na zdelimitowanych obszarach, które powinny być chronione przed zabudową, oraz brak właściwej polityki przestrzennej samych gmin. Przyczynił się do tego też brak właściwej ochrony przed negatywnym zjawiskiem RZGW. Odwrócenie tego zjawiska może przynieść oczekiwane rezultaty prawie wyłącznie na terenach, które nie zostały jeszcze zabudowane, o ile obszary tego wymagające zostaną zdelimitowane i pokonane zostaną towarzyszące temu mechanizmy społeczno-gospodarcze, związane z presją antropogeniczną i skutkami finansowymi ograniczeń w ich zagospodarowaniu. Dodatkowo sytuację pogarsza brak uwzględniającej warunki powodziowe technologii budowania, która nie została wymuszona przez stan prawny, jak też przez mechanizmy pozaprawne.

W toku opracowywania Programu zostaną przeanalizowane sposoby ograniczania osadnictwa na terenach narażonych na niebezpieczeństwo powodzi oraz zasady przeznaczania terenów pod obiekty i urządzenia przeciwdziałające powodziom. Zaproponowane zostaną: działania, które przyczynią się do zwiększenia roli gospodarki przestrzennej w minimalizowaniu ryzyka powodziowego; stosowanie szczególnych warunków lokalizacji i zasad budowy na terenach zagrożonych powodzią, na których ograniczenie zabudowy nie jest możliwe lub celowe, metody zwiększania świadomości społecznej dotyczącej zasad przeznaczania terenów pod budownictwo,

30

a także integracja działań w ogóle, a w ramach gospodarki przestrzennej w szczególności, zarówno w administracji publicznej, jak i w organizacjach pozarządowych.

4.4. Społeczeństwo i zarządzanie kryzysowe

Oprócz działań profilaktycznych, które będą zaplanowane w Programie, analizie zostaną poddane wnioski dotyczące zarządzania kryzysowego, odgrywającego znaczną rolę w działaniach podejmowanych w celu minimalizowania i usuwania skutków powodzi oraz w trakcie jej trwania.

Przez sytuację kryzysową należy rozumieć sytuację wpływającą negatywnie na poziom bezpieczeństwa ludzi, mienia w znacznych rozmiarach lub środowiska, wywołującą znaczne ograniczenia w działaniu właściwych organów administracji publicznej ze względu na nieadekwatność posiadanych sił i środków.

Przez zarządzanie kryzysowe należy rozumieć działalność organów administracji publicznej będącą elementem kierowania bezpieczeństwem narodowym, która polega na zapobieganiu sytuacjom kryzysowym, przygotowaniu do przejmowania nad nimi kontroli w drodze zaplanowanych działań, reagowaniu w przypadku wystąpienia sytuacji kryzysowych, usuwaniu ich skutków oraz odtwarzaniu infrastruktury krytycznej.

Organami odpowiedzialnymi za organizowanie i koordynowanie zarządzania kryzysowego są: • wojewoda – w województwie, • starostowie – w powiatach ziemskich, • prezydenci miast – w powiatach grodzkich / miastach, • burmistrzowie – w miastach, • wójtowie – w gminach.

Narzędziem operacyjnym integrującym działania organów administracji na wszystkich poziomach struktury terytorialnej kraju oraz podmiotów współpracujących jest plan zarządzania kryzysowego.

4.4.1. Zarządzanie kryzysowe

Organem właściwym w sprawach zarządzania kryzysowego na terenie województwa jest wojewoda. Organem pomocniczym wojewody w zapewnieniu wykonywania zadań zarządzania kryzysowego jest Wojewódzki Zespół Zarządzania Kryzysowego.

Wojewoda poprzez Plan Zarządzania Kryzysowego Województwa realizuje zapisy ustawy z dnia 26 kwietnia 2007 r. o zarządzaniu kryzysowym (Dz. U. Nr 89, poz.590). Minister Spraw Wewnętrznych i Administracji, działając na podstawie np. 14 ust. 3 w/w. ustawy, w Wytycznych z dnia 29 października do wojewódzkich planów zarządzania kryzysowego” określił elementy wchodzące w skład wojewódzkich planów zarządzania kryzysowego.

W Planie zostają określone prawdopodobieństwo oraz ocena ryzyka wystąpienia zagrożeń na terenie województwa. Są to następujące typy zagrożeń:

• zagrożenie atakiem terrorystycznym, • zagrożenie protestami społecznymi, • zagrożenie spowodowane siłami natury, • zagrożenie spowodowane rozwojem technologicznym, • zagrożenia biologiczne, • zagrożenie spowodowane awariami, • zagrożenie spowodowane katastrofami, • zagrożenie spowodowane pożarami.

Powódź jest jednym z typów zagrożeń powstałych w wyniku działania sił natury. Wojewódzkie Centrum Zarządzania Kryzysowego ma w swoich zasobach opracowane przez centrum oraz inne służby i instytucje szczegółowe procedury, instrukcje, koncepcje i dokumenty pomocnicze związane z reagowaniem w przypadku wystąpienia zdarzeń niekorzystnych, w tym Plan operacyjny

31

ochrony przed powodzią województwa. Analogiczne plany są tworzone przez starostów i służą Powiatowemu Zespołowi Zarządzania Kryzysowego w procesie podejmowania decyzji w sytuacji wystąpienia zagrożenia na terenie powiatu.

Celem tych planów jest zapewnienie skoordynowanych działań w czasie zagrożenia powodziowego, a w szczególności: określenie rozmiarów potencjalnego zagrożenia powodziowego, określenie zadań poszczególnych organów i jednostek organizacyjnych powiatu podczas prowadzenia akcji ratowniczej zapewniających właściwe współdziałanie (głównie w zakresie łączności, opieki medycznej, ewakuacji, pomocy społecznej, alarmowania i ostrzegania), uściślenie zasad współdziałania na szczeblu gminy lub powiatu oraz sposobu zwracania się o pomoc do służb szczebla wojewódzkiego w zależności od zakresu zagrożenia powodziowego oraz ujednolicenie zasad prowadzenia działań ratowniczych przez różne służby.

Działania ochronne polegają głównie na takim przygotowaniu się pod względem organizacyjno-technicznym, aby maksymalnie złagodzić skutki spływu wód powodziowych. Plan wskazuje, kto powinien podejmować zadania dotyczące ochrony przeciwpowodziowej, z którymi instytucjami powinien współpracować, oraz podstawy prawne określające zadania administracji rządowej i samorządowej z zakresu ochrony przeciwpowodziowej.

