1

12 - LURRA ETA LURRAREN DINAMIKA

2

1-2 UNIBERTSOAREN ETA EGUZKI SISTEMAREN SORRERA ETA BILAKAERA

BIG BANG-aren TEORIA

EGUZKI SISTEMAREN SORRERA

ASTROEN TAMAINA

3

3

3 LURRAREN AZTERKETA Lurraren egitura eta osaketa

aztertzeko bi metodo daude:

Zuzeneko metodoak: in situ edo laborategian

Zeharkako metodoak: lur barneari buruzko hipotesiak egiten dira, baina zuzenean lurra aztertu gabe

4

4

3.1. Zuzeneko metodoak LURRAZALEKO HARRIAK BEHATZEA

Harriak lur barnean sortzen dira eta azaleratu egiten dira ondoren

Laba moduan edo mendikateak eratzean azaleratu

MEHATZEAK ETA ZUNDAKETAK Lortu den sakonera handiena: 12 km Tenperatura bertan: 180ºC

LABORATEGIKO ESPERIENTZIAK

5

5

3.2. Zeharkako metodoak METODO GRABIMETRIKOAK

Garbitateak eragindako azelerazioa (g) neurtzen da

Grabimetroa erabiltzen da horretarako Lur barruko harrien dentsitatean aldaketak

adierazi ditzake

6

6

METODO MAGNETIKOAK Eremu magnetikoaren intentsitatea neurtzen

da lurreko puntu desberdinetan Kanpoko nukleo urtuak barruko nukleo

solidoaren inguruan birak ematearen ondorioz sortzen da

Harrien mineralen orientazioan du eragina

7

7

METEORITOEN IKERKETA

Lurraren osaketaren antzekoa dute, lurra meteoritoen talketatik osatu zela uste baita

Hiru mota:

Sideritoak

Siderolitoak

Litometeorikoak

DENTSITATEA

8

8

METODO GEOTERMIKOAK Lurraren barneko tenperatura lurrazalean

nola banatzen den aztertzen du Lurra sortu zeneko beroa askatzen doa

pixkanaka eta gainera material erradiaktiboek ere beroa igortzen dute

Lurrazal meheako guneetan

edo bulkanismoa dutenetan

Ozeano hobietan eta

lurrazal lodiko guneetan

T altuak

T baxuak

9

9

METODO ELEKTRIKOA

Harriek elektrizitatea garraia dezaketen aztertzen da

Harriak zenbat eta porotsuago ur gehiago

Harriek zenbat eta ur gehiagoelektrizitatea hobeto

garraiatu

10

10

METODO SISMIKOA Lurrikarek sorturiko uhinek dituzten aldaketak

(norabidea eta abiadura) aztertzen dira

Uhin motako P uhinak: hedapena

eta bibrazioa norabide berekoa

o S uhinak: bibrazioa perpendikularra da hedatze norabidearekiko

o Azalekoak: P eta S uhinak lurrazalera iristean

o Rayleigh (R): olatu mugimenduao Love (L): suge mugimendua

11

11

LURRIKAREN BANAKETA LUR PLANETAN

Plaka litosferikoen mugetan gertatzen dira gehienbat

12

UHIN SISMIKOEN JOKABIDEA Uhinek zeharkatzen dituzten harrien

gogortasuna handitzean, uhien abiadura handitu egiten da

Zenbat eta sakonago, abiadura handiagoa, materialak gero eta dentsoagoak direlako

P uhinak dira azkarrena Material solidoak zeharkatzeko gai dira P eta S

uhinak Material likidoak zeharkatzeko gai P uhinak

bakarrik dira Uhinek, material batetik bestera igarotzean bi

gauza egin ditzakete: islatu edo errefraktatu Uhinen norabide eta abiadura aldaketak neurtuz, lur barneko eten sismikoak non dauden jakin dezakegu.

