ՀԱՅՐԱՊԵՏԱԿԱՆ ԿՈՆԴԱԿՆԵՐ ԵՎ ՕՐՀՆՈՒԹՅԱՆ...

Տ 7 '< Ո է 7 Г О

Պ Ա Շ Ց Օ Ն Ա Կ Ա Ն

Ա Մ Ս Ա Գ Ի Ր

. Ա Մ Ե Ն Ա Ց Ն Հ Ա Յ Ո Ց

Կ Ա Թ Ո Ղ Ի Կ Ո Ս Ո Ւ Թ Ե Ա Ն

Л

««в*!*®1Մ Ա Յ Ր Ա Թ Ո Ռ Ս . Է Ջ Մ Ի Ա Ծ Ի Ն

И Ч г 2000

2000 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Գ 141

ԲՈՎՄՕԴԱԿՈՒԹ-ՑՈՒՆ

ՊԱՇՏՈՆԱԿԱՆՔ

Մ Ո Ւ ՇԵ Ղ Ս ՐԿ. Հ Ո Վ Հ Ա Ն Ն Ի Ս Յ Ա Ն - Ն .Ս .Օ .Տ.Տ. Գարեգիև Բ Ամենայն Հա յոց Կաթողիկոսի պաշտո[,ական այցէղությունը Մ ո ս կ վ ա ....................................................................... շ

ՀԱՅՐԱՊԵՏԱԿԱՆ ԿՈՆԴԱԿՆԵՐ ԵՎ ՕՐՀՆՈՒԹՅԱՆ ԳՐԵՐԱ Մ Ե Ն Ա ՅՆ ՀԱ Յ Ո Ց Գ Ա Ր Ե Գ Ի Ն Բ Կ Ա Թ Ո Ղ ԻԿՈ Ս Ի Կոնդա

կը Տիար Գեորգ Դաքեսյսւևիև «Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ» շքանշանով պարգևատրելու մ ա ս ի ն ............................................ 2 0

Ամենայն Հա յոց Գարեգին Բ Կաթողիկոսի Օրհնության գիրը Գերաշնորհ Տ. Գնել արքեպիսկոպոս ճերեճյանին' քահանայա կա ն ձեռնադրության 63-ամյակի ա ո թ ի վ ................................. շ շ

Ամենայն Հայոց Գարեգին Բ Կաթողիկոսի Օրհնության գիրը Ամերիկայի հայոց Արևելյան թեմի պատգամավորական ժհղովիև. . . . 24

Ամենայն Հա յոց Գարեգին Բ Կաթողիկոսի Օրհնության գիրը Ամերիկայի հայոց Արևելյան թեմի հոգևորակաևաց համագումարին ....................................................................... ... .................................. 2 6

Ամեևայև Հա յոց Գարեգին Բ Կաթողիկոսի Օրհնության գիրը Ամերիկայի հայոց Արևմտյաև թեմի պատգամավորականժ ո ղ ո վ ի և .............................................................................................................. 2 8

Ամեևայև Հա յոց Գարեգիև Բ Կաթողիկոսի Օրհևությաև գիրը Ամերիկայի հայոց Արևմտյաև թեմի հոգևորակաևաց համա- գ ո ւմ ա ր ի և ................................................................................................................... 30

Եկեղեցու և պետությաև միջև ստորագրվեց «Մտաղրություևևե-րի հ ո ւ շ ա գ ի ր » ........................................................................................................ 32

Ամեևայև Հա յոց Կաթողիկոսի հեոագիրր Արկադի Ղուկասյաևիև . . 35 Գարեգիև Բ Կաթողիկոս. «Օրեևքը պետ ք է հարգվի այս երկրռւմ» . . . 36 Գարեգիև Երկրորդ. «Մ եր երկրի ղեկավարևերը մեծսւգույև պա-

տասխաևատվաթյամր եև դիմագրավում քաղաքական այսմ ա ր տ ա հ ր ա վ ե ր ը »............................................................................................. 36

Վեհափառ Հայրապետև ըևղուևեց Թոտքմեևստաևի դեսպաևիև . . . .37 Իտալիայի դեսպաևև այցելեց Ամեևայև Հայոց Կսւթողիկոսիև . . . . 37 Հովևաև արքեպս. Տերտերյաևը 1700-սւմյակի եկեդեցակաև

հաևձևաժռղովի վարիչ-քարտ ուդար............................................................ 37Կարգալույծ է արված Տ . Տա թ և քհև. Ա րրա հա մյա ևը................................. 38

142 Գ1 :« 1 ք ի ւ ա Ի Ն 2000

Ս*ԱՑՐ ШМ11Ы1НГ 1յՎ О-ЫГЫ'ПМГՀ Ր Ա Ն 8 ՍՐԿ. Կ Ո Ս 8Ա Ն ՅԱ Ն -Սարկավագական ձեռնադրու

թյուն Ս՛այր Աթոռ Ս. է ջ մ ի ա ծ ե ա մ .................................................

ա ՚ԱԱ-ՍՐԿ. յ ? 1:ք«»1;ՆՈ1;1Ո» Աբեղայական ձեոնաղրութիւ1ւ 1 >րա-

|յւս1աւյ թեմԼն նևրս ......................................................................Տ. Ար1.| արեղա Ա բրա հա մյա ն............................................................8 . ԱոեԱ արեղսւ Շ ա հինյւսն.................................................................(Աւբմանիայի հայոց ւսռաջնորղության թեմական պատգամավո-

րակաե < 1 ո ղ ո վ ր .................................................................................

Գ Ե Վ Ո Ր Դ Յ Ա Ն Հ Ո Գ Ա Վ Ո Ր Ճ Ե Ս ՚Ա Ր Ա Ն Ո Ւ Ա ՜

Հ Ր Ա Ն 8 ՍՐԿ. Կ Ո Ս ՏԱ Ն ՅԱ Ն - Վսւրղանանց տոնիե նվիրվածհանդիսություն Գնորգյւսե Հոգևոր ճեմա րա նում......................................52

Կ Ր Ո Ն Ա Գ Ի Տ Ա Կ Ա Ն

ՇահԱ արրեպս. Աճեմյան1ւ քարոգր' խոսված Անառակի կիրա

կիի օրը ............................ .................................. ............................................. 59Ս. Ս՜ԱՅԻԼՅԱՆ - «Հա յոց Եկեղեցի ն պետություն» միջագգւս-

յիև գիտաժոդով Ծ ա ղ կ ա ձ ո ր ո ւմ ................................................................. 63

1 7 00-Ա Մ 6Ա Կ

ՎՐԵԺ՜ Մ Կ Ր 8ՉԻ Վ Ա ՐԴԱ ՆՅԱ Ն - '»-վինի 607 թվականի Ժողովիշ ո ւ ր ջ ....................................................................................................................... 66

Լ. ս . Մ ԿՐՏՈ ՒՄ ՅԱՆ - Սիմեոև և Երեմիա Կաթողիկոսևերի «հա-• կաթոոաթյսւն» խևղիրր 17-րղ ղ. վերջին քսւոորղին..............................75Ո-ՈՒԲԵՆ Ա ԻՄ Ռ Ն ՅԱ Ն - Գրիգոր Հաիւումեցի. ևշաևավոր հո-

գևորակաևր և քաջարի գ ի ն վ ո ր ը ................................................................. 84Լ Ե »ա Ն Մ Ի Ր ԻՏԱ Ն ՅԱ Ն - Հայաստանը' սուրրգրական երկիր......................... 88

Հ Ա 6 Ա Գ Ի Տ Ա Կ Ա Ն

ՎԱՐՈՒԺԱՆ ԿԻՐԱ ԿՈՍՑԱՆ - Մշո Սուրր Կարապետ վաևրիվարժարանի պատմությունից.......................................................................94

Հ Ա Յ Ր Ա Պ Ե Տ Շ Ա ՏՎ Ո Ր Յ Ա Ն - Հա յ Եկեղեցին և Թփֆփսի Հա -յուհյաց Բարեգործակւսև Ընկերութ յունը................................................. 101

ԼԱ ՎՐԵՆՏԻ ՀՈ Վ ՀԱ Ն Ն Ի Ս ՅԱ Ն - Եվսերիոս Եմեսացու «Սնկ-նութխնր>»-ի |եգվւսկան յուրահատ կությունները...................................... 109


ՀՈ Վ Հ Ա Ն Ն Ե Ս Թ-Ա-ՔՈՒԿ6ԱՆ - Անհայտ պսւտւափկ Կա թողիկոսի կյանքից .................................................................................................. ......

ժ . - Տ . ԲՈ ՐԻ - Ոսկան Երեանցու տպարանի ճակատագիրը Մ ա րսելում.......................................................................

"Эчмиадзин” официальный журнал Эчмиадзинского Католикосата 132“ ЕгЫишасЫп” оШ Ыа! то М Ы у оГНо1у Е Г с Ь п и а с Ы п .............................1 3 5

‘ЧБ1сЬт1ас12те” ог^апе о ^ а е ! ճս Б а т ^ ё ^ е сРЕ1сЬт1ас12те . . . .1 3 8

< г и и и ш -

. Տ . Գ Ա Ր ե Գ Ն Ի Ы ' Ч Г П П Ф

• |.Ь Հ Ա Փ НИ Ы ՛ 1 ) ( ՝1 Ա ա Ն 1 'Գ Ո *Յ Ն

ч и р - п а ь ч п ш * ш г ь и ш ' ь < и а п л

ՊԱՇՏՈՆԱԿԱՆԴ

Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. ԳԱՐԵԳԻՆ Բ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՑՈՑ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ

ՊԱՇՏՈՆԱԿԱՆ ԱՑՑԵԼՈՒԹ-ՑՈՒՆՔ ՄՈՄԿՎԱ

ՄԵԿՆՈՒՄ

2000 թվականի փետրվարի 29-ի առավոտյան Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Գարեգին Բ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսը Ռուս Ուղղափառ Եկեղեցու գահակալ, Մոսկվայի և Համայն Ռուսիո Պատրիարք Ալեքսի Երկրորդի եղբայրական հրավերով մեկնեց Մոսկվա:

Նորին Սրբությանը ուղեկցում էին Հա յ Առաքելական Եկեղեցու Արցախի թեմի առաջնորդ Տ. Պարգև ստքեպս. Մարտիրոսյանը, Մայր Աթոռ Ս. էջմիսւծեի Միջ- եկեղեցսւկան հարաբերությունների բաժնի գլխավոր քարտուղար Տ. Եզնիկ եպս. Պետրոսյանը, Ուկրաինայի հայոց թեմի առաջնորդ Տ. Նաթան եպս. Հովհաննիսյանը. Հարավային Ռուսաստանի թեմի առաջնորդական փոխանորդ Տ. Մովսես վրդ. Մովսիսյանը, Սանկտ-Պետերբարգի հայոց հոգևոր հովիվ Տ. Եզրաս աբղ. Ներսիսյաեը, Տ. Արշակ աբղ. Խաչատրյանը իբրև գավազանակիր, և Գերագույն Հո- դևոր Խորհրդի անդամ Ռաֆայել Պապայաեը:

Հա յ հոգևորականների պատվիրակության այցը Ռուս Ուղղափառ Եկեղեցու աթոռանիստ. Նորին Սրբության գնահատմամբ, քույր Եկեղեցիների հոգևոր պետերի եդբայրակաև սիրո և հարգանքի արտահայտությունև է:

ԺԱՄԱՆՈՒՄ ՄՈՍԿՎԱ6Ի«ՎՆՈՒԿՈՎՈ» ՕԴԱՆԱՎԱԿԱՅԱՆ

Նա յն օրը Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Գարեգին Բ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսը և իրեն ուղեկցող հոդևորական և աշխարհական անձինք ժամանեցին Մոսկվայի «Վնուկովո» օդանավակայան:

Նորին Սրբությանը դիմավորեցին Մոսկվայի ն Համայն Ռուսիո Պատրիարք Ալեքսի Երկրորդը, մետրոպոլիտ Պիտիրիմը, Մոսկվայի Պատրիարքարանում Ալեք- սանդրիայի, Բուլղարիայի և Աետիոքի Ասորի Ուղղափառ Եկեղեցիների ներկայացուցիչները, Ոուսաստանում Հայաստանի Հանրապետության արտակարգ և լիազոր դեսպաև տիար Սարեն Սսւհակյանը, թեմական խորհրդի անդամներ, բարձրաստիճան այլ պաշտոնյաներ, մեծաթիվ ազգայիններ:

էՏՍ՜ԻԱ^ւ՚Ն

.............................. ...............■..... Г Г Й ? .................................... ...

4իւ1ււււ|որւսւ1 -ЦииЦпОп* «ւաեավակայաււուԱ

Ահ պատվո սրահ, ոտ տրվեց փոյտիկ հյուրաս|ւրո.թյաև: Սպա Նորին Սրրությաևը բարիգալստյան խոսր ասաց Մոսկվայի և Համայն Ո-ուսիո Պատրիարք, կ ե Իսի հրկրորղր հայտեեյով իր ոտախաթյանր Գարեգիև Р Ամեևայև Հայոց Կաթոդիկոսի

ւսյւ)ե|ուրյւսն սւոիթով:

էՒԱՍ՚ԱՆա-Ս՜ ԴԱՆԻԱ1ՎՑԱՆ ՎԱՆՔ

Շբսւխումրր օդանավակայանից ուղևորվեց Դանիւովյան վանի, ուր Ս իջևսւևեցին Հա յ Աոստևլակսւև Եկեղեցու աոսւջնորդր և երան ուղեկցող հոգևորական և

աշիոսրհակաև աևձիևբ:Մի րսւևի (1ամ աևց Ռուս Ոոդավսսո Եկեղեցու առաջնորդ. Նորին Սրբություն

Ալեքսի Երկրորդը Գարեգին Բ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսին հյոտըևկայեց Պատ- րիստբարաեի ըևդունե|ության սրահում: ֊Քույր Եկեղեցիևևրի Հ՚ովվապետերի ողջույնի բսւրեմադթանաց կարճ արարողութւուևից հետո հոգևոր առաջնորդներն անդրադարձան իրեևց Եկեոեցիևերի ներկա կացությանը: Նրսւնյյ նշեցին. որ 70 տարիների անհավատության մթնպորտի պատճառով երկու Եկեղեցիներն անցել են վարսաթափների միևնույն ճանապարհը, և այսօր վերաևորոգությաև ս՚նհրաժե-սրությու- եր ծառացած I: երկուսի առջև Էլ: Երկու աոաջևորդներր. կարևորելով Հայաստանում և Ռոէսաստաևում աստվսւծմերժաթյան պարտադրանքով փակված կամ խոնարհված եկեղեցիների վևրականգևումր. այևուամևևայևիվ. իրրև առաջին խնդիր, աևղ- րադարձաև այն ծրագրերին, որոևբ կոչված ևև վերակաևգնելու. վերակենդաևացևելու

Ե Ր Կ Ո Ւ Հ Ո Վ Վ Ա Պ Ե Տ Ն Ե Ր Ը

ԱՐԿՈ

Ւ ՏՈ

ՎՎ

ԱՊ

եՏՆ

եՐԸ

ՌՈ

ՒՍԱ

ՍՏԱ

ՆԻ

ԴԱ

ՇՆՈ

ՒԹ

ՅԱՆ

ՆԱ

ԽԱ

ԴԱ

ՏԻ

ՊԱ

ՇՏՈ

ՆԱԿ

ԱՏԱ

Ր Վ.

ՊՈ

ՒՏԻՆ

Ի N1

-8


Աստծո ժողովրդի աղճատված հոգիները և վերաղարձնեւոէ Սրանց Քրիստոսի Եկեղեցի: Վեհափսա Հայրապետը ի մասնավորի ասաց.

« Ձերղ Սրբություն.Առ Աստված գոհության աղոթք է այս պահին մեր շուրթերիե երջանիկ մեր հան

դիպման առիթով, երբ Մենք, որպես Հովվապետ Հայաստան/այց Եկեղեցու, եկե/ ենք մեր եղբայրությունը ւսմրապնղելա ի Քրիստոս մեր սիրեց/այ եղբոր Ռուս Ուղղափառ Եկեղեցու քաջակորով Հա/րապետ Ն.Ս. Այեքսի Երկրորդի հետ : Ուրախ ենք Տիրախնամ Ոուսիո մայր քաղաքում վերստին գտնվեյու համար և կիսեյու խեղությունը մեծագործ ռուս ժողովրդի մեծ հավատի վերարթնության, որի սքանչեփ վկայությունն է Մոսկվայի կենտրոնում նոր շուքով երկինք խոյացած Սուրբ Ամենափրկիչ Տաճարը: Ավանդւսջատ Ոուս Ուղղափառ Եկեղեցին' միշտ հավատարիմ իր առաքեյությանը, դարեր ի վեր Հույսի, Հավացւի, Սիրո ակունքն է իր ժողովրդի կյանքում, բարու անձանձիր սերմնացանը, ոգեշնչողը քրիսցւոնեական նրա մշակույթի:

Ձերդ Սրբություն, սիրեցյայ եղբայր ի Քրիստոս.Հայության հավատի օրրան Մայր Աթոռ Մուրբ էջմիածնից մեր ժողովրդի ողջույնն

ու սերն ենք բերե/ Ձեզ և հավատավոր համայն Ձեր ժողովրդին:Պատմության խորքերից են գափս հա յ ն ռուս քրիստոնյա ժողովուրդների եղբայ

րական հարաբերությունները' հիմնված բարի կամեցողության և սիրո վրա, քանզի սկզբնավորվում են Հաբեթական նույն տան արմատից:

Արդարև, Աստծուն հաճելի եղավ, որ առաջին քրիստոնյա պետությունը' Հայաստանը, որ բազմադարյա իր կենսագրության մեջ հաճախ է վտրձություեեեր տեսեք, հայացքը վստահությամբ հյուսիս դարձնի և գտնի այնտեղ անկեղծ բարեկամի: Ինչպես կ փոփոխվել են պատմական հանգամանքները, հանձին հայության, Ռուսաստանը միշտ ունեցեք է անդավաճան դաշնակից, որը բիբյիականիր հողում 2000 տարի կյա նքն իմաստավորած Քրիստոսի խաչով, Արևեյքի ու Արևմուտքի դարպասներում պատվարն է եղել քրիստոնեության: Այսօր վերագտած իր անկախ պետականությունը, Հայաստանը շարունակում է լինել հիմնամար ամրոց քրիստոնեության, որի բերդապարիսպներից է Արցախը առաքելական ժամանակների սրբա- վայր-վկայարաններով:

Պատմությամբ է թելադրված Ռուսաստանի առաքելությունը ժողովուրդների կյանքում, մասնավորաբար Արևելքի: Համամարդկային հնչողությանիր մշակույթով, հոգևորը արժևորե[ու կարծես բնատուր կարողությամբ Ռուսաստանը կոչված է արթնության առաջնորդե/ու ժողովուրդների բարի կամեցողության т փոխըմբռնման ոգին:

Հավատում ենք. որ նոր երրորդ հազարամյակը բսւցվե/ու է բեթղեհեմյան «յերկիր խաղ աղութիւն, ի մարդիկ հաճութիւն» ավետիսով ն նշանավորվէզու է աշխարհում խաղաղության, արդարության, հաշցաւթյան հաստատումով, ժողովուրդների' եղբայրական անկեղծ սիրո վրա կառուցված հարաբերություններով: Հավատում ենք, որ իրենց նոր կյանքը կառուցող մեր երկու ժողովուրդները ևս, հաղթահարե/ով տնտեսական, ընկերային, քաղաքական կյանքի ներկա դժվարությունները, առավեք հնարավորություններ պիտի ունենան փոխշսւհավետ համագործակցության, իսկ մեր երկու առաքելաշավիղ Եկեղեցիները իրենց ջանքերի միավորման՛' հանուն Քրիստոսի ճանապարհով հոգևոր /այսի տարածման և Բարու հաղթանակի:

Մեր աղոթքն ու բարի մաղթանքն է, որ Բարձրյալի օրհնությամբ անծայրածիր

6 Գ

/հաւաստանի րո/որ կ ո ղ մ ^ է, երջաեկո,

3 " . « * * - * * ■ « « * * * * * * *

թ ա ն թ ե ր ո վ կ ե ր տ ե ր ,, է ՚ո ր օ ր ր Երկիր Հ Հ ՛ 11' . ր ,պ ն „ պ ո ,.„ .ն ե ր ի ն ո ,

վ ո ւ մ ե ե ա ո Ս ա ր վ ա ծ : Հ ւպ ր ա պ ե տ ա կ ա ն Լ հ ո վ վ ե ր ,, Ք ր ի ս տ ո ս ս ,

'"■ ՛՛ " “ " ' ք "!1 Հ ՛ ՛ ՛ Ոա ,ս կ ա զ մ ,,. պ ա տ ր ա ս տ վ ա ծ Հ ա ,ս ա տ ա ն ի , ա վ ա տ ս ,ն վ ա ր պ ե տ ն ե ր ի ճ ե ո թ ո վ հ ա ն

2 1 Լ ե ն թ Լ ս ո ա ա ն կ ա ր ր ա ,ե ի ա ,թ ս տ ի , ո ր մ ո տ , , ա մ ա ն ա կ ն ե ր ս կ բ ե ր վ ի Ս ո ս

կ վ ա ՝ տ ե ղ ա գ ր ե ր , Ս ա ր թ Ա մ ն ն ա փ ր կ ք ի ն ո ր ա կ ե ր տ տ ա ճ ա ր ո ւմ ո ր պ ե ս \ ա , Խ ո ,թ ե

ա կ ա ն Ե կ ե Լ ա ս ր տ ա բ ա խ ր ն ծ ա մ ա տ ա ց վ ա ծ ա ս ս ո ւղ ղ ա փ ա ռ ե ղ բ ա յր ն ե ր ի ն ն

ո ր պ ե ս խ ո ր հ ր դ ա ն ի շ , ո ր մ ե ն ,, կ ի ա ս մ ե ն ,. Ռ ա ս ա ս տ ա ն ո ւմ հ ա /ն ո ր կ ,ա ե թ ի վ ե ր ա ր թ -

հաթպ ր ս ^ Ա թ^ ծ ս ի ր ո վ հ ր ա վ ի ր ո ւմ ե ն թ Ձ ե ր ղ Ս ր բ ո ւթ յա ն ,, Ձ ե զ հ ա ր մ ա ր

ժ ա մ ա ն ա կ ա ,ց ե ւե ,ա Մ ս ,,ր Ա թ ո ռ Ա ա ր ր Է ջ մ ի ա ծ ի ն ՝ Ի ջ մ ա ն Ս ո ,Ր Ր Ս ե ղ ա ն ի ա ո ջ ն

մ ի ա ս ն ա բ ա ր ս ւղ ո թ ե /ա հ ա մ ս ւ/ն ա շ խ ա ր հ ո ւմ խ ա ղ ա ղ ա թ /ա ն հ ա ս տ ա տ մ ա ն , ժ ո ղ ո

վ ա տ ն ե ր ի ո , պ ե տ ո տ ,ա ն ն ե ր ի բ ա ր ե կ ա մ ո ւթ յա ն ո ւ հ ա մ ա գ ո ր ծ ա կ ց ո ւ թ յա ն , մ ե ր

1;կ ե ղ ե ւ,ի ն ե ր ի ա ն թ ա կ տ ն փ ե ղ բ ա /ր ա թ ր ս ե հ ա մ ա ր :

Եվ թող Տերր զորացնի մեզ բո,որիս մեր պարտթի մեջ ն օրհնի մեր թանթերր հանուն Իր վւաոթի. հանուն Քրիստոսասեր Ռուս Ոպղափստ ն Հա , Սոաթե,ական Եկեղեցիների պայծառության, մեր երկու պետոտ/անների զորացման և մեր ժողովուրդների բա բիթի-:

Մոսկվայի ե Համայն Ռուսիո Պատրիարք Նորին Սրրրաթյուն Ա|եիսի երկրորդն իր ուրսւխաթյանր հայտնեց Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս. Ն .Մ Օ .Տ .Տ . Գարեգին Р -իե Մոսկվայում հյուրրևկա|և|ու առիթով: Նորին Սրրությունը սիրո և րստի կամեցոդու- թյան դդսւցումներ հայտնեց Հա յ հկեդեցուն և նրա Գսւհակա|իե՜ ասեյով.

«/> սրտե ողջանամ ենթ ի Քրիստոս մեր սիրեց,ա, եղբոր,7՜ Ձերղ Սրբությանը, և Ռուս Ուղղափառ Եկեղեցի կատարած այս աւցե,ութ,ան րնթւսցբամ Ձեզ ուղեկցողներին:

Ոչ վաղ անցրպամ Լր. երբ մենթ գոհաբանական աղոթքներն Էինթ վերառաքում աո Սարված՝ Տիրոջ Հա յ Աոաթերսկան Եկեղեցուն 132-րդ գւսհակա/ր պ։սրգևե,ու սւոիթով: Եվ ահա ա/սօր. հ/ուրրնկա/ե/ով Հա, Առա թե, ական Եկեղեցու Գահակափն. նորից հոգեպես ցնծաթրսն մեջ ենթ: (Ռծապես զգացված ենք. որ Դուք' Ձերղ Սրբություն, Ձեր պաշտոնական աոաջին այցե,ութ,ունր կատարեցիք հատկապես Ռուս Ոպղւսփաո Եկեղեցի: Հասկանամ ենք. որ Ձեր ա/ս րնտրութ,ունը պատահական չէ. թւսնզի Հա , Սռաթերսկւսն Եկեղեցին ն Ռուս Ուղղափառ Եկեղեցին, ինչպես նան հսւ, ն ռուս մողովուրդներր միմյանց են կապված դարավոր բարեկամական հարաբերություններով: Մեր ցւսնկութ,ունն է. որ ա,ստեղ. մոսկով/ան հողի վրա.


Դուք' Ձերդ Սրբություն, և Ձեզ ուղեկցողները զգան եղբայրական մեր հարաբերությունների իրական ջերմությունն ու անկեղծությունը, որ ռուս ժողովուրղը տածում է առ հա յ ժողովուրդը:

Սիրով արտահայտում ենք մեր խորին հարգանքը աո բազմադարյան հա յ մշակույթը: Առաջին հերթին հիշում ենք հա յ ժողովրղի քրիստոնեական ուրույն պատմությանը. որը, անշուշտ, անբաժան է պետության պատմությունից: Հայաստանը առաջին պետությանն է. որ քրիստոնեությանը ընղու նեց որպես պետական կրոն: Այս մեծագույն իրողության 1700-ամյակը կտոնախմբվի հաջորդ տարի: -Քրիստոնեական կենցաղավարության հարյուրամյակների ընթացքում Հայաստանը աշխարհին ի ցույց դրեց հոգևոր արժեքների գանձարանը, քրիստոնեական սխրագործության գեղեցկությանը, մշակույթի և գիտության մեծագույն նվաճումները: Հա յոց գրերի ստեղծման շնորհիվ Հա յ Եկեղեցին առաջիններից մեկը Սուրբ Գիրքը ունեցավ ազգային յեզվով, որն իր հերթին կենդանարար աղբյուր հանդիսացավ հա յ մշակույթի և արվեստի ծաղկման գործում:

Հա յ Եկեղեցու ու հա յ ժողովրդի պատմությունն ու մշակույթի մեծությունը /է միայն, որ մեզ մղում է նման ջերմ արտահայտությունների: Մեծապես ուրախ ենք, որ Դուք. Ձերդ Սրբության, ոչ միայն սատարեյ եք մեր Եկեղեցիների ավանդական բա րեկամական հարաբերությունների զարգացմանը, ա յլն ակնհայտ պատրաստականություն եք ցացաբերեյ համակողմանի ամրապնդման համար: Կրկնակի ուրախ ենք. քանզի Ռուս Ուղղափառ Եկեղեցին նույնպես ձգտում է եղբայրական, բարեկամական հարաբերությունների հետագա ամրապնդմանը մեր Եկեղեցիների և ժողովուրդ- ների միջև: Ձերդ Սրբության, մեր Տեր Հիսուս Քրիստոսի ծննդյա ն հոբեյյանական տարում ա յս Ձեր առաջին ա յցեյա թյա նն է Ռուս Ուղղափառ Եկեղեցի: Քրիստոսի ծննդյան 2000-ամյակը մեր միտքը ուղղում և աղոթարար հայացքը հառում է դեպի Աստծո մեծագույն և փրկարար գործերը, դեպի ապագա' գա յիք երրորդ հազարամյակ: Առիթից օգտ վեյով թ ույյ տվեք հույս հա յտնեյ, որ Աստծո օգնությամբ գայիք հազարամյակում մեր Եկեղեցիները կշարունակեն ջա նք չխ նա յել' հասնեյու աստվածապատվեր քրիստոնեական միության, որի ծառայությանը տասնամյակներ շարունակ նվիրվեյ են թ ե ' Հա յ Առաքեյական, և թ ե ' Ռուս Ուղղափառ Եկեղեցիները:

ռ-ույյ տվեք կրկին ջերմորեն ոդջունեյ Ձեզ, Ձերդ Սրբություն, Ռուս Ողդ ափ առ Եկեղեցի կատարած պաշտոնական ա յցեյա թյա ն ընթացքում Ձեզ ուղեկցողներին և մաղթել բարի և օրհնյա/ օրեր հյուրընկալ ռուսական հողում:

Երկար և բեղմնավոր կյանք Ձերդ Սրբությանը»:

Հանդիպումից հետո երկու Հովվապետները պատասխանեցին լրագրողների բազմաթիվ հարցերին:

Լրատվական գործակալություններից մեկի այն հարցին, թե ինչպիսի խնդիրներ բննարկվեցին հանդիպման ընթացքում, Ալեքսի Երկրորդ Պատրիարքը պատասխանեց.

к Այսօր դիմավորեյով Նորին Սրբությանը' մենք խորին բավականությամբ և անկեղծ ուրախությամբ ենք նշում, որ Գարեգին Բ Կաթողիկոսն իր ընտրությունից և օծումից հետո աոաջին պաշտոնական ա յցը կատարեց Ռուս Ուղղափառ Եկեղեցի: Մենք քննարկեցինք հարցերի մի ամբողջ շա րք, փոխանակեցինք կարծիքներ, թե

Ю 1 Г Н 1 И !*Ь2000

8 Դ

խդպես I. ընթանամ մեր եըկա ճ պ »ցոպահեօարար վ ե ր ս տ ո վ 'Հ '••Ո Հ , //։ն /յ կ մ թ ա ր կ , աըտահաըրածիւ/ւււնհե/ւր ն նա,նոր կրբո,Ւ„ո,1,ր- Հ ™ * ^ ք Հ ։կխատ1թւո1ն. ըանցի նման երկ ցանկաթրսն մասին սկսե/ աարւ/ա՛ ար /././.„Խ յհննրր. ն սոցխպական Խաոս-իւաւոդւրււհր կնարարացնի // Հ Հ հ Փ ' ' փոխ Ա,Աակութ1Ո1նր նպաս-յութ/ան. կ,տնական կրթոդսա- / / ^ ^ „ „ կ ,ո ւ նննրի փոխանակմանւ/ւաւխ/ւ կփնի երկաարեր. նւա ն // եմոանցնի մնր Եկեղեցիները, եւԽաին՝ նեստորականների. ծ Օկեոեցինեըի

()ք* եՐԱՐՈՐԴ, 1 1Г11Г81»

,ք„ափի 1՜Ր ոտախարյա>1 և гЬЙ11"'1ф|. "П I. " ™ “ ' # ч ы т ՛ М « П » М Ъ М Щ .| Լ Iյ||էւ1|Աւյւււ ................ ցհ. п. е Ф * Ф փ " « - ■ "ЯР л л

Լ ե ո ,,ւվ ա ո ո փ յա մ |- I. փ ոնփաւ И»И"Я 1*Փ ЛЫЯЯЦ ,րԼմ|հ1 С 5 п |» а .и И Я ».«ш р п .й « Л « ппн " . ..... И " ' * '-Я 1> ՛; М|Ы Л ь„ Ц „ | . |, и . "1ШФ.Ч.ШЧ1Л. " Я Ы *И " Ч Ф Ь 1 Ч *‘ '-րկո, ЬЦЬпЬдКШ# ^ ш д а ш ф ф - ,!ьрр 1.|.р1|,„ 1:իև կաոսւվաո".!»!»". (М -# » " ИР1ф11> « Ա ո " "» * . Ոիվաեագի- ցւսւկան սսրւփ. ргчя հ1|նՈ1 *1 '"^ Ի րարՏոաաւփսաե ԱԼՈկւ.1|ա ,|„ւ9|1(1յեր. հո<1Սոոա-

հա՚այրակսւն ппушцтрти *Աւրափոիւման տաշստաս

կւսեննր. մեծաթիվ սսլցսւյիններ. հայ համսւյնրի ներկայացուցիչներ:Հաղորդությունից հետո. անդրադառնալով Նորին Սրբության պաշտոնական այ-

ցելությաևը. Ն.Ս. ԱլԼ^սի հրկրորդր հույս հայտնեց. որ հայ ն ռուս <1ոդովարդների ու հկնւլեցիների միջն դարավոր կսւպևրր վերանորոգվելու. նոր կյսւնլյ ևն ւսոնելա 1<ո-


րին Սրբության սւյցև|ությամր:/кии եկեղեցու Հովվապետր -Քրիստոսի Ծննդյան 2000-րդ տարեդարձի և Հա

յաստանում քրիստոնեությունը պետական կրոն հոյսւկե|ու 1700-ամյւսկի ւսոթիվ շնորհավորեց հայկական պատվիրակությանը. Հայոց Հւսյրապետիե հանձնեց Հի- սուսի Ս. Ծնունդր խորհրդանշող սրբապատկեր:

Նցե|ւեերի ւ|ւոխաԱսւկում Վևրւսփոքսմաե տաճարում

Այնուհետև ներկաներին իր պատգամը հդելա հրավիրվեց Գստեղին Բ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսը, որի թստողի հիմնական աոսւնցքն էր «եղբա յր սիրէ ղեդբսւյր Ի՛Ր**: '1եհափաոը ւքիածնաԼ» Ս. էջմիածնի ողջույններն ո. մսպթանբնհրր փոխանցեց Ուղղսւփաո եկեղեցուն, ողջ հավսպոսցյա[ներին՜ ի մասնավորի սւսե[ով.

«Չերղ Սրբություն. սիրեյի եղբայր ի -Քրիստոս.Մե4 համար հոպ/դ և հիշարժան է ւս/ս պահը, երբ որպես եորրետիր Ամեեւպե

Հ՛ա/ու/ Կաթողիկոս, համա/ն Ռուսաստանի շնորհազարդ Պատրիարքի հետ Կրեմ/ի Ռ սպ ենսկի նորւսշաք տաճարում միասնական աղոթք ենք բա րձրա ցնում առ Ասցւված մեր եկեղեցիների պայծառության ն նրանց եղբայրական սիրո ծ ա ֊ րսւտնութ/ան հա յցով: Հարազատության ջերմ մթնոյորտամ վերապրում ենք տարիներ առաջ Զւսզորսկի Հոզնոր ճեմարանում ուսումնառության մեր օրերի քաղցր հուշերը, մտաբերում ենք նան աստվածամերժ մռա յյ ժամանակները, երբ փակ Լին սրբազան ա յս տաճարի ղռներր. և նրա յա սն խորանից օրհնության ու պատգամ չէր վախաեցվում հավատաց/այ հոզինեյփն:

Փանք քեզ. Աստված, փշրված են այսօր կապանքները, ն {սնկաբույր ա յս տաճարի կամարներր վերստին յևցա ն են օրհներզությամբ ու աղոթքով. Ամենափրկչին հու- սացյայ բազմահազար հավւստւսցյայներով:

10 Դ

ւռ ււբ' Պ " ՚ււ ՚" ‘՛Ի„ո ,խ հ Iպաթ/աԱր շօ-ո ՚Հ , Հ ^ ա մ ռոա Ուղղափառ հկԼ-

(էրհե/ш / հող. Ոոախբարեպաշտ ա մեծագպւծ '> "Ո "հ ո / ■ ■

է Փ րկի ևղրսղր Ի Ք րիս ՚Բ "" մտահոասթ/աևև են ապրում

ш ш т ш п- “ И * ,/,'"'/,ա̂ ̂ 7 7 / 7 7 քЛ Լ ո , „ м щ , որ քրիստոսի հ ՛ 7 ^ 1 1 й ?1 որակի հարատև խաղաղաթթևր. Նրա արղարաթյամբ ժողովաբղեերի համն- ,'աշխ կկռթյա նր. Նրա ճշմարտռթբսմր մ ա ր դ կ ա յի ն ն ե ր երջանկաթյանր ' Հվա տ եսա թյա մբ ա ւխցււսհութրսմր եևբ համակված, որ ավանդապահ մեր Եկեղեզիևևրր սևրտ համագործակցությամբ. մեկտեղված ջաևբերով ա ռա վկ Աս հաօողկա են Ավետարանի ,ո„սի տարածման իրենց ա ոա բկա թ յռնըհա ևռն մեր ստեղծարար ո, խաղաղասեր ժոդովարդների րպարոտրսն և իԱբնիշխան մեր պետութ,անների զորացման: Քրիստոնեական սերն ա եղբայրաթյանր մեր մկրտվկ են մեր երկու ժողովաբղեերի բազմադարյա պատմոտրսն րնղհանար ավազաևամ: «ՍԼր Ոք երքվր անկանի» Պողոս/ւսն հիօներցով զորացած հավատամ ենբ. որ Սնդրեւսս ն Օ֊աղեոս ա Բարղաղիմեոս աոար/ա/ների բարոզաթյամբ պտղավորված ւ)նր Եկեղեցիների զավւսկներր երբոր// հազարամյակում ավետարանական պատ- զամների կենսավորմամբ կերտկա են հւսվատբով նորոզ/ա, և հախով թաավաո

իրենց կյանբն ա ապսպան:Սրտաբուխ ւսղոթբով աո Աստված, կրկին անգամ ջերմագին մաղթանբեերով

ողջանամ ենբ սիրեց/աI « % եղբորր Ո-ուսիո շնորհազարդ Պատրիարբին. (Ш и Ուղղափառ Եկեղեցու հոգևոր ուխտապահ բո/որ սպասավորնևրին և հավատաց/ա/ հոտին՛ հա յցկով. որ Տերը' ունկնդիր Հւպրապետակաև մեր մաղթանբին. երկար, բւսրիբով խցան կ/ւսևբ պարգևի Ձերղ Սրբաթ/աևր' ի մխիթարություն բարեպաշտ ոաս ժողովրդի: Սեր աղոթբև Լ նաև. որ անծիր Ռուսաստանի ոչ մի անկյունում այ/ևս երբեբ չխոնարհվեն ա չպղծվեև սրբաթյաևևերր. և Ձեր Տիրախևամ երկրի բո/որ ճանապւսրհներր աասջևորդեն դեպի Տաճար:

Ձերդ Սրբության.Ի հիշատակ մեր երջանիկ հանդիպման, թա ղ տվեբ Ձեզ նվիրե/ արծաթյա այս

սկիհր. որպես վկւս,ութւուև Մեր եղբայրության 6/ հավատավոր մեր ժողովարդների անկեղծ սիրո ն բարեկամության' ի Քրիստոս մեկ հավատով ամուր ա անխորտակ:

«Շնորհբ. սԼր և խաղւսղաթխև Տեաոն մերպ Ցիսասի Քրիստոսի եղիցի ընդ մեզ Խ րևդ ամեևեսեանսղ. ամէև»\

Ե Ր Կ Ո Ւ Հ Ո Վ Վ Ա Պ Ե Տ Ն Ե Ր Ը 'Շ Ր Ջ Ա Պ Ա Տ Վ Ա Ծ Ի Ր Ե Ն Ց Պ Ա Տ Վ Ի Ր Ա Կ Ո Ւ Թ Յ Ա Ն Ա Ն Դ Ա Մ Ն Ե Ր Ո Վ

ԳՈ

ՐԾ

ԱՐ

ԱՐ

Զ

ՐՈ

ՒՅ

Ց


ՊԱՇՏՈՆԱԿԱՆ ՃԱՇ' Ի ՊԱՏԻՎ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ՀԱՅՐԱՊԵՏԻ

Նույն օրը, երեկոյան, ի պատիվ Ամենայն Հայոց Հայրապետի, Պատրիարքարանում տրվեց պաշտոնական ճաշ, որին ներկա էին Ն.Ս. Ալեքսի Պատրիարքը, ռուս բարձրաստիճան հոգևորսւկանաց դասը, Ռուսաստանի Դաշնության նախագահի պաշտոնակատար 'կադիմիր Պուտինը, Ռ Դ կառավարության անդամներ, Ռուսաստանում Հ Հ արտակարգ ե |իագոր դեսպան Սոտեն Սահակյանը, քույր Եկեղեցիների ներկայացուցիչներ, թեմական խորհրդի անդամներ:

ճաշկերույթի ընթացքում վտխանակվեցին բարեողջույնի խոսքեր:Ռ Դ նախագահի պաշտոնակատարն իր ուրախությանը հայտնեց Ամենայն Հայոց

Կաթողիկոսի' Ռուս Ռւղդսւփաո Եկեղեցու աթոռանիստ այցելելու առիթով: Նա հայս հայտնեց, որ հայ-ռասակաե ավանդական կապերը կնորոգվեն հոգնոր առաջնորդների համագործակցությամբ ե կծառայեն երկու ժողովուրդների բարօրությանն ա առաջընթացին:

Հայոց Հայրապետն իր խորին շնորհակալությունը հայտնեց ներկաներին' ջերմ ընդունելության և ցուցաբերած եղբայրական մեծագույն սիրո համար: Նա հոգեկան մեծ բավականությամբ անդրադարձավ առաքելական իր սպասսւվորությանը հավատարիմ քույր Եկեղեցու բարեխնամ հայացքի ներքո ռուս ժողովրդի ներկայիս հոգնոր զարթոնքին, որին ըստ ամենայնի աջակցում է Ռուսաստանի պետությունը:

Վեհափառ Հայրապետը, իր խոսքն ուղղելով Ռուսաստանի Դաշնության նախագահի պաշտոնակատար Վլադիմիր Պուտինին, սաաց.

«Մեծարգո Վլադիմիր վլադիմիրովիչՄեր այցի առիթով ի -Քրիստոս Մեր սիրեցյա/ եղբայր. Նորին Սրբության Լկեբսի

Երկրորդի կողմից կազմակերպված սիրո այս ճաշկերույթին Ձեզ հետ հանդիպումը առանձնակի ուրախություն է Մեզ համար ն խորհրդանշական, քանզի մեր նախնիները մշտապես միմյանց հետ կիսե/ են հանապազօրյա հացը իրենց, նա ն' ցավերն ու ուրախությունները:

Հանուն Մեր Եկեղեցու և մեր ժողովրդի ինչպես և հայության այն հատվածների, որ. արդարև, նոր Հայրենիք են գտել հյարընկաւ Ձեր հողում, ողջանամ ենք Ձեզ և մւսղթամ ամենայն հաջողություններ Ձեր դժվարին ա պատասխանատա աոաքելաթյան մեջ: Մեր հանդիպումը ևս մեկ ակնառու վկայության է մեր Եկեղեցիների ա ժողովուրդների դարավոր անկեղծ սիրո ն անանց բարեկամության' լինելով սւրդյանքը նաև մեր պետությունների ջերմհարաբերության:

Պատմության խաչմերուկներում մեր ժողովուրդները դիմակայե/ են բազում դժվարություններ' ապավինած Աստծան ա միմյանց, որպես եղբայրներ, որոնց շահերը գրեթե միշտ եղկ եևընդհանար ն նույնական: Մխիթարական է Մեզ համար, որ այսօր նս քաղաքական, տնտեսական, ընկերային, ինչպես և հոգևոր կյանքի դժվարաթյաններամ մեր Եկեղեցիները, ժողովուրդները ն պետաթյանները իրենց վսւխհարաբերաթյանները կառուցում են եղբայրաթլան նայն այն հիմքերի վրա, որ անխաթար են մնացել դարերի փորձություններում:

Մենք հավատամ ենք. որ իրենց հոգնոր ա պետական ղեկավարների իմաստուն սւռաջնորդաթյան շնորհիվ, մեր ժողովուրդները հայրենյաց սրբազան հպ ում պիտի կերտեն իրենց բարօր, երջանիկ ա խաղաղ կյանքը:

| ;Я и Т ‘Ш К Ь12 Դ

Ма. հասում ենթ էԿպՕբիպԻ եահսարա ցորւսկօ Р! կկսրկռրաթրաիսճեհզորիր Հա,րն1փ1>1»-

ճաշկերայթից հ!"1 ՚ո 1 Ա ՚ հ ս ՚ փ Ա " ի | | [ , ո ր7 ^ ? ա ^ ա ն ՝ իր հարգանքի

....

Խ ճ ա Ի, 7 մճ " Ո հ 1ш.7 В.р1.ша Ш,ЯЬ,ЫП.И ЬЬФП. ՚ (.նհափսւօ Հ ա յր ա պ ե ս

. р м Ш ա- .......* ................... ... լկ^ * ՛""'■

Հայրապետական ւ1սւոբԱո4 Ս- Աւ№(ւսւփրկի} տաճարում

ռուս ժոդովրոի հոգնոր վերարթնությունն է խորհրդանշում: Հոյակերտ այս տաճարը վեր հաոնեց րևղսւմենր 6 տարում, նույն տեղում՜ մինյն 30-ական թթ. կանգուն նկեղեցա ճիշտ նմանությամբ: Քրիստոսի եկեղեցու բարենորոգ ու հիասքանչ տեսքի համար հոգևոր Հայրերր գոհություն ու փսաք վերառաքեցին աո Աստված սւղո- թե|ով. որ Տերր բարեխնամ իր սւ?ր այսուհետ նս պահի իրենց ժողովուրղների վրա: Ն.Ս. Ալեքսի Երկրորգի ուղեկցությամբ Վեհավոսռ Հայրապետը շրջեց տաճարի սրահներում, ծանոթացավ հոգնոր-մշակութային և պատմական մեծ արժեք ունեցող թանկարժեք ցուցանմուշներին:

Նայն օրը Գարեգին Բ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսն այցելեց Մոսկվայում հայկական Ս. հաս եկեղեցու կառուցման համար հատկացված տարածք:

երեկոյան վեհափառ Հայրապետն րնղունեց հայ թեմական խորհրղի և հա-


մւսյնքի անդամներին: Փոքրիկ հյոտասիրությաե, մտերմիկ ու ջերմ զրույցի մթնո- |որտում փոխանակվեցին բարեողջույնի խոսքեր: Նորին Սրբությունը ծանոթացավ Մոսկվայի հայ համայնքի, ռուսահայոց թեմի ներկա կացությանն ու գործունեությանը, կառուցվելիք Ս. 1սսւչ եկեղեցու շինությանը վերաբերող խնդիրներին: Վերջում Հայոց Հւսյրապետն իր խորին շնորհակալությունը հայտնեց ներկաներին' իրենց Մայր Եկեղեցուն ու հայրենիքին այդքան նվիրված լինելու համար:

ՕՐ ԵՐՐՈՐԴ, 2 Ս՜ԱՐՏԻ

Մարտի 2-ին, հինգշաբթի օրը. Մոսկվայի հայոց Ս. Հարություն եկեղեցում սկսվեց առավոտյան ժամերգությունը: Ցնծության մեջ էր ներկա հավատացյալների հոծ բազմությունը, քանզի այդ օրը Հա յ Առաքելական Եկեղեցին նշում էր Ս. վարդանանց հերոսամարտի հիշատակի տոնը, որը նան Վեհափառ Հայրապետի Անվանակոչության տարեդարձն էր:

Կեսօրին Վեհափառ Հայրսւսլհտը ժամանեց եկեղեցի:Հանդիսավոր թափորը հայոց պատվիրակության անդամները, Ռուսաստանի

հայոց թեմի առաջնորդ Տ. Տիրան արքեպս. Կյուրեդյանը' հոգևորակսւնաց դասի հետ, «Հրաշափառ»-ով, զանգերի ղողանջներով Նորին Սուրբ Օծությանն առաջնոր- դեց դեպի Ս. Հարություն ստւսջեորդանիստ եկեղեցի:

Փոքրիկ արարողությունից հետո Վեհափառ Հսւյրապեւրը, իր պատգամը ուղ- դելով հայորդիներին և նշելով, որ կարծես նախախնամության կամքով այս այցը զուգադիպեց Վարդանանց տոնին, ասաց.

« Սիրե/ի Սրբւսցաե, սիրե/ի բարեպաշտ հա/որղիք.Մեց համար հոգեկան մեծ բավակաևություև, ուրախության է գտնվեք այս

սրբւսցաե կամարների ներքո, ար տարիներ առաջ ծւսոայե/ ենք և Մեր աղոթքն ենք ա յս Սուրբ Սեղանից առ Աստված բարձրացրեք որպես սարկավագ, որպես Զագորս- կի Հոգևոր Ակադեմիայի ուսանող: Այսօր մուտք ենք գործում ա յս եկեղեցուց ներս որպես Հայրապետ Ամենայն Հա յոց ե բերում ենք ձեզ օրհնություններ Մայր Աթոռ Սուրբ էջմիածնից, բերում ենք ձեզ մեր հայրենաբնակ ժողովրղի սերը և ողջույնները: Կաթողիկոսական ընտրությունից հետո, ինչպես մեր հին Եկեղեցիների ավանդույթն է. Հովվապետը եղբայրական ա յց է կատարում՛ հարգանք մատացե/ա քույր Եկեղեցիների հոգևոր պետերիև: Մեր աոաջին նման ւսյցե/ութ/անը Մենք կատարեցիևք Ռուս Եկեղեցու հոգևոր պետ Ա/եքսի Երկրորդին' Համայն Ռուսիո և Մոսկվայի Պատրիարքին: Օդանավակայանից սկս/ш / մեր նկատմամբ տեսանք ջերմ վերաբերմունքի դրսևորում, որը. վստահաբար. Ռուսաստանում, ի մասնավորի'Մոսկվայամ ապրող հայության նկատմամբ գնահատանքի արտահայտությունն էր: Այդ ջերմ, ուշադիր, հւսրգայից, եղբայրական վերաբերմունքը բխ ում էր նաև մեր երկու ժռղովարղների ն մեր երկու Եկեղեցիների դարավոր բարեկամական հարաբերությաեևերից:

Նորիև Սրբության Ա/եքսի Երկրորդի հրավերքով Մենք ներկա գտնվեցինք Կրեմ/ի եկեղեցու մեջ Ռապեեսկի տաճարում մատուցվող արարողութ/անը, որից հետո Նորին Սրբության հրավերքով եկեղեցի և եկեդեցան կից ընդունե/ության դւսհ/իճ այցե/եց Ռասւսստաևի կառավարութ/աև ղեկավար և ևախագահի պսւշտոևակատար վ/ա -

14 Գ

,;Н,„ „։ф „երկր/, ներկա կս՚ք/ոթ/աե. մհրեոկաւ " ' ՚ ՚ էսհ1ւցրԱց։ որ շա րունակվեր,, ենմասին: Նախագահի պաշտոն,,, ' Ա1ԱԱձ ւր ձտկցուր>,աև մակարդակի

ե ղ ր պ ր յ / թ կ ա <11՚ր Ժողովրդի գավակս,ց. Իրննբ վրա. որ ԻՐԱ՛Ր մշտապես „ո ,/ ., ^ ^ ,.,,մսպրա ,իսմ Է մէյր 1ոպրևևիբր և մերրեկարսմեե ա/ե դժվարութ/ա , 1 ч / . „„„տ ա տ ա նի սահմաևներխ, ներս:ժող„,ի„ՐԴՐ Ինչպես Տա րա պ ա Հ ՚ ՝ „նակսորարի մասնավոր,Ոպ համար ^ դրոնորվա, հարգանքր եւսշադրութրււնր հ իր ԴՊ՛Ա՛ /'/" /• / • . պ,տահարրւււբւաեեերր ե

օ ր ժողովրդի զավակաց Լ ո վ ա ր դ ր : Սեր

1 ս,1 րդ1 7 '!Հ ո ^ " " " ե կ ե դ կ ^ Ո՛Ր *>Ր ՕողովրոԻ 4ավակոՀբ ամեն օր իրենցա Տ ե ն ա ո ձ !,,վ ա ծ ,ա ,,*ր ս ,ցև ո ,մ ն ադոբբի Ո„ս սա րր,բա ն միջոցով իրենց կ ա , , հաղորդակցական,,, հարաբերական,, հաարսոբամ մեր ս բ ա բ մ ո դ Հ մեր ա ,/ե կ , սրբԼա ե ժաոաևզռթբսև ո, ավաևդաթբսԽ, հետ պահս,անկով իրենց ազզա/ին ,/իմագիծր. „ т и ф , ո„ին. շարանս,կե/ով պահս,անկ մեր ,եզո,ն. պահ- պանն, եաե էէւ/հ ամեն,,, որ բնորոշում I ,Խ , որպես ատ,, որպես նա , ա զգ

սսօր. եսվսս,խնամս,թբսն կ/սմբով կարծես. Սեր ա,ցր գազաղիպամ Տա,Եկեղեցո, կա րնո„ա ,ո„ն մի „անի: Դա Վարդանանց տոնն . որ մեր Եկեղեցին նշումI

Վարդանանք, ինչպես գիտեր. ա,ն հա , բաջորդիք Էին, ովքեր 451թ. կանգնեցին պարսի,, դեմ պա,պարսեկս, հա,բենին ն հսսիարբր: Նրաեբ նահատակվեցին, նրանց արրսմր и, հավատով նվիրագործվեց մեր Եկեղեցին ե մեր Հւպրենիբր: Վաբդանանբ դարձան ափն հւս/ո/թրսն, խորհս,րդր մեր պատմոտբսն, մեր ,ինկո,թ ,ա ն: Ոոտա- րանցար հա, Վարդանանց խոսբսվ բեղունում /. իր հավատբր որպես իր Էո,թ,աե անրակ,բկի մասր. ինչպես Վարդ,սեր պիտի ասեր որպես իր մաշկի, իր մորթի գա,են լ րնկւպումբրիստոնեական հավատբր: Ասացինբ նախախնամս,թ,ո,ն. նախախնամս,- թ,ան կամքի դրսնորումե ենր տեսնամ ա/սօվա ա,ցի ն ա/ս տոնի զուգադիպման մեջ. որովհետև Հա/րապետի համար ինչն ավկի նվիրական պատգամ կարող է փ նկ ուղղեր,, իր ժողովրդի գւսվակաց. հավատավոր հա/որդիներին, բա ն հավա- տարմութ/ունր հա,րենբսց ժաոաևգաթբսևր. մեր հսղրերի սրբազան հավատբին. բան շարունակն, վւսո պահեք. հավս,տարմութ,ուև ղրսնորկ բրիստոնեական մեր հոգևոր արժեքների նկատմամբ՝ բրիստոնեութ,ունև րևկա ,կով որպես ձեր մաշկի գա ,նր ձեր Լար,տեր. հայկականութ,աև ն հա/ի ր՚՚ոոոշմա ն ամբողջակաևութ/անր: 1Ռր մաղ- թանրն է. որ վսսրված մևաբ. որբաև է, համեստ, ա/ս եկեղեցուն ա,ս եկեղեցու միջոցով ձեզ փոխանցվող մեր /700-ւսմ/ա բրիստոնեական պատմաթ/աևր: Արդեն իսկ երկու օր առաջ տեսանբ. որ նոր եկեղեցու հիմբերն են դրվում:

ք,Խպ /սե/ի դաոնան ձեր հոգաց դեպի երկինք բարձրացող աղաչաևքև ո, պւսղատաևքր մեր Երկևւսվոր Հոր կողմից, և Աստված փոխադարձի ձեր հա ,ցիև և ձեր խնդրանքին' պւսրգնե/ով ձեզ երջանիկ ա բարօր, խաղաղ և արգասաբեր կ/անք Մոսկվսղում ն /Խւսսւստսւևի հ/արրնկա/ հողում: Թող Աստծո սերր տարած/ա, լինի ձեզ վրա. ուղեկից փևի ձեզ ձեր կ/աևքի ողջ րևթացքամ:

Մեր Տիրոջ' Հիսուս Քրիստոսի շևորհքր. սերր և խադաղութ/ուևր թող փևեև ձեզ հետ. բո,որիս հեզ, ա/ժմ և հսւվիտրսևս հավիտեևից. ամեն ՜.


Հավստտ պատգամի, Ռուսաստանի հայոց թեմի առաջնորդ Տ. Տիրան արքեպս. Կյուրեյլյսւնի ողջույնի ն բարեմսւղթանաց խոսքի, Վեհափառ Հայրսւպետը թափորի առաջնորդությամբ դուրս եկավ եկեղեցուց' իր օրհնությունն ու -Քրիստոսի խաղաղությունը բաշխելով հայորդիներին:

ՊԱՇՏՈՆԱԿԱՆ ՃԱՇԿԵՐՈՒՅԹԻ Դ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԴԵՍՊԱՆԱՏԱՆԴ

Նույն օրը, երեկոյան, Ռուսաստանի Դաշնությունում հայկական դեսպանատունը պաշտոնական ճաշկերույթ կազմակերպեց ի պատիվ Ամենայն Հա յոց Կաթողիկոսի, որին ներկա էին Մոսկվայի ն Համայն Ռուսիո Պատրիարք Ալեքսի Երկրորդը, քույր եկեղեցիների բարձրաստիճան հոգնորականներ, տեղական իշխանությունների ներկայացուցիչներ, Մոսկվայում հավատարմագրված դիվանագետներ, համայնքային խորհրդի անդամներ, Մոսկվայի հայկական համայնքի մշակույթի, արվեստի նշանավոր գործիչներ:

Համատևդ սւղոթբի պահին

Ջերմ մթնոլորտում կրկին անգամ երկու քույր Եկեղեցիների պետերը կարևորեցին դարեր շարունակվող բարեկամական հարաբերությունների էլ առավել ջերմացման ու ամրապնդման անհրաժեշտությունը, որն իր հերթին կխթանի երկու եղբայրական ժողովուրդների հարաբերությունների սերտացմանը:

■Քանի որ Ս. Վարդանանց տոնը Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի անվանակոչու- թան տարեդարձն է նան, ապա այդ առիթով նս շնորհավորանքի ու բարեմսւղթանաց խոսքեր ասվեցին' ուղղված Վեհափառ Հորը:

Ուրախություն հայտնելով ջերմ ընդունելության համար' Նորին Սրբությունը նշեց, որ իր անձի նկատմամբ ցուցաբերված հարգանքն ինքը նկատում է որպես

1 6 դ ______________ \ :& г ы 1 г н ՝ъ շ000_ .

ււ1ւ.իււ.1||,ւ1ւ (1>.1|.>ւ||»ւ1' Ь»Ч'П‘«Ч ' |И " Ч 'Ф " * ^ ц ^ ф С ^ ф п ф й ^ и 1 ЧЬрվեհափառ Հայրապեւրր. իր 1ШИФ |1 П1ПП“ 1ПЧ սՍ< I ՚

կաննրիԱ, ասաց.

