Maite Domínguez

_DEA:___________1.- Zein tresna erabiltzen dira unibertsoko astroak aztertzeko?

2.- Eguzkia izarra da, hodei gabeko gauetan ikusi ohi ditugunak bezalakoa.a) Zergatik dirudi gainerako izarren hain bestelakoa (tamaina, distira...)?

b) Distira berbera al dute zeruan ikusi ohi ditugun izar guztiek?

c) Gauetan, zein norabidetan egoten da Eguzkia?

3.- Dakizuenez, Ilargia Eguzkia baino askoz ere txikiagoa da. Zeruan, ordea, neurri berekoak dirudite. Zergatik?

4.- Erantzun:a) Zein da planeta gaseosoen eta planeta harritsuen arteko alde

nagusia?

b) Lurreratu al daiteke espaziontzi bat Jupiterren edo Saturnon? Zergatik?

5.- Zein magnituderen araberakoa da izarretan ikusi ohi dugun distira?

6.- Osa itzazu esaldiak ondorengo hitzak erabiliz:Izar (2) - Eguzki-sistema - Sateliteek - Unibertsoa - Tamaina - Kometek - Argitasuna - Asteroideek - Distira - Gas.

......................................... milaka milioi galaxiaz osatuta dago, eta horietako bakoitza milaka milioi ...................................(e)z osatuta dago.

Izarrek propietate hauek dituzte elkarren bereizgarri: kolorea, ................................., ....................................... eta ...............................

Galaxiak milaka milioi ................., .............(e)z eta hautsez osatuta daude.

.......................................................................... honakoek osatzen dute: Eguzkiak, planetek, planeten ............................... , ................................... eta ................................

7.- Demagun beste galaxia beteko planeta batean bizi den estralurtar batek Lurrera gutun bat bidali nahi duela. Zer idatzi beharko luke gutunazalean gure planetaren “helbide galaktikoa” adierazteko?

8.- Zein astronomok proposatu zuen teoria heliozentrikoa?

9.- Nola eratu zen Unibertsoa?

10.- Unibertsoko distantziak neurtzeko unitatea argi-urtea da, alegia, argiak urtebetean egiten duen bidea. Gertuen dugun izarra αCentauri, gugandik 4,28 argi-urtera dago, eta gertuen dugun galaxia, Magallanes Hodei Handia, 170 000 argi-urtera.a) Zenbat denbora behar du astro horien argiak guregana iristeko?

αCentauri

Magallanes Hodei Handia

b) Izar bat Lurretik 1000 argi-urtera badago, eta zientzialarien kalkuluen arabera 500 urte barru nola itzaltzen den ikusiko badugu Lurretik, existitzen al da izar hori orain? Arrazoitu erantzuna.

11.- Zer astrori edo astro multzori dagozkie esaldi hauek?

Deskribapenak Astroak edo astro multzoak

Izarren inguruan biraka dabiltzan astroak, berezko argirik gabekoak.Eguzkiaren inguruan biraka ari diren gorputz harritsu txikiak.Etengabe energia igortzen duten astroak.Izar multzoak.Planeta batzuen inguruan biraka dabiltzan astroak.

Eguzkiaren inguruan biraka ari diren astroak ibilbide luze-luzeari jarraikiz.

• Gogoratu: Nola deritzo Eguzkiak, haren inguruan biraka dabiltzan bederatzi planetek eta planetekin batera dauden beste astroek eratutako multzoari?:…………………………………………………………………………….

12.- Saiatu identifikatzen beheko argazki hauetan ageri diren astroak edo astro multzoak.

2a)……………………….. b)……………………… c)………………………

13.-Zer da argi-urtea?………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

14.-Distantzia astronomikoak neurtzeko, zergatik erabiltzen da argi-urtea unitate gisa eta ez kilometroa?………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………....................................................

15.- Pentsatu eta erantzun: izarrak gauez ikusten ditugu, haiek berez sortzen duten argia iristen zaigulako. Demagun 5 milioi argi-urtera dagoen izarra ikusten dugula. Gaur egungo uneari al dagokio izar hartaz hautematen dugun irudia? Zergatik?……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

16.- Gogoratu zer dakizun eta erantzun. Ilargia zeruan ikusten dugunean, gure sateliteak itxuraz Eguzkiaren antzeko tamaina du. Baina, egia esan, izarra askoz ere handiagoa da. Gaueko zeruari begira gaudenean, tamaina eta distira askotako astroak ikusten ditugu. Zeren mendean dago hautematen ditugun objektuek itxuraz duten tamaina?

