ТЭРГҮҮН БҮЛЭГ. ÇÓРÀГ ÇҮÉ Òîêèîãèéí Ãàäààä...

vi

Ìîíãîë îðíû ãàçðûí çóðàã áîëîí ãàçàð íóòãèéí íýðèéí ñóäàëãààíû àñóóäëóóä

Ïðîôåññîð Êàìèì¿ðà ÀêèðàÒîêèîãèéí Ãàäààä Ñóäëàëûí Èõ Ñóðãóóëèéí ñóäëàà÷ [email protected]

Äîêòîð Ì.Ñààíäàð ÌîíÌýï ÕÕÊ-èéí çàõèðàë[email protected]

Äîêòîð ïðîôåññîð Ö. Øàãäàðñ¿ðýí ÌÓÈÑ-èéí ÌÕÑÑ-èéí ïðîôåññîð[email protected]

Äîêòîð ïðîôåññîð Ë.Àëòàíçàÿà Ìîíãîë Óëñûí Áîëîâñðîëûí Èõ Ñóðãóóëèéí ïðîôåññîð [email protected]

Äîêòîð Ø.Ñîíèíáàÿð

Øàøèíû Äýýä Ñóðãóóëèéí çàõèðàë

Ã.ÝíõáàòÑî¸ëûí ºâèéí òºâèéí çàõèðàë[email protected]

Ïðîôåññîð Ô¿òàêè Õèðîøè Òîêèîãèéí Ãàäààä Ñóäëàëûí Èõ Ñóðãóóëèéí ïðîôåññîð [email protected]

Äîêòîð, ïðîôåññîð Ý.Ðàâäàí ÌÓÈÑ-èéí ÃÕÑÑ-èéí ïðîôåññîð [email protected]

Æ.ÍàðàíãàðàâÌÓÈÑ-èéí ÃÃÔ-èéí áàãø[email protected]

Yao KechengÁýýæèíãèéí èõ ñóðãóóëèéí ïðîôåññîð[email protected]

Ïðîôåññîð Á.Ìºíõ ÁÍÕÀÓ-ûí Øèíæààíû Áàãøèéí Èõ Ñóðãóóëèéí Õýë Óðàíçîõèîëûí ñàëáàðûí ïðîôåññîð áàãø

Äîêòîð, ïðîôåññîð Ë.×óëóóíáààòàð, ÌÓÈÑ-èéí ÌÕÑÑ-èéí ïðîôåññîð [email protected]

O.Molchanova, [email protected]

1


ТЭРГҮҮН БҮЛЭГ. ÇÓРÀГ ÇҮÉ

Камимүра ÀкираТокиогийн Гадаад Судлалын Их Сургууль [email protected]

Фүтаки Хироши, Камимүра Àкира, Э.Равдан, Л.Чулуунбаатар Монгол орны газрын зураг болон газар нутгийн нэрийн судалгааны асуудлуудМУИС пресс хэвлэлийн газар, Улаанбаатар, 2012, ISBN 978-99962-72-59-2

ÌÎНГÎЛÛН ХÎØÓÓ НÓТГÈÉН ÇÓРГÈÉН ÇÓРÀГ ÇҮÉНХÓÂÜÑÀЛ БÀ ЧÈН ÓЛÑÛН ÌÎНГÎЛ ÇÀХÈРГÀÀ

ÊÀÌИÌҮÐÀ Àкира

Îршил -Хýлбýрãүé ãаçар ба õýлбýртýé ãаçарÇураг 1-д харуулñан гаçрын çураг нь 1805 он (Сайøаалò åрººлòийн 10-р он)-д гарñан

òухайн ¿åийн ×ин улñын çаñаг çахиргааны нýгæ áайñан нýгýн хоøууны гаçрын çураг þì. Äºрâºлæин öааñны ихýнх хýñгийг д¿¿ргýн хоøууны гаçар нуòгийг çурñан áолоâ÷ çýргýлдýýххоøууòай хиллýх хил çаагийг òýìдýглýñýн çурааñ алга. Гýòýл çуу гаран æилийн дараа ìºн

хоøууг çурæ òýìдýглýñýнÇураг 2 дýýрх гаçрын çурагòхоøууны хил çаагийгхилийн òýìдýглýý (оâоо)-ний дагуу улаан øугаìаарòýìдýглýñýн áайх òул,хоøууны гадаад áайдал,ººрººр хýлáýл “хýлáýр” ньòодорхой ìýдýгдýæ áайна.

Çураã 1. Õалхын Сýöýн ханайìгийн òýрг¿¿н çýрýг òайæГоìáоæаâын хоøуу (Õалхындорно çаìын дундад адгийнáаруун ýòгýýдийн хоøуу)–ны нуòгийн çураг (1805 он).Токиогийн Гадаад СудлалынИх Сургуулийн ноìын ñан.

2


Çóðàã 2. Ìºí õîøóóíû íóòãèéí çóðàã (Ñýöýí õàí àéìãèéí çàñãèéí òýðã¿¿í çýðýã òàéæ õî¸ðçýðýã òýìäýãëýñýí Ëóâñàí÷îéäîâ-Àãâààíïèëæýý-Äàøöýðýíãèéí õîøóóíû íóòãèéí çóðàã,1907 îí). ÕÁÍÃÓ-ûí Áåðëèíèé ¿íäýñíèé íîìûí ñàí. (http://crossasia.org/digital/mongolische-karten/index/imgview/img/SBB-IIIE_Hs_or_0012)

ªíºº ¿åä, ãàçàð ãýõýýð õèë çààã íü òîäîðõîé, òîãòñîí “õýëáýð” á¿õèé ç¿éë áèäíèéñàíààíä áóóõ íü îëîíòîî. Æèøýý íü óëñ, ìóæ, õîò, àéìàã ãýõ ìýò çàñàã çàõèðãààíû íýãæèéíãàçàð íóòàã, óëìààð æèæèãðýí õóâü õ¿íèé ýçýìøëèéí ãàçàð ãýýä á¿ãä ë õýëáýð á¿õèé ç¿éëáîëîí áóóæ áàéäàã.

Ãýõäýý òýðõ¿¿ “õýëáýð” òîãòîõûí óðüòàë íü ãàçðûã ýçýìøèí àøèãëàõ òîãòîëöîîáîëîí õýìæèõ àðãà÷ëàëûí õºãæèë ãýñýí òîäîðõîé íºõöºë áàéäàã. ªºðººð õýëáýë, òîãòñîíõýí íýãýí /òýð íü óëñ áàéõ ¿å ÷ áèé/ òîãòñîí õýñýã ãàçðûã çàõèðñàí õàìààðàëä áàéõûíçýðýãöýý, ãàçðûí “õýëáýð”-èéã çºâ õýìæèí òîãòîîæ, ò¿¿íèéã ãàçðûí çóðàãò áóóëãàõ àðãà÷ëàë÷ øààðäëàãàòàé ãýñýí ¿ã. Àðãà÷ëàë íü íèéãýì ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîîíû áàéäàë áîëîíçàõèðàí ñóóõ àðãà çàìûí ýõ ¿¿ñâýð áîëäîãòîé õîëáîãäîíî. Òóõàéëáàë, ýíä àâ÷ ¿çñýí ãàçðûíçóðàã íü ×èí óëñûí çàñãèéí ãàçðààñ ìîíãîëûí îðîí íóòãèéí çàõèðàã÷äàä òóøààí, ãàðãóóëæàâñàí çóðàã áºãººä äýýðõ õî¸ð çóðãèéã çóðñàí áàéäëûí ÿëãàà áîë òóõàéí ãàçàð áîëîí òýíäàæ òºðºõ õ¿ì¿¿ñ ð¿¿ ÷èãëýñýí çàõèðàã÷ àíãèéí õàíäëàãûí ÿëãàà, çàñàãëàõ àðãûí ÿëãàà ãýæõýëæ áîëíî.

Òýäãýýð ãàçðûí çóðãèéã çóðñàí áàéäëààñ àæèãëàãäàõ çàñàãëàõ àðãûí ÿëãàà ãýæ ÷óõàìþó þì áîë? Óëìààð, òèéìýðõ¿¿ ÿëãàà ãàðàõ áîëñîí öààä øàëòãààí íü þó áàéâ ãýäãèéã×èí óëñûí ¿åèéí ìîíãîëûí õîøóóäûí ãàçðûí çóðàã áîëîí ò¿¿íä õîëáîãäîõ ñóðâàëæààðäàìæóóëàí ýíýõ¿¿ ºã¿¿ëýëäýý òîäðóóëàõûã çîðüëîî.

3


1. Ãàçðûí çóðàã áà ýðõ ìýäýëÁ. Àíдåðñîí (2007) íü óëñ îðíû òóñгааð òîгòíîõ ýðõèéг îëгîдîг гаçаð íóòгèéí

“õýëáýð “ íü аðд ò¿ìíèé òºñººëºõ ÷адâаðòаé г¿í г¿íçгèé õîëáîîòîé áаéдгèéг “Ãаçðûíçóðгèéí ëîгî” гýñýí ¿гýýð ñóдаëгааíдаа дóðдñаí áаéдаг áºгººд ýçýíò г¿ðýí ººðèéí çаõèðаõêîëîíè îðíûг гаçðûí çóðаг дýýð ºíгº ÿëгаí çóðдаг áîëñíîîñ, ýâë¿¿ëдýг çóðгèéí íýг õýñýгøèг õýëáýð íü дýâñгýð çóðагíааñ ñóгаð÷ гаðаí òóõаéí êîëîíè îðíû áýëýгдýë áîëæ, óëìааðòýð êîëîíè îðíû ¿íдýñíèé ¿çëèéг аðд ò¿ìýíд îéëгóóëаõ ÷óõаë аðга çаìûí íýг áîëñîí гýæòýìдýгëýñýí áаéдаг. Ìºí Ò. Âèíè÷аêóë (2003) Òаéëаíдûí гаçаð íóòаг áîëîí аðд ò¿ìíèéõîëáîî õаìааðëûí òóõаéд “Ãаçаðç¿éí áèå (Geo-Body)” гýñýí îéëгîëòûг гаðгаí òаâüæ,õèëèéí øóгаì á¿õèé òîгòñîí çóðагëаëòаé гаçаð íóòгèéíõ íü çóðаг ë Òаéëаíд ¿íдýñòíèéгáèé áîëгîñîí þì õýìýýí îíöîëñîí áаéдаг.