Plan charakteryzuje zagrożenie powodziowe konkretnych terenów, zawiera ocenę ryzyka wystąpienia tego zagrożenia na podstawie uwarunkowań geograficznych i danych historycznych oraz wskazuje miejsca szczególnie niebezpieczne. Dobra znajomość stanu technicznego wałów i urządzeń hydrotechnicznych, terenów chronionych oraz obszarów zagrożonych zalaniem umożliwia stworzenie planu ewakuacji oraz ocenę ewentualnych strat. Zostają ustalone sposoby ewakuacji z poszczególnych rejonów, a każdy rejon ma określone zastępcze miejsca zakwaterowania ludności oraz miejsca przemieszczania zwierząt.

Ułatwieniem działań w czasie wystąpienia zagrożenia powodziowego jest jasne określenie zadań i obowiązków uczestników działań w poszczególnych fazach reagowania kryzysowego (zapobieganie, przygotowanie, reagowanie oraz odbudowa). Plan wskazuje zasady ogłaszania i odwoływania pogotowia przeciwpowodziowego oraz alarmu powodziowego, zasady monitorowania zagrożeń powodziowych, tryb uruchamiania oraz procedurę działania niezbędnych sił i środków do akcji przeciwpowodziowej. Określa schemat postępowania w sytuacji zagrożenia, ze wskazaniem schematu kierownictwa i współdziałania oraz łączności i powiadamiana. Wymienione są (wraz z numerami telefonów) poszczególne służby i instytucje, które muszą być zawiadomione, oraz wskazana jest kolejność działań, co umożliwia w krótkim czasie podjęcie decyzji mających na celu zminimalizowanie ryzyka powodziowego oraz sprawne udzielanie pomocy powodzianom. Wskazany jest organ administracji publicznej odpowiedzialny za koordynację działań służb i instytucji.

Zestawienie sił i środków, wyszczególnione w Planie, umożliwia sprawne dysponowanie sprzętem oraz skierowanie go w najbardziej zagrożone miejsca.

Załączone dodatkowo informacje na temat zasad postępowania ludności w przypadku zagrożenia powodziowego pozwolą na uniknięcie chaosu, zminimalizowanie zagrożenia życia i zdrowia ludności oraz ograniczenie kolejnych strat. Gotowe wzory komunikatów oraz przygotowanych do rozdania ulotek pozwalają zaoszczędzić czas oraz zapewnić wszystkim równy dostęp do niezbędnych informacji.

Plan określa schemat postępowania i zasady udzielania pomocy w taki sposób, aby żadna instytucja nie została pominięta, a dostępne siły i środki zostały wykorzystane w najbardziej efektywny sposób.

W toku prac nad Programem nastąpi przegląd planów ochrony przed powodzią we wszystkich województwach w dorzeczu Wisły środkowej, zostanie tez dokonana ich ocena pod kątem osiągania celów Programu.

32

Województwa mają także plany ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych. Zostaną one również przeanalizowane.

4.4.2. Instytucjonalna pomoc dla poszkodowanych

Szczegółowy system niesienia pomocy i procedury zostanie opracowany podczas przygotowywania Programu. W każdej gminie, gdzie istnieje zagrożenie powodziowe, planuje się stworzenie tzw. drugiej linii, np. stworzenie doraźnych zespołów szybkiego wsparcia pokryzysowego (ZSWP), które na miejscu określą potrzebną pomoc i wydadzą zgodnie z uprawnieniami decyzje dotyczące stanu danego miejsca. W skład ZSWP wchodziliby przedstawiciele następujących służb: inspekcji budowlanej, inspekcji weterynaryjnej, inspekcji sanitarnej, pomocy społecznej (MOPS, GOPS, OPS lub MOPR).

Planowane jest zbudowanie w każdym województwie dorzecza Wisły środkowej federacji jednostek samorządu terytorialnego i federacji organizacji pozarządowych gotowych nieść pomoc poszkodowanym (np. sieć Banków Żywności, Caritas, Polski Czerwony Krzyż, Fundacja VIVA, Wodne Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe, organizacje harcerskie – np. Związek Harcerstwa Polskiego), a na poziomie strategicznym zbudowanie FORUM wojewódzkich federacji organizacji pozarządowych służących bezpieczeństwu powodziowemu. Działania tych federacji mogłyby być wykorzystywane prewencyjnie, w czasie powodzi, ale także w czasie innych sytuacji kryzysowych.

4.4.3. Działania edukacyjne i konsultacje społeczne

Zupełnie niedocenianym aspektem programów bezpieczeństwa powodziowego jest praca z lokalnymi władzami oraz mieszkańcami nad zwiększeniem ich świadomości obywatelskiej, tak aby przejęli części odpowiedzialności za stan bezpieczeństwa na obszarach zagrożonych powodzią.

W czasie prac nad Programem zostaną przygotowane programy edukacyjne i ścieżki edukacyjne oraz zostanie opracowany katalog potrzebnych pomocy edukacyjnych. Podczas realizacji programu w latach 2014–2030 i później planowane jest wprowadzenie programów edukacyjnych w przedszkolach i szkołach, a także przeprowadzenie warsztatów edukacyjnych dla mieszkańców i administracji lokalnej (jednocześnie). Te ostatnie działania pozwolą zawczasu wyjaśnić wszelkie antagonizmy i skuteczniej znajdować rozwiązania kompromisowe. Wśród działań edukacyjnych skierowanych do władz i administracji proponuje się szkolenia dotyczące diagnozowania sytuacji alarmowych, zanim powstaną, i przeciwdziałania im. Ważne jest też tworzenie koalicji jednostek samorządu wokół rozwiązywania problemów.

W działania zostaną włączone (oprócz instytucji w systemie zarządzania kryzysowego) organizacje pozarządowe, pracujące na co dzień np. z dziećmi, liderami lokalnymi, decydentami, rolnikami, które będą uczyć ich, co mają robić w sytuacji kryzysowej ze zwierzętami czy środkami chemicznymi będącymi w gospodarstwie. Szczegółowo będą omówione zasady ewakuacji zwierząt oraz przedstawione miejsca ich ewakuacji.