«(//>րէ><,/ւ"1 եղբայր ի -И/фш/иш. ւ/րրոա/աե խոսրերր հասկանա,ո,1ГЩ , , » « * « ',ա ,Փ № > » " « ■ ՚ Ա ,,1.ՐԼ „ „ „ „ Խ ,,,,,! ,,

* պ 7 ՛ * “ ՛■■տո,կ,սւ I։. պււսւտթ/Հ' / ւ И ,,,,,,у,»///»/, 'ПЛр 1/ամ1ւԽւմ

: : — բսւթ,մանչի մի?Ո9ոՓ

րսչպսս "/>■ / / /Րոււհւհււաւմ ւհննյ Ձեր հյուրր ե. որպես նորրեւրիրՄեր եղբայրական սերր ե հարգանրրՁեր անձին. Ձեր անձի

մխոցով՝ Ոոա Ոպղափաո Եկեղեցան ն ոոա հավատավոր ժողովրդին ո, նան պե- Հո 'У Х Մեն,, ուրախութ/ամր հե,րեո,մ ենք Ոոա Եկեղեցո, օրավար դորացող Հ ի ն ա Լ ր ս ն ր ն ծա ոա ,ո,թ,ա նյ, որ նա իրականաք,նո,մ է հանրո,թ,աե. ժողովրդի /„/սերում, որի արդ,ո,նքամ կ ձեռբ / րերամ հ ե ղ ի ն ա կ ո վ г,ողովրդի մոտ ն հեոինակոտրոն. որ իր ծաոայաթյան ն աշխատանքի շնորհիվ ձեոք I ՐեՐո ,մ նան Ռոա Եկեղեցին և Ձերո Սրրո,թ/ո,նր: Ձեր աշխատանքի արդյունքի ն ծաղկող Ռո,ս եկեղեցու մասին են վկայում այն թվերը, որ ն ե ր կ ա թ ե ցի ք քիչ առաջ այստեղ: Մենք ՚ անշուշտ, նման տպավորիչ բվեր չենք կարոդ ներկա,ացնեյ. սակայն մենք հոցն պես ՛փորձ,,,մ ենք մեր ժողովրդին վերադարձնե, դեպի իր հավատքի ճշմարիտ ակունքները, որից, ինչպես ոաս հավատավոր ժոդովարդր. անցնող սւն- աստվածո,թ,ան տարիներին նեոացե, էր հարկադրաբար: Նորանկախո,թ,ան պւս/մանններում վերատսրբոնք է ապրում նան Հա , Եկեղեցին: Գրեթե ա,ն բո/որ պորտներում որ հիշատւսկեց Ձերղ Սրբութ,ո,նր. աշխատանք Է իրականացնում, նւպնոր ծաոա/ութ,ուն է կատարում նան Հա , Աուսքե,ական Եկեղեցին իր հոգևոր սպասավորների մխոցով: Գ/խւսվոր աշխատանք,р. բնականաբար, մեղ համար հոգևոր կրթությանն ո, դաստիարակուբ՚ո,նն Լ -Քրիստոսի Ավետարաևի պատգամներն ո, պատվիրանևերր ջա մբեյն է մեր ժողովրդին. Եկեղեցու կերտո/մր յարաքաև- ցուր նավատաց/ա/ի հոգաց ևերս: Ա/ղ իմաստով անհրաժեշտ էր. որ մենք նա/ևպես կարողանայինք համայրն/ պակասր մեր հոգնոր շարքերում, որի համար հիմնվեցին երկու հոգնոր կրթական հասցւատութւուններ Սնանում ն Գ/ումրիում: Աշխատանք I կատարվում նաև. որպեսցի նորոգվեն հին եկևդեցիներր. որոնք խոնարհված էին երկար տասնամյակների անաստվածության այղ շրջանում և ևաև կառուցվեն նորերը:

Հայ Եկեղեցին հիմնական աշխատանք է իրականացնում երիտասարդության կրթության ո, դաստիարակության ասս/արեգում: Եկեղեցին իր հովանավորության տակ Լ վերցրեյ նախկին մանկսւպատաևեկաև ստեղծագործական կենտրոններից (պիոներ - պայ ատննրից) մի րանիսր. որտեղ նրանց, հիմնական ուսումնական աշխսւտանրնե/փն գոպահեո. տրվում Լ նան հոգնոր կրթութ/ուն ա դաստիարա-


կության: Աշխատանքներ են իրականացվում նաև հիվանդանոցներում, ար բացեք ենք հատուկ մատառներ: Ունենք հոգևոր սպասավորներ, որոնք իրականացնում են հոգևոր ծա ռա յությա ն բանտերում, ազատազրկման վայրերում, ինչպես նաև բանակում, և ուրախությամբ հայտնում ենք, որ այդ հաստատությանց ղեկավարության նախաձեռնությամբ կառուցվում են առանձին մատուռներ: Մենք գիտակցում ենք, որ մեր ծառայությունը առավեյ արդյունավետ, արգասաբեր կարող Էլինեյ, երբ մենք մեր ուժերը մեկտեղենք, համատեղենք, միացնենք մեր քույր Եկեղեցիների հետ, մասնավորապես ա յս տարածաշրջանում առկա քույր Եկեղեցիների, ի մասնավորի' Ռուս Ուղղափառ Եկեղեցու հետ : Այս կապակցությամբ կուզենք Մեր շնորհակա- /ությանը հայտնեք Նորին Սրբությանը' իր օրհնության համար, որով վերականգնվում է ուսանողների փոխանակության գեղեցիկ ավանդությանը: Մենք հավատամ ենք և վճռականորեն ենք տրամադրված, որպեսզի նորոգվեն և վերականգնվեն բո/որ հնարավոր կապերը, որոնք պիտի սերտացնեն, զորացնեն մեր Եկեղեցիները: Տակավին այստեղ ճանապարհվեյիս Մենք ինքներս մտածում էինք մեր երկու Եկեղեցիների միջև երկխոսության սկզբնավորման նման մի առաջարկ բերեյ: Ուրախ ենք, որ մեր մտածումները և զգացումները համընկնում են: Մեր խորին համոզումն է, որ նոր դարաշրջանում, նոր հազարամյակում, երբ մարդկությանը կանգնած է նոր հրամայականների, նոր մտահոգությունների առջև, անհրաժեշտ է, որ մենք, որպես Եկեղեցիներ, մեր ծառայությանը յիարժեքորեն և ամբողջականորեն իրականացնենք մեր հավատավոր ժողովուրդների կյանքում՛ գիտակցումով, որ եթե կյանքը խարսխված չ/ինի Քրիստոսի Ավետարանի /ա յս սկզբունքների վրա, բարձր բարոյականի վրա, 20-րդ դարի բո/որ ձեռքբերումները' գիտական, մշակութային բո/որ ո/որտներում, կարող են վերստին չարիքի վերածվել ազգերի և պետությունների կյանքում: Այս իմաստով Մենք Մեր ձեռքը երկարում ենք մեր քույր Եկեղեցիներին, ի մասնավորի' Ռուս Եկեղեցուն, համագործակցության համար, որ բխ ում է մեր դարավոր պատմության ոգուց և թեյադրանքից: Մենք ա յս հանդիսավոր պահին մեր աղոթքն ենք բարձրացնում առ Աստված, որպեսզի Տերը զորացնի Մեր Եկեղեցիները, նրանց սպասավորներին, եղբայրաբար, ձեռք-ձեռքի տված իրենց ծառայությունը բերի մեր հավատավոր ժողովրդին' ի զորացումն մեր պետությունների և ի հաստատումն ա յն ջերմ եղբայրական հարաբերությունների, որոնք ձևավորվե/ են մեր ժողովուրդների կյանքում անցած հարյուրամյակներում: Մենք վստահ ենք, որ առաջիկա տարին, երբ մենք պիտի տոնախմբենք մեր քրիստոնեությունը պետական կրոն հռչակման 1700-ամյակը, ա յն պիտի մեր քրիստոնեական համեղբսւյրության զորացման, ամրապնդման նոր առիթ յինի, որի ծիրից ներս պիտի օգտվենք նաև Ձեր առաջարկից' իրականացնելու մեր Եկեղեցիների միջն երկխոսությունը:

Թ-ող աստվածային Մուրբ Հոգին առաջնորդի մեզ և մեր ընթացքը դեպի սեր, եղբայրության և համագործակցություն, ամեն»:

Այնուհետև Գարեգիև Բ վեհա փ ա ռ Հայրապետը իր խոսքն ուղղելով ՌԴ-ում Հայաստանի հանրապետության արտակարգ ե լիազոր դեսպան տիար Սուրեն Սսւհակյանին և բոլոր ներկաներին' ի մասնավորի նշեց, որ աոաջին պաշտոնական այցը թելադրված էր մեր երկու ժողովուրդների պատմությամբ ե մեր Եկեղեցիների միջե տիրող դարավոր բարեկամական հարաբերություններով:

« /

18 Գ

... ,м

^տ խ ա մ /ռ ր //# ,ւկևղկթ1 հոցն,,,, պետին. Մեր սիրեց,ա,րԽ ,ինբ1Ռ ր Հ ՚լ ւ, Մւակւիպի Պատրիարր Անքսի երկրորոին: Մեր աոաջին

՚՛ * * եր" ո՛ * * * * + ^ ա !1 ո ^ '> Ր բարեկամական հարաբերականներով: Դարս ղողով Մա,, , Աթոռ տիրող ա րա *! /Ա ն կիր։ ппу (ւա1,աս,ստեի

' ^ ^ ՚ սոսրր ՞ (,րհն,,պ ,ինի Հ ; Ս,տ. երբ ոոաի ոտրր մտավ նարս, հ ո ,,,,»: Ա ,„ 'Խ ր ք ր ղ ս Հ Ի ք ^ ր Հ վե 1 Լ , ամո!ր Ո, հաստատուն բարեկամական մեր ժողովուրդների ն մեր Եկեղեցիների միջն: Մենք աոաջին Խպրապնտական Մեր ա ր,,,,/ եկանքհաարատեյա. աոավն ես նպաստն,ո, ս „„ ե „բա ,ր „,թ ,ա . ջերմ հարաբերականների ամրաց

մա նրՀրբսպ մա նրեա վա տ ր,̂ոարե,տա/աններն անպաւմանորեն իրենց անդրադարձր պիտի , սեննան ինքս,ես մեր ,Խոովար,,ների բարեկամս,բրսն. այնպես /., մեր երկո, պետականների փոխադարձ եղբայրական հարաբերականների վրա: Անցնող ար, երկո, օրերի րնթացրյսմ այն վերաբերմանրր. որ մենր ապրեք,ինր Մեր սիրեցյա, ե ,,,՛,,,, կողրին. Մեր սիրեց,այ Սորորի,, ո, նան իրեն շրջապատս,, հա,նոր ղասից ն հավատաց,այներից. դեպի Մեղ եկա, օերմ ս,նկե,ր\ եղրա/բական հարաբերությունների ճշմարիտ վկայող* յա են Լին: Մեր սիրերս,/ եղբոր■ Նորին Արբոտ,անհետ Մենր աղոթբի կանղեեցինր (հսպենս- կի եկեղեցում կրեմ,ի տարածքում: ատ սիրեցյա, եղբոր կողմից Մեղ մեծսպո,ւն սրստիվր շնորհվեց, երբ հրավիրվեց հաերապետաթրսն նախացահի պաշտոնակատար. կառավարության ղեկավար Վրայիմիր Պոորիեր մասնակցեի, ճաշին ն մեղ հետ միասին այղ սիրո սեղանի շուրջ ղտնվեթ,. այնահետն նան առանձնացրույց անենա/ու: Մեղ համար, որպես Հայոց Հայրւսպնտ. մեծսպայն մխիթարության էր ,սե, Ռուսիո նախացահի պաշտոնակատարի նախանձախնդիր արւրահայտաթյուն- ներր. վերաբերմանքր հանդեպ հայոց պեււաւթւունր. հայ ժոդովարդր. նրա ներկան ն նրան հացող հարցերն ա խնդիրները:

Այսօր Մենք այցե/եդինք Մոսկվայի նորակառույց Սուրբ Ամենափրկիչ եկեղեցի, սքանչացումով մուտք ցործեցինք նորակառույց այղ տաճար, որը ոաս ժողովրդի հավատքի կենդանի վկայությանր. իրեղեն մարմնացումն Է: Այդ հիասքանչ եկեղեցու կամարների ներքո Մեր հոցա մեջ բարձրացավ խորհուրդն ա յն տոնի, որ այսօր տոնախմբում Է Հայոց Եկեղեցին՝ Սրբոց վարդանանցխորհարղր: Գիտեք, որ շուրջ 1500 ցոսրի առաջ. 4 5 ! ր .. Վարդանանք դարս եկան պարսից դ եմ իրենց կյանքով պաշտպանն,ա հա/ոց քրիստոնեական հավատքր: Այսօր թեպետ անհրաժեշտա- թյունր չկա սւր/ուն հեղերս, սակայն Վարդանանց հոցնոր պւստերազմր մենք' թե՛ ոաս ւսցցր. ն թ ե'հա յ ացցր. շարունակում ենք մղե, մեր կյանքի բո,որ ասպարեզներում սւռավե/աբար հոցնոր ւսսպարեցում: Մենք տեսանք ա/դ նոր խորհրդի համահունչ ղրսեորումր Ամենավտկիչ եկեղեցու ա/դ կառույցի մեջ. որբ « Մահ իմացեա, անմաեութխն I» արտա/սս/տութ/ան փոխարեն հնչում Է -Կեա նք իմացեա, անմա- հութիւն Լ» ; Ուրեմն, այս խորհրդով ամենուր ապրենք և կերտենք մեր անմահությանը մեր նս/աստր բերերս/ մեր ժողովուրդների բարեկամաթ,ան նվիրական սուրբ գործին

Այս ուրախ, հանդիսավոր պահին ես ոպամ եմ նան իմշնորհակա,աթյան խոսքն ուղղե, մեր հարցարժւսն դեսպանին, որն ա յս ցեղեցիկ հանղիպամր. երեկոն


պարգևեց մեգ, ե ի նշան մեր շեորհակա/ական զգացումների, կուզեմ փոխանցեք մեր պատվարժան դեսպանին մի փոքրիկ հիշատակ' քրիստոնեական խաչ, որին ապավինա ծ' զարեր շարունակ ապրեք ենք: Փառք և գոհություն մատուցե/ով աո Աստված' կրկին անգամ իմ խորին եղբա/րական երախտագիտությունն եմ հայտնում Մեր սիրելի եղ բորր Նորին Մրբություն Ս/եքսի Երկրորդ Պատրիարքին, նան մեր տուն, մեր օջա խ ' հա յոց պնտության դեսպանատուն իր այս այցի համար, հավատքով, որ եղբայրական զգացումներով մենք պիտի աշխատենք ի փառս մեր ժողովուրդների, ի պայծառություն մեր երկու Եկեղեցիների ն մեր հավատավոր զավակների:

Մենք, որ այսօր ներկայանում ենք Նորին Մրբությանը մեր Եկեղեցու ամբողջականության մեջ' հոգևոր ե աշխարհիկ դաս, հավատացյալներ, բոլորս մեր աղոթքն ենք բարձրացնում առ Աստված' հա յցելով Նորին Մբաթյանր երկար, առողջ կյանք և բեղուն գործունեություն»:

վերջում Նորին Սուրբ Օձություն Գարեգին Բ Հայրապետը ներկա հայորդիներին պսւտգամեց հավատարիմ մնալ նախնյաց հավատքին ու, հարազատ Եկեղեցու ավանդություններին, մշտավսւո պահել Ս՛այր Աթոռ Ս. էջմիածնի լույսը հոգիներում, սերն ու նվիրումը Մայր Հայաստանի հանդեպ և անտարբեր չլինել հայոց համայնքում ծավալվող աշխատանքների նկատմամբ:

ՎԵՐԱԴԱՐՁ ՀԱ6ՐԵՆԻ-Ք,ՄԱՅՐ ԱԹՈՌ Ա. ԷՋՄԻԱԾԻՆ

Ավարտելով իր անդրանիկ պաշտոնական այցը Ռուսաստան' մարտի 3-ին, ուրբաթ օրը, Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Գարեգին Բ Ամենայն Հա յոց Կաթողիկոսը վերադարձավ Մայր Հայրենիք' իր հետ բերելով երկու ժողովուրդների նորոգված բարեկամությունից բխող ջերմագին սերը:

Նորին Սրբությանը «Զվարթնոց» օդանավակայանում դիմավորեցին Մայր Աթոո Ս. էջմիածնի միաբանները, կառավարության անդամներ, պաշտոնատար այլ անձինք:

ԳՈՀԱԲԱՆԱԿԱՆ ԱՂՈԹՔ ՄԱՅՐ ՏԱՃԱՐՈՒՄ

Մայր Տաճարում, Իջման Ս. Սեղանի առջև, Ամենայն Հայոց Հայրապետն իր գոհաբանական աղոթքը վերառաքեց աո Բարձրյալն Աստված, ապա ներկաներին, հակիրճ տեղեկություն տվեց կատարված այցելության մասին' ներկայացնելով իր հանդիպումները Ռուսաց Պատրիարքի, Ռ Դ նախագահի պաշտոնակատար Վլա դիմիր Պուտինի, ղեկավար անձանց, հայ համայնքի ներկայացուցիչների, հավատացյալ ժողովրդի հետ:

Վեհափառ Հայրապետը կարևորեց պաշտոնական այս այցելությունը' նշելով, որ այն էապես նպաստելու է երկու քույր Եկեղեցիների, եղբայրական ժողովուրդների, հետևաբար նաև երկու պետությունների բարեկամական հարաբերությունների սերտացմանն ու ամրապնդմանը:

ՄՈՒՇԵՂ ՍՐԿ. ՀՈՎՀԱՆՆԻՍՅԱՆ

Հ Ա Յ Ր Ա Պ Ե Տ Ա Կ Ա Ն Կ Ո Ն Դ Ա Կ ՆԵքե վ Օ Ր Հ Ն Ո Ւ Թ - Յ Ա Ն Գ Ր Ե Ր

ԱՄԵՆԱՑՆ ՀԱՑՈ6 ԳԱՐԵԳԻՆ Р ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ ԿՈՆԴԱԿԸ

ՏԻԱՐ ԳԵՈՐԳ ԴԱՔԵՍՑԱՆԻՆ «Ս. ԳՐԻԳՈՐ ԼՈՒՍԱՎՈՐԻՉ» ՇՔԱՆՇԱՆՈՎ

Պ ԱՐԳԵՎԱՏՐԵՄ 1Ւ Ս՜ԱՍԻՆ

ԱՌ ՍԻՐԵՑԵԱԼ ՈՐԴԻՆ ՄԵՐ ԵՒ ՀԱՐԱԶԱՏՆ ՄԱՅՐ ԱԹՈՌՈՑ ՍՐԲՈՑ ԷՋՄԻԱԾՆԻ

ՏԻԱՐ ԳԷՈՐԳ ԴԱՔԷՄԵԱՆ,Ոք' ՑԱՄՄԱՆ, ՑՈՐԴԱՆԱՆ

фшпр ենք վերառաքում աո Աստուած. որ Մայր Հայրենիքից և համօրէն սպգիս Սրբութիւն Սրբոց Մայր Աթոռ Ս. էջմիածնից բագմամդոն հեռաւորութեան վրսւյ գտնոււպ Բիբլիական Ցորդանսւնի ափերին Րնակո.թի.ն հաստատած հաւատաւոր Մեր (լսսակսւց հոգիներում րոցավաո Լ սԼրն ու նուիրւսմը աո ազգային ու եկե

ղեցական ւսւանղներն ու սրբաթիւններր:Սրտի անհուն ուրսւխոտեամբ տեղեկացանք Ցորղանանի հայոց բարեջան

առաջնորդ, Գերաշնորհ Տ. վահսւն արքեպիսկոպոս Թօփւպեանից ագգանպաստ ու եկեդեցանուեր Ձեր ձեռնարկումների մասին, որոնք պսակազարդում են Ձեր կենաց

ճանապարհը:Ուրախ ենթ անչափ, որ հայապահպանութեան ու ագգասիրական վեհ զգա

ցումներից մղուած' Սեր անձնական միջոցներով հիմնել էջ 'փւլպԼնկեան Ազգային վարժարանի մանկամսուրի բաժինը և այժմ մեծ հոգատսւրութեամբ ու խսւնդա- վսաութեամբ Սրբոց պատկերներով զարգարում 1ք Տիրոջ աոսւքեսւ|ի անունը կրող

Սուրբ Й-ադէոս եկեղեցին:Եկեղեցսւնուէր անսակարկ ծաոայութեան. մեր սւմենքիս հոգիների ծննդավայր

Մայր Եկեղեցու նկատմամբ ունեցած անուրանալի Ձեր վաստակի բարձր գնա

հատանքով' Միսւծնաէջ Սուրբ Աթոոից յղում ենթ Հայրական Մեր սէրն ու


օրհեութիւնը և, ընդսւոաջելով բարեջան օաաջնոբղի ազնիւ խնդրանքին, Հայրա պետական Մեր այսու Կոնդակաւ շնորհում ենք Ձեզ մեր Սուրբ Եկեղեցու

«ՍՈՒՐԲ ԳՐԻԳՈՐ ԼՈՒՍՍՒՈՐԻՉ»

բարձրսւգոյն աստիճանի շքանշան:

Աղօթամ ենք սա Բարին Աստուած, որ Ամենակալ Տէրը բարեխօսութեամբ

հաւատոյ Հօրն մերոյ Սրբոյն Գրիգորի Լուսատրչին Հայաստանեայցս աշխարհի, հանապագ օրհնութխն բաշխի Ձեգ ե ամուր ձեոամբ պահի ու պահպանի

ընտանեկան Ձեր յարկը շնորհելով Ձեզ յարանոբոգ յաջՈղութխններ հայրենանուէր ու եկեղեցաշէն Ձեր բոլոր իրագործումներում:

Շնորհք Տեսան մերոյ Յիսուսի ֊Քրիստոսի ընդ Ձեզ ամենեսեանդ. ամէն:

Օրհնութեամբ'

Գ Օ Ր Ե Գ ԻՆ ԲԿԱԹՈՂԻԿՈՍ Ա Մ ԵՆԱ ՅՆ ՀԱ ՅՈ Ց

Տուսււ Կոնդակս ի 17 մարտի

յամի Տեսան 2000

եւ ի թուին Հա յոց Ռ Ն Խ Թ

ի Մայրավանս Սրբոյ էջմիածնի

Ը ն դ համարաւ 7.

22 Դէ ջ մ ի ա ծ ի ն

ա մ ե ն ա յ ն հ ա յ ո ց գ ա ր ե գ ի ն ՐԿՍԹ-ՈՂԻԿՈՍԻ ՕՐՀՆՈՒԹՅԱՆ ԳԻՐԸ

ԳԵՐԱՇՆՈՐՀ Տ ԳՆԵԼ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ՃԵՐԵ63ԱՆԻՆ

ք ա հ ա ն ա յ ա կ ա ն ձ ե ռ ն ա դ ր ո ւ թ յ ա ն 63-ԱՄ6ԱԿԻ ԱՕ-0-է»Վ

2000

«.<■ ՀԱՅՐԱՊԵՏԱԿէՈ, ՕքՀՆՈՒՕ-ՕԱՆ ԵՒ Գ-ՆԱՀԱՏԱՆԱՑ ԱՈ- ՍԻՐԵՑ ы а յՕՐԴԻՆ Ս՜ԵՐ ԵՒ

ՎԱՍՏԱԿԵԱԼ ՍՊԱՍԱՒՈՐՆ Ս՜ԱՅՐ ШЭ-ՈՈ-ՈՅ ՍՐԲՈ6 ԷՋՄԻԱԾՆԻ,

ԳԵՐԱՇՆՈՐՀ տ . ԳՆԼ-Լ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ՃԷՐԷՃԵՕՆ, ՈՐ Ի ԴԱՍ՚ԱՍԿՈՍ, ՍԻՐԻԱ

Աոաքե|ւսկսւն մեր Մայր Եկեղևցիև յաւերժամ Լ իր եոփրեաւ ո. ջանադիր սպա- սատրնևրով. որոնք տարիների աևխոևջ ծաոայաթեամբ մեր Սրբազան Եկեղեցու հաւատոյ կաևթևղր անմար են պսւհե| եւ մեր ժողովրդի գսոակաց մտքերն ու

հոդինևրր լուսաւորել են Աւետստանի սիրով:

Սիրելի Սրբացան.Հոգու մեծ բերկրանրով տևդևկացաևք Դամասկոսի թեմի Ազգային Քաղաքական

ժողովի վարչութիւևից, որ բոլորում էք Ձեր քահանայական ձեոնադրութեան 63-րղ ամնակը. տարիներ, որոնց ընթացքում ուխտապահութեամբ ու նոփրումով Տիրոջ և

մեր ժոդովրղի զոհասեղանին էբ րնծայաբևրե| Ձեր կեանքը:Յիրաւի. րսւհանայական Ձեր անսակարկ սպասաւորութեան արղիւնաւոր տա

րիները' ամենախոնարհ աստիճանից մինչեւ ստքեպիսկոպոսաթխն. օրհնութխն

եղան մեր Եկեղեցու' ի մասնատրի Լիբանանի ա Սուրիոյ հաւատաւոր հայորղաց

համար:Ուրախ ենք արձանագրելու, որ Սրբալոյս Մխոոնը, որպէս «մաքուր կաթն

անարատ ստեանց Մօրն Լուսոյ Սրբոյ էջմիսւծնի».- իևչպէս ասամ է Սիմէօն Երե- ւանցի Հայրապետր, երիցս պսակել է Ձեր ճակատը իբրև Քրիստոսի և Եկեղեցու րաջսւրի զիևուորի' շնորհընկալը ղարձնելով Ձեզ հաւատաւոր մեր զաւակաց հայրեևակարօտ հայեւսցթևևրը Լասւաորյեան մշտսւվաո կանթեղիև գամելու:

Հոգեւոր ոգորումևերով հարուստ Ձեր սպասաւորութեան 63-րղ տարեդարձի այս առիթով որպէս «ծսաայ բարի եւ հաւատարիմ». իրաւամբ կարոդ էք արտայայտուել


Պօդոս աոաքեսւլի խօսքերով. «Բստւօք պատերազմն պատերազմեցայ եւ եկի սանու| զպսակն»:

Աոաքե|ական Մայր եկեղեցուն բերած բոլորաեուէր Ձեր ծաոայութեաե բարձր

գնահատանքով'Լու սոյ Խորան Մայր Աթոռ Սուրբ էջմիածնից յղում հեք Ձեզ Հա յրապետական Մեր օրհնութիւնն ու ջերմ բարեմաղթանքները:

Ադօթում հեք աո Բարին Աստուած, որպէսզի Տէրն Ամենակալ պարգեփ Ձեզ «յամայն ամս ուղիղ վարղապեւրութեամբ եւ անարատ վարուք» աոաջնորղել մեր ժողովրդին իր բարի երազների լուսեդէե հանզրուանները:

Շնորք, սէր եւ խադաղութխն Տեաոե մերոյ Ցիսուսի Քրիստոսի եղիցիե ընդ Ձեզ եւ ընդ ամենեսեանդ. ամէն:

Գ Ա ՐԵԳ ԻՆ ԲԿԱԹՈՂԻԿՈՍ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱ ՅՈ Ց

Տուաւ Գիրս Օրհնութեան

ի 20 մարտի

յամի Տեաոե 2000

եւ ի թուին Հա յոց Ռ Ն Խ Ռ


Ընդ համարաւ 17

ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ԳԱՐԵԳԻՆ Ր ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ ՕՐՀՆՈՒԹՅԱՆ ԳԻՐ/*

ԱՄԵՐԻԿԱՅԻ ՀԱՅՈՑ ԱՐԵՎԵԼՅԱՆ ԹԵՄԻ Պ ԱՏ ԳԱՄԱՎՈՐԱ Կ ԱՆ ԺՈՂՈՎԻՆ

գ ի ր ՀԱՅՐԱՊծտււԿԱՆ օ ր Հ ՚սութ-եա ьԱՈ- 0ԻՐ1;ՑեԱԼՈՐԴԻՕՆ ՄԱՐ ԵՒ ՀԱՐԱԱՈՏ «ԱՒԱԿԱՆ

Ս՜ԱՅՐ ԱԹՈՈ-ՈՅ ս ր բո ց էտ միա օնի,ԱՆԴՍՄ1Ո, ԹԵՄԱԿԱՆ Պ11ՏԳԱՍ41ՒՈՐԱԿԱՆ ԺՈՂՈՎՈՅ

ԱՄԵՐԻԿԱՅԻ ՀԱՅՈ« ՍՐԵՒԵԼԵԱՆ ԹԵՄԻ,ՈՐ Ի ՓԷՆՍԻԼՎԱՆԻԱ, ԱՍՆ

Գոհութխն եւ փաոք ենք մատուցում աո Բարին Աստուած. որ Աոաքե|ակաե մեր Մայր Եկեղեցին հոգետր իր սպասաւորեերու| աշխարհի յորս ծագերում նաիրական ներկայաթիւն Լ հաւատաւոր ո. բարեպաշտ 1Ոտ գաւակաց կեսւնքաւք որպ!.ս գանձատուն մեր հայրերի սրբագան էհսոանտււթնան եւ հայապահպանութեան

կենսատու օրրան:Անհուն արսւխաթեամր տեղեկացանք Ամերիկայի Արեւե|եան թեմի բարեջան

առաջնորդ. Գերաշնորհ Տ. Խաժակ արքեպիսկոպոս Պարսամեանից. որ պատգսւ- մաարական ժողովի սիրեցեւպ անդամներդ, որպէս "մանկանս, որ րպորեւպ են գմստբն իտեաևց», համախմրուև|ու Լք Սուրբ հրրորդութիւն եկեղեցւոյ ադօթաբոյր կամարների ներքոյ՝ միասնաբար խորհե|ու եւ ծրագրեր մշակելու՝ թեմական- հսւմայնքային Ձեր կեանքր Միսւցեալ Նահանգների Արեւելեսւն թեմում առաւել ւսրդիւնաւԼտ ա բեդմևւաոր դարձնելու համար:

Հսպարամեակների սահմանագծին. որպԼս նորրետիր Հայրապետ Հայոց, ուրախ ենք, որ սւմերիկահայոց Արեւելեան թեմի պատգամաւորաց ժողովին աղղաած Հայրապետական Սեր անդրանիկ օրհնագիրր Ամերիկայի հեոաւոր հողում Չեգ գտնելու Լ առ եկեղեցին Հայաստանեայց եւ աո ագգն հայոց բոլորանաէր ծաոայութեան մէջ:

Հայրենիքից օվկիանով գատուած հեոաւոր այդ երկրում. ուր մարդկային միտքը անսահման երեւակայութեամբ նիւթսւկան բիտ բարիքներ է ստեղծել եւ մշակոյթներ ձուլող արդի հգօր քաղաքակրթաթիւն, ւսրդարեւ, անսահման սէր է անհրաժեշտ հայրենական ւաանդութխննևրի ու սրբութիւնների նաիրական վէմի վրայ ամուր կենալու համար:

Սիրեցեալ անղամք պատգամաւորական ժոդովոյ.Ծանօթ ենք թեմական եւ համայնքային կեանքի Ձեր դժաարաթխններին. բայց էս

բերկրանօք է լցուած Մեր հոգին այն իրողաթեամբ. որ Ամերիկայում հաստատաած


երբեմնի տարագիր հայութխնը' համախումբ աոաքելահաստատ ու առաքելաշաւիղ մեր Եկեղեցու շուրջ, տասնամեակների ընթացքին հայրենաշունչ իր կեսւնքն է կերտեւ եւ օրաւուր գօրացնում է այն երիտասարդսւց ու տիկնանց միութիւնների, հայեցի դաստիստակութխն ու կրթութիւն ջամբող դպրոցների, հոգետրականաց նոր սերնդի պատրաստութեան մեծարժան գործերով, ազգանպաստ ձեռնարկումներով:

Երիցս փառք ենք մատուցում Բստձրեալե Աստծուն, որ ամենամհայ պատգամա- ւորական Ձեր ժողովները' շնորհիւ նախանձախնդիր Ձեր ոգու եւ հետեւողական աշխատանքի, արգասաւորուել են բարեաց պտուղներով' օրհնութեան սւդբիւր դառնալով ինչպէս Ամերիկայի հայոց ագգային-եկեղեցական, այեպէս էլ հայրենաբնակ մեր ժողովրդի կեանքում:

Արդարեւ, առ Աստուած փստաւորութեան հոգենորոգ առիթ է Մ եգ համար, քանզի Դուք Հայրենիքի նկատմամբ Ձեր սէրը հաւաստել էք ձեռաց գեղեցիկ արարումներով' Հայաստանի ու Արցախի հայրենական մեր հափ վրայ մշակու- թային-կրթական, ընկերային-բարեսիրական, եկեղեցաշինական ընդարձակ գործու- նէութիւն իրականացնելով, որոնց շարքը համալրուելու է հայաստանեան թեմերի զօրացմանը նպատակաուղղուած «-Քոյր Եկեղեցիներ» ծրագրի Ձեր ագնիւ մտսւհղացմամբ:

«Բազում են վարձք ձեր» անվերապահ վստսւհութեամբ եւ բարձր գնահատանքով համայն հայութեան Սրբաթխն Արբոց Մայր Աթոռ Սուրբ էջմիածնից յղում ենք Ձեզ Օրհնութխն Հայրապետական եւ փոխանցում Ձեզ հարազատի Ձեր ջերմութիւնից նոր ոգի ու մխիթարութխն ստացած հայրենաբնակ մեր բարեպաշտ ժողովրդի' Ձեր եղբայրների ու քոյրերի սէրն ու բարեմաղթանքները:

Մեր Մայր Եկեղեցւոյ նոփրեալ զաւակացդ ջանադիր ու անձնուէր սպասա- ւորութեան արգասաբերութեան համար ջերմեռանդ սոլօթքով աո Ամենախնամն Աստուած' մաղթում ենք Ձեզ երկար ու քաջառողջ կեանք, մշտաբուխ ոյժ ու կորով: Թ ող Տէրն օրհնի Ձեզ ու շնորհը պարգեփ համատեղ տքնանքով ու ինքնընծայումով հայրենաշէն ու եկեղեցանուէր Ձեր ծսաայութեան քաղցր պտուղները ճաշւսկելու:

Շնորհք, սէր եւ խաղաղութիւն եղիցին ընդ ձեգ, ընդ ամեեեսհսւնսղ ամէն:


Գ Ա ՐԵ Գ ԻՆ ԲԿԱԹՈՂԻԿՈՍ Ա Մ ԵՆԱ ՅՆ ՀԱ ՅՈ Ց

Տուաւ Գիրս Օրհնութեանի 27-ն մարտիյամի Տեսան 2000եւ ի թոփն Հա յոց Ռ Ն Խ Թի Մայրավանս Սրբոյ էջմիածնիԸ ն դ համարաւ 20

2000

ш п л и а ъ Հ Ա յ ո » գ ա ն գ ի ՛ ս »

Կ Ա Օ - Ո Ղ Ի Կ Ո Ս Ի օ ր հ ն ո ւ թ յ ա ն

Ա Մ Ե Ր Ի Կ Ա Յ Ի Հ Ա Յ Ո Յ « Ր Ե Վ . Ե 1 Ե Ա Ն « . Մ Ի

Տ Ո Գ ե Վ - Ո Ր Ա Կ Ա Ն Ա » Հ Ա Մ Ա Գ Ո Ւ Ս ՜ Ա ք Ի Ь

դիք* ՀԱՅՐԱՊԵՏԱԿԱՆ օ ր հ ն ո ւ թ ե ա ն ԱՄԵՐԻԿԱՅԻ ԱՐԵՒԵԼԵԱՆ в -ԵՄ Ի

հ ո գ ե ւ ո ր ա կ ա ն ա ց հ ա մ ա գ ո ւ մ ա ր ի ն ,ՈՐ Ի ՓէՆԱԻԼՎԱՆԻԱ. <11ГЬ

З д ш ь ա , « « 0 , » ^ ч.И1.дшВш "Р ա ւ ^ Կ Հ

րա^ ! „ ս ш ш ^ п т . օ ^ ո հ & ֊ч ч Л ч И » ^ 7 .ասԼյիկտյ մայիսի М -ր. « Ա ր ա լ ի ա յի ип .рг Ь р л ч ч п ц * .! . ЫЦч Ыр ч Л *

“ * « * * ■ЬЦЫЬдш ոլխտէւաւ ս պ ա ս ա տ ի ^ Ի ,. "Ո « « * Ի « “ ЛР հ * 4 * Ի Й-ասԿԱրարատ, մեծ նուիրումով ա ? անասիրաթեամր հոգևար յև ր անսակարկ ծաոայաթխնն 1ք մատուցամ հհոսսոր մայրցամաքում կայք հաստատած րարե-

պսւշտ մեր զսոակաց:Սիրելիներ, հոցեւորսւկաևացս աոաքե|ութիւևր սաաւել դժուարիև է. ներկայիս

նխթապաշտ ո. աշխարհայնացսւծ կեաևքի պայմաններում, քանզի կոյա ա ծ ենք մեր

անձր օրինակ դարձրած' անձնականր սուզած անանձնական մեր ձգտումներում ա

տեսիլներում, Աւետարանի կեևսապարզեւ խօսքին հաւատարիմ պսւհեւ Մեզ

վստահուսւծ Քրիստոսի հօտր:Ծանօթ ենք Ձևգևից շատերի անձնուրաց գործուևԼութեսւնը, ամերիկահայոց

կեանքի մէ? նոր հայրենիք վերակերտելս Ձեր անձկազին փափաքին, եւ լաւատես ենք. որ Ձեր ծառայութեամր անվրդով ու անխռով էք պահելու Ձեր խնամքին

յսւնձնաած «փոքր ածուն»:Ցիրափ. Դուք եք. որ կպուած Լք հայոց ազզային-եկեդեցական կեանքից վանելու

օտարացման ու ձուլման մեցը' մեր ժոդովրդի զաւակաց կեանքը խարսխելով

քրիստոնԱսկան ու հայրենական մեր րմրոնումների ամրակուռ վէմի վրայ:Բարձր ենք գնահատում ամերիկեան հգօր մշսւկոյթի ու քսւղաքակրթութեան

հոսանքի աոջևւ կուրծքն ի հողմ հայութեան հաւատքի ու մշակոյթի պսւհպանու-

թևաևև աղղաած Ձեր բոլոր ջաեքևրր:

2000 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Գ 2 7

Ամենաջերմ սիրով ու Հայրապետական օրհնութեամբ կրկին անգամ Մեր ող- ջոյններն ենք յղում Ձեզ' աղօթքով ջերմեռանդ, որ հոգեւորականաց Ձեր այս Համա

գումարում նոր գաղափարներ ու մտքեր ծնուեե Ձեր հոգում* ղրանք իրականացնելու կամքով ու վճռսւկանութեամբ:

Թ ող «Աստուած ընդ մեգ է» գիտակցութեամբ' հոգեւորականաց Ձեր համախմբումը դառնայ Աստծու ձայնի արձագանքը ամերիկահայոց Արեւելեան թեմի Մեր բարեպաշտ գաւակաց կեանքում:

Ողջ լերուք ի Տէր' զօրացեւպք շեորհօք Սուրբ Հոգւոյն եւ յաւէտ օրհեեալք ի Մէնջ. ամէն:


ԳԱՐԵԳԻՆ Բ

ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ Ա Մ ԵՆԱ ՅՆ ՀԱ ՅՈ Ց


ի 27 մարտի

յամի Տեսան 2000

եւ ի թուին Հայոց Ռ Ն Խ Թ

ի Մայրավանս Սրբոյ էջմիածնիԸնդհամարաւ 21

. .<ч 14.1 | 'քք|ւ'| . 2000

ՊԱՏԳԱՄԱՎյւՐԱԿնՈյ ԺՈՂՈՎԻՆ

Ս-ԱՑՐ ԱՕ-ՈՈ-Ո6 ՍՐԲՈՑ ԷՋՄԻԱՍՆՐ, ԱՆԴԱ1Ո1Ն Օ-ԵՍ-ԱԿԱՆ Պ«ՏԳԱ1Ո1ՒՈՐԱԿԱՆ ԺՈՂՈՎՈՑ

ԱՍ*ԵՐԻԿ«6Ի ՀԱՅՈՑ ԱՐԵւ-Ս՚ՏԵԱՆ О-ЫГЬ,ՈՐ I* ԿՈՒՓԵՐԹԻՆՕ, ШГЬ

Տարիներ աուսջ, երր րոնութխններից. սովից ո. հալածանքներից աժասպաո մեր (քաւոԱրոի զւաականք պանդխտաթեան ցո.պն ի ձեոին ճամւիայ րնկան դէպի հեուաոր երկիրն Ամերիկա. դժուար էր ասեի թէ որքան քյամանակ հայու հոգին ու նկարագիրն անեղծ կր պահպանաէր քաղաքակրթութեան հզօր ու ամենայն ինյ

համահարթեցնող այդ օրրանում:Фишр եւ գոհոթխն ենք վերառաքում ստ Աարուած. որ գաղթական մեր գաւակունք

Ամերիկայի հողի վրայ կստուցեցին աոաջին եկեղեցիներդ րացէ^ին աոաջին դպրոցները ամուր հիմերը դնելով հայապահպանաթեան եուիրական ստաքե|ութեան:

Այսօր Դուք հւսւատարիմ որղիք Ձեր հայրերի, հայրենասիրութեան ա եկեղեցաշինաթեան շնորհների նոր արծարծումով գափս Էք հաստատե|ա. որ անկոտրում է Ձեր սրտերում հայ մնա|ու եւ հայութեամր ապրե|ու մեր ժողովյւդի

աննկուն կամքը:Սիածնսւէջ Ս՛այր Աթոռից ուրախութեամր ողջունում ենք Ձեգ Ա ՍՆ Արեւմտեան

թեմի թեմական պատգամաւորական ժողովի պատաստժան անդամներիդ, որ համաիւմբուած Կուփերթինոյի նորակաոոյց Սուրբ ԱնդրԼւսս եկեղեցւոյ մէջ բարեջան առաջնորդ. Գերաշնորհ Տ. վւպ է արքեպիսկոպոս Յովսէփեսւնի առաջնորդութեաե ներքոյ, որպէս նոփրեալ ու հաւատարիմ գսսակունք Ձեր աստուածասէր հայրերի, ծաոայութեան բոլորանուԼր ուխտով, միասնական ջանքերով հանրագումարի էք բերում անցեալ տստուայ ձեոքբերումներր եւ ծրագրում գալիք տարուայ գործուեէութիւնը:

Արդարեւ. «ծաոայք բարի եւ հաւատարիմ էք Տեսան», քանզի ամերիկսւհայոց ազգայիև-եկեղեցակսւն կեաեքում եւ հայրենիքում Ձեր անհուն սիրոյ դրոշմը կրող բազմաթիվ իրագործումներ ունէք. որոնք անժխտելի վկայութխններն են Ձեզ ծնող


ժողովրդին ու Ձեզ սնող Մայր Եկեղեցուն, Ձեր ունեցած արժեքներից պատուակա- նսւգոյնն ընծայելու:

Սիրելի զսււակունք Առաքելական մեր Մայր Եկեղեցայ.Գոհուեակութեաե իտրը զգացումով ենք հիշում հայրենասէր ու եկեղեցանուէր

Ձեր ոգու պոռթկումը, որը Ձեզ մղեց գործուն նախաձհոնութեսւմբ Սւրեփաեաւանում հայ մանուկների համար դպրոց հիմնել, որբերին Ձեր իսկ կառուցած որբանոցներում հարազատի ջերմութեամբ պարոտել, կարիքաւոր ու ծնողազուրկ երեխաեերին, ապաքինման կարօտ մարդկանց սատարել Ձեր հովանատրած հիւանդանոցում և Արցախում հնչած ազատագրական կոչնակին Ձեր հայրենակարօտ արձագանքը խառնել:

Բարձր գնահատելով ազգայիե-եկեղեցական մեր կեաեքում սակայ բազմաթիւ մարտսւհրաւէրներին քաջաբար ընդառաջ ելնելու եւ զոհողութիւնների յանձնա- ոութեամբ մեր ժողովրդի ու մեր Եկեղեցու ապագան կերտելու ճանապարհին «բար- ա օք պատերազմն պատերազմելու» Ձեր չնուազող վճոակաեութիւնը' Ամենայն Հայոց Սրբութիւե Սրբոց Մայր Աթոռ Սուրբ էջմիածնից յղում եեք Ձեզ օրհնութիւն Հայրապետական եւ Լուսաարչեան հաւատոյ մշտավառ կանթեղի ցոլքերով լուսաւորուհլու բիտ բարեմաղթանքներ:

Աղօթքով առ Բարին Աստուած վասն արեւշատութեան եւ քաջաոողջութեաե թեմական պատգամաւորակաե ժողովի անդամներիդ մաղթում ենք, որ Տէրը իր Ամենախնամ Աջով հանապազ օրհնութիւն եւ աեձնուէր ծսաայութեաե երջաեկութիւն բաշխի Ձեզ, մշտանորոգ եռանդ ու կորով' Տիրախնամ թեմի առաջնորդ, Գերաշնորհ Տ. Վաչէ արքեպիսկոպոս Ցովսէփեանին, եւ խաղաղ ու ստեղծարար կեանք' Ամերիկայի պետութեաե հիւրընկալ ժողովրդին:

Տլիութիւնս բարեաց անհատ եւ աննուազ արասցէ Տէր ի սրտից ձերոց այժմ եւ յափտեաես:

Ողջ լերուք ի Տէր' զօրացեալք շեորհօք Սուրբ Հոգւոյն եւ յաւէտ օրհնեալք ի Մէնջ. ամէն:


ԳԱՐԵԳԻՆ ԲԿԱԹՈՂԻԿՈՍ Ա Մ ԵՆԱ ՅՆ ՀԱ ՅՈ Ց

Տուաւ Գիրս Օրհնութեաեի 27 մարտիյամի Տեսան 2000եւ ի թուին Հա յոց Ռ Ն Խ Թի Մայրավանս Սրբոյ էջմիածնիԸնդ համստսս 22

ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱ ՅՈ Ց Գ Ա ՐԵԳԻՆ ։՝■կ ս օ -ո դ ի կ ո ս ի օ ր հ ն ո ւ թ յ ա ն գ ի ր ը

ԱՄԵՐԻԿԱՅԻ ՀԱ ՅՈ Ց Ա ՐԵՎՄ ՏՅԱ Ն М-ԵՄԻ հ ո գ ե վ ո ր ա կ ա ն ա ց հ ա մ ա գ ո ւ մ ա ր ի ն

ԳԻ/» ՀԱՅՐԱՊԵՏԱԿԱՆ ՕՐՀՆՐՒԹ-ԵԱԱ ԱՄԵՐԻԿԱՅԻ ՀԱՅՈ5 ԱՐԵՒՄՏԵԱՆ ԹԵՄԻ

ՀՈԳԵ1*ք1ՐԱԿԱՆԱՑ ՀԱՄԱԳՈՒՄԱՐԻՆ,Ոք* I» ԿՈՒՓԵյՐԹԻՆՕ, ԱՄՆ

Սայր Աթոօ Սուրբ էջմիսւծնից Հայրապետական Ս՜եր անդրանիկ օրհնաթխնր եւ

ուԱ>դյ№երե ենր յդում Ձեգ. սիրե,ի հոգեար հայրեր Ա Ս Ն հայոց ՍրԽմտեան թեմի,

որ. ցւիաոորութեսւմր բարեջան աոսւջնորդ. Գերաշնորհ Տ. Վւպէ արքեպիսկոպոս «ովսԼփեանի. Կուփերթիեօ ք ա ղ ս # Ս ԱնդրԼաս եկեղեցում համախմբված էք հանրագումարի րևրե|ու աեցեւպ տարաայ Ձեր ծաոայութեան ստդխնրներօ եւ

միասին ծրսւգրաւորելու սասւջիկայի անե|իրեերր:

Սիրելիներ.«11յ եթ1. սւնձամր որ ւսոնու սրստիւ. այ| կպեցեսղն յՍստուծոյ~ քեբր. ե 4 յ:

Բարձրհւպի վերին կպմսւմր Դուր կստգուած հր Իր փորրիկ հօտի՜ բարեպաշտ եւ աստուսւծասէր հայ ժողովրդի հոգեւոր սպասաւորութեան գործին. որոեր շուրջ երկու հատսր տարիներ սաւսջ «գգեղեցիկ բանին Աստուծոյ ճաշակսն ճաշւսկեցին» ձե- ասմր Տիրոջ գոյգ՝ Ю-ադԼոս եւ Բստդուղիմ1.ոս աոարեալների:

Քաջատեղեակ ենր ի շահ ագգի ու եկեղեցու՜ Ձեր նոփրեալ ու սւնյոգնաբեկ

ծսաայութեանր եւ միշտ ուրախակից ենր Ձեգ: Ձեր ստղխնատր գործունէութեան

րադցր պտուղներր տեսսւնե[ի են նաեւ Ս՜այր Հայրենիքում, ոտ Ձեր քաջալերանքով եւ Ձեր նախաձեռնութեամբ իրագործւում են բազում բարեսիրական ծրագրեր՝

կրթութեան. սւոողջւսպահութեան. րնկերային. սոցիալ-տնտեսական եւ այլագան ո|որտներում. ի շինութխն սպգսւյին մեր կեանրի եւ ի բարօրաթիւն մեր ժողովրդի:

Բարձր ենր գնահատում Ձեր սերն ու հաւատարմութիւնը Մայր եկեղեցու եւ Լուսոյ Խորան Սուրբ էջմիածնի նկատմամբ եւ ի խորոց սրտի սւղօթք ենք վերա-

ոարում առ Աստուած' Բարձրեսղի օրհեութխնն ա օգնականաթիւնը հայցելով Ձեգ ամեերիդ:

Հայրսւպետիս յորդորն ու պատգամն է, սիրելի հոգեւոր հայրեր, որ Դուք հետայ

սու եւս անձւսևձրոյթ շարունակեք Ձեր նոփրեալ ծսւռայութխնը մերագնեայ գաւակսւց' նրանց հոգու ա մտւսց հւսյեացքը միշտ ուղղելով դէպի Ամենայն Հայոց


հսսատի 1700-ամհսւյ նաիրական օրրանը Մայր Աթոռ Սուրբ էջմիածինը, դէպի Հայրննիքը մեր, որ սուրբ նախնեաց զօրեղ հաւատով շնորհընկալը եղւա նաեւ Սիածնի էջքի:

Թ ող Տէրը զօրացնի Ձեզ Ձեր կոչման մէջ եւ պարզեփ քաջառողջ արեւշատութիւե' երջանկութեամբ ու ազզաշահ ձեռքբերումներով լեցուն, ի պայծսւռութխն ԱՍՆ

հայոց Արեւմտեան Տիրախնամ թեմի եւ Առաքելահաստատ մեր Սուրբ Եկեղեցու: «Այնպէս լուսաւորեսցէ լոյս Ձեր առաջի մարդկան, որպէսզի տեսցեն զզործս Ձեր

բարիս, եւ փառաւորեսցեն զՀա յրն Ձեր, որ յերկինս է» (Մատթ. Ե 16):


Գ Ա ՐԵ Գ ԻՆ Բ

ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ ԱՄԵՆԱ ՅՆ ՀԱ ՅՈ Ց


ի 27-ն մարտի

ի թոփն Տեառն 2000

եւ ի թուին Հա յոց Ռ Ն Խ Թ


Ընդհսւմարաւ 23

■_ք\ ■ Ո1.1 I ГГЬ*1 • 2000

ե կ ե ղ ե ց ո ւ ե վ պ ե տ օ ւ օ -ց ա ն Ս-ԻՏԵՎ Ս ՏՈ ՐԱ Գ ՐԵՑ

«Ս-ՏԱԴՐՈՒԹ6ՈՒՆՆԵՐԻ ՀՈՒՇԱԳԻՐ»

, . ո I.ււ Ш и|Ո Աատ I/. էջ միաձևում Հայաստանի Հաևրապե-մարւրի 17-իև. ........... . . . ы.ЬпЫш. մհօև ստո-

Կճոյւսնր ե երևանի պևտակաև համա|սարաևի աստվածաբաևաթյաև .-խսկաւտետի դեկան Տ Շահն արքեպս. Աճնմյանր: Կաոավարաթյան կողմից հաշագիրր ստորա-

ցրեցին Հ Հ վարդապետի գւխավոր խորհրդական, Հ Հ կաոավարաթյան աշխատա- կւսցմի ղեկավար Շահեն * ւսւրամանուկյսւնր ն Հ Հ վարչապետի խորհրդական. Հ Հ կաոավարությաևև աորնթեր Կրոնի գործերի պետական խորհրդի նախագահի

պաշտոնակատար Լնոն Ս1|րտյյանր:«1ЛЖр բերկրաևքի ն ուրախության պահ ենք ապրում, քանդի աոաջին անդամ

լինելով՝ այս հարկի ներքո ն մեր իրականության մեջ ստորադրվեց մի հուշագիր, որի հիման վրա կբւսնաձնվեև համագործակցության այն րոլոր պորտները, ոտ Եկե

ղեցին ն սլետությունր միասնաբար, ջանքերի համադրումով պետք է լծվեն մեր հայրենիքի շինության. Եկեղեցու դորացման ն ժողովրդի երջանիկ, բարօր կյանքի կերտման նվիրական գործին-,- ասաց վեհափառ Հսւյրապետը' իր գնահատանքի և օրհնության խոսքն ուդդե|ով հայրենի իշխանություններին' ցուցաբերած նախան

ձախնդիր վերաբերմունքի համար:Կողմերր բարձր գնահատեցին նման հուշագրի վավերացման փաստը' նշելով, որ

այս փաստաթղթի ստորագրմամբ կարևորվում է Հա յ Առաքելական Եկեղեցու դերը

հասարակական կյանքի ամենատարբեր պորտներում:I՝ պատասխան լրագրողների հարցումների, ևշվեց ևաև. որ սա բարի ցանկու

թյունների հերթական փաստաթուղթ չէ. այւ պատմական մի փաստաթուղթ, որն

առաջին անգամ ստորագրում ևև հայ ւսեկախ պետակաևաթյուևը և Հայոց Եկե- ղեցիև, և որև աևպայմաև իր գործնական նշանակությանն Լ ունենալու:


Եկեղեցի-պետություն փոխհսւմագործակցության վերջնական համաձայնագրի ստորագրումը նախատեսվում է իննամսյա ժամկետում:

ՄՏԱԴՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՀՈՒՇԱԳԻՐ

Հայաստանի Հանրապետության կառավարության և Հայաստանյայց Աոաքեչական Սուրբ Եկեղեցու միջև

Առանձնակի կարևորելով Հա յոց պետականության հետագա զարգացման և ամ

րապնդման գործում Հայաստանյայց Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու անուրանալի դերակատարումն ու նշանակությունը,

նկատի ունենալով Հայաստանյայց Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու բացառիկ և

առանձնահատուկ ղերը հայ ժողովրդի պատմական ճակատագրում և արդի հայ հասարակության կյանքում,

առաջնորդվելով մարդու իրավունքներին և հիմնական ազատություններին վե

րաբերող միջազգային իրավունքի հանրաճանսւյ սկզբունքներով և նորմերով,

նպատակ հետապնդելով առավել պարզորոշել Հայաստանի Հանրապետության

և Հայաստանյայց Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու վւոխհարսւբերությունների բնույթը և բովանդակությունը'

մի կողմից Հայաստանի Հանրապետության կառավարությանը հանձինս Հա

յաստանի Հանրապետության վարդապետի գլխավոր խորհրդական, Հայաստանի

Հանրապետության կառավարության աշխատակազմի ղեկավար Շ. Կարամա-

նուկյանի և Հայաստանի Հանրապետության վարդապետի խորհրդական, Հայաս

տանի Հանրապետության կառավարությանն առընթեր Կրոնի գործերի պետական

խորհրդի նախագահի պաշտոնակատար Լ. Մկրտչյանի, և մյուս կողմից Հայաս

տանյայց Առաքելական Սուրբ Եկեղեցին' հանձինս Արարատյան Հայրապետական

թեմի առաջնորդական փոխանորդ, Գերաշնորհ Տեր Նավասարդ եպիսկոպոս

Կճոյանի և Երևանի պետական համալսարանի աստվածաբանության ֆակուլտետի

դեկան, Գերաշնորհ Տեր Շսւհե արքեպիսկոպոս Աճեմյանի (այսուհետ' կողմեր) ստո

րագրեցին մտադրությունների սույն հուշագիրը.

1. Կողմերն անհրաժեշտ են համարում Հայաստանի Հանրապետության և Հա

յաստանյայց Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու միջև կնքվելիք համաձայնագրի նա

խագծի նախապատրաստման նպատակով համատեղ աշխատանքներ ծավալել

հետևյալ հիմնական ուղղություններով.

ա) Հայաստանի Հանրապետության և Հայաստանյայց Առաքելական Սուրբ Եկե

ղեցու վտխհարաբերությունները կարգավորող օրենսդրության հետագա կատարելագործում և զարգացում.

2000

1Խս.|)1ււակսւե Սոփո Եկեղեցու, 1*И»Ь իրավարանական աեձի

Հ Տ Տ Զ ձ * * * * ք * 1" " ,,ո'” ՜

- ՚՛ ՛՛""" г ՛ ՛ աէք̂ Կ,»փ ».,, Հ 5 5 -™.....* — ......

........ . ր1,դո.եկ.Աք> արարողակարգային >ա.իա1.ի?սև1ՓԱ ե հա, < հ ֊

ոո п ,| I ' ! ՛ ' .....|п„.,„рПЫФ>. » .................. № “ |Ьи յաՏ 1 1 „ Ы ,р ս,Ա «ււ-փակա» աո.... .. ЬШ 4Ш Ч»ФШ Ф«Й ^այաստսյե-„ ա ա ^ ա կ ա է , Սար, եկեղեցու սպասակորեեր|> М Р П 4 » В Д « * МՏ ա կ ա ե .1րարոոա1 մԽոցսաոսւեերի իրակաեացմաե Կ-Ո4Ի ^ Կ Հ -

, ձ փ ս յի կ սոցիալ» ш Щш М ш И ш1| ա չ ա պ ա հ » .„ ա ս Ս Ь ц Ы р ոլորփամ Հայասփասյայց Աոա(*,ակակ Ս ո,ր , եկեդեցո, „երի ե

նշանակության կարևորում.■ , լւ||1Աւլ|աե |րսւտվամիջոցևերով ս պևտաթյաև կողմից Իրականացվող միջո-

ցսաումևե,փ (հսմաևակ Հայասփաեյայց 11ոաքև,ակաև Սուրբ Եկեղեցո. պաՓ մո.թյա1ւ, դավաեսփաևության քարոգ}աթյաև և ասոսյմաև գևրակայաթյաև ապահա|ո.մ.

Լ) Հայաստանի Հանրապետության գինվսւծ աժերում, գինծաոայոդևերի հոցնոր

կյանքում ն ռազմահայրենասիրական դաստիարակության գործում. ին} պևս նան քննյական մեկուսարաններում, ագատագրկմաև վայրերում, կւպանավորների ն

դատապարտյալների շրջանում Հայաստանյայց Ս ո ս կ ա կ ա ն Սուրբ Եկեդեցա

գործունեության հետագա ընդարձակում:

2. Կոդմերր համաձայնեցին.Հայաստանի Հաերապետությաե և Հայաստանյայց Սոաքե|սւկան Սուրբ եկեդե

ցա միջև կնքվելիք համաձայնագրի ևախագիծր ևաիւապատրաստելու համար նախանշված ուղղություններով երկուստեք ստեդձե| աշխատանքային խմբեր, Հայաս- տանի Հաևրապևտությաև և Հսւյաստաևյայց 1եւաքելակաև Սուրբ Եկեդևցու միջն

կնքվելիք համաձայնագրի նախագծի վևրջեակաև տարբերակը ստորագրման նա

խապատրաստել իննամսյա <1ամկևտուս:3. Սույև հուշագիրը ստորագրված Լ Սայր Աթոռ Սուրբ էջմիածնում 2000 թ. մար

տի 17-իև. երկու բևօրիևակից:

ՄԱՄՍ) ԴԻՎԱՆ ՄԱՅՐ ԱԹՈՌԻ


ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ ՀԵՌԱԳԻՐԸ ԱՐ ԿԱ ԴԻ ՂՈՒԿԱՍ ՅԱՆԻՆ

Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Գարեգին Բ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսը ԼՂ Հ նախագահ Արկաղի

Ղուկասյաեի ղեմ կատարված մահափորձի առիթով այսօր հեռագիր հղեց ԼՂ Հանրապետության նախագահին: Հեռագրում մասնավորապես ասվում է.

«Անհանգստությամբ ու վրդովմունքով տեղեկացանք երեկ գիշեր Ձեր դեմ կա

տարված մսւհավստձի մասին: Այս պահին փառք ենք առաքում առ Բարձրյալն

Աստված, որ Ձեր կյանքին վտանգ չի սպառնում, ե աղոթում ենք առավել ծանր վի

րավորված Ձեր վարորդի ու թիկնապահի լիակատար ապաքինման համար:

Մեծարգո Նախագահ, հուսով ենք, որ մահափորձի հանցավորները կբացա-

հայտվեն՜ և իրենց արժանի պատիժը կգտնեն, որպեսզի ագգային-հասարակական մեր կյանքից արմատախիլ արվեե նման դատապարտելի արարքները, որոնք վտան

գում են մեր Հայրենիքի կայունությունը, խաթարում երկրի ներքին խաղաղությունը և անհուսությամբ համակում մարդկանց հոգիները:

.Թող Բարին Աստված Իր օրհնության ներքո պահպանի թանկ գնված հայրենի

պետականությունը մեր, և թոդ երկնառաք Հույսի, Հավատի ու Սիրո բարի պտուղ

ները արգասավորվեն հայրենի մեր հողում ու մեր ժողովրդի գավակաց հոգիներում:

Օրհնությամբ'

ԳԱՐԵԳԻՆ Բ

Կ Ա Թ Ո Ղ Ի Կ Ո Ս Ա Մ Ե Ն Ա Յ Ն Հ Ա Յ Ո Ց

Մայր Աթոռ Ս. էջմիածին.2 2 մարտի 2000թ .

36 ԳԷ Ջ Մ Ի Ա Ծ Ի Ն

2000

գ ա ր ե գ ի ն ր- կ ա օ -ո ղ ի կ ո մ .«ՕՐԵՆՔՐ ՊԵՏՔ է ՀԱՐԳՎԻ Ա Յ « Ե Ր Կ Ր Ո №

Մայր Աթոո Ա .1;?,ք|1' ^ ՚ ւովկասի երկրներ*Վնհսւվաւո Հայրապետե П 1 I ,1ւ 1Ոէ,|1Ոուււոանհ օեկուցոո Պ եռ Գարտոնին:

հարաբերությունների հարցերով л|р , ւ ЫишЬшп ՀսւյրապեՓՈ հանգամանորենI Г,„р..,ф ւ|ախա!ւսւկմա|ւ » ս Հ ™

Հայաս^աե р “ Ф " ^ 7 Л и Ъ п ա Լ է Г -Ч ւ « « Ь Ы * համար.

տտտ ՛ - —Վեհւսվաա Հայրապետր:

• ՄԱՄՍ) 'Ս՛ՎԱՆ ՄԱՅՐ ШН1Ш ‘

գ ա ր ե գ ի ն ե ր կ ր ո ր դ .«ՄԵՐ ԵՐԿՐԻ ՂԵԿԱՎԱՐՆԵՐԸ մ ե ծ ա գ ո ւ յ ն

պ ա տ ա ս խ ա ն ա տ վ ո ւ թ յ ա մ բ ե ն դ ի մ ա գ ր ա վ ո ւ մ ք ա ղ ա ք ա կ ա ն ա յս մ ա ր տ ա հ ր ա վ ե ր ը .

Վեհափառ Հայրապետը հանդիպեց ԱՍէ^ի ե Գերմանիայի դեսպանների հետ

Ս՜այր Աթոո Ս. Էջմիածին, 16 մարտի 2000 թ.:Այսօր Նորին Սրբություն Ամենայն Հայոց Գարեգին Բ Կաթողիկոսն րնդունեց

Հայաստանում ԱՄՆ-ի արտակարգ և լիագոր դեսպան Ս ՚այբւ Լեմոնին:«վստահ եմ. որ մեր երկրի ղեկավարները մեծագույն պատասխանատվությամբ են

դիմագրավում այս քաղաքական մարտահրավերը**,- ասաց վեհսւփսա Հայրապետը:

Նույն օրը Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսին այցեյեց Հայաստանում Գերմանիայի արտակարգ ն փագոր դեսպան Ֆոլկեր Ջայթցր' տիկնոջ հետ:

Վեհափառ Հայրապետը և Գերմանիայի դեսպանն անդրադարձան Հայաստանի ներբիե իրավիճակին և տարածաշրջանի խնդիրներին: Նրանք երկուստեք հաստատեցին, որ ամեն ինյ պետք է արվի կայունության պահպանման համար:

Հանդիպման րնթսւցբում Նորին Սրբությունը հյուրերին ծանոթացրեց Հայաստանում բրիստոնեությանր որպես պետական կրոն ընդունելու 1700-ամյա հոբելյանական ծրագրերին, դեսպանի խնդրանբով անդրադարձավ վերջերս Մոսկվա կատարած իր այցսլությանր:

ՄԱՄԼՈ ԴԻՎԱՆ ՄԱՅՐ ԱԹՈՌԻ

2000 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Я* 37

ՎԵՀԱՓԱՌ ՀԱ6ՐԱՊԵՏՆ ՐՆԴՈՒՆԵՑ Թ-ՈՒՐՔՄԵՆՍՏԱՆԻ ԴԵՍՊԱՆԻՆ

Մայր Աթոռ Ս. էջմիածին, 17 մարտի 2000 թ .:Այսօր Նորին Սրբություն Ամենայն Հա յոց Գստեգին Բ Կաթողիկոսն ընդունեց

Հայաստանում Թ-ուրքմենստանի արտակարգ և լիագոր դեսպան Թոյլի Կոտ- բանովին:

Շնորհավորելով ն. արգասաբեր ծառայություն մաղթելով նորանշանակ դես

պանին' վեհա փ ա ռ Հայրապետը համոզմունք հայտնեց, որ հայ-թուքմենական դի

վանագիտական հարաբերությունների զորացումը նպաստելու է երկու պետությունների եղբայրական կապերի ամրապնդմանը:


ԻՏԱԼԻԱՅԻ ԴԵՍՊԱՆՆ ԱՅՑԵԼԵՑ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻՆ

Մայր Աթոռ Ս. էջմիածին, 24 մարտի 2000 թ .:Այսօր Նորին Սրբություն Ամենայն Հա յոց Գաիեգին Բ Կաթողիկոսն ընդունեց

Հայաստանում Իտալիայի դեսպան (նստավայրը' Մոսկվա) Տանկարլո Արագո- նային:


ՀՈՎՆԱՆ ԱՐՔԵՊՍ. ՏԵՐՏԵՐՅԱՆՐ'1700-ԱՄՅԱԿԻ ԵԿԵՂԵՑԱԿԱՆ ՀԱՆՁՆԱԺՈՂՈՎԻ

ՎԱՐԻՉ-ՔԱՐՏՈՒՂԱՐ

Մայր Աթոռ Ս. էջմիածին, 30 մարտի 2000 թ .:Հայրապետական տնօրինութամբ ապրիլի 1-ից 1700-սւմյակի գործադիր մարմնի

վարիչ-քարտոսլար է նշանակված Գերշ. Տ. Հովնան արքեպս. Տերտերյանը:


Е Я и Ш Ш Л2000

ԿԱՐԳԱԼՈՒՅԾ է 11ՐՎ .Ա »

Տ . Д О М 4>Տ1, ԱԲՐԱՀԱՄՅԱՆԸ

гшрар 1,,ևօ,փևո1թ,;յ,մր.............. . | | „или 1,ոոօ-1քաոա? թաղամասի (հրևսւև) Ա. Աստ-

Г ч и п р հովիվ տ. ՏաթԱ րհև. Արրահամյսւևր ասլրխի 1-ից կար-

Վ Փ * Կս-յ-^ЧЬ, ք 1.ЧШ# — Ь Н . »ո վհրոհի?յա, ршЬщ- Աա|լ П РЙ Н ЬшищштшЬ ԻՈ ո.|ս„ւ,1. ппиьппы ւ հայ Ь ц И .ш Ц ш Ц * աեհարիր

մսւոոսսւիծև 1р1* | իրևևվստահվածհոտր: . , . . . .՚ ւԼ ր ցա ա ս ծ արված թահաևսւև այլևս դ ա ա |»ճ I. աշխարհակաևևհրի շա րք* և

կկոչվի իր աշխարհիկ անունով՝ Գացիկ Արրահամյաև:

ՄԱՍՍ! 'Ս՛ՎԱՆ ՄԱՅՐ ԱԹՈՌԻ

ՄԱՅՐ ԱՌՈՌՈՒՄ ԵՎ ՌԵՄԵՐՈՒՄ

ՍԱՐԿԱՎԱԳԱԿԱՆ ՁԵՌՆԱԴՐՈՒԹՅՈՒՆ ՄԱՅՐ ШЭ-ՈՌ Ս. ԷՋՄԻԱԾՆՈՒՄ

(2 մա րտ ի, կիրա կի, 2 0 0 0 թ .)

Գեորգյսւն Հոգևոր ճեմարանի վեց սան և վա զգենյա ն դպրանոցի Ե լսարանի

մեկ ուսանող ստացան սարկավագական աստիճան: Այս տարի, ի տարբերություն անցած տարիների, տնօրինությամբ Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Գարեգին Բ Կաթողիկոսի,

սարկավագ ձեռնադրվելու համար Գեորգյսւն Հոգևոր ճեմարանի Զ լսարանի

տասնութ և Վազգենյան դպրանոցի Ե լսարանի երկու սաներ հանձնեցին սար

կավագական քննություններ: -Քննող հանձնաժողովի նախագահ Տ . Եզնիկ եպս.

Պետբոսյաեր նրանցից ընտրեց յոթին, որոնց ընտրությունը հաստատվեց Վեհա

փառ Հայրապետի կողմից:

Մարտի 2-ին', Սրբոց Վարդանանց տոնին մատուցված Սուրբ Պատարագի

արարողության ընթացքում, կատարվեց սարկավագական ձեռնադրությունը: Օրվա

պատարագիչն ու ձեռնադրող եպիսկոպոսն էր Արարատյան հայրապետական թեմի

առաջնորդական փոխանորդ Տ. Նավասարդ եպս. Կճոյանը:

Պատարգի սուրբգրային ընթերցումներից առաջ սկսվեց սարկավագական ձեռ

նադրությունը խարտավիլակությամբ Տ. Բաբկեն աբղ. Սալբիյանի:

Նորընծա սարկավագները, ծնկաչոք բարձրանալով Ս. Խորան, ձեռքերը վեր

բարձրացնելով՝ «ի տես ժողովրդեան», հրաժարվեցին աշխարհիկ կյանքից:

Ձեռնադրող Տ. Նավասարդ եպս. Կճոյանը, Սուրբ Երրորդությանն ուղղված մեր

բազմադարյան աղոթքներն ընթերցելուց հետո, նորընծա սարկավագներին իրա

վունք շնորհեց սարկավագական խորհրդանիշ' ուրար կրելու, Ավետարան ընթեր

ցելու, Սուրբ Խորանին և Պատարագին սպասավորելու:

տ..... ... . ...... * . « * * * " ր աս г ; п" .ոսսասսոիս' и М и ш ^ И ււրկո՛ И М Ч»՚ւ № »■

սին:

*հւ ւուայ * ' ' — ՛ * * <'"“ ' ЛУ * " * ՝ 4 ,4

« ■ * * * ֊» " '" " " " " " ՚ " •" •՝“ " " " " խ ։ի

''" Հ ո կ ի Հ ^ ա т Ш ш ф ш Ц * " " ‘‘"Ո “ Ч Л * * *

է Հ ,”ա,ձՐո. I * « ’ '""""'""'ք :պա“Հ"ր1ւ"": Ր ՚ Հ :7ш1 лши.и տեոԱղով Ч,Ш Ш Ա ф цм ш к Խորհրդավոր է այո պահր նան իա,

էյ՜ի լւլահ սևոնւայրաթյաև արարողությունից

հւսմւսր. քանզի այսօր միախառն կերպով վերակենդանացած և վերամարմնավորված եմ տեսնում ձեր մեջ քա ջ Վարղանի խիզախ ոգին ն Սուրբ Ստևփանոսի անխախտ նվիրումը: Սուրբ Վարղան՝ արիության խորհրդանիշ. Սուրբ Սւրեփանոս Նախավկա՝ հաստատուն հավատքի անշարժ վեմ. ահա երկու սուրբ անձինք' անու- րւսց հավատքի, անխախտ սիրո ն անչափ նվիրումի: Ոմանք կարող են կարծեի թե այս անձերն ւսյ/նս պատմությանն են պատկանում: Բ ա յց /ա վ իմացեք, անցյա/ը անցած չէ. ինչպես կասեր երջանկահիշատակ Գարեգին Աոաջին Հա յոց Հպյրա- պետր: Եվ կենդանություն է մեգ համար այն իրողությունը, որ մշտապես թա րմ Է մեր հուշերում, մեր ապրումներում: Ինչպն ն մոռանա/ ն չհիշեի երբ քարաձիգների ան-


գութ հարվածներից ավե/ի ու ավելի էր զորանում երանելի Սւրեվւանոսր ն անթարթ հայացքով իր կոչման բոցաշունչ փառքին էր նայում: Նա հաստատապես գիտեր, որ նահատակվել Հիսուսի համար' նշանակում է ճաշակն/ կյանքի ծա ռից: Մեծ էր քա ջ նահատակի հավատքը: Այն առավել գործ էր, քա ն խոսք, որ իր կենդանի վկայությունը եղավ քրիստոնեության և ընդհանրական Եկեղեցու ճշմարտացիության և վավերականության: Նախավկայի և ա յլ նահատակների հավատքի ուժով ապրեց, հետզհետե զորացավ -Քրիստոսը մարմնավորող Ընդհանրական Եկեղեցին: «Ե թէ հատն ցորենոյ անկեալ յերկիր մեռանիցի... բա զում արդիւնս յսւռնէ»:

Սիրե/իեեր, դրանից հետո մոտ 300 տարի ստեփանոսյաե հավատի և ա յդ քա ջ ոգու ժառանգորդը դարձավ Մեծն Լուսավորիչ: Նա իր 14-ամյա աղոթալից արցունքներով Քրիստոսին միացրեց մեզ, ազգովին անբաժանելի անդամ ն մասնիկը դարձրեց Ընդհանրական Եկեղեցու: Ծնվեց Սուրբ Մեսրոպը'առլեցուն բարեմասնություններով և առաքինություններով, որ հայրենասիրությունից մղվա ծ աստվածատուր գրով կերտեց մեր միտքն ու հոգին: Եվ այսռւհետ քրիստոնեությունը հայի համար դարձավ միս ու արյուն: Ահա այդ կերտվածքից ծնվեց քա ջ սպարապետ, ընտիր զորավար վարդա ն Մամիկոեյանը: Նա ժառանգեց և իր մեջ միսւհյուսեց Նախավկայի արիությունը, մեծ Հայրապետ Լռւսավորչի անխախտ հավատը և Սուրբ Մեսրոպի հայրենասիրությունը: Ավարայրի դաշտում՛ Տղմուտ գետի ափին, նա ա յդ հյուսվածքի բոցկ/տացոդ լույսը շողարձակեց իր սրով և շլա ցրեց թշնամու չարախինդ հա յա ցքը: Երկնային /ա յսով իմաստավորված, սեփական գրով քրիստոնեացած, քա ջ Վարդաեը ցույց տվեց բոլորին և մեզ կ օրինակ ժառանգեց, որ իր անմական հավատի դեմ ոչ ոք կարող է դիմա գրա վել'ոչ հրեշտակ, և ո չ մարդիկ, սուր, հոտ, ջուր և ամենայն դառն հարվա ծ: Գիտակից արիություն, անդրդվելի հավատ ե սեր' ահա ա յս երեք առաքինության ուժով են կյա նք տվել ն 2000 տարի շարունակ պահպանե[ Քրիստոսի Եկեղեցին և մեր հա յրենիքը: Եվ դուք, սիրե/ի սարկավագնե՜ր, երրորդ հազարամյակի շեմին ստացաք ա յդ ժառանգության իրավունքը: Եվ այսռւհետ պիտի պահեք և պահպանեք ձեզ տված ժառանգությունը խոհեմու

թյա մբ, հավատքով, սիրով, անշահախնդիր նվիրումով, արիաբա՜ր: Որպես վա ր- ղա ններ' խոնարհեցրեք ձեր անձերը, որպեսզի բարձրանա ձեր կոչումը, աետրգւունջ ծառայեցեք Քրիստոսի Եկեղեցուն և ժողովրդին: Միայն այդ դեպ քում իրական կդառնա ձեր աոաքե/ությունը: Լա վ իմացեք, որ դուք ընտրված եք համաձայն Տիրոջ խոսքի. «Բա զում են կանչվածները, սակավ'ընտրվածները»: Եվ ա յս ուրախ պահին ես ի մ աղոթքն եմ առաքում առ Աստված և հա յցում Տիրոջ զորակցությունը, որ աստվածային շնորհի ուժով անխախտ հավատ, սեր և նահատակ սրբերի հրաբորբոք արի ոգին թափանցի ձեր հոգիներից ներս, որպեսզի իրականանա այն առաքե/ու- թյունը, որին կոչված եք այսօրվանից ծա ռա յելու: Եվ ա յս բացառիկ առիթով թեպետ Հայաստանից բա ցա կա յում է Ամենայն Հա յոց Գարեգին Երկրորդ Կաթողիկոսը, ես որդիական սիրով բարեմաղթություններն եմ փոխանցում Նորին Սրբությանը իր անվանակոչության տոնի առիթով: Թող Բարձրյա/ն Աստված Իր տիրախնամ աջով զորավիգ, մարտակից լինի մեր Հայրապետին, պարգևի քա ջա ռողջ և երկար

ԷՋՄԻԱԾԻՆ 2 0 0 0

м " * ■ » 4 * - " " " հւա/խրեեխ/. ամնն»\

.............ւրա գի ցհնտ ո .^....... .. Հսւյրաս|նփԻ սւնւ|սւնակոյության տոնի աոիթով

կատար1! 1'!! Տս,յրտԱ|1,' ! 7 Կ,լ է ս ? « Տ հ Ո Ր . գւիաւվորաթյամր Տ ֊ Նավասարդ նս,ս.