Ñîöèаëèñò îðîí áаéñаí Ìîíгîë îðíû ¿íдýñíèé ¿çýëд ÷ ýдгýýð ñóдаëгааíû çагâаðóóдõîëáîîòîé. Õîòîîð æааõаí аëõâаë гаçаð íóòгèéíõ íü õýëáýð ëîгî ìаÿгааð аøèгëагддагæèøýýг õаðæ áîëíî. Ò¿¿í÷ëýí Ìîíгîë îðíû “гаçаðç¿éí áèå” íü 1939 îíû Õаëõ гîëûíдаéíû ¿åýð á¿ðýëдýí òîгòíîñîí áºгººд даéíû даðаа ìîíгîë÷óóдûí òºñººëºëд г¿íçгèéíýâòýðñýí áèëýý. ªºðººð õýëáýë, 1930 îíîîñ ÿïîíû öýðýг (Êâаíòóíû аðìè) õèë çºð÷èõ íüîëøèðñîí áîëîí ò¿¿íýýñ ¿¿дñýí Õаëõ гîëûí даéí íü, õèë áîë óëñ îðíû òóñгааð òîгòíîëûíîðîí çаéí õÿçгааð þì гýдгèéг аðд ò¿ìýíд òîдîðõîé îéëгóóëñаí ÿâдаë áîëñîí гýñýí ¿г. Ýíýдаéíааñ ë, ýõ áîëîí èëýðõèéëýгдñýí “Ýõ îðîí” áîëîí “Õаëдаøг¿é даðõаí õèë” õýìýýõîéëгîëò áèé áîëñîí (Kamimura 2010).

Ãаçðûí çóðгаí ëîгî íü îëíû дóíд íýâòýð÷ аðд ò¿ìýí á¿ðýëдýí áèé áîëîõûí òóëдадèë ìýдýýëëèéг îëîí õ¿íд даìæóóëаõ òîгòîëöîî øааðдëагаòаé áаéдаг. Ìîíгîëûí õóâüд1937 îíд îðîñ ýðдýìòýí À. Ä. Ñèìóêîâûí á¿òýýñýí “Íîгîîí çóðаг” õýìýýõ ìîíгîë îðíûгаçðûí çóðаг 300 õóâü õýâëýгдñýíýýð óëñ îðíû гаçðûí çóðаг íèéòýд ºðгºí òаðõаõ áîëñîíáаéíа. Á. Àíдåðñîíû дóðдñаí ìýò “õýâëýëèéí êаïèòаëèçì” ìîíгîëд õºгæººг¿é áаéñаíõýдèé ÷, õóóëáаðëаí áóóëгаõ õýâëýëèéí аðгûí а÷ааð, óëñ îðíû çаñаг çаõèðгаа, áîëîâñðîë,öýðýг òаòëагûí òîгòîëöîî á¿ðýëдýí òîгòîõòîé çýðýгöýí, гаçаð íóòгèéí õýëáýð õ¿ì¿¿ñèéíòºñººëºëд г¿íçгèé øèíгýñýí áèëýý.

Á. Àíдåðñîí õ¿í аìûí ñóдаëгаа áîëîí ìóçåéòýé õаìò дóðдñаí÷ëаí, îð÷èí öагèéíгаçðûí çóðаг íü çаñагëаëûí òºëººõ õýðýгñýë áîëæ êîëîí÷ëîëûí ¿åýñ ºíºº õ¿ðòýëóëаìæëагдаí èðñýí þì. Ãаçðûí çóðаг íü ýçýíò óëñûí çаõèðаг÷ áîëîí íóòгèéí ñóðâаëæèòõ¿ì¿¿ñèéí гаðааñ, õóóëáаðëаí áóóëгаõ õýâëýëèéí аðгааð даìæèí (õýдèé ìýдýýëýõ дóðг¿éõýñгèéг аðèëгаñаí áаéëаа ÷) ºðгºí îëîíд õ¿ðýõ áîëæýý.　¯¿íòýé çýðýгöýí, гаçðûí çóðгаíдýýð д¿ðñëýгдñýí гаçаð íóòаг áîëîí аðд ò¿ìýí ð¿¿ õаíдñаí “õаðö” íü çаñагëаг÷èд òºдèéг¿é,õаðагдаæ áаéгаа ýíгèéí èðгýдèéí ñýòгýëд ÷ агóóëагдаõ áîëдîг аæ.

Á. Àíдåðñîí (2007) áîëîíÒ. Âèíè÷аêóë (2003)-ûí ñóдаëгааíü “¿íдýñòýí-óëñ” (nation-state) á¿ðýëдýí áèé áîëîõ ÿâöûí òаëааðõ ñóдаëгаа áºгººдèéíõ¿¿ öааøèд ºг¿¿ëýõ÷ëýí,гаçðûíçóðаг á¿òýýõ øèíý аðга ìаÿг íü çаñагëаõ аðга çаì áîëîí ìîíгîëûí òºðèéг áаðüñаí õ¿ì¿¿ñèéíñýòгýëгýýíд õýðõýí íºëººëñºíèéг ìîíгîëûí õóó÷èí гаçðûí çóðгааñ аæèгëаæ áîëíî.

2. Õýëýëöýýðèéí ïðîöåññ áîëñîí ãàçðûí çóðàãÕ¿íèé ¿éë аæèëëагааíû дèéëýíõ íü гаçаð дýýð ÿâагдаæ, òóõаéí гаçðûí îíöëîг òаë

дýýð íü íºõöºë òаâèгдаõûí çýðýгöýý, òýдгýýð îíöëîгèéг íü аøèгëаí, гаçаð íóòгèéí áаéдëûгººð÷ëººд ÿâдаг. Ãаçðûí çóðаг íü òèéíõ¿¿ õ¿í áîëîí áаéгаëèéí õýëýëöýýð (negotiation)-èéíïðîöåññ áîëñîí гаçаð íóòгèéí áаéдëûг áóóëгаæ, õ¿ì¿¿ñ ò¿¿íèéг õýðõýí ¿çýæ, õаíдаæèðñýíèéг èëýðõèéëæ áаéдаг. Ìîíгîëд ýðõëýõ гîë аæ аõóé íü í¿¿дëèéí ìаë аæ аõóé áаéñаíó÷ðааñ, гаçаð ëóó øóíаõ íü áага áаéñаí гýõ íèéòëýг ñаíаа áîдîë áаéдаг íü аíçааðагддаг ÷, ýñðýгýýð í¿¿дëèéí ìаë аæ аõóé íü ºðгºí óóдаì гаçаð íóòгèéí á¿õèé ë îíöëîгèéг аøèгëаæèðñýí, гаçаð íóòгèéí áаéдëûí òаëааðõ îéëгîëò íü í¿¿дëèéí ìаë аæ аõóéí гаçаð аøèгëаëòòаéíÿгò õîëáîîòîé áаéдаг. Òóаí (1993) ñóдаëгааíдаа, í¿¿дýë÷èд “гаçðûí òаëааðõ ìýдðýìæ ìаøñаéòаé” (õ.322) õýìýýí дóðдñаí áаéдаг. Ò¿¿í÷ëýí Âаêаáаÿøè (2009) ò¿¿íýýñ èøëýë аâаí,

4


н¿¿дýл÷дийн орон çайн ºндºр ìýдрýìæ, ÷адâар áолон òýдний гаçрын çураг á¿òýýх хýрýгöýýøаардлагын òалаар дурдñан áайна (х.74-77). ¯нýндýý ÷ ìонголын н¿¿дýл÷ин ардад ýрòнýýñгаçрын çураг á¿òýýх арга÷лал áайгааг¿й гýæ хýлýхийн аргаг¿й. Æиøýý нü, Ìонголын ýçýнòг¿рний ¿åд дýлхийн гаçрын çураг á¿òýýгдñýн áайдаг. Ìºн, 18-р çуунд áаруун ìонголдºнººгийн ò¿âøнýýñ харñан ÷ хангалòòай ñайн ¿нýлгýý аâах гаçрын çураг аøиглагдаæ áайñаннü ìýдýгдýýд áайна1.

Ýнд ºг¿¿лýх ìонголын хуу÷ны гаçрын çураг нü Ìанæийн çахиргааны ¿å áолох 18-р çуунааñ òуñгаар òогòнолын дараах 1920-д он х¿рòýл á¿òýýгдñýн, урòраг ºргºрºг áолонòýгø ºндрийн øугаì áайхг¿й гараар çурñан çургууд áолно. ªдгºº ìонголд ¿лдñýн хуу÷ныгаçрын çургуудад ºрòºº, харуулын áайрøлын çургууд ÷ ордог áºгººд òýдний ихýнх нüìанæийн ¿åд áий áолñон çаñаг çахиргааны нýгæ áолох хоøууны нуòаг дýâñгýрийн çургуудáайдаг. Õÿòад öааñ áолон дааâуун дýýр áýх áолон çургийн хýрýгñлýýр уул òолгод, голìºрºн, нуур áулаг, ой ìод, гоâü öºл гýх ìýò áайгалийн ¿çýìæ áайдал, дýýр нü худаг, çаì,даâаа г¿âýý, оâоо, òариалангийн гаçар, ñ¿ì хийдийн áарилгууд, òаìгын гаçар гýх ìýò ç¿йлçурагдñан áайх агаад òуñ òуñын онооñон нýр, òайлáарааñ гадна гаçрын çургийн нýр, он ñар,òайлáар òýìдýглýý, ç¿г ÷игийг ìонгол áи÷иг áолон ìанæ áи÷гýýр, ýñâýл хÿòад ¿ñгýýр áи÷ñýнáайдаг.