Celem osobnego bloku szkoleń, dotyczącego problematyki gospodarowania przestrzenią, będzie ograniczanie zabudowy na terenach zalewowych. Programy takich szkoleń zostaną przygotowane przez specjalistów z zakresu planowania przestrzennego. Będą one skierowane do osób zajmujących się w samorządach przygotowywaniem planów zagospodarowania przestrzennego.

Ponadto planuje się rozwinięcie w czasie wdrażania Programu systemu współpracy administracji z innymi partnerami dotyczącej opracowania i przeprowadzenia wspólnych projektów o charakterze edukacyjnym oraz podejmowanie innych działań, których celem byłoby przekonywanie mieszkańców do podejmowanych w ramach programu przedsięwzięć. Mogą one skutkować ogłoszeniem przez wojewodów na poziomie regionalnym lub przez ministra spraw wewnętrznych i administracji na poziomie centralnym otwartych konkursów ofert na te działania.

33

Wartością dodaną już od początku prac nad Programem będzie uzyskanie poparcia instytucji / mieszkańców, władz regionalnych/samorządów lokalnych dla planowanych zmian sposobu działania w przyszłości na obszarze zlewni środkowej Wisły. Niezbędnym warunkiem osiągnięcia tego celu jest wzbudzenie motywacji w instytucjach / u mieszkańców do popierania programu i udziału w jego realizacji. Stąd od początku jego tworzenia przedstawiciele regionu zostają włączeni do konsultacji społecznych dotyczących projektu programu i monitorowania postępów w fazie jego wprowadzania.

34

5. DELIMITACJA OBSZARÓW PROBLEMOWYCH I ICH TYPOLOGIA

Intencją autorów założeń Programu jest zdefiniowanie występujących przestrzennie dysproporcji zjawisk powodziowych oraz przedstawianie rekomendacji dotyczących ich minimalizowania.

W związku z potrzebą osiągnięcia celów strategicznych Programu zostaną podjęte przez różne podmioty (ze szczególnym uwzględnieniem państwa) skoncentrowane przestrzennie działania, polegające na wskazaniu ograniczonej liczby określonych przestrzennie obszarów problemowych, na których kumulują się procesy degradacji przestrzeni spowodowane klimatycznymi i pogodowymi uwarunkowaniami. Liczba tych obszarów powinna być bardzo ograniczona, tak aby skala finansowa interwencji była relatywnie duża, co zapewni uzyskanie zauważalnych efektów mnożnikowych.

Na przykład art. 12a ustawy z dnia 6 grudnia 2006 r. o zasadach prowadzenia polityki rozwoju wprowadza pojęcie „obszarów problemowych o znaczeniu krajowym i ponadregionalnym wymagających interwencji państwa” bez przybliżenia ich definicji. Autorzy raportu powstałego na użytek MRR rozszerzają to zagadnienie, obejmując nim „obszary strategicznej interwencji” na podstawie przeprowadzonych analiz1.

W ich efekcie otrzymano typologię polskich podregionów składającą się z ośmiu grup (klas). Taka, a nie inna struktura podziału jest odzwierciedleniem zróżnicowania regionalnego Polski względem objętych badaniami obszarów. Typologię podzielono dodatkowo na dwie kategorie – obszary relatywnie lepiej rozwinięte, w przypadku których priorytetem powinien być przede wszystkim rozwój o charakterze polaryzacyjnym (kategoria A), oraz tereny peryferyjne pod względem ekonomicznym i przestrzennym, w przypadku których optymalną ścieżką rozwoju wydaje się rozwój dyfuzyjny – oparty na realizacji wewnętrznych potencjałów oraz absorpcji owoców wzrostu wypracowanych przez względnie silniejsze ośrodki rozwojowe (kategoria B).

Zastosowany w ustawie o zasadach prowadzenia polityki rozwoju termin „obszary problemowe” wydaje się zbyt szeroki w kontekście roli, które będzie pełnić w procesie kształtowania polityki bezpieczeństwa w dorzeczu Wisły środkowej. Planowana interwencja państwa na poziomie regionalnym wskazana jest w dwóch modelowych sytuacjach. Po pierwsze, ma ona uzasadnienie, gdy dany obszar charakteryzuje się deficytami rozwojowymi. W przypadku tego typu obszarów zadaniem polityki regionalnej jest niwelowanie zidentyfikowanego problemu rozwojowego – można je więc nazywać „obszarami problemowymi” sensu stricto2. Z drugiej strony przedmiotem interwencji państwa mogą być także obszary relatywnie lepiej rozwinięte – potencjalne bieguny wzrostu, których dalszy rozwój będzie oddziaływać na otoczenie w sposób dyfuzyjny.

W kontekście dążenia do osiągnięcia celów Programu kategorią bardziej stosowną wydają się „obszary strategicznej interwencji” zaproponowane w Krajowej Strategii Rozwoju Regionalnego. Pomoc państwa powinna w tym wypadku skoncentrować się wokół problemów szczególnie istotnych dla rozwoju całego państwa.

Przystępując do pracy nad opracowywaniem Programu, zastosowano następującą definicję obszaru problemowego:

Obszary problemowe – obszary, które ze względu na potencjalnie masowe zagrożenie życia i bezpieczeństwa ludzi, strategiczne znaczenie dla funkcjonowania państwa i gospodarki oraz wielkość potencjalnych strat ekonomicznych, społecznych i kulturowych wymagają strategicznej interwencji w sferze ochrony przeciwpowodziowej.

1 Identyfikacja i delimitacja obszarów problemowych i strategicznej interwencji w Polsce. Wnioski z analiz stanowi podsumowanie rezultatów prac badawczych przeprowadzonych w okresie od listopada 2008 r. do lipca 2009 r. w Departamencie Programów Ponadregionalnych Ministerstwa Rozwoju Regionalnego we współpracy z Instytutem Badań Strukturalnych. 2 Tamże.

35

5.1. Kryteria wyboru obszarów problemowych

Na mapach zostanie przedstawione zróżnicowanie przestrzenne obszarów według wartości niżej wymienionych wskaźników. Ich wartości docelowe zostaną rozwinięte w toku prac nad Programem

Celowe wydaje się bardziej elastyczne podejście do delimitacji ich granic według rzeczywistego zasięgu zjawiska na podstawie następujących kryteriów:

• obszary zalewowe wyznaczone na podstawie zasięgu powodzi historycznych, • osadnictwo (zwartość zabudowy, poziom urbanizacji), • obiekty infrastruktury krytycznej, społecznej i komunikacyjnej, • zjawiska społeczno-ekonomiczne (liczba mieszkańców, poziom PKB na mieszkańca, poziom

ubóstwa, edukacji, dostępności komunikacyjnej obszarów), • stan środowiska naturalnego.