13

13

Mantua solidoa da P eta S uhinak igarotzen baitira Kanpo nukleoa aldiz likidoa izan behar da, P uhinak

soilik pasatzen baitira Barruko nukleoa ezin da jakin irudi horren arabera,

baina solidoa da

14

4.1. Lurraren barrualdeari buruzko ereduak

Lur barnea geruzatan banatua dagoela esaten da. Geruza horiek sailkatzeko bi eredu erabiltzen dira: Eredu dinamikoa: lur barneko materialen

mugimendu, dentsitate eta egoera fisikoaren arabera definitzen dira geruza desberdinak

Eredu geokimikoa: lur barneko materialen konposizio kimikoa aztertuz bereizten dira geruzak

4 LURRAREN EGITURA

15

EREDU DINAMIKOA EREDU GEOKIMIKOA

16

4.2. Gaur egungo eredua Aurreko bi ereduen konbinazioa da

Aztertuko diren geruzak:

AZALA: - Ozeanikoa (0 – 3/15 km)

- Kontinentala (0 – 30/70 km) MANTUA: - Goikoa (3/70 – 670 km)

- Behekoa (670 – 2900 km) NUKLEOA: - Kanpokoa (2900 – 5100 km)

- Barrukoa (5100 – 6371 km)

17

AZALA Mohorovicic-en etengunean amaitzen da Ozeanikoa eta kontinentala daude Egitura nola aztertuko den:

EGITURA BERTIKALA

EGITURA HORIZONTALA

18

Azal ozeanikoa Egitura horizontala:

Hiru atal ditu: lautada abisala, dortsala eta ertz kontinentala

Beheko irudian ikusten dira hiru atal horiek.

Gaztea da (180 milioi urte), batez ere dorsaletik gertu, bertatik ari baita sortzen

19

Azal ozeanikoen adina: gorria gazteena, urdina zaharrena

20

Egitura bertikala: Lodiera: 3-15 km Geruzak: sedimentuak, basaltoak eta gabroak,

kanpotik barrura

Ibaiek ekarririko materiala

pilatuz osatzen da sedimentu

geruza

Dortsalek kanporatutako

materialak hoztean osatzen da

basaltozko geruza

Antzinatasuna: 180 milioi urte

21

Azal kontinentala Egitura horizontala:

Kontinenteek eta plataforma kontinentalek (ur azpian) osatzen dute

Kratoiak (lautadak) eta mendikateak bereizten dira kontinenteen barruan

22

Egitura bertikala: Lodiera: 30 – 70 km

Osaketa oso aldakorra

Gainazalean gehienbat

sedimentu geruzak

Antzinatasuna: zaharra. 500 milioi urtetik gora

23

MANTUA Mohorovicic-en etengunean hasten da Gutenberg-en etengunean amaitzen da Zein bi zatitan banatzen da:

Goiko mantua Nondik nora: 3/70 - 670 km

Beheko mantua Nondik nora: 670 – 2900 km

24

Goiko mantua Goiko parteak, eredu dinamikoan ikusi zen

bezala, azalarekin batera litosfera osatzen du Goiko geruza hori plaka litosferiko izeneko

zatietan dago zatikatua Litosferaren azpian mantua ez da guztiz solidoa

neurri batean urtuta dauden harriek osatzen dute Uhin sismikoen abiadura moteltzeak adierazten

digu hori Litosferaren azpiko geruza horri astenosfera

deitu zitzaion Halere, geruza hori ez dela benetako geruza bat

esaten da orain, uhin sismikoen jarrera hori bulkanismoa handiko lekuetan soilik gertatzen delako

25

Beheko mantua Uhin sismikoen abiadura igoera erakusten du

bertan dauden materialak goiko mantuan baino dentsoagoak direla

Halere, nolabaiteko malgutasuna dute bertako materialek

26

Mantuaren eta nukleoaren arteko muga: Mantuaren azken 200 kilometroak hartzen ditu

20 km gora-behera Uhin sismikoak moteldu egiten dira bertan Horrek adierazten du bertan dauden harriak

neurri batean urtuta daudela Material horiek gora joan daitezke mantutik

litosferara

27

NUKLEOA Gutenberg-en etengunetik lur erdiguneraino (2900- 6371

km) Gehienbat burdinez osatua, baina baita Ni, S eta O ere Zatiak:

Kanpoko nukleoa: Distantziak: 2900 – 5100 km Egoera fisikoa: likidoa Korronteak ditu tenperatura aldaketen eraginez Horrek eremu magnetikoa sortzen du

Barruko nukleoa: Distantziak: 5100 -6371 km Egoera fisikoa: solidoa

28

5 LURRAREN DINAMIKA AZALTZEKO HIPOTESIAK

Mendien eraketari buruzko hipotesiak Finkotasunean oinarrituriko hipotesiak Mugimenduan oinarrituriko hipotesiak

Kontinenteen jitoa Ozeano-hondoa hedatzeari buruzko teoria Plaketan teoria tektonikoa