- ս - * ..... ... ь ~ ьԱմևևայև Հայոց Կաթողիկոս ’ ! ՚լ հԱու™յո1Ար տվեց ևորրնծաննրին և

Աւ14խւ Հայոց - 2 * * հավատքին,

Տ ճ ա ...4........ п П Ь ^ П ^ Ь п ^ ^ ш и ^ » , ™

1լևրսլու| ծառայելու աոաքհրսհսատափ եկեղնցան ե .

Ս՛ասիս սա րկա վա գ ԻսսւյսւԱ

1 и Г 1ա |ո |1կ է Լջ^ա ծնի 1ГЬирш1| Մաշտոցի անվան թիվ 1 միջնա-

1|Ш ]4991Ա97Ո9թՈթմ Աովորե, է Երոսապեմի ժաոանգավորաց վարժարանի ն ընծայա

րանի րսւ(1ինննրում: 1997-ից սովորում Լ Գնորգյան Հոգևոր ճեմարանում:

Ն ելսոե սա րկա վա գ Բա րա յա նԾնվե| Է 1978 թ. Տւսթն ցյուղամ: 1985-94 թթ. սովորե| Լ տեղի միջևսւկարգ դպրոցում: 1994-ից սովորում 1: Գևորգյւսև Հոգևոր ճնմարանամ:

Հովհա ննես սա րկա վա գ Խ ա չա տ րյա ն

Ծնվե| I. 1979 թ. երևաև քաղաքում: 1984-1994 թթ. սովորել Լ հրևաևի թիվ 192 դպրոցում:

1994-ից սովորում Լ Գևորգյան Հոգևոր ճևմարաևում:

Հրա նտ սա րկա վա գ Կոստ ա նյա նԾևվել I 1978 թ. Էջմիսւծիև քադաքում: 1984-1994 թթ. սովորն] 1; Էջմիսւծևի Ա՜նսրոպ Մաշտոցի անվան թիվ 1 միջնա

կարգ դպրոցում: 1994-ից սովորում I Գնորգյաև Հոգևոր ճեմարաեում:

Վ ա րդգես սա րկա վա գ Մ սւյխ յա նԾնվել I 1977 թ. Արմավիրի մարգի Արշալույս գյուղում:

2000 Է Ջ Մ Ի Ա Ծ Ի Ն Գ43

1984-1992 թթ. սովորել է. տեղի միջնակարգ դպրոցում:1992-1994 թթ. սովորել է էջմիածնի Ներսիսյան վարժարանում:

1994-ից սովորում է Գնորգյան Հոգևոր ճեմարանում:

Ա րա մա յիս սա րկա վա գ Մ ուրա դյա նԾնվել է 1976 թ. էջմիածին քաղաքում:

1983-1993 թթ. սովորել է էջմիածին քաղաքի թիվ 9 միջնակարգ դպրոցում:

1994-1999 թթ. սովորել է Սնանի վա գգենյա ն հոգևոր դպրանոցում:

1999-ից սովորում է Գևորզյան Հոգևոր ճեմարաևում:

Լ եոն սա րկա վա գ Պ ա ն ֆ յո ր ո վԾևվել է 1977 թ. Երևանում:

1984-1988 թթ. սովորել է երևանի Դանիել Վարուժանի անվան թիվ 89 միջնակարգ դպրոցում:

1988-1995 թթ. սովորել է Երևանի թիվ 68 միջնակարգ դպրոցում:1995-ից սովորում է վա գգենյա ն հոգևոր դպրանոցում:

ՀՐ Ա Ն Տ ՍՐԿ. ԿՈՍՏԱ ՆՅԱՆ Գ ևորգյա ն Հոգևոր ճեմա րա նի Զ լսա րա նի սան

ւ .օ ւ Ր հ 1 Լ ա ՚Ն 2000

ԼՈՒՐԵՐ

«եւ լուսւյ գրարրա» օսա »». - г - Ժողովուրդ» (Եսայի Ա 8) բնաբանով:

կան խնդաթեսւմր» (Շարական; բնաբանով:Ա. Պաղատագին ներկա !.ր Վեհափառ Հայրապետր:

Մարտի 8+ն,քորևբշա բթի.- Գ- °Ր Ս™ ի Պա հոց:Այսօր, սաավարյան. Վնհափաո Հայրապետի մասնակցությամբ Մայր Տաճա

րում կատարվեց Ա՚նծի Պահոց աոաջին Արնագափ ժամերգությունդ

Մարտի 12-իե, կիրակի.- Բ. ԿԻՐ- Քաոասևորոակաև Պահոց (Արտաքսման):

Այսօր Մայր Տաճարում. Ավագ Ս. Սեղանի վրա. Ա. Պատարագ մատուցեց Տ. Հովսնփ քահանա Ալեքսանյանը: «Հա յր մեր»-ից աոաջ Տ. Շսւհե արքեպս. Աճեմյանը բստոգ խոսեց «ճաշակմամր սլտդոյն ճաշւսկեցին գդաոնութիւն մեդաց եւ մսւհու-

(Շարական) րնարանով:Ս. Պատարագին ներկա էր Վեհափաո Հայրապետը:

Մարտի 16-իև, հինցշարթի.- ԺԱ. օր Մեծի Պահոց:Այսօր, երեկոյան. Վեհարանում տեղի ունեցավ միարանական հավաք, որի

ընթացքում Վնհափաո Հայրապետն անդրադարձավ միաբանության սաօրյա կյան

քի որոշ կանոնակարգումների:

Մարտի 19-ին, կիրակի.- Գ. կիր. Քւսոասևորղակաև պահոց (Անառակիս):

Այսօր Մայր Տաճարում. Ավագ Ս. Սնդանի վրա. Ս. Պատարագ մատուցեց Մայր Աթոոի միաբան Տ. Արշնն աբեդա Սանոսյանը: «Հա յր մեր»-ից սաաջ Տ. Շսւհե արք-


եպս. Աճեմյսւնը քարոզ խոլւեց' «Հա յր, մեղայ յերկինս եւ սաաջի քո» (Ղուկ. Ժ Ե 21) բնաբանով (տե՜ս էջ 59):

Ս. Պատարագին ներկա էր վեհա փ ա ռ Հսւյրապհտը:

Մ ա րտ ի 21-իԱ, երեքշա բթ ի.- Ժ Զ- օր Մ եծի Պ ա հոց:Այսօր, երեկոյան, վեհարանում տեղի ունեցավ սարկավագական հավաք, որի

ընթացքում Վեհափառ Հայրապետը որոշ տնօրինություններ կատարեց բանակ զորակոչվող սարկավագների վերաբերյալ:

Մ ա րտ ի 26-իև, կիրա կի.- Դ . կիր. -Քաէոսսևորղակաև Պ ա հոց (Տետ եսիհ): Այսօր Մայր Տաճարում, Ավագ Ս. Սեղանի վրա, Ս. Պատարագ մատուցեց Մայր

Աթոռի միաբան Տ. Ներսեհ աբեղա Խաւաթյանը: «Հա յր մեր»-ից առաջ Տ. Ռսւղեոս վրղ Զիրեկյանը քարոզ խոսեց' «Արարէք ձեզ բարեկամս ի մամոնայէ անիրա- ւաթեան» (Ղուկ. ԺԶ 9 ) բնաբանով:

Ս. Պատարագին ներկա էր վեհա փ ա ռ Հայրապետը:

ա բ ե ղ ա յ ա կ ա ն ձ ե ո -ն ա դ ր ո ւ թ -ի ւ ն

իր ա ա ՀԱ Ց ԹԵՍ՜էՆ ՆԵՐՍ

........

: տ տ տ ^ ; = ~ ”

....г : : ~

Լ Լ Հ ' « и - в ш м . » ո « .......... . "»ւփ հ աոիթով « ч - ч ™ *Ս „„„ , |„ անմահ Պ ա տ ա ր ս # пЬршвЩ Л ы հաւսւտացնւսլ «պ ո վ ա ո ո » հո» ոա ա Լ թ եա ն ներկա,ուրհամր փէսւի ուհհտա. ձևռԱաղրոփեահ д Ы т з д И р Ь ш р ф : ™ ս իւսւրւրսւփ|ա1| ի„ վկայութխհր Կո г М -Ր Р>">" հիտարար ա յց ե ր դ Տ . Տա րեհ

Վրղ. ւա րա դեա եր՜ и . Д О ш Ы ф երիտա -ա ր.) միարաեեեՈ№ . " Ո " ՚հ о ч Ы щ ш р Ь ш фնորընծաները ծնրադիր ршраршушЬ խորան:

«Աստաածսւյին և. երկնաւոր շնորհ- շարական!* և. Սրբացան Հօր աղօթքներէն ետք Մ. 'Դսւտարազը շարանակաեցա. մինյե. «Ռ դջո յե-ի պահը. որմ1. ևՓԻ կատար-

ւեցսւև Փիլոևի և. զզեստներա տույութխեր. ապա օծման արարողութիւնր:՝ Սրբազան Հայրը Սրրա|ոյս Սիտոնաւ կնքեց նորրնծայ քահանսւներան ճակատը

եւ աջ ու ահեակ սեոքերր' սւնուանսւկոչե|ով զսւնոնք Տ. Աբէւ արեդայ եւ Տ. Սոէն

արևղայ:Առաջնորդ Սրբազան Հայրն իր քստոզր սկսաւ «Մահ ոչ իմսւցեալ' մահ Լ. մահ

իմացեաւ անմսւհաթիւն» բնաբանով, նկարազրեց վարդանանց պատերազմը իբրեւ

աոաջին պատերազմ* մդուած վասե խղճի ազատութեսւն: Ան ըսաւ.«...Ինչպես -Քրիստոս, վարդանանք նաեւ իմացեաւ մահով ժառանգեցին անմա-

հութիւնր...».- ու շարունակեց. «Մենք այսպիսի սրտուրախ խորհուրդ կը վայելենք

այս պսւհուն, որովհետեւ Վարդանանց սե|ւանդը զիտցաւ իր կեսւեքը զոհաբերել Հա յ ժոդովոտդի զոհասեղանին վրայ եւ իմացեաւ մահով զայն իմաստսսորե|. կեսւնք

նուիրաբերուած վսւսն Ցիսուսի եւ վասն հսւյրենեաց»:


Սրբազան Հայրը յորղորեց նորաօծ աբեղաները քահանայական կոչումը ծառայեցնել վասն հայ ժողովուրղի կրօնական ու բարոյական դաստիարակութեսւն եւ ի խնդիր Հա յ Եկեղեցւոյ պայծառացման' ապաւինելով մեր Տիրոջ երաշխիքին, թէ «...Ահաւասիկ ես ձեզի հետ եմ բոլոր օրերը' մինչեւ աշխարհի վախճանը» (Սատթ. Ի Ը . 20):

~4

ՆորրեծաեԼրր հրւա1արմւսե պահին

Ցաջորդ առաւօտ, մարտի 3-ին, յընթացս Ս. Պատարագին, առաջնորդանիստ

եկեղեցւոյ մէջ կատարուեցսս վեղարի տուչութխն, որ կը խորհրդանշէ ծառայասի-

րութեաե, խոնարհութեան եւ զոհաբերութեան քրիստոնէական առսւքինութխնները: Ետքը խարտաւիլակ Հա յր Սոտբի ուղեկցոտեամբ, նորաօծ աբեղաները Առաջ

նորդարանի մեծ դահլիճին մէջ պաշտօնապէս ներկայացան առաջնորդ Սրբազան

Հ°Ր : Ներկայ էին եկեղեցւոյս քահանայից դասը. Ազգային Կեդրոնական վարչութեան

անդամները, եորընծաներու պարագաներն ու բսպմաթխ հիտեր եւ ազգայիններ:

Խարտաւիլակ Հա յր Սոտբի խօսքէն ետք նորաօծ աբեղաները հրապարակաւ

ուխտեցին հաւատարիմ մնալ մեր Եկեղեցիին ու ազգին, շնորհակալական խօսք

յայտնեցին Սրբազան Հօր, Կեդրոնական Վստչութեան եւ իրենց ուսուցիչներում Տեղի ունեցաւ նաէրներու յանձնում:

Աւարտին Սրբազան Հայրը յանուն Ամենայն Հայոց Ն.Ա.Օ.Տ.Տ. Գարեգին Բ Կաթո

ղիկոսի նորաօծ աբեղաները պաշտօնապէս ընդունեց լուսաւորչահիմն միաբաեութեան շարքերէե ներս' որպէս նորագոյն միաբանները Մայր Աթոռ Ս. էջմիածնի:

ԷՋՄԻԱԾԻՆ 2000

Նորա, Հ Հ ք Լ щ ^ р ш . ф « И » Л

: Г « .

(]Ր.ւս.սԻ ւ л « и . >*ւ « « “ ч п ^ Լ ճ ա -ա կ ա ս ս ս ր :

ир>п֊“ чЬЬ'< Կո շսորհա ա ոէ ьпгоИ»ч

յ% Հ Զ м Д * *“՛".•՛ ■— * >■* I- “ ь' шрчшишрЬлծաոայութիւն Տիրոջ աԱղաստանիե А &

ԱՐԱՄ ՍՐԿ. Ք ԷԹ ԷՆ Ճ Ե Ս Ն


Տ . Ա Բ Ե Լ Ա Բ Ե Ղ Ա Ա Բ Ր Ա Հ Ա Մ Յ Ա Ն(ավազանի անունը' էդգար)

Ծնվել է 1966 թ. հոկտեմբերի 27-ին,

Իրաքի Զախո քաղաքում:Սովորել է Զախոյի միջնակարգ ն

երկրորդական վարժարաններում:

Բաղդադի Ամերիկյան մշակութային

կենտրոնում հետևել է անգլերեն լեզվի, իսկ

«Բաբելոն» քոլեջոււք աստվածաբանական ու իմաստասիրական դասընթացներին:

Մասնակցել է նաև Բսւղդադահայոց թեմի առաջնորդ, Գերշ. Տ. Ավագ արքեպս.

Ասատուրյանի կազմակերպած հնգամյա

դասընթացներին' սովորեւով հայոց լեզու: 1996 թ. հունվարի 1-ին, ձեռամբ Գերշ. Տ.

Ավագ արքեպս. Ասատուրյանի, ստացել է սարկավագական աստիճան:

2000 թ. մարտի 2-ին ձեռամբ Գերշ. Տ. Ավագ արքեպս. Ասատուրյանի,

ձեռնադրվել է կուսակրոն քահանա:

Տ. ЦП-ԵՆ ԱԲԵՂԱ ՇԱՀԻՆՅԱՆ(ա վա գա նի անունր Շ ա ն թ ;

Ծեւ|ն| I. 1970 թ. հա1ւվսւր|ւ 20-ին, Բադ-

ւ|1ււ(լ բադաթում:Ն ա խ նա կ ա ն . ուսումը ստ ա ցե| I.

ծննդա վա յրում:1989 թ. րնդանվեւ է -Բերդակ քադստի

մեխանիկական գիտությունների ն

199|2-ին սւվստտԿ այն:• 1993 թվականից մասնսւկցե| I. եաե

|.րսփսւհայոց թէմի առաջնորդ, Գերշ. Տ. Ավագ սւրրեպս. Սսատուրյանի կսւգմակեր-

պսւծ հնգամյա դասրնթսւցներին: Այս րն- թւսցք»ամ կրթությանր շարունակն] ԷԲադդսւդ քադւպփ »Բա բե|ոն« հոգնոր

համալսարանում:1995 թ. դեկտեմբերի 29-ին. ձեոամր առաջնորդ Սրբագսւն Հոր. արժանացե| է

կիսւսսարկավագաթյան, ապա 1999 թ. հունվարի 29-ին սարկավսւգաթյան աստի

ճաններին:2000 р. մարտի 2-ին Ս. ‘ կփգոր Լուսավորիչ սւոաջնորդանիստ եկեղեցում, ձե-

ոամբ հրարահայոց թեմի առաջնորդ. Գեր?. Տ. Ավագ արքեպս. Ոսատարյանի,

ձեռնադրվել I. կուսակրոն դահանա:Հոգեշնորհ Հայր Սոտբր պսւ?տպսւնե| Լ թեգ «Ավետարանը և 'Ստանը» թեմայով՜

ստանալով լավագույն գնահատական: Արքյանացե| Է նան »Բաբելոն» համալսարանի Աստվածաբանական ն Իմաստասիրական պսակավորի վկայականի:

11յ(1մ. նախաձեռնությամբ ն օրհնությամբ Արբագսւն Հոր. պատրաստվում Է գնալ

Հոոմ՜ իր աստվածաբանական գիտեփրներր կատարեւագործե|ու համար:


ԳԵՐՄԱՆԻԱՅԻ ՀԱՅՈՑա ռ ա ջ ն ո ր դ ո ւ թ յ ա ն ԹԵՄԱԿԱՆՊԱՏԳԱՄԱՎՈՐԱԿԱՆ ԺՈՂՈՎՔ

2000 թվականի մարտի 25-26-ը Քյոլնի հայոց Առաջնորդարանում գումարվեց

թեմական պատգամավորական երկօրյա ժողով' 13 համայնքների 57 պատգամա

վորների մասնակցությամբ: ժողովին ներկա էին թեմի հոգնոր հովիվները' առաջնորդ Տ. Գարեգին արքեպս. Պեքճյանի գլխավորությամբ: .

Սրբազան Հոր աղոթքից հետո բացման խոսքով հանդես եկած թեմական խորհրդի

ատենապետ, դոկտ. Սարզիս ■Քեհյսւյանը նշեց, որ հիմնվել են երեք նոր համայնքներ Մայնց, Կիսսըն և Հալլը քաղաքներում:

Հոգեշնորհ Տ . Սերովբե վրդ. Իսախանյանն ընթերցեց պատգամավորական նախորդ երկու ժողովների ատենագրությունները: Այնուհետև ներկայացվեց Առաջնոր

դարանի տարեկան գործունեության համառոտ տեղեկագիրը: ֊Քննարկվեցին նան թեմական կյանքին առնչվող բազմաթիվ այլ հարցեր:

Կիրակի օրը, առավոտյան ժամը 9.00-ին, առաջնորդանիստ Ս. Սահակ-Մեսրոպ

Մայր եկեղեցում տեղի ունեցավ Արևագալի ժամերգություն:

Երկրորդ նիստի ընթացքում քննարկվեցին «Առաջնորդարանը և Հ Հ դեսպանությունը» և բազմաթիվ այլ հարցեր:

Պատգամավորական ժողովն ապա ներկաներին տեղեկացրեց առաջիկայում թեմական խորհրդի նոր ընտրությունների մասին:

Եզրափակիչ խոսքով հանդես եկավ առաջնորդ Սրբազան Հայրը: Ն ա իր խոս

քում հատկապես շեշտեց Աոաջնորդարան-հսւմայնքներ կապի առավել զորացման խնդիրը:

I№

գ ե վ ո ր գ յ ա ն ՀՈԳԵՎՈՐ ճ ե մ ա ր ա ն ո ւ մ

վ ա ր դ ա ն ա ն ց տ ո ն ի ն ն վ ի ր վ ա ծ

ՀԱՆԴԻՍՈՒԹՅՈՒՆ ԳԵՎՈՐԳՑԱՆ ՀՈԳԵՎՈՐ ՃԵՍ՜ԱՐԱՆՈՒՍ*

2000 թվականի մարտի 4-ին, ժամը 18.00-ին, ճեմարանի հանդիսությունների դահ/իճ՚ում բարձր նախագահությամբ Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Գարեգին Բ Ամենայն Հա յոց Կաթողիկոսի, տեղի ունեցավ հանդիսություն'նվիրված « Սրրոց վարդանանց գօրավա- րացն մերոց հատսր երեսան եւ վեց վկա յիցն»:

Հանդիսության բանախոսության մասի ղեկավարն !.ր Տ. Եղիշե ավագ բհն. Սար- գրսյանր. իսկ երաժշտական մասինր' սյրն / ՛Կսրեն Շարրաթյանր ք.՛հանդիսության անցկացման ողջ ծւսնրոյթյունր իր վրա / / ; վերցրեք ճեմարանի Ջ քսարաևր):

Հանդիսությունը րացվեց Տերունական սւղոթբով. ապսւ հնչեցին Հ Հ օրհներգը ե Հոգնոր ճեմարանի բս յ/երգր: Բացման խոսրով հանդես եկավ Հովհաննես սարկավագ Խաքւարրյւսնր:

«Վեհափառ Տեր և սիրելի ունկնդիրներ.Այսօր հավաքվելով այս դահլիճում՛ մենք ևս մեկ անդամ տոնախմբում ենք Վար

դանանց հիշատակը:«Մահ ոչ իմացեալ մահ Լ. մահ իմացեալ' սւնմահութխն»:Ահավասիկ, սիրելի ներկաներ, անմահության գաղտնիքը: Ահա այս նշաեաբանն

ունեին մեր բոլոր հերոսևերր, որոնք իրենց կյաևքր գիտակցաբար ըևծայեցիե հանուն իրենց համոգումների և դրաևով Լլ արք)ևորեցիև այն. որովհետև մարդուն կյանք է տրված. որպեսզի նա այև ապրի ճիշտ և եթե հարկն է՛ զոհաբերի ճիշտ տեղին և ժամանակիև: Ահա այս ոգով Լիև ներշնչված մեր նահատակները և մեր կենդանի մարտիրոսները, որոնք աևցևեյով ևեդ և փշոտ ճաևապարհով'գնացին դեպի անմահություն. դեպի անմատչելի տւյսր: Ահա մեր բոլոր նահատակների տոնը միացնելով'


Վարդանանց տոնին ամեն տարի հայ ժողովուրդը մեծ ոգևորությամբ վերարթնացնում է նրանց հիշատակը մեկ անգամ ևս' ապացուցելով մեր պատմիչ Եղիշեի խոսքերը, որոնք վերաբերում են այն մարդկանց, ովքեր գիտեն իրենց կյանքի արժեքը:

Մարդիկ կան, որոնք իրենց մահվանից հետո ավելի մեծ գործեր են կատարում: Ահա այդ մարդկանցից էին Վարդանանք, ովքեր չերերացին և չերկմտեցին, այլ մահը իրենց աչքի աոջև ունենալով' արիաբար ճակատամարտեցին, որովհետև հավատում էին առաքյալի խոսքին, թե մեր պատերազմը մարմնի և արյան դեմ չէ, այլ զորությունների և պետությունների: Այս հավատով է, որ 451 թ. Ավարայրի դաշտում տեդի ունեցած ճակատամարտում հայ ժողովուրդը տարավ հոգու հաղթանակ, և այդ հաղթանակի ոգին է, որ մինչև այսօր ստաջնորդել և առաջնորդում է մեր ժողովրդին դեպի նորանոր հաղթանակներ:

1920 թվականից արգելվել էր հիշատակել հայ քաջերի օրը: Սակայն 1951 թվականին Գևորգ Զ երանաշնորհ Կաթողիկոսը ցանկացավ կատարել Վարդանանց 1500- ամյակը: Այդ տարվա համար նա թույլ չտվեց դասախոս հրավիրել հանդեսի բանախոսությունների համար, այլ ա յդ ամենը հանձնարարեց այդ տարվա ավարտական լսարանի մաներին, որոնք նաև Հոգնոր ճեմարանի առաջին շրջանավարտներն էին:

՛Վեհափառ Տեր. Ձեր կարգադրությամբ այս տարվա հանդիսության կազմակերպումը հանձնվել է մեզ' վեցերորդ լսարանցիներիս: Այդ լուրը մենք ընդունեցինք մեծ ուրախությամբ, քանի որ այս հանդեսով մենք հնարավորություն ենք ունենում մեր հոգու խոսքը հայտնել:

Վեհափառ Տեր. այսօրվա բոլոր ներկաների և Գևորգյան Հոգնոր ճեմարանի աշ- խատակազմի անունից ուզում եմ շնորհավորել Ձեր անվանակոչության տոնը, ցանկանալ Ձեզ երկարամյա, բեղուն հայրապետական օրեր, և թող որ հանդեսից հետո մենք բոլորս Ձեր դեմքին նկատենք այն ուրախության նշույլները, որը նկատել էին Գևորգ Հայրապետի սաները իրենց հանդիսությունից հետո:

Այսքանով, Վեհափառ Տեր, թույլ տվեք հանդիսությունը համարել բացված»:

Սրտավազդ սրկ. Զաքարյանն ընթերցեց հատված Մատթեոսի Ավետարանից: Գրիգոր Նարեկացու « Մատյան ողբերգությա ն»-ից հատված արտասանեց Արմեն Բււպա/յանը: Գևորգ Զ Կաթողիկոսի' Վարդանանց տոնին՛ նվիրված կոնդակից մի հատված ընթերցեց Խաչիկ Ավետիսյանը: ճեմարանի երգչախումբը բարձր կատարողական արվեստով կատարեց Մ. Եկմալյանի «Տեր, կեցո Դու զՀա յս» երգը (մենակատար՝ Մասիս Իսա յա ն):

«Հա յա ստ ա նյա յց Առաքե/ական Եկեղեցին մինչև Ավարայրի հերոսամարտը» խորագրով բաևախոսությամբ հաևդես եկավ Վարդգես Մանուկյանը:

«298 թ. Մծբինի դաշնագրով ավարտվեց հռոմեա-պարսկական պատերազմը: Տրդատ Գ-ի օրոք Հայաստանում տեդի ունեցավ դարակազմիկ իրադարձություն' քրիստոնեությունը դարձավ պետական կրոն:

Տրդատը, լինելով հմուտ և հեռատես ռազմա՛քաղաքական գործիչ, ոչ միայն գա- ղափարապես պետք է հիմնավորեր իր թագավորության անհրաժեշտությունը, այլև համախմբեր և միավորեր երկիրը' միաժամանակ պայքարելով կենտրոնախույս ուժե-

54 Դ

........ . ւոևսաեևւունհ<ւ ղիտարկե|ով, այդպիսի ուժ կարոդ 1.ր դառ-п1* п1,|1: ( հաղորդող քրիստոնեական գաղափարախոսությանդ

, է ՞ « Т д а р р п а , ե ղ ած ււսւմսւնակ, ոոովհէփ ս „ ի տ յ տ ա * ^ *

,տ|Հ ’!,սպՏա '• ս,44ս,,ի|յ Г ; Т 1յ Հէմի

ՐՈ?Ասոոսսրի.4 I. հաեափիպ րրիստոննսւկան ադդաթյանների աոկա ներհակա-

թյուևն ավարտվեց վհրջիեիս հաղթանակով:հոևոում հունական դպրության կրթօջախների կողքին հիմնվում են եաե ասորա-

ահպ դպրոցներ: 4 # գ ո ր Լասավորիչր կարեորամ I. նաե Աշտիշատի դերր, '<եսա-

ոիայից վերադ աոնւպիս այցե|ում եաե այդ կսւրեոր Աթոո:Այս շրջանում եկեղեցին հայացավ, որր պայմանավորված Էր գրերի գյուտով.

405 կամ 406 թ.: Սոտր Ս՜հսրոպ Մաշտոցը ն Սոտր Սահակ Պարթնր հայ ժողովրդի մեծանուն երախտավորննրն են. ովքեր նր ա ն ի ն ական պատաոեւպ. Զիմաստաթխն

սերմանևալ»:Սոտր Աահսւկր ն Սոտր Սեսրոպր կարողացան իրականացնե| իրենց նախորդ

ների՝ Գրիղոր Լուսավորի ու Տրդատի երազանքը: Հա յ Էկեղեցին եղե| է մեր ժողո- վրրղին փրկող ու պաշտպանող անսասան աժը. որի վաո ապացույցր վարդանանց

հոզնոր հաղթանակն է»:

Ապա երցչախումբր կատարեց «Նորահրաշ» շարականը, որից հետո « Հա յ հոգևորականների մասնակցությունն Ավարայրի հերոսամարտին֊ բանախոսությամբ հանդես եկավ Նե/սոն սրկ. Բարայւսնր:

«հյսւդադատենյ Հայոց աշխարհում մպեգնում էր պատերազմի արհավիրքը: Հագկերտր. գահակալության սկգրից նեթ. իր կայսրության արնմտյան ն հյուսիսային սահմաններում ապրող քրիստոնյաներին, և մանավանդ հայերին, դավանափոխ անելու ծրագիր էր հդացե|: Հագկերտր հրաման-նամակ է ուղարկում հայերին՝ ուրանալ բրիստոնեական հավատքր ն ընղու նեյ մազդեզական կրոնը:

Հա յ հոզնորականներր Հազկերտի նամակին պատասխանամ են' հերքելով Պարսից կրոնի սկզրունքեերր. «Յսւյսմ հաւատոց ոչ ոք կարէ զմեգ խախտել, ո՞չ հրեշտակք

եւ ոչ մարդիկ, ոչ սուր եւ ոչ հար. ոչ ջոտ, ոչ ամենայն զինչ եւ են ղաոե հարաածք»: Պարսիկները չարաչար սխալվում էին: Տասնչորս դարեր հետո ֆրանսիացի մեծ

հումանիստ և գիտնական Անտուան Մեյեն պիտի ասի. «Չկա ավելի տոկան ազգային ոզի, քան հայկակւսնր», որովհետն Ղնոնդյաեք հավատարիմ մնացին արյամբ ներկված Ավետարանի պատգամին. «Ով ուզում է զսղ իմ ետևից, թող ուրանա իր անձը-:


Ղևոեղյսւնք' մեր Եկեղեցու ուխտապահ և սուրբ զինվորները, նահատակ քաջերը մեր հայրենիքի, իրենց անձը զոհեցին հանուն Աստուծո, հանուն հայրենիքի, որպեսզի ոչ միայն իրենց միջոցով հավետ ապրեն մեր երկիրն ու նրա ժողովուրդը, այլև մեր Աոսւ- քհլսւկան Եկեղեցին, որի սպասավորությաեն այդպես անկաշառ ծառայեցին իրենք:

Մենք, որպես Հոզևոր ճեմարանի սաներ, հպարտանում ենք նրանով, որ մեր պատմության յուրաքանչյուր դժվարին և օրհասական պահերին հայ հոգևորականը բերել է իր անմիջական մասնակցությունը հեդելով իր արյունը ոչ միայն «վասն հսսատոյ», սւյ|ե «վասն փրկութհան ժողովրդի»: Հիշենք Զեյթուեը, Սասանը, Բաշ Ապարանը, Սարդարապատը, Երկրորդ համաշխարհայինը, Արցախը և ուրիշ ճակատամարտեր, որտեղ հայ հոգևորականն իր անմնացորդ մասնակցությունն է բերել: Վարդանանց հերոսամարտը տոնն է բոլոր այն հայորդիների, որոնք գիտակցված մահով պատրաստ են իրենց կյանքը դնելու հայրենիքի և մեր Սուրբ Եկեղեցու զոհասեղաևիե: Մեզ համար աևհրաժեշտորեն կարևոր է, որ Ավարայրից մինչև Սարդարապատ ու մինչև Արցախ եղել են և կան Հովսեփ Հողոցմեցի Կաթողիկոսներ, Ղևոևդ Երեցներ, որոնք իրենց հայրենասիրությամբ, հուժկու խոսքով և գործով դարձել են դարի ոգին: Այս իմաստով Ղևոնդյանց նահատակությունը հերոսացումն է Հա յ Եկեղեցու, իսկ Ավարայրը' հավաքական սրբացումը հայ ժողովրդի»:

Մ. Եկմալյանի « Երգ մեռնող հւսյրենասերի» երգի կատարումից հետո վա րղգես սրկ. Մայիլյանը հանղես եկավ «Եղիշե պատմիչը և նրա «Վա սն Վարդանայ և հա յոց պատերազմին» գրքի արդիական նշանակությունը» բանախոսությամբ:

«Հաւասարևսցի մահս մեր ընդ մահու արդարոցն եւ հեղումն արեաե մերոյ

ընդ արիւե սրբոց մարտիրոսացե եւ հաճեսցի Աստուած կամաւոր պատարսւ-

գաւս և մի' տացէ զեկեղեցի իտ ի սեռս հեթաեոսաց»:

«Թող մեր մահը հավասարվի արդարների մահվանը և մեր արյան հեղումը

սուրբ մարտիրոսների արյան հեղումին, ե թող Աստծուն հսւճէդի լինի այս

կամավոր զոհաբերությունը և իր եկեղեցին չմատնի հեթանոսների ձեռքը»:(ԵՂԻՇԵ)

1500 երկար ու ձիգ տարիներ են անցել այն օրից, երբ ալխոսիկն Եղիշե իր ձեռքն

առավ փետուրե գրիչը և երկնհց քաջերի ու քաջագործությունների մասին իր հերոսապատում երկը: Գրում Է պատմիչը, հյուսում Է քաջսւց պատմությունը, անմա

հացնում նրանց անունները, աղոթում, որ Տերը նրանց թափած սւնկորնչելի արյան

գնով ժառանգած Երկնային Արքայությունից իրեն Էլ մաս և բաժին հանի:

Ինչպես մեր բանախոսության վերտառությունն Է հուշում, մեր ուշադրության կենտ

րոնից դուրս ենք թողնելու պատմականը և ժամանակաշրջանին բնորոշ վերլուծում

ներն ու առանձնահատկությունները: Կանգ պիտի առնենք կարևորագույն հարցերից

մեկի վրա, այն Է՝ Եղիշեի երկի արդիական նշանակությունը, Վարդանանց ոգու կանչը երեկ և այսօր:

. հհ ւքհաեսսււ1հ(1 մտածն| կամ ասել. «Ա յդ № հարց I. IՈւզանիս շատնրր Կ11,|,ո 1 Այստեղ, սակայն, ձեր նէրաւամտությունր

„ Р . ^ „ „ ա Լ ա . , , . 2 1 - Ա ..Փ ..................................., « * 4 «

5 1 1 5 3 Л 2 Х Е ... . ք 1' : ^ իւ>՞ " ՞

; Тщ Հ Լ ն , ինչււ՞ւ ենք սաավն, պանծացնում Վարղա անց որոնք ըստ Էու

թյան պարտվեցին. նրր նրանց կողքին կան արմանապատվորեն թշնասան ճցմած նհ ա շ տ ո ւթ յո ւն պւսրտաղրած Վսւհանյանք:

Այստեղ իասնցնննք մեր մեծերից 1ГЬЛ|» Տանն 'ՓւԻԿԻ- «.աթողիկոս Դարեգին Հովսեվւյանին. «Ագգերի կյանքի մեջ կան շրջաններ և երևույթներ, որոնք նշանակա-

թյուն նն արանում ոարևրի համար, նրանք աոանցքև նն ղաոևամ նոցա պաւրսո.-

թյւսն».- գրում I. նա:Հայոց մեջ տսրերի համար նշանակություն ստացան, ա) 30! թ. րրիստոնեության րնոանումր որպես պնտական կրոն, р) հայոց գրերի գյուտր 405/406 թ.- որս|նս ագգային մ տ ա ծ ո ւթ յա ն և ինքնու

թյան հիմք.գ) անպայման 451 թ. Վարդանանց հևրոսամարտր՝ իբրև քրիստոնյա ագգ

ինքնուրույնաբար ապրն|ու. ապրևցնե|ու, արարն|ու հիմք:Այսօր կ մնր հիշողությունների մեջ դեռ Р ш Ра ևե արցախյան հերոսամարտի

քաջագործություններդ Ո՞վ կարող I մոոանա| բազմահարյուր այն տղաներին, ովքեր գոյամարտից առաջ մկրտվեցին, կնքվեցին Տիրոջ ամենահաղթ Խսւփ նշանով ն հաղթություն տարան, կամ Լ[ իրենց արյունր խառնեցին Սրբոց Վարդանանց և հւսգարավոր այն մարտիրոսաց արյանր, որոնք րնկան «վասն հաւատոյ ն վասն հայրենևսւց»: Այսօր կ մենք կարող ենք ականջա[ուր լինել այն փաստերին, որ հերոսներից շատերր Վարղանանց օրինակով գոյամարտերից առաջ իրենց մեջ ընդու - նեցին ֊Քրիստոսի փրկարար Մարմինն ու Արյունը: Ինչո՜ւ ենք մենք միշտ ասում, թե Վարղանանց պատերագմր շարունակական Է: «Որովհետև երբեք միայն պատմության մեկ Էջը չէ մեր ժողովրդի կյանքում»,- ասում Լ մեծերից մեկը:

«Այսօր Լլ նույն պատերագմն ունեևք,- ասում է Գարեգին Ա Հովսեփյան Վեհա- փառր,- ոչ գենքի, ոչ հալածանքի ղեմ ծառանալու, այլ մի ուրիշ տեսակի ահավոր թշնամու. որ անտարբերության հոգի է կոչվում...»: Լայն բացենք մեր աչքերը և տեսնենք իրականությունը ինչպիսի անղունղ Լ բաժանում Վարղանանց մեզանից, և մի պահ երնւսկայենք, թե ինչ է ասում հիմա երկնքից Ս. Վարղանը. թե ինչպես է բախում մեր կարծրացած սիրտր և ասում. «Ուշքի՞ արի. հայ մարղ. ո՛ւր ես գնում»:


Վարդանանց հոգի՞ն չէր արդյոք Դերենիկ Դեմիրճյանին մղում գրելու իր պատմավեպը: Ամեն տեդ երնում է Եղիշեի կնիքը: Ն ա կնքեց իր պատմությունը նահատակաց սուրբ արյանով ն առաքեց դարերից եկող և դեպի դարերը գնացող հայկյան զարմին' իբրն ժառանգություն, իբրև սրբություն, իբրև ճանապարհ Երկնային Թագավորության: Ուրեմն պաշտպան լինենք հենց դրան»:

Այնուհետև երգչախումբը փայլուն կերպով կատարեց Մակար Եկմալյանի «Լռեցը» (մենակատար Հարություն Տերտերյան), որին հաջորդեց Հրանտ սրկ. Կոստանյանի « Վարդանանց պատերազմի դասերը» բանախոսությունը:

«Այսօր իսկապես մեր ժողովյպի միսւհավաքությաե խորհուրդն ընդգծող սրբազան տոներից է և, եթե չեմ սխալվում, բոլորից տիրական տոնն այն միաբանության, որին դարեր ի վեր մենք բոլորս ձգտել ենք, փափագել ենք, կորցրել և վերագտել եևք:

Մեր պատմության խտացումև է Ավարայրը, ոտ խաչն ու սուրը միասին են շողացել: «Տուք զկայսեր' կայսեր, եւ զԱստուծոյ' Աստուծոյ» (Մարկ. ԺԲ 17):Պայքարն ընթանում էր լույսի և խավարի որդիևերի միջև: Վարդանանք արթուն

մնացին, հավատքի զրահներ հազան և փրկության հույսի սաղավարտներ դրեցին: Նրանք հայտարարեցին, որ Աստծո սերն ավելի մեծ է, քան ամեն երկրավոր մեծություն:

Եվ այսօր մենք հիշատակում ենք Վարդանանց տոնը ոչ թե մարդուն փառաբանելու, այլ Աստծո ճշմարիտ զավակներին' Սուրբ Հոգով ներշնչված Աստվածահաճո գործունեությամբ Աստծուն փառավորելու և փառաբանելու համար: Մենք հիշատակում ենք վարդանանց պատերազմը, որպեսզի Աստծուն մեր շնորհակալությունը հայտնենք' նման զավակներ ու վկաներ մեզ շնորհելու համար»:

Ապա ճեմարանի երգչախումբը կատարեց «Պ/պ ողն Սվարայրի» երգը: Հանդիսության գեղարվեստական մասի ավարտին Ար ման Հակոբյանը, Բաբկեն

սրկ. Բոզիկյանր և Խաչիկ Ավետիսյանը արտասանեցին Պ. Սևակի «Եռաձայն Պատարագ»-ից մի հատված:

Այնուհետև ճեմարանի տեսուչ Տ. Բաբկեն աբղ. Սա/բիյանը հրւսվիրեց Վեհափառ Հայրապետին' օրհնության խոսք ասե/ու ներկաներին:

«Սիրեցյալ ուսանողներ Հոգևոր ճեմարանի, հարգարժան դասախոսներ և տեսչության. Վարդանանց տոնի օրը բացակայում էինք Մ ա յր Աթոռ Սուրբ էջմիածնից և

այսօր անչափ ուրախ ևնք ներկա գտնվելու Հոգևոր ճեմարանում կազմակերպված տոնախմբությանը, որը, կարծում ենք, կրթական այս հաստատության հարկի տակ անընդմեջ նշվել է նրա գոյության աոաջին իսկ օրից: Հոգու բերկրանքով Մեր գնահատանքն ենք բերում հանդիսության բոլոր կազմակերպիչներին' տեսչությանը, անմիջական պատասխանատվությունը ստանձնած Տ . Եղիշե քահանա Սարզսյանին, երաժշտական մասի համար' պրն Ոուբեն Շարբաթյանին և մասնակից սաներին:

Վարդանանց տոնի առիթով շնորհավորում ենք բոլորիդ, հատկապես նրանց, ում անվանակոչության օրն է նաև այս տոնը: Մասնավորաբար շնորհավորում ենք ճեմարանի երիտասարդ բանախոսներին, որ վերին լսարանի սաներն են: Յուրաքանչյուրն իր նյութի շրջանակներում խորությամբ վեր հանեց պատմական ժամանակը,

2 Տ Հ Տ + Ճ Հ Տ " "I Г ...՚ ..... ""տ՞""'՜..........." Жյ տ ր է է Տ Տ ; 5 ... * * ■ «

„ է , ! ,„ ........ ւ,|ա1|Ա,ւա(|ոԱ|հե սւյն անձնական հայցով ա նորոզ ապրումով:յԻ У п ш ^ ч ш п п ш м , - ""ЧРП1.1 ւ սա,րե|ա Ա. հա, կյանքի рп,пл ՓւււԽւեակեե-

Ш , ч л п М մաոմիւ. ФШ|Ш| * ....... սւրսււրեուրյաէւ.խորհր(||ւե, որ վէյրսւրիե աա, I I. ա Հ I. սաեաւ! եոր սերունդների Ьпч|.Ы .рп.* Մերօրյա կյաերամ եո,յե-

,ես. ասավե, րսւե երրեև պեւրր « Ա Խ \էարդաեաեց եավափրի, Վ ա ր գ ե ս * , „V ,,տրթեաթյաեր. ...............սարում եեր ................կակ .|էոորո, մի ^ամաեակահափված,եոր „,1ւ1ւրա(1ե?,ոաթյաԱ I. ամրսպրեւ ՚4 ՚Ր Հսւյրեեիրի ացատաթյան ե աեկսփյությաե ձեոքբերումներր. ազգային կյանքի խ թ ա ն ա կ ն ե ր ը : Թանկ զնով ձեոք բերվածի պահպանումը և տանո.| >«Р»'|п. կստոդաթյանր նայնպես հադթաթյան է: <»-իտենք. ոո ոուոոո օր օրի հետնում եք մեր երկրամ րնթսւցող իրադարձություններին, հատկապես՝ հոցնոր կյանքում, ոտ նույնպես քխ չեն խնդիրները: Հա յ հ ա վ ա տ ա լի ց ն հայ եկեղեցականից այսօր պսւհսւնջվամ Լ նույնպիսի նվիրում, նույնպիսի անվեհեր, մարտնչող' ոզի. նույնպիսի հավատարմության, որի անմոռաց օրինակր 1500 տարիներ առաջ տվեցին վարղսւեանք. Ղնոնդյան քահանայք: Այսպես միայն պիտի կարողանանք պահպանե| սւյն արժեքները, հանուն որոնց արյան հեզեցին, կյանք նվիրաբերեցին մեր սարր նախնիք, և սերունդներին ւիոխանցե| մեզ թողնված (հսոանցությանր. մեր նվիրական Հայրենիքր. մեր սրբազան հավատքր. Աոսւքե|սւ- կւսն մեր Մայր եկեղեցին:

Թող վարդանանց ոզին առաջնորդի հայորղյաց դեպի ազզային իղձերի իրականացում. դեպի եոր հաղթանակներ, որպեսզի մեր կյանքով իսկ. մեր արյամբ իսկ պատրաստ զտնվեեք պաշտպանեւու, զորացնեյա ե շենացնելու մեր հայրենին ա հայրենականը: Մաղթում ենք ձեզ արիության ոզի. աննկուն կամք, անկեղծավոր հավատք: Հայցում ենք Բարձրյալից. որ մեր հայրերի քրիստոնեական լայս հավատքը ձեզ համստ յիեի մաշկի զայն՝ անբաժանելի ձեր Էությունից, ձեր ինքնությունից և ձեր միջոցսւվ նան' մեր ժողովրդից:

Եվ թող Աստծո օրհնությունը ուղեկից լինի ձեզ և մեր ժողովրդի բոլոր զավակսւց»:

Հա նդիսությա նս ավա րտ վեց ՎԱհավսսո Հսւյրսւպևւրի •'Պ ա հպ ա եիչ^-ով:

ՀՐ Ա Ն Տ ՍՐԿ. ԿՌՍՏԱՆՅԱՆ Զ լսա րա նի սաս

ԿՐՈՆԱԳԻՏԱԿԱՆ

ՇԱՀԵ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԱՃԵՄ6ԱՆԻ ՔԱՐՈԶՐ' ԽՈՍՎԱԾ ԱՆԱՌԱԿԻ ԿԻՐԱԿԻԻ ՕՐՐ

(1 9 մա րտ ի, կիրա կի, 2 0 0 0 թ .)

«Ցաեուն Հօր եւ Որդւոյ եւ Հոգւոյն Սրբոյ»:

«Հա յր, մեղայ յերկինս եւ առաջի Ք ո յ» (Ղուկսւս Ժ Ե 21):

Այսօր, սիրելի քույրեր ե եղբայրներ, մեր Եկեղեցին կբանա մեր ստջե Ավետա

րանի այն էջը, ուր կպատմվի, թե Հիսուս ինչպես խոսեցավ իր սաաքյալեերուն, իր

աշակերտեերուն ե անոնց պատմեց Անառակ որղիի սաակը: Անիկա ըսավ, թե կար

մեծահարուստ անձնավորություն մը, որ ուներ երկու գավակներ: Կրտսերը օր մը

որոշեց հեռանալ իր հոր տունեն: Գնաց իր հորը ե ըսավ. Տոտ ինձի ժառանգության

իմ բաժինը ե ես երթամ, իմ կյանքն ապրիմ: Հայրը չմերժեց: Հա յրը տվավ անոր իր

գանձեն, ինչը որ բաժինն էր իր վտքր որղվույն, և այդ որդին առած հորը գանձը'

հեռացավ անոր տունեն ու գնաց այլ աշխարհ: Այնտեղ անիկա չգործածեց իրեն

տրված հարստությունը, որպեսգի նոր տուն մը շինե, նոր կյանք մը սկսի, այնտեղ

ընտանիք կագմե, գավակներ ծնի, շարանակե ըլլալ հոր նման, այլ ճիշտ հակառակը'

անիկա շրջապատված ընկերներով, որոնք միայն կերուխումի և հաճույքի կյանքը

գիտեին, ինք ալ անոնց միացած մսխեց կարճ ժամանակի մեջ այն ամբողջ գանձը,

որ բերած էր իրեն հետ: Զեխությամբ ապրեցավ, մեղքի կյանքը ապրեցավ, միայն

հաճույք փնտրեց ե սակայն, ինչպես աշխարհի մեջ ամեն բան, որ այս աշխարհին

կպատկանի, իր այդ կյանքը վերջ մը ունեցավ, որովհետև ծախսեց այն ամբողջ

գումարները, որ բերած էր իրեն հետ և ինկավ ծայրահեղ աղքատության մեջ: Գնաց

այնտեղ ագարակապանի մը և գործ խնդրեց, և անիկա գործ տվավ անոր: Այդ

2000

, пр ս1րածերւսեորխոզն№ -р

հայրը լսեց իր զավակի զդջո.մի ձայնր. որ կըսեր. Հայր, ես մեդանչեցի քո սաաջ: Հայրը րնավ չպախարսւկհց իր ո,,.,իե. րե՚դհակաոակը 4րկև« նրան ե տարավ եերս. մարոտ հսպաստներ հազցաց աեոր ե հըավիրեց կերախամի. խնջայքի ե ուրախության: հրր մեծ եդյսսյրր տեսավ այո րպորր, նախանձեյով մոտեցավ իր հորը ե ըսավ. ես Իմ ամբոդջ կյանքս նվիրած եմ աշխատանքին, հավատարիմ եմ

բեզի. քեզի հետ կաշխատիմ ն օր մր ինձի համար խնջույք չտվիր: 1*յս РЛ1 ՓՈան. որ մսխեց քու դրամդ, սալրնցավ սխա| կյանքով, ապրեցավ սևդքի կյանք մր. ապրեցավ ապերախտության կյանք մր. ապրեցավ աշխարհի հաճույքեերա կյանք մը. դան

ւսնոը ընդունեցիր և պատվեցիր: հվ հայրն րսավ. Տղաս, դան միշտ ինձի հետ ես, ե իմ րստիքներր քակդ են. սակայն այդ քո եդրայրդ մեռած Էր ն ոդջնցավ, կորսված Էր

ն ցտնվեցւսվ:հվ այս աոակր երր պատմեց Հիսուս իր աշակերտներով, բացատրեց իրենց, թե

ամեն մարդ, որ կհեռանա հորր տանեն, անշուշտ հորր տանը նյութականությունը չէ միայն, այյ կհեռանա կանոնավոր կյանքեն, կհեռանա տան ջերմաթեեեն և կերթա իրեն համար ուրիշ կյանք մր վւետրև|ու. աշխարհիկ ե բոյորովին զեխության կյանք մր վւետրե|ու: Այդ մարդը կերթա դեպի կորուստ: հվ այս Մեծ պահոց շրջանը մենք այս Ավետարանը ե առակը կկարդանք՝ ըսելու համար րոլոր հսւվատսւցյւպներան, թե այս օրերը այե օրերն են. երր վարագույրը փակ է ոչ թե չընդունելու համար մեր ադոթքներր, ւսյւ որպեսզի մեր ուշադրությունը դաոնա դեպի մեզ. յուրաքանչյուրը

քեևե ինքնզիևր, տեսնե, թե իր կյանքը ո՞ր ուդդությամր է' հորը տանեն հեռացնող ուղղությա՞մբ է. թե'՛ վերադարձի ճանապարհն է. թե" այն վիճակն է. որ մարդը կըսե.

«Հայր, մեդայ յերկինս ն առաջի Ք ո », այսինքն՜ կզղջա իր բոլոր մեղքերան համար և կընտրե վերադարձի ճանապարհը: Այդ վերադարձի ճանապարհն է. որ մեզ պիտի

առաջնորդն, սիրելի հավատւսցյա|ներ, դեպի մեր եկեղեցին: Մեր եկեղեցին է մեր

երկնավոր Հոր տունը, մեր եկեղեցին է. որ անի այն ջերմությունը, որ կծնի մեր հավատքեն. մեր հկեդեցին է մեզ հրավիրոդը միշտ և ըսողը. Գրկաբաց պիտի ըն-

դանիմ ևս բո[որ անոնց. որոնք պիտի վերադառնան ինձի ապաշխարությամբ ե զղջումով, ն ես ոչ միայն պիտի ներեմ անոնց մեղքերը, այլ եաե պիտի կրկնեմ անոնց


Հիսուսի խոսքը, թե Աստված շատ ավելի պիտի հրճվի մեկ մեղավորի համար, որ ետ կվերադառնա, քան հարյուր արդարներու համար: Այդ մեղավորներեն ենք մենք բպորս ալ, բոլորս ալ կյանքի մեկ հանգրվանին մոռցած ենք Աստուծո բարիքները և ուզած ենք ապրիլ միայն ու միայն մեզի համար, հեռացած հեք աղոթքեն, հեռացած ենք սրբաթյուններեն, հեռացած ենք մեր Եկեղեցիեն ն մոռցած ենք, թե մենք' մանուկներս, երբ մանուկ էինք, մեզ գրկեց, ավազանի ջուրին մեջ լվաց ու մաքրեց մեզ, մենք կմոռնանք, թե մեզ մաքրելե հետո Սուրբ Գրիգոր Լուսավորչի աջով օրհնված Սուրբ Մյուռոնը լցվեցավ մեր ճակտին իբրև հոտ և մեգի բերավ ու տվավ

Սուրբ Հոգիի շնորհները: Մենք կմոռնանք, թե Հա յ Եկեղեցիի ծնունդ ենք մենք մեր մանուկ հստակեն, սակայն երբ մեծցած ենք, շատ հաճախ չենք պահած մեր

հավատարմությունը այն Եկհդեցիին, որ կծնի մեգ ի ջրո և Հոգվո: Մենք մոռցած

ենք, որ այս Եկեղեցին եղավ օրրանը մեր ազգային կյանքին, մենք մոռցած ենք, թե

այս Եկեղեցին հավաքած է հայու որդիները, ոտ որ ալ գտնվին անոնք, և սորվե-

ցուցած է անոնց ըլլալ քրիստոնյա, սորվեցուցած է անոնց ըլլալ հավատացյսղ և

սորվեցուցած է անոնց իրենց հայրը նկատել ոչ միայն մարմնավոր հայրը, այլն երկնավոր Հա յրը, որ հերկինս է: Եվ մենք, սիրելիներ, այսօր, երբ ապաշխարության

այս օրերը կապրիեք, գիտնանք, թե մեր փրկությունը մեր Եկեղեցին է, ոչ թե քարա

շեն այս տաճարները միայն, ա յ| այն Եկեղեցին, որ Աստուծո արքայությունն է մեր

հոգիներուն մեջ: Երբ աշակերտները մի օր ըսին Հիսուսին. «Ց ո յց մեգ, Տէր, զարքա-

յութիւն», անիկա ըսավ անոնց. Արքայությունը Աստուծո, այսինքն' Հոր, ուր Տերը

կիշխե, անիկա ձեր սիրտին մեջն է, այն սրտերուն մեջ, ուր կա իրապես Հիսուսի ներ

կայությունը, ոտ կա Աստուծո իշխանությունը: Եվ այս զգացումով է, որ այսօր Անա

ռակ որդիի այս առակը պատմելով' մեր Եկեղեցին կուգե ըսել բոլորին. Բռնեք վերա

դարձի ճանապարհը, եկեք և այս փակյալ խորանին ստջև զարկեք ձեր կուրծքին և

խնդրեցեք Աստուծո ներողությունը, խնդրեցեք Աստուծո կարեկցությունը, խնդրեցեք

Աստուծո գութը ն ողորմածությունը, և Ան պիտի ընդունի ձեր աղոթքը, և երբ բացվի

խորանը. Անիկա իր Հարության ավետիսով պիտի ըսե ձեգի. Եթե իրապես ազա-

տեցաք ձեր մեղքի կյանքեե, եկեք, օրհնյալներ, մտեք արքայությունն Աստուծո:

Արդ, կմաղթեմ ես բոլորիղ, սիրելի հավատացյալներ, և կըսեմ. Կանգուն պահե

ցեք Եկեղեցին: Դուք բպորդ սզ գիտեք, թե 1700-ամյսւկի առիթով շատ եկեղեցիներ և

վանքեր, որոնք խոնարհված էին, ետ կբարձրացնեն իրենց գմբեթը, և ա յդ գմբեթին

վրա կբարձրանա խաչը: Եկեղեցին, սակայն, ա յդ շարված քարերը չեն, շարված

քարերը խորհրդանիշն են: Այդ շարված քարերը խորհրղանիշն են այն Եկեղեցիին,

որ յուրաքանչյուրիս սրտի մեջ պիտի կանգնի և պիտի կանգնի այնպես, որ մենք լսենք Աստուծո կանչը, լսենք ղողանջները այն զանգակներուն, որոնք կհրավիրեն

մեզ աղոթքի, կհրավիրեն մեզ ապաշխարության, կհրավիրեն մեզ բարի կյանքի:

Որովհետև իրական քրիստոնյան ան չէ, որ չի մեղանչեր, իր գործով անարժան

կգտնվի, այլ ան է, որ կհրավիրվի ի կարգս քրիստոնեության: Այսպես կըսհ խոստո-

, я .....11Й1ш .„ հ ա ո ա . քրիստ ոնեությա ն հրա վիրհցսւ Ա փ տ ծովս ա նա ր-վանանքի մ ՚1' Iм | , (ւոոսաա հ |ւ րա րյս ՚9 ЧпрЛпн ես ինձեն հեռացա*:- ....... հա7ա„աՐաԿ?„եԱք մեր 4ործերր ո} „ն

Ա,ս |4Ա,,1,ա и,и|иП ^ С 1 ППШЙ ԼԻ1Փ. այ. հս»?վԼ.ո. որքան րարիք ф щ ь ц ш ф ш ч и ф ф ь ! - | ւաւփ чпрЛЬрП1| կփրկւյիւ իր

!|ПРГ иЙ Т ь п ш п п р И "Ո РШРЬ чпрйьр"' ս,մևե1,ե ' ւ ^ ^ Ե ր ն ևն նան իր րեկե-! ! ^ м ф !ш , ; ինչպես ...... .. Տնրն |,ր աոաքյալԱերու1ւ. Ա * » * օրԼնրներր կամփոփ-

իե եր и օրենրի մնյ». Սիրն ,»ո Տեր Աստված,, ամրոո, ирфп Ո И Ս » . քո ընկնրղ ա * ն նմւսն: Այո ս|Փ « ^ է, որ կա6|. քրիստոնյայի հո„ին ն Կառա,նորՈ 4ինքր

աւփ 4„րծերո,: եվ այսօր, երր րո,որս ա ^ ե ց ա ծ Աստածո խորանին ա ռա ,, կրսե ք. «Հւսյբ ւէեդայ .երկինս ն ш.пиу|. քոյ». վարան պիփի Ր1|անք. рЬ մարար սիր.րեն

ոլասձ մեր աոոթքր «|ԻփԻ ւսվի. “ մևնք պիփի վերաօառնանք .րո-ն հան0 ս.րՓված У մա լտ(|իեերով. վարահ ր„ա|ով, թև Հայրր. որ հերկինս I.. ,սեց մեր սպոթքր

I, լսեց մեր աղոթքր ոչ միայն մենք մև<,|> համար, այ, մեր ա44ի համար, մեր .րառապոո ժոօովարոին համար. րսկու համար Աստուծո. «Փառք ֊Ք եզ . Տ1.ր, փառք

Քեզ. յսւտսգս ամենայնի. Տէր. փառք քեէ|«:


«ՀԱՅՈՑ ԵԿԵՂԵՑԻ ԵՎ ՊԵՏՈՒԹ՛ՅՈՒՆ»ՄԻՋԱԶԳԱՅԻՆ ԳԻՏԱԺՈՂՈՎ ԾԱՂԿԱՁՈՐՈՒՄ

(մա րտ ի 2-5 , 2 0 0 0 թ .)

Հայաստանում քրիստոնեությունը պետական կրոն հռչակելու 1700-ամյսւկի եկեղեցական հանձնաժողովի նախաձեռնությամբ 2000 թ. մարտի 2-5-ը տեղի ունեցավ «Հա յոց Եկեղեցի ե պետություն» միջազգային գիտաժողովը: Գիտաժողովին հրավիրված էին հոգնորականներ, աստվածաբաններ, գիտնականներ Հայաստանի

Հանրապետությունից, Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետությունից, Ռուսաստանի Դաշնությունից, Ուկրաինայից, վրաստանից, Ֆրանսիայից, Անգլիայից, ԱՄՆ-ից և Դանիայից:

Մարտի 2-ին Մայր Աթոռում, Մ. Վարդանանց ոգեկոչման օրը, Ս. Պատարագի

ավարտից հետո. Վեհարանում, Գերշն. Տ . Շա հե արքեպս. Սճեմյսւնի և Մեսրոպ ա րքեպ ս. Սշճյանի նախագահությամբ, բացվեց գիտաժոդովը:

Այնուհետև գիտաժռղովի մասնակիցները մեկնեցին Օշական: Մասնակիցների անունից Ս. Մեսրոպ Մաշտոցի գերեզմանին ծաղկեպսակ գնելուց հետո նիստը շա

րունակեց իր աշխատանքը Դպրատանը: Զեկուցումներով հանդես եկան ԼՂՀ-ի ներ

կայացուցիչները, որոնք ներկայսւցրեցին պետություն-Եկեղեցի փոխհարաբերու

թյունների պատկերը ԼՂՀ-ում, կրոե-մշակույթ-գպրոց հարաբերությունների դրվածքը այսօրվա անկախ հանրապետությունում:

Մարտի 3-ին Ծաղկաձորի Գրողների միության հանգստյան տան նիստերի դսւհ- փճում գիտաժողովը շարունակեց իր աշխատանքը:

Առավոտյան նիստն ամբողջությամբ նվիրված էր Եկեղեցի-պետություե փոխհարաբերություններում հոգևոր տարրի վերադարձին, առանց որի պետականության գոյությունը ապագայում վտանգի տակ է դրվում:

Զեկուցումներով հանդես եկան'

Ս. Կամսարական - «Հա յոց պետականությունը' հոգնոր և աշխարհիկ իշխանությունների վտխլրացումային ամբողջություն».

Ս. Ս տ եփ ա նյա նց - «Եկեղեցին պետությունից անջատելու հետևանքները Եվրո- պայում ու Խորհրդային Հայաստանում».

Ս. Հա րութ յունյա ն - «Պետության և Եկեղեցու համագործակցությունը երկրի պաշտպանության գործում».

Ս. Մ ա յիլյա ն - «ժա մա նա կի աղանդներն ու հայոց պետակաեությանր».