5.2. Typologia obszarów problemowych.

W toku analiz, stosownie do wytycznych zawartych w KPZK i planach wojewódzkich, nastąpi zidentyfikowanie obszarów już zabudowanych, w przypadku których ze względów społecznych i gospodarczych jest konieczne i równocześnie możliwe skuteczne zapobieganie dalszej ich zabudowie, oraz obszarów, które ze względu na brak istniejącej zabudowy oraz z powodu uwarunkowań hydrologicznych będą przeznaczone do naturalnej retencji rzecznej, a tym samym również tam w przyszłości będzie eliminowane osadnictwo. W toku prac nad Programem zostanie rozwinięty i opisany system typologii obszarów problemowych, ujmujący różne charakterystyki, jak np.:

• obszar metropolitalny Warszawy (jedyny w pełni ukształtowany układ metropolitalny w kraju),

• obszary bezwzględnej zabudowy, • obszary okresowo zagrożone z możliwością użytkowania rolniczego, • obszary zabudowane a zagrożone powodzią o specjalnych warunkach zabudowy, • obszary niezabudowane o potencjale retencyjnym, • obszary o warunkowej zabudowie, • obszary Natura 2000 a zagrożone powodzią.

Nierównomierność przestrzenna różnorodnych procesów rozwojowych będzie wymagała w kontekście zagrożenia powodziowego opracowania odmiennej polityki i sposobów rozwiązywania problemów na różnych obszarach problemowych wyodrębnionych typologicznie.

36

6. STRATEGICZNA OCENA ODDZIAŁYWANIA NA ŚRODOWISKO – ZAŁO ŻENIA

I TRYB

Program Bezpieczeństwa Powodziowego w Dorzeczu Wisły Środkowej wymaga przeprowadzenia strategicznej oceny oddziaływania na środowisko według przedstawionej poniżej procedury.

6.1. Procedura

W ramach analizy środowiskowej zostaną rozpatrzone uwarunkowania wynikające z porozumień, konwencji i innych dokumentów międzynarodowych oraz strategii, programów i planów krajowych, regionalnych i lokalnych w odniesieniu do gospodarki wodnej, gospodarki przestrzennej i zarządzania kryzysowego.

ETAP 1 Organ opracowujący projekt Programu obejmującego swym zakresem obszar siedmiu województw (czyli więcej niż dwóch, jak wskazuje art. 57 i 58 wspominanej ustawy ooś), na podstawie art. 53 ustawy ooś wystąpi do generalnego dyrektora ochrony środowiska oraz głównego inspektora sanitarnego o uzgodnienie zakresu i stopnia szczegółowości informacji wymaganych w prognozie oddziaływania na środowisko dla przedmiotowego dokumentu.

ETAP 2 Prognoza oddziaływania na środowisko zostanie sporządzona zgodnie z art. 51 i 52 ustawy ooś.

Informacje zawarte w prognozie oddziaływania na środowisko zostaną opracowane stosownie do stanu współczesnej wiedzy i metod oceny oraz dostosowane do zawartości i stopnia szczegółowości projektowanego dokumentu oraz etapu przyjęcia tego dokumentu w procesie opracowywania projektów dokumentów z nim powiązanych. W prognozie oddziaływania na środowisko, o której mowa w art. 51 ust. 1, będą uwzględnione informacje zawarte w prognozach oddziaływania na środowisko sporządzonych dla innych, przyjętych już, dokumentów powiązanych z projektem dokumentu będącego przedmiotem postępowania.

ETAP 3 Organ opracowujący projekt dokumentu zwróci się na podstawie art. 54 ustawy ooś do generalnego dyrektora ochrony środowiska oraz głównego inspektora sanitarnego o opinię dotyczącą przedmiotowego dokumentu wraz z prognozą oddziaływania na środowisko.

Organ zapewni możliwość udziału społeczeństwa w zgłaszaniu wniosków.

ETAP 4 Nastąpią analiza ustaleń, opinii, uwag i wniosków oraz skierowanie projektu dokumentu do Krajowej Komisji OOŚ.

ETAP 5 Opcjonalnie – może być przeprowadzona ponowna ocena i analiza uwag.

ETAP 6 Komitet Sterujący Programu przyjmie dokument i przekaże go generalnemu dyrektorowi ochrony środowiska oraz głównemu inspektorowi sanitarnemu.

ETAP 7 Zostanie przeprowadzony monitoring skutków realizacji postanowień zapisanych w przyjętym dokumencie pod katem oddziaływania na środowisko, zgodnie z częstotliwością i metodami zaproponowanymi w dokumencie.

Przedmiotowy dokument będzie wyznaczał ramy późniejszej realizacji przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko lub będzie mógł znacząco oddziaływać na obszary Natura 2000.

Zgodnie z art. 3, pkt. 8 ustawy z dnia 3 października 2008 r., o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko (Dz. U. 2008 r. nr 199 poz. 1227) postępowanie w sprawie oceny

37

oddziaływania na środowisko planowanego przedsięwzięcia obejmie: •••• opracowanie raportu o oddziaływaniu na środowisko i jego weryfikację, •••• uzyskanie wymaganych ustawą opinii i uzgodnień, •••• zapewnienie możliwości udziału społeczeństwa w postępowaniu.

Potencjalne przedsięwzięcia są wymienione w Rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 09.11.2010 r. w sprawie przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko.

Analiza środowiskowa przedsięwzięcia będzie ograniczona do badania oddziaływania poszczególnych obiektów na chronione elementy przyrodnicze w ramach danego obszaru Natura 2000 oraz na inne obszary chronione.

6.2. Scenariusze

W przypadku opracowywania w trybie przewidzianym ustawą o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym oraz ustawą z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko, dokumentami o charakterze strategicznym, obligatoryjne będzie przeprowadzenie analizy rozwiązań wariantowych w ramach procedury strategicznej oceny oddziaływania na środowisko.

Analiza wariantów jest kluczowa dla przyjęcia Programu. W przypadku znaczącego oddziaływania PBPDWŚ na środowisko Program nie może zostać przyjęty, jeśli nie zachodzą przesłanki wynikające z art. 34 ustawy o ochronie przyrody. Ustawa reguluje kwestie warunków: istnienie koniecznych wymogów nadrzędnego interesu publicznego, brak alternatyw oraz wykonanie kompensacji przyrodniczej niezbędnej do zapewnienia spójności i właściwego funkcjonowania sieci obszarów Natura 2000.

