wantokwantokniuspepa.com/images/wantokniuspepa/2019/wantok...na bai i kostim kantri planti mani tru....

24
Isu Namba 2327 Me 2 -8, 2019 28 pes K1 tasol Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! MP_1920078 Mun Me 2019 Isu i stap insait - P 13,14,15, 16 The Catholic Reporter Oposisen redi long kamapim Vot i Nogat Bilip Wantok i go moa long pes 2.. GUTPELA YUMI BUNG: Taim Papua Niugini i kisim Independens em i kamapim poroman wantaim planti arapela kantri long wol. Dispela ol kantri i gat maus- man o meri i makim kantri bilong ol na stap long Pot Mosbi. Long wankain taim, PNG i salim ol mausman o meri bilong em i go long dispela ol kantri. Taim maus- man o meri ol i kolim hai komisina o embeseda i save kam, namba wan samting ol i mekim em long bungim na salim gritings bilong ol i go long Gavana Jeneral. Long Tunde Gavana Jeneral, Sir Bob Dadae long namba wan taim i holim wanpela bung long amamasim ol hai komisina na embeseda. Poto i soim Sir Bob i kisim piksa wantaim dispela ol lain manmeri. Poto: Nicky Bernard

Upload: others

Post on 31-Jan-2021

5 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

  • Isu Namba 2327 Me 2 -8, 2019 28 pes K1 tasol Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret!

    MP_

    1920078

    Mun Me 2019 Isu i stap

    insait - P 13,14,15, 16

    The CatholicReporter

    Oposisen redi long kamapimVot i Nogat Bilip

    Wantok

    i go moa longpes 2..

    GUTPELA YUMI BUNG: Taim Papua Niugini i kisim Independens em i kamapim poroman wantaim planti arapela kantri long wol. Dispela ol kantri i gat maus-man o meri i makim kantri bilong ol na stap long Pot Mosbi. Long wankain taim, PNG i salim ol mausman o meri bilong em i go long dispela ol kantri. Taim maus-man o meri ol i kolim hai komisina o embeseda i save kam, namba wan samting ol i mekim em long bungim na salim gritings bilong ol i go long Gavana Jeneral.Long Tunde Gavana Jeneral, Sir Bob Dadae long namba wan taim i holim wanpela bung long amamasim ol hai komisina na embeseda. Poto i soim Sir Bob i kisim piksa wantaim dispela ol lain manmeri. Poto: Nicky Bernard

  • P2 Wantok Me 2 - 8, 2018 niusi kam long pes 1..

    Oposisenredi longkamapim Voti Nogat BilipOPOSISEN i redi longkamapim vot i no gat biliptaim palamen i kibunggen long neks wik Tundei go.Wanpela strongpela

    mausman bilong Opo-sisen na Sedo Minista bi-long Atoni Jeneral naMemba bilong SinasinaYonggomugl, KerengaKua i tokaut long ol tok-tok bilong em long dis-pela wik.Mista Kua i tok O’Neill

    i mekim planti asua na ino ranim gut kantri naolsem gavman bilong emi mas senis.Em i mekim dispela tok

    tu long taim sampela olmemba long gavman i ri-sain long gavman olsemmemba bilong Pipels Ne-senel Kongres pati naolsem minista bilong gav-man.Em i givim tok lukaut

    long ol pablik sevanolsem ol i mas was longkain kain askim olmemba bai mekim longkisim mani na ol yusim olpablik samting longhelpim ol yet long dispelataim we ol toktok bilongsenisim gavman i woklong kamap.

    Wantok Niuspepa i binringim opis bilong Spikalong painim aut sapos igat wanpela mosen bi-long Vot I Nogat Bilip istap long notis pepa bi-long Palamen kibungneks wik i go tasol i kisimtok olsem dispela i no yettaim em i go long prin. “Mi askim ol kain opis

    olsem Treseri, KumulKonsolidetet Holdings,PNG Geming Bod naMRDC (Mineral Risos Di-velopmen Kampani) longol i no ken pilai politik naharim tok bilong olmemba.“Mipela i no laikim

    pasin bilong yupela iyusim pablik risos longhelpim narapela longhelpim ol yet.“Mipela i lukaut long

    pasin bilong printim olsek mani we i no gat tokorait long en.“Ol pablik sevan i mas

    Sir Mekere hatim O’Neill long Papua LNGMemba bilong Mosbi

    Not-wes, Sir MekereMoraut i tok bikpelatekis konsesen gavmani givim long Papua LNGjoin vensa patna, i dau-nim tru intres bilongkantri, ol papagraun naol PNG bisnis.Em i tok Praim Min-

    ista Peter O’Neill wan-taim ol lain bilong em ihait na pasim tok wan-taim ol divelopa longgivim nating plantibilien Kina em kantriinap long kisim longKonsolidetet Revenu,insait long 25 yia laip

    bilong dispela projek.Sir Mekere i tok

    O’Neill i no bin larimStet Negosieting tim naDipatmen bilongPetrolium long stap in-sait long dispela toktokna bai i kostim kantriplanti mani tru.Em i tok ol dispela

    konsesen i stap longPapua LNG Gas Agri-men em Mista O’Neill ibin tok orait long enbigin bilong dispelamun na i bihainim olarapea em ol projek di-velopa olsem Total,ExxonMobil na Oil

    Search.“Mi bin harim olsem

    olgeta dispela kons-esen em ol lain bilongStet Negosiesen tim naDipatmen bilongPetrolium i bin toknogat long en.“Ol dispela samting

    em i wok bilong MistaO’Neill na ol lain bilongem,” Sir Mekere i tok.Ol takis konsesen

    emMista O’Neilli givim-long kampani em:l Ol risos ona bai i

    no inap long kisim gut-pela bekim long ol roy-alti na Divelopmen na

    Prodaksen levi.l Gas Agrimen i no

    karamapim kondenset,dispela i bikpela hap bi-long gas projek. Koprettakis bilong gas i staplong 30 pesen, dispela45-50 pesen gas takis ino karamapim 150 mi-lien barelkondenset.Mani PNGinap kisim long dispelaem $10.5 bilien. PNG ino lainim lessen bilongem long PNG LNG naplanti milien takis manibai i lus nating. l Mista O’Neill na ol

    lain bilong em i pasim

    rot bilong sans bilongbenefit moa yet longEdisinel Profit Takislong taim ol i daunimtakis i kam daun long 15pesen. PNG i no lainimlesen bilong en longPNG LNG.l Ol narapela samt-

    ing O’Neill i bin tok oraitlong en em, no gat GST,no gat takis long longimpot duti, na takis longol samting bilong yusimlong projek. Bai i no gattakis long DividdenWithholding Takis na In-terest Withhoding Takis.PNG bai i no inap kisim

    planti bilien Kina long oldispela takis. PNG i nolainim lesen bilong enlong PNG LNG.Sir Mekere i tok gav-

    man i no bin kisim wan-pela komitmen bilong oldivelopa long lukimolsem i gat mak bilonghamas mani na wok imas go long ol lokalkampani na pipel.“Mista O’Neill i mas

    tok savee long PNG naol bisnis na ol risos onawatpo na em Ii putimaik bilong Total, Exxon-Mobil, Oil Searrch na olarapela lain i go pas.”

    SEDO Atoni Jeneral naMemba bilong SinasinaYonggomugl, KerengaKua i askim ol pabliksevan long ol i mas waslong no ken yusim natingpablik mani.Em i askim ol benk tu

    long ol i no ken givim autpablik mani bihainim olaskim ol memba bilongpalamen i mekim.Em i mekim dispela tok

    long taim ol toktok bilongkamapim Vot-I-Nogat-Bilip long gavman baikamap taim palamen iholim narapela kibung bi-long em we i stat long

    neks wik Tunde 7 Me i go.Em i tok sampela ol

    memba bilong palamenlong las minit bai traimlong yusim pablik mani naol pablik samting longhelpim ol yet.“I gat luksave olsem

    senis bai kamap yet longgavman,” Kua i tok.“Mi askim ol kain opis

    olsem Treseri, KumulKonsolidetet Holdings,PNG Geming Bod naMRDC (Mineral Risos Di-velopmen Kampani) longol i no ken pilai politik naharim tok bilong olmemba.

    “Mipela i no laikimpasin bilong yupela iyusim pablik risos longhelpim narapela longhelpim ol yet.“Mipela i lukaut long

    pasin bilong printim ol sekmani we i no gat tok oraitlong en.“Ol pablik sevan i mas

    mekim wok olsem ol i noken mekim krangki longopis bilong ol na yusimpablik risos long helpimlaik bilong wanpela man.“Mipela bai sutim tok

    long yu sapos yu no bi-hainim tok na mekimasua. Lo bai kisim yu.”

    Kua i tok ol i save longkain sindaun long ol taimO’Neill i traim long stapyet olsem praim ministalong ol taim em i laik kisimpawa.Em i tok taim kain samt-

    ing i kamap, ol opis weem i kolim pinis i binyusim opis na risos bilongol long sapotim kamap bi-long O’Neill.Em i tok dispela askim i

    go tu long ol benk.Em i askim olgeta opis

    long ol i no ken harim tokbilong wanpela membatasol i mas stap longwelong ol kain lain olsem.

    Kua askim gavman opis, benk long was

    Paul Zuvani i raitim

    OL memba bilong pati iranim kantri, Pipels Ne-senel Kongres (PNC) i noamamas long wei PraimMinista i ranim kantri.Ol i no amamas tu long

    wei em i wok bung wan-taim ol arapela memba bi-long palamen na olMinista long Kebinet.Inap long 8-pela memba

    bilong pati i risain long pati.Dispela wik i lukim Ga-

    vana bilong Manus, Char-lie Benjamin na Membabilong Okapa long IstenHailans, Saki Soloma i ri-sain.

    Las wik Fraide i lukim olGavana bilong Hela, PhilipUndialu; Sauten HailansWilliam Powi, Enga SirPeter Ipatas na Memba bi-long Komo Magarima,Manasseh Makiba.Bipo long las wik em

    Minista bilong Fainens naMemba bilong Tari Pori,James Marape na Ministabilong Atoni Jeneral naJastis na Memba bilongEsa’ala, Steven Davies.Narapela tupela memba

    husat i no laik long stapwantaim gavman em Ga-vana bilong Jiwaka,William Tonngap na Ga-vana bilong Wes Sepik,

    Tony Wouwou.Mista Marape long dis-

    pela wik i tok wei praimminista i kamap wantaimol polisi na mekim ol di-sisen i no gutpela.“I no gat gutpela wok

    bung (namel long em namipela olsem minista namemba) long kamapim olpolisi na mekim ol di-sisen,” em i tok.“Wanpela em wei

    O’Neill i mekim longsainim Papua LNG agri-men.”Dispela toktok em Undi-

    alu tu i mekim.“Praim Minista i mekim

    wanpela agrimen nogut.

    Em i sainim wanpela bis-nis agrimen we i no inaphelpim kantri.”Tupela i mekim dispela

    tok long taim tupela i noamamas long ol ekuiti naroyalti mani bilong PNGLNG projek em HelaProvinsal Gavman na olpapagraun i no kisim yet.Mista Undialu i askim

    we mani bilong 500 sipgas we i kisim gas i go nasalim.Em i tok mak bilong

    mani wanpela sip i karimgas i go na salim i staplong mani mak bilongUS$50 milien (K172.41milien).

    Pati memba no amamas long weiPM wok … askim long nupela lida

    Paul Zuvani i raitim

    LIDA bilong Papua Niugini(PNG) pati na Memba bi-long Vanimo-Green,Belden Namah i tok em iamamas long disisen tu-pela minista bilong O’NeillGavman i mekim longlusim gavman.Em i tok disisen bilong

    Fainens Minista, JamesMarape na Atoni Jeneralna Jastis Minista, StevenDavies i soim olsem tu-pela i trupela lidaman.Em i tok tu olsem di-

    sisen bilong dispela i soimolsem O’Neill i no gatrispek long ol minista bi-long em na i no saveranim gut kantri.Long nau yet 8-pela

    memba long O’Neill PipelsNesenel Kongres (PNC)pati i tokaut long ol bai ri-sain long pati.Dispela ol lain em

    Marape, Davies, EngaGavana Sir Peter Ipatas,Hela Gavana Philip Undi-alu, Sauten Hailans Ga-vana William Powi, KomoMagarima memba, Man-asseh Makiba; Manus Ga-vana Charlie Benjamin naOkapa memba, SakiSoloma. Narapela membahusat i no laik long staplong sait bilong Gavmanem Jiwaka Gavana emDokta William Tonngap naGavana bilong Wes Sepik,

    Tony Wouwou.Ol i tok O’Neill i no wok

    bung wantaim ol Ministalong kamapim ol wok nasainim Papua LNG projekagrimen i wanpela long olbel hevi.Marape i askim praim

    minista long risain na larimnupela man i kisim ples bi-long em.“Mi amamas long di-

    sisen em tupela Minista imekim,” Namah i tok.“Tupela i soim tru pasin

    bilong lida.“Tupela i putim laik bi-

    long ol pipel i go pas longlaik bilong tupela.”Mista Namah i askim ol

    arapela minista na membalong lusim gavman longsevim kantri.Tasol O’Neill long wan-

    pela bung long KaguaErave taim em i lonsimwanpela milien kina pawaprojek i no longtaim i gopinis i tok gavman bilongem i stap strong yet.Em i tok gavman bilong

    em i no surik long ol kaintoktok bilong senisim gav-man.Em i tok gavman i gat

    olsem 70 memba i staplong sait bilong em webipo i no gat gavman i gatkain namba olsem.“Em bai olsem, taim

    gavman I lusim namba,Oposisen bai kisimnamba,” O’Neill I tok.