Ռ. Մ ա թ և ոսյա ն - «Պետություն-Եկեղեցի կապի արտացոլումը զինանշաններում 1У-ХИ1 դդ.»:

С г . , Հ ո ԱԱետիտաեի, Р . Հա րությունյա նի. Ա. Մ ա շէոյա պ . զե- Ս1ւ,..ակա1ւ 1. N • I 1 , Ա ,., ,Ьпы,п, I, հայոց արքանիքի հարա-

կո,0ամնւ,.Ր՞ иК ' Л ;,,Ь п Ь «п . տնկախացման գործըհթացամ արրո-նիրի դերին, բնությունների ւ .1 . 1 սւրտացոլմանր հայ մատենագրության մեջ մի?-

..........— ....-

....Л 1.; 19.К-1920Р , Ц Ь П ^ Ч .Ш И П .Ь

...- г ж е т я » : » * г г г

ի^խլ^յությունննրի ф лМ Ьш ри.гЬ ртип .Ш .ад հ ա մ ա կ ա 9„,«ո ,1 փ . Ի Կ է » Ь Г-սւսղրաղարձավ X IV „ / .....щ Щ . կ ե » | * ЩчЦЩшИ Я * " Ա « * 4 |1

Հայոց Կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ա ր ա ն Ա Ա «|ինյոնի Պապերի փոխհարաբերականների

հււտցնր|ւԱ:

Մարտի 4-ին Էդ. Դ-անիելյսւնի զեկուցումը նվիրված էր հայ նախարարական համակարգի ն Հա յ Աոստկական Եկեղեցու ազգապահպան նշանակաթյանր վաղ

միջնադարում:Եկեղեցի-պետության հարաբերության մասին զեկուցեցին Պ . Չոբա նյա նը

(«Եկեղեցին ն պետությունը ազգային ճակատում»;, II. !1յվազյսւնը ^Բ ջնա , Հադբատի. Ս. Й-ադեոսի և Ս. Տաթնի արքեպիսկոպոսների հավանության տա|ու կանոն»), է . Կոստանդյանը, («Պետության և Եկեղեցու փոխհարաբերության մի բանի հարցեր»), «Լ Й-անյսւնը («Հայկական եկհղեցա «Պորւժենիսւ»-ն և նրա կիրաոումր 1836-1874 թ թ »), Ա. Հա րությունյա նը («Ամենայն Հայոց Կաթոդիկոսու- թյունր. 1918-20 թթ. ներպետական դիվանագիտական գործունեությանը»):

Ուշագրավ էր Ոուս Ուղդափաո Եկեղեցուց Կիրիլ միտրոպոլիտի «Հավատի արժեքները՝ Կյանքի չափանիշ» րանախոսությանը, որր ներկայացրեցին միտրոպոլիտի ներկայացուցիչ Նիկոլա յ աբղ. Բսւլաշովը ն Ի. Վելիխ ա նովը: Բանախոսության մեջ ընդգծված էին այն հիմնական սկզբունքներդ որոնք կարգավորում են Ոաս Ոսլղափստ Եկեղեցու և պետության փոխհարաբերությունները: Չնայած Եկեղեցին անջատված է պետությունից, բայց այն անջատված չէ ժողովրդից, աստի ներկա ժամանակաշրջանում Եկեղեցին պարտավոր է արձագանքել հասարակա- թյւսնր հազող բոլոր հարցերին՝ կյանքի չափանիշ ունենսղով հավատի արժեքները:

Հ . Արմենյանն (ԱՄՆ) ասաց, որ այսօր սփյուռքում միակ քաղաքական օրենս- զիրքր Ազգային Սահմանադրությունն է. որր կարգավորում է Եկեղեցի-պետաթյան հարաբերաթյաննևրր սփյուռքում:

Ֆրանսիացի հայագետ ժ . - Պ . Մահեի բանախոսությունը ներկայացրեց Գ. Դևոնյա նը: Այն նվիրված էր Հայաստանում У-Х1П դդ. քաղաքացիական օրենսգրքերին ն եկեղեցական իրավունքին:


Ֆրսւնսիայում Եկեղեցին պետությունից բաժանելու պատմությանն էր նվիրված Գ. Դ ևոնյա նի բանախոսությունը: Այսօր Ֆրանսիայի կրոնական համայնապատկերում երկրորդ տեղն է գրավում մահմեդական տարրը (4 մլն., համեմատության համար նշենք, որ բողոքականների թիվը 1 մլն. է), որը լուրջ խնդիրների աոաջ է կանգնեցնելու Ֆրանսիայի պետականությանը:

Դանիայում Եկեղեցի-պետություն հարաբերությունները կարգավորվում են 1849 թ. ընդունված կանոնադրության համապատասխան հողվածներով, իրենց դրական և բացասական հետևանքներով (Մ . Վ էստ , Եկեղեցին և պետություևը 1849 թ. Սահմանադրության մեջ):

Իսրայելում կրոնական խնդիրները ներկայացրեց Շահն արքեպս. Աճեմյսւնը, որը հանդես եկավ «Իսրայելի հակամիսիոներական օրենքը» բանախոսությամբ:

Թ-. Սամվելյանը ներկայացրեց ԱՄՆ-ում Եկեղեցու ներգործության դերը հասարակության վրա: Որքան էլ տարօրինակ հնչի, մի երկրռւմ, ուր պետությունն ու Եկեղեցին ամբողջովին տարանջատված են, կյանքի համարյա բոլոր ոլորտները, ներառյալ քաղաքական, տնտեսական, բարոյական, գտնվում են կրոնի ազդեցության տակ:

Նաթան եպս. Հովհաննիսյանը ներկայացրեց Եկեղեցի-պետություն հարաբերությունները ներկա Ա Պ Հ երկրներում՜ նշելով այն բարձր դիրքն ու նշանակությունը, որ ունի Եկեղեցին այդ երկրներում:

Մարտի 5-ի առավոտյան նիստում ամփոփվեցին գիտաժողովի աշխատանքները, որից հետո ընթերցվեց մի հայտարարություն: Դրանով գիտաժողովն ավարտեց իր աշխատանքները:

Գրականության. « Հայոց Եկեղեցի ե պետություն», 2-5 մարտի 2000 թ., միջազգային գիտաժողովի նյութերը, էջմիածիՕ-ՕշակաՕ-Ծաղկսգոր, Երևան, 2000:

Ս. Մ Ա ՅԻԼՅԱ Ն

1700-ԱՍ՜ՅԱԿ

Վ Ր Ե Ժ Մ Կ Ր ՏՉԻ Վ Ա Ր Դ Ա Ն Յ Ա Ն

ԴՎԻՆԻ 607 ԹՎԱԿԱՆԻ ԺՈՂՈՎԻ ՇՈԻՐԶ

4-ւսւ դարի վերջերին և 7 ֊,.դ ի սկդրներին նեստորականության ազդեցությունը Հայաստանում ե դավանակից վրաստանամ մեծացավ' ասպարեզ տայով կյուրիոնի պաոսւկտիչ քայյերին: Հայաստան նեստորականների թափանցմանը նպաստեց այն հանգամանքը, որ նրանք իրենց բնավայր Ս՚իշագետքից չա ր ո ւթյամբ կարողացան իրենց շոշափուկները տարածեյ հարևան երկրներում: Դեոևս 6-րդ դարի սկզբներից Ս՜ծբինի մետրոպպիտն իր ազդեցաթյանն էր ենթարկել անգամ Բյուզանդիային ենթակա Ասորիքում եղած քրիստոնեական եկեղեցիների

զգայի մասին1:Սասանյանները տակավին վոամ Ե Դոոի (420-439) ժամանակներից, կամենա

լով պաոակտեյ քրիստոնեական աշխարհը, հովանավորում էին նեստորականներին' ջանալով նրանց միջոցով խարխ[ել Բյուզանդիայի և Պարսկաստանի գերիշխանությանը ենթակա քրիստոնյաների միջե հնուց ի վեր հարատեող ավանդական կապերը2: Բայց երբ Սասանյան ղուոը համոզվեց, որ նեստորականները համա- դաշն են Բյուզանդիայի Քաղկեդոնական եկեղեցու հետ. փոխեց իր վերաբերմունքը նրանց հանդեպ: Եվ քանի որ հայերը քաղկեդոնական հավատքը ծագած էին համարում «նեստորականության արմատից»' նույնացնելով նրանց, ուստի պայքար ծավալեցին երկուսի դեմ3: Ս,յս հանգամանքը նպաստեց Հայոց Եկեղեցու հանդեպ սասանյանների դրական վերաբերմունքին:

Հայաստանի նկատմամբ Բյուզանդիայի վարած քաղաքականությանը հակակշռելու. հայերին իր կողմը գրավելու նպատակադրումով Սասանյան Խոսրով Բ Փարվեզ արքան (591-628) սկսեց հովանավորէղ նրանց թուլլ տալով կառուցել նոր եկեղեցիներ, վերականգնեւ պատերազմի և կրոնական հաւածանքների ժամանակ

1 I. П су , Ա ։ п в в д ы а Ы а п с я о л а а а с Ц а т а * ( “ ЛПсг СТ Ы сеЛ ж " Տաճւշտ т ТЪсо1о?> ап<1 СЬигсЬ

1||Яоп Ьсиусп. 1985. р. 167)

2 ГЬс СшпЬлйдо Ш й м у оГ 1гап, уо1 3(1) ТЬс Б е к и с н ! Р т Ь м п ап<1 Տ է ո ա ւ ո Рспскк. С лтЬ пс!?с. 1983. р 485-486

’ Տե՛ս Ь . ՏԼր-Մինւսսյան Պասւմա-րանասիրակաՏ К Ь т ш ^ п ш щ ^ т С С Ь р : Ьг'иш б 1971 Է յ 369-373:

2000 ԴՎԻՆԻ 607 ԹՎԱԿԱՆԻ ԺՈՂՈՎԻ ՇՈԻՐՋ Գ 67

Հայաստանում ավերված.եկեղեցիները: Խոսրովն անձամբ կառուցել տվեց երկու եկեղեցի4:

Իրենց դավանական խարդավանքները Հա յ Եկեղեցու դեմ շարունակեցին նեստորականները5: 605 թվականին նրանք ժողով գումսւրեցին6 և այդուհեւոԱ սկսեցին քարոզչություն ծավալել Հնդկաստանում և Չինաստանում* փաստորեն դուրս մղվելով Մերձավոր Արևելքից: Նույն թվականին Պւսրսից պետության մեջ մեծ ա զդեցություն ունեցող միաբնակ Գաբրիել բժշկապետը և քրիստոնյա Օիրին թագուհին կարողացան փակել տալ Նեստորական Եկեղեցին' նեստորականներին զրկելով կաթողիկոս ընտրելու իրավունքից: Խոսրով Փարվեզը նույնիսկ բանտ նետեց նրանց պարագլուխներին: Խոսրով Р -ի մյուս կինը Բյուզանդիայի կայսեր դուստր Մարիան Էր7:

Հայաստանի պարսիկ մարզպետը, իր երկրի շահերից ելնելով, դրական վերաբերմունք ուներ Հայոց Եկեղեցու և նրա Հայրապետի' Մովսես Եղվարդեցու (574- 604) նկատմամբ8: Դրան էապես նպաստեց Վրկանից աշխարհի փառաբանված մարզպան Սմբատ Բագրատունու (Խոսրով Օումի) հոգածու վերաբերմունքը Հայոց Եկեղեցու նկատմամբ: Սմբատ Բագրատունու շանքերով վրկանում ստեղծվեց Հայոց Առաքելական Եկեղեցու աոանձին վիճակ, ինչը, բնականաբար, ավելի ընդ- լայնեց Հա յ Եկեղեցու իրավասության ոլորտները' ի հեճուկս նեստորականության: Սմբատ Բագրատունին վճռական քայլեր ձեռնարկեց դեռևս 360-ական թվականներին գերեվարված և իրենց լեզուն ու գիրը մոռացած Վրկանի հայերի լեզուն, գիրն ու գրականությունը վերականգնելու համար' նրանց հոգևոր առաջնորդ հաստատելով Ա բել Երեցին9: վերջինիս, ըստ Սամվել Անեցու, Սմբատը եպիսկոպոս է ձեոնադրել տալիս Հայոց Կաթողիկոսի կողմից և նշանակում վրկանի հայադավան Եկեղեցու առաջնորդ10: Հովհաննես Դրասխանակերտցին ևս հավաստում է, որ Աբելին եպիսկոպոս է կարգել Մովսես Կաթողիկոսը, և վրկանում հիմնվել է Հայոց Եկեղեցու աոանձին վիճակ11: Նույնը վկայված է նաև նոր հայտնաբերված մի

4 Ո ւշ Ш й е к е , АиШИге гиг р е т в с Ь е п С к сЫ сЫ е , 1я\рй& 1887, Տ . 124-125, А . К о л е с н и к о в , Иран

в начале VII век а. Л ен и нград , 1970, с . 71.

5 Գ իրս թ ղթոց: Թ իֆլիս , 1901, էջ 108-109:

6 Տւոօժւօօո оп еп Ы е, с<1.1. СЬаЬо1. Р а т , 1902. р. 474.

7 ՜Ուշ С а т Ь п а § е Н Ы огу օք 1гап, р. 500.О

Ենթադրվում է , որ քրիստ ոնյա ների հանդեպ Խ ոսրով Փ ա րվեզի վարած քա ղա քա կա նությա ն ա կ

տիվացումն սկսվել է 606/7 р . ( է . Լ . Դ ա ն ի ելյա ն , Հ ա յ Եկեղեցու նկատմամբ Խ ոսրով Փ ա րվեզի վարած

քա ղա քա կա նությունը, «Պատմւս-րանասիրական հանդես», 1981, № 4, էջ 200): Բա յց Սա սանյան դուոը

Հա յ Եկեղեցու հանդեպ զործուն քա ղա քա կա նություն էր վարում տ ա կա վին 576 թ. հետո: Խ ոսրով

Փ ա րվեզը. սկսած 591 թ ., ջանում էր Հա յ Եկեղեցին զրա վել իր կողմը:

9 Պատմութիլն Սերէոսի, աշխ. Գ . Ա րցա րյա նի: Երևա ն, 1979, Ի Դ , էջ 79:

10 Սամուելի քահանայի Ա նեցւոյ Հսսա քմունք ի ցրոց պ ա տ մա ցրա ց, ա շխ . Ա . Տէր-Մ իքելեա նի:

վա ղա րշա պ ա սւ, 1893, էջ 77:

11 Ց ովհա ննէս Դ րա սխ ա նա կերտ ցի, Պատմութիւն Հա յոց: Թ իֆլիս , 1912, էջ 70:

լաս մետ» (հեղինակներ՛ Ստեվւանոս ս Ներսես Մեծոփեցիներ)12: Ի ..ա մա նա կա յո 1Ш * < (1ա()րատոլն|)0 ակնկա|Ո|Ա էր ձեոք բերե, հասա,ի Ա

«ьашпша- ..... .............. » ^ рЦ" - ^ „ ա ն ^ ա ն « .

“ “ Տ “ Т а 1 . пр Հաւաս,ոա0ի 991 Р. բաժանմանը и - р п ч - ч ՚ »ա,ա»ակա<> Տ Ա ա ն կյանրամ К п »* րա,ա„ակաՕ » Ь ,ш | « 1 » » П Ь ^ .ա ֊ա ա ն ո ս .

Ц « . կ ա » Եկեղեցու ծավալսւ* բոտն ч„ пЛ,,оип,р,п,ог էականորեն р „ ч ш д. 1 ? а Լ ո , հկեղեցա ПСПРЬПП Օաե Ч р ш и ш ш *» * » ե ե Հա , և Ч р ш ,Ս կեղեցԱ րԻ բաժանումը , М ՛• Ոամարվե, «զցաւՕակաՕ մղա մների,'< р ш ,, Ս ո ս ս հ ո ս և ո ր к ա շ խ ա ր հ ի կ վ ե ր ն ա խ ա վ ո ւ մ ա յն ա ո կ ա է ր : Ս ա ս ա ն յա ն դ ո տ ը դ ի մ ե ց

Լ ո դ ք ա յլե ր ի ՝ ԻՐ գ ե ր ի շ խ ա ն ա թ յա ն ր ե ն թ ա կ ա մ ի ա բ ն ա կ ե կ ե ղ ե ց ի ն ե ր ի ն ք կ ո ւ-

զ ա ն ղ ա կ ա ն ե կ ե ղ ե ց ո ւ ա զ դ ե ց ո ւ թ յա ն ի ց ձ ե ր բ ա զ ե ր ծ ե ի հ ա մ ա ր : Պ ա ր ս ի ց ա ր ք ո ւ -

ն հ ո ր Վ ր կ ա ն ի մ ա ր զ պ ա ն Ս մ ր ա տ Բ ա գ ր ա ս ա ւ ն ո ւ ն հ ա ն ձ ն ա ր ա ր ե ց զ ո ր ա կ ց ե , Հ ա յո ց

ե կ ե ղ ե ց ո ւ ն ՝ ք ա ղ կ ե դ ո ն ա կ ա ն ո ւ թ յա ն դ ե մ ն ր ա մ ղ ա ծ պ ա յք ա ր ո ւ մ : Ս մ բ ա տ ը հ ա վ ա ն ա

բ ա ր Հ ա յա ս տ ա ն ժ ա մ ա ն ե ց 6 0 6 թ . վ ե ր ջ ե ր ի ն :

Իհարկե. Սասանյան արքունիքին շարունակում էր անհանգստացնել հայ հոգևորականության և Բյուզանդիայի եկեդեցո. հնարավոր մերձեցման հեռանկարը: Դրանով էր թեյաղրված այն փաստը, որ Սմբատ Բսւգրատունին, Խոսրով աբրայի հրամանով ժամանելով Հայաստան, հայ հոգևոր հայրերին հավաքեց Դվինում եկեղեցաՍոդովի, որտեղ պետք է ընտրվեր Հայոց Կաթողիկոս, և (որը Արյաց ղոան համար հատկապես կարևոր նշանակություն ուներ) Հայոց եկեղեցին պետք է հրապսւրակսւվ հայտարարեր, թե որն է իր դավանական կողմնորոշումը և ըստ այղմ ընդուներ հավատո բանաձև: Ըստ Ուխտանեսի. Սմբատը «խնդրէ ձեոնարկ ի նոցանէ.... զի մի թիւրեսցեն յուղիդ և ճշմարիտ հաւատոց... սրբոց Հարցն, զոր հաստատեցին ի մ ե զ .15: Դվինի 607 թ. ժոդովը գումարվեց Սմբատ Բագրատունու հրամանով16: Սմբատ Բսւգրատունին. նրա միջոցով՜ նաև արյաց վերնախավը, հակված էին այն մտքին, որ եթե Հայոց եկեղեցին պահպանի համւսքրիստոնեսւ- կան նախնավանդ հավատքը, ապա անխուսափելիորեն հակադրվելու է Քաղկեդոնական եկեղեցուն, դրանով իսկ նաև Բյուգանդական կայսրությանը: Սասանյաններին դա հույս էր ներշնչում, որ հնարավոր կդաոնա չեզոքացնել կայսրության հետ հայերի հնարավոր մերձեցման վտանգը:

Սմբատ Բագրատունին տվյալ պարագայում անշուշտ հանդես էր գալիս որպես Սասանյան դռան ներկայացուցիչը Հայաստանում, որտեղ նա. հավանաբար. Խոսրով արքայի կողմից օժտվեյ էր որոշակի իրավազորությամբ և գերակայություն

՛ ՜ է . Ս. Խ ա չիկյա ն. Հա լ պատմագրության անհայտ է յե ր ի ց . •Պսւտմա-րանասիրաԼան հանդես».

1 9 7 2 .» 4. է յ 24

13 К . П а т к а н я н , О пыт истории династии С асан и дов С П етербург. 1 8 6 ? . с 60-6114 *

И . Д ж а в а х о в , И стория церковного разры ва м еж ду Грузией и А рм енией ■ начале VII

века, .И звестии И мператорской Академии н аук*. С . П етербург. 1908. с . 5 3 0

* -՝՝ Տե ՛ս ՈւիւտսւնԼս եպիսկոպոս. ՊատմութիւՕ հայոց: վաղա րշա պ սւտ . 1871. II. Լ . է յ 54:

16 Նույն տեղում:

2000 ԴՎԻՆԻ 607 ԹՎԱԿԱՆԻ ԺՈՂՈՎԻ ՇՈԻՐՋ Գ 69

աներ պարսիկ մարզպանի նկատմամբ: Սմբատն արքայի կամքի գործադրողն էր Հայաստանում, բայց իր հայրենաշահ գործունեության շնորհիվ Հայաստանում նա ձեռք էր բերել Հայոց թագավորների քաղաքական ե հոգևոր ավանդապահի, նրանց գործը շարունակողի համբավ: Ուխտանեսը գրում է , որ թեև Սմբատ Բագրատունին Հայոց թագավոր չէր, այնուամենայնիվ լրացնում էր նրա գոյության պակասը17: Ուստի բնական էր սպասել, որ հայ հոգևորականությունը պետք է անվերապահ վստահություն ցուցաբերեր նրա նկատմամբ և ընդուներ նրա առաջարկները: Օգտվելով նման վերաբերմունքից, Սմբատ Բագրատունին աոաջին հերթին հայ եկեղեցականներին ներկայացրեց «Դավանական ձեռնարկը», որն, անշուշտ, կազմվել էր 4րթա նես Քերթողի գործուն մասնակցությամբ: Իբրև դավանության պարտադիր նորմ (հանգանակ), ձեռնարկը տոգորված էր «ուղիղ և ճշմարիտ խոստովանությամբ»18, հայրենավանդ հավատքով: Պահը դա էր պահանջում: Անհրաժեշտ էր հակահարված տալ քաղկեդոնական մոլեգին հորձանքին և պաշտոնապես մերժել այն: Դրան էր կոչված Դվինում գումարված այս ժողովը: Սկզբնաղբյուրների վկայությամբ, ժողովը գումարվեց Խոսրով Փարվեզ արքայի գահակալման 17-րդ տարում19, այսինքն' 607 թ.:

Ստեղծված պայմաններում, բնականաբար, ավելի մեծացավ Հայոց Եկեղեցու ազգապահպան դերը: Ա յն առավել ցայտունորեն դրսևորեց իր անկախությունը' մարմնավորելով հայ ժողովրդի պետականությունը և նրա դավանական ինքնորո- շումը: Եկեղեցու շուրջ համախմբվեցին Հայաստանի հոգևոր և քաղաքական գործուն ուժերը: Դրանում հիրավի մեծ էր Սմբատ Բագրատունու ներդրած ավանդը: Նրա միջամտությամբ էր, որ Սյունիքի Եպիսկոպոսական Աթոռը, որը երկար ժամանակ խզել էր նվիրապետական կապերը Դվինի Մայր .Աթոռից, վերականգնեց դրանք և ընդունեց Հայոց Կաթողիկոսի գերագահությունը' իր հովվապետին առաքելով Դվինի ժողով20: Հնարավոր է , որ դրանում որոշակի դեր է խաղացել նաև Սյունյաց իշխանը:

Թեև Դվինի այս ՛ժողովում հանվանե հիշվում են լոկ հոգևորականներ' առանց նախարարների մասնակցությունը նշելու, սակայն, Ուխտանեսի մոտ պահպանված մի վկայության համաձայն, ժողովը գումարվել է ոչ միայն Սմբատ Բագրատունու հրամանով, այլև «ի սատարելու այլոց նախարարացն»21: Պատմագիրն, անշուշտ, նկատի ունի հայ նախարարներին, որոնց մասնակցությունը ժողովին տ վյա լ իրսւ-

17 Նույն տեղում, է յ 55:

18 Ն ույն տեղում, է յ 54:

19 Գ իոք բղթ ո ց , է շ 151, Ուխտա նէս. II, Լ , է յ 54: Ուստի ժողովի որոշակի թվա կա նը 607-ն է : Ն .

Ա կինյանը մի դեպքում ա յն դնում է 606 р . ( Ն . Ա կինեա ն. Կիւրիոն կա թողիկոս վ ր ա ց , վի են ն ա , 1910, էշ

152 ,153), երբեմն էլ' 607 թ. (նույն տ եղում, է շ 146 և այլն):

20 Գ իրք 1»Դ1»ո ց . է ? 146:

21 Ուխտ ա նէս. I I , Ц, է շ 55: 1Г. Օրմանյանի կա րՏիքով, Դ վինի ա յս ժողովին «նախարսւրներու

ներկայութեան յիշատակութիւն չկա յ» (տե՛ս Մ . Օրմանեան, Ա զգա պ ա տ ում, Ս,, Կ. Պ ոլիս, 1912, է շ 610):

Բայց ժողովին հա յ իշխանների մասնակցությունը վկա յվա ծ է Ուխտանեսի մոտ (տե՛ս Ուխտ ա նէս, II,

ԼԵ , էշ 61): ժ ո ղ ո վ ի ար&արսաս խնդիրները էա պ ես շահագրգռում էին նա և նախա րա րա կա ն դասին:

70 ԴՎ Ր 1 ;Ժ ւ ք կ ք ՚Տ Յ Ի ■1,Ս.ք| Դ 11.Ն Ո » յ.Ն 2000

. „ . .пяп....№01Л I ո րաԱի որ ԴվիՕի 607 թ- ժողովը պետр I; |ու*եՐ ո>վիհակամ հայ. Г աՈյ»և ծաոացւսծ դավանական, եկեղհցաբանակաՕ խիստ միայն Հայոց / Ա ո տվյԱ|, պահին հատկապես կարևոր ՕշաՕսւ-

: " ШРШ И «»«» հիմնահարցերը. որոնք շոշափում էին Հայաստա- ն ներրիււ ինքնավարությանը. Հ ա եկեղեցու ի ն ք ն ա կ ա յ ո վ ե երկրի պեաա- կ է ն -ք ա Ա ա կ ա ն .„որաներին աոՕչվող րազմաթիվ այ, |սՕԴիրՕեր, որոնց մամ.. Էր պայմանավորված հա, ժոդովրղի քաղաքական կողմնորոշումը: Խիստ արդիական ո. հրատապ էր Ոա ր*ե, այն խնդիրը, թե հայերն ում են հարեյո,֊ րոիստոՕյա Բյուզանդիային. թե՞ զրադաշտական 4 որեդ հարևանին: Բնականա-

1 ' հարցն իր ողջ սրաթյամր ծաոացած. Էր նաև այդ երկո. հգորսպոր ախոյանների աոջև, որոնց համար Հայաստանն ուներ ոազմարադաքական աոաշնակարգ

նշանակություն:Բյուզանդիայի Քաղկեդոնական եկեղեցան հաջողվեց Հայաստանի բյազան-

դական հատվածի հայ հոգևորականությանը պահե| իր ազդեցության ո1որտում: Այդ կողմերի հայ կղերականները, ինչպես հաղորդում է Ոփւտանեսը. .անկեալ Էին ի կամաց իւրեանց րնդ հարկաւ. և ք-փփեալ ի հաւատոյն և այլք ի բոնաթենէ Հոոո- մոց զկնի նոցսւ խոտորևալ.; Իհարկե, հարում է պատմազիրը. Հայոց եկեղեցու և ւսնձամր Սմբատ Բազրսւտունու անդող ու նպատակասլաց ջանքերը նպաստեցին կայսրության դավանական շավղի մեջ ներքաշված այդ հոգևորականների վերադարձին Հայաստան22: М-վինի ժողովում, սակայն, ձգձգվեց Հայոց Կաթողիկոսի ընտրությունը: եվ միայն Սմբատ Բագրատունու և. հավանաբար, որոշ հայ նախարարների. հոգևորականության վնոական միջամտության շնորհիվ հնարավոր դարձավ հարթել նաև ժողովականների միջև ծազած տարաձայնությունները՝ վերստին վավերացնել տալով Հայ եկեղեցու դավանանքը, իհարկե մեկնելով վերջինիս ճշմարտացի էությունը25:

Դվինի այս ժոդովն աոաջին երեք տիեզերաժողովների ընդունած հավատքը հաստատեց որպես ուղղափաո դավանություն և մերժեց Քաղկեդոնի 451 թ. ժողովի դավանական բանաձևը («Աևոնի տոմարը*)' այն որակելով իբրև սահմանափակ և խորշելի հերձված2՜4: Ընդսմին ժողովը որոշեց նաև. որ Հայոց եկեղեցին սիրահոժար կերպով իր զիրկն է ընդունելու բոլոր նրանց, ովքեր կկամենան նսւխընտրէղ նրա ուղղադավան հավատքը25: Միւսժամանակ նշեց, որ քաղկեդոնամետ այն հայ եկեղեցականները, ովքեր այդ ժողովում, մերժեյով երկաբնակությունը. ընդունվեցին Հայ եկեղեցու զիրկը, պարտավոր են ներկայացնեւ «հավատի գիր», իմա՛ հատուկ թուղթ՜ իրենց ստորագրությամբ, որտեղ հաստատվելու Էր Հա յ Աոաքէղսւ- կան Եկեղեցուն նրանց հարելու մասին' քաղկեդոնականության կտրուկ մերժումով26: Միաժամանակ Սմբատ Բագրատունու հրահանգով Հա յ Եկեղեցու հոգևոր

2 2 Ն ո ւ|ն տ եղում. Էջ 55 :

2 5 Ն ո ւյն տ եղ ում . II . ԷՍ.. Էջ 56-57:

2 4 Ն ո ւյն տ եղ ում . II . ԷՌ. Էջ 58:

25 Ч ф р в թղւ»ոց. Էջ 147:

2 0 ՈւիւսւսւնԷս. II . Ա » , Էջ 5 8 . Ч + р р թ ղ ր ո ց , է ջ 149:

2000 ԴՎԻՆԻ 607 ԹՎԱԿԱՆԻ ԺՈՂՈՎԻ ՕՈԻՐՋ Գ 71

հայրերը կազմեցին հավա՛տի ձեոնւսրկ, որն իր կնքամատանիով հաստատել տվեց կաթողիկոսական տեղապահ վրթանեսը27' ժամանակի ամենալուսամիտ եկեղեցականը:

Հա յ Եկեղեցին պաշտոնապես անջրպետվեց Քաղկեդոնյան Եկեղեցուց' մերժե- լով 451 թ. Քաղկեդոնի ժողովում ընդունված հավատո բանաձևը' այն համարելով խոտորում ընդհանուր նախնավանդ դավանությունից: 8-րդ դարի սկզբի հւսյ- քաղկեդոնսւկան սկզբնաղբյուրի հավաստմամբ, Դվինի այդ ժողովում Հայոց «Աբրահամ Կաթողիկոսը Հովհաննեսի բաժնի եպիսկոպոսներին ստիպեց նզովել Քաղկեդոնի ժողովը»28:

Դվինի 607 թ. ժողովի ընդունած որոշումների շնորհիվ հաստատուն հող ստեղծվեց նաև Հայոց նոր կաթողիկոսի ընտրության համար, որը, ամենայն հավանականությամբ, կայացավ ժողովի վերջին նիստում: Հայոց Հայրապետ ընտրվեց Ռշտուն- յաց եպիսկոպոս Աբրահամը, նույն գւսվւսոի Աղբաթան գյուղից: Ընտրությունը, ինչպես հավաստում է ինքը' Աբրահամը, կատարվեց գրեթե միաձայն, և նա հարկադրված եղավ ստանձնել, իր իսկ արտահայտությամբ, ա յդ «ծանր բեոը' հնազանդվելով մեծամասնության կամքին»29: Կաթողիկոսի ընտրությունն անշուշտ կատարվել է Սմբատ Բագրատունու համաձայնությամբ: Այն փաստը, որ կաթողիկոսական տեղապահ վրթանես Քերթողը, չնայած իր մեծ հեղինակությանը և Հայոց Հայրապետի գահի միակ արժանի թեկնածուն լինելու հանգամանքին, այնուամենայնիվ չընտրվեց Հայոց Կաթողիկոս, թելադրված էր նաև որոշակի քա ղաքական նկատառումներով: Սմբատը գիտեր անշուշտ, որ իր խորհրդական վրթանես Քերթողը, իբրև կաթողիկոսական տեղապահ, քաղկեդոնականության դեմ ծավալած իր գործունեությամբ մեծապես խոչընդոտել էր բյուգանդական ա զդեցության ընդլայնմանը Հայաստանում* նպաստելով Հա յ Եկեղեցու հանդեպ Սասանյան արքայի դրական դիրքավորմանը, հարուցելով կայսրության քաղաքական և հոգևոր վերնախավի թշնամանքը: վրթա նեսը հայտնի էր իբրև քաղկեդոնական դավանանքի անհաշտ ու հետևողական հակաոակորդ: Ա յդ մասին գիտեին նաև Բյուզանդիայի բարձր ոլորտներում: Հայաստանի բյուգանդական մասում կայսրության զորուժի հրամանատար Սորմենեսը վրթանեսին հղած նամակում

27 Ուխտանէս, II, 1.Դ. է յ 60: Պսւտմաղբյուրները չեն հաստատում Ս. Կ ոթա նի կարծիքը Դվինում,

բացի 607 р . ժողովից, նաև 606 թ. ժողով զումարելու մասին (Ս . Կ ոգեա ն, Հա յոց Ե կեղեցին, Րեյրութ,

1961, է յ 217):

28 Տե ՞ս С . С агШ е, Ьа N8178110 с!с ոհստ Лггпсшае, есШюп сгШцис օէ с о т т е п Ы г е . С о гр ш տօորէօաա

С Ь гй й ап оги т опеШ аН ит, уо1. 132 (Լ 4 ), Ь о и у а т , 1952, р. 42 . Տե ՛ս նաև Հ ր . քԿսրթիկյան, «N 8118110 с!е

геЬиз А г т е т а е » հունարեն թա րգմա նությա մբ մ եզ հասած մի հա յ-քա ղկեդոնա կա ն սկզբնա ղբյուր

(•Բ ա նբեր մա տ ենա դա րա նի», № 6, 1962, Է յ 467):

29 Գիրք թղթոց, Է յ 163: Մի հեղինակավոր կարծիքի համաձայն, Աբրահամը կաթողիկոս Է ընտրվել

տ եղապահի իրա վա զորությա մբ՛ կաթողիկոսությունը երեք տարի (604-607) վարած Ղ րթա նես Ք երթողի

վա խճա նվելուց հետո (Ե . ՏԷր-Մ ինա սեա ն, Հա յոց Եկեղեցու յարաբերութիւՕները Ասորւոց եկեղեցի

ների հետ : է յմ ի ա ծ ի ն , 1908, է յ 138): Սակայն Դ վինի 607 թ. ժողովին (որտ եղ, ինչպ ես տ եսա նք, Ա բրա

համը ընտ րվեց կաթողիկոս) մասնակցում էր նաև վ րթ ա նես Ք երթ ողը (տե՛ս Ուխտանէս, II ԼԵ , է յ 61):

լ ա ր դ ա ն օ ա ն 2000

Օ ո ,, «աոոում էՈ հակաքադկեդոՕական ձեոնարկոս10հրի համար, նայնիսկГ Տ ! .ՆեոիՕ ա ռ ա ջն ո ր դ դ . "РР Հայաստանում կործանեց քադկեդոնա-

: :г : « 1 ա ս , ա4 « հ ^ ւ փ ո * а Пш ая ^ ^աաւով նրանց, քահանաներին հարկադրԱց նզովե, Քաղկեդոնի ժոդովր Щи մա- սին ա Հ ա ց Տ ո ս . .. Ոոդն զորապետը, -հարկ եդև ծանացանե, մեր խաոաղական տերանց»30 <րստ « Փ ^ յթ ի ն նկատի ո.նի Փոկաս կայսրին Ա Կ. Պո,սի

"՞ղա տ ա սխ ա ^նա մա կում վրթանեսը հերքեց զորապետին ե նշեց, որ հայերը համատարի.! են մնամ «հաւատոյ հարցն ե ճշմարիտ վարդապետացն մերոց-, .„Ս՛ի,, ականակիտ Ա անթերի ժողովոցն»; Ն ա նաե դատապարտհց քաղկեդոնականներին' իրրե ճշմարիտ ոպո.ց շեղված հերձվածողների, որոնք պաճուճված են .նանիր ե սնոտի պատրանսսր»: Ապա. շարունակում է վրթանեսը, «պարտ Է ձեզ զձերոյին աշխարհդ ,ա, անմխիթար այով. թախծանսոք, զի ճեդքեա, Էք ե ադմկեա№ աՕթիւ աղսւնդոց զանազանաթեամր.: Եվ երր մեկը .իւրոս! տան վերակացութիւն առնել չգիտիցէ կամ չզաւրիցէ. զիա՞րդ ի վէհագունից հրապարակախաւս համար-

ձսւկեալ հրաման տայցէ»՛11:Այսպիսի մթնոլորտում հայ հոզևոր դասն ու նախարարները վրթանեսին չէին

սւոաջադրի Հայոց Կաթողիկոսի պաշտոնի համար, որպեսզի չսրեն հարաբերությունները Հայաստանի բյուգանդական հատվածի իշխանությունների հետ ե տեղիք չտան Հայաստանի երկու մասերի դավանական անջրպետման ու հոզևոր դասի հատվածական տարաբնույթ տրամադրություններին: վրթանեսի կաթողիկոս չընտրվելու զորավոր պատճառ էր. անշուշտ, նաև նրա տարիքը: Նկատենք, որ Դվինի ժողովի գումարման տարում նա կնքեց իր մահկանացուն:

վրթանեսի և Սորմենեսի միջև ծագած հիշյալ բանակովից հետո հնարավոր դարձավ պահպանել Հայաստանի երկու հատվածների Եկեղեցիների միասնությանը, և նորընտիր Հայոց Կաթողիկոսի աթոոակիցներ ընտրվեցին նաև Հայաստանի բյուգանդական մասի որոշ հայ հոգևորականներ, որոնք դատապարտեցին ուխտազանց Կյուրիոնի պաոակտիչ քայլերը: Այդ հոգևորականները, ինչպես հավաստում է Ուխտսւնես պատմիչը, «խորհեցսւն տալ ձեոնւսրկ Աբրահւսմու Հայոց Կաթողիկոսի և այն լիներ ի միաբանութենէ Հա յոց»32:

Հայաստանի Եկեղեցին այդպիսով ավելի' ամրապնդեց իր դիրքերը, դավանական ինքնությունը, որը դրսևորվեց նաև 591 թ. հետո քաղկեդոնականության ա զդեցության ոլորտի մեշ ներքաշված հայկական գավառներում: Դրա շնորհիվ դավանական սահմանազատոդ գործոնը ձեոք բերեց նաև քաղաքական հրատապ նշանակություն: Հայոց Կաթողիկոսի ընտրությամբ Հովհանը փաստորեն զրկվեց Հայաստանում ունեցած եկեղեցական իշխանությունից, դադարեց կաթողիկոսի գահաթոռի համար մղվող պայքարը և, բնականաբար, վերացավ Հայոց Եկեղեցու պառակտման դույզն իսկ հնարավորությունը: Ստեղծված պայմաններում Հովհանն

30 Գիրք թ դ թ ո ց .է *9 1 :

3 * Տե ՛ս նույն տեղում է յ 95-97:

32 Ուխտանէս. II. 1.Я, է ; 63:

2000 ԴՎԻՆԻ 607 ԹՎԱԿԱՆԻ ԺՈՂՈՎԻ ՕՈԻՐԶ Գ 73

այլևս արժեք չուներ Բյուգանդական կայսերականացված Եկեղեցու համար, քանի որ ի զորու չեղավ Հայաստանում կենսագործել նրա դավանական և քաղաքական ծրագրերը:

Դվինի ժողովում ընդունված որոշումների իրագործումը դրականապես ազդեց նաև Հայոց Եկեղեցու, նախարարների և Սասանյան պետության միջև աոկա հարաբերությունների վրա: Պարսից արքունիքը շարունակեց սիրաշահել Հա յ Առաքելական Եկեղեցուն: Այս մասին ուշագրավ վկայություն կա Սեբեոսի մոտ: Պատմագիրը գրում է, որ Սմբատ Բագրատունին կարողացավ պարսից Խոսրով Փարվեզ արքայից թույլտվություն կորզել' Դվինի Ս. Գրիգոր եկեղեցին կառուցելու համար (այն հրդեհվել էր 571 թ. Հայոց ապստամբության ժամանակ): Սմբատը վերստին կառուցել տվեց եկեղեցին, այս անգամ* քարերով (նախկինը փայտաշեն էր): Հայաստանի պարսիկ մարզպանը, սակայն, ելնելով պաշտպանական նկատառումներից, կտրուկ կերպով դեմ կանգնեց ա յդ ձեռնարկմանը և արքայի առջև ամբաստանեց Սմբատին' եկեղեցի կառուցելու համար' նշելով, որ «կարի մերձ է աո բերդն, եւ վնասակար է ի թշնամւոյ»: Այդուհանդերձ, Խոսրով թագավորը չփոխեց իր վճիռը' անշուշտ հաշվի առնելով ոչ միայն Սմբատի մատուցած ծառայությունները, այլև, որ ավելի կարևոր էր. Հայոց Եկեղեցին հակաքաղկեդոնական հզոր ուժի վերածվելու հանգամանքը: Փաստորեն Դվինի այդ եկեղեցու շինությունն սկսվեց Հայաստանի մարզպանի կամքին հակառակ33:

Դվինի 607 թվականի ժողովը ամրակայեց նաև Հայոց Եկեղեցու նվիրապետական ինքնակայությունը, ի հեճուկս Քաղկեդոնական Եկեղեցու: վերջինս փորձում էր ժխտել նաև Հա յ Եկեղեցու նվիրապետական ինքնուրույնությունը' հենվելով այն փաստի վրա, որ Բյուգանդական Եկեղեցին ուներ հոգևոր պաշտոնյաների ինն աստիճան, մինչդեռ Հայոց Եկեղեցում, Արևելքի քրիստոնեական մյուս Եկեղեցիների պես, դրանց թիվը չէր անցնում չորսից (քահանա, սարկավագ, դպիր, ընթերցող): Ընդսմին, Հա յ Եկեղեցում եպիսկոպոսությունը միաստիճան էր, այն դեպքում, երբ Բյուգանդական Եկեղեցում այն ուներ քառաստիճան բաժանում (եպիսկոպոս, մետրոպոլիտ, արքեպիսկոպոս և պատրիարք): Բյուգանդական կղերը երկրորդական նշանակությո՛ւն ունեցող այս փաստը դարձրեց եկեղեցաբանական պայքարի թիրախ և ժխտեց Հայոց Եկեղեցու նախնական լինելու հանգամանքը' նրան համարելով ոչ կատարյալ հոգևոր հաստատություն34: Ըստ այդմ Հա յ Եկեղեցու աոաջ- նորդը պետք է կոչվեր ոչ թե կաթողիկոս, այլ մետրոպոլիտ, որը ոչ մի պարագայում չպետք է համազոր լիներ պատրիարքին: Քաղկեդոնական Եկեղեցին այս կերպ ջանում էր նվիրապետորեն իրեն ստորադասել Հա յ Եկեղեցին, նրան ենթարկել իր գերիշխանությանը: Սա բացահայտ մարտահրավեր էր Հայոց Եկեղեցուն և սպառնում էր նրա առաքելական հինավուրց հիմքերին, ուստի հարկ եղավ դիմել կանխող միջոցների' ի դերև հանել՛ու քաղկեդոնական կղերի միտումը, որի նպա-

33 Ս եբէոս, Ի է , է յ 100:

34 ՈւխտաՕէս, II, Կ Գ , է յ 119:

վ ր ե ժ ւուՐՏԶէ» ■ւ.ա ւքւ-ւյ/ւ/01).Ն 2000

« и . * « „ » № * * , т » т < * - * * լ ч " т ° գր հ,ոոհԱթոոն..- ч р тч ւ 11ւո,01“ 0 կողմից արծարծվեց և հատկապես

Щи Ип|,р,; ? 2 Г “Га|Го Г Г - Л « Д р1 ° ^Որաաասւ յյա ^ ա վ Д Ա)Այոակաի, «ոՕարկո.մՕերի հետևանքով կաս-փաոամոլ «յուրիո 4 4 ,յկհ Ա „կատմամք. ձայոց Եկեղեցու նվիրապետական

Կ ո , Տ ԲՕակաՕարար. նմանօրինակ հույժ կարևոր խնդիրը կարող էրաոաշ0ութ յո .ն ր .Օ նա ա ո ո ՈավանակաՕաթյամր, հենց Դվինի

1П,Л̂ 1 Г Г ՝ ' ь р ' 1 С ь п г Г р С ^ Ա ...... >Р "հղիՕակո,թ,ամր խնդրին

З С а 1 1 Л « ь д : 11.ЧШ « « վ ե ց * “ > ■ • « н л - а и ™

Г|ТаЧ с И в аи,..,.,шц֊֊'1П ""'И 4-1 Ե կեղեցու .™ чО чче թ ա կ վ ե ց ч - ր » Յ Հ » ^ . .Ц ч Н Ц .՝ ш р . Н И Р Ч т . , Ս ւ»*հ >Ի | յԿ|- ՝ “ » " 1 « " - N 0 * » п » -4 Ո , Լ » ոոոՎ իսկ Ы П հկեոետ". р - я ^ а и ч ь а я ш т Կ- р щ . » г » № « * ւ1 Լ ի ճ էո ( Կ ս |ի ս կ ո 4 " “ 1- « И * П -Ч— 4 Ո « , Ի - Կ » 4 » « . Л - Ч » ֊ա „ ,լ ,ա и ш ш ш р ||ш р р ) : Ս .Ո 4 ի ս ո վ Հ ա , Ե կ եդ եց.11 Օ ^ ա պ հ ո ա կ ա Օ է լա մ ա կ ա ն ը , ի

~ կ , | տ Բ յուգա նդա կա ն ե կ ե դ ե ց ա , « է տ վ ե ց № ք!ո4 ե ո ո ա սա իՏա ՕՕեոով:

Դվինի 607 Р . ժոդովր Կարևոր ուղենիշ էր Հայոց եկեղեցու դավանական ինք- ОпшпчОпццша հաստատման ճանապարհին: Այն նաև նպաստեց երկրի հողևոր- րաղաքական ինքնուրույնության, միասնական իրավակեցաթյան ամրապնդմանը՝ Հայ եկեղեցին ամուր պատնեշեյով քաղկեդոնականության զորեղ հորճանքից: Դրանում հիրավի մեծ էր նաև Սմրատ Ռաղրատունու ներդրումը:

Ս տ եփ սւննոս Օ րրԱ նա ն. Պատմոփիւն նաՏասլյին Սիսսւկան: Թ իֆլիս . 1910. Ի Տ . էք 10:

Ոէխտա նԼս. II. Կ Գ . Էջ 1 2 0 ,ՍանփսւԱնոս Օ րրԼլԼա ն. Ի Ջ . Էջ 106:

2000 ՍԻՄԵՈՆ ԵՎ ԵՐԵՄԻԱ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍՆԵՐԻ... Գ 75

Լ . Ա- Մ Կ Ր Տ Ո Ի Մ Յ Ա Ն

ՍԻՄԵՈՆ ԵՎ ԵՐԵՄԻԱ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍՆԵՐԻ

« ՀԱԿԱԹՈՌՈԻԹՅԱՆ» Խ ՆԴԻՐԸ 17-ՐԴ Դ . ՎԵՐՋԻՆ

ՔԱՌՈՐԴԻՆ

XVII դ. երկրորդ կեսին Հասա ն-Ջալսղյա ն ներ ի կաթողիկոսության ժառանգականության ավանդույթը խախտվեց: 1653 թ. Գանձասարի կաթողիկոս օծվեց Հա- սան-Ջսւլալյան տոհմին չպատկանող Պետրոս Խւսնձքեցին' Կաթողիկոսական Աթոռին բազմելու համար 1652 թ. դաոնալով Հասան-Ջսւլալյան Գրիգոր Կաթողիկոսի որդեգիրը Ա ստեղծելով այդ տոհմի երևութական անընդհատություն1: Որդեգրման այդ ակտով նա պարտավորվում էր իր մահից առաջ Գանձասարի կաթողիկոս օծել միայն Հասան-Ջսղալյան տոհմի ներկայացուցչի: վա րդա ն Օձնեցին գրում է, որ նա կատարում է այդ պարտավորությունը և մահից առաջ, 1674 թ., կաթողիկոս օծում Երեմիա Հասան-Ջալալյանին, սակայն Գանձասարի կաթողիկոսական Աթոռի նկատմամբ Հասան-Ջալալյանների ժառանգական իրավունքների վերականգնումն ընդդիմություն է առաջացնում ինչպես Գանձասարի վանքի միաբանների, այնպես էլ Կաթողիկոսության բարձր հոգևորականության շրջանում, որոնք բացահայտ կերպով հանդես են գալիս Հասան-Ջսղալյան Երեմիւսյի թեկնածության դեմ:

վա րդա ն Օձնեցին իր Պատմության մեջ գրում է, թե Գանձակի և Բարդայի առաջնորդները, չճանաչելով Երեմիւսյի կաթողիկոսական իրավունքները, նույնիսկ «կամեցին առանձին ունիլ զթէմս իւրեանց անկախ ի կաթուղիկոսացն յԱղուանից եւ էջմիածնայ»2: Երեմիա Կաթողիկոսը, այս ընդդիմությանը վերջ տալու նպատակով, կաթողիկոս դառնալուց մեկ տարի անց կաշառքով Գանձակի և Բարդայի խանե- ՐԻց հրովարտակներ է ձեռք բերում, որոնցով խաները նրան կաթողիկոս են ճանաչում՜ հրամայելով իրենց իշխանության տակ գտնվող հայերին հնազանդվել նրան3:

վա րդա ն Օձնեցին գրում է. «Ցետ չորս ամաց կաթուղիկոսութեան տէր Երե- միայի հաճեալ զկամս Բեկլար բէկին Բարդսւյու, Սիմէօն եպիսկոպոս' առաջնորդ Բարդաբասանու* եւ Ջրաբերդու ի թուին հայոց Ռ Տ Ի Գ (1674) օծաւ հակառակ Աթոռ կաթուղիկոս Աղուանից»4: Այստեղ «յետ չորս ամաց»-ը վրիպակ է , պետք է

1 Վ ա րդա ն Օ ձնէցի . Պւստմութիւն Հա յո ց : Մ ա տ ենա դա րա ն, ձեո. № 4331, р . 10ш-10р:2 Ն ույն տեղում, թ . 11 р:

3 Ն ույն տեղում:

• Ռարդսւրասանը ցսւվաոակ է Արցախում, տարածվում է Ջ րա բերդի սսւվաոից ւսրԱելյյ (Հաւաս- տւսնի և հարակից շրջանների տ եղանունների բա ռա րա ն: Ե րևա ն. 1986, է յ 620):

4 Վ ա րդա ն Օ Յնեցի, Պսւտմոտիւն Հա յոց: Մ ա տ ենդա րա ն, Տեո. № 4331, թ . 12:

76 Գլ ս . ւ յ՜կ ր տ ա ՜ա ^ ւ՜1'

ւի „ „ ,Ы П չ ո ր ս ա մ ս ո ց » , ո ա օ ի ո ր Վ ա ր ղ ա օ օ ա ց ի<ւ վ ե ր ր а?п,а է ր , пР Ե ր ե մ ի ա ն

կ ա թ ո ղ ի կ ո ս I. օ ս վ հ լ 1674 !- • ո ի մ հ ,ո վ ш„ ա ղ բ ա ր ն ե ր ի օ 40 ո .թ ,ա 0 ը :

Ի աՕկաՕ Մատենադարանի թիվ 8965 ձեոագիր Ա վ ե տ ա ծ ի Երևանի Մաշտոցի մհոսւոեասււ տիվ հակաոակ տեղեկություն-

н„ 7 „ . .„ ш . ,и . , . . . .а п շ Հ ձ ա 0 խ Պ ա ր ա , 1 ա ք „ ղ ի կ ո ս , , 6 7 5 , վ ս ,կա Օ ի<.,

Ոեր I. տալիս. ■ Գանձասարի Կաթողիկոսական Աթոոր հանճնամ է իր

ձ Г и н а Г а ь а որ >էո հատկանամ ՀասաՕ-ՋսղսւԱաՕ տոհմին: Սիմեոնր աշակերտ | „П.Плша հետո «կամակցաթեամր ամենայն մեծամե

г ::о Г С Х Г о Ж ш а яГ ш Р; կ̂ « * . . «միաժամանակ հաստատվում Գանձասարի կաթողիկոս և' 1̂ 1 Հ ա0 ** '՛'Ա սատակով և' ШИ ժամանակ Պարսկաստանում գտնվող Ամենայն Հայո(յ ւաթո

ի ոս Հակոբ «ա ղա յեցա կոնդակով5, հրր. հա,ա6վե,ով երևանի Սեֆի- |_ոգի խա (փ կողմից. ապավինե,ով շահի արդարադատո,թ,անը 167.^75 թթ գտՕվում էր Սպահանում6: Щи հիշատակարանր միակ ա ,,Բւո.րն է. րստ որի Սիմեոն .աթո- „հԱոսո Հակոր «ա ղա յեցա ց հաստատման կոնդակ է ստացե,. մինչդեռ Սոգեյման շահի՝ Երեմիային Գանձասարի կաթոդիկոս հաստատելո, հրովարտակամ ասվում է »ե Երեմիան, ներկայանւպով շահին. հայտնե! է. որ իր հորեղբայր Գրիգոր Հասան-ՋալաԱան Կաթողիկոսի մահից հետո իր անչափահաս լինելու պատճառով կաթողիկոս է դարձել Պետրոսը, որը. դեո իր կենդա նա բա ն օրոք, կաթողիկոսությունն իրեն է հանձնել: Երեմիան շահին ներկաւացրե, է ԱղվաՕքի հաւ իշխանների համախոսականը, որով նրանք հայտնում էին. որ Գանձասարի կաթողիկոս են ճանաչում երեմիափն և .երախտապարտ են. նրան: Շահը րավսւրարել է Երեմիայի խնդրանքը և նրան -Նապաստակի տարվա սկզբից* հաստատել Ղարաբադի. Գանձակի և Օամախու կաթոդիկոս: Հրովարտակը տրվել է ձիշրայի 1086 թ. սաֆար ամսին (1675 թ. ապրիւի 27 - մայիսի 26)7: Щи հրովարտակից հետևում է, որ Երեմիան իր հորեդբոր մահից հետո Պետրոսի Գանձասարի կաթողիկոս դաոնալու փաստը պատճառաբանում է իր

անչափահասությամբ:Լեռնային Ղարաբադի Հանրապետության Ասկերանի շրջանի Շոշ գյուղի Սուրբ

Ստեփանոս եկեղեցու հյուսիսային մուտքի բարավորի վրա գոյություն ունի հետևյալ բովանդակությամբ արձւսնսպրությունը. .Ծինեցաք զսուրբ Ամենափրկիչ եկեղեցիս յիշատակ հուրոց մերոց ննջեցելոց ի հայրապետութեան Աղուանից տեաոն Երեմիայի... Թուին էր Ո-ՃԴ (1655).8: Այս արձանագրությունից հետևում է . որ Երեմիան Աղվանից Հայրապետ է կոչվել Պետրոսի կաթողիկոսության ժամանակ:

5 Ս՚ատևնադսւրան. ձևո ՚սգիր (ալսուՈետև՝ Օեոագիր) .V- 8965. р . 361 բ:

Ս ,;. Հովհա ննիսյա ն. Դրվա գներ հայ ազատ ագրական մտլւի պատմության. Դ իրք երկրորդ երևա ն. 1959. է * 158-161:

՜ ւքատենադարան. Կթդկ. դիվան (այսուՏևտև՛ Կթդկ. դիվա ն՛, թդթ 241. վավ. 201. Սարգիս Տա ւա լևա նց. (քանապարՈորդոլթիլն ի 1/եձն Հա յա ստ ա ն. Տփ իյիս. 1853. էք 491-492:

'՝՝ Դիվան Яш] վիմագրության (այսահեաև՛ Դ իվա ն). Ա րցա խ . Պրա կ V: Երևա ն. 19Տ2. արձանագրություն 494. էք 145-6: I

2 0 0 0 ՍԻՄԵՈՆ ԵՎ ԵՐԵՄԻԱ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍՆԵՐԻ... Գ 77

Երեմիան շահին է ներկայացնում Աղվանքի հայ իշխանների' իր անունով մու- ջալա-համախոսականը, սակայն նրա այն պնդումը, թե Պետրոսն իր կենդանության օրոք Գանձասարի Կաթողիկոսական Աթոոը հանձնել է իրեն, բանավոր է: Մեր կարծիքով, եթե Երեմիան ունենար իր անունով Պետրոս Կաթողիկոսի գրավոր կտակը, ապա այն կներկայացներ Սուլեյման շահին, մինչդեո հրովարտակում հստակ նշված է , որ Երեմիան հայտնել է, թե Պետրոս խանձքեցին կաթողիկոսությունը հանձնել է իրեն Ա ներկայացրել միայն Աղվանքի հայ իշխանների գրավոր համախոսականը:

Հրովարտակը գրվել է 1675 թ. ապրիլ-մայիս ամիսներին, սակայն շահը Երե- միայի կաթողիկոսությունը հաստատում է «նապաստակի տարվա սկզբից», ա յսինքն' հետին թվով, նույն 1675 թ. փետրվարի երկրորդ կեսին:

XVIII դ. երկրորդ կեսին կազմված Աղվանից կաթողիկոսների գավազանագրքում Պետրոս Խանձքեցուց հետո հիշատակվում են ոչ միայն Սիմեոնն ու Երեմիան, այլև ոմն Մելիքսեթ Արեշեցի, որին գավազանագիրք կազմողը կեղծ կաթողիկոս է անվանում՜ հաղորդելով, որ նրա աթոոակալության թվերը իրեն հայտնի չեն9: Այս Մելիքսեթից հետո հերթականորեն նշված է Սիմեոնի անունը, որին կազմողը անվանում է «շնորհալի Հայրապետ Մեծ Կունեցի»*: Երեմիւսյի անունը տեղադրված է Սիմեոնի անունից հետո: Երեմիւսյի վերաբերյալ, որին գավազանագիրք կազմողը Երեմիա սա լեցի է անվանում ե նրա կաթողիկոսության սկիզբ է նշում 1676 թ., գրված է. «Հակաոակեալ, անձամբ աոեալ կաթուղիկոսութիւն ի միասին վարին չարչարանօք, որ խոտեալ աղճատեալ ոմն Եղիայ անուն եպիսկոպոս անուան կաթողիկոս եւ նա ձեոնադրէ Տէր Երեմիային անուանին կաթուղիկոս»10:

Այս գավազանագրքի համաձայն, Երեմիային անվանական-անօրինական կաթողիկոս է օծել ոմն Եղիա եպիսկոպոս, որը նույնպես անօրինական կերպով իրեն կաթողիկոս էր հորջորջում**, սրանից հետո Երեմիան, դեմ գնալով եկեղեցական կանոնադրությանը, Սիմեոնի հետ «չարչարանօք» է աթոոակալել: Ինչպես տեսնում ենք, այս աղբյուրը Երեմիա Հասսւն-Ջալալյանին է հակաթոո համարում:

Չնայած Սիմեոն ԵրԱանցին Աս Սիմեոնին անվանում է ինքնընծա Ա աոանց Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս Հակոբ Ջուղայեցու հաստատման Գանձասարում աթոոա- կալած, սակայն միաժամանակ հետաքրքիր տեղեկություն է տալիս: Ըստ Սիմեոն Երեանցու, Սիմեոնը իրեն Գանձասարի կաթողիկոս հոչակելուց հետո լքում է կաթողիկոսանիստ Գանձասարի վանքը Ա, վերցնելով վանքի ամբողջ գույքը, տեղափոխվում իր հայրենի գյուղ' վայելելով մահմեդական մուլքադարի հովանավորությունը11 (Մակար Բարխուդարյւսնցը նշում է Ջրաբերդի գավաոի Թրղի գետի

I Կ *ղԿ - Դիվան, թղթ. 240, վա վ. 132:

Մ եծ Կուենլշը (Մ եծկվենք, Մ եձկուա նք) տ եղա դրվում է Թարթւսո գետ ի վերին ա վա զա նում, Մ ոա վ լեոա ն լա նջերից հարավ-սւրԱելք: Մ եծ Կուենքի եպիսկոպոսական կենտրոնը Խ ա րթսւվա նքն էր:

Կթղկ. դիվա ն, թղթ. 240, վա վ. 132:

Պ ետ ք է ենթա դրել, որ Երեմիայի .օծում ը, տ եղի է ունեցել ոչ թե 1675-ին, ա ո 1655 թվա կա նից ոչ ուշ, երբ Երեմիան վիճարկում էր Գանձասարի կաթողիկոսությունը Պ ետ րոս Խ ա նձքեցուց:

II Սիմեոն ԵրԱանՏի. Ջսւմրո: Վաղարշւսպասւ, 1873, էշ 80:

78 Գս . ( ք ՚ ւ ք ՚ տ ա ս ս ւ յ Ն

ում...օհՕո12)- |1,ւո պատճսւոով Հակոր «ուղա յեցին բանադր ձորում գտնվոդ Հ " տ '^ ? | . . միսյծիօ կանչելով ոմն Երեմիա աբեղայի, Օրան |, Սիմեոնին ե. П. I հահսկոսւոս, ապսւ օծում Գանձասարի կաթողիկոս11:միաժամանակ ո ШПР 1 անւյանում Ա գրում, որ Հակոբ «ա ղա յեցին

Ս|,մԱՈ° 1 7 ճ ն ա ո ո “ .ա8 «Ատո I. կաթողիկոս օծե,: Այսինքն պետք է

! Г ° Г Г Е м - М Н >' Ո «աՕայում ^ոԻաւհ ձՆո^ ‘^Ոհմիաւի կաթողիկոս

5 Г - -------- ---------Г կ,,ն̂ " ւ կաս„„սՈձոևցու նման կաթողիկոսական «(ավազան կստանար:Ս„Տհոն Երեանցին >|, աալիս Հակոբ «ա ղա յեցո, կողմից Երեմիա ձասաՕ-*ա-

,ա,ւանիՕ Գանձասարի կաթողիկոս օծհյու թվականը, ա „ միայն նշում է որ այն տեղի է ուննցԱլ Սիմեոնի' կաթողիկոս օծվեյաց ե ապա աթոռանիստ Գանձասարի վանքը լքելուց ո. հայրենի 4ւո.ղ' տեղափոխվհ|ո.ց հետո :

Օոնիի Ագույեցոց եկեղեցում պահված Ավետարանի հիշատակարանը «աղոր- Ո,սմ I . .Արղ. (|րեցա> վարղափթիթ ե. ոսկեզօծ имрр ե. աստաածաշուճչ Ա.ետա- րանս... ի թուականին Հայոց ՌՃԻԹ. ամսեան սեպտեմբերի, որոյ էին աւարք ժ (1680 թ սեպտեմբերի Ю). ի թսպատրութեան պարսից Օահ-Սու|էմսւՕին եւ ի հայ- րապեւոաթեան տանս Աղաանից Տեաոն Երեմիայի սրբազան ե. նորընծայ կա

թուղիկոսի* *■*:Հիշատակարանի հեղինակը 1680 թ. սեպտեմբերին Երեմիային նորընծա կաթո

ղիկոս է անվանում, երբ հայտնի է. որ ղեոես 1675 թվականին էր Երեմիան շահից կաթողիկոս հաստատվելու հրովարտակ ստացել:

Այս հիշատակարանի հաղորղումը կապելով վերը մեջբերված Սիմեոն Երեսւն- ցու տեղեկության հետ' կարող ենք եզրակացնել, որ Հակոբ Ջուղսւյեցու կողմից Երեմիային Գանձասարի կաթողիկոս օծելը տեղի է ունեցել 1680 թ. մոտ ընկած ժամանակահատվածում: Հակոբ «ուդայեցին 1677 թ. էջմիսւծնի խորհրդաժողովի որոշումներ իրականացնելու նպատակով արտասահման գնալու համար վրաստսւն է եկել նույն 1677 թ.15: Աշոտ Հովհաննիսյանը զտնում է, որ 1677 թ. վրաստանում Հակոբ Ջուդայեցին հանդիպել է Գանձասարի հակառակորդ կաթողիկոսներին- Սիմեոնին և Երեմիային, և հաշտեցրել նրանց16:

Այս ամենը միմյանց կապելով թերևս կարելի է եզրակացնել, որ Երեմիան կաթողիկոս է օծվել կա՛մ վրաստանում այս հանդիպման ժամանակ, կա՜մ քիչ ավելի վաղ:

Փորձենք ի մի բերել միմյանց միաժամանակ Ա' հակասող, ե՛ լրացնող աղբյուրների այս հաղորդումները:

1 ’ Մակար Ռարխուդարեսւնց. Պա տ մոլթխն Ա ղա ա նից. К- Р : Թ իֆ յիս . 1907. է յ 6Ւ

, Տ Նույն տեղում:

* Սիմեոն էյրևանցին ւ|րում Է, որ Սիմեոն Խոտ որաշենցին բա նա դրվել Է Հա կոբ & ո լղ ա ;6 ;ո ւ կողմից ոչ թե «ինբնընծա* կերպով Գանձասարի կաթողիկոսական Աթոոը զբա ղեցնեյուց ա նմիյասւես հետո. ШЦ այղ Աթոռը Գանձասարի վանքից տեդափոխեյու համար Սա կասկածի տ եղիք Է տ ա լիս: Չ է ՞ пг նույն Հակոբ Ջուդալսցին քիշ անց. 1677 թվականին, փորձում էր հա շտ եցնել Սիմեոնին և Եբծմիաչին: Հավանաբար նման բանադրանք յի եղել:

՝ ՛* կթղկ. դիվան, թղթ. 260, վա վ. 130. Է յ 2ա:

Ա յ . Հովհա ննիսյա ն, նշվ. աշխ: Է յ 20Н-209:16 Նույն տեղում:


Պետրոս Խսւնձքեցին Սահից աոաջ Գանձասարի կաթողիկոսությունը սեփական կտակի համաձայն հանձնում է իր աշակերտ, Գանձասարի վանքի աթոռակալ, Գանձակի թեմի Ա նրանից Մոավի լեոներով բաժանված Մեծ Կուենքի կամ Բւսր- դսւբասանի եպիսկոպոս Սիմեոն Խոտորաշենցուն: վերջինս Պետրոս Խանձքեցու մահից հետո, 1675 թ., մեկնում է Պարսկաստան Ա Սուլեյման շահի ու այդ ժամանակ Պարսկաստանում գտնվող Ամենայն Հայոց Հակոբ Ջոսլայեցի Կաթողիկոսի կողմից հաստատվում Գանձասարի կաթողիկոս: Երեմիա Հսւսան-Ջսղալյանը, որը ղեո Պետրոս Խսւնձքեցուց էր փորձել խլել Կաթողիկոսական Աթոոը, հենվելով իր հորեղբայր Գրիգոր Կաթողիկոսի և Պետրոս Խանձքեցու' 1652 թ. համաձայնագրի, ինչպես նաև իր տոհմակից Հասան-Ջալալյանների ու Աղվանքի մի շարք աշխարհիկ Ա հոգևոր տերերի օժանդակության վրա, կաշաոքով Բար դայի հաքիմ Աբաս- ղուլի խա նից17 և վարա բա ղի բեկլարբեկ, Գանձակի խան Ջիադ Օղլի Ուղուրլուից Հիշրսղի 1087 թ. մուհարամ ամսին (1675 թ. մարտի 16 - ապրիլի 15)18 ստանում է հրովարտակներ, որոնցով այդ (սաները Գանձասարի կաթողիկոս էին ճանաչում Երեմիային և հրամայում իրենց ենթակա հայերին' հնազանդվել նրան:

Երեմիան տեղական իշխողներից իր կաթողիկոսական իշխանությունը հաստատող հրովարտակները ստանալուց հետո, գուցե նույն հնարքը բանեցնելով, 1675 թ. մայիսին իր կաթողիկոսությունը հաստատող հրովարտակ է ստանում նաև Սուլեյ- ման շահից:

Երեմիայի և նրա կողմնակիցների հարաճուն ճնշման տակ Սիմեոն Խոտորաշենցին թողնում է իր աթոռանիստ Գանձասարի վանքը և, ստանալով իր ծննդավայր Խոտո- Րաշեն գյուղի մուսոզման մուլքադարի աջակցությունը, տեղափոխվում այնտեղ:

Հակոբ Ջոսլայեցի Կաթողիկոսը, որն աջակցության խիստ կարիք ուներ և այդ պատճառով չէր կարող հաշվի չառնել հզոր և հայ իրականության մեջ մեծ համարում ունեցող Խաչենի Հասան-Ջալսւլյան մելիքական տան և նրանց կողմնակիցների ձգտումները, հավանաբար 1677 թ. կաթողիկոս է օծում Երեմիա Հասան- Ջալալյանին:

Գանձասարի կաթողիկոսության թեմերը երկփեղկվեցին' բաժանվելով երկու հակամարտ հայրապետների միջև: Սիմեոն Խոտորաշենցուն կաթողիկոս էին ճանաչում Գանձակի, Օաքիի և Օամախու թեմերը, Երեմիային' վարաբաղի թեմերը19:

վերը նշեցինք, որ Հակոբ Ջուղայեցին 1677 թ. վրաստանում հանդիպել է Գանձասարի հակառակորդ հայրսւպետ ների ն և հաշտեցրել նրանց: Այդ հանդիպման արդյունքում Սիմեոն Խոտորաշենցին 1677 թ. օգոստոսի 25-ին թվագրված պարտավորագիր է տալիս ա ռ այն, որ իր մահից հետո իր ժառանգները զրկվելու են կաթողիկոս դառնալու իրավունքից: Կաթողիկոսության ժառանգականությունը վերապահվում է Հասան-Ջալալյանների ն: Սիմեոնը հայտնում է նաև, որ ինքը թուղթ է տվել Հակոբ Ջուղայեցուն, ըստ որի պարտավորվել է ենթարկվել ու հնազանդվել նրան20:

17 կ յ»ղկ. դիվա ն, թղթ. 2ա , վա վ. 83:Նույն տեղում, վա վ. 47:

19 Տհոա ցիր № 4331 , է շ 12սւ:

20 Կթղկ. դիվա ն, ւ»ղ|». 240 , վա վ. 1:

Խոսօ | ւինում նաև Գանձասարի կաթողիկոսարան վերաբեր,ա, > 1, ա վ հր սւ <) ր ո ւ մ խո В || ած ք1աւ1ա3աւռ<ա|րի մասին, пРР «աստատվէդ Է

ՍխՈ,Ո| о ա1ւոո7սոոԱից21: V * ԻԱ> Ո ա ™ Ա" ,:ի0 ? ո * ա 4 " * Ո" 1 ա1Դ Ո տ մ ա ճ ա ^ ա -Հ ա կ ո ր «ո ւդ ա ւհ օ » I П իքյ տ ն ո ե կ ա ն ո .մ ե ն ր «Լ ա ր դ ա ն Օ ձ ն հ ց ո ւց ,

* .......'* է ք Յ է ո : « 1Իո ՍՎ; ^ ն , ո ^ Կո ս ն Ա դ ա ա ն ի ց ի թ ա ի ն Հ ա յո ց М 1 *

" РС " ‘ հ1Վ; (1677 Ւ օ(,ոստոսի 25). 4 Ի ինրն. որքաօ կենդանի է . վարհսցէ իշխա-Ի Ч Ы - 1 ® » « հ » > М — Ч Ч - Օ Ի Ո - ֊Ա -Օ ա ,. О Ш ..1 Ш 1 հ

" է Տ Տ Գ ա նՅ ս ւս ս ւր ի կ ա ^ ո ի կ ո ս ո ^ ո ^ ո Р - Л . 1 Ч Л » ! է ո ь р ц п , յ ա 4 - Օ իո-

վ ա 0ի . Օ ս փ հ հ I. '1-“ * « » “ Կհ “ '■МП, Ч է հ » 4 հ * " » 1 - ™ г ,р ш г Ь 0 д п ,0 . О ш р » .