W toku prac nad Programem zostaną rozważone alternatywne rozwiązania w ramach rozwinięcia czterech scenariuszy, zaproponowanych przez ekspertów w trakcie opracowywania założeń do Programu. Będą to:

• wariant zerowy – kontynuowanie dotychczasowych działań, • wariant proinwestycyjny, • wariant proekologiczny, • wariant rekomendowany.

38

7. ZASADY MONITORINGU I MIERNIKI

Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego przewiduje, że powstanie jednolity system monitorowania na bazie wskaźników w formie elektronicznej bazy danych statystycznych na poziomie kraju i jednostek terytorialnych. Baza będzie zawierać wskaźniki odnoszące się do celów głównych i szczegółowych, istotnych w kontekście diagnozowania, monitorowania i ewaluacji społeczno-gospodarczego oraz przestrzennego rozwoju kraju i jego regionów, subregionów, rożnych typów obszarów wiejskich oraz obszarów miejskich. Baza będzie skonstruowana na podstawie ustaleń KSRR i będzie podstawą do monitorowania kontraktów terytorialnych oraz realizacji celów KSRR i jej dokumentów wdrożeniowych.

Dopóki nie zostaną upowszechnione ustalenia KSRR, zgodnie z art. 17. ustawy o zasadach prowadzenia polityki w toku prac nad Programem zostanie wypracowany sposób monitorowania i oceny stopnia osiągania każdego z czterech celów głównych (omówionych w rozdz. 3), z wykorzystaniem metod zastosowanych w programach dotyczących Odry i Wisły górnej1.

Punktem wyjścia do definiowania mierników będzie schemat logiki interwencji, stosowany powszechnie do opracowywania programów i przedsięwzięć.

System monitorowania będzie zawierać: • opis podmiotów odpowiedzialnych za monitoring, • zestaw wskaźników mierzących cel główny i cele szczegółowe, • opis sposobu zbierania danych do wskaźników, • opis sposobów i częstotliwości przedstawiania wyników monitoringu, • opis systemu sprawozdawczości, • zasady przyszłych aktualizacji Programu.

Mierniki będą zdefiniowane na trzech poziomach: produktu, rezultatu i oddziaływania.

W analogicznym programie poświęconym górnej Wiśle zastosowano przykładowo:

- wskaźniki produktu (odnoszą się do efektów powstałych w trakcie wdrażania programu), • liczba projektów inwestycyjnych dotyczących poprawy przepustowości koryta rzeki

nieobwałowanej, liczona w sztukach, • liczba projektów inwestycyjnych dotyczących poprawy przepustowości koryta rzeki

obwałowanej, liczona w sztukach, • liczba zmodernizowanych obiektów piętrzących wodę (zapory i stopnie wodne) oraz kanałów

ulgi, liczona w sztukach, • liczba nowo zrealizowanych obiektów retencjonujących wodę (zbiorniki retencyjne i polder),

stopni wodnych oraz kanałów ulgi, liczona w sztukach;

- wskaźniki rezultatu ( odnoszą się do efektów realizacji programu i powinny odzwierciedlać zmiany powstałe bezpośrednio po jego zakończeniu),

• wzrost pojemności retencji powodziowej w zbiornikach istniejących, liczony w mln m3, • wzrost pojemności retencji powodziowej w nowo zbudowanych zbiornikach i polderach,

liczony w mln m3, • przyrost długości koryt rzecznych o poprawionej przepustowości koryta, liczony

w kilometrach długości rzeki,

- wskaźniki oddziaływania (dotyczą oceny oddziaływania programu w okresie kilku lat po

1 Sformułowanie mierników efektów realizacji Programu oparte będzie na Przewodniku po metodach ewaluacji – Wskaźniki monitoringu i ewaluacji, opracowanym przez Dyrekcję Generalną ds. Polityki Regionalnej Komisji Europejskiej (Dokument roboczy nr 2, 2006). Wykorzystany zostanie także Podręcznik ewaluacji efektów projektów infrastrukturalnych, wydany w 2009 r. przez Departament Koordynacji Polityki Strukturalnej Ministerstwa Rozwoju Regionalnego.

39

realizacji zadań), • procent ograniczenia szkód i strat, • liczba osób objętych ochroną pod warunkiem możliwości jej oszacowania na podstawie map

zagrożenia i ryzyka powodziowego, • zwiększenie bezpieczeństwa przez obniżenie poziomu zwierciadła wody wezbrań

powodziowych na znacznych odcinkach rzek, a także przewidywanego obniżenia oddziaływania wód opadowych w określonym procencie,

• inne przedsięwzięcia zmniejszające zagrożenie i zwiększających wiedzę o nim, a tym samym poczucie bezpieczeństwa.

Ponadto w programie górnej Wisły proponuje się wprowadzenie następujących wskaźników oceny oddziaływania bezpośredniego, mierzonego wezbraniem o prawdopodobieństwie wystąpienia 1%:

• redukcja o 90% strat powodziowych na obszarach objętych zadaniami osi I (tereny wzdłuż Wisły) dla przepływów Qmax <= Q1%,

• redukcja o 80% strat powodziowych na obszarach objętych zadaniami osi II (miasta powyżej 100 tys. mieszkańców) dla przepływów Qmax <= Q1%,

• redukcja o 70–75% strat powodziowych na obszarach objętych zadaniami osi III (zlewnie rzek) dla przepływów Qmax <= Q1%.

Zostanie powołany Komitet Monitorujący, którego zadaniem będzie ocena postępu realizacji celów strategicznych PBPDWŚ. Będzie on w tym celu angażował również przedstawicieli partnerów Programu, którzy zostaną włączeni w system monitoringu.

40

8. ŹRÓDŁA FINANSOWANIA PROGRAMU

Dotychczas przedsięwzięcia z zakresu bezpieczeństwa powodziowego (zadania z zakresu prewencji powodziowej) są finansowane ze środków:

• zagranicznych (np. Banku Światowego, Europejskiego Banku Inwestycyjnego, Banku Rozwoju Rady Europy),

• Funduszu Spójności i Funduszy Strukturalnych Unii Europejskiej, • rezerwy celowej budżetu państwa, • Narodowego i Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, • budżetów jst., • środków prywatnych.