Õоøууны нуòаг дýâñгýрийн çураг нü, ìанæийн хаад хоøуу но¸доор даìæууланòухайн нуòаг дýâñгýр áолон иргýдийг нü çахирахын áýлгýдýл, ìºн арга çаì нü áайæýý.Íºгºº òалаар ìонголын гаçрын çургуудыг çурах арга áарил ººр÷лºгдºн ñолигдоæ ирñýннü, н¿¿дýл÷ин ìал÷ид, ñурâалæиò ÿçгуурòнууд áолох хоøуу но¸д áолон хуанди òºâòýй ýрхáариг÷дын çаñаглах аргыг òойрñон хýлýлöýýрийн ÿâöыг çааæ áайдаг гýæ хýлæ áолно.

17-р çууны ñ¿¿л ¿åýýñ аâаад ºнººгийн Ìонгол улñын нуòаг дýâñгýрò аæ òºрæ áуйх¿ì¿¿ñ áол ìанæийн дарлалд орæ, хоøууны òогòолöоо гýñýн çаñаг çахиргаа нü öýрýг-çахиргааны á¿òöýд øилæñýн áºгººд ìонголын но¸д ÿçгуурòнууд ººрñдийн нуòаг дýâñгýр,ард иргýд нü харüÿалагдах áолñон хоøууг çахирах çаñаг хýìýýгдýн угñаа çалгаìæлан ñуухáолæýý. Òýгýхдýý хоøууны гаçар нуòаг нü но¸д ÿçгуурòнуудааñ хуандид нýг удаа ºргºхç¿йл áºгººд хоøууны гаçрын çургийг ×ин улñад ºргºн áарüдаг áайæýý. Òýгýýд, Ìанæийнхаанааñ ýрг¿¿лýн хоøууны нуòаг нü “øан хараìæийн гаçар” áолон ирæ, òýдгýýр но¸д ÷ Гадаад ìонголын òºрийг çаñах ÿâдлын ÿаìаар даìæуулан, хоøуу но¸н áолгон òоìилñонхуандийн òаìгыг даруулан аâдаг. Гýхдýý ýнý нü хоøууны нуòаг, хоøуу çаñаг áолонхуандийн харилöааг áýлгýдýн илýрхийлñýн á¿д¿¿â÷ çураг òºдий ç¿йл áºгººд ¿нýндýýÒýнгýрийн òýòгýñýн хааны ¿åýñ хоøууны гаçар нуòгийн хилийг òогòоон, гаçрын çурагòáуулгаñан гýæ ñурâалæ áи÷игò òýìдýглýгдñýн áайдаг ÷ òухайн ¿åийн гаçрын çураг áараг¿лдýæ хоöорñонг¿й.

3. Äàé÷èí óëñûí õóðààíãóé õóóëü áè÷ãèéí çóðàãò îðñîí ãàçðûí çóðàãÕарüöангуй олон гаçрын çураг ¿лдýæ хоöорñон анхны ¿å áол Çураг 1 дýýрх гаçрын

çураг çохиогдñон 1805 он (Ñайøаалò åрººлòийн 10-р он) þì. Ýнý ¿åд ×ин улñын хуулü öааç,улñ òºрийн òогòолöооны òалаарх ò¿¿âýр áолох “Äай÷ин улñын хураангуй хуулü áи÷иг” (大淸會典) ýìхýòгýх аæил ºрнºæ, ò¿¿ний хаâñралò áолох “Çарлигаар òогòооñон Äай÷ин улñынхураангуй хуулü áи÷гийн çураг” (欽定大淸會典 )-д оруулахын òулд çаñаг çахиргаанынýгæ á¿рийн гаçрын çургийг ×ин улñын çахиргаанд áайñан гаçар á¿рò хийлг¿¿лñýн áайна.

Ñайøаалò åрººлòийн 10 дугаар он áуþу 1805 оны дºрºâд¿гýýр ñарын øинийнгурâаны Ñýöýн хан айìгийн “да г¿н Го /Гоìáоæаâ/, дýд да хýáýй áýйñ Го /Гон÷игæаâ/нарын Õÿçгаар дахиныг òогòоог÷ ç¿¿н ýòгýýдийн òуñлаг÷ æанæин хýáýй аìáаñ (Óлиаñòайнæанæин)”-д ºргºñºн áи÷игò (ÌÓÒÀ:M31-2-172-5):

Olan muji-yin kereg-i sidgekU quriyangGui qauli bicig jokiyaju UiledkU Gajarun ergUgsen inu, man-u jurGan-aca jarliG-i daGaju qauli bicig jokiyaqu UiledkUi-dUr

1 �åнаòо (Renat) хýìýýх øâåд х¿н áаруун ìонголын Ç¿¿нгарын хаанò улñааñ аâ÷ о÷ñон çураг (Baddeley 1919).

5


egUn-U dotora, Gajar oron-i jiruG nigen jUil-dUr aliba olan GadaGadu ayimaG-un aGula kOdege kijaGar Gajar-i cOm erke Ugei naribcilan todorqayilan bayicaGaju jiruG jiruju niGtalaGulaGsan qoyin-a, debsigUlUged, deger-e tolidqu-dur beledgegUlUmUi.”

ãýæ “Îëîн ìóæийн õýðãийã øийòãýõ Õóðààнãóй õóóëü áи÷иã çîõиîæ ¿йëäýõ ãàçàð” (會典舘)-ûн ºðãºñнººñ иø òàòæýý.

¯¿нýýñ ¿çâýë、”Õóðààнãóй õóóëü áи÷иã” ýìõýòãýн ãàðãàõàä ”Ãàäààä àйìàã” (外藩)-ûнãàçàð óñнû нýðийã ñàйòàð нÿãòëàн øàëãàæ, ãàçðûн çóðàã õàìò õийõýýð òîãòñîн áîëîëòîй.

Ìºн äýýðõ ãàçðûн çóðãийн (Çóðàã 1) õîøóóнû “Õàðäýë çàñàã Ãîìáîæàâûн òàìãûнòóñëàã÷, ò¿øìýäийн áи÷иã” áóþó “Õýðëýн áàðñ õîòûн ÷óóëãàнû äàðãà çàñãийн óëñàäòóñëàã÷ ã¿н, ÷óóëãàнû äýä äàðãà õýáýй çàñãийн õîøóóнû áýйñ”-ä Ñàйøààëò åðººëòийн 10-ðîн (1805) òàâäóãààð ñàðûн àðâàн õî¸ðнû ºäºð ãàçðûн çóðàã, öýñòýйãýý õàìò ºðãºñýн áи÷иãò(ÌÓÒÀ: M31-2-172-3):

tur, bayiGuluGsan oboG-a-u [sic] ner-e, jici Ober Ober-Un nutuGlaGsan Gajar oron-u ner-e, basakU Ober Ober-Un nutuG-un dOrben eteged, naiman jUg-tUr, ali ayimaG ciGulGan-u jasaG qosiGud-luG-a jiq-a neyilegsen Gajar-i erke Ugei, uG tusiyaGsan yosoGar jUil daraGalan todorqayilan bayicaGaju, Gajar usun-u bayidal tOlOb-Un yosoGar jiruG jiruju cEkE daGaGulun, ene qaburun dumdadu sarayin arban tabun-u dotor-a erkebisi qurdulan biden-U Gajar-tur batulan kUrgejU ieregUlUy-e ...”

õýìýýñýн ÷óóëãàнû äàðãà нàðûн ãàçðààñ иðñýн áи÷ãýýñ иø òàòæýý.Àнõнû ìîнãîë õóó÷нû ãàçðûн çóðãийн îнöëîã äàðààõ ãóðâàн ç¿йë áîëнî. Íýãä, Çóðàã

1 äýýðõ ãàçðûн çóðãийн òàëààð äóðäñàн÷ëàн, öààñнû нийò òàëáàйã àøиãëàн õîøóóнû ãàçàðнóòãийн ¿çýìæ áàйäëûã çóðñàн ÿâäàë. Ýнý îнöëîã нü, òýð ¿åийã õ¿ðòýëõ ãàçðûн çóðàã çóðàõàðãàä ¿нäýñëýãäñýн õýäий ÷ “Äºðâºн ýòãýýä, нàйìàн ç¿ã”-ийн õиë õÿçãààðûã òîäîðõîй çààæ,“ãàçàð óñнû áàйäàë òºëâийн ̧ ñîîð çóðàã çóðàõ” ãýñýн çàðëиãийã øóäàðãààð äàãàñàнä îðøинî.Õî¸ðò, ãîëûã óðàн çóðãийн ºнãº àÿñòàй çóðñàн áàйäàë, ãóðàâäóãààðò, óóëûã õîøóóнû нóòàãäýâñãýðийн äîòðîîñ, ÿëàнãóÿà ñ¿ì õийä áîëîн õîøóó òàìãûн ãàçðûн áàйðëàõ ãàçðûã òºâ áîëãîн ãàäàãø õàðñàн áàйäëààð çóðñàн ÿâäàë þì. Ãýõäýý óóë (ÿëàнãóÿà òàõиëãàòàй óóë)-ûãõÿòàä áîëîн åâðîïûн ýðòний ãàçðûн çóðãóóä øиã ãóðâàëæин õýëáýðýýð òýìäýãëýëã¿й, òóñòóñûн ºнãº áîëîн õýëáýðийã áîäиòîîð áîëîн õýòð¿¿ëëийн àðãààð ä¿ðñëýн çóðñàн ÿâäàëáîëîн (äîîðõ Çóðàã 3) óóëнààñ áóñàä äóðñãàëò ãàçàð áîëîõ ñ¿ì õийäийн áàðиëãà ãýõ ìýòийã÷ òîìîîð áîäиòîîð ä¿ðñëýñýн нü îн æиë óëиðñàн ÷ ¿нäñýнäýý ººð÷ëºãäººã¿й áàйнà.