    Namah amamas longMarape na Davies

  • Me 2 - 8, 2019 Wantok P3nius

    LLG ileksen go hetILEKSEN bilong lokallevel gavman (LLG) baigo het nau, nupela Min-ista bilong Atoni Jeneralna Jastis, Alfred Manase itok.Em i tok aninit long

    Oganik Lo bilong Provin-sal na Lokal Level Gav-man, wok bilong givim autrit (writ) bilong LLG ilek-sen i stap long han bilongMinista bilong Intagav-man Rilesen.Long dispela as ol ilek-

    sen rit bilong LLG emMinista bilong Intagav-man Rilesen, Kevin Isifu,i givim aut long las wikFraide i orait na olsemileksen i ken go het.Em i mekim dispela tok

    bihain long em i glasimgen olsem kot em UmiLLG, Is Sepik ProvinsalGavman na OmbudsmenKomisin i bringim i go longSuprim Kot long kamap

    bilong LLG ileksen i goegens long IlektoralKomisin na i no go longMinista bilong Intagav-man Rilesen.Suprim Kot we Sif

    Jastis Sir Gibb Salika, iwanpela i sindaun longem i mekim disisen olsemLLG ileksen i no ken gohet.Dispela i mekim Minista

    na Komisin i no go hetlong ranim ol wok bilongileksen long las wikFraide.Tasol nau olsem Mista

    Manase i tok dispela kot igo long Komisin na i noMinista, Minista nau i frilong tok long ileksen longgo het.Em i tok wok bilong

    givim aut rit i stap longhan bilong Minista na i noKomisin.Kot i go egens long

    Komisin we em i no wok

    bilong Komisin long givimaut rit.Tasol pastaim long dis-

    pela Suprim Kot disisen ikamap, Ilekoral Komisina,Patilias Gamato i tokGavman i givim pinis

    K100 milien long holimdispela ileksen naKomisin i redi long holimileksen.Ileksen bai kamap long

    20 provins tasol NesenelKapital Distrik (NCD) naAtonomus Rijon bilongBogenvil (ARB) bai nogat.Dispela em bikos NCD

    i holim LLG ileksen pinislong las yia Septemba naARB i wok long redi longholim referendum bilongol long Oktoba.Long dispela taim ol

    manmeri i no inap longvotim ol kaunsil presiden.Oganik lo long ileksen

    bilong LLG i senis na ol

    kaunsil nau bai votim olLLG presiden.I gat moa long 6300

    wot na 331 lokal levelgavman.Wok bilong LLG ileksen

    bai kamap long dispela olde:Gavman Haus bai

    givim aut Rit (Writ) bilongLLG ileksen long 25 Eprilna nominesen bilong wotkaunsil bai op long dis-pela taim;Nominesen i pas long 2

    Me;Vot bilong ol wot kaun-

    sil bai stat long 9 Me i golong 22 Me; naPNGEC bai kisim ol Rit

    i go bek long GavmanHaus long 13 Julai.Gamato i tok bihain

    long dispela ol kaunsil bi-long wan wan ol LLG baigo bung long semba bi-long ol na votim presidenbilong ol.

    PAPUA Niugini NesenelRisets Institut(PNGNRI) i tokaut longdispela wik olsem ol imakim pinis wanpelanupela deputi dairektabilong Risets na em baikisim opis stat long 5Epril, 2019.Asosiet Profesa Eze-

    bilo i no nupela manlong Institut tasol PNGNRI Kaunsil i bin bi-hainim gut olgeta rot bi-long kisim nupela manlong kain opis olsem,aninit long ol polisi na lona makim Asosiet Pro-fesa Ezebilo long kisimdispela opis. Ekting Siaman bilong

    PNG NRI Kaunsil, Wil-son Thompson, i tokklia olsem olgeta wokbilong makim ol seniamenesmen posisen isave gat strongpela rotbilong skelim, glasimgut na makim man omeri. Bihainim Seksen 23

    bilong Nesenel RisetsInstitut Ekt 1993, PNGNRI Kaunsil, olsembodi lukautim Institut, igat pawa long makim olwokman bilong Institutaninit long ol bai lo nawei bilong wok long In-stitut. Mista Thompson i

    tokaut long disisen bi-

    long kaunsil olsem,“PNG NRI i laki long gatkain man i gat saveolsem. Olgeta save naekspiriens bilongAsosiet Prof. Ezebilo istrongim moa save bi-long wok risets, pablike-sen, pablik polisiedvokasi na risertskomyunikesen nastrongim yet wok bilongmipela olsem ThinkTankbilong Pablik Polisi longkantri.”“PNG NRI Kaunsil

    wantaim ol NRI Menes-men na Wokman nawokmeri i tok amamaslong Asosiet Prof. Eze-bilo,” Mista Thompson itok. Assoc. Prof. Ezebilo

    em i gat inap save longkisim dispela opis naem i gat bikpela ek-spiriens long wok bilongrisets menesmen napablikesen. Em i savegivim kaunseling, men-toring, wokim PhD riviuna editing. Em i gatluksave tu olsem wan-pela Pos Greduet Ek-samaina na Riviuabilong inteneseneljenel. Em yet i bin pab-lisim o raitim planti olpepa na buk inap long56 pablikesen olgeta. Assoc. Prof. Ezebilo i

    bin kam insait long In-stitut long 2015 olsemwanpela Senia RisetsFelo wantaim PropetiSekta DivelopmenRisets. Long 2016, ol imakim em olsem Pro-gram Lida na bihain ol imakim em olsem PNGNRI Mausman bilong olwokman na wokmerilong PNG NRI Kaunsil. Em i bilong Sweden

    na em i gat PhD longIkonomiks longSwedish University ofAgricultural Science(2010) long Sweden.Em i gat 9-pela yia wokekspiriens olsem wan-pela leksera na 20 yiaprofesenel ekspirienslong risets wok.

    PNG NRI makim nupelaDeputi Dairekta

    Asosiet Profesa EugeneEzebilo, kamap nupelaPNGNRI Deputi Dairektalong Risets

    SEDO Atoni Jeneral naMemba bilong SinasinaYonggomugl, KerengaKua i tok Gavman i tokautlong ol giaman mani ripot.Em i tok ol ripot Deputi

    Praim Minista na Ministabilong Tresari, CharlesAbel i givim i no tru.Em i mekim dispela tok

    bihain long Abel i tokautlong Fainel Baset Autkam(FBO) ripot 2018 i nolongtaim i go pinis.Em i tok hevi bilong

    mani i stap yet, mani isot, kes flo na inflesen naGavman i lukluk we na iwok long tok ikonomi ikamap gut.Em i tok bisnis i no

    kamap gut we planti man-meri i no gat wok.“Long mekim hevi i go

    bikpela, gavman i givimnarapela bikpela hevilong katim pe bilong olpablik sevan na ol tisa, ollain husat i wok hat,” Kuai tok.“O’Neill na Abel i no

    ken giamanim yumi.”Em i tok ripot bilong

    Nesenel Statistikal Opis isoim olsem inflesen i grolong 5 pesen.Em i tok taim prais bi-

    long ol guds na sevis i goantap, gavman i katim pebilong ol pablik sevanlong mak bilong 5 pesen.Dispela long em i ken

    painim mani na inapimbaset.“Aninit long gavman bi-

    long PNC (Pipels Ne-senel Kongres), makbilong dinau kantri i woklong kisim go antap moalong 50 pesen.“Gavman aninit long

    Somare i lukim dinaumani bilong kantri i staplong K9 bilien tasol nau igo antap long K25 bilien.“Dispela i soim O’Neill i

    no save long menesimkantri.”Em i tok Abel long FBO

    ripot i no tokaut tru longbaset difisit em kantri i gatlong em long K100 mi-lien.

    Gavman givim giamanmani ripot: Kua

    Jacklyn Kimala i raitim

    YUNIVESITI bilongPapua Niugini (UPNG) ibin holim namba 64 gre-duesen bilong en, las wikFraide long Pot Mosbi.Pablik Rilesen na

    Maketing Menesa JimRobins i tok dispela yianamba bilong ol sumatinhusat i greduet em 1, 221.“Greduesen i bin stat

    long moning wantaim olsumatin husat i bin kisimSkul bilong Marasin naHelt Sains, Skul bilongEkselens Pisikol Sains na

    Lo skul na long wankaintaim long apinun em Skulbilong Binis na PablikPolisi, Skul bilong Hu-maniti na Sosel Sains, natu ol Pos Greduet husat ibin kisim skolasip awot,”Mista Robins i tok.Mista Robins i tok ol

    lain husat i bin salensim olyunivesiti memba i bin laikboikotim dispela dispelagreduesen tasol i no binkamap bihainim tingtingbilong ol, long wanem emlaik bilong ol sumatin naarapela het bilong wanwan dipatmen long holim

    dispela greduesen.“Bikpela samting em ol

    sumatin na Dean i binwanbel na bung wantaimlong holim greduesen nakisim setifiket bilong ol,”Mista Robins i tok.Em i tok pawa i stap

    wantaim ol sumatin nalain husat go pas longlukautim yunivesiti longsoim gutpela piksa bilongyunivesiti na mekim 64greduesen kamap gut.“Dispela em greduesen

    de we ol pipel i bin kamlukim na ol i rispekim dis-pela impoten bilong de bi-

    long ol sumatin husat ibin stap long yunivestitilong las tripela yia,foapela yia o faivpela,”em i tok moa.“Mi bai i no inap toktok

    long namba bilongsumatin insait long Sainsdipatmen husat i bin inaplong greduet long dispelayia, tasol dispela i masgat hevi long Edministre-tiv o Ekademi sait na i nobaim ful skul fi bikos dis-pela ol tripela impotmenlo em ol sumatin i mas bi-hainim long kisim setifiketbilong ol,” em i tok.

    Ol 1, 221 man meri greduet long UPNG

    Ripota bilong Wantok Niuspepa Benorah Carrie Hesehing i bin amamas na redi long kisim pepa bilong em longUPNG. Poto Jacklyn Kimala

  • P4 Wantok Me 2 - 8, 2019 nius

    Is Sepik tokaut long provinsal planJonathan Poema

    i raitim

    IS Sepik provinsalgavman i opimprovinsal plen bilongyia 2018 – 2028, longTrinde, las wik.Het tok bilong dispela

    plen em ‘ EmpoweringPeople to secure a sus-tainable future for agreater Sepik’. Em i tok‘Strongim ol manmerilong kamapim gutpelabihain taim bilong olSepik’. Gavana Allan Bird i

    tok, em plen bilong wokkamap long slip na sin-daun bilong ol pipel.

    “Dispela plen bai stapolsem rot bilong putimmani na skruim woklong kamap.” Em i tok, bikpela

    salens nau em rot ed-ministresen bai bihainimna kamapim wok.Mista Bird i tok,

    “Mipela pipel bilong IsSepik bai trastim yupelaol pablik sevan, mipelalaikim yupela i gat gut-pela pasin, mekim gutwok, wokim olgeta woklong stretpela pasin nagivim gutpela sevis longol pipel. “Givim sevis weol pipel i laikim yupelalong givim. Yumi i maskamapim gutpela wok

    long olgeta sekta bilonglong inapim olgeta wok istap long plen bilongprovins,” Mista Bird i tok.Long wankain taim, Is

    Sepik Provinsal Edmin-istreta, Dokta ClementMalau i tok, “Edministre-sen i redi long karim dis-pela salens na kamapimwok. Em i tokim olgetasekta long han bilongkamapim wok long dis-trik edministresen longsanap wantaim na bi-hainim dispela plen longkamapim wok. Dokta Malau i tok, dis-

    pela plen bai i no kenstap nating na das ikaramapim olsem ol

    narapela long olpela ed-ministresen bipo, tasololgeta i mas bihainimlong kamapim wok. Emi singaut long olgetapablik sevan long wokbung wantaim olgeta oldona ejensi na ol nara-pela patna long divelop-men.