……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

GogoratuIzarrak honela bereizten ditugu elkarrengandik: • Kolorea. Eguzkia izar horia da. Beste batzuk gorriak dira edo laranjak,urdinxkak...• Tamaina. Eguzkia tamaina ertaineko izarra da. Beste batzukEguzkia baino 600 aldiz handiagoak dira.• Distira. Izar batzuk beste batzuk baino distiratsuagoak dira. • Argitasuna. Izar batzuek beste batzuek baino argi handiagoa igortzen dute.Dena den, gogoan hartu ezaugarri horietako asko erlatiboak direla; hau da,gure behaketen mendean daude. Lurretik argitasun bereko bi izar ikusitaere, horietako bat gugandik hurbilago badago, bestea baino distiratsuagoikusiko dugu. Bada, tamainarekin gauza bera gertatzen da; Eguzkiabesteak baino askoz ere izar handiagoa iruditzen zaigu, besterik gabeLurretik hurbilago dagoelako.

17.- Zer dira izarrak?………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

18.- Zergatik igortzen dute argia izarrek?………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

19.- Zer ezaugarri erabiltzen ditugu izarrak elkarrengandik bereizteko? Adierazi.……………………………………………………………..4………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

20.- Erreparatu galaxia hauen formari. Idatzi bakoitza zer motari dagokion.

a)……………………………………….. b)…………………………………..……. c)…………………………………..

21.-Zer dira galaxiak?………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

22.- Nola esaten zaio Eguzki Sistema dagoen galaxiari? Haren formari erreparatuta, zer galaxia mota da, zure ustez?………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

23.- Izar multzo batzuk ez dira galaxiak. Azaldu zer den...a) Sistema bitarra:………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

b) Konstelazioa:………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

24.- Aipatu Eguzki Sistemaren osagaiak :

25.- Eguzki Sistemako zein planeta dira gasezkoak? Zein dira planeta harritsuak? Zein dira bi planetarik handienak? Zein dira bi txikienak? Zein dira Lurraren planeta auzokideak?

26.- Gogoratu zer dakizun Eguzki Sistemako planetei buruz. Identifikatu Eguzki Sistemako zortzi planetak.

• Gasezko planetak dira:………………………………………………………………………………………………………….…..• Eguzkitik urrunen dagoen planeta da:………………………………………….• Planeta urdin eta zuria da:……………………………………………………….• Planeta harritsu gorria da:………………………………………………………..• Zein da Eguzki Sistemako astrorik handiena?:…………………………………

27.- Aztertu Eguzki Sistemako planeten ezaugarri fisikoak.• Taula honetan datu oso garrantzitsuak ageri dira gure Eguzki Sistemako planetei buruz. Aztertu taula eta markatu zuzenak diren esaldiak.

Eguzki Sistemako planeten ezaugarriak eta higidurakPlaneta Eguzkirain

okodistantzia

(UA)

Masa(Lurra =

1)

Erradioa(Lurra =

1)

Errotazioaldia

Translazioaldia

Merkurio 0,39 0,06 0,38 58,65 egun 88 egunArtizarra 0,72 0,82 0,95 243 egun 224,6 egun

Lurra 1,00 1,00 1,00 23 h 56 min 365,25 egunMarte 1,52 0,11 0,53 24 h 37 min 1,88 urteJupiter 5,20 318, 11,21 9 h 55 min 11,86 urte

Saturno 9,54 95 9,42 10 h 40 min 029,46 urteUrano 19,19 14,6 4,01 17 h 14 min 084,07 urte

Neptuno 30,06 17,2 3,89 16 h 7 min 164,82 urte

_______ Artizarretik Lurrera dagoen distantzia Saturnotik Eguzkira dagoena baino handiagoa da._______Artizarretik Lurrera dagoen distantzia Martetik Lurrera dagoena baino handiagoa da._______Eguztikik urrunen dagoen planetarako distantzia ia berrogei aldiz handiagoa da Lurretik Eguzkira dagoen distantzia baino._______ 1 UA (unitate astronomikoa) Eguzkitik Lurrerainoko distantziaren baliokidea da. Horregatik, bi astro horien arteko distantzia 1 UA da, zehatz-mehatz._______Bere buruaren inguruan azkarren biraka dabilen planeta Saturno da.

