Dutch Research Institute For Transitions (DRIFT) (www.drift.eur.nl)

Transitiekunde 2.0voor regiospinners

Jan RotmansDriebergen, 19-04-2011

Du

tch

Res

earc

h I

nst

itu

te F

or

Tra

nsi

tio

ns

(DR

IFT

) (w

ww

.drif

t.eu

r.nl

)

context

Du

tch

Res

earc

h I

nst

itu

te F

or

Tra

nsi

tio

ns

(DR

IFT

) (w

ww

.drif

t.eu

r.nl

)Context

Hardnekkige ProblemenHardnekkige Problemen

• complex [meervoudige oorzaken en gevolgen] complex [meervoudige oorzaken en gevolgen]

• verankerd in onze maatschappelijke structuren verankerd in onze maatschappelijke structuren

• onzeker [geen pasklare oplossingen] onzeker [geen pasklare oplossingen]

• moeilijk stuurbaar [veel verschillende actoren] moeilijk stuurbaar [veel verschillende actoren]

• moeilijk grijpbaar [lastig te duiden]moeilijk grijpbaar [lastig te duiden]

• bestaan reeds decenniabestaan reeds decennia

Du

tch

Res

earc

h I

nst

itu

te F

or

Tra

nsi

tio

ns

(DR

IFT

) (w

ww

.drif

t.eu

r.nl

)Manifestatie hardnekkige problemen

• overstromingen en periodes van droogteoverstromingen en periodes van droogte

• dierziektes als vogelpest, MKZ, BSE, blauwtongdierziektes als vogelpest, MKZ, BSE, blauwtong

• files, geluidsoverlast en luchtverontreinigingfiles, geluidsoverlast en luchtverontreiniging

• wachtlijsten en kostenoverschrijdingenwachtlijsten en kostenoverschrijdingen

• bouwfraude en bouwfoutenbouwfraude en bouwfouten

• verrommeling en versnipperingverrommeling en versnippering

symptomen van onduurzaamheidsymptomen van onduurzaamheid

Du

tch

Res

earc

h I

nst

itu

te F

or

Tra

nsi

tio

ns

(DR

IFT

) (w

ww

.drif

t.eu

r.nl

)Crisis

huidige crisis is systeemcrisishuidige crisis is systeemcrisis

financiële crisis is symptoom van systeemcrisisfinanciële crisis is symptoom van systeemcrisis

systeemcrisis is geworteld insysteemcrisis is geworteld in

productie en consumptieproductie en consumptie uitputting natuurlijke uitputting natuurlijke bronnenbronnen

bestaande economische orde niet houdbaarbestaande economische orde niet houdbaar

Du

tch

Res

earc

h I

nst

itu

te F

or

Tra

nsi

tio

ns

(DR

IFT

) (w

ww

.drif

t.eu

r.nl

)crisis vanuit transitieperspectief

drie niveaus van beschouwing:drie niveaus van beschouwing:

1. financiële en bancaire crisis1. financiële en bancaire crisis

financieel toezicht en reguleringfinancieel toezicht en regulering

2. relaties markt, overheid en samenleving2. relaties markt, overheid en samenleving

begrensde marktwerking, rol van overheid en burgersbegrensde marktwerking, rol van overheid en burgers

3. deugden, normen en waarden3. deugden, normen en waardennieuwe economische orde in licht van nieuwe economische orde in licht van

energie/klimaatcrisisenergie/klimaatcrisis

morele crisis: venster voor duurzame economiemorele crisis: venster voor duurzame economie

Du

tch

Res

earc

h I

nst

itu

te F

or

Tra

nsi

tio

ns

(DR

IFT

) (w

ww

.drif

t.eu

r.nl

)

wij bevinden ons op een kantelpunt in de samenlevingwij bevinden ons op een kantelpunt in de samenleving

de huidige crises markeren die overgangssituatie de huidige crises markeren die overgangssituatie

twee waardesystemen verloren: religie en ideologietwee waardesystemen verloren: religie en ideologie

zoektocht naar nieuwe waardesystemenzoektocht naar nieuwe waardesystemen

gepaard met onrust, onzekerheid, vraag om leiderschapgepaard met onrust, onzekerheid, vraag om leiderschap

crises zijn manifestatie van systeemovergangcrises zijn manifestatie van systeemovergang