ո ա ո հ ո ե մ ե ր ը ՝ Ե ր ե մ ի ս ւ Հ ա ս ա Օ -«ա |ա |յա ն ի Օ :Հակոր .9ուդա]հցա այս որոշումից դժգոհ երեմիան, օցտվելով ալն «անզաման-

ոհց որ Հակոր «ուդայհցին 1677 թ. աոանց շահից թո4 ,տվոէթ,ո,0 ստանա,ո. մեկ- նե, ւո վրասաան. այնտեղից Է| Р-п.ррЦш ե այդ պատճառով վարկաբեկվել պարսկական կառավարության ա չքում» Ղարաբադի րեկյարրեկ Արաս-Ղոգի խանից Հիջրայի 1090 р . ոարի այ ավայ ամսին (1679 թ. ապրիյի 12 - մայիսի 12) ստանում Է հրովարտակ- ուղղված Ղարաբադի. Գանձակի ե Օիրվանի հայերին, որտեղ Աբաս- Ղույի խանր հրամայում Էր հնազանդվել Երհմիա Կաթողիկոսին և թսդիբանեն (հոէյևոր տարրերը - Ա. 1Г.) հանձնե| նրան24: Նույն տարում Շաքիի Հուսեյն խանն իր խանության հայերին հրամայում Է հնազանդվել Երեմիային25:

Սիմեոն Խոտորաշենցին նույնպես խախտում Է Հակոբ «ուդա յեցու միջնորդությամբ կայացված համաձայնությունը՛ Երեմիայի գավազանի տակ գտնվող Ջրա- բերդի զւսվաոում կաոուցեւով և 1691 թ. օծե|ով իր աթոռանիստ Երից Սանկանց վանքը26: Թերևս Սիմեոն խոտորաշենցու կողմնակիցները թույլ չեն տափս Երհմիա Կաթողիկոսի կողմից Ղուզաին* կոչվող գավառակի գյուղերի քորեպիսկոպոս նշանակված Հակոբ վարդապետին հաստատվել այդ գյուղերի աոաջնորդանիս- տում. այդ պատճառով վերջինս 1682 թ. ստիպված Էր կառուցել Ծակուռի գյուղի եկեղեցին և հաստատվել այնտեղ27:

Պոլսում 1680 թ. մահացած Ամենայն Հայոց կաթողիկոս Հակոբ Ջուղւսյեցուն հաջորդում Է Եդիազսւր Ալնթապցին, որի մասին 1689 թ. մի հիշատակարանում հաղորդվում Է, թե կաթողիկոսում Էր «բուռն իշխանութեամբ». և որ «ի գալն նորայ

80 գ Լ ս-

Նույն տեղում:Տեոագիր № 4331, Էշ 12р:

՜ ՝ Ա շ . Հովհա ննիսյա ն, նշվ. ա շխ .: | * շ 294:

՜ 1 Կթդկ. դիվան, թդթ. 2ա, վավ. 93:25 Նույն սւեդում. վավ. 95:

~հ Դ իվա ն, արձանագրություն № .300. է ; 96:

• Ղուզի> թուրքերեն բսւո է . որ նշանակում է ոշ արևահայսւց. ա յստ եղ Տ ո ղ լեոան հյուսիսային

յւսնշին ընկած գյուղերն են. նույն լեոան հարավային լանջի գյուղերից բա ղկա ցա ծ գա վա ոս կՏ

անվանվում էր Դյունե՜ թուրքերեն' հարավ." 7 Դ իվա ն, արձանագրություն № 600. է յ 172-173:


դղրդումն եղե համայն արևելեսւնս, որ եւ ահարկու եղեն ազգն մահմեդականի»28: Եղիազար Այնթապցին, օգտագործելով վարսւնդայի, Գիզակի ե Խաչենի մելիք- ների' իրեն ուղղված դիմումը, որտեղ հայտնվում էր, թե միայն Երեմիա Հասւսն- Ջալալյանին են ճանաչում Գանձասարի կաթողիկոս Ա պահանջում են բանադրել Սիմեոնին29, էջմիածնին է ենթարկվում Պետրոս Խանձքեցու ժամանակ Գանձսւ- սարի կաթողիկոսությանն անցած Օաքիի ու Շամախու թեմերը: Եղիազարի հրամանով էջմիածին եկած Սիմեոն Խոտորաշենցին պարտավորվում է «աոանց վարելոյ զիշխանութիւն կաթուղիկոսութեան նստի հանդարտ ի վանս իւր»30:

Այս պարտավորությունը, սակայն, Սիմեոնը չի կատարում, քանի որ 1690 թ. մարտի 15-ին Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս Եղիազար Այնթապցին Օաքիի ու Օիրվանի հայերին ուղղված կոնդակում գրում է, որ Սիմեոնը, երդմնազանց լինելով, մեոոն է օրհնել, եպիսկոպոս ձեոնադրել ե ստացել Շաքիի ու Շիրվանի թեմերի ութ թուման գումար կազմող եկեղեցական արդյունքները, որոնք Եղիազարը պահանջում է հանձնել էջմիածնին: Անդրադաոնալով Գանձասարի կաթողիկոսությունում տիրող երկպառակությանը' Եղիազար Կաթողիկոսը նույն կոնդակում գրում էր. «Երեմիսւյն Ա Սիմէօնն եթէ միաբան մնան ի Գանձասար, բարի' է, եթէ ո'չ, ե ո 'չ մինն չէ կաթողիկոս»31: Ինչպես տեսնում ենք, ինքը՝ Եղիազար Այնթապցին, շարունակելով էջմիածնինը համարել Շաքիի Ա Օամախու թեմերը, ուժը կորցրած էր համարում կաթողիկոսությունից հրաժարվելու Սիմեոնի պարտավորագիրը: Եղիազար Այնթապցու համար պարզ պետք է լիներ, որ Սիմեոնն ու Երեմիան չեն կարող միատեղ նստել Գանձասարի վանքում ե համատեղ կաթողիկոսել: Եղիազարը նման պահանջ աոաջ քաշելով ոչ թե փորձում էր ՛վերջ տալ երկպաոակտու- թյանը, ա յլ ջանում էր ա յդ երկպառակտչական պայքարից թուլացած Գանձասարի կաթողիկոսությունը ենթարկել էջմիածնին ե այդ կաթողիկոսության Անդրկուրյան հարուստ թեմերը վերջնականապես ամրացնել էջմիածնին:

Օաքիի ու Օամախու թեմերին ուղղված այս կոնդակին հետևում է Եղիազար Այնթապցու' Գանձասարի կաթողիկոսության բոլոր թեմերին ուղղված կոնդակը, որով արգելվում էր եկեղեցական արդյունքները Սիմեոն Խոտորաշենցու նվիրակներին հանձնել32:-

Դրա հետևանքով' Սիմեոն Խոտորաշենցուն ենթարկվող մի քանի թեմերի առաջնորդներ երես են թեքում նրանից և նրա հակառակորդների հետ 1691 թ. փետրվարի 10-ին կազմում համախոսական, որտեղ հայտարարում են, որ Գանձասարի կաթողիկոս են ճանաչում միայն Երեմիային և պարտավորվում են եկեղեցական հասույթներն ամբողջովին հանձնել նրան, իսկ Սիմեոնին, որն իր հավաքած գումարները «իւր հօր տանն է մսխում և այլ տեղ կորուսանում... դուրս անիմք մեր մէջէն, ուր կամի գնայ»33:

2 8 Զ ե ռ ա ց ի ր № 1 5 1 2 ,է ջ 5 9 4 ր :

29 Ձեոա ցիր № 4331 , էջ 13ա:

30 Ն ույն տեղում:

31 Ն ույն տեղում, էջ 13ш-13р:

32 Օեոացիր № 4331, էջ 13ր:

33 կ յ»ղկ . դիվա ն, թ դյ». 240, վա վ. 2:

8 2 դ լ » . 1 г ч г 8 п и п я л #

« ւ,Ոոհ, I հԱ Քո>ի4հ մե|ի» Փիրումը, «րարերդի մեփք Հախի- Հւսմախոսակա р ! I. • եպիսկոպոսներ, այդ թվում՛ Փաոիսոսի

ք " ? ’է :ո « ո ս Ա Օ ա մ 1 ,ո ո Ի ա ո ա շ ն ո ր դ й ш р и ь г ш . 1 Л Й Ս .Ո - ն Ի ց и ш р р Հ ա կ ո ղ ի վ ա ն բ ի

ն ո ո ո Դ ո հ Ա ե պ ի ս կ ո պ ո ս ը Լ է ;ա ր ի ш п и ф О и р ц Բ ա ը ս ե ղ ե պ ի ս կ ո պ ո ս ը . прпО в

Т Г .ш п ե ն թ ս ո կ '| . , , 4 1.ԻՕ Ս ի մ ե ո ն Կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ի ն : վ ե ր ի ն ս ս տ ի պ վ ա ծ է ր թ ո ղ ն *

Г ш р и ,Ի գ ա վ ա ո ո ւմ գ տ ն վ ո ղ Իր ն ո ր ա կ ա ա ս յց ե ր ի ց 1 ք « .0 կ ա 0 ց վ ա ն ք ը Ա ա պ ա ս -

ա ա օ ս 1 ր ա ս ի վ ա ն ք ո ւմ ՜ ս տ ա ն ա ,ո վ վ ա ր ա ն դ ա յի մ ե լի ք ի * ;Ս ի մ ե ոն խ ո տ ո ր ա շ ե ն ց ի ն , տ ե ս ն ե ,ո վ . п р Է ջ մ ի ա ծ ի ն ը М - Кг. Я ш Ц ш п ш Ц п р ,

ե ր ե ւ Լ Հ ա ս ա ն -« ա լա ս ա ն ի կ ո ղ մ Ր, փ ո ր Յ ա մ 1. ս տ ա ն ա , վ ա տ ի կ ա ն ի « ա ն դ ա ո ,-

ո ,ն ՜ կ ա ն ,, չա ո ն ե ,ո վ ն ա յն ի ս կ ղ ա վ ա ն ա փ ո խ ա թ յա ն ա ո ջ ե : Տ ա շ յա Օ ի ա գ մ ա ծ

Տ ա գ ր ե ր ի ց ո ւց ա կ ո ւմ ,տ ա ո կ ա Է ե կ ե ղ ե ց ա կ ա ն գ ր ք ե ր ի տ պ ա գ ր ո ւթ յա ն Я ш Й ш р Հ ա

կ ո բ Հ ղ ա յ ե ց ո , կ ո ղ մ ի ց Ե վ ր ո պ ա ա դ ա բ կ վ ա * ե 1 6 6 4 թ . կ ա թ ո լ ի կ ի ն ը ն ղ ո էնա ծ

Ո ս եա ն վ ա ր դ ա պ ե տ Ե ր ե ա ն ց ո ւ վ կ ա յո ւթ յո ւն ը , հ ա մ ա ձ ա յն ո ր ի , 1 М թ . Ա ղ վ ա ն ի ց

Ա զ ա ր ի ա Կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ը ** մի ք ա ն ի ե պ ի ս կ ո պ ո ս ն ե ր ի հ ա մ ա կ ա մ ո ւթ յա մ բ դ ա վ ա ն ա -

ց ի ր I ո ւղ ա ր կ ե լ Ի ն ն ո կ ե ն տ ի ո ս Ժ Ս . Պ ա պ ի ն (1 6 7 6 - 1 6 8 9 ) :Կաթոլիկություն րնդանե,,,. աոաջարկ վատիկանից արվում է; նաև Երեմիա,իՕ,

որն Աղվանից Արաս Կաթողիկոս Է անվանվում, սակայն վերջինս մերժում Է պատասխանելով, թե «ՕւսոաջագոյՕքն իմ Պետրոս ե. Գըիգոբ կաթողիկոսունք ոչ ընկալան զայղոսիկ, ե. ես ոչ ընդունիմ.36: 1695 թ. Սիմեոն Խոտորաշենցին կրկին դիմում Է վսւտիկանին' այմմ հննոկենտիոս ԺՌ Պապին (1691-1700)՝ խնդրելով միշ- նորղել իր օգտին Սուլթան-Հուսեյն շահի աոաշ և պաշտպանել իր իրավունքները Երեմիա Հասան-Զալալյանի դեմ: Պապը րավարարում Է այդ խնդրանքը^7: Շամա- խում հաստատված ճիզվիտակսւն օրդենի ներկայացուցիչներից մեկը 1702 թ. անգամ գրում էր, որ Սիմեոն Կաթողիկոսը կաթոլիկ Է, սակայն գաղտնի Է պահում այդ

փաստը38:երեմիա Հասան-Ջսղալյանը վախճանվում Է 1700 թ., երկու տարի անց 1702 թ.

վերջին, իր մահկանացուն Է կնքում նաև Սիմեոն Խոտորաշենցին35': Ս*ինչ այղ. սակայն, երկու Կաթողիկոսներն իրենց հաջորդներ են օծում. Երեմիա Հասան- Ջալալյանը՜ Եսայուն, որն իր եղբայր վելիջանի որդին Էր40. Սիմեոն Խոտորաշենցին էլ* իր ազգական Ներսեսին:

* վարանդացի մեյիրը X V II դ. 90-ական թվականներին Ս՜եյիք Շա հնա զա ր Ա-ի որդի Մ ելիք ^ա ղին Էր (Մակար Ր-արխուդսւրեանց. նշվ. աշխ.. Է ; 24)

34 Օեոսւլյիր № 4331, Էք П р :33 Օակոբոս վարդապետ Տսւշեա ն. Ցուցակ հալերէն Յեուայոաց: Վիեննա . 1К95. էք 113:

Աղարիսւն Ռսւրելոնում կրակե հնոցը նետված երեց մանուկներից մեկն է (Դ ս ն ի ե լ IX. 7 ) և աստվսւծաշնյւան ալս կերպարի անունով է Օսկան Երևանցին կոշում Երից Ա՜անկանց վանքում նստող Սիմեոն Կաթողիկոսին:

՝'' Ցա կորոս վարդապետ Տա շեսւն. Ցուցակ հա յերէն ձեոա լյրա ց. վիեննա . 1895. էք 113:

37 Ալիշսւն. Կամենից. վենետ իկ. 1 «% . էք 145:зк I ( п е т а и л о п с с с т м пеауилм о России, копи» XVII и н ач ^ и XV III к м . С П *. 1904. с . 29439 Ա ք. Հովհա ննիսյա ն, նքվ. աշխ . էք 293:411 Հ ր . Աճա ոյա ն. Հա լոց անձնանունների րաոարան. Я . 0 . Ե, 1**44. էք 144:

2000 ՍԻՄԵՈՆ ԵՎ ԵՐԵՄԻԱ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍՆԵՐԻ.. Գ 83

Աշոտ Հովհաննիսյանը գտնում է, որ այդ օծումը տեղի է ունեցել Սիմեոն Խոտորաշենցու կաթողիկոսության վերջին տարում՛ 1702 թ.41: Սիմեոն Երևանցին Ներսեսի օծման տարի է համարում 1706 թ.' նշելով նույն տարեթիվը որպես Եսայու հայրապետության հինգերորդ տարի. «Ի հիգերորդ ամ կաթուղիկոսութեւսն Եսա- յեայ, Ներսէս անուն ոմն սեւգլուխ յա զգէ վերոյիշեալ բանադրեցեալ Սիմէօն Կաթուղիկոսին, ի յԱղուանս կաշաոօք եւ խաբէութեամբ օծանի կաթուղիկոս' խոչ եւ աստան Եսայեա ի ՌէքԾԵ թուոջ մերում»42: Ըստ այս մեջբերման, Եսային կաթողիկոս է դարձել 1701 թ., սակայն իր աշխատության նախորդ էջում գրում է, որ Սիմեոն Երևանցին «նստի յԱղուանս ի ՌԾԾԱ թուոջն»43: Այստեղից պետք է եզրակացնել, որ Սիմեոն Երևանցին աոաջին դեպքում Եսայու հայրապետության սկիզբ է համարել Երեմիա Կաթողիկոսի մահվան հաջորդ տարին, իսկ երկրորդ դեպքում՛ Եսային օծվել է Սիմեոն Խոտորաշենցու վախճանվելուց հետո: վարդան Օձնեցին Եսայու աթոոակից կաթողիկոս օծվելու տարեթիվ է համարում 1695 թ.: Եթե այս թվականը համարենք Եսայու կաթողիկոսության աոաջին տարին, ապա Եսայիի կաթողիկոսության հինգերորդ տարի և Ներսեսի օծման տարեթիվ է դաոնում 1700 թ., որը, ըստ տվյալների համադրման, Ներսեսի կաթողիկոս օծվելու ամենա հավանական թվականն է:

Աոաջինը Երեմիան է 1695 թ. «հրամանաւ Նահապետ Կաթողիկոսին» աթոոակից օծում Եսայուն44, որը դեո Երեմիւսյի կենդանության օրոք Հիջրայի 1111 թ. ոամազան ամսին (1700 թ. փետրվարի 20 - մարտի 22) դիմում է Սուլթան-Հուսեյն շահին' բողոքելով, որ Ղարաբաղի, Գանձակի, Ջարզբիլի (ներկայիս Քելբաջարի շրջան) և Օիրվանի մուսուլման ֆեոդալները կրոնական ճնշման և հալածանքի են ենթարկում այդ գավաոների հայկական համայնքներին: Սուլթան-Հուսեյնը, համաձայն Սուլեյման շահի կողմից Պետրոս Խանձքեցուն տրված հրովարտակի, հրամայում է Ղարաբաղի բեկլարբեկին (Ղարաբաղի բեկլարբեկն էր Քալբալի խանը. 1694-1705), օժանդակել Եսայի Կաթողիկոսին և վերջ դնել կրոնական հալածանքներին45: Այս հրովարտակի հետ միաժամանակ շահը հրամայում է Ղ աՐա՜ բաղի բեկլարբեկին պատժել ոմն Ս եֆի ֊Ղուլի բեկի թոո Իսմայիլին, որը շարունակաբար անհանգստություն է պատճառում Եսայի Կաթողիկոսին, խաոնվում եկեղեցական կառավարման խնդիրներին, վանքապատկան գյուղերից հարկ պահանջում46:

41 Ա շ . Հովհա ննիսյա ն, նշվ. ա շխ ., է շ 293:

4 ^ Սիմեոն Ե րեա նցի . Ջսւմբո, վա ղա րշա պ ւստ 1873, էշ 81-82:

43 Ն ույն տեղում: է շ 81:

44 Քեոա ցիր № 4331, է շ 14ա:

45 կթւլկ. դիվա ն, թ ղթ . 2р, վա վ. 131:

46 Օեոակիր № 4331, Կթղկ. դիվա ն, է շ 14ա, |*ղթ . № 2р, վա վ. 134:

к 4 Դ ք Ի Ո Ի Ռ հ ն Ս ԻԱ -Ո Ն Օ Ս .Ն

ՌՈԻԲԵՆ Ս1'ՄՈՆ6ԱՆ

ԳՐԻԳՈՐ ՀԱէօՈԻՄԵ8Ի. ՆՇԱՆԱՎՈՐ ՀՈԳԵՎՈՐԱԿԱՆԸե վ ք ա ջ ա ր ի զ ի ն վ ո ր ը

Ա յս օ ր Ь р р հ ա յո ւթ յա ն ր . շ ա ր ո ւ ն ա կ ե ի իր նոր գ ո յա մ ա ր տ ր , պ ա տ ր ա ս տ վ ո ս ! Է

ն շ ե տ . ք ր ի ս տ ո ն ե ա կ ա ն ը ո ր պ ե ս պ ե տ ա կ ա ն կ ր ոն ը ն դ ո ւ ն ե ի 1 7 0 0 -ա մ յա կ ը . ա ն հ ր ա

ժ ե շտ ո ւթ յո ւն Է զ գ ա ց վ ո ւ մ հ ա ն ր ո ւթ յա ն ը ն ե ր կ ա յ ա ց ն ի , ս ո ւր ր « ա կ ա տ ի և հ ա յր ե ն ի

ք ի ա ն կ ա խ ո ւթ յա ն հ ա մ ա ր իր կ յա ն ք ը ՜ ն վ ի ր ա բ ե ր ա ծ մ ե ծ ե ր ի ց մ ե կ ի ք ի չ հ ա յտ ն ի

ա ն ո .0 0 ո . 4 ո ր ծ ր . ո րն իր զ ա ր մ ա ն ա յի ա ն հ ա տ ա կ ա ն ո ւթ յա մ բ հ ա ջ ո ր դ ե ց 18-ր դ և ն ա խ ո ր դ ե ց 19-րդ դ ա ր ե ր ի մեր ժ ո ղ ո վ ր դ ի ա զ գ ա յի ն -ա զ ա տ ա գ ր ա կ ա ն պ ա յք ա ր ի հ ե

ր ո ս ն ե ր ի ն : Ա յդ հ ա յո ր դ ի ն ա ր ք ե պ ի ս կ ո պ ո ս ե զ ո ր ս պ Օ դ ի հ ր ա մ ա ն ա տ ա ր Գ ր ի գ ո ր

Ա ՚ա ն ա չս ւր յա ն Հ ա խ ո ւմ ե ց ի ն Է:Նրա կենսագրությունն աոաջին անգամ 1894 թվականին իր «Ամենայն Հայոց

Կաթողիկոսությանը և Կովկասի հայր 19-րդ դարում, աշխատության մեջ ներկա- յացրել Լ Ալեքսանդր Երիցյանը. սակայն նրան անհայտ են եղել երջանկահիշատակ Սրբազան Հոր ծննդյան և մահվան թվականները (նա ապրել Է 73 տարի, մահացել 1846 թվականին): Անցած դարում Հախում (նախկին Օամշադինի շրջանի) գյուղը մեծ համբավի Է արժանանում շնորհիվ այդտեղ ծնված ու բնակված Գրիգոր եպիսկոպոս 1քա0ուչարյանի. որի անունով Հախումը նաև կոչվել Է «վարդապետի գյուղ»: Այս բարձրաստիճան հոգևորականը ոուսաց տարեգրության մեջ հայտնի Է դաոնում 1803 թվականին, իշխան Ցիցիսւնովի Գանձակի վրա ձեռնարկած արշավանքի ժամանակ, երբ Օամշադինի և Գազախի 500 հայ երիտասարդներից մի հեծելագունդ Էր կազմել, և ինքը դարձել գնդապետ' որպես ժողովրդի երազած ոգորումների զինվոր: «վեղարը և հոգևորականի տարազը ծալեւով տանը,- հայտնում Է Ա. Երիցյանը,- նա հագե[ Էր շինականի չուխայ, ծածկել ոչխարէ մեծ փափախ, կապել թուրը և դաշոյնը և հրացանը ձեռքին, սպիտակ նժոյգի վրայ նստած, առաջնորդում էր իւր գունդին թէ' Գանձակի, և թէ' Երևանի վրայ արշաւած ժամանակ: Պարսից հեծելազորի հետ կոիւ սկսողը և ճակատահար լինողը միշտ այդ հոգևորականն էր լինում իր կտրիճներով: Սարսափելի էր դաոնում այս հեզ և համեստ հոգևորականը պատերազմի դաշտում, թուրը հանած միջոցին»:

Հայտնի է, որ ներկայիս Տավուշի մարզում ոուսաց տիրապետությունը հաստատվել է 1801 թվականին: Դրան ամբողջ 18-րդ դարում նսւխորդէդ Էին Դա- ղըստանի լեոնաեանների և օսմանյան թուրքերի անվերջանալի ասպատակությունները. իսկ 1795-ի ամռանն ու աշնանը՝ պարսից Աղա Մահմեդ-խանի մարդակող արշավանքը, երբ աշխարհի երեսից վերացան Հայաստանի հյուսիս-արևելյան գավառների՛ նախորդ տասնամյակներում փրկված բնակիչները: ժամանակակից-

ԳՐԻԳՈՐ ՀԱԽՈԻՄԵ8Ի. ՆՇԱՆԱՎՈՐ... Գ 85

ների վկայությամբ, քչերին հաջողվեց փրկվել' ապաստանելով հայրենիքի անտառներում ու լեոների ծերպերին, նաև փախչելով Հյուսիսային Կովկւսս: Հայերի այդ նոր դժվարությունից չհապաղեց իր օգուտը քաղել Գանձակի Ջավադ խանը, որը հարևան Օամշադինի գավաոի գյուղերի բնակիչներին քշեց իր երկրամաս, ուր երկրագործների և հարկատուների պակաս էր զգացվում: Հավանաբար, տարագիրների մեջ եղել է նաև երիտասարդ քահանա (կամ սարկավագ) Գրիգոր Մանու- չարյանը, որն իր հոտի հետ հայրենիք է վերադարձել ոուսաց տիրապետության հաստատումից հետո: Այսպես ասելու հիմք է տալիս 1802 թ. մայիսի 8-ին ռուսական կայսրության անցկացրած աշխարհագիրը, որի ցուցակում Շամշադինի գավառակի շատ գյուղեր, նաև Հախումը, բացակայում են: Իսկ մինչ այդ ահարկու պատերազմներին հաջորդած ժանտախտի հետևանքով 1798 թվականին սկսվել էր արցախահայության տարերային գաղթը դեպի Արևելյան վրաստանի հայկական գավառները: 1799-ին ոուսաց Պավել Աոաջին ցարը հատուկ հրովարտակով կարծես իրավաբանորեն վավերացրեց այդ գործընթացը, Ռուսաստան վերաբնակվել ցանկացողՂարսւբաղի մելիքներին և նրանց հպատակներին Խազախ կամ Ղազախ (ամբողջ Աղստևի հովիտը մինչև Գուգարաց լեոների կատարներ ընկած անտառոտ տարածքն այդպես էր կոչվում 16-րդ դարի կեսերից Պարսկաստանի խորքից այստեղ վերաբնակեցված թաթարական ցեղի անունով) երկրամասում բնակվելու իրավունք շնորհեց: Սկսվեց ներկայիս Տավուշի մարզի հայաթափված գյուղերի շենացումը ղարաբաղցիներով: Եվ սա Մայր Հայաստանին Արցախի պատմական կարևոր ծառայություններից մեկը պիտի համարել, որովհետև նրա կենսահյութով նորից հայացան թաթար-մոնղոլների ժամանակներից հայաթափ- ված հյուսիս-արևելյան գավառները: Ահա այս անապահով ու խառնակ ժամանակներում, երբ ռազմական թատերաբեմ էր դարձել Արևելյան վրաստանի' Գանձակի խանության հետ ունեցած սահմանը, երեսնամյա Գրիգոր Մանուչարյանը Ղազա- խում և Օամշադինում նոր-նոր բնավորված հայկական գյուղերի երիտասարդ հայրենակիցների կյանքը թուրք ղաչաղներից, աղալարներից և պարսիկ ղզլբա շներից պաշտպանելու նպատակով կազմակերպում է 500 վրիժառուների մի հեծելագունդ, որն այն ժամանակ մեծ ուժ էր հանդիսանում մարտադաշտում:

Գրիգոր Հախումեցին հավանաբար կրթություն է ստացել Հաղբատի վանքում, որի առաջնորդին էին ենթարկվում Ղազախի և Օամշադինի վիճակները: Անհայտ է, թե երբ է ձեռնադրվել քահանա և եպիսկոպոս: Ազգային-ազատագրական պայքարում եղել է Հայաստանյայց Առաքելական Եկեղեցու վիրահայոց թեմի առաջնորդ, ապա Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս Ներսես Աշտարակեցու գաղափարակիցն ու կանխագծումներն իրականացնողներից մեկը: «Հայրենյաց փրկիչ» պատվանունը ստացած Աշտարակեցին իր քաջ և նվիրյալ հոգևոր եղբոր ծառայությունից օգտվեց նաև Եփրեմ Կաթողիկոսին փրկելու, թշնամական օղակի միջով Թիֆլիս հասցնելու անհնարին թվացող խնդիրն իրականացնելիս: Նշանակալի և բազում են Սրբազան Հոր քաջագործությունները մարտադաշտերում, երբ իր արդար սրով պատժում էր հայրենյաց բռնացողներին:

Ռուս-պարսկական աոճակատման սկզբում Գրիգոր Հախումեցին իշխան Ցիցիա- նովից արժանանում է Սուրբ Գեորգիի զինվորական խաչի և տարեկան 300 ռուբլի

1 г :г : ;п: г г г ; : ; :ծ ա ն ր Ц Ь р р1 ф | հ ա գ ի վ 1г |1 ................................. т я . . . . и Лг .., .п л .п Г )т .п п |] . էւսե տ ա ո ն ն ս ւն

եպիսկոս

թոշակի *шфП = чм»ոլ - մ - ակսւս,ի „ ршашаши,шраир Երմպովի և Պասկհ- Կա|կսււփ կսւա | ....._.1ւՈոՈ|ւոո. ,աաում Օամշադինում ապստամբած թարքերին,

'■ ա ա ոԱ ոս! է Վ ,ա դ ի մ ի ր ի Ь 1 « 0 ա ւ ի շ ք ա ն շ ա ն ն ե ր ո վ , ի սկ տ ա ր ե կ ա ն

.........• “ К — '• “ ° ............... '■'"փ 0 . * ա' ե^ ՚47 է է '■* ՚ • . (:..ււււէւււՈււււ/ւտոք]Լո 1;ոմուոчпцчшим ч , ոո111նռՕհոո՝ օսսւում Օամշադինամ ապստամրած թուրքերին,

մարտակաօ “ 7 2 р; : г : ?» г , աոա, յ Լ փ *

5 5 ф Ч » М " . ппшщ ч<1# ° > « & * I .Ш .ь® .т 1 иЙ ш и Д и , а Ո ա վ ւ ս ս տ ի ■ ч ч и ц т и т а а м . « ա ս ^ ո ա ^ ա է . ՈՈ оч „ , - տո.մ Է տաոասււալ հայրենիքի ազատագրության սուրր գործին.

М եոր т г н л ЬпЛчпЩ р“ “ “ " Н 1 <ԼՀ ում>մոտ, կովի ժամանակ ականատես յինեյով Սրրազան Հոր «աշագործոէթ,աններին, գրկում է իր ժողովրդից օտարի յուծր թոթս*Փե, տենչացող «ոգԱորականինԱ խընԴ- րում հաւտնել. թե ինչպ ես վարձատրի մեծ տերության անունից: -Պատասխանեց,- հայտնում է Ս- Երիցւանը.- որ ինքն անձամբ ոչինչի կարոտ չէ . Բա,ց աՕօրենաթյուն է համարում, որ թուրքի աղա,ար ե գեգ կոչված ազնվականները վաղուց ի վեր տիրացել են հայոց գյուղերին ու սոցա կախածներին և, ծանր հարկ աոնելով, կեղերում են հայոց ազգաբնակաթյանը. այն Է, ներկա քրիստոնյա իշխանության տիրապետության ժամանակ.: Արքեպիսկոպոս Մանուչարյանն այղ մասին գրավոր տեղեկագիր Է ներկայացնում Սրմպովին. որի պատասխանում կարդում ենք. .Սրբազան Հայր Գրիգոր արքեպիսկոպոս Հայոց, ողորմած Տեր... Ջորաց բանակի հետ գայով Հասան-սու, ես ինքս վկա եղա Ձեր գովելի գործերին, վասն որո սուրբ պարտք եմ համարում ինձ՛ հայտնել Սերդ Սրբության ի դիմաց տերության կատարյալ գոհունակություն: Հարգեյով Ձեր ինձ մատուցած տեղեկագրի մեշ հայտնած մտքերը, ես հրամանագրեցի Օամշադինի գլխավոր վերակացոփն. որ նույն գավաոակի հայերին բոլորովին ազատելով թուրքերի իրավասությունից արձանագրե նոցա որպես արքունի (այսինքն՜ ազատվում են ճորտական կախվածությունից - հեղ.): 1՚սկ ինչ որ կվերաբերի բոլոր հայոց ընդհանուր կախումն ունենալուն մնացած թուրքաբնակ գավառակներում, ես այդ ևս անմիջապես կկւսր- գադրեմ և պաշտոնապես կհրատարակեմ ի գիտություն ամենեցուն...»:

Ռուս-պարսկական պատերազմներից հետո, երբ Արևելյան Հայաստանում հաստատվել Էր խաղաղություն, Գրիգոր արքեպիսկոպոսը քաշվում Է իր Հախում գյուղը, որպես Օամշադինի և Ղազախի ենթաթեմի աոաշնորդ (այդ պաշտոնում նրան 1828-ի մայիս ամսին հաստատել Էր Ներսես Աշտսւրակեցին). շարունակում իր սիրելի Նոր վարագա վանքի շենացումը. նպաստում երկրամասի եկեղեցաշինությանը. կրթում, աճեցնում հոգևորականների նոր սերունդ, մասնակցում Հովհաննես Կարբեցի Կաթողիկոսի ընտրությանը: Արխիվային փաստաթղթերը վկայում են. որ անցած դսւրի 20-40-սւկսւն թվականներին Ղազախի և Օամշադինի գավառների քահանաների մեծ մասին ձեոնադրել Է մեծ Հախումեցին: Նրա մեշ. սակայն, մշտարթուն Էր հայրենիքի զինվորը: Երբ լսում Էր. թե ավազակաբարո թուրքերը հայերից տավար են գողացել կամ մարդ են սպանել, անհապաղ վեղարը փոխում Էր փափախի, հեծնելով միշտ երթի պատրաստ կրակոտ ձին' թռչում չարագործ-

ԳՐԻԳՈՐ ՀԱԽՈԻՄԵ8Ի. ՆՇԱՆԱՎՈՐ... Գ 87

ների հեսւեից: Թուրքերի համար սարսափելի էր արքեպիսկոպոսը, Ա նրանք Հայր Գրիգորին «դելի քեշիշ» (գիժ տերտեր) էին կոչում, իսկ երախտապարտ հայերը, որոնց անձնուրաց պաշտպանում էր' մեծարում էին .տեր» Ա «աղա» բառերով:

Գրիգոր արքեպիսկոպոս Մանուչարյանի սրբալույս գերեզմանը գտնվում է իր սիրելի Նոր վարագա վանքի հայացքի ներքո, ձորի աջ լանջին, հին Հախում գյուղի տարածքում, 12-րդ դարի խոնարհված եկեղեցու գավթում: Հավերժական հանգստի վկան Ո-ՂԷ (1648) թվականին կերտված ոչ մեծ խաչքարն է, որի հակաոակ հրեսին հետագայում փորագրվել է մեծ հայի հարթաքանդակը: Ն ա քանդակված է իրենից անբաժան ձիով, հրացանով ու բազմաճյուղ խաչով: Այժմ էլ հին Հախում (մերօրյա վարագավան) գյուղում բնակվում են անվանի հոգևորականի և հայրենյաց քաջ պաշտպանի եղբայրների շառավիղները: Արհին մեր օրերում ելնում է մոռացումից: Տասնամյակներից հետո նորից բանուկ է դարձել դեպի նրա գերեզման ձգվող արահետը, իսկ անցած ամռանը մեծ Հախումեցու շիրիմին խոր զգացմունքով հոգեհանգստի պաշտոն կատարեց Գուգարաց թեմի Տավուշի մարզի տեսուչ Հայր Դերենիկ վարդապետ Դավթյանը: Առաջարկ է եղել հայ նշանավոր հոգե- վորականի և քաջահմուտ զինվորականի անունով կոչել վարագավան գյուղի դպրոցը:

ԼՍՎՈՆ ՄԻՐԻԶԱ.ՆՕԱ.Ն 2000

Լ Ե Վ Ո Ղ է Մ Ի Ր Ի Ջ Ա Ն Ց Ա Ն

ՀԱՅԱՍՏԱՆԸ' ՍՈԻՐՌԳՐԱԿԱՆ ԵՐԿԻՐ*

Այն իրողությունը, որ Հայաստանն աոաջինն I; պետականորեն ընդունէդ քրիստոնեությունը. պետք Է դիտարկել որպես պատմական անհրաժհշտաթյուն: Այդ անհրաժեշտության արմատնհրր ?ատ հին են, ոչ պակաս կարևոր. ք,ան Ք . Հ . Յ-րդ „արի վերջի I. '1-ՐՈ Ոէսոի սկզբի պատմական, քաղաքական Ա հասարակականհանգամանքներն ու շարժառիթները: . .

Պատահական չէ, որ մեսրոպատաո անդրանիկ կոթողային Գիրքը եղավ Աստվածաշունչը: Այն ոչ միայն հավատո հանգանակ !;ր, այւև այն ամենահեդինակա- վոր վկայագիրը, որն իր Րազո.մ դրվագներով աոնչվում Էր Հայոց պատմությանը՜ հաստատելով հայ ազգի ծագումնարանական կապը նոր աշխարհի մարդկության Աահապետ Նոյի հետ, ինչպես նաև նախաջրհեղեղյան և ետջրհեդեդյան քադաքա- կրթության աոաջացման գործում Հայաստան աշխարհի ուղղակի և բացաոիկ

կարևոր դերը:Դարեր շարունակ բոլոր նրանց համար, ովքեր աոաշնորդվել են մարդկային

բանականությամբ, Աստվածաշունչը հանդիսացել Է հնագույն ժողովուրդների տարեգրություն. նախաջրհեղեղյան և ետշրհեղեդյան դարաշրջանների կարևորագույն իրադարձությունների եզակի հիշատակարան: ՍՈԻՐԲ Գ Ի Ր Ք . Ա ՍՏՎԱ ԾԱ ՇՈՒՆՉ Գ Ի Ր Ք անվանման մեջ ի սկզբանե շեշտված են երկու գլխավոր հանգամանքներ. աոաջին՜ Արարչի ներկայությունը մարդկային ցեղի բարոյական հատկանիշների ձևավորման գործում, երկրորդ՜ նկարագրվող երևույթների, իրադարձությունների ճշմարտապատում ւինելը:

Հակաոակ տարախոհ գիտական այրերի հավակնոտ դատողությունների, զարգացող գիտությունն իր բոլոր ուղղություններով շարունակաբար հաստատել և հաստատում Է Աստվածաշնչի տվյալների ու տեղեկությունների հավաստիությունը: Զորօրինակ, հնագիտությունը վաղուց Է ապացուցել, որ Ն . Ք . ՅՕՕՕ-ակսւն թվականներին Միջագետքում համաշխարհային չավւանիշի ջրհեղեղ իրոք եղել Է: Հաշվարկված, հաստատված Է, որ Նոյի տապանում իրոք հնարավոր Էր զետեղել նկարագրվածի համեմատ պարունակություն: Պատմական իրողություն է եղել Բա- բելոնի աշտարակը (զիկուրատ) և այլն: Այսօր այլևս անկասկած Է, որ սուրբգրա- կան տվյալներից ու տեղեկություններից որևէ մեկի ճշմարտապատում լինելու վերաբերյալ որևէ հնարավոր թերահավատություն դատապարտված Է գիտական հիմնավորվածություն չունենալու հեռանկարին:

* Щ и հոդվածի հիմնական դրույթներն իրրԱ զեկուցում ընթերցվել են «Ա ստ վա ծա շնչա կա ն Հա յա ս

տ ա ն. միջազգային զիտաժոդովում. որը կա յա ցել է 1999 թ. «ունիսի 21-24-ը Օշականում:

ՀԱՅԱՍՏԱՆԸ' ՍՈԻՐԲԳՐԱԿԱՆ ԵՐԿԻՐ գ 89

Սուրբգրակսւն բազմաթիվ տեղեկություններ, որոնք վերաբերում են Հայաստանին ե հայ ժողովրդին, նույնպես վավեր իրողություններ են և ցարդ սպասում են իրենց արժանի մեկնաբանությանը, իրենց արժանի գիտական Ա հասարակական գնահատանքին:

' Г 1' ? * 1ՈՈ4ՈԴ գես,ը Բխում ^ Ե դ ^ ց ' սկիզբ դնելով չորս գետերի, որոնք Էին Փիսոնը (Օորոխ), Գեհոնը (Երասխ), Տիգրիսը Ա Եփրատը: Սրանք Հայկական լեռնաշխարհի հայտնի գետերն են, որ այսօր Էլ շարունակում են իրենց մշտագո ընթացքը: Նշանավոր երգի «Հայաստան, երկիր դրախավայր, Դու մարդկայնո ցեղի օրրան» արտահայտությունը սոսկ բանաստեղծական երևակայություն չէ:

Ապացուցված է, որ հնդեվրոպական ժռղովուրդների՜ ամենահին նախնիները, այսպես ա սա ծ ֊ նախալեզվով խոսող մարդիկ, բ նակվել են Հայկական բարձրավանդակում, Տիգրիսի ու Եփրատի հովտում, վա նա լճի ավազանում, ապացույց, որով հաստատվում է քաղաքակրթության սկզբնավայր Եդեմ-դրախտի գտնվելը այդ տարածաշրջանում:

վետո հիշյալը հաստատում են նաև Հայաստանի հնագույն տեղանունները, որ կապված են Եդեմի առաջին բնակիչների ժառանգների անունների հետ: Այսպես, օրինակ, |սնուսում, Հարամիկ գյուղից քիչ հեռու, մինչև 1915 թվականը տեղի հայերը ցույց են տվել ծառերի մի պուրակ, որը կոչվել է Կայենի ծաոեր հնադարյան անունով: Խնուսի դաշտի հարավային բարձր լեռը կոչվել է Ղամեքի լեռ:

Հանճարեղ բանահավաք ու ժողովրդագետ Գարեգին եպիսկոպոս Սրվանձտ- 1անցԸ (1840-1892) ա յդ կողմերում իր ականջով լսել է, թե Աբելի անմեղ արյունը թափվել է խ նուսի դաշտում, որի բլրակներից մեկը կոչվել է Կայենի գերեզման: Ինչպես տեսնում ենք, Հայաստանի աշխարհագրական-պատմական տեղանունները համահունչ են սուրբգրական տվյալներին և պահպանված են մինչև այսօր:

Գրականության մեջ Արարատը հաճախ է կոչվել Բիբլիական լեռ: Պետք է ասել, որ Արարատ լեոան վրա Տապանի հանգրվանումը միակ պարագան չէ, որ մեզ' հայերիս կապում է ջրհեղեղի պատմության հետ: Կա և մի ուրիշ կարևոր' կենսաբանական հանգամանք: Ջրհեղեղից փրկվեցին ութ հոգի' Նոյը իր կնոջ, Նոյի երեք որդիները' Սեմը, Քամը և Հաբեթը' իրենց կանանց հետ: Ըստ մեր ազգային, ինչպես նաև օտար պատմագրության, այս Հաբեթից է սկզբնավորվել մեր ազգը: Աստվածաշնչում հիշատակված են նաև Հաբեթի հաջորդները' Հաբեթի թոռներ Թորգոմը և Ասքանազը: Քանի որ Հին Աշխարհում ազգերն ու երկրները կոչվում էին իրենց թագավորի անունով, մեր ա զգն ու երկիրը նախապես կոչվել են Հաբեթի, Թորգոմի, Ասքանազի անունով: Իսկ երբ Թորգոմի որդի Հայկը կատարեց ազգա- փրկիչ սխրանք' սպանեց մեր երկիր ներխուժած Բաբելոնի տիրակալ Բելին, Հայկի անունով մենք կոչվեցինք հայեր, մեր երկիրը' Հա յք, Հայաստան:

Պատմագրությունը լիովին համապատասխանում է Աստվածաշնչի տառին և ոգուն: Հա յ պատմագիրներն ուսումնասիրել են տասնյակ սկզբնաղբյուրներ, որոնք իրենց հերթին համընկնում են Աստվածաշնչի ոչ միայն Ծննդոց Գրքի, այլև Հայաստանին և հայ իրականությանը վերաբերող բազմաթիվ ուրիշ հատվածների վկայություններին:

90 ԴI ԵՎՈՆ ՄԻՐԻԶԱՆ6Ա.Ն

, . . , ւ .ա հ аи л ա ն վ ա ն ա դ ի ր Հ ա յկ ի ս ս ք ա ա ն մ ի ջ ա կ ա ն 1 հ ո ր ի ց ո ր դ ի ժ ա -Հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի ս ւա տ մ ա 4 ո ա կ ա ն տ ե ղ ե կ ո ւթ յո ւն ն ե ր ն ի ր ե ն ց հ ե ր թ ի ն վ կ ա յ-

ո ա ն գ ն ե ր ի ս; ս ,.; : . ո ր ա զմ ւս |#ի վ տ ե դ ա ն ո ւն ն ե ր ո վ . ա յս ի ն ք ն 1 հ ա զ ա ր ա մ -

,,ПИ1 Ա“ Г ‘ ^ Гп ա « З Ь ш,|ишрЯи.ЧР"'М'«'1р: *ЧМ® '• "Իմնե1 և I* -0»,»ովգյուղը: Նրա անունով են կոչված Հայկ դաստակերտը. Հայոց

ЛПРД Т ПХ |Г ш О И ՈՐՈԻ Արամանյակն իՈ անանով է լհոո ЦЦЫ է կ ս ր ա » . իսկ օոա սաոոոաԻ կալվածրր- ոտն Արա4 ածոյ: Ս.րաման,ակի որդի Կադմոսի անանով Прш աշխարհը կոչվե, է ԿադԱոսի Տա ն (Տունն Կադմեա,,. որն, ի դեպ, Ասորեստանի , 'արա Թգւաթպալասար .Աոաջինի (Ն՜. Ք . 12-11 о * . -փ ե գ ր ա թ յա ն սեջ հիշ- սած , Կադմուխի երկիր անվանումով: Հայկի թոո Բազի անոէնով վանա ծովը կոչ- I . | (*սնունյաց ծով: Հայկի թոո Արամայիսն իը անունով իր բնակավայրը կոչեց Արմավիր իսկ Կ եհոն <|ետր՝ երասխ: Հայկի թոռնորդի Օիրայի անունով գավաոը կո,վեւ I Օիրակ: Հայկի մյուս թոռնորդի Ամասիան իր անանով Արարատը կոչե, Է Մասիս՛ Ամասիայի որդի Գեղամն իր անունով Է կոչել Դ եղ ,եոը, Գեղարքունի (Դհոամի ա ր ք ո ւ ն ի ք ի ն պատկանող) բնակավայրը և ծովը. Դեդամի դաստակերտը, որր հետագայում Դեդամի թոո Դաոնիկի անունով կոչվել Է Դաոնի: Դեդամի որդի Սիսւսկն իր երկիրն իր անունով կոչել է Սյունիք (Սիսակունիք-Սիսունիք-Սյունիք,: Պարսիկներն այդ երկիրր պաՐ4 ձևով կոչել են Սիսական. որ մենք ևս օգտագոր- ծում ե ն ք : Դեդամի թոո՛ հզոր և անվանի թաղավոր Արամի սւնվամբ օտարները մեր երկիրն անվանել են Արամյան երկիր, Արմինիա. Արմենիա, մեզ արամյաններ,

արմեններ:Այս և բադում այլ օրինակներ հաստատում են, որ Հսւյկը հիրավի մեր պատմա

կան նախնին Է: Բարեբախտաբար, հայտնի Է նաև Հսղկի հաղթության Բեյին սպա- նելու ստույգ ժամանակը՜ Ն . Ք . 2492 թվական, օգոստոս 11: Հայերն այդ օրվանից սահմանել են նոր տոմար- այն կոչեյով Հայկա թվական կամ Հայոց Բուն Թվական: Հայկական տոմարի հիմքում ընդունվեյ Է 1460 տարիներից բաղկացած մի կայուն ժամանակամիջոց, որն. ի պատիվ Հսղկի, կոչվել Է Հայկա շրջան: իմիջիայլոց. Հայսւստանյայց եկեղեցին ցայսօր պահպանում Է Հայկա տոմարի զուգահեռ հիշատակման ավանդույթը:

Հայկը բարձրագույն հեղինակություն Է եղել ոչ միայն Հայաստանում: Պատահական չէ. որ 7-րդ դարի պատմիչ Սեբեոսը նրան մեծարում է ' անվանելով «նսւհսւ- պևտ ազգսւցն»: Զորս դար անց այս բնորոշումը հանգամանորեն հաստատում Է վրացի պատմագիր Աեոնտի Մոովելին իր «Քարթլիի թագավորների կյանքը» հանրահայտ գրքում:

Երախտապարտ ժողովուրդն իր փրկարար հերոսի անունն անմահացրել Է ոչ միայն երկրի վրա, այլև երկնքում՛ մի մեծ համաստեղություն կոչելով Հսղկի անունով: ե վ միանգամայն բնական Է, որ Աստվածաշնչյան պատումներից մեկում՜ Հոբի Գրքում, Արարիչն իր բերանով հիշատակում Է Նոյի շառավիղ Հսղկի անունը' կապված նրա համաստեղության հետ: Ահա այդ երիցս օրհնյալ ու թանկագին հիշատակությունը. -Խելամո՞ւտ իցես կարգի Բազմաստեղաց. եւ քո բացեա՞լ իցէ

ՀԱՅԱՍՏԱՆԸ' ՍՈԻՐԲԳՐԱԿԱՆ ԵՐԿԻՐ Գ 91

զպսսորոաւկ Հայկին» («վերահասու եղե՞լ ես Բազմաստեղյանի կարգին, բացե” լ ես քողը Հսւյկ համաստեղության» (ԼԸ 31»:

Աստվածաշնչում Թորգոմա տունը, Հայաստանը Ա նրա խորհրդանիշները հիշատակող հատվածներ շատ կան: Թորգոմա տունը երկու անգամ հիշատակված է Եզեկիելի Մարգարեության մեջ (Ի է 14 Ա Լ Ը 6): Հայք-Հայաստանը Արարատյան երկիր անվանումով հիշատակված է Թագավորությանց Չորրորդ Գրքում (Ժ Թ 37), Եսայու Գրքում (Լ է 38). Տոբիթի Գրքում (Ա 24): Երեմիա մարգարեն տալիս է Հայաստանի զինական ուժերի հավաքական անվանումը' Ասքանազեան գունդ,

27), ինչն արժանւս-

ՄինչԱ անցյալ դարի երկրորդ կեսը, մինչև, այսպես կոչված, մարդաբանական դպրոցի հանդես գալը, Հայոց պատմության ժամանակագրությունը, հայոց մեծաց ավանդական ծագումնաբանությունը կասկածի ենթակա չէր: «Համեմատական մեթոդով», սակայն, հետզհետե ավելի ու ավելի ոգևորվող օտար և հայ գիտնականները Հայոց հնագույն պատմությունը հոչակեցին Աստվածաշնչին արհետոակւսնո- րեն հարմարեցված... Գիտության անվան տակ հանդես բերվող այս ունայնամտության դաոը պտուղները ցայսօր զգացնել են տալիս իրենց, տասնամյակներ ի վեր պաշտոնականացած այդ ունայնության հետևանքով մենք այսօր ստիպված ենք ժամանակ և եոանդ վատնել' ապացուցանելու, հաստատելու այն ամենը, ինչը դրա կարիքը բնա վ չունի:

Շատ բան պետք է շտկվի, և աշխարհը պետք է իմանա, որ Պատմահայր Մով- սես (սորենսւցին հայոց մեծաց ծննդաբանությունն ու ընդհանրապես ամեն բան շարադրել է' ծայրագույն բարեխղճությամբ հավատարիմ մնալով ժամանակագրության սկզբունքին: Հանճարեղ Պատմահայրն ինքն է գրել, թե «Ոչ է պատմութիւն ճշմարիտ աոանց ժամանակագրութեան»: ժա մանակն է աշխարհին հավաստել, որ մեր ազգային պատմագրությունը գիտականորեն անթերի է, ճշմարտապատում և հույժ հավաստի:

Հայաստանը սուրբգրական երկիր է ոչ մեր կամոք, այլ ըստ մեր պատմական ճակատագրի: Ինչպես որ մեր ազգային ծննդաբանությունը ուղիղ գծով կապված է նախահայրերի նախահայր Նոյի, մեր երկիրը' Եդեմի հետ, այնպես էլ մեր երկրի ու ժողովրդի Ք . Հ . աոաջին դարի պատմությունն ուղղակիորեն աոնչվում է Նոր կտ ա կարանին:

Հայոց Աբգար թագավորի և Հիսուս Քրիստոսի նամակակցությունը, որը հանգամանորեն նկարագրված է մեր ազգային պատմագրության մեջ, հավաստության կարիքը չունի: Ա յն մեր ազգային պատմության, մեր հոգևոր մշակույթի փաոավո- րագույն էջերից է: Աբգար թագավորի սքանչելի հավատը, Փրկչի համբարձվելուց անմիջապես հետո պետականորեն քրիստոնեություն ընդունելը, Հոոմին, Պարսից տերությանը և ուրիշներին ևս քրիստոնեության կոչելը Հայոց Դարձի աոաջին և հզոր արարն էր: Աբգարի մահով այն մնաց անկատար: Ստեղծված հասարակա- կան-քաղաքական ավանդույթը, մանավանդ Հայաստանում Թադեոս և Բարդուղի- մեոս առաքյալների արգասավոր գործունեությունը սակայն, որով հիմնարկվեց Հա-

Հայաստւսնն անվանելով Արարատեան թագաւորութիւն (ԾԱ ցել է Պատմահայր Մովսես Խորենացու հատուկ ուշադրությանը

92 Գ1.ԾՎ.ՈՆ ՄԻՐԻՋԱՆՕԱՆ

...........

՛ " " ՛ ՛ ՛ " ՛■ “ ա'՛ " • Դր|" " տ ւ » ա “ վո|4 ,^ ւ" ^ ,ս;ւ ™

.......... , ^ : է м . г . : հ . Л - ^ ч "՛■•>- - " ^ 1 <ւ,քԿ>Ի Կ« , ա « » , ԻՐ

Տ 2 . 4 ո, կՏօդաՈի ԴՈ"4 . 1ФИРЛР1 Ч'“ ®"»Г Ա>»«Ւ1 <*»*и “ рр Ս եոնով . т г Ь 1 И |Г“ 'П « ” ‘6“" " ' Ն - ^ ս Փ Օ ա ^ Օ < հ ո ո.,. . աող.ո„ „ո фрЦЬ| է. ՄիածՕաԷշ Տանարր 17 դարերի փորճաթւոէննևրից...