Èйнõ¿¿ Õóðààнãóй õóóëü áи÷иãò çîðиóëàн ãàçðûн çóðàã á¿òýýëãýñнýýð, õîøóóнûõиë нü ãàçðûн çóðàã ãýõýýñýý иë¿¿ ãàçðûн çóðàã äýýðõ ¿ñãýн ìýäýýëýë ãýäãýýðýý иë¿¿äýëãýðýнã¿й òîäîðõîйëîãääîã. Ãýâ÷ “îëîн çàñàã нàð, óðüä îëîн õîøóóнû нóòàãëàõ ãàçðûãõóâààñàн öàãò” ãýæ ãàð÷ áàйãàà÷ëàн, õîøóóнû õиëийã õîøóóä õîîðîнäîî õýëýëöýн òîãòîîæáàйñàн нü нýðýн äýýðýý õóàнäийãààñ øàн áîëãîн ºãñºн ãàçàð ãýæ áàйãàà ÷ ×ин óëñàä ãàçðûнòàëààð ¿нýн нàðийн ìýäýýëýë áàйõã¿й, òóõàйн ãàçàðò ººðòºº çàñàõ иë¿¿ ãàçàð áàйñнûãõàðóóëæ áàйнà.

4. Îðîñûí óðàãøàà ÷èãëýñýí áîäëîãî áà áîäèòîîð õýìæèí ãàðãàñàí ãàçðûí çóðàãÌîнãîëûн ãàçðûн çóðàã õийõ àðãà÷ëàëä õàìãийн òîì ººð÷ëºëò àâ÷иðñàн ç¿йë áîë

Á¿ðýнò çàñàã÷ийн 4-ð îн (1864)-û “Îëîн óëñûн õýðãийã åðºнõийëºн øийòãýõ ÿàì”-нû (総理各国事務衙門) çàðëиã þì. Ýнý ÿàì нü ãàäààä õàðиëöààã õàðиóöàõ ñàëáàð áîëæ 1860 îнûÁýýæинãийнõýëýëöýýðийнäàðàà,Ò¿ãýýìýë ýëáýãòийн 11-ðîн (1861)-нä áàйãóóëàãäæýý. Îðîñóëñ ýнý õýëýëöýýðýýñ õîйø ºнººãийн ìîнãîëûн нóòàã ðóó õàнäàõ нºëººëëºº нýìýãä¿¿ëæ,ò¿¿ний äàðààõ Òàðâàãàòàйн õýëýëöýýð (1864), Õîâä áîëîн Óëиàñòàйн õиëийн õýëýëöýýð(1869) ãýõ ìýò àøиã á¿õий óëñûн õиëийн õýëýëöýýð¿¿äийã ×ин óëñòàй áàйãóóëæýý. Îðîñûнóðàãøàà ÷иãëýñýн ýнýõ¿¿ áîäëîãûã ýñýðã¿¿öýõýä нü ×ин óëñàä ìîнãîë îðнû òàëààðõ ¿нýнçºâ ãàðãàñàн ãàçðûн çóðãийн øààðäëàãà, ººðººð õýëáýë, ìîнãîëûã çàõиðàõ нºëººëëººõ¿÷òýй áîëãîõ øààðäëàãà áий áîëæýý.

6


Çóðàã 3 (ç¿¿н) Õалхын Ñýöýн хан айìгийн арâан òаâан çýрýг нýìñýн, арâан найìанçýрýг òýìдýглýñýн ¿å улирах ÷ин âангийн çýрýгò Õурö çаñаг хоøууны áýйñ Ò¿дýнгийнхоøууны нуòгийн çураг (Õалхын дорно çаìын áаруун гарын уìарò хоøуу, 1921 он),Òокиогийн Ãадаад Ñудлалын Èх Ñургуулийн ноìын ñан. (áаруун дýýд) Óлаанаарх¿рýýлñýн хýñýг. Ãолын конуñ хýлáýрòýй Çоòол уул нü хоøууны ø¿òýýн áолñон уул.(áаруун доод) Çоòол уулын çураг (2010 он çохиог÷ийн аâñан çураг)

Á¿рýнò Çаñаг÷ийн 3-р он (1864)-ы 2-р ñарын 21-ний Ò¿øýýò хан айìгийн “хаìаарñанда хýáýй ò¿øýý г¿нгийн áи÷иг” (ÌÓÒÀ:M9-3-4883-2)-ò:

“Secen qan, JasaGtu qan, Sayin noyan ayimaG-un da nar tan-dur ergUn ilegebe. yabuGulqu ucir mOnOken KUriyen-U sayid-ud tan-u Gajaraca tusiyaGsan bicig-un dotor-a, olan ulus-un kereg-i yerOngkeyilen sidgekU yamun-aca dalai, jici qaGalG-a-yin jaqaGuri muji-dur tusiyaju Gajarun jiruG-i jiruGulqu jUil-i ayiladqaGsan-dur jarliG kelelcegsen yosoGar bolGaGtun kemegsen-i kiciyenggUilen daGaju kUrger-e iregsen uG kereg-i seyirUljU, Ober OberUn olan qariyatu Gajar-tur cingGalan tusiyaju teden-U jasaG tUsimed, GadaGadu ulus-luG-a jalGaldun jiq-a neyilegsen Gajar oron, basakU dotoGadu GadaGadu ciGulGan-u olan jasaG qosiGu, jiq-a qaraGul, olan Ortege-luG-a [sic] jiq-a neyilegsen Gajar-un bui bUkUi aGula Gool-i bey-e tulju bayicaGan UjejU Ober OberUn qosiGu, olan qaraGul Ortege, Jibzendamba qutaGtu-yin qariyatu sUm-e, KUriy-e KiyaGtu qoyar Gajarun qudalduGan-u irged-Un saGuG-a Gajar-a, tariyalang kUriyeleng, aGulan-u UrgUlji tasarqai, yeke baGa OndOr boGoni, Gool Goriqan-u eki urusqal adaG salaG-a salburi, saraGul tal-a, Gobi Gajarun bayidal tOlOb jam pai kedUn-U Gajar, ali Gajar-aca egUskU ali Gajar-tur kUrkU jerge yabudal-i tus tus maGadlan kemjiyeljU, aGulan-u qandaqu cig jUg jam-un jerge Gajar-i qoyar imaqu-yin dOrbeljin kemjiy-e jiruju, basakU ilGan salGaju narin cEsE UiledcU nutuG-un tUsimed, jici ciGulGan-u daruG-a, Sangjudba qraGul-ud-aca kUsen batulaqu bicig-Ud GarGaju ene on Gurban sarayin dotora biden-U Gajar-a medegUlUn iregUlUged, kinan bayicaGaju ulamjilan medegUlUn yabuGulqui-dur beledgegUlsUgei. qaGucin jiruG-i mOrdOn tasiyarcu busud-un nutuG-i qudqan jiruju saGataGulqu ba, nam gUm sidgen kUmUn-U sedgil-i keredkilgen oros nar-tur jadaraGulbasu bolqu Ugei kemen tusiyan kUrcU iregsen tuqai-dur …”

хýìýýн иø òаòñан “Îлон улñын хýргийг åрºнхийлºн øийòгýх ÿаì”-ны çарлигийн доòор,нýг хýñýгò 2 ÿìх (1 ÿìх (寸) 3.2 cm) хирийн граôик øугаì òаòан, 50 гаçар (1 гаçар (里)≒ 576 m) нü òýрх¿¿ øугаìын нýг н¿дýнд áагòахаар гаçрын çураг çурæ, ìºн öýñò ò¿øìýддарга áолон öýргийн òоо, хÿòад иргýд ñуурüøñан гаçрын òалаар ÷ òýìдýглýн оруулахыгøаардæýý2. Ò¿¿н÷лýн ºìнºх гаçрын çурагò дулдуйдан гаçрын çураг хийæ áолохг¿йг,2 Á. Àндåрñоны (2007) áи÷ñýн÷лýн, Ìонголд ÷ гаçрын çураг á¿òýýх аæил áолон х¿н аìын òооллого холáооòойÿâагдаæ, öýñò òайæ, лаì хуâраг, ýр ýì х¿ний òоо, ñ¿ì хийдийн нуòаг дýâñгýр гýх ìýò ñòаòиñòикийн òоон ìýдýýлýл÷ орæýý.

7


ороñ х¿ì¿¿ñò ìýдýгдýлг¿й нууöаар хийх òухай çааâар ÷ áайæýý. Ýнý áи÷игò, ÷ухаì ÿìархýìæ¿¿рýýр гаçрын çураг çохиох òухай çºâлºлдºæ áайгаа òалаар дурдаад, áуñад гурâанайìагò ÷ ìºн хандаæ гаçрын çураг хийх аæилд хаìòран аæиллахыг øаардñан áайна.

Ýнд гар÷ áуй ÷ухал ç¿йл нь нýгд, анх удаа áодиò хýìæ¿¿р áуþу хýìæилò øаардñанÿâдал. Ìºн хилийн öýñ çýргýýñ ¿çâýл, хýìæилòýнд нь ñоронç áолон ç¿г ¿çýх òоль (jUg UjekU toli)3 аøиглаñан áолохыг ìýдýæ áолно. ¯¿гýýр ç¿г ÷игийг хýìæин, çайг òогòооход олñаøигладаг áайæýý　(Ãон÷игдорæ 1970). Õилийн öýñò хоøууны хилийн òýìдýглýгýý áолохоâоо хоорондын çай, ÷иглýл òýìдýглýгдýæ, гаçрын çурагò хоøууны хил нь оâоог хооронднь холáоñон улаан øугаìаар д¿рñýлæýý. Õо¸рò, 2 ÿìх (6.4 cm)-г харьöах нь 50 гаçар (28,800 m) áуþу 450,000:1 гýñýн ìаñøòаá òогòооñон ÿâдал þì. Ãýхдýý урòраг ºргºрºг аøиглалг¿й,хÿòадын улаìæлалò граôиê øугаì “計里画方”-ыг аøиглаæýý. Ãураâò, гол ìºрºн нь ýгöдýýрýýñ харñан áайдлаар çурагдñан áайх áа уулын оргилийг нь урагøаа харуулñан áайдлаарáуþу арааñ нь харñан áайдлаар çурñан ÿâдал þì. Тийìýýñ гаçрын çургийн дýýд òал нь ºìнºç¿г áолно (Çураг 5).