Overgangsperiode [Transitie]

Du

tch

Res

earc

h I

nst

itu

te F

or

Tra

nsi

tio

ns

(DR

IFT

) (w

ww

.drif

t.eu

r.nl

)

20 - 30 jaar

DoorontwikkelingsfaseVoorontwikkelingsfase

20 - 30 jaar

Transitie naar duurzame energievoorziening

”

Wijdverspreide toepassing van het nieuwe paradigma

Kant

elpu

nt

Strijd tussen het oude en nieuwe paradigma

Afbraak en opbouw van instituties

Tijd

Opb

ouw

van

duur

zam

e sa

men

levin

gl

We zitten hier

Consolidatie

Du

tch

Res

earc

h I

nst

itu

te F

or

Tra

nsi

tio

ns

(DR

IFT

) (w

ww

.drif

t.eu

r.nl

)Nieuw Tijdperk

multipele transities op aantal terreinen tegelijk:

sectoren, (sociale) media, internet, politiek

cultuur van netwerken, delen, lenen, uitwisselen

alles en iedereen is 24 uur per dag verbonden met elkaar

tijd en plaats krijgen nieuwe betekenis: glocalisering

vergelijkbaar met einde van de 19de eeuw:

modernisering [sociale-,onderwijs- en kiesrechtkwestie]

Du

tch

Res

earc

h I

nst

itu

te F

or

Tra

nsi

tio

ns

(DR

IFT

) (w

ww

.drif

t.eu

r.nl

)

Kantelpuntovergangsfase

ontwikkelingen op verschillende schalen versterken elkaar snelheid van ontwikkeling verdubbelt

initiatieven buitelen over elkaar heen

chaos en turbulentie

instabiliteit

regime ‘kraakt’

Du

tch

Res

earc

h I

nst

itu

te F

or

Tra

nsi

tio

ns

(DR

IFT

) (w

ww

.drif

t.eu

r.nl

)

Kantelpunt

overgangsfase

maatschappelijke systemen in overgangsfase zijn instabiel

systeem kan zich onvoldoende aanpassen aan verandering

instabiele dynamiek betekent hevige schommelingen

instabiel betekent eenvoudig uit het lood te brengen

toestand die veel energie kost en niet te lang kan duren

systeemcrisis

Du

tch

Res

earc

h I

nst

itu

te F

or

Tra

nsi

tio

ns

(DR

IFT

) (w

ww

.drif

t.eu

r.nl

)

Kantelpunt

overgangsfase

tegenkrachten mobiliseren zich ook

weerstand zorgt voor fricties en spanning

‘transformateurs’ botsen met ‘tegenhouders’

destabiliserende acties kunnen ontwrichtend werken

slimme interventies kunnen groot effect hebben

zonne-panelen actie, kolencentrale actie

Du

tch

Res

earc

h I

nst

itu

te F

or

Tra

nsi

tio

ns

(DR

IFT

) (w

ww

.drif

t.eu

r.nl

)Destabiliserende acties

slimme acties die regime nerveus maken met groot effect

actie tegen kolencentrale

- eerst tegendruk uitoefenen (media)

- vanuit wetenschappelijke autoriteit

- dan coalities sluiten

- met Greenpeace, Greenchoice, Eneco

- mensen bewegen over te stappen

- www.foute-energie.nl met opzeggingsteller

Du

tch

Res

earc

h I

nst

itu

te F

or

Tra

nsi

tio

ns

(DR

IFT

) (w

ww

.drif

t.eu

r.nl

)