    Angoram MP, Salio Waipona Gavana Allan Bird iholim tupela provinsal

    plen na sanap na Gren Sif,Sir Michael Somare i katim

    ribon.Poto: Jonathan Poema

    Benorah C Hesehing i raitim

    LAZARUS Kairi bilongBaimuru long Galpprovins i lusim GinigoadaFoundation bihain long 6-pela yia em i raun long olsetelmen long NesenelKapital Distrik na givimhelt na sefti trening aninitlong Faundesen.Em i tokim Wantok

    Niuspepa olsem em i

    mekim dispela tingtingbikos em i laik helpim olpipel long wod bilong emwe i no save lukim han-mak bilong gavmanmaski gas projek i sin-daun antap long graunbilong ol.“ Wod bilong mi na ol

    arapela komyuniti longdistrik i save bungimbikpela hevi long kisimgutpela wara,edukesen,lo na oda, rot na ol ara-

    pela sevis.“Namba wan samting

    tru, no gat gutpelaedukesen sevis long dis-trik na planti sumatin ilusim skul.“Namba bilong ol

    pikinini i stap gut longskul na pinisim skul i pun-daun tru. I no olsem bipomipela planti i kisimedukesen,” em i tok.Em i tok tu olsem ol i

    no kisim wanpela luk-

    save long LNG projek.Gavman i bin givim wan-pela 1000 lita wara tenklong komyuniti bilong em,sampela yia i go pinis nai no gat arapela luksaveantap long dispela inapnau.Mista Kairi i tok ol pipel

    long ples i krai nastrongim em long resislong wod kaunsila sia nabihain traim presiden sialong gutpela bilong ol

    pipel.Mista Kairi bai sanap

    long LLG ileksen longskruim edukesen sevis,gutpela wara saplai na olarapela sevis longkomyuniti na distrik.Em i tok long ol wok bi-

    long, em i kamapim gut-pela poroman wantaim ologenaisesen em inaplong wokbung wantaimlong bringim sevis long olpipel bilong em.

    Lazarus lusim Ginigoada long LLG ileksen

    James G. Kila i raitim

    PASTAIM primia bilongMadang na wanpelastrongpela politikal lidalong provins, Andrew Ari-ako i askim ol pipel bilongMadang long tingting gutna votim ol lokal level gav-man kaunsil memba.Dispela ileksen i mas

    kamap long las wik tasolSuprim Kot i pasim.Mista Ariako husat i

    wanpela man i save toktru na i gat rispek longkomyuniti na sosaiti itokaut long Redio Madangolsem votim gutpela mani bikpela samting longhelpim sindaun bilong ol.Em i tok ol i no ken

    votim ol lain husat igatrekot nogut.Em i tok LLG ileksen

    em wanpela bikpela ilek-sen long makim ol LLGpresiden na wot memba,na dispela ol lain bai stapklostu wantaim ol pipel naharim hevi na krai bilongol.Em i tok ol kaunsil bai

    bringim hevi bilong ol i golong provinsal asembli.Mista Ariako i tok long

    pastaim ol lida ol pipel imakim i save sanapstrong tru long makim laikbilong ol pipel. Tude dispela kain ol lida

    i no moa stap longMadang politiks.Em las primia bilong

    Madang aninit long olpelaprovinsal gavman sistem. Bihain long 1995 rifom

    o senis i bin kamap ga-vana i go pas long lukau-tim provins.

    Bipo Madangprimia askimpipel long votimgutpela lida

    Andrew Ariako, bipoMadang primia.

    Jonathan Poema i raitim

    PROVINSAL Edmin-istreta bilong Is Sepik,Dokta Clement Malau itokaut olsem opis bilongNesenel Plening i givimklia luksave olsem IsSepik provinsal plen i gogut wantaim NesenelPlen bilong bungim visen2050.Dokta Clement Malau i

    tok tenkyu long Is Sepikprovinsal gavman na ol-geta senia wokman nameri long gavman opis naol ejensi long provins longwok bung long kamapimdispela plen. Em i tok tenkyu tu long

    Profesa Misty Baloiloi,long bikpela helpim em igivim, ol Yuropien Yunien(EU) long stap klostu long

    wok wantaim provinsalgavman,Ekting Seketeribilong Nesenel plening,Korney Samuel, longsalim tupela opisa i gowok wantaim provinsal

    gavman.Em i tok amamas tu

    long Gren Sif, Sir MichaelSomare long stap nakatim ribon long opimvolum 1 na 2 bilong ESP

    provinsal dvelopmen plenbilong yia 2018-2028. Dokta Malau i tok dis-

    pela i namba wan plenlong kantri long kisim luk-save bilong Nesenel plen

    aninit long opis bilong ne-senel plening, bihainimbung i kamap long munMe2018, long Maprik Dis-trik. “Dispela bung bilong

    kisim tingting bilong oldistrik i kamapim gutpelainfomesin long wokim dis-pela plen. Olgeta distrik ibung long givim tingting,na nau bai yumi bungimolgeta distrik long givimsevis long olgeta,” DoktaMalau i tok.Long wankain taim,

    Gren Sif, Sir Michael i tokamamas long ol lida longprovins na holim bung nakisim tingting bilong ol-geta distrik na putim longp l e n .“ Gavana, em bikpelawok nau long solda bi-long yu na edministresenbilong yu,” em i tok.

    Provinsal plen go gut wantaim Nesenel plen

    Dokta Clement Malau i toktok long taim bilong opim provinsal divelopmen plen.Poto: Jonathan Poema

  • Me 2 - 8, 2019 Wantok P5nius

    Jonathan Poema i raitim

    PLANTI man na merilong Is Sepik i binkamap long lukim naharim toktok bilongnupela Provinsal PolisKomanda (PPC) bilongIs Sepik, Albert Perli.

    Em i tok , “Mi olsemwanpela Sepik, milaikim yumi olgeta i maswok bung wantaim ol-geta sekta long daunimol hevi bilong lo na odalong Wewak taun naprovins wantaim. Em i tok, em i bin

    wokim wankain wok long

    Hailans pastaim long emi kisim wok long Wewak.Wok em i no nupelawok, tasol em i save gatstrongpela tingtingolsem wokbung tasolinap long kamapim gut-pela wok long olgeta so-saiti na sekta long laip.PPC Perli i tokaut

    olsem em bai stap olsemnupela Polis Komandalong Is Sepik, SifSaiden Hasimani baistap olsem Polis StesinKomanda (PSC) bilongViaq polis stesen,In-spekta James Baugenem Rurel Komanda naSaiden Paul Sim bai

    lukautim KomyunitiPolis. Bihain long dispela

    bung, ol polis i kalaplong kar na raun longWewak taun,long soimwok bilong ol longkamapim seif komyuniti.Sif Saiden John Hasi-

    mani i tok, “Nupela PPC

    em man long yumi Sepikyet, na em kam long wokwantaim yumi, na yumiolgeta ol PSC long olpolis stesin long provinsmas wok bung wantaimem na ranim lo na odalong provins.” Mista Hasimani i tok

    tenkyu long Polis

    Komisina, Gary Baki nahetkwata long wokimdispela tingting na tokaut long nupela polis ko-manda long provins bi-hain long dispela wok istap nating na ol opisa iwok long wok ektingtasol long dispela woklongpela taim.

    Is Sepik gat nupela Polis Komanda

    Jonathan Poema i raitim

    WANPELA meri lotugrup bilong AssembliesOf God (AOG) sios longWewak, i mekim wan-pela Ista raun i go longBoram Haus kalabuslong skelim tok bilongGod na strongim ol kal-abus lain long Sarere20 Epril 2019.Meri i go pas, Angela

    Junamberi, na PastoMeri, Maria Mufian i tokolsem ol sevan bilongPapa God, ol i savetingim ol man i stap longkalabus na haus siklong prea bilong ol baiPapa God i ken mekimol orait gen long sik nabikhet pasin bilong ol.Angela i skelim baibel

    stori bilong meriSamaria long Johnsapta 4 na i tok;lotu lo i

    bruk, ples bilong lotu empinis. “Yu mas lotuimPapa God long wanemkain ples yu stap longen. Haus kalabus, haussik em ol ples bilong lo-tuim Papa God bai yuinap banisim yu yet longpundaun long pasinsin.”Long wankain taim

    Pasta Maria i tok, “Nogat man em sin long aibilong Papa God taim

    em tok sori long man naGod long ol nogut pasinem i mekim pinis. Ol kalabus man i tok

    tenkyu long ol meri lotugrup long lukim ol longtaim bilong Ista na ske-lim tok bilong buk baibelwantaim ol na ol i ama-mas olsem maski i nogat famili i tingim ol longkain bikpela taim olsem,Papa God i stap wan-taim ol.

    Meri ministri lukim ol kalabus long Ista

    Wanpela meri long yut ministri bilong sios i sindaun wantaim ol kalabus man .Poto: Jonathan Poema

    Jonathan Poema i raitim

    OL yut bilong ol Katoliksios long Wewak distrik,Is Sepik provins ikamapim wanpela grupna wokabaut raun longWewak taun, na toktoklong ol wan lain bilong ollong no ken kisim ol spakwara na drag nakamapim vailens longkomyuniti. Ol i toktokstrong long kamapim gut-pela komyuniti i sanapantap long gutpela pasintumbuna, bel isi na laikimwanpela na narapela

    long kamapim gutpelaples we olgeta Sepik naol arapela visita i kenamamas long stap naraun. Pater Calistus Manseh

    i tok, “Taun bai senis,taim yumi man, meri napikinini i senisim ol pasinbilong yumi.” Em i tok, em bai i hat

    long senis taim yumiholim yet ol pasin bilongkisim spak wara na drak,na ol narapela ol samtingbilong bagarapimkomyuniti. “Pawa bilongtok orait o nogat tu em istap long han bilong yumi

    yet,taim yumi tok no emno ,yes em yes.” Fr Calistus i tok tu

    olsem nau em taim bilongol yangpela long kirap namekim samting longhelpim na stretim sindaunlong komyuniti, na i nosindaun na wet o harimtasol i stap. “Taim yumistap nating, hombru namariwana bai bagarapimkomyuniti sindaun bilongolgeta famili. Dispela emi no gutpela tumas, wan-pela i mas kirap namekim sampela samtinglong stopim kain hevi longkamap bikpela.”

    Ol yut wokim aweneslong drag na spak wara

    Ol yut i karim laplap ol i raitim tok bilong daunim vailens na wokabaut. Poto:Jonathan Poema

    NESENEL Kapital DistrikGavana, Powes Parkop igat tingting long pasim olmanmeri long no kensalim buai gen long siti.Em i no amamas long

    pasin ol manmeri i mekimlong tromoi skin na spetbuai long pablik ples.Em i mekim dispela tok

    long dispela wik longtaim Nesenel Kapital Dis-trik i lonsim Klinim Siti

    program.Em i tok pasin bilong

    tromoi pipia na spet buaina bagarapim i no gut-pela.Em i tok sapos ol man-

    meri i no save long lukau-tim pablik ples, dispela isoim ol i no save longlukautim famili na hausbilong ol.“Buai i gutpela samt-

    ing long ol manmeri long

    ol i mekim mani, ol lainhusat I kaikai bai i pilimgut na amamas,” Parkopi tok.“Tasol sapos ol i no

    save long lukautim famili,haus na ol pablik ples,olsem wanem ol bai inaplukautim komyuniti nakantri.“Stap bilong ples i soim

    yumi i wanem kain ollain.”

    Em i tok olsem longtingim kain tingting man-meri bilong narapelakantri i gat long PNG taimol i kam.Parkop i tok pasin ol

    manmeri i salim o baimbuai, kaikai na spet isoim ol i no gat rispeklong ol arapela manmerina pablik ples.Em i tok sapos yumi

    lukluk long ai bilong ol

    Parkop tok lukaut long buai sela

  • P6 Wantok Ogas 2 - 8, 2018 edukesennius

    Gavana bilong Nu AIan,Sir Julius Chan wan-taim ol teknikel opisa,lida bilong Gvman Bis-nis, Demas Kavavu naprovinsal woksmanesa, Solomon Pelawantaim ol lain i makimrot kontrakta, PNGSJC, i pinisim wanpelalukluk raun bilong ol i golong ol ailan insait longProvins. Ol i bin raun tupela delong lukluklong ol rot naputim ol sola strit laitlong Nu Hanova, Mus-sau, Emirau na TenchAilan.Dispela lukluk raun

    bilong ol i bin stat longSande 28 Epril longUngat, Nu Hanova weSir Julius i bin lukluklong Unity rot we ol wokol i bin stat long Ogaslas yia. Ol i pinisim woklong 25km pinis na i gatnarapela 25km i stapyet long pinisim.“Mi save i gat bikpela

    salens long wok longdispela hap, tasolmipela i bin wokimkomitmen long ol pipelna mipela i mas pinisimol wok aninit long agri-men,” Sir Julius i tok.Long Nu Hanova, o i

    bin stop long Enelava,olpela lepra haus sikbipo, na nau em i pleswe Enelava Vokesenelna Teknikel skul isanap. Ol i putimfoapela sola lait longdispela skul. Sir Julius i mekim

    komitmen tu long fiksimol infrastraksa bilongskul. Namba wan wokem long wokim hulwara bilong skuk bastretim haus bilong olstuden i sindaun nakaikai.Sir Julius i tok dispela

    skul bai kamap ples bi-long givim trening longol lain i laik kisim savelong hopitaliti indastrilong Nu Ailan.Em i wokim komit-

    men tu long eria bilongmusik, moa yet klasikelmusik.“Mi laik lukim ol stu-

    den i pilia ol musik in-stramen olsem vaiolin,trombon na klarinet,”em i tok. Ol i lusim Nu Hanova

    na ran long bot bilonggavman, MV Autonomyi go long Mussau longMurat Lokal Level Gav-man eria. Ol i kamaplong Boliu wof long 6klok apinun.