Äýýд хýñгийг ºìнº ç¿г гýæ гаçрын çурагò áуулгах нь ìонголын “улаìæлал” гýæøууд ¿çýæ áолохг¿й ÷, ìонголын н¿¿дýл÷ин ìал÷дын “áиåийн арга÷лал” (techniques of the body)-òай òаарна гýæ хýлæ áолно. Ãýрийн хаалгыг урагøаа харуулан áарьдаг. Ãýрийнýçýн хойìорòоо урагø харан ñууна4. Åрºнхийдºº гаçрын çураг нь хýâòýýгýýр òаâьñанòохиолдолд, доод хýñýг нь ¿çýг÷ х¿ний òалд ирýх у÷ир, “ºìнº” ç¿г нь гаçрын çургийн дýýрирýх нь ìýдýýæийн хýрýг áолно. ßìарòаа ÷ хÿòадад ýрх дархòай х¿н урагøаа харæ áоñдогçанøил áайдаг (Туан 1993:78) ÷ гаçрын çургийн дýýд òалд хойд ç¿г ирýх нь олон áайдаг(¯нно 2004; ßн 1995). Ãаçрын çургийн дýýд òалыг ºìнº ç¿г гýæ ¿çýх нь дýýр дурдñан 18-рçууны áаруун ìонголын гаçрын çурагò ÷ ìºн адил áайх áºгººд лалынханы гаçрын çургийннºлºº áайæ ìагадг¿й ÷, гаçрын çураг çохиох òал дýýр хÿòадын ñòандарòыг òýр ÷игýýрýý ньаøиглааг¿й гýдгийг харуулæ áайна.

ªìнº ç¿г гол ç¿г ÷иг áолдог нь хилийн òýìдýглýгýý áолох оâооны дугаарò ÷ òуñгалааолæýý. Õоøууны гаçрын çураг áолон хилийн öýñò, арâан хо¸р æилийн ìорь ç¿г áуþу ºìнºç¿гò áайрлах оâоог ýхлýл áолгон áаруун òийø òойруулан дугаарлаæýý. Ýнý нь гаçрынçургийн дýýд хýñýгò хойд ç¿гийг òýìдýглýдýг áолñон ÷ ººр÷лºгдººг¿й ç¿йл áилýý. Áаруунааñýрг¿¿лýхийг “нар çºâ òойрох” хýìýýн ìонгол хýлýнд илýрхийлдýг. ßнç á¿рийн áаÿр ¸ñлолдахь ýргýх ¿йлдýл нь á¿гд áаруунааñ ýргýдýг áºгººд ç¿¿нýýñ ýргýхийг ìуу гýæ ¿çдýг.Ýнýх¿¿ áаруун ýргýх ¿йлдýл нь áурханы øаøны “áаруун ýрг¿¿лýг” (右繞) гýх ойлголòòой÷ холáооòой áºгººд ìонгол х¿ний áиå ìахáодын арга÷лалòай ил¿¿ нийöýх þì.

Õоøууны гаçар нуòгийн áайдал гаçрын çураг дýýр òодорхой òýìдýглýгдýх áолñноорхил хÿçгаарын áудлианòай áайдал ÷ ¿г¿й áолæýý. Õоøууны гаçрын çургийг холáон,айìгийн гаçрын çургийг ÷ á¿òýýâ. Ýнý ÿâöад çºâхºн хоøууд òºдийг¿й, ºрòºº, харуулын хилх¿рýý ÷ ýìх öýгöòýй, даâхардалòг¿й áолæýý. Èйнх¿¿ ×ин улñ Îроñòой хийх хýлýлöýýрийнÿâöад ººрийн ýрх ìýдлийг áаòаòгах хýрýгñýл áолох Ìонгол улñын нарийн òодорхой гаçрынçургийг гарòаа оруулаад çогñохг¿й, ìонгол нуòгийг ×ин улñын гаçар нуòгийн х¿рýýнд øуудоруулах ¿ндýñ ñууриа òаâьñан þì.

5. Äàé÷èí óëñûí õóðààíãóé õóóëü áè÷ãèéí çóðàã áàãàçðûí çóðãèéã äàõèí íÿãòàëñàí íü

Ìонгол дахь гаçрын çургийн áайдлыг нÿгòлах ñ¿¿л÷ийн çураг нь Áадаргуулò òºрийн12-р он (1890)-д á¿òýýгдñýн гаçрын çураг þì. ßн (1995)-ы ñудалгаанааñ ¿çâýл, Áадаргуулòòºрийн 12-р он (1886)-д “Äай÷ин улñын хураангуй хууль áи÷иг”-ийг нýìæ çаñâарлан

3 Æиøýý нь Á¿рýнò çаñаг÷ийн 7 дугаар оны (1868) Т¿øýýò хан айìгийн ×иìýддорæийн хоøуу (Õалхын хойòçаìын дундад ç¿¿н ýòгýýдийн хоøуу)-ны öýñò “jUg cig-i jUg UjekU tolin-u jUg cig-tUr neyilegUlUn toGtaGan abcu”гýæ áайна. (M9-3-5289-17; Çураг 5-2)4 Áаруун ìонголд нар ìандах ç¿¿н ç¿г р¿¿ хандуулан гýрýý áарьæ, òýр ç¿гийг урд хýìýýдýг.

8


гаргах “Õууль áи÷гийн гаçар” ( 舘) дахин áайгуулагдан, 15-р он (1889)-д “Íýг æилийндоòор ìуæ, ñуì, хорооны (省,府,縣) çургийг хийæ, çурган òайлáарòайгаар Õууль áи÷гийнгаçарò ир¿¿лýх” ìýдýгдýл гарñан áайна5. Ìºн 17-р он (1891)-д гарñан хо¸р дахь ìýдýгдýлд“Çарлигаар òогòооñон Äай÷ин улñын хураангуй хууль áи÷гийн çураг” (欽定大淸會典輿圖)-òай холáогдуулан гаçрын çураг хийх арга÷лалыг дараах áайдлаар òогòооñон áайна. (1) Ãаçрын çургийн дýýд òалыг хойд ç¿г, доод òалыг ºìнº ç¿г, ç¿¿н òалыг áаруун ç¿г, áаруунòалыг ç¿¿н ç¿г гýæ ¿çýх, (2) хÿòадын улаìæлалò граôиê øугаìын “計里画方”-ыг аøиглан,нýг н¿дýнд, ìуæ (省) áол 100 гаçар (里)-òай òýнöýх хýìæýýг, ñуì ( ) áолон нийñлýлийнхарьÿа á¿ñ ( ) áол 50 гаçарòай òýнöýх хýìæýýг, "òинг" 庁 áолон "øиан" 縣 áол 10 гаçарòай òýнöýх хýìæýýг òуñ òуñ áагòааæ, гаçрын çураг дýýрх нýг н¿дний урò нь нýг ÿìх (寸)-ын çууны далан хо¸рòой òýнöýх (七分二厘 23.04 mm) ìаñøòаá òогòоох, (3) òогòñон çурганòýìдýглýгýý òогòоох (Çураг 7), (4) òайлáар (гаçрын çургийн òайлáар áи÷ýýñ)-ийн ç¿йлийгæигдлýх, (5) ìуæ (省)-ийн хуâьд урòраг ºргºрºгийн хýìæилò áолон гаçрын гадаргынхýìæилòийг, áолоìæòой áол êониê òуñгалын аргаар хийхийг øаардñан áайна (ßн 1995:88). Ãýхдýý ýхний ìýдýгдýлд áараг иæил çааâар áайñан агаад á¿х хоøуунааñ айìагò Áадаргуулòòºрийн 16-17 он (1890-1891)-д ºргºн áарьñан ихýнх гаçрын çураг нь á¿гд дýýд òалдаа хойдç¿гийг òýìдýглýñýн áайдаг. Ò¿¿н÷лýн, хоøуу нь çаñаг çахиргааны нýгæийнхýý хуâьд ìуæ (

)-òай адил òул, 100 гаçрыг нýг н¿дýнд áагòаах гаçрын çураг á¿òýýхийг øаардñан ÷, нýрòýйòоì уул, гол ìºрºн ÷ áагòахг¿й áолно гýñýн ìонголын òалын ñаналын дагуу ºнººг х¿рòýлх 2 ÿìхыг харьöах нь 50 гаçар гýñýн ìаñøòаáаар хÿòадын улаìæлалò граôиê øугаì (計里画方)-ыг аøиглан хийæýý (ÌÓÒÀ:M31-2-3864-1). Áадаргуулò òºрийн 15-р он (1889)-д ìонголдилгýýñýн ìýдýгдýлд, Ýнх-Àìгалан хааны ¿åýñ хýрýглýæ ýхýлñýн гурâалæин хýìæилò áолонурòраг ºргºрºгò òулгуурлан хийгдñýн çураглал “Daqing Yitong Yutu” ( )(Á¿рýнò çаñаг÷ 2-р он (1863))-ñ ñуралö хýìýýн áи÷ñýн áайх áолоâ÷ ìонгол÷уудын хийñýнхоøууны гаçрын çурагò гурâалæин хýìæилò áолон урòраг ºргºрºгийг аøиглааг¿й áайна.

Èйнх¿¿ òогòñон гаçрын çураг хийх арга÷лал нь ò¿¿ний дараа ÷ улаìæлагдæýý.Áадаргуулò òºрийн 33-р он(1907)-ы 5-р ñарын 29-ний ºдºр Ñýöýн хан айìгийн ÷уулгандаргааñ нийñлýлд ñуух аìáан ñайдад ºргºñºн áи÷игò (Qariyatu ayimaG-un bUkU nutuG-un jiruG, cEsE UiledcU olan qosiGun-u jiruG-ud-un qamtubar kUrgUlUgsen ucir-i sayid tan-a medegUlkU bicig-Un eke) (ÌÓÒÀ:M31-2-3862-19):

iregUlUr-e qariyatu ayimaG-un olan qosiGun-dur yabuGulun tusiyaGsan. edUge qariyatu qosiGud-aca Ober OberUn nutuG-un jiruG-i qaGucin-i mOrden aGula aliba jUil-i emUn-e-ece qoyitu jUg qangdaGulun, qoyar imaqu-du tabin Gajar-i baGtaGan jiruju, basakU ali oboG-a-aca ali oboG-a kUrtel-e yambar jUg tokiyaldoGsan-i caG uliral-un toGan-u qorin dOrben jUg-tUr tokiraGulun Gurban jaGun jiran alda-yi nigen Gajar, Gucin jirGuGan alda-yi nigen qubi bodoju, qubi UlU kUrkU Gajar-i alda, alda UlU kUrkU Gajar-i ci toqoi-bar kemjiy-e bolGan, ali oboGan-aca ali oboG-a kUrtel-e kedUi kemjiy-e-tei, mOn ali oboGan-aca ali oboG-a kUrtel-e ali ciGulGan qosiGu qaraGul-luG-a neyilegsen, jegUn baraGun emUn-e qoyitu eteged ereslen kedUn Gajar bolqu jerge-yi todorqayilaGsan cEsE daGaGulun medegUlUn kUrgejU iregsen-i ...” гýæ áайна.