Les

kantelaars kunnen instabiel systeemkantelaars kunnen instabiel systeem

laten kantelen met effectieve acties laten kantelen met effectieve acties

Du

tch

Res

earc

h I

nst

itu

te F

or

Tra

nsi

tio

ns

(DR

IFT

) (w

ww

.drif

t.eu

r.nl

)

mensen die leven in tijd van maatschappelijkemensen die leven in tijd van maatschappelijke

omwenteling erkennen dat vaak niet of pas laatomwenteling erkennen dat vaak niet of pas laat

alleen koplopers doorzien het belang van kiemenalleen koplopers doorzien het belang van kiemen

die de voorbode vormen van de toekomstige tijddie de voorbode vormen van de toekomstige tijd

Les

Du

tch

Res

earc

h I

nst

itu

te F

or

Tra

nsi

tio

ns

(DR

IFT

) (w

ww

.drif

t.eu

r.nl

)

sectoren zijn in overgangsfase naar duurzaamheidsectoren zijn in overgangsfase naar duurzaamheid

spanning tussen samenleving, gebruikers en systemenspanning tussen samenleving, gebruikers en systemen

duurt decennia waarin systemen zich hervormenduurt decennia waarin systemen zich hervormen

overleven (aanpassen, hervormen) of uitsterven overleven (aanpassen, hervormen) of uitsterven

systeemcrisissysteemcrisis

Sectortransities

Du

tch

Res

earc

h I

nst

itu

te F

or

Tra

nsi

tio

ns

(DR

IFT

) (w

ww

.drif

t.eu

r.nl

)

technologie voor duurzaamheid is er grotendeels al technologie voor duurzaamheid is er grotendeels al

maar we krijgen het niet adequaat georganiseerd maar we krijgen het niet adequaat georganiseerd

  

grootste barrières voor maatschappelijke transitiesgrootste barrières voor maatschappelijke transities

zijn mentaal en organisatorisch van aardzijn mentaal en organisatorisch van aard

Barrières

Du

tch

Res

earc

h I

nst

itu

te F

or

Tra

nsi

tio

ns

(DR

IFT

) (w

ww

.drif

t.eu

r.nl

)

Oplossingen?!

• huidig beleid huidig beleid alleen alleen is niet voldoendeis niet voldoende

• marktdenken biedt geen oplossing voor hardnekkigemarktdenken biedt geen oplossing voor hardnekkigeproblemenproblemen

• poldermodel is ongeschikt voor het aanpakken vanpoldermodel is ongeschikt voor het aanpakken vanhardnekkige problemenhardnekkige problemen

Wat dan wel?Wat dan wel?• systeemfouten vergen radicale veranderingen: systeemfouten vergen radicale veranderingen:

systeembreuken op weg naar systeemovergangensysteembreuken op weg naar systeemovergangen

Systeeminnovaties / TransitiesSysteeminnovaties / Transities

Du

tch

Res

earc

h I

nst

itu

te F

or

Tra

nsi

tio

ns

(DR

IFT

) (w

ww

.drif

t.eu

r.nl

)

Les

transitie aanpak alleen toepassen optransitie aanpak alleen toepassen opbepaald type problemen: bepaald type problemen:

hardnekkige problemenhardnekkige problemen

Du

tch

Res

earc

h I

nst

itu

te F

or

Tra

nsi

tio

ns

(DR

IFT

) (w

ww

.drif

t.eu

r.nl

)

Les

maatschappelijke systemen moetenmaatschappelijke systemen moeteneens in de zoveel tijd worden opgeschudeens in de zoveel tijd worden opgeschud