    Man i makim Komyu-niti Yut Linson Aaron,Presiden bilong MuratLLG, Edwin Maingenna ol arapela komyuniti

    lida i wet i stap long tokwelkam long Sir Juliusna lain bilong em. Longmoning, Sir Julius i luk-luk raun long Mussau

    Trench Ailan rot weplanti wok i mas kamapyet long en. Sir Julius itokim ol lain bilongPNGSJ olsem em i no

    amamas long wok i slotumas na ol i mashariap long mekim wok.Sir Julius i toktok long

    ol studen bilong Boliu

    Haiskul na i opim 4-pelasola strit lait long skul.Ol studen na tisa i ama-mas na tok tenkyu longgavman bilong Sir

    Julius. Ol i tok dispelalait bai givim bikpelahelpim tru long skul naol studen husat i sliplong skul i ken stadilong nait.Bihain long Boliu, ol i

    go long RongoePraimeri Skul long Emi-rau Ailan. Ol studen iamamas long SirrJulius na ol i karim emlong bet. Sir Julius i toktenkyu na givim luksavelong ol papamama, oltisa na ol studen. Em itok ol i stap longwe trutasol ol i gat bikpelarispek long gavman bi-long em na dispela haptok bilong em “Maski yustap longwe, mipela itingim yu tu” Sir Julius i givim tu-

    pela sola strit lait longskul na i wokim komit-men bilong fiksim wan-pela klasrum em kostbilong en K 50,000, na igivim tu 4-pela baisikel,na tupela wilbaro longskul. Em i promis longbaim wanpela nupelatrak bilong skul bihainlong Murat Presiden naol wod memba i mekimkontribusen bilong ol.Las raun bilong Sir

    Julius i bin go long nais-pela Tench Ailan samt-ing olsem wan na hapaua longwe long Emi-rau. I gat planti ol pisintru i save stap long dis-pela ailan na ol lainhusat i save laikimnetsa bai amamas longraun long dispela ailan.Ol pipel bilong ailan i

    givim welkam bilongbikman long Sir Julius.Populesen bilong dis-pela ailan em 70 man,meri na pikinini. Ol iputim 3-pela sola sttritlait long ailan na SirJulis i mekim komitmenlong stretim etpos bi-long ailan natelekomyunikesen net-wok bilong ol.

    Sir Julius i tokimprovinsaal ikonomik di-visen long helpim olpipel na painim maketbilong salim pis bilongol. Sir Julius i tok em i

    amamas long dispelatupela de raun bilongem bikos em i kamapimplanti samting. Em isalensim ol dairekta nasif ekseketiv opis longpainim ol wei bilonghelpim laip bilong olpipel husat i stap long ollongwe ailan.

    Sir Julius lukluk raun long ol ailanlong Nu Ailan provins

    I Sir Julius i opim sola strit laitlong Rongoe Praimeri Skullong Emirau, Murat LLG.

    Rot bung long Lavongai, Nu Hanova Unity Rot.

  • helt Me 2 - 8, 2019 Wantok P7

    AUSTRALIA, Saina naPapua Niugini i wok-bung yet longkamapim ol nupela heltprogram.Ol mausman bilong

    Australia, Saina naPapua Niugini gavman ibin bung i no longtaim igo pinis long toktok moalong dispela wok bunglong pait bilong daunimsik malaria na arapelahelt sekyuriti.

    I bin gat luksave longwok bung bilong Aus-tralia-Saina-PNG PailetKopresen long wok bi-long Malaria Kontrol in-sait long Papua Niugini,insait long dispela mitingwe i lukluk long wanemkain wei bai tripela kantriwok bung long strongimyet helt insait long PNG. Ol lain i bin stap long

    dispela miting em: Olopisa bilong PNG Dipat-men bilong Foren Afesna Treid, PNG NesenelDipatmen bilong Helt,PNG Dipatmen bilongNesenel Plening naMonitaring, PNG Institutbilong Medikal Risets,PNG Sentral Pablik HeltLeboratori, PNG Skul ovMedisin na Helt Sains,Saina Nesenel HeltKomisin, Saina Ministribilong Komes, Saina Ne-senel Institut bilongParasait Disis na tu olopisa bilong AustraliaHai Komisin long PotMosbi. Australia Hai Komisina

    Kaunsel, Will Robinson ibin makim Australia longdispela miting na em itok em i wanbel long olwok kamap long testimmalaria na ol wok painimi kamap pinis long statbilong dispela projektripela yia i go pinis i kaminap nau.

    “Dispela rot we i binstat long 2016 i gatkaikai bilong en. Wan-pela lukluk bek we i binkamap long 2018 i binsoim olsem dispela pro-jek i wok gut long mekimol wok painim bilong sikmalaria long Papua Ni-ugini. Wantaim dispelawok kamap ol i bintrenim tu 300 helt wok-

    man na wokmeri, olklinisen, ol lain bilongwokim risets na ol sain-tis,” Robinson i tok. Deputi Seketeri Polisi

    long PNG Dipatmen ovForen Afes, JosephVaro, tu i tokaut olsemwok bilong malaria pro-jek em i kamap gut wan-taim nupela wei bilongtripela kantri divelopmenkopresen o wokbung. “Wantaim wokbung na

    sapot bilong tripelakantri inap long strongimol wok bilong yumi longinapim tingting bilong olgloboal Sastenebel Di-velopmen Gol. Dispelapailet projek i lukluk longwanpela bikpela sektawe i save gat planti hevilong en, olsem na emdispela kain wokbungem em i wanpela gutpelawei bilong wok,” MistaVaro i tok. Long wankain taim,

    Nie Jiangang, DeputiDairekta Jeneral bilongDipatmen ov IntenesenelKopresen bilong PipelsRipablik ov Saina HeltKomisin i tok wei bilongtripela kantri wok bung imas go het long yusimsave na ekspiriens bi-long wan wan kantri longhelpim PNG. “Dispelawok bung i mas lukluklong ol hevi bilong PNGhelt sistem na skelimwantaim gutpela sistembilong narapela patnakantri. Yumi maskamapim nupela wei nayusim ol save na ek-spiriens bilong olgeta olpatna long projek bailainim long nararpela.Olsem long sampela weibai yumi kamap ol tisa,na long sampela wei baiolsem ol sumatin,” MistaNie Jiangang i tok. Aus-tralia-Saina-Papua Niug-ini Pailet Kopresen longwok bilong Malaria Kon-trol Projek i bin stat longJanueri 2016 long sapo-tim PNG NesenelMalaria Stratejik Plenlong kamapim gut wei bi-long sekim na painimautmalaria binatang na longtraim wok namel longtripela kantri bai goolsem wanem.

    Ol lain i bin stap longmiting long Pot Mosbilong 1 Epril.

    Tripela kantri wokbungkamap gutpela long malaria projek

  • P8 Wantok Me 2 - 8, 2019 merinius

    Jacklyn Kimala i raitim

    MIS Pasifik Ailan Pag-eant (MPIP) i bin tokautlong pantnasip bilongPNG Midia Klik TVhusat i bin kam longbod long mekim gut-pela pablisiti bilongMPIP long las wikTunde long Pot Mosbi.Mis PNG na Mis Pasi-

    fik Ailen Leoshina Kariahi bin amamas long tokautlong dispela midia oge-naisesen Click ‘TV’ ikamap midia patna wan-taim MPIP PNG Pag-eant.“Dispela ogenaisesen

    bai givim gutpela pablisitina mipela amamasolsem Click TV baimekim laip telekast longtaim bilong kraun nait bi-long Mis PNG longSarere Ogas 31, 2019,”Mis PNG LeoshinaKariah i tok.Em tok namba wan

    samting we Click TV baisoim laip telecast emlong krawn nait bilongMis PNG na Mis PasificAilan bilong olgeta Pasi-fik rijon.

    “Dispela i ken givim olsans long soim stail bi-long bilong olgeta rijonwantaim kain kain kalsa,gutpela pipel bilongmipela na naispela kantribilong mipela PNG,” MisKariah i tok.Em i tok dispela spon-

    sasip wantaim Click TVbai wok bung wantaim olarapela midia senta longtaim, bilong rijonal Pag-eant bai kamap long No-vemba. “Dispela em long tok

    tenkyu long olgeta midiahusat ol i bin sapotim ollong las yia na tenkyuClick TV na welkam longMPIP famili,” em i tok.

    Click TV bai kamap patna bilong MPIP

    (L-R) Molly O’Rouke Sia Ledi Mis PNG MPIP, Mis PNG na Mis Pasifik Ailan Leoshina Kariah na Click TV Jeneral Menesa Radrodro Tabualevui bin holim agrimen patnasip pepa long las wik Tunde. (Poto Jacklyn Kimala)

    Mis PNG na Mis PasifikAilan Leoshina Kariah

    TRANSPARENSI Intene-senel PNG (TIPNG), emi skruim wok bilong emgo het klostu wantaim olgavman ejensi na eduke-sen institusen longmekim ol pipel i massave long rait na wok bi-long ol olsem sistisen.Dispela lokal anti-ko-

    rapsen Non-GavmanOgenaisesen (NGO) i binsainim nupela Memore-dum ov Undastanding(MoU) wantaim ol Ne-senel Dipatmen bilongEdukesen (NDoE) longgo het long kamapimmoa plen bilong pablikedukesen risos ol i bin di-velopim wantaim long2014. Dispela patnasip i

    gat bikpela tingting longgivim skul long ol yang-pela long kamap ektiv si-tisen.Wok wantaim NDoE

    em wanpela plen bilongTIPNG long divelopim olpablik edukesen wokolsem;*Civic Edukesen Tisa

    Risos Buk bilong Gret 3-12 wantaim 300+ moaeksesais;*Bekgraun Rit/Infome-

    sen Buk bilong ol tisa;*Sumatin rita wantaim

    sotpela stori we tok klialong ol bikpela tingting*40-pela wei bilong ol

    tisa long yusim taim ol ilainim sumatin*Bikpela Buk bai gat

    traipela piksa bilong drobilong tisa long ritim longol sumatin*DVD bilong Civic

    Edukesen Video na Pre-sentesen na eksampel *Masin aplikesen wan-

    taim etikol loAs tingting bilong ol

    MoU em i no bilongsainim nupela agrimenwantaim NDoE naTIPNG, tasol em bilongkamapim nupela plen bi-long dispela rilesensip bi-long tupela agrimen longstrongim ol yangpelapopulesen. Dispela pat-nasip draivim fowot wok.TIPNG i bin putim dis-pela long divelopim sivikedukesen program na

    bai bringim gutpela samt-ing insait long PNG.Las yia, TIPNG i bin

    holim Skul Bes SivikEdukesen (SBCE) tisatrening woksop bilong oltisa insait long NCD,Sentral, Westen Hailens,Is Sepik, na Isten HailensProvins. Dispela woksopi bin tingting long helpimtisa long tokaut moa longyusim SBCE samtinglong wan wan klasrumprogram long bungimwantaim tisa risos wan-taim sosel sains napesonel divelopmen pro-gram long divelopimplen.TIPNG i bin wok long

    mekim ol SBCE program

    em bung wantaim ol Si-tisen na Kristen ValueEdukesen Framwok. Dis-pela Program bai go hetlong Bod bilong Stadislong mun bihain longkisim tok orait insait longNesenel Program. Dis-pela SBCE projek baiwok long patna wantaimol Program Divisen longtrenim ol tisa long yusimdispela tingting bilongSivik Edukesen na bihainol i ken putim kala naserim long olgeta hap bi-long kantri. Dispela MoUi soim gutpela rilesensipwantaim ol long strongimGutpel Sitisensip insaitlong Papua Niugini.

    Patnasip long bringim Nesenel Sitisen Program

    Seketeri bilong ol NDoE. Dr Uke Kombra i bin sainimMoU taim TIPNG Siaman Mista Lawrence Stephensna arapela ol lain makim Ombudsman Komisin, olNDoF, The Voice Inc. Dipatmen bilong Australia naForen Affairs na Tred (DFAT) na Buk Bilong Pikinini ibin lukim.

  • PLES Makasili i staplong Hoskins, samtingolsem 1 na hap aua au-sait long Kimbe taunlong Wes Nu Britenprovins. Dispela ples istap arere long nambisna tude ol pipel i pilimbikpela hevi tru longsolwara i katim rot bi-long ol. Na ol i luksavetu long ol bagarapklaimet senis i kenkamapim.Solwara na tait wara

    bilong ren i kam daunlong maunten i wok longbagarapim rot bilong ol ikam inap tude we nambatri rot arere long ples ibagarap pinis na ol iyusim namba foa rot nauwe ol strongpela karolsem ol foa wil draiv kari ken ran gut long en.Long sampela hap grauni bruk klostu tumas longrot na i no longtaim bai ino seif tumas long ol hevikar i yusim dispela rot.Ol nius ripota husat i

    bin go stap long wanpela

    woksop long Kimbe emopis bilong ClimateChange Development Au-thority (CCDA) wantaimYunaitet Nesens Di-velomen Program(UNDP) na wanpela de oli raun i go olsem longMakasili, Vavua na PokiliWail Laip Menesmen eria.Long taim mipela i

    kamap long ples Makasili,ol pipel bilong ples nakomiti wantaim tisa bilongelementeri skul i bin staplong toktok wantaimmipela. Ol i soim bikpelabagarap long rot bilong ol.Elementeri skul tisa, TitoWesley i tok mun De-semba em i taim bilongbikpela win na ren, namoa graun i save bruk igo daun. Tude, nambis bi-long ol i stap daunbilo truna i no isi long go daunlong ples we ol i saveputim ol kanu.Lawrence Lama, i tok,

    “Sampela taim mipela imas holim rop na go daunlong nambis.”