“Õуу÷ныг ìºрдºн” гýæ áайгаа нь 1889 оны гаçрын çураг á¿òýýх çааâрыг дага гýñýн ¿гáºгººд ò¿¿ний дараах хýñýг нь òухайн çааâрааñ иøлýñýн хýñýг þì. Ò¿¿н÷лýн, 1911 онд ×инулñ ìºхºæ, Ìонгол улñ òуñгаар òогòнолоо çарлаñнааñ хойø æилийн дараа áуþу 1913 ондÁогд хаанò çаñгийн гаçрааñ гаргаñан “Çарлигаар òогòооñон Ìонгол улñын хууль ç¿йлийнáи÷иг”-ò ÷ òýр хýâýýрýý орñон áайдаг.

5 Ү¿ний òухай Óлиаñòайн хýâýй ñайд нар Õ¿рýýний ñайдад ÿâуулñан Áадаргуульò òºрийн 16-р оны (1890) áи÷игòиø òаòñан áайна. (Çураг 6)

9


Èéíõ¿¿ á¿òýýãäýæ èðñýí ãàçðûí çóðaã íü öàã ¿åèéí øààðäëàãàòàé íü õîëáîí,ìîíãîëûí ãàçàð íóòàãò õàíäñàí ×èí óëñûí çàñãèéí ãàçðûí ¿çýë õàíäëàãûã ¿íäñýýð íüººð÷èëæýý.

Ìîíãîëûí õóó÷íû ãàçðûí çóðãóóäûí äîòîð, ºäãºº õàìãèéí èõýýð ¿ëäñýí íüÁàäàðãóóëò òºðèéí 33-ð îí (1907)-ä á¿òýýãäñýí çóðàã áºãººä Çóðàã 2 íü òýäãýýðèéí íýã áîëíî.Ò¿¿íèé ºìíºõ æèë áîëîõ 32-ð îí (1906)-ä “Øèíý áîäëîãî”-ûí õ¿ðýýíä ìîíãîëûã çàñàõ“Ãàäààä ìîíãîëûí òºðèéã çàñàõ ÿâäëûí ÿàì” (理藩院) íü “理藩部” áîëãîí ººð÷èëæýý.

Áàäàðãóóëò òºðèéí 20-èîä îíû ñ¿¿ë õàãàñò ×èí óëñ òóõàéí ¿åèéã õ¿ðòýë áàðèìòàëæèðñýí õÿòàä áîëîí ìîíãîë èðãýäèéã çààãëàõ áîäëîãîî ººð÷èëñºíèé óëìààñ, ºâºð ìîíãîëäîëîí òîîíû õÿòàä èðãýä øèëæèí ñóóðüøèõ áîëæýý. Ýðò ¿åèéí ×èí óëñûí ýðõ áàðèã÷ ìàíæõ¿ì¿¿ñèéí õóâüä ìîíãîë÷óóä íü õýò îëîí òîîòîé õÿòàä èðãýäèéã ýñýðã¿¿öýõ öýðãèéíõàìòðàã÷ íü áàéæýý. Òèéìýýñ ìîíãîë ðóó õÿòàä èðãýäèéã îðóóëàõã¿é áàéõ íü òýäíèéáýë÷ýýðèéã õàäãàëàõûí çýðýãöýý, õÿòàä ìîíãîë èðãýä îéðòîõîîñ ñýðãèéëæ, õÿòàä ¿ñýã áè÷èãõýðýãëýõèéã õîðèãëîõ, ìîíãîë õÿòàä èðãýäèéí ãýðëýëòèéã õîðèãëîõ, õÿòàä èðãýäèéí ìîíãîëäàõü íàéìààã õÿçãààðëàõ ãýñýí áîäëîãûã áàðèìòàëæ èðñýí áèëýý. Ãýâ÷ õàð òàìõèíû äàéí(1840-42)-û äàðàà íºõöºë áàéäàë èõýýð ººð÷ëºãäºæ, ßïîí-Ìàíæèéí äàéí (1894-1895)-ûòºëáºð òºëºõ ãýõ ìýò ç¿éëýýñ áîëîîä ñàíõ¿¿ àëäàãäàëä îðæ, õÿòàä èðãýäèéí äóðã¿éöýëèõñýõèéí õèðýýð õÿòàä ò¿øìýä òýðã¿¿ëýí “Ìàíæ õÿòàä íýãýí ãýð á¿ë” õýìýýõ óðèàãáèé áîëãîí, ìàíæ õÿòàä õ¿ì¿¿ñ íýãäýõ áîëæýý. Íºãºº òàëä ìîíãîëûí ìîðüòîí öýðãèéíõýðýãöýý øààðäëàãà áàãàñ÷, õÿòàäûã ýñýðã¿¿öñýí ìàíæèéí õàìòðàã÷ ãýñýí áàéð ñóóðèíä÷ ººð÷ëºëò ãàðëàà. Èéìýýñ ×èí óëñ ºíººã õ¿ðòýëõ áàðèìòàëæ áàéñàí áîäëîãîî 180 õýìººð÷èëæ, ìîíãîëä õÿòàä èðãýäèéã ñóóðüøóóëàõ çàìààð Îðîñûí óðàãø ÷èãëýñýí áîäëîãîäýñýðã¿¿öëýý èëýðõèéëæ, ìîíãîëûã çàõèðñàí ýðõ ìýäëýý õàìãààëàõ ãýõ áîëîâ.

Áàäàðãóóëò òºðèéí 32-ð îí (1906)-û 11-ð ñàðä Ãàäààä ìîíãîëûí òºðèéã çàñàõ ÿâäëûíÿàì íü äîòðîî ñóäàëãààíû àëáà (調査局) áîëîí ýìõýòãýí õýâëýõ àëáûã (編纂局) áèé áîëãîæ,ìîíãîëûí á¿õ õîøóóíû ìýäýýëëèéã “àòàð ýçýìøèõ, îéæóóëàëò, áýë÷ýýð, çýðëýã àìüòàä,àìüòíû ãàðàëòàé ò¿¿õèé ýä, òºìºð çàì, óóðõàé, çàãàñ àãíóóð, äàâñ îëáîðëîëò, öýðãèéíòîãòîëöîî, ñóðãóóëü, õîðøîî, õèë õÿçãààð, õóäàëäàà ãýõ ìýò 14 ç¿éë çîðèëòûã òîãòîîí”(ßíî 1916:308), ãàçàð á¿ðèéí æàíæèí ñàéäààð äàìæóóëàí, ãàçàð á¿ðèéí ÷óóëãàí äàðãààðõÿíóóëàí ñóäàëæýý. Äýýð äóðäñàí Ñýöýí õàí àéìãèéí ÷óóëãàí äàðãààñ Õ¿ðýýíä ñóóõ àìáàíñàéäàä áàðüñàí Áàäàðãóóëò òºðèéí 33-ð îí (1907) 5-ð ñàðûí 29-íèé ºäðèéí ºðãºõ áè÷èãò(ÌÓÒÀ:M31-2-3862-19) áóé “Ãàäààä ìîíãîëûí òºðèéã çàñàõ ÿâäëûí ÿàì” (理藩部)-íäàéëòãàæ, 2-ð ñàðä íü á¿õ àéìãóóäàä ìýäýãäñýí “olan bayidal dUrsU-yi todorqayilan GarGaqu jUil anggi-yin kereg” íü ýíý ñóäàëãààã õýëæ áàéíà ãýæ îéëãîãäîõîîð áàéíà. ¯¿íèé õ¿ðýýíä1907 îíä õîøóóäûí ãàçðûí çóðàã íýã çýðýã îëíîîðîî á¿òýýãäæýý.

Ýíýõ¿¿ ñóäàëãààíû ä¿íã õ¿ëýýí, Õýâò ¸ñíû 2-ð îí (1910)-ä “Ãàäààä ìîíãîëûíòºðèéã çàñàõ ÿâäëûí ÿàì” íü ºìíºõ îíû øèéäâýðèéí äàãóó ¯íäñýí õóóëüò òîãòîëöîîíäáýëòãýõ ãàçðûã (憲政籌備處) áèé áîëãîæ, ñóäàëãàà ÿâóóëñàí õî¸ð àëáûã íýãòãýõèéí ñàöóó,Õîøóó òîãòîëöîîã ñóäëàõ ãàçàð (藩政研究所) áàéãóóëæ, ýðõëýõ ò¿øìýëèéã òîìèëîí, ÿàìíû( ) çºâëºõòýé õàìò õîøóó òîãòîëöîîã ñóäëàõ àæèëä îðæýý” (ßíî 1916:311). Ýíý íüºíººã õ¿ðòýëõ àéìàã õîøóóíû òîãòîëöîîã õàëæ, ¿íäñýí õóóëü òîãòîîõ ãýñýí íýðýýð õÿòàäò¿øìýäýýð ìîíãîëûã øóóä çàõèðóóëàõ ãýñýí òîãòîëöîîíä øèëæèõèéí òºëººõ áîäëîãîòîéñóäàëãàà áàéæýý. Òýð îíäîî õÿòàä ìîíãîë èðãýäèéã çààãëàæ áàéñàí õóóëü ÷ õ¿÷èíã¿éáîëîâ. Èéíõ¿¿ ºíººãèéí ìîíãîëûí íóòàãò õÿòàäóóäûí øóóä çàõèðàõ áîäëîãî ýõëýëýýõ¿ëýýæ áàéñàí áºãººä óã áîäëîãî ÷èãëýë íü ìîíãîëûí áàÿëãààð ìîíãîëûã çàõèðàõ ãýñýíç¿éë áàéëàà. Òèéìýýñ ºìíºõ ýðõ ìýäëýý àëäàõàä õ¿ðñýí õîøóóíû çàñàã íàð òºäèéã¿é, àëáàãóâ÷óóð íýìýãäýæ àìüäðàõ ýõ ¿¿ñâýðýý àëäàõ àþóëä õ¿ðñýí æèðèéí ìîíãîë õ¿ì¿¿ñèéíáóõèìäàë òóéëäàà õ¿ð÷, ãàäààä ìîíãîë äàõü øèíý áîäëîãî çîãñîí, 1911 îíû ×èí óëñûíìºõºë, Ìîíãîë óëñûí òóñãààð òîãòíîëòîé çîëãîñîí áèëýý.