29

Finkotasunean oinarrituriko hipotesiak: Kontinenteak ez direla mugitzen dio eta ez direla inoiz

mugitu Mendiak indar bertikalen eraginez eratu zirela dio

Mugimenduan oinarrituriko hipotesiak: Kontinenteak historian zehar mugitu egin direla dio

Kontinenteen jitoa Alfred Wegener-ek proposatu zuen

Ozeano hondoa hedatzea Itsas hondoen egitura hobeto ezagutu zenean, hauek

mugitu egiten direla konturatu ziren, dortsal ozeanikoen bi aldetara hain zuzen

Plaken teoria tektonikoa Plaka litosferikoen mugimenduen eraginez mugitzen

dira kontinenteak

30

Zerk forgatzen du kontinenteak mugitu egin direla?

FROGA GEOLOGIKOAKo Urrun dauden kontinenteek puzle baten gisan bat

egiten dutela ikusi zuteno Kontinenete bateko eta besteko mendikateen eta

harrien artean antzekotasunak ikusi ziren

31

FROGA PALEOKLIMATIKOAKo Orain dela 300 milio urte izan zen glaziazioak

ildaska (marka) batzuk utzi zituen harrien gaineano Orain marka horiek kontinente desberdinetan

ikusi daitezke, adibidez:o Horrek adierazten du kontinente horiek glaziazioa

gertatu zen garaian batuta zeudela

32

FROGA PALEONTOLOGIKOAKo Fosil antzekoak aurkitu dituzte elkarrengandik

urrun dauden kontinenteetan

33

FROGA PALEOMAGNETIKOAKo Harrien barruan dauden mineralen posizioa

aztertzen dao Hauek eremu magnetikoaren arabera orientazio

jakin bat hartzen dute eta sortu zirenean non zegoen zehaztu daiteke

o Ipar poloa desplazatuz joan da milioika urtetan zehar, baina eurasiako datuak aztertuz eta ipar amerikako datuak aztertuz, desplazamendu hori ez dator bat

o Horrek adierazten du kontinente horiek ez zirela beti leku berean egon

34

6 PLAKEN TEKTONIKARI BURUZKO TEORIA

o Hiru ideia nagusi: Litosfera plaka izeneko zatietan banatua dago Plaka horiek mugitu egiten dira Plaken ertzetan jarduera geologiko handia dago

o Plaken osaketa: Plakek duten litosfera motaren arabera bi motakoak

izan daitezke:• Plaka ozeanikoak• Plaka mistoak

35

o Irudian ageri diran Lurrean dauden plaka litosferiko nagusienak

36

PLAKEN ERTZAKo Plakek ertzak hiru motakoak izan daitezke:

Bloke dibergenteak: Plakak elkarrengandik urrundu Litosferia berria sortu Dortsalak osatu.

Bloke konbergenteak: Plakak elkarrengana hurbildu Litosfera suntsitu Bat bestearen azpian sartu (ez beti)

Alboko mugimendua dutenak: Faila eraldatzaile deitzen zaie

37

6.2. Ertz dibergenteen dinamikao Bi egitura mota osatzen dira inguru hauetan:

__________________ __________________

DORTSALAK RIFT-AK

38

DORTSAL OZEANIKOAKo Ezaugarri nagusiak:

Luzera: 60 000 km batzuetan Altuera: 2000 m Mendilerro kopurua: 2 Erdian: rift-a Sumendi jarduera: oso bizia Zerrenda paleomagnetiko simetrikoak

39

KONTINENTE BARRUKO RIFT-Ao Ertz dibergenteak kontineteen barruan

azaltzean osatzen dirao Haran forma duteo Denborarekin itsaso barruan sartu eta

aurrerago dortsal ozeaniko bat osatuko da bertan

40

o Ertz dibergenteen eboluzioa.