    Elementeri skul tu longples i kisim taim. Longtaim bilong ren, wara isave go insait olsem nanau ol i wokim ol nupelaklasrum i sanap long posna i gat wara tenk tu bi-long kisim klinpela warabilong dring.Ol mama i tok ol i save

    wokabaut longwe longpainim klinpela warabikos solwara i bagarapimol hulwara arere longnambis long ples.Ol pipel bilong ples i

    planim welpam na groimkaikai long gaden. Tasolol i tok bikos rot i bagarap,ol bikpela kar bilong NewBritain Palm Oil (NBPO) ino inap kam arere longples long kisim welpambilong ol.Ol pipel i askim mipela

    long tok save long provin-sal gavman long helpim ollong stretim dispela rot bi-long ol.Provinsal edministreta

    Williamson Hosea i bintoktok wantaim ol ripota

    bihain long dispela luklukraun na em i bekim sam-pela askim long dispelaHoskins-Koimomo rot.Mista Hosea i tok

    provinsal gavman i luk-save long dispela hevitasol em i wanpelabikpela salens tru na imas gat bikpela ensiniawok i kamap long stretimdispela rot. Em i tok tuolsem provinsal gavmani putim samting olsemK3milien bilong stretim olrot na bai ol i yusim sam-pela bilong dispela longstretim dispela rot longseksen bilong Makasili.Tasol Mista Hosea i toktu olsem ol pipel i mastingting long bihain taimbilong ol tu na muvim roti go insait moa we ilongwe long nambis.

    Neks wik: PasinWest – Lukluk raunlong Pokili Wail LaipMenesmen eria.

    Me 2 - 8, 2019 Wantok P9nius

    Solwara i daunimnamba tri rot naulong Makasili

    Solwara ibagarapim trudispela rot longMakasili i golong Galilo na olarapela viles.

    LONG mun Epril, opis bi-long Climate Change De-veloment Authority(CCDA) wantaim YunaitetNesens DevelopmenProgram (UNDP) i binholim wanpela treningwoksop bilong ol niusripota long Kimbe, WesNu Briten provins. As bilong dispela wok-

    sop em long skulim olripota long luksave longREDD+ na raitim ol storibilong REDD+ na olsemwanem em i tasim laip bi-long ol pipel bilong PNGna long ol arapela kantrilong wol tu.Sapos ol ripota i klia

    long REDD+ program bi-long nesenel gavman, baiol i ken raitim ol stori bi-long skulim ol pipel longwatpo REDD + em i im-poten, na wanem samt-ing Papua Niugini imekim nau long strongimdispela impoten programbilong gavman.Insait long dispela wan

    wik trening, ol ripota i bingat sans tu long go lukimtripela ples ausait longHoskins we ol pipel i pilimbagarap bilong klaimet

    senis, na wanem samtingwanpela lain ples i mekimlong lukautim gut bus naol diwai na ol wail paulpisin i stap long PokiliWail Laip Menesmeneria. Em eria tu em i wan-pela ples tambu bilong ol.Bikpela wok bilong

    REDD+ em long helpimol kantri i wok long di-velop yet, long lukautimgut ol fores o bus bilongol, wankain olsem ol ara-pela kantri long wol tu imekim, long stopimklaimet senis, aninit longYunaitet Nesens Frem-wok Konvensen longKlaimet Senis (UN-FCCC).Gavman bilong Papua

    Niugini i mekim ol wok bi-long REDD+ olsem kon-tribusen bilong en longstopim klaimet senisaninit long Paris Agrimen.REDD+ bai helpimPapua Niugini long winimdriman bilong en longkamapim divelopmen,tasol long wankain taimtu, bai i no inap longbagarapim envairomenbilong en.REDD+ i no stopim

    ikonomik divelopmen,nogat. Em i bilongkamapim na strongim olnesenel polisi long sloimdaun kabon emisin longtaim yumi rausim ol diwailong bus o kampim olbagarap long bus, tasollong wankain taim tu, emi sapotim divelopmen ikamap long kantri.Wanem mining o as bi-

    long dispela hap tokREDD+? REDD+ em ol wok bi-

    long Redusim Emisinlong Diforestesen naFores Degridesen na dis-pela mak (+) i toktok longkonsevim fores longkabon stok, sastenabelmenesmen bilong foresna strongim ol foreskabon stok (REDD+)REDD+ i tok save long

    yumi no ken bagarapimnabaut ol bus na diwai bi-long yumi. Yumi masmekim ol wok bilonglukautim gut bus naplanim bek ol diwai longkisim ples bilong ol dis-pela yumi katim, Saposyumi mekim olsem baigraun i no inap sot long oldiwai na kabon stok.

    REDD+ em iwanem samting

    Ol ripota i go lukluk raun long Pokili Wail Laip Menesmen eria. Dispela bus i gat olwailpaul na ol hot spring i stap long en.

    Ol pikininibilongMakasili.

    Rot arere longMakasili i bruk i godaun.

    stori na ol poto:Anna Solomon

  • Benny Geteng i raitim

    APO Peris bilong LauluSeket bilong EvanjelikalLuteran Sios long Mo-robe provins i nidimmoa mani long pinisimhaus bilong pasto bi-long ol pastaim longdispela yia i pinis.Dispela hap i nidim

    wanpela pasto tasol sios ino inap long salim wan-pela pasto sapos i no gathaus long em i go stap. Apo Paris Yut Presiden,

    Paul Awasa i tok wok bi-long sanapim haus bilongpasto i bin stat long munOktoba 2018 na ol i binmakim oslem K15,000long pinisim wok. Em i tokinsait long 25 yia nauperis i no bin gat wanpelapasto bilong ol bikos i nogat gutpela haus, olsemna ol bilip man na meri ino bin kisim gut sevis bi-

    long lotu longpela taim.“Mipela kisim sampela

    mani pinis long tok tenkyuofa i kam long ol memba,”em i tok. Em i tok olsem ol boi,

    yangpela man long as-ples i bin wokim dispelahaus nating stat long2018 yet.“Mi laik askim ol bisnis

    haus na ol pikinini bilongperis insait long kantrilong painim inap manilong helpim pinisim dis-pela haus pasto long dis-pela yia,” Mista Awasa itok.Olgeta tupela mun ol i

    save kisim wanpela toktenkyu ofa long pinisimdispela haus tasol em i noinap yet long mekim wok. Em i tok ol i nidim samt-

    ing olsem K5000 moalong baim ol timba, plai-wut na insait banis bilonghaus.

    P10 Wantok Me 2 - 8, 2019 nius

    Haus Pasto nidim moamani long pinisim wok

    Poto kepsen : Wanpela haus bilong pasto long Apo Viles. Em i nidim moa K5,000long pinisim gut. Poto: Benny Geteng

    YUNAITET Stets (US)Embeseda long PapuaNiugini, Solomon Ailanna Vanuatu, CatherineEbert-Gray i tokaut longdispela wik long tingtingbilong Amerika pipel longsanap strong yet wan-taim ol pipel bilong dis-pela ol kantri long wokbilong ikonomi na soseldivelopmen long rijon.

    Embeseda Ebert-Gray i tok, “Amerikaolsem wanpela kantri bi-long Pasifik, ol pipel bi-long mipela i holimstrong pasin bilong wokporoman wantiam olpipel bilong ol PasifikAilan olsem Papua Niug-ini we planti tausenAmerika i stap yet na ilotu wantaim yupela in-sait long ol viles i stap in-sait tru long ol bus bilongol dispela kantri.“Mi amamas olsem

    pasin poroman bilongyumi em i sanap antaplong tras o strongpelabilip, kliapela save na olveliu yumi gat wantaim.Mipela i amamas longstap arere long wansol-wara wantiam yupela namipela i gat bikpela laiklong wok wantaim yupelalong kamapim strongpelaPasifik Ailan rijon we iredi long banisim em yetwantaim ol save we istap insait yet long

    PNG.”“Mipela i laik lukim

    wanpela Indo-Pasifikrijon we i op long plantisans bilong ol pipel bi-long en long treid inves-men na long hap we olpipel yet i ken toktok longdivelopmen bilong olkomyuniti bilong ol. Ol USAID klaimet pro-

    gram bilong mipelawankain tasol olsem olkampani bilong US insaitlong PNG, wantaim lokalleba na lokal save bilongstretim sindaun na olPapua Niugini mipela iwok wantaim i saveolsem mipela i gat haistandet bilong mekim olwok bilong mipela. Dispela invesmen bi-

    long human kepesiti osave, na komyuniti divel-opmen bai bringim gut-pela samting bilong staplongpela taim bihain, gut-pela bel isi bilong ol yetna PNG bai kamap moastrong na i no gat dinaulong wanpela man. Yunaitet Stet na ol

    narapela pren bilongPNG i stap strong longhelpim long ikonomik naenvairomen divelopmenwe i gat rispek long kantriolsem wanpela indepen-den kantri we i sanapantap long bilip na i savehelpim stret ol pipel bi-long en.

    US Embesi baisanap strong yetwantaim PNG

    Catherine Ebert-Gray. Embeseda bilong US long PapuaNiugini, Solomon Ailan na Vanuatu. Poto: US Embesi.

    Bogenvil Kristen Sios Asosiesen (BCCA) ekseketiv memba i kisim poto bihain long miting bilong ol long Arawa long las mun. Poto: Augustine Sarughu

    Wok bai gohet nau longnupela Kavieng maket bi-hain long provinsal gav-man i stretim tok wantaimol papagraun bilongKavieng taun na Bagaileria we nupela maket baisanap.Wok i bin stop bihain

    long ol papagraun bilongBagail i bin putim gorgor.Dispela pasin bilongputim gorgor em i maktambu na i bilong stopimwok. Ol papagraun i bintok ol i no bin kisim wan-pela tok save long wok ikirap long sanapim nu-

    pela maket olsem na ol ibin putim gorgor.Long taim ol i bung,

    Provinsal Edministreta,Lamiller Pawut nateknikel tim bilong em isoim olsem dispelagraun i bilong gavman naProvinsal Gavman i nobrukim wanpela lo.Pawut i tok klia long ol

    papagraun bilong Bagailwantaim lida bilong ol,Lamomo Tamekus,olsem graun we maket isanap long en tude bai igat sampela wok i kamaparere long nambis olsem

    na ol i laik muvim maket igo long narapela hap.Ol i wokim pinis disain

    bilong nupela maket nakontrak wok bilongsanapim maket em inaplong mak bilong K2mi-lien. Ol i ting olgeta wokbilong sanapim dispelamaket bai pinis bihainlong 6-pela mun.Long soim ripek long ol

    papagraun, wanpela ser-emoni i kamap longrausim gorgor. Bikpelasif, Demas Kavuvu i gopas long dispela sere-moni wantaim Mista

    Pawut. Sif Tamekus i binrausim dispela gorgor nai tokaut olsem bel isi ikamap nau na bai ol wokbilong sanapim maket igohet. “Mi laikim tru dispela

    graun na mi jeles olsemyu kisim dispela graunlong mi tasol mipela iharim na luksave longwatpo yupela i laikmuvim maket olsem naplis, lukautim gut graunna tingim ol pipel bilongmi long wanem ol divel-opmen i kamap,” SifTamekus i askim.

    Pawut i tok pasin bi-long bihainim kastom nastretim dispela hevi imekim tupela lain wan-taim i stap bel isi na ama-mas.Gavana Sir Julius i

    amamas long pasin bi-long ol pipel bilong NuAilan long stretim hevi bi-long ol na em i tok em ilaik dispela projek i maspinis hariap na bai ol iken stretim gut olpelamaket na ol pipel i kenyusim long malolo nakisim win.