28.- Ordenatu, ondoren, zortzi planetak, haien masaren eta erradioaren arabera. Masa-unitatetzat eta erradio-unitatetzat Lurrarena erabili ditugu. Horregatik, Jupiterren masa 11,21 dela esaten badugu, haren masa Lurrarena halako 11,21 dela esan nahi dugu.a) Ordenatu, masa handienetik txikienera:…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………b) Ordenatu, erradio handienetik txikienera:…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

29.- a)) Zein planetak ematen du denbora gehien Eguzkiaren inguruan bira osoa egiten?:…………………………………………………………………

b)) Zeinek du egunik luzeena?:……………………………………………………………………

c)) Zeinek du egunik laburrena? :……………………………………………………………………

d)) Gerta al daiteke planetaren bateko ”eguna”  “urtea” baino luzeagoa izatea? ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

e)) Zein planetak dute Lurraren antzeko tamaina? Zein dira handiagoak? eta txikiagoak?: ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

30.- Zer da Esne Bidea? Zer planeta-sistema dago haren barnean?

31.- Lurretik 130 argi-urtera dagoen izarra 2010ean lehertuko balitz, zer urtetara arte itxoin beharko genuke leherketa horren argia hemen Lurrean ikusteko?

32.- Adierazi esaldi hauetatik zein diren okerrak eta zergatik:

_____a) Eguzki Sistemako planetek antzeko egitura eta osaera dituzte.…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

_____b) Eguzkiak translazio-higidura egiten du Esne Bidearen erdigunearen inguruan.…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

_____c) Unibertsoaren teoria heliozentrikoaren arabera, Lurra Unibertsoaren erdigunea zen.…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

_____d) Unitate astronomikoa Eguzkitik Lurrerainoko distantzia da; hau da, 150 milioi kilometro.…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

_____e) Jupiter eta Merkurio Eguzki Sistemako planetarik txikienak dira.…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

33.- Esan zer planeta den marrazkikoa, eta azaldu zer planeta talderi dagokion eta zer ezaugarri nagusi dituen.

34.- Zein zientzialarik aldatu zuen bere teoriaren bitartez ordura arte Unibertsoaz zegoen ikuskera; Lurra Unibertsoaren erdigunea zela zioen ikuskera, alegia? Nola deritzo teoria horri eta zer proposatzen zuen?

35.- Lurra 3 zentimetroko erradiodun ping-pongeko pilota bat bezala adieraziko bagenu, nola adieraziko genuke Eguzkia? 10

36.- Esan zer astro ageri diren eskema honetan, aukeratu Saturnoren eta Marteren artean dagoen planeta eta aipatu haren ezaugarri nabarmenenak.

37.- Zergatik erabiltzen dituzte astronomoek argi-urtea eta beste neurketa-unitate batzuk, neurri arruntagoak erabili beharrean; metroa edo kilometroa, esaterako?

38.- Adierazi esaldi hauetatik zein diren okerrak:____a) Lurra Eguzkiaren inguruan ari da biraka, ibilbide eliptikoari jarraikiz.____b) Artizarra eta Neptuno gasezko bi planeta dira.

39.- Azaldu zertan diren desberdin Unibertsoaren teoria heliozentrikoa eta geozentrikoa.

40.- Zer tresnak lagundu liezazukete gaueko zeruari hobeki behatzen? Zer baldintzatan egon behar du gaueko zeruak behaketa egokia izan dadin? Marrazkiko astroari begiratuko bazenio, zer ezaugarrik emango lizuke huraxe

ezagutzeko aukera?

41.- Bal al da zeruan begi hutsez ikus dezakegun astrorik? Zein?Gizakiak eraikitako zer objektu ikus daitezke gaueko zeruan?