Հայաստան աշխարհի սարրգրական' խորհրդանիշներից աոաջինը, ամենա- հսստնհն ո. ամենահոչակվածն. անշուշտ. Արարատ |ևոն է: Իր փաոահեղ տեսքով Արարատ լնոն ինքնին մի վհհագույն կոթող է՛ Ի հիշատակ նոր մարդկության նախահայր Նոյի Ա նրա ընտանիքի յոթ անդամների. որոնք փրկվեցին աշխարհակոր-

ծան ջրհեղեղից Ա անվնաս իշան Արարատյան դաշտ:Եթե Արարատ լևոր Տապանի հանգրվանն է . ապա Արարատյան դաշտը

փրկվածների աոաջին պատսպարանր: Արարատյան դաշտում Նոյը սեղան շինեց ա Տիրոջը մատուցեց գոհա բա ն անդրանիկ ոդջակեղը, աոաջին մատաղը: Աստ- վածաշնչյան տեղեկությունն այն մասին, թե հողագործ Նոյը այգի տնկեց Ա վայե- |ւոմ էր իր այգու գինին, նշանակում է. թե Նոյը բնակություն հաստատեց Արարատյան դաշտում: Այդ է վկայում նաև հիշողությունը: Այս աոիթով մեծ ժողովրդագետ Գարեգին Սրվանձտյւսնցը գրեյ է. .Տեսա ծ եմ Հին Նախիջևանու գերեզմսւնատան մեջ մի ցած կամարով ծածկված շատ հին գերեզման, զոր հայք ե պարսիկք Նոյի գերեզման կանվանեն: Նույն օրինակ մի գերեզման ևս Մարանդ քաղաքի մեշ կա, ուր րնակիչք բոլորովին պարսիկք են, րայց Տրագյուսով կպատվեն այն շիրիմը ե կպատմեն, թե Նոյա կնոջ գերեզմանն է. ինչպես որ մեր հնագետքն ալ Մարանդ անունը կստուգաբանեն Մ Ա 8Ր Ա Ն Դ *:

եթե Արարատը հավերժորեն պահպանելու է Տապանի փրկության խորհուրդը, ապա Արարատյան դաշտի նյութական վկայություններն ու խորհրդանիշները, ավա՜՛ղ, մշտական լինել չեն կարող: Եվ որովհետև Արարատյան դաշտից է սկսվում նոր աշխարհի և նոր մարդկության վերածնունդը, մեր կարծիքով անհրաժեշտ է, որ այստեղ, այս օրհնյսղ տարածքում լինի այդ վերածնունդը խորհրդանշող հուշակոթող: Այն կխորհրդանշի ոչ միայն Տապանում փրկվածների էջքը Արարատյան դաշտ, ոչ միայն Նոյի գոհաբանական ողջակեզը՝ նոր մարդկության աոաջին մատաղը, այլև կյանքի վերածնունդը' բովանդակ իմաստով:

Միաժամանակ, հուշակոթողը կմարմնավորի հայ ժողովրդի և ամբողջ մարդկության մեծարանքի խորհուրդը Ն ոյ նահապետի մեծագործության հանդեպ:

Փափագելի է. որ սույն հուշակոթողը կանգնեցվի Հայաստանում քրիստոնեությունը պետական կրոն հաստատելու 1700-ամյակի միջազգային տոնակատարությունից աոաջ: Դրանով զգալապես կընդլայնվի տոնակատարության բովանդակությունը: Այն կդաոնա ըստ ամենայնի համամարդկային:

Աստվածաշունչը վկայում է, թե ջրհեղեղից հետո Նոյն ապրեց երեք հարյուր և հիսուն տարի: Անկասկած է. որ այդ ամբողջ ժամանակամիջոցում Նոյն ապրել է

ՀԱՅԱՍՏԱՆԸ' ՍՈԻՐԲԳՐԱԿԱՆ ԵՐԿԻՐ Գ 93

Արարատյան դաշտում: Ս ֊ի*թե պատահական է, որ նրա և նրա կնոշ գերեզմանը ժողովուրդը ոչ մի ուրիշ վայրում ցույց չի տվել: Ուրեմն, կանգնեցվելիք հուշակոթողը, 1700-ամյակի հանգամանքից անկախ, պատմամշակաթային անհրաժեշտություն է:

Կյանքի վերածնունդով վերընձյուղվեցին հայ ժողովրդի նախաջրհեղեղյան արմատները: Հայաստանի լեոներն ու ձորերը փրկված շատ արժեքներ են պահպանել նաե նախաջրհեղեղյան մեր քաղաքակրթությունից: Դրան գումարվում է այն ամբողջ մշակույթը, որն ստեղծվել է Հայաստան աշխարհի սուրբգրական հողի վրա' վերջին հինգ հազար տարիների ընթացքում: Դա մեծարժեք և ինքնատիպ ներդրում է համաշխարհային քաղաքակրթության գանձարանում:

25. 04. 1999

Հ Ա Յ Ա Գ - Ի Տ Ա Կ Ա ՜ ե

ՎԱՐՈՒԺԱՆ ԿԻՐԱԿՈԱՑԱՆ ■

ՄՇՈ ՍՈԻՐՌ ԿԱՐԱՊԵՏ ՎԱՆՔԻ ՎԱՐԺԱՐԱՆԻ ՊԱՏՄՈԻԹՅՈԻՆԻՑ

( 1 9 - ր դ դ ա ր )

19-րղ դւսրի հայ մշակույթի և մասնավորապես կրթության ասպարեզում կարևոր դեր էին (սաղում վանական դպրոցները: Արևմտահայության կյանքում առանձնահատուկ նշանակություն ունեին վարազի. Դպրեվանքի (Արմսւշի Ս. Աստվածածին վանքի դպրոց), Մշո Ս. Աուսքեյոց. Կեսարիայի Ս. Կարապետ վանքերի և ուրիշ վանական հաստատություններում գործող կրթօջախները: Տարոն աշխարհում առանձնանում էր Մշո Ս. Կարապետ վանքի դպրոցը: վա նքը գտնվում էր Մուշ քաղաքից հյուսիս-արևմուտք. Քարքե լեոան լանջին, և աոաջին վանահայր Դյակի անունով հետազայում կոչվել է Դլակա վանք: Այն անվանվել է նաև Իննակնյան' ինը աղբյուրների մոտ կառուցված լինելու պատճառով: Դարերի ընթացքում այնտեղ բեղմնավոր գործունեություն են ծավսղել աչքի ընկնող հոգևորականներ, կրթության ասպարեզի ցործիչներ:

վանքի կրթական գործունեությունը մեծ թափ ու նշանակություն է ստանում 19-րդ դարում, քանզի թուլացել էր Մշո Ս. Թարգմւսնչաց և Ռւսղեշի Ամրդոլու կրթօջախների ցործունեաթյունը և տարածաշրջանի կրթական կենտրոնի համբավն աստիճանաբար անցնում էր Ս. Կարապետ վանքին: Պահպանելով միջնադարի կրթա- դաստիարակչական ավանդույթները, այն միաժամանակ դարի երկրորդ կեսին հարստանում է հայ իրականության մեջ արմատավորվող կրթական, մանկավարժական նոր սկզբունքներով: Այնուհանդերձ, դարասկզբին դեռևս վանքի դպրոցն իր կրթության բովանդակությամբ աչքի չէր ընկնում, և տիրապետողը կրթության և

2000 ՄՇՈՍՈԻՐԲԿԱՐԱՊԵՏ.. Դ 95

դաստիարակության ավանդական ձևն էր: Ա յդ մասին Կ. Պոլսի «Ա րԱ զք, թե™ ը ցրում է. «Այն ատենի ընթերցանությունը եկեղեցական ոամանց շրջանակեն դուրս չէր ելլեր... Դասարան կամ դասակարգություն ըսված բանը չկար... վարժապեաը' ծալապատիկ նստած իր рոլորտիЕն ունենալով հոգեաո ֆալախան... կչոգեցներ զանոնք (աշակերտներին - վ . կ.) Ա մեկիկ մեկիկ կլսհր դա սերը.՛: Սովորողները վարժվում էին Սաղմոսի, ժամագրքի. Նարեկի, Ավետարանի ընթերցանության մեջ. սովորում էին շարականներ, այլ կերպ ա սա ծ ֊ «ժա մի վերաբերյալ բաներր կսովորեին»:

Ուսման այս ծրագիրը և դասավանդման եղանակը շարունակվել են մինչև դարի 40-ական թվականները: Թերևս բացառություն են կազմում Հովհաննես վարդապետ Պոկլանցու և Հակոբ Թոփուզյանի ուսուցչության տարիները (1820-1832 թթ.), երբ ուսման ավանդական ծրագրում կատարվում է նորամուծություն: Հովհ. Պոկ- լանցին, որ «այս կողմերը հայկաբանի և քերականագետի հռչակ» ուներ, ընթերցանությունից բացի իր սաներին սովորեցնում է գրաբարի քերականություն և «քիչ մըն ալ ռախամ կամ արվեստ համարակալության»2: Նրանցից հետո դպրոցը, սակայն, մի որոշ ժամանակ ետընթաց է ապրում:

Դպրոցի աշխատանքներում կրկին որոշ թարմություն է մտնում Կարապետ Ջսւ- քարյանի շնորհիվ, որը բավականին գրագետ անձնավորություն էր և միաժամանակ վարում էր Առաջնորդարանի գրագրի պաշտոնը: Եվ, ընդհանրապես, Ս. Կարապետ վանքի դպրոցի առաջընթացը սկսվում է 40-ական թվականների վերջերից և 50-ականի սկզբներից: Բարեկարգվում են ինչպես ուսումնական ծրագրերը, այնպես էլ դպրոցական շենքի պայմանները: Կարապետ վարժապետը սովորողներին բաժանում է կարգերի' հաշվի առնելով նրանց տարիքը և գիտելիքները, իսկ առավել առաջադեմ աշակերտներին սովորեցնում է քերականություն և «ուս- խամ-համարակալություն. բան մը, որ դադրած էր Պոլկանցիեն ու Թոփուզեն (Հա կոբ Թոփուզյան - վ . Կ.) վերջ»3:

Դպրոցի կյանքում երևույթ էր ժամանակի նշանավոր մտավորական, մանկավարժ Ֆիզիկա Պողոսի (Պ. Պետրոսյան) կարճատև դասավանդությունը: վերջինս Ս. Կարապետ վանքի վանահայր Ջաքարիա Տարոնացու (1846-1853 թթ.) և վանահայրական փոխանորդ Կարապետ վարդապետ Կեսարացու հրավերով վանք է գալիս 1852 թ. և դասավանդում մինչև 1853 թվականը: Երկրորդ անգամ նա վանք է գալիս 1854 թ.. սակայն քիչ ժամանակ անց' հեռանում: Ֆիզիկա Պողոսը փիլիսոփայի, հմուտ բնագետի համբավ ուներ, դասավանդել էր Կ. Պոլսի, Զմյուռնիայի, Երուսաղեմի դպրոցներում: Դա լով Ս. Կարապետ վանք' փորձառու մանկավարժն անմիջապես նկատում է դպրոցի խղճուկ վիճակը: Ն ա կանոնավորում է դասախո- սությունները և «վարժարանը ենթարկում կարգ ու կանոնի»: Բարեփոխումները և ուսումնական գործի կազմակերպման նոր ձևերը, որոնք արդեն տեղ էին գտել Կ. Պոլսի, Զմյուռնիայի կրթական միջավայրում, թարմ շունչ են հաղորդում վանքի

* «Ա ր և ե լք *. 1902 թ .. հունիս 21 :

2 Ն ո ւյն տ ե ղ . հունիս 22:

3 Ն ո ւ յն տ ե ղ :

........... 7 - ՛ — ;

: ; : ւ ; : ւ Г 1 Т Х С Е М Հ ո - - » - - ՚ քմХ Д .» ո « - Կ » " » 4 4 “ « . ■>— 1гф Тр. ».ս ո ,„ս ,0վո ,յШ9|ишрлшршр թարգմանություն, թվաբանություն և այլն: Ֆիգիկա

Պ ո ղ ո ս ի ш р т п .в «и |Ь « գործո,նհո,թ,ան մասին հետագայո,մ նշո.մ Էր նաև Գ . Լ ա ն Լ ա ն ց ր 5: Նորամոլությունների շՕորքփվ զգայիորեն րարհյավվում Է

'բ ո ց ի ուսումնական վիճակը. աճամ դպրոցի հ ե ղ ի ն ա կ ո վ ս * , որի շնորհիվ

աւնտեղ սովորելու Էին գալիս նաև հհոու վայրերից:Հիսունական թվականներին րարևյավվում են նաև դպրոցի շենքային պայման-

նևոո- 1855 թ. ավարտվում I. նոր դպրոցական շենքի շինարարությանդ որի շնոր- Ոհվ աշակերտներն աղատվում են նախկին անհարմար շինաթյունից. ընդարձակ շինության մեշ առանձնացվում են ուսումնական մասը, ննշարանր և թանգարանը: Արդյունավետ Էր նաև այդ շրշանի դպրոցի հունձքը: Որշանավարտներից շատերը դաոնում են ((ամանակի համար աչքի ընկնող հոգևորականներ և ուսուցիչներ: Դրանց թվում Էին հետագայում Ս. Կարապետ վանքի վանահայր Մսւմբրե եպիսկո- պոսր. Հովհաննես եպիսկոպոսր, Մշո Առաջնորդարանի և Ս. Կարապետի փոխանորդ Խորեն վարդապետ Շահնազարյանը, Ս. Դանիել վանքի վանահայր Ղազար վարդապետը, Հովհաննես վարդապետ Բագրատունին և ուրիշներ:

Ս. Կարապետ վանքի դպրոցի հետացա աոաշընթացը և հոչակը, սակայն, կապված է:ր ժամանակի հայտնի եկեղեցական, հասարակական և լուսավորական լլործիչ Մկրտիչ Խրիմյանի անվան հետ, որը 1862 թ. Կ. Պոլսի Պատրիարքարանի կողմից կարգվում Է Տսւրոնի հոզևոր աոաշնորդ և Ս. Կարապետ վանքի վանահայր: Մինչ այդ, Խրիմյսւնն աչքի Էր ընկել վասպուրականում ծավալած լուսավորական գործունեությամբ՝ հիմնելով վարազի վարժարանը և տպագրելով «Արծվի վասպուրական* պարբերականը: Նրա Տարոն գալը մեծ աշխուժություն աոաշ բերեց պոլսահայ հայրենասեր ու լուսամիտ մտավորականության շրջանում: Դեոևս 50-ական թվականներին Կ. Պոլիս կատարած Ատելությունների ժամանակ Խրիմ- յանը նրանց հետ քննարկում Էր զավաոահայությունը լուսավորելու հարցը՛ դրան տալով համազգային կարևորություն: Պոլսահայ մտավորականները հույսեր Էին փայփայում, որ Մ. Խրիմյանի շնորհիվ Տարոն աշխարհը կթոթափի «տգիտության խավարը», ուստի նրան զորակցելու և նրա ազգօգուտ ձեոնարկումներին պաշտպան կանգնելու կոչեր Էին արվում: Հ. Սվաճյանի «Մեղու—ն գրում Էր. «Ազգասեր հայեր, վերցուցեք աչքերնիդ և նայեցեք անգամ մը Հայաստանի մեջ բնակող ձեր խեղճ արենակցացը վրա և դիմեցեք զանոնք տգիտության գուբեն հանելու. եթե անձամբ կարող չեք հոն ուսմունքը զարգացնելու, գեթ ձեոնտու եղիք այն Ազգասեր և քրտնաջան վարդապետին, որ... իր գրագիտական աշխատությունը կբազմա-

% դ վա.րոի«>4.ն ч|.г>и,чпипи.'ь 2000

"* Ն ա լն տ ե ղ . հունիս 26:

5 «Արծվիկ Տ ա ր ո ն ո ., 1863 թ ., թիվ 12. էք 47:

2000 ՄՕՈ ՍՈԻՐԲ ԿԱՐԱՊԵՏ... Դ 97

պատկե ի սեր Հայրենյաց Ա վա րա գա Արծիվհն Արծվիկ մը աոնելով Տարոնո աշտանակին վրա կդնե նույն ցւսվաոն ալ լուսավորելու»6:

վարազում իրեն աշակերտած Գարեգին Սրվանձայանցի աջակցությամբ Խրիմ- յանը Ս. Կարապետ վանքում հիմնում է նոր ժաոանգավորաց վարժարան' կարգելով նրան վարժարանի տնօրեն, իսկ 1863 թ. հրատարակում է «Արծվիկ Տարոնո. երկշաբաթաթերթը, որի խմբագրությունը Աս հանձնվում է Գարեգին Սրվանձտյան- ցԻն: Վարժարանին առանձնահատուկ ուշադրություն էր դարձվում: «Նա այսօր,- գրում էր Գ . Սրվանձտյանցը,- կզոհե եթե հարկ լինի, ամեն կերպ վիշտ ու արկածք, միայն թե պինդ բոնե ժաոանգավորաց վարժարան, այսպես սկսավ ի վա րա գ այսպես Ա ի Սուրբ Կարապետ: Մեր գիտցածով նա յուր կոչման Ա պարտավորու- թյանց կարգին' մեծ քան զաոաջնորդություն, մեծ քա ն զվանահայրություն կճանչե ժաոանգավորաց վարժարանի տեսչություն, ժառանգավորներ կխնամե, հասու- ցանե, որոնցմով պիտի կարող լինի թե* վանքերուն Ա թե- ժողովրդյան մեջ բարեկարգություն ե լուսավորություն սփոէղ հաստատել»7:

Մ. ԽքփմյսւՕը, բացի Սրվանձտյանցից, վանք էր բերել նաև իր ձեոքի տակ վ ա րազում «ուսած ե դաստիարակված» ուրիշ ուսուցիչների: Ուսուցիչների թվի ավելացումը հնարավորություն է տալիս, որպեսզի «յուրաքանչյուր ուսուցիչ իր մասնաճյուղը ունենա», իսկ սա նպաստում է առարկաների ուսուցման դրվածքի բարելավմանը: Այս շրջանում վարժարանում ուսուցանվել են կրոն, հայոց լեզու (Ա. Այտըն- յանի քերականության գրքով), ֆրանսերեն, թուրքերեն, հայոց պատմություն, աշխարհագրություն, թվաբանություն, բարոյականություն, քաղաքավարության կանոններ, երաժշտություն: Աշակերտներին սովորեցնում էին գրաբարից կատարել թարգմանություններ, վերլուծել Եղիշեին ու Եզնիկին, ոտանավորները փոխադրել արձակի և հակառակը, մեկնաբանել Ս. Գրքի զրույցները, գրել շարադրություններ: Եվ այդ բոլորը «դյուրուսույց» մեթոդների, «աշակերտին ուշադրությունը միշտ սևեռուն պահելու» միջոցով: Ուսումնական ասպարեզում կատարված բարեփոխումները տալիս են ցանկալի արդյունք, և, ինչպես վկայում է Գ . Սրվանձտյանցը, «աշա- կերտք իրենց խնամակալին և ուսուցչաց ջանից համեմատ լավ առաջադիմություն և գեղեցիկ հույսեր ցույց կուտան»8:

Խրիմյանի նախաձեռնությամբ աշակերտները, ըստ իրենց կարողության և գիտելիքների, բաժանվում են կարգերի, այսինքն' դասարանների: Բարելավվում են ուսման, քնի, դասապատրաստման պայմանները, աշակերտներին կանոնավոր սնունդ է տրվում, մտցվում է միասնական աշակերտական համազգեստ: Ուշադրություն է դարձվում նաև հանդեսների, զանազան միջոցառումների կազմակերպմանը, որոնք դաստիարակչական նշանակություն ունեին: «Արծվիկ Տարոնո» թերթի 1863 թ. հունիսի 1-ի համարում նկարագրվում է Ազգային Սահմանադրության տարեդարձի առթիվ կազմակերպված դպրոցական հանդեսը, որին, բացի

6 .Մ ե ղ ո ւ ., 1 8 6 3 թ ., թ ի վ 196 , է ջ 108:

7 «Ա ր ծվ ի կ Տ ա ր ո ն ո » , 1863 р . , թ ի վ 12 , է ջ 48 :

8 Ն ո ւ յն տ ե ղ :

.ПЫЧИчШЛ* Կ144յ.ԿՈՍ0Ա'՛' 2000

“ п и и ч Ц Ч В Д Ч . « Փ Կ - и л “ ‘" լ Ն " ՞ Ն ™ |֊հ *ս -ա |.ց ы ,« .6

" 1Ո,ս մ " Տ “ տ 2 յ I рш рщ мцч Վ""” * " ՚ վարժս.րա0ի ՓիՕ^սակաՕ կի»ս,- Հատակով «.ш ита |ипряп.пп- ^ршГМмлччтО

սահմանն,ով վանքի եկամուտների վրա:„ „ ա հ ա ց վ ո ղ բարեփոխումներ գգափորհն րարե,ավհցին վարժարանի վի

ճակ,.՝ фш пр րնրէւ,ով ւ.' ԽրիմյաՕիՕ, որին Տարոնի ազգաբնակչությանը շնորհեց .Հայրիկ- պատվանունը, ե ' միաժամանակ բարձրացրին կրթօշախի հեդինակա-

կրթության Սերն ավեյի տարածվեց 8արոն աշխարհում, և շատերը ցան

կանում I ին. ո,. «իրենց որդիր կարդան, ամենքն ա, կագեն, որ ի Սուրբ Կարապետ րՍրհ, կարդա, տան.4: Փաստորեն. Խրիմյանի տհսչութ,ան տարիներին Ս. Կարապետ վանքի ժաոանդավորա» վարժարանր դարձե. Էր տարածաշրշանի

ամենից հեղինակավոր կրթօշախը: Շարունակելով դեոես .(.արացում սկսված հայ- րհնասիրական, լուսավորական ՕսփւաձեոզաթւունՕերը՝ վարժարանի վարիչները

ձգտում Լին կրթական շարժումը տարածե, նաև Տարոնի գյուղերում, բացել դպրոց

ներ. իսկ վարժարանն 1.լ պետք I; «վարժապետներ և վարդապետներ, պատրաստեր այղ դպրոցների համար: Լուսավորական շարժման այս ծրագիրը և նրա իրականացման ո.ղղո.թ,ամբ Խրիմյանի ու նրա զինակիցների ջսւնքերը զգա,ի ար- ղյունր տվեցին, քանզի Ս. կարապետ ՚ կրթօշախը. ինչպես իր օրոք, այնպես Էլ հետագայում, ուսուցիչներ Էր պատրաստում շրշակա գյուղերի դպրոցների համար

ձեոր րերեյով Տարոսում մայր վարժարանի հոչակ:Հետագայում Խրիմյանի գործունեության և վարժարանի խաղացած դերի մասին

վանքի վանահայր վարդան վարդապետ Հակոբյանը գրում Էր. «Щи մենաստանը ամենեն ավե,ի վւայլեցավ արդի վեհափառ Ս. Հայրապետի IԽրիմյանի - վ . Կ.)

վանահայրության օրերուն մեշ. հորում տպարանն ու վարժարանը, երկուքն ևս ծաղկած' մտավորական ,ույս կսփռեին անուս ժողովրդին և կարճ միջոցի մեշ

ընտիր աշակերտներ դուրս եկան, որոնք իբրև վարդապետ, քահանա և ուսուցիչ

օգտակար ծառայություններ կատարեցին ժողովրդի զարգացման և դաստիարա

կության սուրբ գործին մեշ-10: 70-ական թվականների սկզբին վանքի դպրոցն ավարտողների շարքում Էին Ռույանըխից Աևոն ԼՐաքսուտյանը. խնուսցիներ Ար

սենը. Խորենը. Սարգիսը. Բադդասարը և ուրիշներ. «Ասոնք կդրկվին իրենց գյուղերը, որոնց մեծագույն մասը վարժապետության կկոչվին*:

1869 թ. 1Г. Խրիմյանն ընտրվում Է Կ. Պոլսի Պատրիարք, իսկ Դ . Սրվանձտյւսնցը

կարգվում վանքի փոխանորդ՛ Խրիմյանից հանձնարարություն ստանալով հատկապես մեծ խնամք տանել վարժարանի նկատմամբ: Նորընտիր Պատրիարքը

4 Նույն տ եղ. 1Я65 р.. թիվ 42. Է յ 71:

10 .Ա րա րա տ .. 1903 թ.. թիվ 4. Է յ .Ш :

2000 ՄՇՈ ՍՈԻՐԲ ԿԱՐԱՊԵՏ. Գ 99

խոստանում է օգնել վարժարանին Ա կ. Պոլիս հասնելով' դասագրքեր է ուղարկում Ս. Կարապետ:

Գ. Սրվանձտյանցի, ինչպես նաե 1873 թ. վանքի վանահայր կարգված Մամբրե Մշեցու օրոք դարձյալ «վանքն ու ժաոանգավորաց վարժարանը խիստ փայլուն վիճակ մ ՚ունեին: Նորամուծությունները շարունակվում էին, ե Սրվանձտյանցը որոշում է փոխել դպրոցում աշակերտներ ընդունելու կարգը: Տարիներ շարունակ

վարժարան էին ընդունվում հիմնականում տանուտերերի, հարուստ, երևելի

գյուղացիների երեխաներ: Մինչդեռ Տ . Խորեն Շահնազարյանին հանձնարարվում է իջնել դաշտի գյուղերը և ընտրել «տեղացի աղքատ, բայց ամենեն ուշիմ և

ընդունակ տղաքները»: Աշակերտներ պետք է ընտրվեին հատկապես «այն գյու-

ղերեն, որոնցմե աշակերտներ չէին գտնված վանական վարժարանի մեջ»11 : Այս վերջին պայմանը բացատրվում էր գավաոի տարբեր գյուղերում դպրոցներ բացելու և դրանք ուսուցիչներով ապահովելու մտահոգությամբ, քանզի շրջանավարտները,

վերադառնալով հարազատ գյուղեր, կնպաստեին հայ մանուկների կրթությանն ու դաստիարակությանը: Գ. Սրվանձտյւսնցի ջանքերով ստեղծվում է նաև

գրադարան, ուր հավաքվում են վանքում եղած ձեոագիր մատյաններն ու տպագիր գրքերը:

Մամբրե Մշեցու օրոք ձեռնարկվում է վարժարանի նոր շենքի շինարարու

թյունը: Կառուցվում է , սակայն, միայն շենքի առաջին հարկը, քանի որ 1877-78 թթ.

ոուս-թուրքական պատերազմը, ֆինանսական միջոցների բացակայությունը հնա

րավորություն չեն ընձեռում ո'չ Մամբրե Սրբազանին և ո'չ էլ հետագա վանա

հայրերիս ավարտելու այն: Պատերազմը և դրա հետևանքով երկրռւմ սաստկացած

անկարգություններն ու անիշխանությունը բացասաբար են անդրադառնում վանքի և վարժարանի գործունեության վրա:

Հետագա տարիներին վարժարանի վիճակը կրկին բարելավվում է. վարժարանում դասավանդում են նոր ուսուցիչներ, ինչպես, օրինակ, Սրվանձտյանցի աշա

կերտներից Ղևոնդ քահանան, որի «դասերն ալ մատչելի էին ինքնածին մեթոտ-

ներով. աշակերտները կսիրեր, և անոնք զինքը սրտանց կհարգեին, որովհետև հոր

մը նման գորովով կվերաբերվեր ամենուն հետ»12: 1881 թ. Կ. Պոլսից վանք է հրա

վիրվում Հ . Զոլագյանը և ստանձնում վարժարանի տնօրենի պաշտոնը: Կատար

վում են մի շարք նորամուծություններ, որոնցից մեկն էլ ծեծի, ֆալախայի վերա

ցումն էր: վարժարանի բարվոք վիճակը շարունակվում է նաև Գ . Սրվանձտյանցի

կրկին Տա րոն գալուց հետո (1888 թ.), երբ նա ստանձնում է Ս. Կարապետ վանքի

վանահայրությունը և Տարոնի վիճակավոր առաջնորդի պաշտոնը: Հետագա

տարիներին և հատկապես 90-ական թվականներին, սակայն, մոլեգնող համիդյան

կոտորածները խիստ դժվարացնում են վարժարանի գործունեությունը: Դարա-

՚ ՚ -Ա ր և ե լք - , 1 9 0 2 | * „ ս ե պ տ ե մ բե ր 6:

՝ 2 Ն ա լն տ եղ :

100 Գ>11Ա*Ո14)-1),Ն 'П'Г'Ц.ИПЧПи.'^

. . . ո օհն Ա ա ն ա հ ա յր ա կ ա ն փ ո խ ա ն ո ր դ «Լսւրդա ն վ ա ր դ ա պ ե ս ա փ ո ր Յ ա մ I. բ ա ր կ ա վ ե ,

, Ոթօջա|սի աշխատանքը. ավելացնե, աշակերտների թիվը: \Հ ֊™ > Հ վ ա կ ա ն Ա Ա - այստեդ երաժշտություն է դասավանդամ նշանավոր Արմենակ ՕահմոՓ ադ-

1 , Սակայն վանքը միջոցների պակաս ուներ. Ս սա Էր. .Р ЧШРЧШО վարդապետից հարկադրում I. ժամանակի մամոտօմ (ИАршршտ ., -Աամա-, տ պ ա գր ե ր վան- ոհ ь վարժարանի ծանր վինակո ներկայացնող նամակներ, որոնցում «ա , հասարակությանը կոչ Էր արվում օ4նե, ավարտին հ ա ս ցն ե ի դհոԱս 70-ական թվական-

ներին սկսված դպրոցի շենքի շինարարությունը:Այսպիսով, Մշո Ս. Կարապետ վանքի վարժարանր 19-րդ դարում և մանավանդ

60-80-ական թվականներին զգա,ի առաջընթաց Էր ապրել դաոնա,ով Տարոն աշխարհի ե շրջակայքի կրթական, յասավորական կյանքի կենտրոնը: Նրա կամարների տակ կրթություն և ա ղ ա յի ն դաստիարակություն Էին ստանում

բազմաթիվ հայ պատանիներ, որոնք այնուհետև իրենց զործանեաթյամբ նպաստում Էին 4ավաոի մշակութային, կրթական կյանքի րնդհանար վերելքին: Ս.

Կարապետի օրինակր միաժամանակ ցույց Է տափս, որ 19-րդ դարում, երբ արդեն հայ իրականության մեջ գործում Էին համբավավոր աշխարհիկ ուսումնական հաստատություններ, վանքերին կից դպրոցները չէին կորցրել իրենց դերն ու

նշանակությունը և շարունակում էին իրենց նպաստը բերել հայ երեխաների կրթության և դաստիարակության գործին: Ցավոք. Ս. Կարապետի վանքը բար- րարոսարար ավերվեց 1915 թ. Սդեոնի տարիներին և բնականաբար դադարեց

գործել նաև դպրոցը, որը լուսավոր հետք է թոդեւ հայ հոգևոր-մշակութսւյին կյանքի

բազմադարյան պատմության մեջ:

ՀԱՑ ԵԿԵՂԵՑԻՆ Եվ ԹԻՖԼԻՍԻ... գ Ю1

ՀԱՅՐԱՊԵՏ ՇԱՏՎՈՐՅԱՆ

ՀԱ Յ ԵԿԵՂԵՑԻՆ

ԵՎ ԹԻՖԼԻՍԻ ՀԱ ՅՈ ԻՀՅԱ Ց

ԲԱՐԵԳՈՐԾԱԿԱՆ ԸՆԿԵՐՈԻԹՅՈԻՆԸ

«...ՈՀ դստերքիմ ազնվասիրտք» ԽՐԻՄՑԱՆ ՀԱՅՐԻԿ

Մեր թվարկությունից առաջ ստեղծված և մինչև մեր օրերը հասած Սողոմոնի առակներում հանդիպում ենք այսպիսի արտահայտության. «Մի' հապաղեր բարի աոնել կարոտյալին» (Աոակք Սողոմոնի, Գ 27): Բարի գործ կատարելը, կարիքավորին օգնելը գալիս է անհիշելի ժամանակներից, սակայն լայն մասսայականություն է ստացել քրիստոնեության տարածումից հետո: Հա յ հին պատմիչների ձեոագիր մատյաններում նշանակալից իրադարձությունների կողքին անպայման կհանդիպեք մեծահարուստների. Եկեղեցու բարձրաստիճան սպասւսվորների բարեգործությունների նկարագրություններ: Պատմահայր Մովսես Խորենացին, պատմիչներ Ագաթանգեղոսը, Փավստոս Բուզսւնդը և ուրիշներ պատմում են բարեգործությունների շնորհիվ կառուցված վանքերի, եկեղեցիների, աղքատանոցների, բժշկանոցների, որբանոցների, ծերանոցների մասին: .Ա մբողջ Հայոց երկրում մուրացկանություն անող չպետք է լինի»,- որոշել էր Ներսես Կաթողիկոսը: Բարեգործությունը համարվում էր Աստվածահաճո գործ: Թագավորների, իշխանների և առհասարակ ունևորների լավագույն տիտղոսը համարվել է «բարեգործ»-ը:

Հայոց նոր պատմությունը հարուստ է բարեգործությունների և բարեգործների կատարած գործերի նկարագրություններով, -այդ մասին ստեղծվել է հարուստ պատմական գրականություն:

Մեր նպատակն է՝ վեր հանել մի բարեգործական ընկերության գործունեությունը, որի անդամ են եղել միայն կանայք և աղջիկներ, որոնց ոգեշնչել և հովանավորել են հոգևոր հայրերը: Խոսքը «Թիֆլիսի Հայուհյաց բարեգործական ընկերության» մասին է , որի գործունեությունը 19-րդ դարի վերջի և 20-րդ դարի սկզբի Կով- կասի հայ իրականության ուշագրավ և հետաքրքիր երևույթներից է: Այն, ցավոք, վրիպել է մեր պատմաբանների ուշադրությունից: Նրա գործունեության մասին որևէ ուսումնասիրություն կամ հրապարակում մինչև այժմ չի կատարվել: Ներկա հոդվածը փորձ է ' վեր հանելու ա յդ բարեգործական ընկերության բազմաբեղուն գործունեության հիմնական ուղղությունները:

19-րդ դարի երկրորդ հիսնամյակում Թիֆլիսը հանդիսանում էր հայ արդյունաբերական և առևտրական կենտրոն: Այնտեղ էր կենտրոնացված նաև հայ մտավո-

ո մասո նրանց մեշ քի» >1.ին կանայք, որոնք կրթություն ստա-

Г Ա հՕ^Աս տ Լ ա մ , այնպես է յ Մոսկվայի. Պետհրրուրգի. Արևմտյան Եվրոպայի լ լ ' օքախնհոոս1. զբաղվում Լ-ին «Ш, մանուկների կրթաթյաՕ և դաստիարա-

? ո «ոոծոմ մասնակցում քաղաքի հասարակական կյանքին: Այդ կանանցից

ձ ր ա յա ն ո . Սրբուհի 1յրիցյանը: Հետ ա գա յով նրանց են միանամ Կատարինե և ,ձ < ս ո., .«նո. Նունե ղամրարյանօ. Մարիամ 1,ա„փպա Օր • աովաոև Ո-ոտին. յանո, ՀսղկաՕաշ Մարտիրոսյսւնր, Երանուհի ՀարաթյաՕյանը և Էփ շատ արիշներ: Կանանց նախաձեռնությամբ 1879 թ. դեկտեմբերի 4-ին ՀովնաՕյան դպրոցի ղահ- ւիճում հրավիրվում Է ԹԻՓ1ԻԱԻ հա, կանանց ե օրիորղաց ժողով նպատակ անենա- տվ ստեղծել մի րարևգործական մարմին՛ օգնելու համար քաղաքի չքավոր օրիորդներին' կյանքում իրենց տեղը գտնևյա յ , իրենց վաստակով ապրաստ հայթայթելա համար: Ժողովում րնտրվամ Է րնկերաթյան կանոնադրաթյանր մշակող և կազմա- կևոպական հարցերով զբաղվող հանձնախամբ: 1880,»- ապրիփ 7-ին Ս. Դայանյան օրիորղաց ղպրոցի ղահփճամ նորից .հավարվամ են քաղաքի աոաշաղեմ հայ կանանց ե օրիորդների ներկայացուցիչներ: ժողովին մասնակցամ Է նաե Թիֆփսի ,,եմի ներկայացուցիչ Դաբրիել արրեպիսկոպոս Այվազյանը (Այվազովսկի* ժողովը հավանություն է; տայիս կանոնադրությանը ե խնդրում Թիֆլիսի թեմի առաջնորդին՝ այն ներկայացնեյ Կովկասի փոխարքայի հաստատմանը: Աոաջնոր- ղարանը կատարում Է այդ խնդրանքր: 1881 թ. դեկտեմբերի 31-ին փոխարքայի պաշտոնակատար իշխան Ս՚եյիքովը հաստատում Է կանոնադրությունը1: 1882 թ. մարտի 7-ին Ս. Դայանյան օրիորղաց դպրոցի դահլինում հանդիսավոր պայմաններում գումարվում Է րնկերության հիմնադիր ժողովը: Հակիրճ ճաոով այն բաց Է անում Թիֆլիսի առաջնորդական փոխանորդ, գերապատիվ Մամբրե վարդապետ Սանասարյանը: Ն ա բարձր Է գնահատում կանանց նախաձեռնությունը համարելով այն «...մեծ գործ, որով հայ կինը ազատագրվում Է դարեր շարունակ իրեն կաշկանդող նախապաշարմունքներից և կանգնում եվրոպական կանանց կողմից բարձրացված ազատության դրոշի ներքո: «...Այդ քայլով.- շարունակում Է Մամբրե վարդապետը,- հայ կինը կամենում Է ապացուցել, որ նա, բացի իր իրավունքները պահանջելուց, իր վրա Է վերցնում որոշակի պարտականություններ»2: Մաղթելով հաջողություն սկսած գործին' նա հիմնադիր ժողովը հայտարարում Է բացված: ժողովականների մեջ մեծ ոգևորություն Է առաջացնում Մամբրե վարդապետի ելույթը: Ընկերության անդամ են ցուցակագրվում ներկա գտնվող բոլոր տիկնայք և օրիորդները՛ թվով 144 հոգի: Կազմակերպությունը կոչվում Է «Թիֆլիսի Հայուհյաց բարեգործական ընկերություն», որը հետագայում. 1912 թ.. վերանվանվում Է «Կով- կասի Հայուհյաց բարեգործական ընկերություն»' իրավունք ստանալով Կովկասի հայաշատ գավառներում ևս ունենալ մասնաճյուղեր:

Ընկերության անդամ կարող Էին լինել միայն իգական սեռի ներկայացուցիչներ: Պատվավոր անդամ կարող Էին ընտրվել նաև տղամարդիկ, որոնք իրենց գործու-

' . Տ ա ս ն ա մ յ ա կ ( թ ի ֆ լ ի ս ի Հ ս ւ յո ւՈ լա ց բ ա ր ե գ ո ր ծ ա կ ա ն ը ն կ ե ր ո ւ թ յ ա ն » : Թ ի Փ լ ի ս . 1 8 9 2 . Է ք 4 :

՜ Ն ո ւ լ ն տ ե ղ ո ւ մ , Էք 10:

2000__________ ՀԱՑ ԵԿԵՂԵՑԻՆ Եվ ԹԻՖԼԻՍԻ... գ ЮЗ

նեությամբ նշանակալից օգնություն Ա աջակցություն էին ցուցաբերել ընկերությանը: Կանոնադրությամբ ընկերության պատվավոր նախագահն էր Թիֆլիսի թեմի առաջնորդը, որի մշտական հովանավորության ներքո էր գործում ընկերության վարչությունը: Այն բաղկացած էր յոթ անդամներից, որոնք ընտրում էին ատենա- պետուհի, փոխատենապետուհի, ատենադպիր Ц գանձապահ3: վարչության աոաջին ատենապետուհի է ընտրվում տիկին Սրբուհի Երիցյանը:

վարչության նիստերը գումարվում էին ատենապետուհու հայեցողությամբ կամ ըստ անհրաժեշտության: Ընդհանուր ժողովները հրավիրվում են տարեկան երկու անգամ* վարչության որոշմամբ կամ աոնվազն քսան անդամի առաջարկությամբ: Ընդհանուր ժողովներին իր մասնակցությունն էր բերում Թիֆլիսի թեմի առաջնորդը կամ նրա փոխանորդը:

Կազմավորման աոաջին իսկ օրվանից Թիֆլիսի Հայուհյաց բարեգործական ընկերության վարչությունը եռանդուն գործունեություն է ծավալում ընկերության առջև դրված խնդիրների իրականացման համար: Ընկերության հիմնական նպատակը քաղաքի չքավոր օրիորդներին արհեստագործության ուսուցումն էր: Արհեստագործության դպրոց բացելու համար անհրաժեշտ էին զգալի ֆինանսական միջոցներ, որն ընկերությունը չուներ, ուստի որոշում է քաղաքի չքավոր թաղամասերից մեկում վերցնել որեէ իգական ծխական դպրոցի հովանավորությունը, որտեղ դպրոցական դասընթացի հետ մեկտեղ պետք է աոանձին ուշադրություն դարձվեր ձեռագործության ե տնայնագործության դասավանդմանը: Այդ խնդրով վարչությունը Թիֆլիսի առաջնորդարանի միջոցով դիմում է էջմիածնի Սինոդին: վերջինս դրականորեն է վերաբերվում ընկերության առաջարկությանը ե 1883 թ. փետրվարին թույլատրում ընկերությանը' Թիֆլիսի իգական ծխական դպրոցներից մեկը, ընկերության ընտրությամբ, վերցնել իր հովանավորության ներքո և իրագործել իր նպատակը: Ընկերության վարչության անդամները ծանոթանում են քաղաքի բոլոր ծխական դպրոցներին: Դրանք էին Սուրբ Սարգիս, Ջրկինենց, Ջգրաշենի եկեղեցիների դպրոցները, Հավլաբարի Մարիամյան ուսումնարանը ե Քամոյենց եկեղեցու դպրոցը: վարչության անդամներին, սակայն, չեն բավարարում այդ դպրոցների պայմանները արհեստագործության ուսուցման համար: Ընկերությանը օգնության է հասնում Թիֆլիսի թեմի առաջնորդ Արիստակես եպիսկոպոս Սեդրակյանը: Քաղաքի Սուրբ Ն շա ն եկեղեցին չուներ դպրոց, Ա նրա ծխականները դիմել էին Առաջնորդարանին' օգնելու եկեղեցուն կից դպրոց բացելու խնդրանքով: Արիստակես եպիսկոպոսն ընկերության վարչությանն առաջարկում է ընդաոաջել ծխականներին ե եկեղեցուն կից բացել օրիորդաց դպրոց: Աոաջարկը սիրով ընդունվում է վարչության կողմից: Որոշակի նախապատրաստական աշխատանքներից հետո կատարվում է աշակերտների ընդունելություն:

Սուրբ Նշա ն եկեղեցու դպրոցը բացվում է 1883 թ. դեկտեմբերի 14-ին, վարձու բնակարանում: Դպրոցի բացմանը ներկա էին Թիֆլիսի թես՚ի առաջնորդը, ընկերության անդամները ե ծխականներ: Դպրոցում սովորում էին 34 աշակերտուհիներ, որոնք հիմնականում ցածր եկամուտ ունեցող ընտանիքների երեխաներ էին' ար-

3 Կ ա նո նա դր ութ յուն Հ ա յո ւհ յա ց բ ա ր ե գ ո ր ծ ա կ ա ն ը ն կ ե ր ո ւթ յա ն : Թ ի ֆ լի ս , I «8 2 :

Հ Ա Օ Ր Ա Պ Ա Տ 0Ս.8ՎՈՐ«».Ն

ա ...ոսւԱոոՕեոհ մանր վաճառականների, գործակատարների, բանվորների, գրա- Д . ........ прпВц н„ы ш р ш р .Ы ш р

" “ Տ ււՏ ւ*^ օ յ.ա կ 1 .“ ա կ ^ * ^ .ш р ц ш о ь п м . П ЧР»«"'Ч էին նաևՀ ա , р»п1 т т » . и.ашри.рп.Мт а ս «ա ?Վա4 ա 1. ո « ո մ : П ш т р п * и ш р ф ш ! 1.Р

3 2 , . “ “ Ч6" " 1 И “ ա լ " “ “Т " , „ ? " Т Р՜ап .и ш а համար անհրաժեշտ նյութեր: Ոաացյական կազմը հիմնականում Աշխատում I ո անվճար: Նրանք Սկեդեցո, հայրեր էի ն ֊ Գրիգոր քահանա Օեըմազան- .անո Ղագարոս քահանա Հովսեփյանը, Աշոտ йшЯшОш Թեմարադյանը, օրիորդ- Լ Ս I ազարյանը. Կ. 'Լափշան,անը ե ուրիշներ: Ա շա կերտ ողներին անվճար ոո!ժօ(,Օո.թ,ուն էին ցույց տափս բժիշկներ Դավիթ Օրբեփն Ա վահան Արծրունին:

,881 N վարչությունը դիմում է Թիֆփսի Աոաջնորդարան եկեղեցու բակում ոսւրոցական շենք կաոացեյու խնդրանքով: Օենքի շինարարական համար վարժության միջոցներից հատկացվամ է 2000 ոո,Բ1ի: Իր հերթին Թիֆլիսի թեմի աոաշ- նորդի կարգադրությամբ նույնքան 4ո.մար կ տրամադրում Է Սուրբ Նշան եկեղեցո. հոգաբարձությունը: Սկսվում Ւ. դպրոցական շենքի շինարարությունը, որը, սակայն, շատով ընդհատվում Է: 1885 թ. սկգբին ցարական կառավարության հրամանով սահմանվում են եկեղեցական դպրոցների նոր կանոններ, որոնք անընդունելի Էին Էջմիածնի Սինոդին: Դա պատճաո Է դաոնում, որպեսզի փակվեն հայկական բոլոր դպրոցները, այդ թվում նաև՜ Սուրբ Նշանի օրիորդաց դպրոցը: Ժողովրդի բողոլաների և դժգոհությունների լայն ալիք Է բարձրանում, որի ճնշման ներքո ցարը 1886 թ. կարգադրում Է վերաբացել հայկական դպրոցները: վերսկսվում Է դպրոցական շենքի շինարարությունը և ավարտվում նույն թվականի հոկտեմբերին:

Դպրոցը մեկ հարկանի Էր, ուներ չորս սենյակ և դահլիճ: 1887-88 թթ. ուսումնական տարում աշակերտների թիվը հասնում Է 50-ի: Այդ տարի դպրոցը տալիս Է իր աոաջին շրջանավարտները, թվով 14 հոգի: Տարեցտարի ավելանում Է աշակերտների թիվը, որի հետ նաև1 բաժանմունքների քանակը: Հարց Է բարձրացվում նոր դպրոց բացելու մասին, որտեղ պետք Է ընդունվեին Սուրբ Նշանի դպրոցն ավարտողները: Սուրբ Նշանի օրիորդաց դպրոցում աշակերտուհիները ստանում Էին կար ու ձևի վերաբերյալ նախնական գիտեփքներ, որն անբավարար Էր ինքնուրույն աշխատելու համար: Նոր դպրոցը, որը կոչվում Էր «Կար ու ձևի և ձեռագործի դպրոց», բացվում Է 1888 թ. սեպտեմբերին: Դպրոցում, բացի Սուրբ Նշանի դպրոցն ավարտածներից, կային նաև աշակերտուհիներ Հովնանյան-Մարիսւմյան, Դայան- յան և այլ դպրոցներից: Դպրոցի նպատակն Էր' կար ու ձևի և ձեռագործի բնագավառում վարպետուհիների և օգնական վարպետուհիների պատրաստումը: Սկզբում ուսուցումը երեք տարի Էր: Դրան ավեւացվեց ևս մեկ տարի, որից հետո սանուհիները հանձնում Էին հրապարակային քննություն քաղաքի արհեստավորների գլխավորի. համքարների և ընկերության վարչության անդամների ներկայացուցիչներին:

Բացի մասնագիտական գիտելիքներից, դպրոցում դասավանդվում Էին նաև հանրակրթական առարկաներ՝ հայոց լեզու, կրոնի պատմություն, ռուսաց լեզու, թվաբանության, նկարչություն, երգեցողություն, բարձր դասարաններում' առողջապահություն և ապրանքագիտություն: Դպրոցի շրջանավարտները պետք Է լինեին

ՀԱՑ ԵԿԵՂԵՑԻՆ Եվ ԹԻՖԼԻՍԻ... Գ 105

Կոթված ս զարգացած, որպեսզի լինեին ոչ միայն լավ վարպետներ, այլ նաև այդ մասնագիտության վարժուհիներ, որոնց պահանջը մեծ էր թե' ծխական դպրոցներում, Ա թե' արհեստանոցներում:

Բացի կար ու ձևի դպրոցից, տարբեր տարիների ընկերության վարչությունը բաց է անում խոհարարական դասընթացներ, գուլպայագործական, գլխարկների, կոշկակարական արհեստանոցներ, որտեղ մասնագիտական կրթություն էին ստանում տասնյակ Ա հարյուրավոր աղջիկներ չքավոր ընտանիքներից Ա հնարավորություն ստանում սեփական աշխատանքով վաստակել իրենց ապրուստի միջոցները Ա նեցուկ հանդիսանալ իրենց ընտանիքներին:

Ընկերության վարչությունն առանձնահատուկ հոգատարություն էր ցույց տալիս չքավոր աշակերտուհիներին, նրանց անվճար տրվում էին հագուստ, կոշիկ, դեղորայք, կարուձևի անհրաժեշտ պարագաներ: Հոգ էր տարվում սանուհիների առողջական վիճակի մասին: Դպրոցի հաշվին թուլակազմ սանուհիներին արձակուրդների ժամանակ ուղարկում էին առողջարաններ:

Թիֆլիսի Հայուհյաց բարեգործական ընկերության դրամական միջոցները գոյանում էին անդամավճարներից, նվիրատվություններից, կազմակերպվող համերգ-ներկայացումներից: Զգալի գումար էր ստացվում նաև նվիրատվություններից: Բացի թիֆլիսաբնակ անվանի և մեծահարուստ մարդկանցից, նվիրատվություններ էին ստացվում Մոսկվայում, Պետերբուրգում, Ռուսաստանի այլ քաղաքներում ապրող հայերից: Մշտական բարեգործների մեջ էին առևտրական և արդյունաբերական տները: «Միրզոյան եղբայրներ» նավթարդյունաբերական և առևտրական ընկերությունն ամեն տարի 300-700 ռուբլի էր տրամադրում ընկերությանը: Ալեքսանդր Մանթաշյանը, բացի ամենամյա նվիրատվություններից, 20 հազար ռուբլի էր կտակել, որը նրա ժառանգները 1912 թ. հանձնում են Հայուհյաց բարեգործական ընկերությանը4:

Բացի դրամական միջոցներից, ընկերությունը նվիրատվություն էր ստանում նաև գույքի ձևով, դաշնամուր, պատի ժամացույց, դասագրքեր, գրենական պիտույքներ և այլն: Իշխան Գևորգ Բեյբությանը ընկերությանն է նվիրում Ծղնեթ գյուղում րւնեցած 300 սաժեն հողատարածությունը: Որոշակի եկամուտ էր ստացվում Թիֆլիսի առևտրային բանկին պահ տված գումարների տոկոսներից և սանուհիների ձեռագործ իրերի վաճառքից: Ա յդ ամենը հնարավորություն էր տալիս ընկերությանը ոչ միայն իրականացնել իր առջև դրված խնդիրները, ա յլ նաև միջոցների ներածին չափով նյութական օգնություն ցույց տալ տարերային աղետներից, ա զգամիջյան ընդհարումներից տուժածներին, աղքատներին: Ազգային տոներին՝ Ծննդյան և Զատիկի տոներին կամ Սուրբ Հաղորդություն ընդունելիս չքավորներին էր տրվում յուրաքանչյուրին 3-ական ռուբլի5: 1906 թ., ի հիշատակ հանգուցյալ արքեպիսկոպոս Սեդրակյանի,' պսակի փոխարեն վարչությունը 50 ռուբլի է հատկացնում աղետյալների օգտին, որն ուղարկվում է Թիֆլիսի նպաստամատույց

4 Թ ի ֆ լի ս ի Հ ա յո ւհ յա ց բ ա ր ե գ ո ր ծ ա կ ա ն ը ն կ ե ր ո ւթ յա ն ք ս ա ն հ ի ն գ ա մ յա կ ը ., 188 2 -1 9 0 7 ; Թ ի ֆ լի ս , 1907:

5 Հ ա շ ի վ Թ ի ֆ լի ս ի Հ ա յո ւհ յա ց բ ա ր ե գ ո ր ծ ա կ ա ն ը ն կ ե ր ո ւթ յա ն . 1904 թ .: Թ ի ֆ լի ս , 1905 , է յ 19:

1 0 6 ԳՀա» Ր Ս. ՊԱՏ ՕՍ.ՏՎՈՐՕՍ.Ն 2000

հանձնաժողովին6: Բացի ղրանից. ոՕկերաթյանր ^ ա կ ա է I « Ю „ 'И ւ0 կ . «ա յցԱ1Ա1|,1Ա ա.„ անձանց, որոնց ՎԻ«*ԿԻ մասին վկայաթյան էին տալիս ծխատեր օահանաներր: Այսպես՝ ծխատեր Գրիգոր ավագ քահանա ՄանոականիՕ իր տված '■կաւաթյանամ գրամ է. -Ս.1ՐԻ Սոնա Դրիգորյսւնր չորս դեոահաս զավակներով €|սւՕվոււ« I Վերին աստիճանի չքավոր վիճակի մեջ, յանի ոչ մի տեղից օգնության ՈՈ1.ս այս պատճառով չքավորությունր ուժեղ թափով տիրապևտել է սորաՕց: |1տոս|ությու(1ը վկայում եմ ստորագրաթյամրս Ա անվանական կնիքայս դրոշմամր: 7 մարտի 1911 ամի.: Նման պարագաներում ընկերությունը ցա յց էր տա|իս ար-

տահերթ օգնության:թփֆլիսի Հայուհյաց րարեգործական ընկերության վարչությանը, բազմաբնույթ

աշխատանքներին ե հոգսերին գագրնթաց, գործուն մասնակցության էր ունենամ ,..ալարի և Օրա սահմաններից դուրս տեղի ունեցոդ իրադարձություններին: Ընկերության վարչությանը մասնակցում էր 'Թիֆփսի Առաջնորդարանի, ժողովարանի խորհրդակցություններին, րաղւսքի մշակութային կյանքին, արվեստի, գրականության. մանկավարժների, անվանի կործիչների մեծարման հանդեսներին:

1907 թ. ապրիլի 28-ին հանդիսավոր պայմաններում տոնվում է Թիֆլիսի Հա- յահյաց բարեգործական ընկերության 25-ամյսւ հորե|յանը: Այդ տոնակատարու- թյանր մասնակցում էին. րացի Թիֆյիսից. Կովկասի (|ավաոների, Ռուսաստանի, Թուրքիայի. Պարսկաստանի հայաշատ վայրերի ներկայացուցիչներ: Շնորհավորական բազմաթիվ ուղերձներ էին ստացվել աշխարհի տարբեր վայրերից: Այդ ուղերձներում և հեռագրերում տրված էր հիրավի մեծ աշխատանքի գնահատականը: Iյ՚ողդոկ րաղարի հայ կանանց և օրիորդների շնորհավորական նամակում ասվում էր. -Ձեր 25-ամյսւկը ապացուցեց, որ հայ կինը և օրիորդը ևս ընդունակ է գործելու հասարակական ասպարեզում և իր գործունեությամբ թեթևացնելու իր կարոտ քույրերից շատերի դաոն վիճակը.7: «Նոր աշխատանք, պարբերականի խմբագրությանն իր ուղերձում նշում է, որ -Միայն այն ժամանակ, երբ հայ կինը կունենա հալալ ու ազնիվ աշխատանքի միջոցներ, նա ազատված կլինի տնտեսական և իրավական շղթաներից.х: Մանկական -Հասկեր, ամսագրի ուղերձում նշվում էր, որ «ընկերության ամենամեծ գործն այն է. որ նա դարս է հանում հայ աղջիկներին հայ կղզիացած ընտանիքներից, գիտության և արհեստ տալիս նրանց կյանքին դիմանալու համար.9: Առանձնահատուկ նշանակություն ուներ Թուրքիո Հայոց Պատրիարք Մաղաքիա արքեպիսկոպոս Օրմանյանի և Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս Խրիմյսւն Հայրիկի ողջույնի ուղերձները: Մաղաքիա արքեպիսկոպոսն իր ողջույնի ուղերձում, շնորհավորելով Թիֆլիսի Հայուհյաց բարեգործական ընկերաթյան 25-ամյա հոբելյանը, բարձր գնահատական է տալիս նրա բեղմնավոր գործունեությանը՝ -մաղթելով ի Տեաոնե և Ձեզ ի մասնավորի կարողության և հաջողություն*1": Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս Խրիմյսւն Հայրիկը մեկ անգամ չէ,

ք' Ն ա լն տ եղ ում . 1 4 0 6 1» .: թ ի ֆ լի ս . 1907 . է յ 20 :

7 Օր. Հա րո ւթ յո ւն յա ն , ա ն ձնա կ ա ն ա ր խ ի վ , р. 31:

* Ն ո ւյն տ եղում:

9 Ն ո ւյն տ եղում:

*** Ն ո ւյն տ եղում, р. 58:

2000 ՀԱՑ ԵԿԵՂԵՑԻՆ Եվ ԹԻՖԼԻՍԻ.. Գ 107

որ լինում էր Թիֆլիսում, քաջածանոթ էր ընկերա բա ն գործունեությանը: Իր կոնդակում վեհափառը գրում Է. «...Դստե'րք իմ պատուականք, որպէս գիտէք ե տեսանէք քաջ, այս քանի ամք են, յորմէ հհս,է չափ աղհսփց Ա թշուառութեան ժողովրդեանս մհրոյ առաւհլու օրըստօրէ Ա կարի սակ ալք են. որ զմւոաւ ածիցեն խորհել դարման ինչ զայդմա նէ.: Դրվաւոհլով ընկերության գործունեությունը, վեհափառը շարունակում է . ...,ի ձեռն ընկերութեանդ սրբեցան արտասուք աչաց բազմաց կարօտելոց, ծածկեցան մերկութիւն ե քաղցելոց րաշխեցաւ հաց, հաց

•гЧ -յ ' ՛ / / ^ 7 ս՝/Ր - *-//■ *• / у - Հ

թ -ր - /" <-1 ~ լ //< •՝* о /у $

4 л' / / ք /? ք չՒ ^ ^ Հ / •՛ (Օ ր Հ ձ /տ )

Հ /է ~ ք լ Г / у — չ //< ֊ • /ք՜ ՜

/ ւ ր ՜ / ձ /

Ո ղ Լ { / / - 'У ձ (ք ? " & / % / / * & « ք - ՜Բ ՛

ոմանց ի սնունդ մարմնաւոր, այլոց գիտութեան ե դաստիարակութեան ընդ խնամովք Ձերովք: Եւ քանիօն պանծսւցսո այսու անուն հայուհեացն, որ մոռացեալ զգործ արութեան նախամարդ իւրոց, որոց անգոսնեալ զշուք փափկասուն կենաց աշխարհիս զօգուտ բովանդակ ա զգին նախամեծար ամենայնի սւոնէին, նիրհէր գոգցես զնիրհ դարԱոր թմրութեան: Մինչ դուք զարթուցեալ յայդմ նիրհմանէ՝ զարթուցէք Ա ի սիրտս այլոց բազմաց զգացմանս սիրոյ ե. գթութեան: Օն ուրեմն, ո՜ դստերք իմ ազնուասիրտք, յարատԱեցարուք ի գործդ առաքի նութեան, որով նաազեսցի չափ թշուառութեան ժոդովրդեան մերոյ ի փառս Ձեր և յօրինակ այլոց Ա մեզ ի խինդ բերկրանաց: Օրհնեմք զվաստակս ձեռաց Ձերոց ե զպտուղ բարե- րարութեան սրտից Ձերոց Ա մադթեմք բոլորել Ձեզ նոր ևս յոբելեանս պանծալիս առաւել ես ի շուք ե. ի բարեբաստութեան: Ողջ լերուք և զօրացեալք ի Տ էր . ա մէն»11:

* ' Ն ա յն տ ե ղ ո ւմ , թ . 37 :

Հատված Խրիմյան Հայրիկի ոդջայնի ուղերձից

„ш аы I р կարուձևի դասընթացներ, որտեղ նրանք արագացված կարգով սովորում , ին ււերձսւկութ|ուն: Ր-ացի ա1Ո, Հովնան,ան դպրոցում ընկերա բա նը մի սևն,ակ է վարձակւպում, որտեղ հրավիրված Ր<)ի?կՐ անվնար րոս>օգնու|.,Ոէն հր дш,д տափս հիվանդ փախստականներին, նրանց տրվում էր նաև անվնար ղեղորա№:

Անսւյած պատերազմի ք1ետևանրով ւսոաջացած դժվարութ,աններին, ընկերությունն ի ր ( | ո ր 6 ա 0 ե ա թ ] Ո 1 ն ը շարունակում է մինյև 1 9 2 1 թվականը: Պատերազմից Ոետո ը ն կ ե ր ո ւ թ յ ո ւ ն ը զրկվում է թե' Եկկդեցա, և թե' րարերարների ա? ակցո,թ,ո.- Ո ից : 192 1 թ- Ոուփսի 2 ^ Ի ակտով ը ն կ ե ր ո ւ թ յ ո ւ ն ն իր ամբողջ գույքը նվիրաբերում է

նորաստեղծ Հ ա յ ա ս տ ա ն ի Հ ա ն ր ա պ ե տ ո ւ թ յ ա ն դ ....ար րա,րա,ված ո. տանջված հա, ժողովրդին կարող է մեծ ծառայություն մատուցել.12:

Այսպիսով, շուրջ 40 տարի ւ,ործե|աց հետո. Կովկասի Հայուհյաց բարեգործական րնկերությունը ղաղարում է «(ոյություն ունենա,աց:

1 ՜ Ս ր. Հա րո ւթ յո ւն յա ն . ա նձնա կա ն ա ր խ ի վ , թ . 47 :

2000 ԵՎՍԵԲԻՈՍ ԵՄԵՍԱՑՈԻ «ՄԵԿՆՈԻԹԻհէ,Д.-հ գ Ю9

ԼԱՎՐԵՆՏԻ ՀՈՎՀԱՆՆԻՍՅԱՆ

ԵՎՍԵԲԻՈՍ ԵՄԵՍԱՑՈԻ «ՄԵԿՆՈԻԹԻԻՆՔ»-Ի

ԼԵԶՎԱԿԱՆ 6ՈԻՐԱՀԱՏԿՈԻԹՅՈԻՆՆԵՐԸ

Եվսեբիոս Եմեսւսցին ծնվել է 1У դարի սկզբնհրին Եդեսիայում, որտեղ նախ- Օական կՈթութ,ոա սաաՕալուց հետո Ս եկում է Պաղեստին, ա շա կերտ ով մեծ «անբավ ունեցող Եվսհբիոս Կեսարացուն: 330-ական թվա կա ններն գալիս Է Անտիոք' կատարելագործելու իր ուսումը: Մահացել է 359 թ / թողնելով գրական հարուստ ժառանգություն, ոբի մի Սասը հայերեն Է թարգմանվել V դարում: Երկար ժամանակ նրա շատ գրվածքներ վերագրվել են այլ հեղինակների (Եվսեբիոս Անտիոքացի, Սեբերիանոս Գաբաղացի, Կյուրեդ Աղեքսանղրացի Ա այ№): Կարծիք Է հաւտնՀ ,որ հայերը չէին թարգմանի Եմեսացու գործերը, Ешնի որ նա արիոսական գործունեություն էր ծավալել. «Եմեսացու գրածներէն հայերէն մատենագրութեան

2 չենք հանդԻպաձ և ^ЬСЕ ԿաՈ*էր, որ մեր նախնիք անոնց թարգմանութեամբ զբա ղա ծ ըլլան, հակաոակորդք իրեն վարդապետական կարծեաց»1-

Այս տեսակետն աոարկելի է: Տակավին 1921 թ. «Հանդէս ամսօրեայ-ում Ն Ակինյանը հրատարակեց Եմեսացու ճաոերից մեկը, որը ոսկեդարյան թարգմանություն է: Այժմ հրատարակված են հեղինակի երկու ծավալուն գործեր' «սաոեր»-ը Ա «Մեկնութիւնք»-ը, որոնք քննական մեծարժեք բնագրեր են:

Անդրադառնանք «Մեկնութիւնք»-ի լեզվական յուրահատկություններին2:Այս գործի հեղինակի հարցում դարձյալ տարակարծություն կա: Ոմանք Կյուրեղ

Երուսաղեմցուն էին վերագրում այն, իսկ 1923 թ. «Ռազմավեպ,-ում վահա ն վ. Հովհաննիսյանը-, նկատելով մի շարք ընդհանրություններ ՜Եզնիկի «Եղծ Աղանդո- ցԻ* և նշված 4ոՈծԻ միշև. ենթադրում է, որ «Արարածոց մեկնությունը» ոչ թե թարգմանություն է, այլ «նոյն ինքն Եզնիկի մատներու ծնունդ»: Հետագայում բանասերը փոխում է իր կարծիքը ե «Մեկնության» հեղինակ համարում Եվսեբիոս Եմեսացուն («Բազմավեպ». 1924): Սա արդեն ապացուցվում է անհերքելի փաստերով, Եմեսացու և Երուսաղեմացու գործերի տարբեր թարգմանությունների մանրակրկիտ հա- մադրմամբ, բանասիրության ձեռք բերած նվաճումներով:

Այս Գ՞Ր6!! Աստվածաշնչի լավագույն Ա իր տեսակի մեշ ուրույն մեկնություն է. ոչ թե ամբողջական, ա յլ տարբեր հատվածների ընտրովի մեկնություն:

Գ . Ջ ա ր ր հ ա ն ա լե ա ն , Հ ա յկ ա կ ա ն ր ա ր ց մ ա ն ո ւթ ի ւն ն ա խ ն ե ա ց : վ հ Օ ե ս փ կ , 1889 . 680 :

«Ե ւս երի ուփ Եմէա սւցւոլ Մ հկՕ ութիւնք. ույտամատհաՕ գ ր ո ց Ա ս տ ո ւա ծա շն չի ն (ա շխ սւտ ութ հա մ ր Ո.

վ ա հ ա ն վ ա ր դ , ի Ց ո վ հ ա ն ն է ս ե ա ն )* : վ հ ն հ ս ւի կ , 1980:

, .11 ո,.,ո.1սւծ ե(1 «ՄեկնութիւՕ Արսւրածոց», «տւկնութխՕ էգից», «Սնկնու-

м|1.а ՂԱտաօւոօ-. Թոտց-, «Ս*եկնո,թի.Օ *■Տ հ ա ս ա ւ „ „ „ . ա 4 ,ս ..Ա ս 4 - «Ս ՚եկՕ ութիէՕ Դ ա տ ա ւ ո ր ա ց .. - Մ ե կ ն ո ղ ն ք -ա գ ա ւ ո ր ա .

^ Աէ ^ ; " « ' ^ - ւ1ե, 1. V „ ա ր ի ա ո ա ջ ի ն կ ե ս ի ն , ա յ ս ի ն չ ն դ ա ս ա կ ա ն կ ա մ ո ս կ ե -

„ ա ր յ ա ն կ ո չ վ ա ծ գ ր ս ւ ր ա ր Օ է ՝ զ ե ր ծ օ տ ա ր ա բ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն ի ց , կ ա ն ո ն ա ր կ վ ա ծ ր ե ր ա կ ա -

Լ » ա մ , . ո . բ ա ռ ա պ ա շ ա ր ո վ : « Ս ՚հ կ Օ ա թ ի ւ Օ ք - ի հ ր ա տ ա ր ա կ ո ւ թ յ ա ն ն ե Ր ա ծ ո , թ յ ա ն

Հ Լ վ ա մ Ան |ե զ վ ա կ ս ւ Օ ո ր ո շ ա ն կ ա ն ո ն , „ թ յ ա ն ն ե ր ե ր բ ե մ ն փ ո ր ձ ո վ վ ե ր հ ա ն ե լ

„ ո ա ն օ պ ա տ ճ ա ռ ն ե ր ը : Ա յ ս պ ե ս , < . ր ե ա , I. կ ր ա վ ո ր ա կ ա ն բ ա յ ը ե ր բ ե մ ն օ գ տ ա

գ ո ր ծ վ ո ւ մ I. հ ա յ ց ա կ ա ն հ , „ ո վ ո վ դ ր վ ա ծ - ր ա ո ի « ե տ . « Դ ր ե ա լ է. 4 ա յ ս յ Ե լ ս . (140,: « Զ ս ւ յ ս , ա ս * գ ր ե ա , .. „ 4Ո ի ն . 4 ո ր գ տ ս ւ ս ( . 5 1 ) , ն ա և ֊ 6 8 * 9 , . . 0 . . 5 2 :

| |րւս պատճառը, հրատարակվի կարծիրով.. -ԿրՕայ բացատրոփ,. եթէ գրեսւ, Է ռայը ներցործակաՕ նկատեն» ե աՕորտէըօ (ենթական) համարոփ Հոցին Սո.րբ կամ սրբազան հեղինակը, ինչպէս սովոր են ենթադրեյ Ս. Հայրերը՜ Ս. Դրքի մևկնաթեաՕ մէջ (էջ Ի1յ): երրեմն է| գտանեմ բայի ներգործական կատարյափ իմաստով կիրառվում I. կրավորական Տեր՛ զոր գտա.: Այս տիպի օրինակները հատուկենտ են: Համենսւյն դեպս, իրավացիորեն հրատարակիչները չեն ուղղել, և նման կարպի օրինակներ եթե գտնվեն այլ հեղինակների մոտ. ապա անհրաժեշտ կ|ինի որոշ օրինայավւություններ նկատել:

ի ՞նչ առանձնահատկություններ են ի հայտ գալիս ալս երկում.