    Wok bai gohet nau long nupela Kavieng maket

  • Me 2 - 8, 2019 Wantok P11 siosnius

    Yut, Meri naFamili

    Pastor Barbara Lunge

    TTAIM bilong God nau em taim bilongol bikpela dua long op na gutpelapasin na pasin nogut bai ran wan-taim. Klostu taim bai yu kisim wanemsamting yu bin tingim longpela taim pinislong lewa bilong yu. I gat tupela kingdom i wok long pait long las

    pait bilong tupela. Satan i stap hia long stilim,kilim na bagarapim na kisim plant i go longhel paia. Tasol ol lain husat i putim bilip longGod bai kisim laip wantaim ol gutpela samt-ing i kam long God.Insait long Pot Mosbi toktok i raun olsem olgrup bilong satan nau i wok long raun long olrot na pulim ol pikinini na ol meri husat i nogat strong long pait bek. Ol i wok long yusimol kar i gat blakpela glas long mekim dispelapasin nogut bilong ol. Tasol PNG em i kava-nen kantri o kantri i gat Tok Promis. Dispelaem ol i wok long pait wantim God bilong Abra-ham, Isaac, Jacob, Israel na PNG. Ol baikamap ples klia na bai go insait long kalabus. Aisaia 59:19-21 ‘Bikpela bai i kam olsem

    bikpela wara i tait taim win bilong Bikpela ikirap na sakim wara na mekim wara i ran spittru. Na ol manmeri long olgeta hap bilonggraun, stat long hap sankamap na i go inaplong hap san i go daun, ol bai i save na ol baii pret long nem bilong en na ol bai i aninit longen. Bikpela i tok olsem, “Mi God bilong sam-bai long yupela na helpim yupela, bai mi kamlong Jerusalem na kisim bek olgeta manmeribilong lain bilong Jekop i lusim pinis pasin bi-long mekim sin. Na bai mi mekim kontrakwantaim ol na tokim ol olsem, Spirit bilong mibai i stap long yupela na maus bilong yupelai mekim olsem, na bihain ol pikinini bilong yu-pela na olgeta lain tumbuna pikinini bilong yu-pela, oltaim ol tu bai i autim tok bilong mi.”Ol lain husat i no tanim bel na kamap nu-

    pela insait long Spirit na pulap long pawa bi-long Holi Spirit i stap long rot bilong birua naol i mas traim tru long painim Bikpela na Toktru bilong em. ( Jon 3:3-7, 1:12-13,14:6,3:116)Aisaia 59:16-18 Na em i kirap nogut long

    lukim olsem i no gat man i stap bilong helpimol man ol arapela i mekim nogut long ol.Olsem na long strong bilong em yet na longstretpela pasin bilong em yet, Bikpela i binkisim bek ol na mekim ol i stap gut. Em i binpasim stretpela pasin olsem siot kapa ikaramapim bros bilong en. Na em i bin putimstrong bilong kisim bek ol manmeri olsem hatkapa bilong pait. Em i bin pasim strong bilongmekim save long ol man nogut olsem klos bi-long en. Na em i putim belhat bilong en olsemlongpela saket. Na long belhat bilong en, embai i mekim save long ol birua bilong en nabekim stret asua bilong ol sin bilong ol. Naem bai i mekim save tu long ol manmeri bi-long ol kantri i stap klostu na bilong ol kantri istap longwe.”Ok sekyuriti gad bilong yu em ol ensel bi-

    long God we em i salim long heven i kamdaun long graun long was long yu na banisimyu long ol spirit nogut i kam long bagarapimyu. Ol dispela samting em bilong lukautim yuinsait long spirit long olgeta de. Yu mas ritimna putim long tingting bilong yu na karim raunprea na mekim tok propet long sindaun nalaip bilong yu. Buk Song 91:11-12 Bikpela bai i givim wok

    long ol ensel bilong was long yu long olgetawokabaut bilong yu. Na bai ol i karim yu longhan bilong ol, nogut wanpela ston i sutim lekbilong yu.Buk Song 34:7 Ensel bilong Bikpela i save

    stap klostu long ol manmeri i aninit longBikpela, na em i save helpim ol bai ol i nokisim bagarap. Psalms 121:4-7 Harim gut. Em i save

    lukautim ol Israel, na em i no save slip liklik.Nogat tru. Bikpela em i wasman bilong yu.Em i save sanap klostu long yu na i was longyu. San i no inap kukim yu nogut, na long naitmun bai i no inap bagarapim yu. Bikpela baii was long yu bai samting nogut i no kenbagarapim yu. Em bai i lukautim yu.

    OL BIKPELA DUA BILONG GUTPELA NA

    NOGUT I OP

    Refuji i tarangu bilong tude, pater tokISTA i taim bilong soimlaik bilong Jisas Kraislong ol narapela man-meri, Pater AmbrosePereira, Seketari bilongKomyunikesen na Yutlong opis bilong KatolikBisop Konprens (CBC)bilong Papua Niugini naSolomon Ailan i tok.Em i tok bikos yumi

    olsem Kristen, yumi i massoim dispela bilip longpasin tru.Em i mekim dispela tok

    long taim ol Sista bilongSantu Joseph bilong Cluny(SJC) i welkamim 10-pelarefuji long konven bilong ollong Ista Mande.Pater Ambrose husat i

    save lotu wantaim ol refujii tok kain pasin ol sista isoim em ol arapela Kristeni mas mekim tu.Sista Rachel Arputham,

    wanpela SJC, i save golotu na pre tu wantaim olrefuji.Ol refuji we i tok o i gat

    hevi wantaim gavman o isik i save kam na stap longwanpela lodj long Mosbi.“Piksa Pop Francis i

    mekim long go aut na bungwantaim ol trangu i save

    strongim mipela,” PaterAmbrose i tok.“Mi save harim krai na

    wari bilong ol refuji taim mii go bungim ol.“Ol i stap long hap em ol

    i no plen o i gat tingtinglong stap.Em i askim Gavman

    (Australia na Papua Niug-ini) long hariap na painimples bilong ol refuji long

    stap.Hevi nau i stap long Gav-

    man bilong Australia longmekim disisen.Pater Ambrose i tok mai-

    gresen i no wanpela samt-ing we bai kam na go tasoli kain sindaun i kamap ol-geta taim long ol arapelahap long wol tu.“Stap bilong ol asailum

    sika long Manus husat istap long ditensen sentamoa long sikspela yia imas tokim mipela long tokPop Francis i mekim,” em itok.Em i tok dispela singaut i

    bihainim rit i stap longHibru (Hebrew) 11:13.Em i tok dispela ol lain i

    stap longwe long famili naples bilong ol na i wari nastap.Bikos ol i bin stap long-

    pela taim long senta olsemkalabus man, samela i sikna sampela i go longlong.Em i tok pasin ol SJC

    sista i mekim i gutpela.

    SJC sista i mekim Ista bung wantaim refuji.

    Augustine Sarughu i raitim

    LONG Tunde namba 16Epril i bin gat bikpela se-lebressen i kamap longHahela Viles long Atono-mus rijon bilong Bo-genvil.Foapela seminarien i

    bin kisim odinesen bilongkamap diken.Ol seminarien em

    Kingsford Taraitsi, hapkas Duke of York, Is NuBriten Provins naTorokina, long Bogenvil,Basil Sango bilongMurua ples long HaisiPeris, Anthony Kavelobillong Nissan ailan na

    Giles Itamari bilongTunuru Peris, olgeta bi-long Bogenvil.Bogenvil daiosis i tok

    dispela foapela mani ikamapim histori bilongKatolik Sios long Daiosisbilong Bogenvil.Bisop Bernard Unabali

    bilong Bogenvil Daiosis igo pas long odinesen.Planti lain long Tunuru,

    Haisi, Nissan, Torokinana Milmila long Duke ofYork i bin kamap longlukim dispela odinesen.Stap tu long dispela ol

    odinesen em Presidenbilong Atonomus Bo-genvil Gavman DoktaJohn Momis.

    Foapela kamap diken long Bogenvil

    Seminarian Kingsford Taraitsi wantaim ol famili bilong em ol bilasim em long pasin kas-tom bilong ol lain bilong em. Poto: Augustine Sarughu

    Nicky Bernard i raitim

    ST Martin De Porres longMorata insait long PotMosbi i amamasimpestode bilong ol longSande las wik.Dispela de bilong ol i bin

    kamap gut tru taim Kar-dinel John Ribat i bin gomekim bikpela misa naamamas wantaim ol.St Martin De Porres em

    ol sms pater save go paslong en na bikpela opis nadaiosis bilong ol i stap longKiuga long WestenProvins.St Martin De Porres long

    Morata i wok long gro gobikpela moa yet na longlas yia i mekim haus lotubilong ol go bikpela longkisim moa manmeri napiknini. Insait long dispelaperis nau i gat moa long 7-pela BCC we ol save karimaut ol pre miting bilong ol.Dispela peris long

    Morata i senisim tu sin-daun bilong planti manmeri

    na pikinini long dispelapestode, bikpela amamas ibin kamap long peris bi-long ol.St Martin De Porres tu i

    kisim bikpela moa amamaslong Sande taim KardinelJohn Ribat i opim nupelaopis bilong ol. Dispela opisem bilong lukautim olgeta

    BCC lain insait long Morata.Dispela nupela opis i stapbaksait tasol long nupelahaus lotu bilong ol.Kardinel Ribat i tokim ol

    long lukim dispela opis bi-long ol long wanem hat-wok bilong ol yet longkamapim dispela nupelaopis.

    St Martin De Porres amamas pesto de

    Kardinel John Ribat i blesim ol pikinini long insait long St Martin De Porres haus lotu long Sande. Poto Nicky Bernard.

  • INAP tupela wik nau, kain kain paultoktok i bin kamap long sosel midiaolsem Facebook long ol man i raunlong kar na stilim ol meri na pikininilong Pot Mosbi. Pastaim ol ripot i toktoklong ol meri tasol. Na nau i gat ol ripot itok ol lain i wok long stilim ol piknini tu.Bikpela pret i kamap na sampela pikininii no go skul. Ol i harim stori bilong olman i stilim ol pikinini olsem na ol i pretna stap long haus.Ol polis i no amamas long ol dispela paul

    toktok i wok long mekim ol pipel i pret nat-ing. Polis i tok sapos ol pipel i witnes longkain pasin olsem i kamap, orait ol i mas gostret long polis stesin na putim ripot. Noken putim nating ol tokwin long Facebookna mekim ol pipel i pret nabaut.PNG em i wanpela kantri we ol kain kain

    tokwin i ken kamapim bikpela hevi.Long las wiken, bikpela trabel i kamap

    ausait long Boroko Polis stesin bihain longtokwin i kamap olsem ol polis i bin holimwanpela man long dispela trabel bilongtraim holim ol meri. Bikpela lain tru i kamapbanisim polis stesin na ol polis i sut longgan long rausim ol dispela pipel. Wanpelayangpela man i bin dai long taim katres ibin kisim baksait long het bilong em. Emnau, narapela bikpela hevi gen i kamap.Pot Mosbi em i wanpela ples i no seif

    tumas long ol mama na yangpela meri.Oltaim i save gat ripot bilong ol stilman ipikpoket long ol o i pulim bilum bilong ol otraim bagarapim ol. Ol mama na yangpelameri i gat stori bilong ol yet long kain pasinolsem i kamap long taim ol i go long maket,o wetim bas o ol i sindaun insait long PMV.Na nau i gat ol tokwin i kamap tu long ol

    lain i katim bodi bilong man long kisim olkain samting olsem lewa long salim nakisim mani. Dispela kain tokwin tu em i notru. Ol dokta i ken tokim yumi stret olsemman nating i no inap long mekim dispelakain wok bilong ol speselis dokta. Em ol gi-aman tokwin nating bilong sosel midia.I gat gutpela bilong sosel midia na i gat

    nogut bilong en tu. Yumi yusim sosel midialong toktok wantaim ol famili na pren bilongyumi. I gat ol gutpela infomesen yumi kenserim tu long dispela rot. Tasol i gat sam-pela lain husat i yusim sosel midia olsem

    Facebook long krangki rot. Ol i lukim dis-pela samting olsem tul bilong salim tokwini go kam na ol i yusim tu long daunim nembilong ol arapela manmeri. I gat lo i stap bilong kotim ol lain i yusim

    sosel midia long bagarapim manmeri olong mekim ol pipel i pret na kamapim tra-bel.I gat tu ol gutpela polis opisa bilong yumi

    i stap. Ol pablik i ken kamap na putim ripotsapos ol i witnes long wanpela kraim ikamap. Em i wok bilong ol polis longmekim wok painim aut na arestim ol trabel

    manmeri. Mobeta yumi go ripot stret longpolis na maski long salim toktok long soselmidia long pretim nating ol arapela man-meri. Dispela pasin tu bai i no inap longbringim ol lain i kamapim trabel i go longhan bilong lo.Em i wok bilong yumi olgeta long givim

    gutpela stia toktok long ol famili na wantokbilong yumi long stopim pasin bilong yusimsosel midia long krangki wei. Stopim pasinbilong pretim ol meri na pikinini. Ol i gatraits bilong ol long stap fri na wokabautraun long wanem hap ol i laik go long en.

    WantokKomentri

    P12 Wantok Me 2 - 8, 2019 komentri

    EditorFrieda Sila Kana

    Printed and Published at:Dove Travel Building, Level2,: Section 24, Lot 25,Angau Drive/ Lahara AvenueJunction, Boroko

    Dia Edita,Planti hevi long BogenvilPlanti manmeri long Bo-genvil, ol i no gat tingtinglong referendum.Ol i wok long spak, kukimhaus, kilim man indai nakamapim moa hevi longailan. Bogenvil i mas tingt-ing long bihain taim na stoplong mekim kain kain pasinno gut.

    Paul Kay, Arawa

    Dia Edita,Gat rispek long Gren SifMi laik strongim toktok bilong gavman bilong IsSepik i kamap long Ogas2018. Mipela i mas i gatrispek long Sir Michael Somare long karim kantri ikam long dispela mak. Ollida i mas bihainim lek makbilong em na tu kamapimgutpela moa wok long apimnem bilong kantri.

    Dickson Jiki, SimbaiRamu, Madang

    Dia edita,PNG Made tasol prais diatumas Prais bilong ol samt-ing ol i wokim long PNG yetna raitim PNG Made i diatumas. Em bilong wanem astru ol kampani na bisnishaus i mekim olsem? Saposol i kisim ausait na baimplanti kain kain takis na iapim prais tu bai orait. Milukim olsem prais bilong olsamting i kam ausait i stapdaunbilo na ol dispela ol iwokim long PNG yet i diat u m a s .