10


Èйнх¿¿ 1910 он нü ×ин улñын хуâüд гадаад ìонголын хºг�лийн он гý� ¿çý� áолох áºгººд ò¿¿нийг нü даган дахин гаçрын çураг á¿òýýх а�ил ºрнº�ýý. Тухайн ¿åдá¿òýýгдñýн гаçрын çураг (Çураг 4)-ийг 1907 оны ìºн адил хоøууны гаçрын çураг (Çураг2)-òай харüöуулан ¿çâýл ººр÷лºгдñºн ç¿йл áараг алга. Ãýхдýý анхаарал òаòахуйö ÿлгааòайç¿йл нýг л áайна. Тýр нü гар÷гийн ¿ñгийн áаруун дор нýìýлò øоøго хадñан ÿâдал áºгººдò¿¿н дýýр хоøуунааñ нийñлýл х¿рòýлх çай áолон хоøууны áаÿлагийн òалаар дараах ç¿йлòýìдýглýгд�ýý.

“JasaG terigUn jerge tayiji Lubsangcoyidubagvangpelejeyidasicerin man-u saGuG-a Gajar-aca, neyislel qota kUrtel-e qoyar mingGan Gajar, man-u nutuG-tu alingcu jUil-Un modo, gOrOgesO, aGurqai, jiGasu, dabusu-tu naGur Ugei.”

Ýнý òýìдýглýл нü 1907 оны ñудалгаагаар гаçрын çурагòай хаìò ºргºн áарüñанìýдýýлýлòýй и�ил ç¿йл þì уу, ò¿¿нийг нýгòгýñýн ç¿йл áолоâ уу гý� òааìагла� áайна.Т¿¿нийг гаçрын çурган дýýр хадуулñан нü орон çайн хуâаарилалòаар гаçрын áаÿлгийгçахирах арга áолгон гаçрын çургийг аøигла� áайñныг илòгýхийн хаìò, ×ин улñын ìонголыгøинý÷лýх гýñýн òодорхой çорилгыг харуул� áайна. Ìºн хоøууны ç¿гýýñ øоøгонд áи÷ñýнагуулга нü áаÿлгийн òалаар ихýнхдýý ¿г¿йñгýñýн áайгаа áºгººд ýнý нü ×ин улñад хандахýñýрг¿¿öýл нü гý� ойлгогдо� áайна.

Èнгýýд ×ин улñын ìонголын гаçрын çургийг á¿òýýх арга çаìын òалаар нýгòгýн¿çâýл, þун ò¿р¿¿нд Ñайøаалò åрººлòийн ¿åд, Õураангуй хуулü áи÷гийн ýìхýòгýл гýñýн×ин улñын гаçар нуòгийг çахирах òогòолöоонд ìонголыг оруулах а�лын х¿рýýнд ìонголынхоøуудын гаçрын çураг хийгд�ýý. Óлìаар, Á¿рýнò çаñаг÷ийн ¿åд ×ин улñ ìонголыг çахирахýрхýý Îроñò алдахг¿йн òулд гаçрын çураг á¿òýýхýд хýì�илò áолон хÿòадын улаì�лалòграôиê øугаì (計里画方)-ыг нýâòр¿¿л�ýý. Тийнх¿¿ á¿òýýгдñýн çураг нü áаÿлгийн оронçайн хуâаарилалòыг хÿнах áолоì�òой áолго�, ×ин улñын ñ¿¿л÷ийн �ил¿¿дýд ìонголынхºг�лийн áодлогын ¿ндñийг áий áолго�ýý.

Áадаргуулò òºрийн ñ¿¿л÷ийн �ил¿¿д х¿рòýл ×ин улñ ìонголыг н¿¿дýллýн а�òºрºх гаçар гý� ойлго� áайлаа. Îр÷ин öагийн ìонгол хýлýýр “гаçрын çураг” гýдýг áолоâ÷,хоøууны гаçрын çургийн гар÷иг нü “хоøууны гаçрын çураг” áуñ, “хоøууны нуòгийн çураг”(qosiGun-u nutuG-un jiruG) гý� áайдаг. Õÿòадаар “нуòгийн çураг” нü Çураг 2 дýýрх гаçрынçургийн ç¿¿н òалд харагда� áайгаа÷лан　“游牧圖” (н¿¿длийн çураг) гý� ор÷уулагдахаарáайна. “хоøууны нуòгийн çураг” нü “хоøууны н¿¿длийн çураг” áºгººд “хоøууны нуòагдýâñгýрийн çураг” áайñанг¿й. Æан çохиог÷ийн ìонголын гаçар ç¿йн áи÷иг ÷ ìºн “蒙古遊牧記” (1859 оны хýâлýл) “Ìонголын н¿¿длийн òýìдýглýл” гýñýн нýрòýй áай�ýý. Ýнд гар÷ áуй“нуòаг”-ийг Ìонгол хýлний òоâ÷ òайлáар òолü (Öýâýл 1966)-д “орøин ñуух гаçар орон” гý�òайлáарла�ýý. Ìонголд орøин ñуух гýдýг нü н¿¿дýллýн ìал а� ахуй ýрхлýх гýñýн ¿г áºгººдгаçар гýдýг нü áýл÷ýýрийг çаадаг áай�ýý. ×ин улñын çаñгийн гаçар ¿¿нийг ìонгол÷уудòайадил ойлго� áайñан нü ×ин улñын хаадууд нü хÿòад доòорхи ýçýнò улñын хуанди òºдийг¿й,адилхан н¿¿дýл÷ин угñааны ×ингиñ хаанааñ улáааòай “хаан” гýñýн ойлголò áайñан у÷рааñòýр þì. Ìонголын гаçар нуòаг нü одоогийнх øиг ýрх ìýдлийн доорхи орон çай áолñон“нуòаг дýâñгýр” гýгдýхýýñýý ºìнº н¿¿дýл÷ин ард ò¿ìýн н¿¿дýллýн а� òºр� ирñýн “áýл÷ýýрнуòаг” áай�ýý6.

Áýл÷ýýр нü нýрýн дýýрýý хуандигааñ øан áолгон аâñан гýх áолоâ÷, н¿¿длийн а� ахуйднü хуандийн øууд оролöоо áайхг¿й, áýл÷ýýр аøиглалò нü ìонгол доòроо çохиöуулагда�

6 Ìонгол нуòгийн онöлогийн òалаар дýýр дурдаñан Á¿рýнò Çаñаг÷ийн 3-р он (1864 он)-ы 2-р ñарын 21-ний Т¿øýýò хан айìгийн “Õаìаарñан да хýáýй ò¿øýý г¿нгийн áи÷иг” (ÌÓТÀ:M9-3-4883-2)-ò “mongGol Gajar OrgOn aGudam metU, kUmUn cOken bOlbaci, yerU dotoGadu Gajar-un adali nigen Gajar-tur bayingGu saGuqu ba, tariyanlang, mal-un tejigel quriyaqu ebesU Ugei, biden-U mongGolcud cOm dOrben jUil-Un mal-dur itegejU, alban-i jalGamjilan aju tOrOkUi-dUr Gobi tal-a Gajar-tur usu qobor UndUsU seyireg, imaGta mal-un belciger ebesU usu erejU negUUdel-iyer ke-sUjU nutuGlaqu anu, uG-aca dotoGadu Gajar-un adali narin kemjiyegsen Ugei bOged, ...” (дýýрх иøлýлийн ¿ргýл�лýл)гý� дурдñан áилýý.

11


áайâ. Õîøóó çахирах çаñгийí áайр ñóóрь ÷ “Ãадаад ìîíгîлûí òºрийг çаñах ÿâдлûí ÿаì”-аар даìæиí хóаíдийí òîìилдîг ò¿øìýл áайхûí çýрýгöýý, çаñаглах, ø¿¿х, алáа гóâ÷óóраâах, öýрýг òаòах гýх ìýò ýрх íь х¿лýýí çºâøººрºгдñºí ÿçгóóрòаí çахираг÷ íî¸д áайæýý.Ýíýх¿¿ ìаíæийí дарлалûí ¿åийí áýлгýдýлò áа áîдиò даâхар ÷аíар íь áýл÷ýýр аøиглалòдýýр ÷ адил áайñаí áайх гýæ áîдîæ áайíа. Õîøóóíû хил хÿçгаар áа òýíд аæ òºрºх х¿ì¿¿ñíь óгòаа хîøóóíû хилийг даâаí í¿¿дýллýх íь хîриîòîй, çºр÷âºл хаòóó òîргîх хóóльáайñаí ÷ óрòааñ óрò òîгòñîí хилийг íýг á¿р÷лýí хÿíах áîлîìæ áайхг¿йí дýýр îâîîíûхîîрîíд хилийí øóгаì òаòñаí íь ¿г¿й. ¯íýíдýý áýл÷ýýрийí òºлººх ºрñºлдººí л áайхг¿йáîл áýл÷ýýрийí хил хÿçгаар óÿí хаòаí áайдлаар аøиглагдñаар ирñýí áиçýý. Ìîíгîл øигхóâираìòгай öаг агаарòай гаçар хил даâаí í¿¿дýллýх íь òааìаглахûí аргаг¿й öаг óóрûíººр÷лºлòийг даâаí гарах хаìгийí ¿р д¿íòýй арга ó÷рааñ òýр þì. Ãаí çóд гýñýí áайгалийíгаìøиг áîлñîí ¿åд айìаг ÷óóлгаíааñ хîøóóíû гадíа харьÿаò ìал÷ид áîлîí ìалûг гаргахíь хîâîр ç¿йл áайгааг¿й. ªíººгийí ìîíгîлûí ìал÷ид ÷ áýл÷ýýрийí хилийг òîдîрхîйòîгòîîх íь áýл÷ýýр òîйрñîí ìаргааíûг дýâýргýíý ¿¿ гýхýýñ áагаñгахг¿й хýìýýí îíöîлдîг.Õил хÿçгаарûг òîдîрхîй харóóлñаí гаçрûí çóраг íь íýр òºдий áайñаí хóаíдийí ìîíгîлгаçрûг ýçýìøих ýрхийг áîдиò áîлгîí, áýл÷ýýрийí ºрñºлдººíд øóóд îрîх арга çаìûг íýýæºг÷ýý.