Wydatki ponoszone są w ramach regionalnych programów operacyjnych, Sektorowego Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko, Programu Operacyjnego Europejskiej Współpracy Terytorialnej Rozwój Polski Wschodniej oraz Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich. Prace projektowe zawierające komponent powodziowy są także finansowane w ramach Programu dla Europy Centralnej.

Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego, przyjęta przez rząd 13 lipca 2011 r., zakłada dalszą decentralizację środków – wzrost znaczenia roli samorządu województwa w polityce regionalnej. W związku z tym można założyć, że nadal przedsięwzięcia z zakresu bezpieczeństwa powodziowego powinny być finansowane w znacznej mierze w ramach Ramowych Zintegrowanych Programów Regionalnych (RZPR).

Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego zakłada wprowadzenie mechanizmów koordynacyjnych na szczeblu krajowym i regionalnym ukierunkowanych terytorialnie, realizowanych poprzez umowy o charakterze cywilnoprawnym m. rządem i samorządami, tzw. Kontrakt terytorialny w nowej, zmienionej formule, po dokonaniu oceny efektywności i przydatności dotychczasowych działań. Być może będzie to właściwa forma finansowania Programu.

Zakłada się, że suma środków wydatkowanych przez budżet Unii Europejskiej, budżet państwa i inne podmioty publiczne (w tym samorządy terytorialne) na realizację celów KSRR będzie wynosiła pod koniec 2013 r. nie mniej niż 3% PKB krajowego w roku 2008. W wymiarze finansowym oznacza to średniorocznie np. 34 mld zł. Szacuje się, że z tego np. 24 mld zł średniorocznie będzie mogło być wykorzystywane do realizacji celów polityki regionalnej w sposób bezpośredni – jako element kontraktów terytorialnych lub pośredni – jako element programów sektorowych, których instrumenty są koordynowane dla osiągnięcia celów rozwoju wyznaczonych w odniesieniu do terytorium.

Finansowanie programów będzie kontynuowane z budżetu państwa, budżetów jednostek samorządu terytorialnego, środków prywatnych (zakładany jest wzrost roli funduszy pożyczkowych, gwarancji i poręczeń kredytowych oraz oferta innych usług finansowych ze strony banków). Mają być także wykorzystywane inne środki finansowe pochodzące ze źródeł zagranicznych, np. z kredytów udzielonych przez Europejski Bank Inwestycyjny.

Zarówno środki wspólnotowe, jak i pochodzące z innych źródeł zagranicznych będą uzupełniane środkami krajowymi, pochodzącymi z budżetu państwa, budżetu jednostek samorządów terytorialnych oraz ze środków prywatnych.

Oprócz zadań inwestycyjnych w trakcie wprowadzania Programu znaczna uwaga zostanie poświęcona zadaniom o charakterze nieinwestycyjnym, w sferze edukacji społeczeństwa i liderów lokalnych oraz w sferze kształtowania właściwych postaw społeczności lokalnych wobec zagrożeń. Stąd będzie planowane współfinansowanie takich działań z Europejskiego Funduszu Społecznego i Inicjatyw Wspólnotowych.

Zasadniczym narzędziem realizacji Programu będzie przyjęty system finansowania. Programowanie alokacji odpowiednich środków finansowych na realizacje zadań możliwych do

41

współfinansowania w ramach programów: rządowych, regionalnych i lokalnych, począwszy od roku budżetowego 2014 do roku 2020, nastąpi w toku prac nad programem, zgodnie z wytycznymi krajowymi.

Art. 17 ustawy o zasadach prowadzenia polityki rozwoju wskazuje, jakie elementy zawiera Program, w zakresie planu finansowego. Mianowicie:

• źródła finansowania realizacji Programu, • kwotę środków przeznaczonych na finansowanie realizacji Programu i jej podział między

poszczególne priorytety, • informację o wysokości współfinansowania na poziomie programu i priorytetów.

Ponadto w ramach dalszych prac zostanie wypracowany system wyboru projektów do współfinansowania ze środków unijnych. Art. 28 ustawy o zasadach prowadzenia polityki rozwoju stanowi, że w ramach programu operacyjnego mogą być dofinansowane, zgodnie z kryteriami zatwierdzonymi przez Komitet Monitorujący, projekty:

• indywidualne – o strategicznym znaczeniu dla realizacji Programu, wskazywane przez instytucję zarządzającą;

• systemowe, w tym również projekty pomocy technicznej – polegające na realizacji zadań publicznych przez podmioty działające na podstawie odrębnych przepisów w zakresie określonym przepisami prawa i dokumentami strategiczno-programowymi przyjętymi przez Radę Ministrów;

• wyłonione w trybie konkursu.

42

9. HARMONOGRAM WDRA ŻANIA PROGRAMU I ZADANIA 2014

Mając na uwadze przyjęte w dokumentach strategicznych rządu przełomy czasowe, ze względu na konieczność hierarchizacji zadań wpisanych do Programu Bezpieczeństwa Powodziowego w Dorzeczu Wisły Środkowej oraz programowanie wydatków powstaną wstępne listy zadań możliwych do zrealizowania w trzech perspektywach czasowych:

do 2016 r.: zakończenie rozpoczętych zadań i rozpoczęcie prac studialnych, przedprojektowych i projektowych do zadań planowanych w kolejnych latach. Powinny być zrealizowane najpilniejsze z punktu widzenia zagrożenia powodziowego zadania zapewnienia bezpieczeństwa oraz zakończenie II etapu reformy gospodarki wodnej; plany zarządzania ryzykiem powodziowym przekazane do jst.;

do 2020 r.: aktualizacja Programu (też aktualizacja map zagrożenia powodziowego), aktualizacja listy zadań; w przypadku zmian ponowne przeprowadzenie pełnej procedury strategicznej oceny oddziaływania na środowisko;

do 2030 r.: aktualizacja Programu (też aktualizacja map zagrożenia powodziowego), aktualizacja listy zadań; w przypadku zmian ponowne przeprowadzenie pełnej procedury strategicznej oceny oddziaływania na środowisko.

Analogicznie do stosowanych przez Instytucje Zarządzające programami operacyjnymi procedur identyfikacji potencjalnych projektów, zadania (inwestycyjne i nieinwestycyjne) zostaną poddane wstępnej ocenie formalnej, strategicznej i merytorycznej. Każdemu kryterium będzie przypisana wartość punktowa i maksymalna liczba punktów. Wstępna informacja o zadaniach zostanie zebrana według ujednoliconej „karty zadania”.