    George, Uzu, Duad Ailan,Madang

    Dia Edita,Gavman i no tingimKaramui Haidro,Inap yu givim mi liklikspes long autim wari bi-long mi. Long yia 2013,tok long karamui haidrolong Simbu i stat. Tasol ikam inap nau, gavman ino tingim dispela projek.Mipela i askim gavman

    bai gat sampela luksaveo no gat? Envairomen bi-long mipela dispela pro-jek i bagarapim. Projek istat long yia 2017 na baipinis long yia 2023.

    Emimi Gurias, Kara-mui, Simbu

    Autim Tingting...

    Sapos yu gat sampela toktok o tingting, yu kensalim sms teks i kam long dispela digicel namba:71845906 na bai mipela i putim long niuspepa.

    LONG Epril, samtingolsem 700 pipel bilongkain kain hap bilongsosaeti olsem ol tisa, lidabilong politik na rijon, merina yut grup global bel isiektiviti, na nius repota ol-geta i bin bung wantaiminsait long Bucharest longtoktok long wok bilong belisi bihain long bel isiedukesen.Wantaim ol taitel bilong

    ‘Ol wok bilong tisa long belisi edukesen’, 2019 Bel isiEdukesen Konprens embung we i bin tokaut longwok bilong bel isi stap longYurop na ol rot bilong di-velopim kalsa bilong bel isiwantaim lukaut bilongintenesenel lo bilong belisi.“Dispela em bikpela

    samting. Tasol dispela emwankain olsem olgeta rotbilong laip i save stat wan-taim namba wan stap,long mekim awenes bi-long bel isi i mas kamappastaim long ol arapelabikgpela samting. Wan-taim dispela edukesen, olpikinini i mas save gutolsem ol i gat pawa longmekim gutpela pasinantap long level bilong ol.Ol i ken senisim laip bilongol na bihain taim laip bi-long famili bilong ol. Mitraim long mekim ol luk-save long i laip narispekim, helpim arapela,na mekim ol luksave gut-pela sumatin olsem tru-

    pela lida,” tisa bilong MaiTeknikol Hai-skul bilongPloiesti husat i bin go paslong lukautim bel isiedekesen, Mista DumitruMarius Gabriel i tok.“Wok wantaim HWPL

    long dispela projek i binbringim planti amamas nabel isi bikos mi kenbungim olgeta wantaim.Mi lukim olsem em im-poten long mipela ol tisalong kamap gutpela piksalong ol sumatin bilongmipela. Mi laikim dispelabel isi edukesen long gohet na kamapim bel isiwok bilong bihain taimtumbuna long stopim ol-geta woa. Dispela eduke-sen i mas go aut longolgeta hap bilong wol long

    wanem ol em bihain taimbilong bel isi,” em i tokmoa.Wanpela bilong ol dis-

    pela impoten edukesenem ol wok bung wantaimlokal ogenaisesen na inte-nesenel NGO long go hetwantaim dispela program.Ol tisa bilong ol Masta Belisi, lokal Romania yutgrup, i bin karim aut dis-pela bel isi edukesen. Naol program na samting bi-long bel isi edukesen weol NGO nem HWPL i bis-tatim.Long ripot bilong HWPL,

    dispela bel isi edukesenem kamap wantaim dri-man bilong lusim bel isiolsem mak bilong bihaintaim jeneresen long

    skruim awenes long tingimbel isi na divelopim kalsabilong bel isi. Dispela em ibin kamap long buk, bi-long bel isi ektiviti na bel isiagrimen olsem HWPL ibin holim long olgeta skullong givim gutpela skul toklong olgeta sitisen longwokim bel isi wok.Olsem wanpela hap bi-long bel isi wok, moa long200 edukesen instituseninsait long 21 kantri i ibung wantaim Romania,Repablik ov Saut Afrika,India, Israel, Kosovo, olFilipins i kisim na olsemHWPL Bel isi Ekedemilong trenim ol eduketa nasumatin wantaim ol valiubilong bel isi insait longkalsa na rijon bilong ol yet.

    230.00120.00

    Stopim pasin bilong yusim soselmidia long pretim ol manmeri

    Putim tingting bilong bel isi longol sumatin, Bel Isi Edukesen

    ‘Bel isi driman’ ol sumatin i bin bung wantaim long Bel isi Edukesen Konfrens.

  • LLONG bipo tru,taim yu na mino stap, i gattupela susa i stap longples maunten longNondugl long Minj.Nem bilong tupelasusa em Muno naWasep. Tupela i no gatpapamama. Tupela ikamap aninit longgraun klostu long wan-pela bikpela ston.Long dispela taim i no

    gat wanpela man i stap.Tupela i save pret longwokabut i go longwelong haus bilong tupela.Tupela i save wok longbanis gaden bilong tu-pela long sankamap. Ol isave go bek long maun-ten long taim san i godaun na brukim paiwutna kukim kaikai bilongtupela.Wanpela taim long

    belbek, Wasep i tokimMuno olsem em i laik gopainim abus long bus.Muno i tokim em longwas gut taim em go longbus, nogut sampelatewel i kilim em. Na em itokim Wasep long kam-

    bek kwiktaim long taimsan i laik go daun.Wasep i tok gutbai

    long susa bilong em na igo long bikbus. Em i woklong painim abus i gotasol em i no painimwanpela. Man, em i woklong painim i go i golongwe tru na em i nosave olsem tudak ikamap.Em i lusim rot bilong

    go bek long haus na emi kamap long het bilongmaunten na krai i stap.Nem bilong dispelamaunten em Koimbol.Em i klinim ai bilong emna lukim wanpela lait bi-long paia i kamap longas bilong maunten. Em iting susa bilong em ilaitim bombom na ipainim em i kam. Na emi kirap go daun stret longples paia i kamap longen.Taim em i kamap

    klostu, em i no painimsusa bilong em. Tasolem i painim papa bilonglait insait long wanpelahaus. Em i go isi isi longhaus, tasol em i no

    painim papa bilong dis-pela haus. Em i pilim kolna i go sindaun arerelong paia.I gat tupela brata i

    save stap long dispelahaus. Nem bilong tupelaem Koloika na Yambe.Yambe i bin go painimabus na i no kam bek yetna brata Koloika i woklong painim em i go tu.Em i singaut na painim igo na i no gat tru na emi kam bek long haus.Brata Koloika i kirap

    nogut tru taim em ipainim Wasep i sindaunklostu long ples paia. Tu-pela wantaim i kirap ngutna toktok wantaim. OraitKoloika i askim Waseplong maritim em naWasep i tok orait. Tupelai tok long marit long taimbrata bilong Koloika ikam bek. Wasep i tokimem olsem susa bilongem i stap long hapsait bi-long tupela maunten. Long moning taim san

    i no kamap ausait yetlong waitpela klaut, tu-pela i kirap wokabaut igo long bus long painim

    haus lain. Tupela i no golongwe yet na tupela iharim wanpela noisklostu long bus. Yambewantaim Muno i toktok ikam. Ol i amamas tru na

    i go bek long haus nakilim wanpela pik na ol ikaikai. Koloika i maritimWasep na Yambe i mar-itim Muno na ol i stapgut.

    Nau long ples bilongmi, mipela i gat tupelalain man. Wanpela emMuno Yambe kanem nanarapela em KoloikaWasep kanem. Kanem

    long Tok Pisin em i binolsem lain.

    Joseph Kasil NunoNondugl, Minj

    Stori i kam long Buk Baibel

    entatenmen Me 2 - 8, 2019 Wantok P17

    PPAAIINNIIMM WWOODD PPIILLAAII

    STORI TUMBUNA

    Pinis

    Halivim liklik

    Tony i go bek

    long haus bilo

    ng

    em Daniel i kilimsnek masalai

    OL WOD LISTA:

    HANANAS,BETA, BIKPLES, BINATANG,FAMILI, GUTNIUS, HAIWARA,HAPAS, JOIN, KAIN, KOMIM,KRUNGUTIM,LETA, LONGTAIM,MASTA,MISIS, PAIA, POPAI,

    RAUNABAUT, SELA, SOTWIN,SWIM, TARAGAU,TEKIMAUT,WANWING,YANG,

    Stat hia

    Laitim paia na painim meri

    I GAT wanpela bikpela snek masalai tu, ol Ba-bilon i save lotu long en. Wanpela de king itokim Daniel olsem, “Yu no ken tokim mi dis-pela god i no gat laip. Nogat. Em i gat laip.Olsem na yu mas lotu long em.” Na Daniel itok, “Mi save lotuim Bikpela, em wanpela tasoli God na i gat laip. Na king, sapos yu orait, baimi kilim dispela bikpela snek masalai. Na mino ken yusim bainat na stik.” King i tok, “Goan.Yu traim.”Orait Daniel i kisim sampela kolta na gris na

    gras bilong man na em i kukim olgeta wan-taim. Em i wokim sampela liklik kek na i givimlong dispela snek masalai. Snek i kaikai ol dis-pela kek pinis, orait em i solap na bel bilongen i bruk. Na Daniel i tok, “Olaman! Wanemkain god bilong yupela?”Taim ol Babilon i harim tok bilong dispela

    samting i bin kamap, ol i wokim bikpela tokkros bilong daunim king bilong ol. Ol i singautolsem, “King bilong yumi i kamap man bilongJuda pinis. Pastaim em i bagarapim god Belna i kilim i dai ol pris bilong em. Na bihain emi kilim i dai bikpela snek masalai bilong yumi.”Ol i go long king na ol i tokim em olsem, “Yu

    mas givim Daniel long han bilong mipela.Sapos nogat, bai mipela i kilim yu na ol familibilong yu wantaim.” Ol i putim bikpela hevilong king na em i pret na i givim Daniel longhan bilong ol. Orait ol i tromoim Daniel i godaun long hul ol laion i stap long en. Na ol ilarim em i stap inap 6pela de. I gat 7-pelalaion i stap long dispela hul. Long olgeta de oli save kaikai tupela man na tupela sipsip.Tasol i Babilon i laik bai ol laion i mas kaikaiDaniel, olsem na long dispela taim ol i nogivim wanpela kaikai long ol.

    Stori bilong Bel na bilong Bikpela SnekMasalai

  • abcwolniusP18 Wantok Me 2 - 8, 2019

    Ol Hailans gavana lusim PNC patiHilda Wayne

    Faivpela memba bilonggavman i risain longgavman bihainimmemba bilong TariPori, James Marapehusat i bin risain laswik.Dispela ol lida em ga-

    vana bilong Enga SirPeter Ipatas, SautenHailans gavana, WilliamPowi, Hela gavana,Philip Undilau, membabilong Esala StevenDavis na memba bilongKomo Magarima, Man-asseh Makiba.

    Hela gavana Philip Un-dialu i tok ol i mekim dis-pela disisen long wanem

    ol no gat moa bilip longlidasip bilong Praim Min-ista Peter O’Neill.

    Em i tok em ol lidahusat i bin stap bungwantaim long givim sit

    bilong praim minista longPeter O’Neill na nau ol ilusim bilong wanem ol ino laikim ol disisen bi-long dispela gavmanlong planti samting.Mista Undilau i tok em

    i gat bilip olsem ol nara-pela memba husat i staplong gavman tu i kenlukim ol hevi i kamapnau long kantri namekim disisen bilong oltu.Em i tok ol bai stap

    redi nau long wokbungna lukluk long wanemsamting ol bai mekim bi-hain long dispela muv.

    Ol pipel bilong Manam wetim promis bilong O’Neill nau hevi kamap gen. Poto: PNC4 PNG

    Hilda Wayne

    I gat wanpela moa wiklong stap na bai nesenalpalamen bilong i sindaunna toktok bilong Vot ov NoKonfidens long rausimPraim Minista PeterO’Neill na gavman bilongem.PNG gavman i lukim

    pinis wanpela gavana i gojoinim oposisen na dis-pela mun, tupela ministatu i bin risain long posisenbilong tupela.Long las wik sampela

    moa memba na gavanabilong Pipels NesenelKongres pati (PNC) ilusim pati long wanem ol itok ol i no gat bilip long li-dasip bilong Mista O’Neill.Tok pait egensim ko-

    rapsen na planti ol nara-pela samting em i gattoktok i kamap long Opo-sisen tasol Oposisen i nogat namba yet long winimwanpela vot ov no konfi-dens.Atoni jeneral bipo na

    memba bilong SinasinaYongomul, Kerenga Kua itok korapsen i kamap

    nomol long kantri na dis-pela i putim kantri longmak nogut.Em i tok dispela i mas

    soim ol lida olsem dispelagavman i mas senis longtaim bilong vot ov no kon-fidens long Me 6.Mista Kua i tok taim ol

    lida i risain na lusim gav-man, dispela i soim olsemi no gat gutpela lidasip.Na em i askim ol lida bi-long gavman long joinimOposisen na rausimPraim Minista PeterO’Neill.Tasol Minista bilong

    Tred na Komes namemba bilong Chuave naPipels Nesenel Kongrespati, Wera Mori i tok dis-pela gavman i stap strongyet na no gat wanpelasenis bai kamap.Em i tok disisen bilong

    ol lida long risain em raitbilong ol yet tasol gavmanbai stap yet.Mista Mori i tok tu

    olsem toktok bilong ko-rapsen i no wok bilonggavman tasol, olgetapipel tu i mas pait egen-sim dispela samting.