Óлìаар øиíý аргаар á¿òýýгдñýí гаçрûí çóраг íь ×иí óлñûí ýрх áариг÷дûíìîíгîлûí гаçар íóòагò хаíдах îйлгîлòûг ýрñ ººр÷илæýý. Ìаñøòаáг¿й хóó÷иí гаçрûíçóраг íь çаñаг íî¸дûí çахирах хîøóóг “хýлáýр”-г¿й íýгæ áайдлаар д¿рñýлæ, òóхайí хîøóóáóñад хîøóóдòай хýрхýí хиллýдýгийг çааæ áайâ. Òýрх¿¿ îрîí çай íь áайрøил ç¿йí “òýгøгºлгºр îрîí çай” (smooth space) (Deleuze & Guattari 1994) þì. ¯¿íий ýñрýг ìаñøòаá á¿хийøиíý гаçрûí çóраг íь дýýрх ñóдлаа÷дûí ÿг хýлñýí÷лýí “ñóдалòай îрîí çай” (striated space) áîлîх þì. Óлìаар “гаçрûí çóргаí лîгî” íь дýлхийí гаçрûí çóргааñ “хýлáýр”-ýý аâаí ñóгар÷гарñаíû ýñрýг, øиíý хîøóóíû гаçрûí çóраг íь ýâл¿¿лдýг çóрагíû íýгýí хýñýг øиг айìгийíгаçрûí çóраг áîлîí ×иí óлñûí гаçар íóòгийí çóргаíд øигòгýý áîлîí îрæ áайгаа þì. Òýрх¿¿хîрîìд, хîøóóíû “хýлáýр” íь дахиí óóñаæ, ìîíгîл хýìýýх гаçар íь хÿòад гаçрааñ ¿ргýлæлýхìаñøòаáò çóргийí í¿дýíд áагòаæ, ò¿¿íòýй íь çýрýгöýí гаçар áîлîí í¿¿дýл÷иí ахóйí óÿлдаа,хîøóóíû хагаñ çаñаглах ýрх ÷ çадарñаí. Õóаíди áýл÷ýýрò áаригдалг¿й, гаçарòай хîлáîîòîйá¿хий л ýрхийг хýрýгæ¿¿лæ ÷адахаар áîлæ, øиíý хîøóóíû çóраг íь, òóхайí øóгаìаíí¿дýí дîòîр áаÿлаг хир áагòñаí áîл гýдгýýр хýìæигдýх “ñóдалòай îрîí çай” рóó гаçрûíòалаарх îйлгîлòûг ýрг¿¿лñýí þì. Èйíх¿¿ ìîíгîл хýìýýх гаçар ìîíгîл÷óóдûí í¿¿дýллýíаìьдар÷ ирñýí “áýл÷ýýр íóòаг” áайхаа áîльæ, хÿòад иргýд òариа òариалæ, óóл óóрхайг íьóхаæ ìалòах гýñýí хºгæлийí òалáар îрîí çай áîлñîí þì.

12


Çóðàã 4 /ç¿¿í/ Ñýöýí õàí àéìãèéí òýðã¿¿í çýðýã òàéæ õî¸ð çýðýã òýìäýãëýñýí Ëóâñàí÷îéäîâ-Àãâààíïýëæýý-Äàøöýðýíãèéí õîøóóíû íóòãèéí çóðàã /Õàëõûí ç¿¿í çàìûí äóíäàä àäãèéí áàðóóíõîøóó/ (1910), ÕÁÍÃÓ-ûí Áåðëèíèé ¿íäýñíèé íîìûí ñàí.(http://crossasia.org/digital/mongolische-karten/index/imgview/img/SBB-IIIE_Hs_or_0138)/áàðóóí/ Óëààí õ¿ðýýí äîòîð õàðóóëñàí ãàçðûí áàÿëãèéí òàëààðõ òýìäýãëýëèéã òîìðóóëñàí áàéäàë.

　

13


Çóðàã 5-1 Ò¿øýýò õàí àéìãèéí Æàí ÷èí ìýíä ÿâàõ õî¸ð çýðýã íýìñýí çóðãààí çýðýã òýìäýãëýñýíã¿íãèéí çýðýã çàñàã òýðã¿¿í çýðýã òàéæ ×èìýääîðæèéí õîøóóíû íóòãèéí çóðàã (Á¿ðýíò çàñàã÷èéí7-ð îí (1868)) Òàìãûí áè÷èã: Qalq-a-yin qoyitu jam dumdadu jegUn eteged-Un qoSiGu -yi jakiruGci-yin tamaG-a. (ÌÓÒÀ:M9-3-5286-15)

14


Çóðàã 5-2 Õàìò ºðãºãäñºí ‘ªðãºõ öýñ’ (ÌÓÒÀ:M9-3-5289-17)

Çóðàã 5-3 Ìºí ‘Õ¿ñýí áàòëàõ áè÷èã’ (ÌÓÒÀ:M9-3-5289-18) � � :M9-3-5289-18)

15


Çóðàã 6 Óëиàñòàйн хуу�ийн ñàйä нàð Õ¿ðýýний ñàйäàä ÿ�ууëñàн áи÷иã. Áàäàðãууëò òºðийн 16-ð îн(1890). (ÌÓÒÀ: M1-1-6494-7)

Çóðàã 7 Çàðëиãààð òîãòîîñîн ìуæийн çуðàã, хýìæýýний ä¿ðýì (欽定畫圖格式) 1890 îн. (ÌÓÒÀ:M31-2-3862-22)Çураã 7 Çарлигаар òогòооñон ìуæийн çураг, хýìæýýний д¿рýì (欽定畫圖格式) �890 он. (ÌÓТÀ:

16


НÎÌÇҮÉ

Anderson ( ) 2007. (Anderson, B.1991, -

tions on the Origin and Spread of Nationalism. Revised Edition. London and New York: Verso.)Baddeley, John, F. 1919. Russia, Mongolia, China. Vol.1. London: Macmillan and Company.Foucault ( )1977 .

(Foucault, Michel, 1975. . Paris, Gallimard.)Deleuze & Guattar ( ) 1994

1980.Futaki, H. 2005. A Description of Boundary Reports (nutuG-un cese) written in Outer Mongolia in the

1920s. In: Futaki and Kamimura 2005, pp. 27-59.Futaki, H. and Kamimura, A. (eds.) 2005. . 2005. Tokyo.Гон÷игдорæ, Á. 1970. Ìонгол÷уудын гаçар ç¿йн çургийн ò¿¿хийн çариì аñуудал. Ø�íæë�õ Уõ��íû

Àê�äåм�éí ��ä��, 1970-1: 54-66. ÓÁ.Kamimura, Akira ( ) 2010

( )70 2009519-530 .

Kamimura, A. 2005. A Preliminary Analysis of Old Mongolian Manuscript Maps: Towards an Understand-ing of the Mongols’ Perception of the Landscape. In: Futakiand Kamimura 2005, pp. 1-26.

Oka, Hiroki ( ) 198897-2: 1(145)-32(176).

Perdue, Peter C. 1998. Boundaries, Maps, and Movement: Chinese, Russian, and Mongolian Empires in Early Modern Central Eurasia. The International History Review 20 (June 1998): 263-286.

Øагдарñ¿рýн, Ö.2003. Ìонгол÷уудын улаìæлалò гаçрын çураг. In Ö. Øагдарñ¿рýн, �îíãîë÷��äûí��ã� îёëûí �îâ÷îîí, pp.15-28. ÓÁ.

Öýâýл, ß. 1966. �îíãîë õ�ëí�é �îâ÷ ��éëá�ð �îëü. ÓÁ.Tuan ( ) 1993

. (Tuan, Yi-Fu, 1977. , MN: University of Minnesota Press.

Unno, Kazutaka ( .Wakabayashi, Mikio .Winichaku (

. ( , Thongchai. 1994. Siam Mapped: A Geo-Body of a Nation. University of Hawaii Press.)

Yano, Jin’ichi .Yan, Ping et al. (eds.) Zhang, Mu

(ßïон хýлнýýñ ор÷уулñан: Ö. Îнон, À.Êаìиì¿ра)

. (Anderson, B.1991, Revised Edition. London and New York: Verso.)

Kamimura, A. 2005. A Preliminary Analysis of Old Mongolian Manuscript Maps: Towards an Understand-ing of the Mongols’ Perception of the Landscape. In: Futakiand Kamimura 2005, pp. 1-26.

Early Modern Central Eurasia. The International History Review 20 (June 1998): 263-286.ýн, Ö.2003. Ìонгол÷уудын улаìæлалò гаçрын çураг. In Ö. Øагдарñ¿рýн, �îíãîë÷��äûí

ëûí �îâ÷îîí, pp.15-28. ÓÁ.:

ТЭРГҮҮН БҮЛЭГ. ÇÓРÀГ ÇҮÉ Òîêèîãèéí Ãàäààä...

Documents