41

6.3. Ertz konbergenteen dinamikao Bi plakek elkar talka egitean subdukzioa gertatzen

dao Dentsitate handiena duena, dentsitate txikiena

duenaren azpian sartzen da. Horrela osatzen da Benioff-en planoa

o Sismizitate eta bulkanismo handiko guneak izaten dira

o Plaka subduzitua angelu handiarekin sartzen da zaharra eta dentsoa bada eta angelu txikiarekin gaztea eta arina bada

o Angelua zenbat eta txikiagoa izan, marruskadura handiagoa da eta ondorioz lurrikarak indartsuagoak dira

42

o Ertz konbergente motak:OZEANO-OZEANO KONBERGENTZIAo Plaka subduzitua zaharra eta dentsoa dao Lurrikarak: ugariako Jarduera magmatikoa: ugaria

43

o Sortzen diren egitura tipikoak:

Hobi ozeanikoa Uharte-arkua

ALEUTIARRAKJAPONIA

44

OZEANO-KONTINENTE KONBERGENTZIA

o Plaka ozeanikoa plaka kontinentalaren azpian sartzen da

o Angelu txikiarekin sartzen dao Horregatik, sismizitatea handia dao Gainera bulkanismoa ere handia dao Ertzari paraleloa den mendikatea osatzen dao Adibide tipikoa: Andeak

45

KONTINENTE-KONTINENTE KONBERGENTZIA

o Plaka bat ere ez da bestearen azpian sartzen (subduzitzen)

o Horren ordez elkarren aurka talka egin eta mendikate bat sortzen da

o Adibide tipikoak: Himalaia

46

6.4. Faila eraldatzaileen dinamika

o Bi plakek alboko mugimendua duteo Dortsaletan agertzen dira gehienetan, 100 km-rik

behino Marruskadura handia sortzen da failen artean eta

horren ondorioz jarduera sismiko handia egoten da inguru horietan

o Abibide tipikoa: Kaliforniako San Andres faila

47

o Faila eraldatzaileak dortsal ozeanikoetan:

48

6.5. Plaken barrualdeko dinamika

o Katean kokaturiko uharteen formazioa:

49

o Prozesu geologiko batzuk plaken ertzetatik urrun gertatzen dira

o Mantu sakonetik harriak igo daitezke eta litosferan gune bero bat osatu, harriak likido egoeran pilatuz

o Magma hori pixkanaka irten daiteke azal ozeanikoko puntu batean uharte bolkanikoak osatuz

o Uharte horiek lerroan kokatzen dira, azal ozeanikoa desplazatu egiten baita gune beroaren gainean

o Horrela, mutur batean daude uharte zaharrenak, aktibitate bolkaniko txikia dutenak eta beste muturrean uharte gazteenak aktibitate bolkaniko handiena dutenak

o Adibide tipikoa: Hawaii uharteak

50

7 PLAKEN ERAGILEAo Hiru eredu proposatu dira historian zehar.

Hirugarrena da gaur egun onartzen dena:

Konbekzioaren eredua

Astenosferaren eredua

Sakoneko subdukzioaren eredua

o Hiru ereduek gauza bat dute komunean. Mugimenduaren eragilea beroak lur barnean duen banaketa desorekatua da.

51

7.1. Konbekzioaren ereduao Konbekzioa-korronteak mantuan gertatzen dirao Plaka litosferikoak flotatzen bezala daude

korronte horien gaineano Zergatik baztertu zen: mantua hain jariakorra ez

zela jakin zelako

52

7.2. Astenosferaren ereduao Astenosferan gertatzen dira konbekzio-korronteak

o Zergatik baztertu zen: astenosferarik ez zegoela jakin zelako

53

7.3. Sakoneko subdukzioaren eredua

o Konbekzio barreiatua mantu osoan gertatzen dao Plakak mugitzea, subdukzio zonetan sartzen den

litosfera ozeaniko hotzak eragiten du. Hori behera doa inguruan dituen materialak baino dentsoagoa delako.

o Lurperatzen den plaka horrek tira egiten dio gainerako plakari eta dortsaletan azaleratu egiten dira harriak

54

8.1. Litosferaren deformazioao Esfortzu motak.

Dibergenteetan Konbergenteetan Alboko mugimenduetakoetan

Zein plaka ertz motetan?

Distentsio esfortzuak

Konpresio esfortzuak

Zizaila esfortzuak

55

Deformazio plastikoa eta tolesturao Deformazio plastikoetan, deformazioa gertatu eta

mantendu egiten dao Tolesturak dira adibide ohikoenak

56

Failak eta diaklasako Esfortzu handiegia bada, harriak apurtu egin

daitezkeo Hautsitako harriak tokiz mugitzen badira: failako Tokiz mugitzen ez badira: diaklasak

FAILA

DIAKLASA

57

Deformazio elastikoao Deformazioa aldi baterakoa dao Lurrikara handiak sortu daitezke gune hauetan