    Oposisen membaKerenga Kua tokgavman i mas senis

    Sam Seke

    KEPITAL bilongSolomon Ailan, Honiarai stap isi nau bihain longol pipel i bin belhat nabagarapim ol samtingbihain long Palamen ivot long Manasseh So-gavare i kamap praimminista gen. Ol polis i bin arestim

    sampela pipel pinis longstatim trabel bihain long34 memba bilong pala-

    men i bin votim MistaSogavare na 15 membai bin sapotim narapelakendidet, Mathew Wale.Ol pipel i bin belhat

    bikos Hai Kot i bin tokpalamen i no ken holimileksen bilong praimminista inap kot i harimsalens bilong nomine-sen bilong Mista So-gavare.Bihain long dispela

    ileksen, Mathew Wale itok bai kolisen grup bi-

    long em i salensim di-sisen bilong GavanaJeneral long gohet wan-taim ileksen bilongpraim minista, egensimdisisen bilong Hai Kot.

    Honiara stap isi bihain long ol trabel

    Polis Rispons yunit i redilong stopim ol trabellong Honiara. (RSIPFpoto)

    Gavman bilong SriLanka i putim tambu longol Muslim meri i haitimpes bilong ol long laplaplong ol pabik ples. Ol Ka-tolik haus lotu tu i pas bi-hain long sampela lain ibin pairapim ol bom longIsta Sande na kilimsamting olsem 250 pipel.Ol dispela samting ikamap long taim sekyu-riti bilong kantri i mekim

    wok bilong painim husattru i bin mekim dispelapasin bilong ol teroris.Ol ki poin:l Presiden bilong Sri

    Lanka, MaithripalaSirisena i tambuim ol lainlong karamapim pes bi-long ol bikos dispela ihaitim pes na i no isi longluksave long pes bilongol.l Dispela imejensi lo i

    tambuim ol Muslim merilong karamapim pes bi-long ol long taim ol i raunlong ol pablik ples.l Ol i pasim ol Katolik

    sios bikos i gat ripotolsem sampela teroris iwok long hait yet i stap.Dispela em i namba

    wan taim tru long pasimolgeta Katolik sios longSri Lanka. Tasol gavmani bin kisim ripot i kam

    long US Embasi longKolombo olsem sampelateroris i hait i stap yetwantaim ol bom na oltingting planti.Ol lain bilong teroris

    grup Islamik Stet i tok oli bin bomim ol dispelahaus lotu long IstaSande. Ol dispela bom ibin kilim 250 pipel.Presiden Maithripala

    Sirisena i tok tu olsem i

    tambu ong ol manmeri ikarampim pes bilong olbikos ol i laik lukim gutpes bilong ol pipel nogutsampela teroris i haitimpes bilong ol na mekimtrabel.Ol dispela imejensi lo i

    bin stat long las wikMande bihain long kebi-net bilong Sri Lanka i bingivim tok orait.

    Ol Katolik sios long Sri Lanka i pas bihain long bom kilim ol pipel long Ista

    Praim Minista bilong SriLanka, Ranil Wick-remesinghe, i tok bai ol ikisim stia toktok bilong ollida bilong Islam lotu longol strongpela tambu gav-man i bin putim nau bi-hain long ol teroris i binbomim ol haus lotu longIsta Sande. Long taim ol Katolik

    sios i pas, planti ol bilip-manmeri i putim on tele-visen bilong ol na prelong taim Kardinel Mal-colm Ranjith, Asbisop bi-long Kolombo, i wokimlotu long sampela lainpater long liklik haus lotuinsait long haus bilongem.Ol lida olsem Mista

    Sirisena, Praim MinistaMista Wickremesinghena Oposisen lidaMahinda Rajapaksa tu ibin go long dispela lotulong haus bilong Kar-dinel Ranjith.Ol ripot i tok olsem

    kros bilong politiks naslek gavman i mekim nagavman i no bin mekimwanpela samting hariaplong taim ol i bin kisimtok save olsem ol terorisbai bomim sampela

    pablik ples. Ol dispelabom i bin pairap longtripela haus lotu na tu-pela bikpela hotel.Ol polis i tok 24 aua

    bihain long dispelabirua i bin kamap, ol i

    arestim 48 saspek na oli putim was long olgetarot insait long kntri. I gat21 milien pipel bilongSri Lanka.Gavman i tok tu

    olsem bai em i givim

    bikpela mekim savelong ol lain husat i woklong putim ol giamannius long pablik o husati mekim ol toktok bilongsutim bel bilong ol pipellong kamapim trabel.

    Ol Katolik long Sri Lanka i pre ausait

    Ol Katolik long Sri Lanka i sanap long rot na pre long taim wanpela sotpela lotu i kamap ausait St Anthony sioswe bom i bin pairap long Ista Sande na kilim ol pipel. AP: Eranga Jayawardena

    Hilda Wayne

    Ol soldia bilong PNGDFna polis mobail skwatlong Hela i bin mekimwanpela wok bilonghelpim na kisim bek sam-pela misineri na pabliksevan long Erave distrikbihain long traibel pait ibin kamap long hap. .Hela polis komanda,

    Gideon Kauke i tok,tripela pipel i bin dai pinisna planti haus samtingem ol i bin kukim longtaim bilong dispela pait.Pait i bin kamap bihain

    long dai bilong wanpelaskul tisa tupela wik i gopinis.Em i tok 30 polis na

    ami opisa i stap yet longstopim moa pait i kamap.Mista Kauke i tok

    tenkyu long ol ami napolis husat i bin go insaitlong pait eria na helpim ollain husat i no gat rot longranawe.Em i tok ol ami na polis

    i stap yet long pait erialong stopim moa pipel idai na hevi long kamapna ol bai stap inap ol laini laik kamapim bel isi gen.

    Polis na ami stopimmoa pait long Erave

    PNGDF go insait long Hela long helpim misineri na olpablik sevan. Poto: Hela Disaster Operations CommandCentre

  • Me 2 - 8, 2019 Wantok P19ANZAC De laipstail

    Praim Minister Peter O’Neill wantaim meri bilong em Linda Babao i go putim plawa long Bomana Woa Semetri tingim ANZAC De.

    Tupela Deputi Hai Komisina bilong Australia na Nu Silan i kisim plawa bilong tupela long go lusim long soim sori bilong ol.

    Ol Australia lain i lukluk long nem bilong ol soldia husat i pait long woa.Ol lain bilong Australia husat i wokabaut long Kokoda trek na kamap stret long de bilong ANZAC de long woa matmat.

    Wanpela bilong ol soldia bilong Australia i sanap wantaim gan i go daun long graun.

    Ol Poto Nicky Bernard.

    Minista John Kaupa i sanap wantaim sampe-la Australia na Nu Silan lain bihain long bik

  • bisnisniusP20 Wantok Me 2 - 8, 2019

    Porgera LO laikim nupela maining agrimenPaul Zuvani i raitim

    OL PAPA graun bilongPorgera Gol Main longEnga Provins i laikim nu-pela maining agrimen.Ol Spesel Maining Lis

    (SML) na Lis fo MainingPepos (LMP) papagrauni tok agrimen we i stapnau i no givim gutpelaluksave long ol.Ol i mekim dispela tok

    long dispela wik longtaim divelopa Barrick bi-long Kenada na ZijinMining Group bilongSaina i redi long riniumlaisens bilong divelopimmain long Ogas.wanpela mamagraun i

    tok.Everlyn Gaupe, husat

    i memba bilong PorgeraWomen’s Rights Watchgrup i tok i mas baim ol

    gut na i mas risetelim olpapagraun long nupelahap long Porgera.“Inap long 30 yia dis-

    pela main i wok longbagarapim laip bilongmipela.”Em i tok stat long taim

    main i wok long 1989 emPlacer Pacific i ranim nabihain Barrick Gold naZijin Maining, ol kampanii no kamapim wanpeladam long tromoi pipia bi-long main i go insait. Em i tok ol i tromoi

    pipia i go daun stret longWara Porgera, Maipam,Kaia na Angelik Riva.Dispela ol wara em olmanmeri i save staplong strong bilong ol.Placer Pacific i kam-

    pani i divelopim mainpastaim bipo long Bar-rick Niugini na Zinjin i

    kisim ples na divelopimmain.Enga Gavana, Sir

    Peter Ipatas i tokimWantok Nius long las wikolsem stat long taim

    main, em i bin stap longhan bilong ol divelopa naol divelopa i kisim gut-pela kaikai long main.Em i tok ol i luksave

    long kain sindaun na

    nau ol i laik senisim dis-pela agrimen.“Lukluk bilong mipela

    em olsem, em taim bi-long mipela long mekimnupela agrimen,” Sir

    Peter i tok.“Tripela ten yia i long-

    pela taim na ol investa ikisim mani i go pinis.“Em taim bilong

    mipela ol papagraun na

    provinsal gavman longkisim moa gutpela samt-ing long wok bilongmain.“Mipela i mas gat

    samting long strongimprovins bihain long maini pas.”Sir Peter i tok sapos

    dispela nupela agrimen imin, gavman i maskamap papa bilongmain, orait dispela i maskamap.Em i tok gavman inap

    long kisim Ok Tedi Mainna dispela i no ken hatlong em i mekimwankain long Porgera.Em i askim Gavman

    na ol gavman oganais-esen i pas long wok bi-long main long ol i maskamapim ol nupela lo bi-long ranim Porgeramain.

    Porgera Main long Enga Provins.

    SAS bilong rentim olhaus i dia yet, wanpelaripot i tok.Hausples, wanpela ril

    estet kampani we i savemenesim ol haus bisnis itok planti ol haus we olmanmeri i save rentimlong kastoma long rentimna slip long en i dia yet.Em i tok 60 pesen long

    ol kastoma i tok mak bi-long sas i bikpela salenslong ol na dispela imekim laip i hat.Tasol em i tok 27

    pesen i tok ol i kenbungim sas long hap ol istap long en.Ol i tok ol i no inap

    bungim sas bilong ol

    haus we wanpela haikavenen haus i kensasim K3000 i go longK4000 long wanpela wik.Long setelmen, sas bi-

    long rentim wanpelahaus em K1000 i go longK2000 long wanpela wik.“Dispela ol namba i

    stap wankain olsem ol ibin stap long en long lasyia.“Pot Mosbi i gat dis-

    pela pasin bilong sas bi-long ol samting i diatumas.“Pot Mosbi i gat nem

    bilong sasim bikpela rentmak i go long ol kastoma.Wantaim sas bilong

    rent na long kost bilong

    stap, bilong baim warana pawa bil, dispela olkost bungim wantaim bailukim kost bilong stap Igo antap moa.Inap long 58 pesen ol

    kastoma i tok nau i gut-pela taim long baim haustasol 15 pesen i tok taimi no yet na 52 pesen i tokol bai wet inap long wan-pela yia pastaim bipolong ol i baim haus.“Planti manmeri bai

    wet olsem wanpela yiaolgeta bipo long ol i kenbaim haus,” Hausples itok.“Inap long 48 pesen i

    tok ol bai we olsem 18mun bipo long ol i ken

    baim haus.“Ol i tok ol i no inap

    long baim haus inap longol i lukim prais i kamapgut na sas bilong haus igo daun.Hausples i tok namba

    tu samting ol kastoma ilaikim em long baimgraun.Inap long 15 ol kas-

    toma i tok ol i laikim ol lokavanen haus o ol i masinves long propeti bipolong propeti i kamap gut.Liklik lain i tok ol bai

    kisim benk dinau olsemol inap long baim haus.Tasol planti lain i tok ol

    laikim sas bilong haus imas kamdaun.

    Haus rent sas dia yet, ripot tok

    Sas bilong rentim kain gutpela haus i bikpela sas tumas long ol kastoma.

    KINA Benk i tok em baikamapim moa wok longPapua Niugini.Kina Benk Sif Ekseke-

    tiv Opisa, Greg Pawsoni tok benk bai mekimolsem taim em i kisim olwok ausait i kam insaitlong kantri.Em i mekim dispela

    tok long wanpela kas-toma bung long PotMosbi we i kamap i nolongtaim i go pinis.Em i tok dispela ol

    wok bai kamap long wokbilong operesen,teknoloji, kredit na risk.“Stat long taim mipela

    i tokaut long kisim ANZBenk Ritel, Komesel naSME (liklik i go longnamel sais bisnis),mipela i wok long mekimoperesen bilong mipela igo bikpela,” Pawson itok.“Mipela bai traim

    kamapim ol wok longopis yet long sapotim ol

    nupela prodak na sevismipela bai kamap longyia.“Long kredit kad i go

    long mobail peimen.“Long nau yet dispela

    kain ol wok i kamaptasol long ovasis emANZ i stap long enolsem Fiji, Singapore naIndia.“Mipela bai kisim dis-

    pela ol wok i kam long

    kantri.“Dispela i no gutpela

    long benk tasol longkantri wantaim.“Taim bisnis bilong

    mipela i gro, mipela baikamapim moa ol arapelawok bilong olgeta man-meri.”Pawson i tok ol opisa

    bilong benk i savekamapim ol gutpela wokna dispela i gutpela longsevis kastoma i kisim.“Mipela i gat ol gut-

    pela manmeri long in-dastri, dispela i wanpelaas wok bilong mipela ikamap gut.“Taim mipela i bringim

    dispela ol wok i kam,mipela bai painim olopisa long kisim dispelaol wok.”Em i tok ol ANZ kas-

    t