I. Oceny formalnej zadań będzie dokonywać Biuro Programu.

Zadanie zostanie zakwalifikowane do kolejnej oceny pod warunkiem jego lokalizacji w obszarze problemowym/strategicznej interwencji.

W stosunku do zadań inwestycyjnych dodatkowo ocenie formalnej będzie podlegać: a) stan zaawansowania procesu przygotowawczego:

• studium wykonalności, • ocena oddziaływania na środowisko, • projekt budowlany wraz z opiniami, uzgodnieniami, pozwoleniami i innymi dokumentami,

wymaganymi przepisami szczególnymi, • decyzja o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu;

b) jeżeli jest możliwe rozpoczęcie prac w ciągu 3 lat: • pozwolenie na budowę.

W zależności od tego, jaki stopień gotowości zadania inwestycyjnego beneficjent określi, zadanie zostanie zakwalifikowane do jednej z 4 poniżej wymienionych kategorii.

II. Oceny strategicznej zadań dokonana Biuro Programu. Będzie się ona opierać na badaniu (w przyszłości każdemu z kryteriów będą przypisane wartości punktowe):

• wpływu zadania na realizację celów określonych w Programie, w tym także na poprawę bezpieczeństwa obszarów zagrożonych,

• ciągłości przedsięwzięcia, • dostępności środków ze źródeł zewnętrznych, czyli środków z budżetu Unii Europejskiej oraz

kredytów Międzynarodowych Instytucji Finansowych (np. z Europejskiego Banku Inwestycyjnego lub wskutek nawiązania współpracy z innymi podmiotami),

• konsekwencji oddziaływania na środowisko naturalne i kolizji z obszarami chronionymi, • stanu zaawansowania procesu przygotowawczego w zadaniach inwestycyjnych.

43

III. Oceny merytorycznej zadań dokonają uprawnieni eksperci.

a) ważność dla danej społeczności W jakim stopniu realizacja zadania służy wypełnieniu celu strategicznego (zapewnienia bezpieczeństwa powodziowego danej społeczności lokalnej)?

3 – w dużym 1 – znikomym 2 – średnim b) stopień przygotowania technicznego i organizacyjnego Jakie jest prawdopodobieństwo, że będą dostępne możliwości techniczne i organizacyjne (w tym osobowe) potrzebne do realizacji zadania?

3 – bardzo prawdopodobne 1 – nie wiadomo 2 – raczej prawdopodobne 0 – nieprawdopodobne c) możliwości sfinansowania Jakie jest prawdopodobieństwo, że będą dostępne środki finansowe potrzebne do realizacji zadania?

3 – bardzo prawdopodobne 1 – nie wiadomo 2 – raczej prawdopodobne 0 – nieprawdopodobne d) zgodność z celami strategii Czy realizacja tego zadania może się przyczynić także do osiągnięcia innych celów operacyjnych? 3 – tak 2 – nie

0 – wpływ negatywny

e) okres, w jakim będą zauważalne skutki przedsięwzięć. Ile czasu zajmie wdrożenie zadania? 3 – krótko (1–2 lata) 2 – średnio (3–5 lat)

1 – długo (6 lat i więcej)

Po trzech etapach oceny zadań pod względem ww. kryteriów priorytetyzacja powinna doprowadzić do pogrupowania przedsięwzięć zawartych w Programie Bezpieczeństwa Powodziowego w Dorzeczu Wisły Środkowej na cztery kategorie:

kategoria A – przedsięwzięcia najważniejsze, przygotowane do realizacji i możliwe do sfinansowania,

kategoria B – przedsięwzięcia mniej ważne, przygotowane do szybkiej realizacji i możliwe do sfinansowania,

kategoria C – przedsięwzięcia najważniejsze, nieprzygotowane do realizacji, ale możliwe do sfinansowania,

kategoria D – przedsięwzięcia pozostałe, których szybka realizacja nie jest ani wystarczająco uzasadniona, ani możliwa.

W fazie prac nad projektem Programu w niniejszym programie zostaną określone cele i priorytety zadań oraz wskazane poziom i źródła finansowania.

44

10. SPIS TABEL I ZAŁ ĄCZNIKÓW

Spis tabel Tab. 1. Harmonogram prac nad dokumentem ramowym 2011–2013. Tab. 2. Większe zbiorniki wodne mające wpływ na redukcję fali wezbraniowej. Tab. 3. Budowle regulacyjne na większych rzekach administrowanych przez Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej w Warszawie. Tab. 4. Budowle hydrotechniczne oraz inne obiekty w dorzeczu środkowej Wisły administrowane przez

Wojewódzkie Zarządy Melioracji i Urządzeń Wodnych. Tab. 5. Wysokość strat powodziowych w ostatniej dekadzie w dorzeczu Wisły środkowej. Spis załączników Załącznik nr 1. Położenie dorzecza środkowej Wisły. Załącznik nr 2. Organizacja prac. Załącznik nr 3. Sieć hydrograficzna dorzecza środkowej Wisły. Załącznik nr 4. Pokrycie terenu obszaru dorzecza środkowej Wisły. Załącznik nr 5. Wyniki analizy ankiety skierowanej do gmin położonych w dorzeczu środkowej

Wisły.

ZAŁ ĄCZNIKI

Załącznik nr 1. Położenie dorzecza środkowej Wisły.

Załącznik nr 2. Organizacja prac.

Załącznik nr 3. Sieć hydrograficzna dorzecza środkowej Wisły.

Załącznik nr 4. Pokrycie terenu obszaru dorzecza środkowej Wisły (CLC 2006).

Załącznik nr 5. Wyniki analizy ankiety skierowanej do gmin położonych w dorzeczu środkowej Wisły.