42.- Eguzki-izpi batek 9 minutu behar ditu gutxi gora behera Lurrera heldu ahal izateko. Zenbatekoa da gutxi gorabehera Lurraren eta Eguzkiaren arteko distantzia?.

43.- Merkuriok ura izango balu, nola legoke, egoera likidoan edo gas-egoeran? Zergatik? Plutonen ura izatekotan, zer egoeratan legoke ura?

44.- Grekoz, Gea Lurra da, eta Helios, Eguzkia. Hori kontuan hartuta, azaldu teoria geozentrikoa eta teoria heliozentrikoa izenen esanahia.

45.- Osatu taula hau:

Astroak eta astro

multzoak

Zer dira eta nolakoak dira?

Galaxiak

Izarrak

Planetak

Sateliteak

Kometak

Meteoritoak

Nebulosak

46.- Osatu taula hau:

Zure izarretako helbideaZer planetatan bizi zaren

Zure planeta zer astro-sistematan dagoen

Astro-sistema zer galaxiatan dagoen

47.- Esan Lurraren zein atali dagozkion ondorengo elementu hauek eta zerez osatuta dauden:

Ibaietako ura:........................................................................................................................

Mendietako harriak:.............................................................................................................

Itsasoko olatuak: .................................................................................................................

Hondartzetako hondarra: ...........…………………………………………………………….........................

Arnasketan hartzen dugun airea: .....................................................................................

Lokatza: ..................................................................................................................................

Hodeiak: .............................……...............................................................................................

48.- Idatzi gure planetaren kanpoko atal bakoitzean nagusi diren materialak eta adierazi zein egoeratan (solido, likido edo gas egoeran) egon ohi den horietako bakoitza.

Lurraren atalak Materialak eta egoera fisikoa

49.- Egin Lurraren higiduren eskema. Bertan adierazi zer diren, zenbat denbora irauten duten eta haien ondorioak.

50.- Osatu taula:

Fenomenoak ZergatiakEgunaren eta gauaren segida

Urtaroen segida

51.- Azaldu zergatik duten ordutegi desberdina planetako hainbat lekutan.

52.- Zein urtarotan daude Hego hemisferioan, Ipar hemisferioan uda bada?

53.- Bete itzazu paragrafoen hutsuneak:

Lurra .....................................................................ko hirugarren planeta da. Kanpoaldetik hiru atal ditu:........................................... , ........................................ eta................................................

Gure planetak bi higidura mota egiten ditu: ............................................ eta............................................... . Egunaren eta gauaren segidaren eragilea hau da: ................................................ . Urtaroen segida ........................................ eta ................................................................................ Ondorioa da.

Lurrak satelite bat du: ....................................... . Astro horrek ………………………………………-higidura egiten du Lurraren inguruan. Lurraren eta Ilargiaren higiduren ondorios, honakoak ikusten ditugu: ................................................., eta beste hauez gertatzen dira:.........................................

54.- Idatzi zein material diren ugarienak atal bakoitzean eta zein egoeratan egon ohi diren.

Atmosfera Hidrosfera Litosfera

55.- Aipa itzazu Eguzkiaz eta planetez gain Eguzki Sisteman dauden beste astro batzuk:

56.- Berridatzi esaldi hauek, zuzenak izan daitezen:a)Lurra Eguzkitik gertuen dagoen Eguzki Sistemako planeta da.…………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………….b)Lurrak itxura berdetsua du, landare ugari dagoelako.…………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………….c)Lurraren diametroa luzeagoa da poloetan ekuatorean baino.…………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………….d)Lurrak Eguzkiaren inguruan egiten duen errotazio-higidurak 256 egun irauten du.…………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………….

57.- Osatu testua hitz hauekin:Gehiago - zeihar - urtaro - perpendikular - translazio.

Eguzki-izpiek …………………………………….. erasotzen dutenean, ………………………………….. egiten dutenean baino ……………………………………… berotzen dute. ……………………………………….-hiduraDela eta, eguzki-izpiak modu desberdinean iristen dira Lurraren bi hemisferioetara. Horixe da, hain zuzen ere, …………………………………en kausa.