.ա Ա տ -Ա Պ Ա Օ Ա Ր

էքեկնությունր թեե բավական ծավալուն է. բայց նոր բառերի քանակով զգալիորեն զիջում է թարգմանական շատ գործերի: Ս՛եր հաշվումներով մոտ երեք տասնյակ բառեր աոաջին գրավոր գործածությունը ստացել են այս գործում 6ՆՀԲ-0 հղում է Կյուրեդ Ալեքսանդրացուն. քանի որ. ինչպես նշել ենք. Եմեսացու երկերի մի մասը վերագրվում էր Կյուրեդին): Ահա այդ բառերը. Ամբեւտ. անագանաւար «ուշ ցսւնւսծ- (վկայել է նաև 1;փրեմ Ասորին), աչագար, բաղանտ «ծեծի գործիք*, բեթ. ■ հեղուկի չափ-, բիտ «հավի ոտքի հետևի մասը*, դադարիկ, եոակցակսւն, եւթներորղութիւն. թեկուէ, լակեմ, լիճ «աղեղի մաս*, կրկնած, հայթայթամտել «հայթայթեւ*. հաշմոտք. Յերբացի. ձուարդ «ձվածեղ*, միապտուղ, մուեգնուցք. սոնչական. չաշմակեմ. նետաթափ, նոյնաբանութիւն, շալակամատ. ոփելեթի «պարսավոր*, չգա զա ն. վերագնացք. բերեթին «աղեղնավոր*: Բերենք մի քանի բնագրային օրինակներ. «Հաճար և ցորեան չհարան. քանզի անագանավար էին» (117): Ռաոի երկրորդ բաղադրիչը՜ վարել, այստեղ նշանակում է «ցանել», որ գրաբարում նվազ հաճախական է. իսկ արդի որոշ բարբառներ այդ իմաստը պահէղ են: «Կարիճն՛ գործի ինչ տանջանաց Է, նուրբ և երկայն, իբրեւ զբաղանտն. զոր հսւյերէն քուքսն ասեն» (209): «Ռեթն չափ իմն Է մզելոյ* (209): վերջին երկու օրինակները ուշագրավ են ոչ միայն ընդգծված բառերի աոաջին կիրառությամբ, այլև այդ բառերի բառարանային աոաջին բացատրությամբ: Իսկ նման օրինակներ այս գրքում բազմաթիվ են:

2000 ԵՎՍԵԲԻՈՍ ԵՄԵՍԱՑՈԻ «ՄԵԿՆՈԻԹԻԻՆՔ»—հ-.. Գ Ш

Ներքոհիշյալ բաոհրը գրաբարի բառարաններում ավանդված չեն.Ա Ն 8ՐԵ ԻԱ Կ ԻՐ - .Ա յլ մեք զծիածանն գիտեմք, զի յանձրեւաց ցածնալ լինի, յոր-

արեգակն 4ճաոազայթս ընդդէմ անձրեւակիր ամպոցն արկանիցէ» (4 9 ) ֊ Ն ՀԲ - ն այս օրինակը բերում է անձրեւակ բառահոդվածի տակ (որը դարձյալ միակ Վկայությանն է ' փակագծում ավելացնելով «եթէ չիցէ զրեալ անձրևակիր»): Մեր կարծիքով անձրեւակիր-ը իմաստով հարիր է բնագրին, Ա պետք է գրաբարի բա ռարաններում արձանագրել այդ հայակազմ, գեղեցիկ բառը-

ԲՍ.ՂՂԱ - -Զոր այլուր Գիրք Ջոոբայ կոչեն ել ասորին ծաար եւ երբեմն բա- աղա. այսինքն է ընկղմիչ, (63): Ընդգծված բառերը նույնպես բառարաններում վկայված չեն:

Ե Ր Գ Ա Ջ - «Բայց երգազն անաւթ ինչ Է հիւսկեն, որ այնպէս կոչէր յայլազգեաց. (164): Ծանոթագրվում է, որ Ն ՀԲ -ն այս բառը չունի, իսկ Եմեսացին կիրառել է երկու անգամ: Աստվսւծաշնչում գործածված է երգաբ/արգոբ: Եմեսացին Աստվա- ծաշնչի «եւ Դաւիթ, ասէ, յարեաւ յարգոբայն» (Ա Թագ. Ի 41) մեկնում է այսպես, «կամ ի թփոյ ինչ, որոյ անունն այնպէս էր եւ ոչ թարգմանեցին, կամ ի դարափորէ, ուր թաքացեալն էր» (164):

ԷԱ Մ ԻՆ - «Ասորին փոխանակ էամինն ւսսելոյ' շար ասէ, իսկ յեբրայեցին' բնա- ւին իսկ էամինն շուր նշանակէ» (85):

Մ Ա Ղ Մ Ա Ղ - «Հաց կսկուծ, որ նկանն կոչի եւ լինէր այսպէս. սալ շեռուցանէին, յորոյ վեր այ զճարպն թսւցեալ' անաստառ անդ դնէին եւ ապա մաղ մաղ ի վերայ արկանէին» (182): Կարելի է թարգմանել «կամաց-կպմաց, դանդաղ»: Բառն այս իմաստով հանդիպում է Ղարաբաղի բարբառում: Ծագում է թերևս հ. ե. т с ! - արմատից, որից' մեղմ, մալեմ:

ՍՈվՐ - «Ցուլ ասիցէ եբրայեցերեն սովր, զոր ել պարիսպ մարթի իմանալ, զի սովրն որ է ցուլ եւ սուրն' որ է պարիսպ նովին նշանագրովք գրին» (92):

Ռ Ա Մ ԷԲԱ Ն - «Բայց եւ Ռ Ա Մ ԷԲԱ Ն ասի անփուտ փայտ, զոր եբրայեցին ընտիր ասէ եւ ասորին' անփուտ» (45):

Այս կարգի թառերը (բացառությամբ անձրևակիր, մաղ մաղ-ի) օտար բւսո- հասկացություններ են, այդ պատճառով էլ թերևս բառարանները չեն զետեղել (թեև այս սկզբունքը միշտ չէ, որ բառարանագիրները պահպանում են): Բառածանցման առանձնահատկություններից կարելի է նշել յ ածանցի հաճախականությունը: Այս կազմությունն ուսումնասիրողներն ավելի բնորոշ են համարում ժողովրդախոսակցական լեզվին: Առավել հաճախական են բայերի ժխտման դեպքում* հատկապես անցյալ անկատարի ձևերում, թեև մյուս ժամանակաձևերի դեպքում երևույթը նույնպես նկատելի է: Ներկա ժամանակ, չերեւի (103), չունի (133, 140, 147), չհասանեն (179), չերկնչիմք (229), չասէ (223), չմտաբերէ (222): Ա նցյա լ անկատար, չգիտէր (28), չգիտէին (29), չերեւէին (30), չհաւատայր (34), չանիծանէր (40), չմարթէր (213), չուտէին (45), չէր (79, 173), չելանէր (150), չիշխէր (213); Ա նցյա լ կատարյալ, չասացաւ (37), չընտրեաց (44), չլաաւ (50), չետ (65, 170), չխնդրեաց (171), չասաց (173), չզբօսա ւ (212), չյարոյց (212): Առաջին ապառնի, չուտիցեմք (30), չիցես (103), չիցէ (171): Դերբայների հետ. չգալոյ (150), չլինելու (49), չապաշխարելովս (39): Ձ + գոյական կազմություններից առկա է միայն չգա զա ն բառը. «՛Իսկ գազանք

I |],ւ|.ք*ԵՆ.Տ1' Հք|'1,ՀՍ.ՆՆԻ4ՈԱ.*1< 2000112 Դ

„ ж ш о ո տ ս ն պ ո ր տ ի ւ Օ ա մ փ ո փ ե Օ ի բ Ր Ա չ գ ա զ ա Օ ս . . . ե , ա ր դ զ գ ա զ ա ն ս ն եւ

օ ա ն ս ա ա պ է ս « ա ն ա չ ե մ բ . ( 1 2 7 ) : ժ ո ղ ո վ ր դ ա խ ո ս ա կ ց ա կ ա ն կ ն ի ր ա ն ե ն ն ա ե ..... ...Լ... ...... ■ I ■ I ք Տ ւ1.Հ1|1հ IIIГ2 ■! шПш |Т т) Г*У հոէ քւ

սործաոում են փիւիսոփա, պաետիկոս բառերը. մանավանդ, երբ խոսբր վերա- րեր„ ,մ I. հունական իրականությանը. «եւ արդ Աք». Ի ւունաց հեթանոս ոք իցէ, որ պուետիկոսացն անսայցէ... իսկ եթէ փխիսոփոս իցէ...» (12): Ս՜Ի շարք անձնա- (աւններ Ոսւրազատ 1ւն պւսհե| ասորերեն հնչյանակագմր. -Իսկ թագատրութեան աոաջինն զՕմուե|է և «|0ա ւո.Ո1. ե ղԴսււթայ...» (157): «վայրապար ասեն զի և Օհշոաւյ, որդտյ Նսււհայ. (100): «Եւ ասէ Ադիշա ցԴեեզի» (212):

ր)ՍՆԿՆՈԴ,Ա.ԿԱ>ն Ա Ռ Ա ՆԱ ՆւԱ Ա ՏԿՈ ԻԹ Օ Ո ԻՆՆԵ ք

ՄեկՕոդական գրականությունն արժևորվում է հիմնականում պատմական, բանասիրական հայեցակետերից: ք»ւսյց անժխտելի է նաե այդօրինակ գրականության դերը՝ կապված լեզվական զանազան խնդիրների հետ: Այս առումով քննության առարկա սկզբնաղբյուրի բավական ուշագրավ է: Բազմաթիվ հատվածներում մեկնվում-բացատրվում են եբրայերեն բառեր ու ոճեր՜ փաստորեՕ կատարելով աոաջին բացատրական բառարանի դերը: Հաճախ Եմեսացին, քննելով Աստվա- ծսւշնչի այս կամ այն հատվածը, անհրաժեշտ պարզաբանումներ է կատարում՛ համեմատելով այլ լեզուների հետ: Քանի որ ալս կարգի օրինակները որոշ լեզվաբանական արժեք են ներկայացնում, չսահմանափակվենք մեկ-երկու նմուշներով. Ս,ստվածսւշնչի «Ի սկզբանէ արար Աստուած զերկին և զերկիր» հատվածի քննության մեջ հեդինակը հուշում է, որ «ոչ ի սկզբանէ ասէ եբրայեցին, այլ ի գլխոյ»: Կամ՜ «Եւ հոզի Աստուծոյ շրջէր ի վերայ ջուրց» (Ծննդ. Ա 2) հատվածի վերաբերյալ գրում է. «Զշրջէրն ոչ ի դէպ հաւաստեաւ թարգմսւնեայ է. զի մի բան է հեբրայեցին. եւ միով բանիւն երկուս երեսս չմարթի թարգմանել յայլ լեզու» (8У. Ս,պա նա նշում է եբրայերենում շրջէր-ի բազմիմաստությունը, «ոդոքէր. շարժէր. շրջէր ի վերայ»: «Դիր, ասէ, զձեոն քո ընդ երանսոք իմովք. (Ծննդ. Ի Դ 2) հատվածի կապակցությամբ Եվսեբիոսը գրում է, որ հունարենում ավելի պարկեշտ թարգմանություն է, որովհետև «եբրայեցին զաոնացի անդամոցն իսկ ասաց, անդ հրամայէ դնել զձեոն, զի ի թւպատութիւնն՛ յԱստուծոյ ուխտն երդնոլցու» (70): Կան բազմաթիվ օրինակներ, որոնց իմաստային տարտամությունը կամ սխալ ըմբռնումը Եմեսացին բացատրում է եբրայերենի ուղղագրության առանձնահատկություններով, ընդհանրապես նշում Աստվածաշնչի բնագրի լեզվի յուրահատկությունները: Նա նկատում է, որ եբրայերենում անձի մասին խոսելիս օգտագործվում է հոգնակի ձև. «որպէս թէ զանձնէ ոք ասիցէ՝ գրեցաք, փոխանակ ասելու թէ ԳԲեցի» (52): Խոսելով եբրայերեն սովր և սուր բառերի թարգմանության շփոթի մասին՝ Եմեսացին նշում է և դրա պատճառը, «քանզի զուն և զով հեգենայն ոչ ընտրէ ի միմեանց» (92): Նա հուշում է, որ մի քանի բառերի շփոթումը հետևանք է մայր լեզվում

2 0 0 0 ԵվՍԵԲԻՈՍ ԵՄԵՍԱ5ՈԻ «ՄԵԿՆՈԻԹԻԻՆՔ»-Ի... Գ 113

ձայնավորների չգրությսւն: Օրինակ, կր հնչյունախումբը կարող է կարդացվել կեր, կուր, կոր: Բերենք որոշ օրինակներ, որտեղ բաոի բացատրություն-մեկնություններ են, այսինքն' դրանք բաոարանագրսւյին արժեք ունեն: «Մի' մնասցէ հոգի իմ ի մարդիկդ այդ» (Ծննդ. Ջ 3): Հեղինակը նկատում է, որ հոգի այստեղ նշանակում է «կյանք» (43): Ի դեպ, այս իմաստը Ն ՀԲ -0 հղում է Աստվածաշնչից: «Իսկ հեբրա- յեցին Ա ասորին զժամանակն վախճան ասեն կամ կատարած. (44): Այս բացատրությունը վերաբերում է «ժամանակ ամենայն մարդոյ եկեալ հասեալ է աոաջի իմ» (Ծննդ. Զ 13) հատվածին: Շունչ բաոի «կյանք» իմաստը բառարաններում հստակ չէ: Հիմք ընդունելով Ծննդոց գրքի «բայց զմիս արեամբ շնչոյ մի' ուտիցէք, քանզի եւ զձեր արիւն շնչոյ խ նդրեցից. ի ձեոաց ամենայն գազանաց խնդրեցից...» (Թ . 4) հատվածը՝ հեղինակը պարզաբանում է. «Շունչ աստ զկեանս նշանակէ զմարդոյ Ա անասնոյ» (448): «Եւ ի վերայ Եդովմայ թաւթափեցից զկաւշիկս իմ» (Սաղմ, ճ է ) : Եմեսացին նկատում է , որ կոշիկ այս համատեքստում նշանակում է «ոտք» (101): Ի դեպ, այս իմաստը բառարաններում արձանագրված չէ: Նշենք նաև, որ Սաղմոսներից բերված վերոհիշյալ հատվածը հայերեն Աստվածաշնչում մի քիչ այլ է. «Ցեդովմէ ուղղեցից զգնացս իմ...» (Սաղմ, Տ է 10):

«Եւ ի վերայ մեռելոց մի' կործիցիք Ա գիր կտեալ յանդամս ձեր մի ւսոնիցէք» (Ղեւտ. ԻԱ 5): Գիր կտեմ կապակցությունը որպես գլխաբառ (բառահոդված) Ն ՀԲ - ն չունի: Արմատական բառարանում կուտ «սպի» բառի տակ նշվում է գիր կտեալ կապակցությունը՝ «մահտեսիների ձեռքի վրա բանված պատկեր, հաջի արած» բացատրությամբ: Եմեսացու' ներքոհիշյալ բացատրությունն ավելի պարզ է ու համապատասխան վկայության հետ աղերսվող. «Գիր կտեալ' զցտելն... եւ կամ թէ զեգիպտացւոց սովորութիւնն' որ զբազուկսն հերձատեն դանակաւք» (132): Հերձակ բաոի աոաջին վկայությունը, գուցե Ա միակ, գտնում ենք այս գրքում. «Հերձակ կամ զնետն կոչէ կամ' զնպատակն յոր ձգէր» (171): Աստվածաշնչում (Սաղմ Ի 20) բառին համանիշ է փքին-ը: Հետ ևյա լ ընդգծված բառերի բացատրությունն էլ թերևս աոաջինը տալիս է այս գիրքը. «Քերեթին աղեղնաւորք են, եւ ուիելեթին' պար- սաւորք» (187): Ն ՀԲ -ն էլ վկայում է այս եզակի օրինակը: Մեկնվում են նաև բա- ղանտ բեթ եւ բազմաթիվ այլ բառեր: Եմեսացին տալիս է նաև եբրայերեն բառերի համանշության ցանկ, այսպես. «Քանզի եբրայեցին այլ եւ այլ անուամբք կոչէ Ջաստուած, մերթ է լ , մերթ 6ա հ, եւ մերթ Ադոնայի եւ մերթ Եղուիմ» (45):

Ինչպես տեսանք, Եմեսացին բազմաթիվ տեղեկություններ է հաղորդում այլ լեզուների վերաբերյալ: Այս առումով գնահատելի է երկի ճանաչողական արժեքը: Հետաքրքրական են նաև լեզվաբանական որոշ տերմիններ ու հասկացություններ, որոնք վւաստորեն գիտության այս բնագավառին վերաբերող աոաջին տեղեկություններն են: Բերենք մեր նկատած օրինակները:

Բազմաբար, միաբար. «հոգնակի և եզակի»: Եթե առաջինի' որպես լեզվաբանական տերմինի վկայություն կա Ն Հ Բ -пиГ Եզնիկից, ապա միաբար-ով բառարանը վկայություն չի նշում: Եմեսացու թարգմանիչը այս բառերն օգտագործում է «Աստուած» բառի մասին խոսելիս, որոնք մայր լեզվում նույն ձևով են գրվում: «Իսկ Աստուածսն ասել կամ Աստուած իսկ' նովին նշագրովք գրի եւ զնոյն աոանձին գրեալ չէ մարթ իմանալ թէ միաբար իցէ եւ կամ թէ բազմաբար» (32):

114 Դ |.,Ս,ՎՐ1;Ն8Ի Հքւ՚ւՀՍ/է/^ԻԱՕՍ-Ն___________. 2 М 0

Ա ա յն ա ա ր .ձ ա յն ա վ ո ր » , ա ն ձ ա յն « բ ա ղ ա ձ ա յն » , ն շ ա ն ա գ ի ր ա ո , հ ն չ յ ա կ տ ե ր

մ ի ն ն ե ր ի ն ն ա յն պ ե ս Ո ա ն դ ի պ ա մ ե ն բ ա ,ս ч р р т *. ա , զ ձ ա յն ա ա ր ն շ ա ն ա գ ի ր ս ն пՕդ ա ն ձ ա յն ս խ ա ռ ն ի ն ո չ գ ր ի ց ե ն ա յ, մ ի ա յն

զ ա ն ձ ա յն ս - (2 1 7 ) : Ш пи рр ե բ ր ա յե ր ե ն ի Ч Р П .М -.В * « « հ » է» ............. .’՚ էս |1рр1н փասից,. զձայնատրսն ա „ и. ш ,1 р ш р р ш п и ցուցանեն» (217):

ՎՍՈ„ 0շ1ւ, ե ն բ մ ի ա ր ա ր - ե զ ա կ ի . .|կ ս 4 ,ո .г-,-..«Р - ա յդ ի մ ա ս տ ո վ I. կ ի ր ա ո վ ա մ ե

մ ի ա ւո ր -ո . .. . .փ ո խ ա ն ա կ մ ի ա ա ր ի Օ ֊ զ բ ս ւ զ մ ա բ ա ր ն դ ն է , при|>.и յո ր ժ ա մ ա ս ի ց է ե ր -

կ հ « „ փ ո խ ա ն ա կ ա ս ե լո , թ է ե ր կ ի ն . (21Н ): Ե մ ե ս ա ց ի ն ն շ ո ւմ է տ ա ր բ ե ր ւ ե զ ա ն ե ր ա մ

ա ր ա կ ա ն ե ի գ ա կ ա ն ս ե ո ե ր ի ա ո կ ա ,ո ւթ ,ո ւն ը ե թ ա ր գ մ ա ն ո ւթ յա ն ժ ա մ ա ն ա կ դ ր ա ն ց

ս տ ե ղ ծ ա ծ դ ժ վ ա ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ը : Ե մ ե ս ա ց ո ւ « ա , թ ա ր գ մ ա ն ի չ ը «ա մ ա պ ա տ ա ս խ ա ն ա -

р ш р օ գ տ ա գ ո ր ծ ո ւմ I. ա ր ո ւա ր ա ր ե ի գ ա բ ա ր տ ե ր մ ի ն ն ե ր ,.. -Ե . բ ա զ ո ւ մ ի ն չ է . որ

, ե բ ր ա յե ց ի ն ա ր ո ւա բա ր ա ս ի ե . ի յո յն ն - ի գ ա բ ա ր . ,ո .ս ի ն ն ե . ծո վ ա ն դ ա ր ո ւա բ ա ր

ա ս ի ն եւ ի ,ո ,0(1՝ ի գ ա բ ա ր » (21Н ); «Ե ւ գմհւսՕ զ ո ր աս1. Ե ս ա ,ի թ1. գ ի ե ի ք ե զ Ա ս տ ո ւա ծ

| „ |,ւ մ եր ո չ գ ի տ է ս ւբ , ի գ ա բ ա ր ա ս ի . և. ի բ ե զ ն մ ի ա ,ն ա ս ե լո վ յա ,տ է , ե թ է ի գ ա բ ա ր է :

Եւ բ ա ն գ ի ի մ եր լե զ ո ւս չ ի » ա յն պ ի ս ի բ ա ն որ զ ա ,ն ն շ ա ն ա կ ի ց է , չկ ա ր ա ց ,ա ,տ

ա ո ն ե , ի ,>եզն ա ր ո ւա ր ա ՞ր ի ց է . ե թ է ի գ ա բ ա ր * (ն . տ .):

Հեգենա, .վա նկ. - -Քանզի զուն և զով եբրայեցի «եգենա յն ոչ րնտրէ ի միմ-

եսւնց- (92)3:Եմեսացին զգուշացնում է բաոացի թարգմանության վտանգից բերեյով օրի

նակներ. .Ամենայն լեզու, որ նոյնարանութեամբ ,ա „ |եզու թարգմանիցի, մթին սանի, զի որ աո մեզ երկին ասի. էբրայհցեբէն բազմաբար ասի թէ երկինք... սոյնպէս ,ամենայն ,եզուս իւրսւքաՕչիւթ արաբ աոանձինն բազում ինչ կա, եւ ,ա „ լեզաացն ո> գտանի. որւզէս յորժամ ասից!, եթէ «Որդի Ոարիւր եւ տասն ամաց էր Ցեսու որդի Նսււեայ» փոխանակ ասեյո,' եթէ էր ամաց Ոարիւր եւ տասանց. (219): Նսւ զգուշացնում է նաև ընդ նախդրի անպատեհ կիրաոութլանից. .քանզի եբրայեցին զընդն յաճախ վա րէ. (92)3:

Եմեսացու' լեզվաբանական որոշ հարցերի, թարգմանության խնդիրների ու դժվարությունների հետ կապված նկատառումները, որոնի հայերին ծանոթ են եղել մեր թարգմանական գրականության կազմավորման ակունքներից, անշուշտ նպաստել են հա, թարգմանական արվեստի այն որակի ստեղծմանը, որն առկայանում է V դարում: Եմեսացու գործերի հինգերորդդարյան թարգմանությունները դասական գրաբարի ,ավագու,ն նմուշներ են. որոնց լեզվական բծախնդիր քննությունն անշուշտ կնպաստի V դարի գրաբարի մի շարք իրողությունների ու օրինաչափությունների լուսաբանմանը:

■' Ընդ նաիւդրի օրինակը, սւնյուշտ. Яиц րարւ)մանյինն է:

2000 ԱՆՀԱՑՏ ՊԱՏԱՌԻԿ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ Կ8ԱՆՔԻՑ Գ 115

Ա Ն Հ Ա Յ Տ ՊԱՏԱՌԻԿ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ ԿՅԱՆՔԻՑ

Երջանկահիշատակ Գևորգ Զ Չորեք չյան Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսն իրավամբ 20-րդ դարի այն մեծագույն հայ անհատներից է, որոնց կյանքն ու գործունեությունը դեոևս կարոտ են խոր ուսումնասիրության:

1869 թվականին Նոր Նախիջևան քաղաքում ծնված ապագա կաթողիկոսը 20 տարեկանից սարկավագ ձեռնադրվելով և ապա մինչև իր մահը' 1954 թվականը' 65 տարի, անձանձրույթ և լիակատար նվիրումով ծառայեց իր ժողովրդին ու Մայր Եկեղեցուն:

Այդ ծառայությունը դրսևորվեց ոչ միայն այնպիսի մեծագործություններում, ինչպես, օրինակ, իր տեղապահական և հետո նաև կաթողիկոսության շրջանին' ստալինյան բռնապետության ընթացքում, Հա յ Եկեղեցու, աոանձին թեմերի ու եկեղեցիների շահերի համար անդուլ և խելամիտ պայքարն էր, Հայրենական Մեծ պատերազմի ընթացքին ցուցաբերած մեծագույն ջանքերը հաղթանակն արագացնելու, ետպատերազմյան շրջանում աննախադեպ ներգաղթի կազմակերպումն ու Հայրենիքն անխուսաւիելի բաժանումից փրկելը, ոչ միայն քաղաքական, տնտեսական, ֆինանսական ու ոգեղեն առումներով Հայ Առաքելական Եկեղեցու հեղինակության և դիրքերի ամրապնդումն էր, այլև առօրյա ամենահասարակ հարցերում հոգևորականներին կամ պարզապես անհատ մարդկանց նկատմամբ անմնացորդ նվիրումով օգնության ձեռք մեկնելու Ձորեքչյանի սկզբունքներն ու արարքներն էին:

1999 թվականին լույս տեսած «վավերագրեր Հա յ Եկեղեցու պատմության» Ջ հատորում ամփոփված Գևորգ Ջ Ձորեքչյանի մասին պատմող բազմաթիվ նյութեր վառ ու փայլուն վկայագրերն են վերևում մեր կողմից նշած երևույթների:

Գիրքը կազմող պ. Սանդրո Բեհբուդյանի անգնահատելի աշխատանքը հայ ընթերցողին հնարավորություն է ընձեռում բազմիցս համոզվելու մեծագործ Հայրապետի կատարած աներևակայելի աշխատանքների և մարդկային մեծ ոգու մասին:

Ձորեքչյանի-բազմաթիվ նամակները, ուղղված Ի. Ստալինին, Լ. Բերիւսյին, Հա յաստանի կառավարությանը, ա յդ տարիների համար ապշեցնող համարձակությամբ առաջ են քաշում Հա յ Եկեղեցուն և մեր Հայրենիքին վերաբերող հանգուցային հարցեր: Հիշատակելի են, օրինակ. Հա յ Եկեղեցու տարբեր թեմերի վերականգնման, եկեղեցիների վերստացման, պատերազմական և ետպատերազմական շրջանում կատարված օգնությունների, կաթողիկոսական ընտրությունների հիմնա- խնդիրների. Սևանա լճի հիմնահարցի, հայերենի ուղղագրության մասին գրությունները (տե'ս վերը նշվ. հատորը, N9 № 19, 28, 43, 45, 100-101, 141, 143, 148, 149, 153, 164, 165, 175, 176, 186, 197, 199, 200, 225, 228, 234 և այլն): Սակայն քիչ չեն նաև պարզապես այն փաստաթղթերը, որոնցում խոսվում է առօրյա խնդիրների, առանձին հոգևորականների և անհատ մարդկանց հոգսերի մասին (տե'ս նշվ. աշխ., N8 N9 139, 140, 151, 152, 155, 156, 157, 170, 241 և այլն):

116 Գ ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ ք»ԱՔՈԻԿ8Ս,Ն 2000

Նման փաստաթղթերը բազմաթիվ և0:Բազմաթիվ և0 նաև Կաթողիկոսի կատարած ամևնատարբևր բարեգործո,թյո.ն-

ոսոհ մասհն հո.?ևրն ... տարրեր անհատական գրություններդ որոնք, հարկավ, հև- „„ա րպ ո..! (|ш|п. 1.0 I;', աոավե, ,րաց0ե|ո. և ամրոդշացՕև,ո. Դևորգ !Հ Կաթողիկոսի

1|եՆ ՚2 օ .1ի հետաքրքիր փաստաթուղթ այժմ կուզենայինք ներկայացնել ընթերցողին: 191.1 թվականին Դևորգ վարդապետ Զորեքչյանը նշանակվում է. .,որ .,ախի-

»ևւսՕի առաջնորդական փոխանորդ: Իր աշխատանքային բուռն գործունեության րնթացքում Գևորգ վարդապետն զբաղվո.մ I. նաև մանկավարժական աշխատանքով բարեգործությամբ, սատար կանգնում խե,ամիտ և ընչազուրկ ոաանողներին, որոնց ուսման վճար հայթայթե,ր դժվար ... պատվարեր գործ Էր...

1976 թվականին երջանկահիշատակ վա զգեն Ա Կաթողիկոսի անունով ստաց- վԱ ց մի նամակ Ռոստով քաղաքում բնակվող «ա րիկ Կորմանուկյանից: Նամակն սւսանց խմբագրումների և ամրոդշաթյամր մեջ րերե,ով՛ կարող ենք պատկերա3ո.մ

տալ ղեպքերի րնթսւցքի մասին:

.1 1/1-76 թվ.Ձ ե ր դ Ս ր բո ւթ յուն Ա մ ե ն ա յն Հ ա յո ց Պ ա տ ր ի ա ր ք վ ա զ գ ե ն Ա .

Щи նսւմակր Սեզ Է գրում նախորդ Ամենայն Հայոց Պատրիարք Դևորգ Ա Աո- րեքչյանցի (որից Դուք. Զերդ Սրբություն, ժաոանգել եք Ամենայն Հայոց Պատրիարքի տիտղոսը) զարմուհին: Իմ մոր հարազատ հայրր և Զորեքչյանցի հարազատ մայրը հարազատ քույր ե եղբայր են: Հետևաբար Դևորգ 6-րդը իմ քեոին Է:

Իմ ազգանունը Կորմանուկյան Է* «ա րիկ խաչեխպիրովնա, իսկ մորս օրիորդական ազգանունը՛ Կիրպոյան: ես 67 տարեկան եմ, թոշակառու, 2-րդ կարգի հաշմանդամ: Ապրում եմ քաղաք Ռոստով, 344012. Ցելինոգրադյւսն փ. 6/11. բն. 5:

Դևորգ 6-րդ Չորևքչյսւնցի և իր մոր՜ իմ տատիկի լուսանկարները ես արձանագրությամբ նվիրել եմ ձեր հայկական Սուրբ Խ ա չ թանգարանին (թերևս նկատի ունի Սուրբ Խաչ եկեղեցուն կից թանգարանը - Հ. Թ.): Իսկ փաստաթուղթը իմ քեոու ան- ցյալ (մի) բարի գործի մասին ուղարկում եմ Զեզ, թերևս ձեզ մոտ' Էջմիսւծնում կա թանգարան, որտեղ այն կպահվի իբրև իմ քեռու՛ նախկին Պատրիարք ԴԱորգ Զ Զորեքչյանցի բարի գործի խորհրդանիշ:

Իմ քեոին Դոնի Ռոստովում վարդապետ եղած ժամանակ օգնել Է քրոջս՝ Օու- շանիկին, Դոգոևյան գիմնազիայում սովորելու, քանզի մեր ծնողները հնարավորությունից զրկված Էին վճարելու իմ քրոջ' գիմնազիայում սովորելու վարձը: Իմ քեոին' Դևորգ Զ . դիմել Է Ռոստովի ամենահարուստ մարդուն’ Ս. Դ . Սրաբիոնովին. որը և վճարել Է քրոջս ուսման վարձը, մինչև որ նա ավարտել Է Դոգոևյան գիմնազիան:

Ուղարկում եմ Զեզ, Զերդ Սրբություն, մի փաստաթուղթ, որն ինձ համար պատմական նշանակություն ունի:

Հանդեպ Զեզ ունեցած խորին հարգանոք՝Կորմանուկյան Ջ- Խ.»:

2000 ԱՆՀԱՑՏ ՊԱՏԱՌԻԿ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ ԿՅԱՆՔԻՑ Գ 117

«Սիրիր Մերձավորիդ...»:Այս նամակը կարդա՜լիս աոաջին միտքը, որ ունենում ես' սա է:Ս. Ավետարանի խոսքը, որն իրապես կիրաոել է երիտասարդ Գևորգ վարդա

պետը: Չ է՞ որ մի փոքր բարի գործը, մեկ անգամ արված բարությունը, անձնական բարի օրինակը տասնյակ քսւրոզ ու բարոյախրատական ճաոեր արժեն:

Գևորգ Ձորեքչյանի հավատամքը դրսևորվել է և' այս մասնավոր դեպքում, և' ետայսու՝ իր ողջ հոգևոր ծառայության ընթացքում:

Պատրաստի հագուստեղեն արտադրող և վաճառական, հայազգի Սրաբիոնով- ները իրավամբ համարվել են դարասկզբի հայաշատ Ռոստովի մեծահարուստներից: Նամակին կցված փաստաթուղթը Սրաբիոնովի մանածագործարանի պաշտոնաթերթիկի վրա գրված մի նամակ է , որով վստահեցվում է Գևորգ վարդապետ Չորեքչյանին Շուշանիկ Կորմանուկյանի ուսման վարձը վճարելու պարտավորությունն ստանձնելու մասին: Այն թվագրված է 1915 թվականի հոկտեմբեր 8:

«Նորին Սրբազնություն Չորեքչյանց վարդապետին.Համաձայն Ձեր՝ աո ինձ ուղղված գրավոր առաջարկին, սույնին կից հղում եմ

հիսուն (50) ռուբլի, իբրև ուսման վարձ այրի Գեղեցիկ Կորմանուկյանի դստեր' Շուշանիկի' Գոգոևյան իգական գիմնազիայում այս տարի սովորելու իրավունքի: Գոգոևյան գիմնազիայում Շուշանիկ Կորմանուկյանի հետագա ուսման տարիներին մինչև ավարտելն ուսման իրավունքի վարձը ժամանակին կմուծեմ ես:

Անկեղծ հարգանքով'

(ստորագրություն)»:

...Թե ի՜նչ է եղել երիտասարդ գիմնազիստուհու հետագա ճակատագիրը' անհայտ է : Դժվար տարիներ էին: Համաշխարհային աոաջին պատերազմ, գաղթ, ապա' հեղափոխություն, քաղաքացիական պատերազմ, սով, աքսոր...

Երիտասարդ վարդապետ Գևորգ Ձորեքչյանի ճակատագիրը, սակայն, մեզ հայտնի է: Հայտնի է նաև հավատամքը' բարություն, հոգածություն, սեր բոլորի նկատմամբ' մերձավորի կամ օտարի, մեծի կամ փոքրի:

Ա յդ հավատամքն առաջնորդեց նրան մինչև Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի գահը, մինչև Ս. Գրիգոր Լուսավորչի ժառանգորդի կարգավիճակը: -

Եվ այղ հավատամքը եղա վ նրա հետ մինչև մահ...Հավանական է , որ այլևս ողջ չէ նաև նամակի հեղինակը, սակայն իր բա ղ

ձանքն իրականացել է : Այս փաստաթուղթը տեղ է գտել Հին վեհարան-թանգարա- նում* Գևորգ Զորեքչյան կաթողիկոսի նախկին բնակարանում, մի վայր, որտեղ այնքա՜ն կարևոր գործեր են կատարվել ու փաստաթղթեր գրվել տասնյակ կաթողիկոսների ձեռքով ու թելադրանքով:

Եվ դրանց կողքին է նաև սա' մի բարի գործի փոքրիկ հիշատակը...

ՀՈ Վ ՀԱ ՆՆԵՍ Ռ ԱՔՈՒԿՅԱՆ

1 1 8 Դ ժ .-տ . ր ո ր ի 2000

Ժ.-Տ- ԲՈՐԻ

ՈՍԿԱՆ ԵՐԵՎԱՆՑՈԻ ՏՊԱՐԱՆԻ* ՃԱԿԱՏԱԳԻՐԸմ ա ր ս ա լո ի ս **

Հայերը պատմության մեշ կարևոր տեդ ЬО գրավում քաղաքակրթված հնացողն ժողովուրդների շարքում: Արարատ ւեոը. որր եղել Ւ. նրանց ա զգա բա ն օրրանը, այսօր 11 հանդիսանում է նրանց կրոնական Ա քաղաքական հարաբերությունների կենտրոնր, հսւկաոսւկ նրան, որ բազմաթիվ դարերից Ի Վ&Ո ավարարությոմահրի և տիրապետության նպատակով կատարված ներխուժողներն ու ասպատակաթյուն- ները. ինչպես նաև վաճառականության անհրաժեշտությունը հրեաների նման նրանց ցրել ու սփոել են Ասիայի ե Եվրոպայի գրեթե Րո|ոՐ երկրներո.մ:

Նրանց գւխավոր եկեդեցին. որ կարծվում I., թե «իմնվե| է չորրորդ դարի սկզբին Ս. Գրիգոր Աուսավորչի կոդմից, Սուրբ 1.'շմիածիՕն է. Արարատ |եոան ստորոտում. Երևանից 10-12 մդոն հեոու: վերջինս մայրաքաղաքն 1. Պարսկահայաստանի, որը 1827 р. դարձկ I. (Ւուսահայաստան: Այս հռչակավոր սրբավայրը, ուր յուրաքանչյուր հայ հավատացյալ իր կյանքում գոնե մեկ անգամ պարտք էր զգում ուխտի գնալու, բարձրանում է մի ընդարձակ վանքի մեշտեդում. որ նստավայրն է Ծայրա- (|ույն Պատրիարքի կամ Ամենայն Հայոց կաթողիկոսի ու նրա վարդապետների, որոնք, ըստ Հայ Եկեդևցու նվիրապետության, կրոնավորների մասնավոր մի կարգ են և իրենց ազգի մեշ կազմում են գրագետ և գիտնական մարդկանց մի մարմին1:

Հայերը բոլոր ժամանակներում իրենց իմացական հատկություններով կարողացել են զատորոշվել բարբարոս ժոդովուրդներից, որոնք հաջորդաբար նվաճել են նրանց: Դեոևս Զ դսւրից նրանք ունեին ազգային գրականություն և մեծ թվով պատմական կարևոր ստեղծագործություններ, սակայն մինչև ժ է դարի կեսերը չեն ունեցել իրենց լեզվով հրատարակված տպագիր ոչ մեկ գիրք՞':

Ձեոագիր Աստվածաշունչ մատյանների և ծիսական այլ գրքերի հետզհետե աճող սղությունը, ինչպես նաև այն անհաշիվ սխսղներն ու փոփոխակները, որ ներկայացնում էր յուրաքանչյուր բնագրի ընդօրինակությունը, հայ հոգևորա-

Ս ոգն գ ր վ ա ծք ր ք ա ղ վ ա ծ է Ժ Թ դա րի ֆ ր ա ն ս ի ա ցի գ ր ո ղ ն բ ա ն ա ս ե ր Ժ .- Տ . ք՝որիի «Տ պ ա ո ս ն ի

ս կ զբն ա վո րում ը Ս ՛արսելում» խ ո րա գր ո վ գ ր ք ի ց : ԴիՈՔԸ հ ր ա տ ա ր ա կ վ ա ծ է Ս ՛ա րսելում 1Н58 թ .: Հ ե ղ ի

նա կը պ ա տ մ ա կ ա ն բ ա զ մ ա թ ի վ փ ա ս տ ա թ ղթ ե ր ի և ա ր խ ի վա յին ն յութ երի հիմա ն վր ա մա նր ա մա ս նորեն

նկա րա գրում է ա յն բա զո ւմ ա ր գ ե յք ն ե ր ն ու դժ վա ր ութ յո ւն ն եր ը , որ ոն ց ե ն թ ա ր կ վ ե լ են Ո սկա ն Ե րևա ն ցի Տ

ու նրա հա ջորդները Ս՛արսելում ի ր են ց գ ր ա հ ր ա տ ա ր ա կ չա կ ա ն տ ա ս ն ա մ յա գո ր ծո ւն եո ւթ յա ն ընթա ցքուս'

Դ ր վ ա ծ ք ի վ ե ր նա գի ր ը թա րգմսւնշինն է :

1 ТоигпсГиП. Кс1а!к՝п (Тип \ о \ а г с մս 1 .с \а м . հրա տ . 1717 . Կ ա յսերա կ ա ն տ պ ա րա ն , հա տ . Р . էջ 531 Ա

շա ր ., նա և Էջ 4<>2 Ա չա ր : |էԼ В о г * . Л п п сш с. Էջ 4 9 . 5 1 . 136 ե չա ր .:• •

Հ ա վ ա ն ա բա ր հեղ ինա կի ն Տա լտ նի չե ն ե ղե լ Հ ա կ ո բ Մ ե ղ ա պ ա ր տ ի Ճ րա սւա րա կութ»ուն2երը.

որ ոնք տ պ ա գր վ ե լ ե ն 16-րդ դա րի ս կ զ բի ն I թարգս՛.ւ:

2000 ՈՍԿԱՆ ԵՐեՎԱՆՑՈՒ ՏՊԱՐԱՆԻ... Գ 119

կասությանն ի վերջո զգալ են տալիս տպագրության դիմելու բացարձակ անհրաժեշտությունը:

1662 թ. էջմիածնում գումարված ազգային-եկեղեցական ժողովը որոշում է ընդունում, որ բարձրաստիճան մի հոգևորական ուղարկվի Եվրոպա' այնտեղ հիմնելու տպագրական մի հաստատություն Ա հրատարակելու այն բոլոր գրքերը, որոնց գործածությունը հայերի մեշ աոավել հաճախակի էր Ա ընդհանուր:

Այս որոշումը գործադրելու նպատակով է , որ Հակոբ Կարակտրի* Կաթողիկոսը նշանակում և, որպես իր փոխանորդը (նվիրակ), մասնավոր առաքելությամբ Եվրոպա է գործուղում Ոսկան Երեանցուն, որը միաժամանակ Ցուշուավանի** արքեպիսկոպոսն էր Ա աստվածաբանության դոկտոր' վարդապետ2:

Այս հոգևոր առաջնորդը. Ծայրագույն Պատրիարքի հրահանգի համաձայն, մեկնում է նախ Հռոմ, որտեղ մնում է շուրջ տասնհինգ ամիս: Ապա 1664 թ. այնտեղից անցնում է Ամստերդամ, ուր փորագրել և ձուլել է տալիս հայկական տառեր և հիմնում իր մասնավոր առաքելության առարկան հանդիսացող տպագրական մի արհեստանոց: Ն ա այդ արհեստանոցը կոչում է «Սուրբ էջմիածնի Ա Սուրբ Սարգիս Զորավարի անվան տպարան»:

Այս հաստատության առաջին հրատարակությունն է լինում քառածալ մի Աստվածաշունչ***, որը տպագրվում է 1666 թվականին Ոսկան ԵրԱանցու կողմից իր եղբորորդու Սողոմոն սարկավագ ԼԱոնյանի գործակցությամբ: Հետագա տարիներին լույս են տեսնում բազմաթիվ այլ հատորներ, որոնց թվում նաև 1668 թվականը կրող ութածալ մի «Նոր Կտակարան»: Բայց թվում է, թե Ոսկանը, որը դավանում էր ուղղափառ հավատը, վերջում ինչ-որ խղճահարություն, ներքին մի անհանգստություն է զգում, որ այդպես կաթողիկե գրքեր է տպագրում հերետիկոսներով բնակեցված մի քաղաքում, ուստի ծրագրում է թողնել Հոլանդիան' մեկնելու համար Ֆրանսիա3:

Արդարև, 1669 թ. մայիսի 21-ին նա արդեն Ֆրանսիայում է, որտեղից լատիներեն լեզվով մի նամակ է ուղարկում Աուդովիկոս ԺԴ-ին: Նամակում նա հիացմունքի ամենաջերմ զգացումներ է արտահայտում Ֆրանսիայի այս մեծ միապետի

* Խ ո ս ք ը Հ ա կ ո բ Դ Ջ ո ւ ղ ա յե ց ի կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ի (1 6 5 5 -1 6 8 0 ) մ ա սի ն է (թ ա ր ց.):

Խ ո ս ք ը վ ե ր ա բ ե ր ո ւմ է Ո ւշիի Ս ուրբ Ս ա րգիս ե կ ե ղ ե ցո ւն , որի ա ուս շնորդ ն է ե ղ ե լ Ոսկա ն

ե ր և ա ն ց ի ն 1655-ի ց 1662 թ թ . (թ ա ր ց մ .):

2 К к Ь а п ] Տ ա ւօ ո . Н151011С сгШ цие ժս угсих Т М а т е М , հր ա տ . 1685 , է շ 2 8 2 , նա և՛ 11ւտէօւո: ա է պ ս օ ճշտ

У егсю пз ժս пои усаи Т «>1атсп 1 , հր ա տ . 1690 , Էշ 196 : Ь е Լ օ ո շ , В |Ы ю 1 сс а васга , հր ա տ . 1709 , հ ա տ . Ս,, Էշ

2 3 3 : յ . Э д ы - М а г в п , Мёш01ГС5 հւտէօոցսշտ е1 ^օտ ա բհւգսշտ 5иг Г А г т с т с , հա տ . Ս,, Էշ 4 4 5 , ո ր տ ե ղ նշվա ծ

Է Հ ա կ ո բ Դ կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ի ա ն ո ւն ը , որը գա հա կ ա լեք Է 1665-ի ց մ ի ն չև 1680 թ վ ա կա ն ը:

Հ ա վ ա ն ա բ ա ր հե ղ ին ա կ ը նկա տ ի ունի Ա ս տ վա ծա շնչի ա ոա շին տ պ ա ցի ր հրա տ ա րա կությունը:

Հա յտ ն ի Է ս ա կա յն , որ մ ի ն չ ա յդ տ պ ա րա ն ն ունեցել Է մի քա նի ա յլ հրա տ ա րա կություններ (թ ա րց.):

3 <1բտատ \՚օ1սոէՅՏ 1'սւէ ցսօմ 1уробгар1иа ..., ц иас а ш с а Гисга! арий հ շռւճօտ Апи1егс1аш а(1 ПЬпя

саШ оИ сс» К о т а п о г и т т о (1 о с о т р о п с п с 1 и т . Ш а т М а я Б ^ а е էոոտէս1ւէ» (Ջ մ յա ո ն ա հ ա յե ր ի ա ղ ե ր ս ա ցի ր ը

Պ ր ո վ ա ն ս ի ց ա վ ա ո ա պ ե տ ի ն և տ ե ղ ի ա ր ղ ա ր ա ղ ա տ ո ւթ յա ն խ ո րհր դա կ ա ն ն ե րին ՝ ք ա ղ վ ա ծ (ձոնիֆա սի

տ ե ղ ե կ ա ց ր ի ց . տսւէօ (1օտ Л ггйи Աս р а г ! с т с м <1с Р гоусп се. հ ա տ . Ս, Էշ 412 :

120 Դ сЬ-Տ. ППГ’Г» 2000

Ոէս0„հա և խնդրում Օրան, пр Փարիզի Թագավորական գրադարանի համար ոաոեհաճի ընդունել իր հրսաւսւրակած համական ԱստվածաշՕչից մի օրինակ-»:

Ոսկանը >ի բավարարվում իր ա,ս աոաջին դիմումով: Ն ա գափս Է Փարիզ ե հռչակավոր արևելագետ, ազնվատոհմ ասպետ Աորան դ ՚Ա ր վ ^ լի գործուն միջնոր- դաթյւսմբ 1669 (». օգոստոսի М-ին թագավորից ստանում .թայ|տվո.թյո.ն հաստատելու տպարան I .իոնում կամ Մար սելում ե կամ թագա վորա կա ն որևէ шц քսւդա- |(Ո„ք տպագրելու համար հայերեն լեզվով ամեն տեսակ գրքեր, որոնք) մեծ օգտակարություն կարոդ են ունենալ հասարակությանր և մեծապես հեյ>տացնե| արևել

յան լեզուների իմացությունը**:Щи առանձնաշնորհման մասին վկայող թագավորական գիրը, շարադրված լա

տիներեն լեգվով, առաքվում I. արքունի դիվանապետ Սեգիեի կողմից և հանձնվում Ոսկանին' հայտնի գիտնական դոկտ. Ոփշար Սիմոնի ձեռքով, որի գրվածքներից ենք քադել այս Էշերում ընդգրկված տեղեկությունների մեկ մասը:

Ոսկան արքեպիսկոպոսը, որը քաշ ծանոթ Էր |ատիներհն ւեզվին, որոշ անհան- գրստություն Է զգում' կարդալով վերոհիշյալ առանձնաշնորհման մեշ տեդ գտած հետևյալ սահմանափակումր. -...պայմանով, որ այդ գրքերը կաթոլիկական, աոա- րևլական և հռոմեական Եկեղեցու կրոնին և հավատին հակառակ ոչինչ չպարու- նակեն*: Ոսկանի անհանգստության պատճառն այն չէր, որ իր համար ընդունելի չէր այս նախադասությունը, որր կարոդ էր միշտ մեկնարանվեւ իր իսկական իմաստով, այլ այն, որ նա երկյուղ էր կրում, թե հետագայում այն կարող էր պատրվակ ծառայել այլափոխելու, եղծելու և վերացնելու հայկական ծեսի գործածությունը Հայ |;կեղեցում: ւկսուհանղերձ վստահելով ֆրանսիական իշխանությունների ուդդամը- տությանն ու թագավորի հովանավորչությանը' նա հաշվի չի առնում այդ և որոշում է 1672 թ. վերջին ամիսներին Ամստերդամից Ս՛արսել տեղափոխել իր տպարանի սարքավորումները6:

Հոոմի Եկեղեցու ղեկավարութւունը, սակայն, հենց որ իմանում է այս որոշման մասին, իսկույն կոչ է ուղղում Ս՚արսելի թեմակալ եպիսկոպոսին ու հորդորում արթնամտություն՛ հայտնե|ով. որ Ոսկանը շարունակում է իր հարաբերությունները Հայոց կաթողիկոսի հետ: Ահա թե ինչու Պր. դը Ֆորբեն-ժւսնսոնը, որն այն ժամանակ զբաղեցնում էր մեր քաղաքի (Ս՚արսելի - ծնթ. թարգ.) առաջնորդական Աթոռը, նախ տպագրիչ արքեպիսկոպոսից պահանջում է «Հավատո մի դավանություն* համապատասխան Հռոմեական Եկեղեցու վարդապետությանը՝ գրված միաժամանակ հայերեն և լատիներեն ւեզուներով, ապա նոր տպարանը դնում է իր ընդհանուր փոխանորդի հսկողության տակ և վերջապես իրեն վերապահում տպարանի ապագա հրատարակությունները մեկնաբանել տալու իրավունքը հայոց լեզվին գիտակ մի կաթոլիկ քահանայի կողմից, որը հարմար ժամանակին կկանչվի Հռոմից:

՛՛ 1.Г I օոշ. 1осос11а!о, բերված է մի հատված Ոսկանի Ա ստ վա ծա ջնյից:

5 К ссисП <1ւտ Ас!с5, Т л я с ! М б м ж » <1ս С1сг§е Ос Ргалсс, й и ա-քօ. ւ 5 . со1 152-1 - В м п & сс . 1осоСИМО, Էջ 410:

(։ 1.с 1.0ПЕ. 1осо спаю , հատ Р . Էջ 469. ար նշվա ծ Է 1672 р . Ամսաերդամում ՕՈԱազրված հայերեն մ>

Սաղմոսարանի մասին:

ՈՍԿԱՆ ԵՐԵՎԱՆՑՈՒ ՏՊԱՐԱՆԻ... Գ 121

Այսպիսի իրավիճակում է ահա, որ Ոսկանն սկսում է գործի անցնել իր նոր հաստատության մեջ՜ պահպանելով .Սուրբ էջմիածնի Ա Սուրբ Սարգիս Զորավարի տպարան» նախկին անունը: Սկզբում նա հույս էր ունեցել, որ կկարողանա տպարանի բացումը կատարել իր սեփական միջոցներով իրականացնելով Հա յ Եկեղեցու ժամագրքի կամ Մաշտոցի աոաջին տպագրությունը 3000 օրինակ տպաքանակով ե 8 մեծադիր գծանկարներով, որոնց բնօրինակները պատրաստել էր տվել Կուն- դիե անունով մի փորագրիչի: Սակայն քանի որ որոշ ժամանակից ի վեր նա դրամական ոչ մի օգնություն չէր ստանում Արևելքի իր դավանակիցներից’ , ստիպված իրեն բաժնեկից է դարձնում մի երրորդ անձի' իր ծրագիրն իրագործելու համար: Այդ անձը Թադևոս անունով մի քահանա էր' նրա հայրենակիցը, որն ուղեկցել էր նրան Փարիզից Մարսել, ե որի ընտրությունը, որպես բաժնեկից, Ոսկանի կատարած ամենադժբախտ ընտրություններից մեկը եղավ, քանզի այս մարդու հետագա գործելակեպի ե վարմունքի մեջ ամեն ինչ թույլ էր տալիս մտածել, որ նա, առաջնորդված ինչ-որ թաքուն մի շահախնդրությունից, որ շատ ավելի ուժեղ էր, քան առերևույթ շահը, հետամուտ էր եղել բաժնեկից դաոնալու այն որոշակի նպատակադրումով, որ իր բոլոր ջանքերն ի գործ դնի' խափանելու ժամագրքի հրատարակությունը և պատճառ դառնալու տպագրական հաստատության կործանման8:

Ոսկանը մասնակից դարձնելով նրան այդ հատորի ինչպես ծախսերին, այնպես էլ օգուտներին, խոհեմությունն է ունենում սակայն իրեն վերապահելու դրա սրբագրությունն ու տպագրությունը: Ա յդ ցույց է տալիս 1673 թվակիր այն համաձայնագիրը, որով պայմանավորվող երկու կողմից յուրաքանչյուրը պարտավորվում էր հայթայթել հազար դահեկան' բանվորներին աշխատավարձ վճարելու, տպագրական թուղթ և ամեն տեսակ անհրաժեշտ պիտույքներ գնելու համար այն պայմանով, որ գործն ավարտվելուց հետո արքեպիսկոպոսը իրավունք էր ունենալու ընդհանուր տպաքանակից նախապես իր համար վերցնելու «երեք հարյուր հիսուն օրինակ ժամագիրք սրբագրության աշխատանքը կատարելու և տպագրության գործը ղեկավարելու դիմաց», իսկ մնացածը բաժանվելու էր երկու հավասար մասերի9:

Հետագա դեպքերը, սակայն, չուշացան ապացուցելու Ոսկանի ձեռք առած նախազգուշությունների անբավարարությունը: Արդարև, ժամագրքի առաջին պրակը հազիվ ՛մամուլի տակ էր դրված, որ Թադևոս ն սկսում է ամեն կարգի արգելքներ հարուցել և, եթե իրոք հավատ պիտի ընծայենք զմյուռնահայերի խնդրանքին, որը նշել ենք արդեն, այս բաժնեկից քահանայի («մի մարդ, որ անարժան է ոչ միայն քահանա, այլ նույնիսկ քրիստոնյա կոչվելու»)10 վատ վարմունքին և չդադարող թշնամանքներին պետք է վերագրել տպագրիչ արքեպիսկոպոսի մահը:

’ Ոսկանն այդ մասին գանգատվում է հենց գրքի առածաբանում:8 •Տ| НН օէժւէւտ ոօտէոաւ 1уроегарЫат ճշտւուշտէւտ е! васпйас ոօտԱ-ас ехИтДОй» .Եթե դուք նրան

հավատաք, ապա կքանդեք մեր տպարանը Ա կոչնչացնեք մեր գիտությունը. (ՋմյուոՕահայեըի վերևում նշված աղերսագիրը):

9 ВотГасс. !осо <пШо, Էշ 410: КесиеП ժս С1сг§е. է Տ, со1. 1525:10 «Ыоп 1ап1иш васегйоз տշժ еиат (:հոտէւ8ոստ поп ռէ ժւ՚շոստ уосап», ВотГасс. 1осо ЫШо, Էշ 412:

122 Գ Ժ.-Տ. РПР1'

„„„Ս ,,, ьри ш оака վս.|սօա0ւ|աւ11 и - п - Ы - ՚ւ 16М թվ ա կ «.4 . » ո » 8հօ Հ ՀՕևրիՕ:ՆրԱէ 1 < Н ......................... «ո .տսո 1--пЬпип Կ<Կ>հ, I «ա ,ի» տ պ ա րսւնր Լ„ Л и ш ш ա .........ա „ „ „ ........ ... » է » 1» Կ « 4 |> ° կ » « » « մ М М Р Ш .Ц . .Р Ш С : И р * ա „

ժա մա նա կ ......................... .. » " Р ' Р " “ “ *1 • " — « м ь . ь р п т » « ա կ ի »,11, ա րի? ,||,ւփ ՝ Դ ա վ թ ի «Ս ա ղմոսա ց ч 1 ф в Р " "Р Ь Ո ր ա տ ա ր ա կ ^ ա ւ Ի „ ա .

„ ՚ Ա||ստկա,1ո.մ 1.М միայն հան4ո.ցյսւ| արքեպիսկոպոսին. I- որի տպագրո.- |)ււււԱս առավել 1.ս դանդաղ 1.Ր աոա* գնա ցկ. տպագրվեյ Էր րնդամենր ո,թ պրակ֊. II >լ||{ արդեն արդարադատության տնօրինության տակ դրված ւպս երկա գրքերի տպագրությանը վերսկսկո. և իրենց հաջող ավարտին հա սցնեի. համար Ոսկան լ)րԱսւն{|Ո1 ,,ԱՈոոոԻ և նրա Ժառանգորդ Սողոմոն |.ԱոՕ,անն ստիպված Ւ. փնամ մեծ ջանրեր ի ւ|ործ ոնհ|. որպեսզի համսւձա|Օաթւան գա Թադևոս դահանա,ի հետ հանձն սանկով ենթարկվկ նրա աոաշարկած պաւմաններին:

■սույն տարում, 1674 թ. ստորագրված պայմանագրով, համաձայնության ». ձեռք րերվում. որ ժամագրքի և Սաղմոսարանի րպոր պրակները, ինչպես արդեն տպա- գրվածները, այնպես Կ տպագրվկու համար մնացած պրակներր. տպագրվելուց հետո հաջորդսւրար ի պահ պիտի դրվեն իրավաբան Լըֆերի մոտ ու պիտի մնան ւսյնտեդ. ^երաշխավորության Թադևոս֊ քահանայի. մինչև ժամագրքի ամբողջական տպագրության ավարտը և 3000 օրինակ տպաքանակի բաժանումը ըստ

սկզբնական համաձայնագրի:Սողոմոն 1.ևոնյանր հավատարմորեն և ճշտությամբ պահպանում Է Թադևոս

քահանայի կողմից պարտադրված րպոր պայմանները: Ստորագրված պայմանագրից դեո մեկ տարի կ չանցած՛ նա իր յիազոր փոխանորդ Նասիպ դը Դրեգուարի' և գրաշար Ս՚սւթյո դր ժոա ննիսի'* օգնության շնորհիվ ոչ միայն ավարտում Է պայմանագրով նախատեսված տպագրությունը, шц նաև |ույս ընծայում ուրիշ զանազան հայերեն գրքեր:

Ս,յս գրքերը քննության են ենթարկվում և սրբագրվում ժա ն Ս,կոլբ*“ անունով հայ կաթոլիկ մի հոգևորականի կողմից, որը Հոոմից պաշտոնապես գործուղվել Էր Սարսել, և որի ճանապարհածախսը' երեր հարյուր դահեկան, վճարում Է Սոդոմոնը1 *:

Այսպիսի վճռական մի փորձությունից անցնելուց հետո. Ս. Էջմիածնի տպագրիչները Տեր Թադևոսին առաջարկում են. որ անմիջապես կատարվի ժամագրքի օրինակների բաժանումը: Այղ գործողությամբ նրանք ակնկալում Էին ձեռք բերել միաժամանակ երկու արդյունք՛ նույնքան ապահով, որքան ցանկսգի. նախ ամեն տեսակ հարաբերությունների խզումը այդ կոպիտ և բանսարկու մարդու հետ.

Սա ամենայն հավանականությամբ հայ վաճաոակսւն Ն ա սիպ Գրիգորն է . որը դրամական

օգնություն Է ցույց սւվել Սողոմոնին ւթսւրգմ.): (Ւամագրքի յուրաքանչյուր թերթի շարվածքի համար

գրաշարին վճա րվեյ Է երեք դահեկան՝ աոավել նրա սննդի ծախսերը |Ժ .- Տ . Բորիւ

Ա զգությամբ հալ գրա շա ր Մ ա թեոս Հովհա ննիսյա նն Է (թարգմ.):

ենթադրվում Է. որ խոսքը վերաբերում է լատինաբան հայերենով գրվա ծ գրքերի հեղինակ

Հովհա ննես Հո |ով >|ոսս1ա նդնուպ ո|սեցուն|թա րգմ.|;

11 НошГасе. |осо аШ О. Է|> 411: - КгсисЛ Աս ( 1сгес. I 5. со| 1526:

2000 ՈՍԿԱՆ ԵՐԵՎԱՆՑՈՒ ՏՊԱՐԱՆԻ... Գ 123

այնուհետև առաջիկայում նյութական որևէ օգուտ ստանալու հեռանկարը, որին այնքան կարիք ուներ Ոսկանի կողմից հիմնված տպարանը:

Տեր Թադևոսի հաշիվը հայտնապես այլ բան էր, սակայն: Նյութական օգուտը նրան քիչ էր շահագրգռում: Նրա նպատակն ավելի հայկական տպարանի կազմալուծումն էր, քան դրա բարգավաճումն ու ամրացումը: Ուստի նա ոչ միայն համաձայն չի լինում բաժանման առաջարկին, այլև մի դիմումնագիր է ներկայացնում Գավառական դատարանի տեղակալին֊ ամբաստանելով տպագրիչներին, թե իբր ժամագիրքը, որն արդեն վերանայված և ստուգված էր Ակոլբ քահանայի կողմից, դեռևս պարունակում է «ուղղափառ հավատին հակառակ հերձվածող բառեր», և պահանջում է այդ գրքի ութ պրակների սրբագրությունն ու վերատպությունը լիազոր փոխանորդ Նասիպ դը Գրեգուարի ծախսով: Բացի այդ, բարոյական շահագրգռվածության պատրվակով քողարկելու համար իր այդ զզվելի ամբաստանությունը, նա պահանջում է, որ գրքի տիտղոսաթերթում հստակորեն նշվի, որ տպագրության ծախսերը հավասարապես հոգացել են Ոսկան արքեպիսկոպոսն ու Տ . Թւսդևոս քահանան:

Այս կրկնակի պահանջն ընդունվում է: Բայց Մարսելի խորհրդարանը իր 28 սեպտեմբեր 1675 թվակիր հրամանագրով կարգադրելով հանդերձ, որ երկու գործակիցների անուններն էլ արձանագրվեն ժամագրքի տիտղոսաթերթի վրա, բեկանում է դատարանի տեղակալի վճիռը և կողմերին հետ ուղարկում «գիրքը ներկայացնելու թեմակալ եպիսկոպոսի մեծ փոխանորդին' տեսնելու համար, թե պե՞տք է արդյոք սրբագրել»:

Թադևոսը չի բավարարվում, որ օրինական ճանապարհներով ընթանա Բարձրագույն ատյանի կայացրած այս որոշման կատարումը: Չարախնդությամբ լցված' նա իր մի դիմումնագրով զրպարտում է Նասիպ դը Գրեգուարին որպես «խաբեբա, թափա- ռաշրջիկ, պարտազանց և խոստումնադրուժ» և այդ միջոցով կրոնական իշխանությունից կորզում լրացուցիչ մի վճիռ, որով արտոնություն է տրվում նրան «բռնելու և ձերբակալելու Սողոմոն Լեռնյանի այդ փոխանորդին, որտեղ կ նա պատահի»:

Նասիպ դը Գրեգուարը, որը բանտ էր նետվել տվյալ ժամանակաշրջանի բոլոր օրենքների անտեսումով, խորհրդարանից պահանջում է, որ ազատ արձակեն իրեն: վճռա բեկ ատյանի 9 հունիս 1676 թվակիր դատավճռով նա ազատվում է կալանքից, սակայն խորհրդարանը որոշում է , որ ժամագիրքը կրկին «վերատեսության պետք է ենթարկվի թեմակալ առաջնորդի մեծ-փոխանորդի կողմից, մասնագետների հետ միասին, քննելու համար, թե կաթոլիկական, առաքելական և հռոմեկան կրոնին հակառակ որևէ բան կա * նրա մեջ»12:

Համաձայն այս որոշման, հատորը հանձնվում է Պր. դը Ֆորբեն-ժանսոնին: Այս բարձրաստիճան եկեղեցականը, տվյալ իրավիճակում, ցանկանալով ազատվել Հռոմ մարդ ուղարկելու և այնտեղից մի թարգմանիչ բերել տալու պարտականությունից' գրաքննության աշխատանքը վստահում է Թովմաս Հերաբիեդ անունով մի հայ քահանայի*, որ այդ շրջանում անցնում էր Մարսէղից' Փարիզ գնալու համար:

12 ВошГнсс. նույնը. Էջ 411: - КссисИ с1и С1еге<, 1, 5. со1. 1527:

Սա հա յկա կա ն աղբյուրներում հայտնի Է Թ ովմաս Հա յրա պ ետ յա ն անունով (թարց.):

124 Դ Ժ.-Տ. ПИИ' 2000

и ... նոո „արսմանիչը. փոխանակ րարեհոգություն ցուցա բերեի ե օգտակար ,ինԱ-X ГпиГш, ի> ս ձ ...... И..........հասությամբ գերազանցում РИ-յԱ ո-ւհ0. 1,ա >հ սահմանափակվում միայն վերջինիս կողմից նշված ո.թ պրակները |՚ ՚ „ Ա) տա1« պահանջով, աս ինրն իսկ մատնանշամ I. ո ւթ ուրիշ

պրակներ Աս. որոնք ԻՐՐ արատավորված են հերետիկոսաթյամր, հետևաբար

աետօ Լ անպաւման փոխարինվեն:Նասիպ ԴԸ Դրւպաարր վերատպության համար պահանջվող ծախսէրր Ոսկան

Սրեսւնցա րեոորդուն խնայ1ղ տալո. նպատակով առաջարկում է անձամբ կատա- „ ы անհրաժեշտ համարվող սրրագրաթյունները մի .վրիպակի. օգնությամբ, որ կղրվի տպագրված վերջին պրակի ամենավերջին էջում այնպիսի ձևով, որ այղ վրիպակը յինի «ամրակայուն» և հնարավոր >|ինի այն պոկել աոանց գիրքը դարձ

նելու թերի և արատավոր:Ս՚սւրսելի խորհրդարանը, որին ներկայացվեյ էր այս առաջարկությունը, 1678 թ.

ապրիլի 1-ին որոջում է կայացնում.'որ .Ս ՚արսեփ եպիսկոպոսն այդ գործը կտնօ- րինի այնպես, ինչպես ինքր հարմար կնկատի.13: Այս որոշման հիման վրա Մարսելի եպիսկոպոս Պր. դը Ֆորրեն-ժանսոնը նոգն տարվա հունիսի 7-ի հրամանով հայ տպագրիչներին հրահանգում է, որ իր տրամադրության տակ դրվի տպագրված բոլոր պրակներից երկու օրինակ, .որպեսզի կարողանա սրբագրել այն սխալները, որոնբ կարող են դրանց մեջ սպրդած լինել»: Բայց այս հոգևոր առաջնորդին բախտ չի վիճակվում կատարելու այդպիսի փափուկ մի աշխատանք: 1679 р . նա Ս՚արսելից տեղափոխվում I. Բովե թափուր թողնելով Մարսելի եպիսկոպոսական Աթոռը, և թեմի ղեկավարումը ժամանակավորապես վստահվում է փոխանորդ կանոնիկոս Հայր Ֆիլիպ դը Բոսեին: Բայց, հակառակ բոլոր նախատեսություններին. Աթոռը թափուր է մնում մինչև 1682 թվականը:

Այս ընդհանուր փոխանորդը, որն այդ օրվանից դարձել էր Ս. էջմիածնի տպագրիչների բացարձակ իրավատերը, վաղուց ծանոթ էր իր հրատարակած կրոնական զանազան աշխատություններով և յանսենական գաղափարներով14: Արդ, բանի որ Իննոկենտիոս Ժ Ա Պապը Լյուդովիկոս ԺԴ-ի հետ իր ունեցած երկարատև և բոան հակառակությունների պատճառով հեռացել էր հիսուսյաններից (որոնբ կողմնակից էին Ֆրանսիայի միապետին) և իր ամբողջ իշխանությամբ հովանավորում էր Իպրի եպիսկոպոսին. Տեր Ֆիփպ դը Բոսեն այդ ժամանակ դասվում էր ծայրահեղ մոնտանականությսւն15 պաշտպանների շարքին: Իր նոր

13 ИошГлсс. նույնը, է յ 411:

Օանսենականոլթյանը ԺՋ դարի կեսերին, աստվածաբանական բանավեճերի ժամանակ Օսւնսենուսի կողմից աոաշսւցած կրոնական մի շարժում էր աստվածային շնորհների և նախասահմանության մասին, մի վարդապետություն, որին հակադրվեցին հիսուսյանները Ֆրանսիայում Լյուդո- վիկոս ԺԴ-ի գլխավորությամբ (ծնթ. թսւրցմ.):

,Տ Մոնտանապանութլունր Р դարում աոսւշացած կրոնական մի աղա նդ էր. որի հիմնադիրն էր

փռյուգիացի Ս ՚ոնտանուսը: Սա ասում էր. թե ինքը Քրիստ ոսի խ ոստացած մխիթսւրիշն է . դատապար

տում էր կրկնամուսնությունը և ուսուցանում խիստ պահեցողություն- Պա շտ ոնա կա ն Եկեղեցին

ուժգնորեն պայքարեց այս աղանդի դեմ. որի հետնորդները մէծ տ եղ էին տ ա լիս մարգարեներին՛


պ ա շ տ ո ն ո ւմ հ ե ղ ի ն ա կ ո ւթ յո ւ ն ձ ե ռ ք բ ե ր ե լո ւ հ ա մ ա ր ս ր ա ա ո ա ջ ի ն գ ո ր ծ ը լի ն ո ւմ է

Ս ՜ա ր ս ելում հ ա ս տ ա տ ե լ «հ ա վ ա տ ի տ ա ր ա ծ մ ա ն մի մ ի ա բ ա ն ո ւթ յո ւն » , ճ ի շ տ Հ ո ո մ ո ւմ

ե ղ ա ծ ի ն մ ա ն ՜ ն պ ա տ ա կ ո ւն ե ն ա լո վ բ ն ա ջ ն ջ ե լ ա մ ե ն հ ե ր ե տ ի կ ո ս ո ւթ յո ւն Ա «ա մ ե ն տ ե ս ա կ ա ն հ ա վ ա տ ա ր մ ո ւթ յո ւն իր թ ե մ ո ւ մ » 16:

Այնուհետև նա եոանղուն կերպով զբաղվում է փաստաթղթեր կազմելով հայերի դեմ, ինչպես այդ հաստատում է Ս՜ար սելի պետական գրադարանում պահպանված ժամագրքի մեկ օրինակը, որի տիտղոսաթերթի վրա, ինչպես նաև 408-րդ և վերջին էջերում կան հետևյալ ինքնագիր ստորագրություները.