Gospodarka przestrzenna na terenach narażonych na niebezpieczeństwo powodzi ma istotny wpływ na skutki tego zjawiska zarówno w sferze bezpieczeństwa ludzi, jak i ich mienia. Straty w obu sferach można znacząco ograniczyć lub nawet wyeliminować, stosując określone zasady w gospodarce przestrzennej. W celu zdobycia bezpośredniej informacji o stosowanej lokalnie polityce przestrzennej oraz zasadach zabudowy terenów zagrożonych powodzią w maju 2011 r. rozesłano ankietę do organów wykonawczych gmin (wójtów, burmistrzów i prezydentów miast). Dotyczyła ona:

• stopnia pokrycia miejscowymi planami zagospodarowania przestrzennego obszarów narażonych na niebezpieczeństwo powodzi (bezpośrednio i potencjalnie – zgodnie z nomenklaturą stosowaną w stanie prawnym przed zmianą ustawy Prawo wodne, która nastąpiła w marcu 2011 r.); • sposobów przeznaczania terenów narażonych na niebezpieczeństwo powodzi w tych planach; • lokalizacji zabudowy na terenach powodziowych nieobjętych ww. planami; • podejmowanych obecnie działań w gminie w celu zwiększenia ochrony przeciwpowodziowej; • ewentualnej potrzeby podjęcia takich działań w gminie.

Zebrane odpowiedzi pozwalają wyciągnąć następujące wnioski:

• 42,83% gmin znajdujących się w zasięgu dorzecza Wisły środkowej wykazało obecność na ich terenie obszarów narażonych na niebezpieczeństwo powodzi, z czego 72% wskazało na obecność obszarów bezpośredniego zagrożenia, a 46,91% – potencjalnego zagrożenia powodzią.

• Wśród przyczyn potencjalnego zagrożenia powodzią 51,16% gmin wymieniło przelanie się wód przez koronę wału, 56,59% gmin wskazało zniszczenie lub uszkodzenie wału, a 48,84% – zniszczenie lub uszkodzenie budowli ochronnych.

• Wśród wszystkich gmin, które wykazały obecność obszarów narażonych na niebezpieczeństwo powodzi, 59,27% potwierdziło, że ma plany miejscowe dotyczące tych terenów, przy czym 61,62% gmin posiadających obszary bezpośredniego zagrożenia

51

powodzią poinformowało, że dysponuje planami obejmującymi te tereny, 69,77% gmin posiadających obszary potencjalnego zagrożenia powodzią wykazało, że ma plany miejscowe dotyczące takich terenów.

• Średnio planami miejscowymi zostało objęte 54% powierzchni obszarów bezpośredniego zagrożenia i 50% powierzchni obszarów potencjalnego zagrożenia.

• 54,72% gmin, które potwierdziły posiadanie planów dotyczących obszarów narażonych na niebezpieczeństwo powodzi, wskazało, że przynajmniej część tych terenów w planach jest przeznaczona do zabudowy. 67,21% gmin, które potwierdziły posiadanie planów obejmujących obszary bezpośredniego zagrożenia powodzią, poinformowało również, że tereny te w planach przynajmniej w części są przeznaczone pod zabudowę. 78,89% gmin, które potwierdziły posiadanie planów dotyczących obszarów potencjalnego zagrożenia powodzią, poinformowało również, że tereny te w planach przeznaczone są przynajmniej w części pod zabudowę.

• 33,45% gmin, które wskazały, że na ich obszarze istnieją tereny narażone na niebezpieczeństwo powodzi, potwierdziło, że na terenach nieobjętych planami miejscowymi postępuje zabudowa na podstawie decyzji lokalizacyjnych, przy czym w 30,81% gmin dotyczy to obszarów bezpośredniego zagrożenia i w 47,29% gmin – obszarów potencjalnego zagrożenia powodzią.

• Wśród gmin, które wykazały obecność obszarów narażonych na niebezpieczeństwo powodzi, 39,64% potwierdziło, że obecnie podejmuje działania, aby przeciwdziałać skutkom powodzi, z czego 39,45% dotyczy działań związanych z zabezpieczeniem technicznym, 46,79% – polityki przestrzennej (np. sporządzanie planów, w których zostaną wprowadzone odpowiednie ograniczenia w zabudowie terenów narażonych na niebezpieczeństwo powodzi), 70,64% – akcji uświadamiających i 11,01%– innych działań.

52

Podsumowanie wyników ankiety pozwala stwierdzić, że planowanie przestrzenne nie jest postrzegane w gminie jako istotne narzędzie eliminacji skutków powodzi dla mieszkańców terenów narażonych na niebezpieczeństwo powodzi, a tym samym – dla całej gminy. Niewiele ponad połowa gmin, które potwierdziły występowanie obszarów narażonych na niebezpieczeństwo powodzi, posługuje się takim narzędziem gospodarki przestrzennej. Jeszcze większy niepokój wzbudza stosunkowo duży procent gmin (również ponad połowa), które przyznały, że w planach tych przeznacza tereny zagrożone powodzią pod zabudowę. Aż blisko 70% gmin potwierdziło, że odnosi się to do terenów bezpośredniego zagrożenia powodzią, a więc takich, w przypadku których zgodnie z przepisami prawa (ustawa Prawo wodne) obowiązywał całkowity zakaz lokalizowania zabudowy (w tej chwili odnoszący się do terenów szczególnego zagrożenia powodzią). Zabudowie podlegają również tereny nieobjęte planami, na których jej lokalizacja odbywa się na podstawie decyzji administracyjnych. Potwierdziła to 1/3 gmin, które wykazały posiadanie terenów zagrożonych powodzią. Również blisko 1/3 gmin odnosi tę sytuację do terenów bezpośredniego zagrożenia powodzią.

Należy pamiętać, że odbywa się to w opisanym wcześniej stanie prawnym, zgodnie z którym zarówno decyzje lokalizacyjne, jak i plany miejscowe podlegają kontroli organu właściwego w sprawach ochrony przeciwpowodziowej.

Procentowy udział podejmowanych w gminach poszczególnych działań, służących zwiększaniu bezpieczeństwa powodziowego, zaświadczy o braku środków finansowych przeznaczonych na ten cel, ponieważ aż 70% to działania stosunkowo najmniej kosztochłonne, czyli akcje uświadamiające, a tylko niespełna 40% – zabezpieczenia techniczne, które niewątpliwie wymagają największych nakładów finansowych, i niespełna 50% – działania w ramach realizacji polityki przestrzennej.

Jest to o tyle niepokojące, że zagrożenie związane z uszkodzeniem lub zniszczeniem wałów przeciwpowodziowych wskazywane było najczęściej jako przyczyna potencjalnego zagrożenia powodzią.

Powyższe podsumowanie skłania do konkluzji, że sfera gospodarki przestrzennej, w tym planowania przestrzennego, wymaga intensywnych działań, gdyż jej udział w ochronie przeciwpowodziowej jest niewspółmiernie mały w stosunku do możliwości, które ona daje, pod warunkiem zastosowania odpowiednich mechanizmów.