58.- Zer higidura egiten ditu Ilargiak eta zer astroren inguruan?11

59.- Ondorengo eskeman identifika itzazu Lurraren barruko geruzak (3 – 4 – 5).

..22

5

3.-....................................................... 4.-....................................................... .555.-......................................................

60.-Hona hemen Lurraren egituraren eskema. Idatzi laukietan ikusgai dauden zatien edo geruzen izenak.

61.- Lurrari espaziotik begira gaudenean, litosferako zer zati ikusten dugu? Zergatik?...................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

62.-Hona hemen Lurraren egituraren eskema. Idatzi laukietan ikusgai dauden zatien edo geruzen izenak.

63.- Azaldu zertan diren desberdin lurrazal kontinentala eta ozeanikoa.

…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

64.- Azal ezazu Lurraren zer geruzak ukitzen duten lurrazala.

65.- Osatu geosferaren geruzei buruzko taula hau.

GERUZA GEHIENEKO SAKONERA OSAERAMaterial solidoak

Goiko mantua

5.100 km

66.- Definitu:a) Lurrazala:

b) Geruza kontinentala:

c) Geruza ozeanikoa:

67.- Gure planetako ondorengo eskualdeetatik, zeinetan da lodia lurrazala eta zeinetan mehea? Azaldu:

a) Hilamaiako mendikateetan.

b) Iberiar Penintsularen erdialdean.

c) Ozeano Atlantikoaren hondoko lautadan.

68.- Zer hitz falta dira baieztapen hauek osatzeko? Idatzi

Lurra planeta txikia da, eta forma ...........................du, poloetan zapaltxeagoa.

Lurrak bere ardatzaren inguruan egiten duen mugimendua .........................-higidura da. ............................ bat irauten du eta egunen eta gauen segida eragiten du.

Lurrak Eguzkiaren enguruan egiten duen mugimenduak .............................-higidura du izena. ......................... bat irauten du eta urtaroak eragiten ditu.

................................... argiztaturiko zatiaren arabera, Ilargiaren forma bat edo bestea ikusten da. Forma horiek Ilargiaren ................................ dira.

Astro bat tartean jarri bada, eta beste astro bat ikustea oztopatu badu, ........................... gertatu da. .............................-eklipseetan, Ilargiak ez du Eguzkia ikusten uzten. ...............................-eklipseetan, Lurrak oztopatzen du Eguzkia ikustea.

KONTZEPTU-MAPAK

1.- UNIBERTSOA

PLANETA- SISTEMAK - TEORIA HELIOZENTRIKOA - LURRA - IZARRAK - SATELITEAK - EGUZKI-SISTEMA - EGUZKIA - TEORIA GEOZENTRIKOA - GALAXIAK - ARGI-URTEA - ESNE-BIDEA - ASTRONOMIA - BIG BANG - GALAXIA-KUMULUAK - ILARGIA

2.- EGUZKI SISTEMA

TAMAINA ASKOTAKOAK eta HARRITSUAK - SATELITEAK - EGUZKIA - IZARRETIK HURBIL IGAROTZEAN - BEROA eta ARGIA - KANPOKO PLANETAK - KOMETAK - OSO HANDIAK eta GASEZKOAK - IZARRA - MERKURIO, ARTIZARRA, LURRA, MARTE - H-z eta He-z - ISATSA - PLUTON - JUPITER, SATURNO, URANO, NEPTUNO - HARRITSUAK eta NUKLEO METALIKODUNAK

KONTZEPTU-MAPAK

3.- LUR PLANETA

TRANSLAZIOA - URTAROAK - EZAUGARRIAK - Bizia - ILARGIA - 24 h - Atmosfera: N2 + O2 - 365,25 EGUN BIRA OSOA ORBITA ELIPTIKOA - 23,5º - GERUZAK - GAUA ETA EGUNA - Atmosfera, Hidrosfera, Geosfera - T(batez bestekoa)=15ºC

4.- ILARGIA

ILARGIAK EGUZKIA ESTALTZEN DU - Ilargia erdian - ERROTAZIOA - EGUZKI EKLIPSEA - EKLIPSEAK - ILARGIAREN AURPEGI EZKUTUA - ILARGI EKLIPSEA - TRANSLAZIOA - 28 egun