«Թադևոս, քահանա (հայերեն լեզվով, - Ֆիլիպ դը Բոսե, կանոնիկոս և ընդհանուր փոխանորդ - Մարգրիտ Շ ա վ '7 - Թովմաս Հերաբիեդ - Սոսեն, նոտար-քարտուղար»:

Բացի սրանից, նույն օրինակի տիտղոսաթերթի ներքևում երևում է մի ստացականի բնօրինակը' ձևակերպված այսպես. «Դրված է եպիսկոպոսարանի բնագրերի պահասենյակում՜ համաձայն թեմակալ աոաջնորդի մեծ-փոխանորդի 24 հոկտեմբեր 1679 թվակիր հրամանագրի»: Ստորագրված' Սոսեն (25 հոկտ. 1679 թ.):

Տիտղոսաթերթի վրա նշված է, որ ժամագիրքը'

«Տպագրված է Ս. էջմիածնի և Հուրիի ,-Ուշիի) Սուրբ Սարգիս Զորավարի տպարանում- աստվածաբան Ոսկան արքեպիսկոպոսի նախաձեռնությամբ ու սրբագրություններով և նույն Ոսկանի ու երևանցի Թադևոս քահանայի ծախսերով, Մարսելում, 1673 թ. և հայոց թվականի 1122»:

Այս բոլորից հստակ կերպով երևում է, որ Մւսրսէղի խորհրդարանի 1679 թվականի հոկտեմբերի վճիոը, որը վերաբերում Էր տիտղոսաթերթի բովանդակության համար հրահանգված փոփոխություններին, արդեն ամբողջապես գործադրված Էր:

Այսպիսով ա յդ ժամանակաշրջանում մնում Էր միայն որոշէղ, թե կարիք կա*ր արդյոք հատորի մեջ փոփոխություններ ներմուծել: Այդ մասին վերջնական կարծիք հայտնելը թողնված Էր թեմակալ եպիսկոպոսին կամ այն եկեղեցականին, որն այդ ժամանակ նրա պաշտոնակատարն Էր: Այս հարցում հայ տպագրիչների աոջև հարուցված դժվարությունները, սակայն, դեո շատ հեոու Էին վերջնական լուծում ստանալուց: Հերետիկոսական մոլորություններ տպագրած լինելու մեղադրանքներն ամեն օր փոփոխվում և բազմապատկում Էին: Թովմաս Հերաբիեդն այլևս առաջվա նման չէր բավարարվում պահանջելով սրբագրությունն այն հատվածների, որոնք կարող էին հակառակ թվալ կաթոլիկ հավատին վերաբերող էական հոդվածներին, նա, բացի դրանից, ուզում էր փոփոխել Հա յ Եկեղեցուն հատուկ արարողություններն ու ծիսական սովորությունները և արգելել, որ Ոսկան Երևան- ցու ժամագրքում գոյություն ունենան այնպիսի բաներ, որոնք Հոոմում անգամ հան-

նրանց դասելով եպիսկոպոսներից վեր և սւյդպիսով սպաոնալով Եկեղեցու նվիրապետությանը (ճնթ. թարցմ.):

16 կրոնական այս միաբանությունը, որը հիմնված էր 1679 թ. սեպտեմբերի 7-ին, շատ երկար կյանք չունեցավ: Տե՛ս Векипсе, ЛпИчшгё с1с ГЕДОе Йс МапеШ е, հատ. Գ , էշ 437:

17 Սողոմոն սարկավագի կինը՛ ծնված Ս՛արսելում: Տե՞ս Т о и т е С о П , 1осо С11аЮ , հատ. Р . էշ 407,

ՕաԱ' К кЬагс! Տւաօո. ԼօԱոտ օհօւտւշտ. հրատ. 1764, հատ. Р , էշ 143:

126 Դ «հ-Տ. ք՚Ոք՚ք• 2000

դ ա ր ձ ա ծ 1.1.11 ՈաւՈերի, մարոՕիտների Ա ԱրԱե,քի մւոա ժողովուրդների կողմից

տ պ ա գ ր վ ա ծ գ ր ք ե ր ո ւմ : . . . . .Ч.рш иррш чрИ т միությունն ицО աստիճանի էր հասնում, որ նա իրհՕ իրա-

||п1„р | ր վերապահում Հայկական տոմարր վերաձեհ|ու րստ Գ րի գոր ին տոմարի (1ե,,ետիկոսություՕ Ոամարեւու թվականների 1« անաՕՕերի տարբերաթյուններր»*:

Այսօրինակ վարմունքր վկալաթ|ու00 1.ր ոչ այնքան աստվածաբանական գիտության մեջ նրա ունեցած կարողության. որրան Հոոմի հավատաքննիչների մոտ ինրՈ իրեն սւրժեորեյու համար Օրա ցուցա դրա ծ չափազանցված եռանդի: Նա և այ,, վարմունբր ՖրաՕսիայամ աոաջ բերեց բազում զանգատների և րոտն քննադատությունների մի ա փ », որ ուղղված էր ոչ միայն թարգմանչի դեմ. որն առաջարկում էր դրանք. այ| Օսւե թեմակալ առաջնորդի մեծ փոխանորդի դեմ, որը նրան հյուրընկաւում էր իր մոտ ե հովանավորում իր հեդինակությամբ:

Հայերին համարձակորեն և մեծ հեղինակությամբ պաշտպանող եկեղեցականների միջից ամենից աոաջ պետք I. առանձնացնել Փարիզից հայր Պիդոփն, գիտնական մի հոգևորական, որ Արեե|քում երկար տարիներ աոաբելական քարոզությամբ 1. զրաղվեյ19: Այս հավատավոր մարդու կողքին, այնուհետև, պետք է հիշել Պր. Պիկին' Սորբոնի աստվածաբանության դասախոսին, որը 1681 թվականին հրատարակված իր բազմաթիվ նամակներում մեծ կորովով ե հմտությամբ պւսյ- քարեց Թովմաս Հերարիեդի մտացածին սրբագրությունների սիստեմի դեմ: Ս. Լ;ջ- միածնի տպարանի հրատարակությունների պաշտոնական այս գրաքննիչը նույն տարվա մայիսի У-ին լույս տեսած իր մեկ գրությամբ ի զուր փորձեց պատասխանել նրան: Իր այդ ձախավեր պարսավագրով նա բարոյապես այնքան վարկաբեկեց իրեն, որ թեմակալ աոսյջնորդի մեծ-փոխանորդն ինքր շուտով հարկադրված եղավ գրիչ վերցնել ինքնապաշտպանության համար:

1682 թ. մայիսի 26-ին դ ՚էստւսմպ եպիսկոպոսը Փարիզից հայտնում է, որ ինքը նշանակված է 1670 թվականից ի վեր թափուր մնացած Աարսելի եպիսկոպոսական Աթոռի գահակալ: Իր պաշտոնավարության հենց աոաջին օրվանից նա հաշիվ է պահանջում Ֆիլիպ դր ք՚ոսեից հայերի նկատմամբ իր ունեցած վարմունքի համար: Այս նախկին փոխանորդը նոր առաջնորդին ուղղված գրավոր մի հայտարարությամբ վարձում է արդարանալ՛ բացահայտորեն նշելով, որ ինքը հավանություն է տվել Հերաբիեդի կողմից պահանջված ոչ բոլոր սրբագրություններին: Իսկ ինչ վերաբերում է այն սրբագրություններին, որոնք իր հավանությանն էին արժանացել, նա. ինքնապաշտպանութւան համ՚սր, առաջ է քաշում կրոնական համագումար ժողովների և հատկապես «Հավատի տարածման ուխտի» հեղինակավոր կարծիքը: Կատարված խիստ կամայական ջնջումների կապակցությամբ, սակայն, նա սահմանափակվում է միայն նշելով. •Բացթողումները կարոդ են կա՛մ տպագրական վրիպումներ լինել, կա՜մ եպիսկոպոսի իշխանությամբ կատարված ուղղումներ»20:

1Տ К .гЬ агО М т о п ! си гс» с Ь о к ю . К ш т . Г.. է յ 159

՛ 1 Т ои п н -ГпП 1осо СИ31Ч. Яши-. Г-. էք 4 0 ? К .г Н а п ! 4ւա ոո . նույնը . Лши-. Р . է ք 12Н և 154:

՜ " Мсто.гс с!с РЬ (1с н.шч.с! СПС раг К. Տււոօո 1 х п гс * с Ь о н к * . Яши-.. Ր-. է ք I -0.155 ե 154:

2000 ՈՍԿԱՆ ԵՐԵՎԱՆՑՈՒ ՏՊԱՐԱՆԻ.. Գ 127

յս բանավեճի ընթացքում հանկարծ մի աղմուկ է տարածվում, թե այդ նույն «Հավատի տարածման ուխտը», կարդինալ Նեոլիի տեղեկացրի հիման վրա. հրապւս- րա լ էր մի հրամանագիր, որով Թովմաս Հերաբիեդը երեք տարվա համար հաստատվել էր Սարսելում որպես առաքելական քարոզիչ Ա .հայկական հրատարակությունների վերատեսուչ1 այդ պաշտոնի համար սահմանված հատուկ թոշակով»:

ա նշանակում էր Ֆրանսիայում թացավորի հովանավորութան տակ ապրող հայերին մի տեսակ ենթարկել հռոմեական մի միաբանության քմահաճույքին: Արդ. այդ ժամանակ Աուդովիկոս ԺԴ-ն բացահայտ թշնամական դիրք էր բոնել վատ ի- կանի դեմ: Ն ա երեսունհինգ եպիսկոպոսներից բաղկացած եկեղեցական բարձրա- ցույն մի ժողովի միջոցով հայտարարել, ապա քաղաքային բոլոր խորհրդարանների կոմից արձանագրել և աստվածաբանական ու կանոնագիտական ամբիոններ ո վ դասավսւնդել էր տվել Ֆրանսիայում ծայրահեղ մոնտանականության ոցին խորտակելու սահմանված «չորս առաջարկություններ», որոնք պատմության մեջ հայտնի են դարձել «Գալլիկանյան ազատություններ»21 անունով:

Այդ շրջանում ե որոշ ժամանակից ի վեր Փարիզում էր ցանվում Սողոմոն Լևոն- յանը թագավորական ատյանից արդար դատավճիռ խնդրելու համար: Ն ա այստեղ լավ ընդունելության է արժանանում֊ տրված լինելով, որ Հերաբիեդի զբա ղեցրած պաշտոնը Ս ա րսեի եպիսկոպոսի կամ նրա մեծ-փոխանորդի կողքին հստակորեն ցույց էր տալիս Հոոմի թաքուն իշխանությունը: Լյուդովիկոս ԺԴ-ն, որոշած լինելով թույլ չտալ, որ հավատաքննությունը տարածվի իր թագավորության մեջ, հրաման է տալիս Պրովանսի շրջանի (հարավային Ֆրանսիա) արդարադատության ներկայացուցիչ Պր. Սորանին տեղեկություններ հաղորդել իրեն, «հավատի տարածման ուխտի» կողմից նշանակված Ա նույն «ուխտի» կողմից վարձատրվող այս վերատեսչի մասին: Ն ա միաժամանակ հրահանգում է, որ պահպանվի հայերին տրված առանձնաշնորհումը իրենց գրքերի տպագրության համար22:

1683 թ. փետրվարի 25-ին к նույն թվականի մարտի 1-ին Թովմաս Հերաբիեդը ենթարկվում է երկու հաջորդական հարցաքննությունների, որոնց ընթացքում հայտարարում է , որ ինքը «1676 թվականին Սարսելից անցնելիս Պր. դը Ֆ որԲեն- ժանսոնից հրաման է ստացել բնակվելու այդ քաղաքում Ա հանձն առնելու հայերեն ցրքերի սրբագրությունը» և որ ինքը, «բացի դրանից, այդ ժամանակից ի վեր մշտապես ծառայել է թիապարտների հիվանդանոցում՛ հիվանդ թուրքերին դարձի բերելու, ինչպես նաև, որպես խոստովանահայր, աոագաստանավերի վրա թիավարության դատապարտված հանցագործներին խոստովանեցնելու համար», և վերջապես ինքը «երբեք հավատաքննիչի հանցամանք չի ունեցել և հավատաք Ընչական ոչ մի ցործ չի կատարել»:

21վա րդա պ ետ ուհուն , որի նպատ ակն էր պւսշտպանեյ ֆրանսիական եկեղեցու (Գսւլյիկան

Ե կեղեցի) անկախությունը պապականության դեմ: Այս ուսմունքը աստ վածւսբանորեն ժխտում էր

Հոոմի Պապի բա ցա րձա կ ցհրաււաՈությունը' ֆրա նսիա կա ն Եկեղեցին հոչա կելով ա զցա յին ազատ Եկեղեցի (ծնթ. թա րզմ.):

շշԱ յս ա ոթիվ թա ցա վորի ուղա րկա ծ նամակները կրում են 3 հունվար Ա 15 փ ետրվա ր 1ГАЗ

թվականը:

128 Գ Ժ.-8. ՐՈՐԻ 2 0 0 0

1Г.ПШ Կողմից նա խոստովանում է, որ Հոոմից երկու տարուց Ի Վ*Ո 1*ոշակ է սաաՕո»! ո, թե 1)РРк հավատաքննիչ, ա„ տարրեր աշխատանքի համար: 1կդ ишшшияп.ишйп նա հարցաքննչին ներկայացնամ I. մի նամակ, որով կարդինալ ո |տ ,ե,,,,Ա и м փետրվարի 25-ին հաղորդում էր, որ .Հավատի տարածման ախտը |ս!ա' (Ու?,ո համարելով հայերեն Ա թուրքերեն իմացող մի քահանա ունենա, ЦЧипиЬтпГ ա,Օտեդ րնակվոդ հայերին սրրազան խորհուրդներ մատակարարելու և միեՕոսՕ մ ամանակ նավերի Վրա թիավարության ղատապարտվա/յ թուրքերի «ետ հաղորդակցության մեջ մտնելու համար. որոշև| է Հերարիեդ քահանաւին հատ- կ ւս ց0ե , «X» ֆրանկ թոշակ. երեի տարվա համար, որպեսզի նա զբաղվի թե' ա1Դ աոաքե|ութւամր, ս թե' շարունակի սրրա4րե| հայերեն գրքերի սխայները^:

.ԼԱրշապես նա ցույց I. տ ա փ ս հէրետիկոսություննհրր ըա ցահա յտող բավական երկար մի ցուցակ* ասե|ով. որ է Ոսկանի հրատարակածժա մա գրքում ե նրա Ոաշորդի կողմից տ պ ա գրվա ծ մյո.ս գրքերում:

Щи հարցաքննության ավարտին, որը բնականաբար կատարվել էր ճևակւսնո- րեՈ* պահպանելու համար թագավորի՜ հեղինակությունը24, արդարադատության ն ե ր կա յա ց ո ղ ի վճոով հաստատվում է. որ .Հերաբիևդի բնակությունը Սարսելում ոչնչով հակառակ )ի եդե| Նորին վեհա փ ա ռութ յա ն ծաոալությանը ե ոչ է( թա գա վորական իշխանության արտոնություններին ու ազատություններին, որ նա, իրոք, Ոավսւտաքննչի ոչ մի ա շխ ա տ ա նք չի կատարել՛ ա յդպիսի պ արտա կա նութւուն դրված չլինե|ով նրա վրա -Հա վա տ ի տ արածման ուխտի» կողմից նրան տրված .հովվական թղթում-, ե որ այդ թուղթը ներկա յացված չի եղել ո'չ Սարսելի խոր- հըրդարանին, և ո՞չ էլ թեմակալ եպիսկոպոսին, հետևաբար այն պ ետ ք է դիտվի միայն իբրև փ աստ ա թուղթ նրան հա տ կա ցվա ծ թոշակի վերաբերյալ»:

Ա յսպիսով որոշվում է, որ Հերաբիեդը կարոդ է շարունակել Սարսելում բնակվել՝ այն պայմանով, սակայն, որ նա իրավունք չպ ետ ք է ունենա խաոնվելու հա յերեն գրքերի մեկնաբանման գործին, ոչ էլ որևէ այլ գործ կատարելու ա ռանց եպիսկոպոսի հրամանի կա մ նրա հանձնարարության:

|՚ացի այդ, դատւսվճիոը ճշտում էր նաև, որ Սողոմոն Լևոնյանը իր ա զգի ձեռագրերի տպագրության գործով զբաղվելիս պ ա րտ ա վոր է ճշտությամբ կատարել 1669 թվականին թագավորի կողմից տ րվա ծ ա ռանձնաշնորհման պայմանները, ուրիշ խոսքով ՛ նա չի կարոդ ո՞չ գա ղտ նի աշխատել, և ո՞չ էլ կաթոլիկական հա վա տին հակառակ որևէ գործ հրատարակել25:

Այս որոշումով Հերաբիեդը. ա մրա ցա ծ լինելով իր դիրքում, ա ռավել ա մբա րտ ա վա ն և պահանշկոտ է դաոնում, քա ն անցյալում: Ն ա մեշտեղ է հանում լատիներենով գրված մի նոր ցուցակ, որի մեջ զգալիորեն ավելացել էր ա րդեն իսկ Ոսկանի տ պա գրված ժա մա գր քից և մյուս գրքերից դուրս հանված սխալների և հերետիկոսությունների թիվը: Այնուհետև նա բարենորոգչի դեր վերագրելով իրեն'

1Հ. Տտւօո. Ա-Ոո յ сЬ оккз, հատ. 124: Նա և՛ ЛЬЬс | ’г с » т 1 Ь ср о и /й к С о п И е ՜ - ա 15. է յ 15%

՜՜1 Л Ь Ы Р г( уоЙ, 1.с роиг с ! 1с СоШгс. է յ 160:

25 К . .М топ . 1.сШс» с Ь о и т . էք 125: ЛЬЬс Р г4 »м 1 , Косо «ւՍէօ. էք 160:


փ ո ր ձ ո ւմ է վ ե ր ա ն ա յե լ հ ա յե ր ե ն Ա ս ա ա վ ա ծ ա շ ո ւ ն չը (Ս ո ղ ո մ ո ն Լ Ա ո ն յա ն ը մ տ ա դ ի ր էր

ա յն վ ե ր ա տ պ ե լ մ ա ս ն ա կ ի ո ր ե ն )' հ ա վ ա կ ն ե լո վ ն ր ա բ ն ա գ ի ր ը մ ո տ ե ց ն ե լ լա տ ի ն ա կ ա ն վ ո ւ լգ ա տ ա յի ն :

Այս հավելյալ պահանջները աոիթ են տալիս նոր Ա բուոն բողոքների, որոնց արձագանքում է Ոփշար Սիմոնը: 1683 թ. սեպտեմբերի 20-ին Ա 28-ին տպագրված իր երկու նամակներում փարիզաբնակ հմուտ աստվածաբանը հերթով նկարագրում է մարսելահայերի կրած նեղությունները Ա մեկ աո մեկ հերքում հերետիկոսություններին վերաբերող վերջին ցուցակի բոլոր գլխավոր հոդվածները: Նրա մեղադրական փաստարկումներն ուղղված էին միաժամանակ թե' Թովմաս Հերաբիեդի, թե' հռոմեական միաբանության, Ա թե' Ֆիլիպ դը Բոսեի դեմ:

«Թագավորի հովանավորության տակ գտնվող հայերին արդարություն անելու համար,- ասում էր նա իր նամակի վերջում,- պատշաճ կլիներ խորհրդակցել Արևելյան Եկեղեցիների աստվածաբանությանը գիտակ անձանց հետ: Այդպիսիններին կարելի էր գտնել ավելի շուտ Փարիզում, քա ն Մարսելում»:

Այդ ժամանակաշրջանում, երբ Ֆրանսիայի հոգևորականությունը բաժանված էր միմյանց հակառակ երկու խմբերի՝ գալլիկանյան ազատությունների կողմնակիցների և դրանց հակադրվողների, Ոփշար Սիմոնի կողմից սկսված այս նոր բանավեճը, ամենայն հավանականությամբ, կարող էր աոիթ հանդիսանալ, որ Սորբոնի մի քանի աստվածաբան դասախոսներ դիրք բոնեին ի նպաստ հայերի, բայց դա բնականաբար կվիրավորեր մարսելցի աստվածաբանների ինքնասիրությունը:

Ինչևիցե, 1684 թ. հունվարի 6-ին դ ՚էստ ա մ պ եպիսկոպոսը հանկարծամահ լինելով Փարիզում ճիշտ այն օրը, երբ որոշել էր մեկնէղ իր թեմի կենտրանատեղին' բազմելու համար իր եպիսկոպոսական գահին, աթոռանիստ եկեղեցու կրոնավորների ժողովը կանոնիկոս Ֆիլիպ դը Բոսեին շնորհում Է առաջնորդական ընդհանուր փոխանորդի և եկեղեցական ատյանի դատավորի կրկնակի աստիճան' մինչև թեմակալ մի նոր առաջնորդի նշանակումը կրկին անգամ թափուր մնացած եպիսկոպոսական Աթոռի համար:

Հա յ տպագրիչները, որոնց համբերությունն սպաովեւ Էր տասը տարվա արգելքներից և անընդհատ վերսկսվող դժվարություններից հետո, մեծ հույսեր Էին կապել դ ՚Էստ ա մպ եպիսկոպոսի արդարամտության, նրա ազնիվ զգացումների և բարենորոգչական այն ծրագրերի հետ, որ նա մտադրվել Էր իրագործել իր եկեղեցում: Նրա մահը և դը Բոսեի նշանակումը վերջնականապես հուսահատեցրին նրանց, որ այլևս բնա վ շնորհ չեն գտնի Մարսելի թեմի ղեկավարության կողմից, ինչ Էլ որ նրանք կամենան անել: Հա յ տպագրիչներն անտարակույս կարող Էին տպարանը փոխադրել Ֆրանսիայի որևէ մեկ այլ քաղաք: 1669 թվականի առանձնաշնորհումը նրանց թույլ էր տալիս անել այդ բանը, բայց դրագոնական հալածանքների26 ժամը հենց նոր էր հնչել ամբողջ Ֆրանսիայի համար: Ամեն առիթով և ամեն ժամ մեղադրվելով հերետիկոսության մեջ, հակառակ բազմիցս կրկնված իրենց բողոքների, նրանք համոզվում են, որ իրենց համար ավելի լավ է

՜ 1' Ա ուդովիկոս Ժ Դ -Ի ժամա նա կա շրջա նում Ֆրա նսիա յում բողոքա կա նների դեմ բորբոքվա ծ կրո

նական հա լա ծա նքներ, որոնց նպատ ակն էր զրա հա պ ա տ հեծյա լ զինվորների (դրավոնների) միշոցով

բոնի դա վա նա փ ոխ դա րձնել ֆրա նսիա ցի բողոքա կա ններին (ծն|>. թարցմ.):

130 Դ•2000

« ա գ ա վ ո ր ի բ ա ր կ ո ւ թ յ ո ւ ն ի ց « հ ո ո . * * “ 1. » ա 0 I * ն ո ^ « \ ^ ա « " վ ա ն ա վ ո ր ա թ ^ ն րԼ , 1 ւ ..... անհրաժեշտության ւ|տաՕգի առա , կանգնել: Ըստ սւյՕմ I., 1684Н ш 1, ш 0 |.0 ն ր ա ն ք վ ե ր ջ ն ա կ ա ն ա պ ե ս ո ր ո շ ո ւ մ ե ն հ ե ո ա Օ ա , թ ե Մ ա ր ս ե լ ի 8 , ե թ ե

' '’Т м ач р Ы ф П , որ հսւյերր տպագրե, են մեր քաղաքում իրենց կեցաթյաՕ տարի- ւսւււիIIрО՝ 1673-ի0 մինչև I ա թվակաօր, րչևրին են հայտնի: Դրանք մեղ

, , ք||,սւաքէփրութւուն չ ե ն ներկայացնում, ршО шЮ. որ մև4 վերհիշեցնում 1.0 մի շարք եղելություններ, որոնք կարող են որոշ կարևորություն ո.նենալ с *I; „արի տպագրութւան պատմության ե կրոնական Ա զ ա տ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ի տ ե ս ա կ ե տ ի ց :

Մինչև այսօր մեզ հայտնի մատենագրական տվյսղների համաձայն, այդ գրքերի »իվր հասնում I տասնմեկի: Դրանց փոփոխված, րայց խիստ համառոտ անվանացանկը մեղ տվե| I. Պր. Հանրիսին՜ րստ Պրոֆ. Ժակ Օահան Սիրպիետի |Հա կոՐ Օւսհւսն Ջրպետյսւն) հատուկ ցուցակի ե &. Սևն Սարտենի՝ Հայաստանի մասին հրատարակած ուղեգրության: Այդ անվանացանկն ամրողշացնելա ուղղությամբ մեր կատարած րոլոր որոնումներո հանգեցին այն բանին, որ ցանկն ավելացավ

միայն մեկ հատորով:Ահա ղրա ֆրանսերեն վերնագիրր27.«1луге (1օտ ւ՚տւաաստ (1с 1)аук1, ипрпшё (1аи% 1Чтрптспс մս Տ8ւոէ ՔէշԽատժշւո с-է ճշ

տա՚ոէ Տօդ՚օ 1и (-иетег, риг 1с-. տօւոտ е1 аусс 1էտ (ктега с!с Տժօւոօո, псуси ձէ Геи 1е <1ос1сиг Охсап (1’Епуап. агсИсУ^ис.- Ь’ап с1и Яс1кпсиг 1 6 7 7 « 1е 18 ]апу|ег. - а МапкНИс: -Դիրք Սսւղմոսաց Դաւթի: Տպեցեալ ի Տպարանի սրբոյ իշմիածնի և սրրոյն Սարգսի ղօրավւսրի: Ա րղեամբք ե ծա խ խ ք Սօղոմոնի քեռ որղտյ տեւսոն ||սկաՕայ սւրրի եպիսկոպոսի երեանցտ ւ հանգուցելոյ աո Քրիստոս: Օամի .Տեաոն 1677: Օունուարի ամսոյ ի տասն և ութ: I ՛ Մ արսխիա յ.:

Այն անկեղծ և ազնիվ հյուրրնկալության հիշողութւունը, հյուրընկալություն, որ մի ժամանակ վայեյել Էր հայկական տպարանի հիմնաղիրը Ամստերդսւմում, Սողոմոն Լևոնյսւնին մղեց նորից այղ րաղւսքը փոխաղրե|ու և այնտեղ վերահաստատելու այն արհեստանոցր. որի ղեկավարությունն իրեն Էր վստահված: Ձերբազատված լինելով ամեն տեսակ կաշկանդումներից և վերահսկողությունից՝ նա այստեղ, Մսւթևոս վանանդեցու օժանդակությամբ, տպեց ու վերատպեց բազմաթիվ գրքեր Արևելքից բերված միակ ձեռագրերի հիման վրա՜ աոանց այլևս մտահոգվելու, թե դրանց բնագրերը համապատասխանո՞ւմ են, թե* ոչ Հոոմի հավատալիքներին:

Հայերի մեկնումը Մւսրսելից բախտ չբերեց Ֆիփ պ դը Բոսեին: Հակառակ իր զբաղեցրած եկեղեցական բարձր պաշտոնին, նա բանտ նետվեց անարգ մի հանցագործի նման: 1686 թվականի հետապնդումները, որոնց առարկա Էր դարձել նաև ինքը, սկիզբ Էին առել Ս՛արսելում հաստատված գաղտնի մի ընկերակցության գործունեության պատճառով: Այս ընկերակցության նպատակն Էր ամբողշ Ֆրսւն- սիայում լայն չափերով գաղտնի վաճառքն ու տարածումը մեծ թվով յանսենական գրքույկների, որոնք գրված Էին հօգուտ պապական իշխանության և պարունակում Էին բոան հարձակումներ ընդդեմ թագավորի ու նրա պաշտոնատարների գործունեության: Ընդհանուր փոխանորդ Ֆիլիպ դը Բոսեի մեղսակցությունը կայանում Էբ այն բանում, որ նրա բնակարանում հայտնաբերվել և առգրավվել էին ա յդ գրքույկ-

՜ ՜ Մեր տեղական արխիվային ֆոնդի անխոնջ և հմուտ հետ ա զոտ ող Պ ր. <К -А Սարդոփն ե ն ;

պարտական այս իսկապես հազվագյուտ գր|)ոլէԿԻ մի օրինակի հայտնաբերումը էծն *, հեղինակի):


ներից մի քանիսը: Բացի այդ, նա մեղադրվում էր գլխավոր ամբաստանյալ բժիշկ Պեյսոնելի՜ նրա մասին տված վկայության հիման վրա: Երկու տարի անց, 1688 թ. փետրվարի 12-ին, նա ազատ արձակվեց Մարսելի արդարադատության ներկա- յացուցչի վճոով: Բայց նրա բոնած դիրքը բանակոիվների ընթացքում ե նրա հաճախակի հարաբերությունները թագավորի թշնամիների Ա Իննոկենտիոս ԺԱ Պապի անձնվեր կողմնակիցերի հետ բավարար չափով վկայում են նրա ձգտումների ե այն ոգու մասին, որ նա կարող էր ի հայտ բերած լինել հայկական բնագրերի մեկնաբանման ուղղությամբ:

Այսպիսով Սարսելը կորցրեց տպագրական մի հաստատություն, որ կարիք ուներ միայն հովանավորվելու, որպեսզի դաոնար նշանավոր թե' առևտրական, Ц թե' գրական-մշակութային մակարդակի վրա: Լատինական Եկեղեցին կորցրեց է'լ ավելի կարևոր մի բան. կորցրեց ամենանպաստավոր աոիթը Հայաստանյայց Եկեղեցին մերձեցնելու իրեն:

Ոսկան արքեպիսկոպոսը, ինչպես արդեն տեսանք, հրապարակայնորեն դավանում էր հռոմեական կաթոլիկ վարդապետությունը: Ն ա իր գրքերի համար առաջուց ընդունել էր սրբագրությունն այն բոլոր հատվածների, որոնք կարող էին հակառակ լինել այդ վարդապետությանը: Նույն զգացումները դրսևորեցին նաև նրա հաջորդները՝ հանձն առնելով կատարել Հոոմից ուղարկված Հովհաննես Ակոլբ քահանայի կողմից մատնանշված սրբագրությունները: Եթե այդ ժամանակ աղանդավորական և կողմնակցական ամեն տեսակ շահադիտությունից հեոու կանգնած և միմիայն ավետարանական ոգուց ներշնչված մի հոգևոր առաջնորդ զբաղեցրած լիներ Մարսելի եպիսկոպոսական Աթոռը, անկասկած կկարողանար Ս. էջմիածնի տպարանի հրատարակություններից վերացնել որոշ հիմնական սխալներ' առանց իրենից վանելու և դժգոհ թողնելու ա յդ հաստատության ղեկավարին: Դրա համար բավական էր միայն ցուցաբերել հաշտարար ոգի և արդար մոտեցում այն բոլոր հարցերի նկատմամբ, որոնք սոսկ ազգային պարզ արարողություններ էին, ազգային սովորություններ:

Այդ սկզբնական դժվարությունները հարթվելուց և գրքերը մամուլի ւոակից դուրս գալուց ու մեծ տպաքանակով Արևելքում տարածվելուց հետո մյուս բոլոր անհամաձայնություններն, ի վերջո, ժամանակի ընթացքում, անզգալիորեն կվերանային: Մարսելում հայերի կեցության տևականացումը, թույլ տալով այդ քաղաքի հոգևորականությանը եռանդուն կերպով աշխատել ու գործակցել իրենց հետ, առանձնապես կհեշտացներ տպագրական փառավոր մի արդյունքի հասնելու միջոցները:

Թադևոս քահանայի բռնությունները, Հերաբիեդի փոփոխամտություններն ու խարդախությունները, Ֆիլիպ դը Բոսեի' դաժան բարեպաշտության տեր և կողմնակցական կրքերին հեշտորեն անձնատուր եղող ա յդ կղերականի նրբին ու ձևապաշտ աստվածաբանությունը վերջիվերջո դառնացրին ու ջղայնացրին կատարելապես լավ տրամադրված մարդկանց և այդպիսով հարյուրավոր տարիներով ետ տարան Հայաստանի քրիստոնյաների մերձեցումը Հոոմի Աթոռին:

Ֆրանսերենից թարգմանեց Պ Ա Ր Գ Ե վ Շ Ա Հ Բ Ա Զ 9Ա Ն Ը

132 Դ |7«1Ո'Ս,ԾԻՆ 2000

“ ЭЧ М И А Д ЗИ Н ” О Ф И Ц И А Л Ь Н Ы Й Ж У РН А Л ЭЧМ И А Д ЗИ Н СКО ГО

КАТОЛИКОСАТА (МАРТ 2 0 0 0 )

< >Ф И I (И А Л Ь11 ы й (Я Д Е Л

1. Д ьякон М у ш ег О ван и сяи - В и зи т Е г о С в я т е й ш е с т в о К атоли - коса В сех А рмян Г ар еги н а II в М о ск ву п о оф и ц и ал ьн ом у п ри глаш ен и ю П атриархи М о ск о вск о го и В сея Руси А л ек си и »

И, 29 ф евраля - 3 м ар та 2 0 0 0 (стр . 3-19)

Э Н Ц И К Л И К И И Б Л А Г О С Л О В Й Т Е Л Ь Н Ы Е П О С Л А Н И Я

2. Э нциклика К атол и к оса В сех А р м ян Г а р и ина II о н аграж ден и и госп оди н а Гоор| ия Д ак сся н а о р д ен о м “ С в . Г р и го р Л усавор и ч” , помор 7 (стр . 20-21 )

3. П ослание благословен и я К атол и к оса В сех А рм ян 1 ар с 1 ина II архи епи скоп у Ги елу Ч ерсчяну и свя зи с 63-лети ем с о дня принятия сап а сняш енника, 20 м арча 2 0 0 0 , н ом ер 17 Гетр. 22-23)

4 . П ослан и е б л агосл овен и я К ато л и к оса В сех А р м ян Г ар еги н а II со бр ан и ю д ел егато в А рм ян ской Е п ар хи и В о сточ н ой А м ери ки , 2 7 м ар та 2 0 0 0 , н ом ер 2 0 (стр . 24-25 )

5. П ослание б л агосл овен и я К ато л и к оса В сех А рм ян Г ар еги н а II съ зд у свящ ен н и к о в А рм ян ской Е п ар хи и В о сточ н ой А м ери ки , 27 м ар т а 2 0 0 0 , н ом ер 21 (стр . 2 6 -2 7 )

6 . П ослан и е б л агосл овен и я К ато л и к оса В сех А рм ян Г ар еги н а П со бр ан и ю д ел егато в А рм ян ской Е п ар хи и Зап ад н ой А м ери ки , 27 м ар та 2 0 0 0 , н ом ер 2 2 (стр . 2 8 -2 9 )

7. П ослан и е б л агосл овен и я К атол и к о са В с ех А р м я н Г ар еги н а П съ зд у свящ ен н и к о в А рм ян ской Е п арп и и Зап ад н ой А м ер и к и , 27 м ар та 2 0 0 0 , н ом ер 23 (стр . 30-31 )

8 . П одп и сани е “ М ем ор ан д у м а н ам ер ен и й " м еж д у Ц ер к вь ю и го су д ар ство м , 17 м ар та 2 0 0 0 (стр . 32-34 )

9. Т ел егр ам м а К атол и к о са В с ех А рм ян А р к ад и ю Г у к ася н у в связи с покуш ени ем на него, 2 2 м ар та 2 0 0 0 (стр . 35 )

10. К атол и к ос Г ареги н II: “ Зак он д о л ж ен б ы т ь у важ аем в этой стр ан е” (Е го С вя те й ш ес тво К ато л и к ос В с е х А р м ян Г ар еги н П принял П исра Г ар то н а , д ок л ад ч и к а п о во п р о сам взои м о- оти ош ен н й м еж д у “ Е в р о с о ю зо м - стр ан ам и Ю ж н о го К авк аза ՜’),4 м ар та 2 0 0 0 (стр . 36 )


11. К а т о л о к о с Г ар еги н П: “ Р ук овод и тел и н аш ей стр ан ы с б ол ьш ой о т в е т с т в е н н о с т ь ю п р о ти во сто я т э т о м у п ол и ти ч еск о м у в ы зо в у ” (Е го С в я т е й ш е с т в о К ато л и к о с В с ех А рм ян Г ар еги н П принял Ч р е звы ч ай н о го и у п о л н ом оч ен н ого п о сл а С Ш А в Р есп убли ке А р м ен и я М ай к л а Л ем о н а , 16 м а р т а 2 0 0 0 ) (стр .3 6 )

12. Е го С в я т е й ш е с т в о К а то л и к о с В с е х А р м ян Г ар еги н П при н ял Ч р езвы ч ай н о го и у п о л н ом оч ен н о го п о сл а Т уркм ен и и в Р е с публи ке А р м ен и я Т о й л и К у р б ан о ва , 17 м ар т а 2 0 0 0 (стр .3 7 )

13. П о со л И тал и и Д ж ан к ар л о А р аго н а (р ези д ен ц и я в М о ск ве ) п о сети л К а т о л и к о с а В с е х А р м я н Г ар е ги н а П, 2 4 м ар т а 2 0 0 0 (стр . 37 )

14. Н азн ач ен и е Е го С в я т е й ш е с т в о К ато л и к о со м В с е х А рм ян Г ар е ги н о м П а р х и еп и ск о п а О вн ан а Т ер те р я н а и сп ол н и тел н ы м с е к р е тар е м Ц ер к овн ой К о м и с си и 1700 л ети я , 3 0 м ар т а 2 0 0 0 (стр . 37 )

15. П р и к аз Е г о С в я т е й ш е с т в о К ато л и к о са В с е х А р м я н Г ар е ги н а ПТ а т е в а А б р а м я н а с ан а свящ ен н и к а , 3 0 м ар та

2 0 0 0 (стр . 38 )

В П Е Р В О П Р Е С Т О Л Ь Н О М Э Ч М И А Д З И Н Е И Е П А Р Х И Я Х

16. Д ь я к о н Г р а н т К о с т а н я н - Р у к оп о л ож ен и е во д ья к о н а в П е р во п р ес то л ь н о м Э ч м и ад зи н е , 2 м ар т а 2 0 0 0 , (к о р отк и е би огр аф и и М а с и с а И сая н а , Н е л ь со н а Б аб ая н а , О в ан е са Х а ч а т у р я н а , Г р а н т а К о стан я н а , В а р д г е с а М аи л ян а , А р ам а и с а М урад ян а и Л е в о н а П а н ф е р о в а ) (стр . 3 9 -4 3 )

17. Ц ер к овн ы е вести . Х р о н и к а П ер во п р естол ьн ого Э ч м и ад зи н а за м а р т м есяц : С вя ты е Л и турги и и п роп овед и в К аф ед р ал ьн ом С о б о р е , а ՛так ж е д р у ги е ц ерем он и и в П ер во п р естол е (стр . 44-45 )

18. Д ь я к о н А р а м К е т е н ч я н - Р ук оп о л ож ен и е в о и е р о м о н ах а в А р м я н с к о й Е п а р х и и И р ак а , 2 -3 м ар т а 2 0 0 0 (б и огр аф и и и ер о м о н а х о в А б е л а и А р ен а ), (стр . 4 6 -5 0 )

19. С о б р ан и е д е л е г а т о в А р м я н с к о й Е п а р х и и Г ер м ан и и , 2 5 -2 6 м а р т а 2 0 0 0 (с т р .5 1 )

В Д У Х О В Н О Й А К А Д Е М И И Г Е В О Р Г Я Н

2 0 . Д ь я к о н Г р а н т К о с т а н я н - Т о р ж е с т в о , п о свя щ о н н о е п р а зд н и к у В а р д а н ан ц , в Д у х о вн о й А к ад ем м и и Г ев о р г я н , 4 м ар т а 2 0 0 0 (с т р . 5 2 -5 8 )

РЕЛИГИОЗНЫЙ ( 1'ГДЕЛ

21 . П роп оведь архи еп и скоп а Ш аге А ч ем я н а , п р о и зн есен н ая и В о скр есен ье Блудного С ы н а , 19 м ар т а 2 0 0 0 ( а р . 5>- >2)

շ շ с Маилян - “ А рм ян ская Ц ер к о вь и го су д ар ств о , м еж дун а р о д н а я научная конф ерен ц и я в Ц ах к ад зо р е , 2 -5 м ар та 2 0 0 0

(стр . 63-65 )

К 1700-ЛЕТИЮ

23 . врсж Мктичевич Варданян - О тн о си тел ьн о Д ви н ск ого С о б о р а 607 го д а (и зучен и е), (стр . 6 6 -7 4 ;

24. Л . Л . Мкргумин - П р об л ем а п р о ти во сто я н и я п р естол о в возгл авл яем ы е катол и к осам и С и м ео н о м и Е р ем и ем в п о сл ед ней четверги 17-ого век а (и зучен и е) (стр . 7 5 -8 3 ;

25. Рубен Симонин - Г р и го р Л хум сц и - и звестн ы й свящ ен н и к и см елы й со л д ат (и зучен и е) (стр . 84-87 )

26 . Л е в о н Мириджанян - А рм ен и я- би бл и й ская стр ан а (и зуч е

ние) (стр . 88-93 )

ЛРМ ЕНОВЕДЧЕСКИЙ ОТДЕЛ

27 . Варужан Киракосян - И з истории ги м н ази и м о н асты р ь» С в . К ар ап ета в М у ш е (и зу ч ен и е) (стр . 9 4-100)

28 . Айрапет Ш атворян - А р м ян ск ая Ц ер к о вь и А рм ян ское Ж ен ск ое Б л аго твор и тел ьн ое О б щ еств о Т би ли си (и зучен и е;

(стр . 101-108)29 . Лаврентий Оваиисян - Я зы к о вы е особ ен н ости “ М ек н у п о н к ”

(тол к ован и я) Е всеб и о са Е м есап и (и зу ч ен и е) (стр . 109-114)30. О в а н е с Т а к у к я н - Н еи звестн ая стр ан и ц а из ж и зн и К атол и

коса (Б л агосл овен н ы й К атол и к о с В с ех А рм ян Г ев о р г VI Ч о р ек ч я н )(с тр . 115-117)

31 . Ж . Т . Бори - С у д ь б а ти п огрф и и В о ск ан а Е реван ц и в М арселе (и зучен и е, п ер евод с ф р ан ц у зск ого П ар гева Ш агб азя н а ) (стр .

118-131)

134 Դ


“ Е Т С Н М 1 А В 2 Ш " о р и с г а ь м 0 1 у т н ь у о р н о ь у е т с н ш а о х п ч

(М А К С Н 2 0 0 0 )

ОРР1С1АЬ

1. Эеасоп МиБЬе8Ь НоуЬапшзуап - У йк օք №տ Но1ше88 Саге^ит II СэШоНсоб օք АП АгтешапБ էօ Мобсо\у Ьу Ше оГйс1а1 туИайоп օք էհշ РаШагсЬ օք Мобсоу/ апй КшБ1а А1екБ1 П, 3 МагсЬ 2000 (р р .3-19)

Е N С У С Լ I С А Լ Տ А К Б В Ь Е в Б И М С М Е Б Б А С Е Б

2. ЕпсусНса! օք №տ Н Ы ш ея Оаге§шп II СаШоИсоБ օք АН АгтешапБ аЬоШ ջոտճոշ, “Տէ. Огеёогу Ле Шшшшйог” огёег էօ 1УК. Оеогё ОакеБуап, 17 МагсЬ 2000, питЬег 7 (рр. 20-21)

3. Ցւշտտատ 1еНег օք №տ НЫшеш Оаге§шп II СаШоНсоБ օք АНАгтешапБ էօ АгсЬЫбЬор Опе1 СЬегесЬуап օո էհշ оссэбюп օք Й1е 63а аптуегБагу о Ш б рпей опИпайоп, 20 МагсЬ 2000, питЬег 17 (рр. 22-23) • •

4. ՑԽտտաջ 1е«ег օք №տ НоИпеад Саге^ит II СайюНсоБ օք А11 АгтешапБ էօ Ше аББетЫу օք с1е1е§а1еБ օք Ше Агтеш ап Ծւօշշտշ ա ЕаБ1е т А теп са , 27 МагсЬ 2000, питЬег 20 (рр. 24-25)

5. В1ез8Ш8 1е«ег օք №տ НоИпевБ Оаге§шп П СаЙюНсоБ օք АН АгтешапБ էօ Ше с1епса1 соп^геББ օք Л е Агтеш ап ОюсеБе т ЕаБ1ет А те п са , 27 МагсЬ 2000, питЬег 21 (рр. 26-27)

6. В1еББше 1е«ег օք №տ НоНпеББ Саге^ит П СаШоИсоБ օք АН АгтешапБ էօ Ше аББетЫу օք ё е Ь ^ е Б օք էհշ А гтеш ап ОюсеБе т

А теп са , 27 МагсЬ 2000, питЬег 22 (рр. 28-29)7. В1еББт§ 1еПег օք ատ НоИпем Оаге§ит П Са&оНсоБ օք А11

АгтешапБ էօ Л е с1епса1 соп^гевБ օք Ле А гтеш ап ОюсеБе ш \УеБ1ет А те п са , 27 МагсЬ 2000, питЬег 23 (рр. 30-31)

8. “М етогап ёи т օք հւէշոէւօոտ” ЬаБ Ьееп տւջաճ т Ше МоШег Бее ЬеПуееп Ше СЬигсЬ апё Л е Б1а1е, 17 МагсЬ 2000 (рр. 32-34)

9. Те1е§гат օք №տ Но1теББ Оагедшп II СаЛоНсоБ օք А11 АгтешапБ էօ Агкаё1 ОикаБуап оп էհշ оссэбюп օք Ше аНетр1 оп Ы т , 22 МагсЬ 2000 (р. 35)

136 Դ է:«տ>ւաւ՚Ն 2000

К ) С а 1Ь о Н с о я О а г с ц и т II: “ Ь о \ у 1ա է օ Ь с г с я р с с Ю < 1 ա էհւտ с о и п Ц - у ” (1П .ч М о П п е я я г с с с ! у с с ! Р о г О а П о п , է հ օ я р о к с я р с г я о п օ ք է հ օ Н и г о р с а п Р а г П ш п е Ш օ ո է հ օ г Ы а П о п .ч Ы р я հ օ է ս /օ օ ո “ И и г о р е а п Ս ա օ ո - С о и Ш п е я օ ք Տ օ ս է հ С а и с а я и я ” , 4 М а г с Ь 2 0 0 0 ( р . 3 6 )

1 1 С а г с ц и ш И : “ Т Ь е 1 с а с 1 с г8 о Г о и г с о и п 1 г у я 1 ап (1 տ շա ռ տ է էհւտ р о 1 Ш с а 1 с Ь а П с п в е \у П Ь а у г о а 1 г с я р о п я М Ш у ” ( № я М о П п е я я г с с с 1уос1

М |с Ь а о 1 1 х * т о о , է հ օ М Н А а т Ь а я я а с 1 о г К х Ц а о г с П п а г у а п с !

Р 1 е т р о 1 с п П а г у ւ ո А г т с ш а ) , 1 6 М а г с 1 1 2 0 0 0 ( р . 3 6 )1 2 . 1П я М о П п с я я г с с с 1 у с (1 1 Ь с Т и г к т с ш а п а т Ь а я я а с Ь г Н х 1 г а о г с И п а г у а п с !

Р 1 с ш р о Ю п П а 1 у ւո А г т с ш а Т о у П К и г Ь а п о у , 1 7 М а г с Ь 2 0 0 0 Г р . 37)1 3 . Т Ь е а т Ь а я .ч а ( 1 о г о Г И а 1 у ( П а п с а Н о Л г а у о п а ( г с я 1 с 1 с п с с т М о я с о \ у ;

У1Х11сс1 I П я М о П п с я я О а г с ц и т И С а 1Ь о П с о я օ ք Л И А г т с ш а ш , 2 4

М а г с Ь 2 0 0 0 ( р . 3 7 ) .1 4 . А г с Ь Ы я Ь о р М о у п а п Т с П с г у а п \ у а я п о т т а Ю с ! а п с х е с и Н у с

я с с г с 1а г у օ ք է հ օ 1 7 0 0 У о а г С Ь и г с Ь С о г ш ш К е с Ь у է հ օ с ! с с 1я ю п օ ք 1 П я М о П п с я я , 3 0 М а г с Ь 2 0 0 0 С р . 3 7 )

1 5 . Р п с я ! Т а Ю У Л Ь г а Ь а т у а п у / а я с 1 с с !а г с с 1 с 1 о Г г о с к с (1 Ь у է հ շ ё е а я ю п

օ ք 1 П я М о П п с я я С а 1Ь о П с о я օ ք а11 է հ շ Л г т с т а п я О а г с ^ ш п I I , 3 0

М а г с Ь 2 0 0 0 ( р . 3 8 ) .

Ш ТН Е М ОТНЕК ЯЕЕ АNI) Ш ОСЕЯЕЯ

1 6 . Псасоп МгагП Коя(апуап - О с а с о п о г с П п а П о п ւո էհշ М о Л е г Տ շ շ , (с п с 1 о я с с 1 Ь е г с у у 1 1 Ь , я Ь о П а и ш Ь ю ^ г а р Ы с я օ ք М а я 1я 1 я а у а п , К с 1 я о п В а Ь а у а п , М о у Ь а п п с я К а с Ь а 1и г > 'а п , М г а п 1 К о я 1 а п у а п , У а г с ^ е я М а Н у а п , Л г а ш а 1я М и г а с ! у а п а п с ! Ь е у о п Р а п П о г о у ) , 2 М а г с Ь 2 0 0 0 ( р р . 3 9 - 4 3 )

1 7 . С Ь и г с Ь р и 1 р И : է հ օ д е я с п р П о п օ ք с е 1 с Ь г а 1 е с 1 М о 1 у и т г § 1е я а ж ! б с И у е г е а я е г ш о п я ւո է հ օ С а 1 Ь е с 1 г а 1 յ ո Ճ о 1Ь е г с с г е т о ш е я 1 о о к р 1 а с е ւ ո է հ օ М о 1 Ь с г Я с с ш М а г с Ь ( р р . 4 4 - 4 5 )

1 8 . 1)сасоп Агаш КсЧспсЬуап - Ր ո շ տ է о г с П п а П о п ш Л е А г т е ш а п с П о с е я е ш 1 г а к . ( е п с Ь я е с ! Ь е г е и - п Ь . а и ю Ы о ё х а р Ы е я օ ք Ы е г о т о п к я А Ь е 1 а п (1 А г с п ) , 2 - 3 М а г с Ь 2 0 0 0 ( р р . 4 6 - 5 0 )

1 9 . А я я е ш Ы у օ ք с М е ^ е я օ ք է հ շ А г т е ш а п Б ю с е я е ւ ո О е г т а п у , 2 5 - 2 6 М а г с Ь 2 0 0 0 ( р р . 5 1 )

А Т Т Н Е К Е Ы С Ю и в АСАОЕМ У СЕУ О К СУ А Х

2 0 . Осасоп Н г а т Коя1апуап - С е г е т о п у с к с Н с а ю ё ю 1 Ь е քօՅ Տէ օ ք

У а г с 1 а п а / 8է է հ շ К е П е ю и я А с а с 1 е т у О с у о г д у а п . 4 М а г с Ь 2 0 0 0 ( р р . 5 2 - 5 8 )


К Е Ы С Ю Ш

21. Бегтои օք АгсЬЫбЬор БЬаЬе А] а т у ап йеНувгес! оп Бипёау օք Ле РгоЛва! Տօո, 19 МагсЬ 2000 (рр. 59-62)

22. Տ . МаПуап - “Агтеп1ап СЬигсЬ апс1 ՏէՅէշ” т1ета1юпа1 заепИЯс сошегепсе т ТБаекЬагог, 2-5 МагсЬ 2000 (рр. 63-65)

ТО Т Н Е 1700 А Ш ГУ ЕК Б А К У

23. У г е /Ь У а п 1 а п у а п - С о п се п й п ё Л е СоипсП օք Б у ш ш 6 0 7 ( э Ы у ) (рр . 6 6 -7 4 )

24. Լ . А. М кИ и туап - ТЬе ргоЫеш օք сопйарозШоп Ье^уееп է^օ Տշշտ Ьеас1ес1 Ьу СаШоПсоБ Տեոշօո апс! СзЛоНсоб Уегеш1а гЛ Ле 13տէ диаПег т Л е 17էհ сепШгу (эШду) (рр. 75-83)

25. КиЬеп Бш опуап - Оп§ог НакишегЫ: ГашоиБ բոշտէ апй соигадеоиэ зо1сЬег (տէա^) (рр. 84-87)

26. Ьеуоп М1гцапуап - А п лета эб а ЫЬНса] соипйу (эШёу) (рр. 88-93)

А IШ Е N О Լ О С IС А Լ

27. УагигЬап Ю гаковуап - ЬЫ огу օք Ле տշհօօ1 օք Տէ. Катаре! ա М иэЬ (бШ ^у) (рр . 94-100)

28. Н а1 гар е1 Б Ь а ^ о г у а п - Агтеш ап СЬигсЬ апё Л е СЬагкаЫе Огеашзайоп օք А гтеш ап ЧУотеп օք 7եւ11տւ (БШёу) (рр. 101-108)

29. Ьаугепй НоуЬаппыуап - Ьап§иа§е ресиНагШеБ օք “Мекпийипк” (йПегрге&йопз) Ьу УеузеЫоБ У етеза1з1 (рр. 109-114)

30. НоуЬаппев Такикуап - Шкпо\уп й а ^ т е т й о т Л е Ше օք Ле СаЛоИсоБ (Оеуогё VI СаЛоНсоБ օք а11 АгтешапБ) (рр. 115-117)

31. յ . Т . В о п - ОеБЙпу օք Ше րսե1ւտհւոջ Ьоиэе УоБкап У егеуатз1 т МагееШеБ (БШёу, й-апБ^ес! Йгот РгепсЬ Ьу Рагееу ЭЬаЬЬагуап) (рр. 118-131)

138 Գ Է Տ Ա ա ա ւ ՚Ն 2000

“ Е Т С 1 1М IЛ О /Л N К ” о к с л м к о е е ю е е 1 )П « л 1 М - 8 1 р :с ;е \ г \ : \ с л т \ л \ у / л т

(М А К И 2 0 0 0 )

1МЧЖМЛТ1(Ж.Ч ОЕЕ1С1ЕЬЬЕ.Ч

I 1)1ясгс МоисЬекЬ НоуЬишшкнш У|Ч11с оПгоеПе (1с Տ8 Տւաէճձ (■ПГСЦ1ИПС II Д Мовсои чиг ПпуНяИоп ГпИсгпсИс г!с Տ;ւ НйпНЛб Л1сх1 II, РаЫ агсЬс (1с ГЕвНяв (>Шкх1охс пмяс (с!и 2 9 « у п с г аи 3 т а г , 2000)-

(рр . 3-19).

Е 1Ч С У С Ы С Д ^ Е Т Ь Е Т Т К Е в ОЕ ВЕМ Е01С ТК Ж

2. ЕпсусМяие (1е Տււ Տ:ոոէս1 6 С а г ё ^ т с II риЬМёс (1с 17 т а г , 2000 а Госсачюп (1с 1а гспйж (1с Г “Он1ге Տէ. а гб ц т гс ГШ иттаЮ иг” а М омю иг Оиёуогв Оаксчч1ап ( рр. 2 0 -2 1 ).

3. ЕеИге (1с եճոճժւօէւօո (1с Տа Чаш М с О агё^и те II а^гсл ёс 1с 20 таге 2000 а Տօո ЕхссПепсс ГагсЬсуечие Оиепс! 0]ёг<Црап к Госсш ю п ձս 63е апшусгчаке с1с տօո огсНпаПоп $ассг<1о1а1с < рр. 22-23).

4. Мевваве (1с ЬёпёдгсИоп (Խ СаПшНсоч (1с էօստ 1сч Л гт ё т с п ч С агё^и те II 8(1№տտօ 1с 27 т а ге 2000 а ГЛ ччстЫ сс {»с*псга1с (1с <1ё16циё5 с!и (Пасскс (к-տ Л гт ё т с п ч (1еа հէՅէտ-Սուտ сГ А тёп яи е М юссяе оп еп Ы )* (рр. 24-25).

5. МсьБацс (1е Ьёпс(Ис1 юп ճս С а 1ЬоПсо5 (1с էօստ 1շտ А гт ё т е п Б Сагёдшпс II յԺոտտշ 1с 27 т а ге 2000 аи Сопцгсь (1'քշօԱ:տւՅտէւգսօտ ձս Л осеве ճշտ Л гтётеп Б ճշտ Ըէտէտ-Սուտ (Г Л тсп ц и с Сс1 |0 сс 5 с о п с т а !)- ( рр. 26-21).

6 . М еввазе с1с ЬёпёчНсПоп с!и Са^оП эдк (1с էօստ 1օտ А гт ё т с п ч Сагё^шпеII асксчвс 1с 27 т а ге 2000 а ГЛ чветЫ ёе §ёпёга1с (1е (1 ё 1ё(»иё5 <1и сПосече ճօտ А гтёш сп в с1сч ՏէՅէտ-Սուտ сГА тёп яи е (сПосёчс осск1ета1)- (рр. 28-29).

7. Мезваве с1с Ьёпё(Исиоп (1и СаЦюНсде (1с էօստ 1շտ А гтёш еп э Оагё^шпе II а^гачё 1е 27 таге 2000 аи Соп^гёБ (Гесс1ё$1а 5 Пциеч <Խ сПосече с1е5

Аппсшспб (1շտ ԸէՅէտ-Սուտ й 'Л тёп яи е ((Посеве о с сй !ета1 )-( рр. 30-31).

8 . Սո "М спю га 1н1и т с!’ ւոէօոււօոտ” а օէշ мупё аи ՏՅւոէ-Տւշջօ (ГЕкЬпиа- с! / 1 пс сп1 гс ГЕуНчс ароБЮПцис а г т ё т е п п е е1 1е § о и \'ететеШ с!е 1а КсриЬПцис сГА гтёш с (17 т а ге 2000) - ( рр. 32-34).

9. Т с1ёц гаттс с1е Ба Ча1т с 1с О агёцитс II а^геввё 1е 22 тага 2000 аМ о ^ е и г Агсайу С1юика551ап. Рг&МеШ с1е 1а КёриЬПяие ժս Нам- КагаЬацЬ. а Госсавюп (1с ГаПепШ сом ге ва регеоппе (р. 35).


1 0 . С а й ю П с о з С а г ё в ш п е П : “ Ա Ы ճ օ ւէ ё 1г е г е 5р е с 1ё е е п с е р а у з ” ( Տ յ 5 а т 1е 1е а г е у и е п а и Ж е п с е Р е г С а П о п , г а р р о П е и г ճ ս Р а г 1 е т е Ш Е и г о р ё е п з и г 1 е з г е 1 з П о п з “ Ս ա օ ո с !е Р Е и г о р е ֊ Р а у з ճ ս С з и с з з е с!и Տ ս ճ ( 4 т а г е 2 0 0 0 > ( р . 3 6 ) .

11. С ай ои см , О агёрипе II: “ С 'е я ауес иле егаш к гар о л заЫ Ш чие 1е8

г 'ё е а Ш з ^ е п о 1 ге р э у э г е 1 е у е т с е Ճ6Ո р о 1 к 1 Ч и е ” ( Տ յ 8а т 1е 1ё а г е 9 и е п а и с ) |е п с е М о п 5 1 е и г М ю Ь а е ! Ь е т о п , а т Ь а з з а й е и г е х Ь - э о п И п э й е е 1 р 1 ё ш р о - Г е п П а т е й е э Տա էտ -Սուտ й ’ А т ё п я и е е п А г т ё т е ( 1 6 т а г е 2 0 0 0 ) - ( р 3 6 )

1 2 . Տ յ Б а т ^ ё 0 з г ё ё ш п е II а г е 9 и е п а и с 1 1 е п с е М о п з 1 е и г Т о у П К о и г Ь а п о у , ™ Ь м ^ е и г е х 1г а о г с 1т з . г е е 1 р 1ё т р о 1е п 11э 1г е с1е Т и г к т ё п ] ^ е п А г т е ш е ( 1 7 т а г е 2 0 0 0 ) - ( р . 3 7 ) .

1 3 . У Ш с !е М о п з .е и г С 1 а п с а г 1 о А г а ё о п а ( а т Ь а з з а ^ е и г Й’ И аП е 5! ё ё е а п 1 а М о в с о и , а տ.8 Տ ա ո է 6է6 О а г ё § и т е П ( 2 4 т а г е 2 0 0 0 ) ֊ ( р 3 7 )

1 4 . Р а г о г с !г е Й е 8 а Б а Ы е Г ё О а г ё ё и т е II 1’ а г с Ь е у ё Ч и е ' н о у п а п Т е П ё п а п а е 1 ё п о т т ё Ճււ6շէ 6ա - с !е 1а Շ օ ւա ա տ տ ւօ ո е с с 1 ё 5 1 а 1 е р о и г 1а с ё 1 ё Ь г а й о п ճ ս 1 7 0 0 з п т у е г е э . ' г е ^ е Р а ^ о р Й о п ճ ս с Ь п з Й а т з т е е п А г т ё т е ( 3 0 т а г е 2000 ) — ( р . 3 7 ) .

1 5 . Տ ա ֊ 1’ огс1ге с !е Տ յ Տ ա ո է ճ ճ С а г ё в и т е I I 1е Р ё г е Т з 1 е у А Ь г з Ь з т . з п а ё 1ё Й е э т и е с !е в е в ք օո օէւօ ո տ Б а с е г ё с ^ е з ( 3 0 т а г е 2 0 0 0 ) ֊ ( р . 3 8 ) .

А и Б А Ш Т - Б Г Е С Е В ’ Е Т С Н М 1 А 0 2 Ш Е Е Т А Ц Х Ш О С Е 8 Е 8 Б Е Ь ’ Е С Ь К Е А I Ш Е N I Е N N Е

1 6 . Г И а с г е Н г я п 1е К с ^ а т а п — О п Н п а й о п с1е (Н а с ге Б а и Տտ տ է — 5 1 ё ё е с! Е 1с Ь т 1ас121п е (2 т а г е 200 0 ) . В ю ^ г а р Ы е в й е Б с И асгеБ \<18տտւտ ^ а у а п № 1 տ օ ո В а Ь а у а п , Н о у Ь з п п ё в К Ь а Ю Ь а Ы а п , Н г а Ш е К о й а п ш п , У а П е и ё з М а Ш а п , А г э т э Т э М о и г а с 11а п շ է Ь ё у о п Р а п Я г о у ( р р . 3 9 - 4 3 ) .

1 7 . В г ё у е Б ւոքօա ւ& էւօոտ с о п с е г п а Ш 1а с ё 1 ё Ь г а И о п с !е տաոէ6Տ т е в з е в , 1еБ в е г т о п Б р г о п о п с ё в а с е « е о с с з б ю п е 1 մ ն ս է ո տ с ё г ё т о т е з е 1 տօ1օ ո ս է ծ г е 11ё 1е и з е з զ ա ՜ օ ո է е й Н е й Ճ յո տ 1а с а й ё с М е с !е Տ ա ո է Е и Л п й а с Ы п е е 1 а и Տտ ա է-Տ ւ& շտ а и с о и г е ճ ս ուօւտ с1е т а г е 2000 ( р р . 44-4 5 ) .

1 8 . Э т а с г е А г а т О Д е п й П а п - О п Ш ш й о п Б э с е г ё о Ы е с1апБ 1е с Н о с ё в е й е в А г т ё т е п Б ճ ’ 1 ռ պ ( 2 - 3 т а г е 2 0 0 0 ) . В ю ^ з р Ы е в ժ ս Р ё г е А Ь е 1 е 1 ճ ս Р ё г е А г ё п е ( р р . 4 6 - 5 0 ) .

1 9 . Լ յ с о п Г ё г е п с е с !е й ё ^ ^ и ё в ճ ^ տ տ ւ ո տ с!е 1а р г ё 1 а Ш г е а г т ё т е п п е с1’ А 1 1 е т а § п е 1е п и е ճ ս 2 5 а и 2 6 т з г е 2 0 0 0 ( р . 5 1 ) .

А и 8 Е М Ш А 1 К Е Т Н Е О Ш С К ^ Ш Ծ Ս Б А Ш Т - Б Ш С Е В ’ Е Т С Н М Ь Ш 2 1 1 У Е

2 0 . Б ш с г е Н г а Ш е К о ^ а ш а п - Р е з ^ у Н ё в а и Б ё т т а ^ е г!1ё о 1о ё | 'я и е ճ ս Տ Յ ա է - Տ ւ ծ ^ ճ ՚Տ է օ հ ա ւ ՜ Յ ճ շ ւ ո օ с о п з э с г ё е Б з 1 з Ш е ճ 6 տՅւոէ У а Л а п ( 4 т а г е 2 0 0 0 ) - ( р р . 5 2 - 5 8 ) .

140 Դ

К Т 1 11)1'-Տ 1 Ш ' К ' 1 Е Ц Я Е Х

?1 Տսաւօո «1с ГагсИсуЙчис СНаМ Л<1]6.п1ап ргопопсй дап* 1а са»Ш га1с с!с Տուոէ Шс11т!а(1/1пс « т а п с Ь е . 1с 19 таг-., уш т со м асгё аи рагаЬо1с

(1с ГЁпГап! рг«»с11В‘*« ( РР- 59-62).ч ..Г(Ч. М яШ ап в у т р о а ш т 1п1о т а 1 юпа1 (спи а Г в я ф Ш г л г տօստ 1с2 с: "I;,,И;.с с1 1 ла. а гтё Ы еп ." (2-5 т а г » 2000) - ( рр. 63-65).

л и -О Е У Л Г Г Г 1>и 1 7 0 0 с А ^ У Е К Я А Ж Е 1)1-; 1 Л С Н Ш И Л А М Б А Т И Ж О Б Ь ’ А К М Е М Е

23. Угёцс М. Уаг(ап1ап - “ Ьс сопсИе с1с О м пе <1е Гап 607” (Е1ис1е) -

(р. 66-74).24 Ь.Л.Мсксг1ииш1ап ֊ “ Л ргорс» с1сч саЛоНсо» Տեոէօո օէ Егёпма ցսւ -л

տօոէ տհսճտ հօռ с1с Гаи1оп1с (1и 1г6пе раЫагса! (1с Р Е ^ и е аппбтеппе усг> Ь (Ьппсгсв <1ссспше» (1ч 17*.տւ&:1օ (Ешде) - ( рр. 75-83).

25. КоиЬсп Տւտօւսսո - “ С»пц(ягс П акЬ ои тёй !, ГШийге с с с ^ я -Л щ и с сХ 1с уа!11ап! տօՍոէ (1с ГЕвН зс агтсш сп п с” ( Е Ы е ) - ( рр. 84-87).

26 . Ш о п Л И гЩ аш ап - “ Л гтсш е , рауч ЫЬНяис” (Ы и (1 с)-( рр. 88-93).

Е П Ш Е в А К М Е М О Ь О С И О и Е Б

27. У аго щ ап К|гакочх 1ап ֊ "Рацея соп сегп ат ГЫ бКжс дс ГёссИе ժս топ вБ ^ге Տ8ւոէ Кагарс! (1с МоисЬс” ( рр. 94-100).

28. НаТгаре! С Ь а ^ о п а п - “ Ь ’ЕвНзе агтёш еп п е օէ Г А вю и аи оп <3е В!спГа1»апсс (1е Р е т т с 5 А гтёш еппея а ^Ուտ” ( рр. 101-108).

29. 1.а\-пп(1 Н о у Ь ап п о д ап - “ Լշտ рагиси1агкё5 1ւոջսւտէւգս6տ ճշտ “ С о т т е п Ы гс Б ” (ГЕияёЬе (Г Е т ё зе ” (рр. 109-114).

30. НоуЬаппся Т ак ои Ы ап - “ Սո доситеШ тсоппи ге1аг1Г а 1а У1е ди ЫепИсигсих Շէհօ1ւշօտ Сиёуогц VI ( рр. 115-117).

31. յ -Т . В огу - ‘‘1.е <1е511п с1с Г н п р п т е п е <1е ГагсЬсуецие Оьсап (ГЕгёуап а МагееШе” (Тгас1и11 с1и й -а л д о раг Рагкс\ СЬаЬЬа2 1 ап ( рр. 118-131).

ԳԼԽԱՎՈՐ ԽՄԲԱԳԻՐ՝ ««^ԴՐԱՆԻԿ «ԵՑԹՈՒՆՑԱՆ

1и(ГРЧ^РЛ1.Г*ИМ4Ъ Հ11Ս»ԵՆ ՀԱՑԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊ13ՏՈ!-ք*6ՈՒՆ. Է ^/Ի Ա Ծ Ի Ն

«ԷՏՄԻԱԾԻՆ- ԱՍ՚ՍԱԴՐ!- ԽՍԲ4Դք՝ՈՒայՈՒՆ

Республика Армения, Эчмиадаин. Редакция журнала "Эчмиадзин" Кёс1ас110п с1е 1а г с у и с "ШсЬпнасМпс” , ЫсЬгшасЫпе. Л гтеш е

ԴԱՍԻՉ' 77764

1ПШГ ԱԹՈՈ- и. ԷՏՄԻԱԾՆԻ ՏՊԱՐԱՆ

ՀԱՅՐԱՊԵՏԱԿԱՆ ԿՈՆԴԱԿՆԵՐ ԵՎ ՕՐՀՆՈՒԹՅԱՆ...

Documents