==

noodzakelijke systeemvernieuwingnoodzakelijke systeemvernieuwing

Du

tch

Res

earc

h I

nst

itu

te F

or

Tra

nsi

tio

ns

(DR

IFT

) (w

ww

.drif

t.eu

r.nl

)

duurzaamheid

Du

tch

Res

earc

h I

nst

itu

te F

or

Tra

nsi

tio

ns

(DR

IFT

) (w

ww

.drif

t.eu

r.nl

)Transitie naar duurzaamheid

zoektocht naar nieuwe waarden zoektocht naar nieuwe waarden

VanVan Naar Naar

wantrouwen wantrouwen vertrouwenvertrouwenik & zelfik & zelf wij & samenwij & samenkorte termijnkorte termijn lange termijnlange termijnmaximaalmaximaal optimaaloptimaalstatusstatus gelukgelukwelvaartwelvaart welzijnwelzijnkwantiteitkwantiteit kwaliteitkwaliteit

ethische revolutieethische revolutie

nieuwe nieuwe waardenwaarden, nieuwe , nieuwe moraalmoraal en nieuwe en nieuwe omgangsvormenomgangsvormen

Du

tch

Res

earc

h I

nst

itu

te F

or

Tra

nsi

tio

ns

(DR

IFT

) (w

ww

.drif

t.eu

r.nl

)

Duurzaamheid 2.0

oude duurzaamheid nieuwe duurzaamheid

streng, sober leuk, inspirerend

minder anders

compensatie waarden creatie

bewustwording actiebereidheid

uitleggen vertalen naar actie

Du

tch

Res

earc

h I

nst

itu

te F

or

Tra

nsi

tio

ns

(DR

IFT

) (w

ww

.drif

t.eu

r.nl

)

Duurzaamheid 2.0

oude duurzaamheid nieuwe duurzaamheid

politiek samenleving

beleidsplannenpraktijkprojecten

verbieden ruimte bieden

regisseren faciliteren

organiseren laten organiseren

Du

tch

Res

earc

h I

nst

itu

te F

or

Tra

nsi

tio

ns

(DR

IFT

) (w

ww

.drif

t.eu

r.nl

)

Duurzaamheid komt in

het DNA van de samenleving

Du

tch

Res

earc

h I

nst

itu

te F

or

Tra

nsi

tio

ns

(DR

IFT

) (w

ww

.drif

t.eu

r.nl

)

wat zijn transities?

Du

tch

Res

earc

h I

nst

itu

te F

or

Tra

nsi

tio

ns

(DR

IFT

) (w

ww

.drif

t.eu

r.nl

)Transitie

fundamentele verandering van fundamentele verandering van structuurstructuur, , cultuurcultuuren en werkwijzenwerkwijzen op systeemniveau op systeemniveau

structuur:structuur: institutionele opbouw, institutionele opbouw, economischeeconomische

structuur, fysieke structuurstructuur, fysieke structuurcultuur:cultuur: gedeelde beelden, waarden,gedeelde beelden, waarden,

paradigma’s en perspectiefparadigma’s en perspectiefwerkwijzen:werkwijzen: routines, regels, gedragroutines, regels, gedrag

fundamentele omslag in denken en handelen op fundamentele omslag in denken en handelen op systeemniveausysteemniveau

middel om tot duurzamer systeem te komenmiddel om tot duurzamer systeem te komen

Du

tch

Res

earc

h I

nst

itu

te F

or

Tra

nsi

tio

ns

(DR

IFT

) (w

ww

.drif

t.eu

r.nl

)

Transitie = Machtsovername

regime: dominante structuur, cultuur en werkwijzen met macht en gevestigde belangen

niche: opkomende, afwijkende structuur, cultuur en werkwijzen op klein schaalniveau

niche wil macht ontwikkelen en het bestaande regime overnemen; regime beschermt zich daartegen door de niche onschadelijk te maken of op te nemen

transitie = regime-wisseling = machtswisseling

Du

tch

Res

earc

h I

nst

itu

te F

or

Tra

nsi

tio

ns

(DR

IFT

) (w

ww

.drif

t.eu

r.nl

)

Mondiale Machtsstrijd

Obama

“ Het land dat de duurzame energie-economie domineert

zal het land zijn dat de wereldeconomie domineert

en Amerika moet dat land zijn ”

Du

tch

Res

earc

h I

nst

itu

te F

or

Tra

nsi

tio

ns

(DR

IFT

) (w

ww

.drif

t.eu

r.nl

)Transitie Zorg

structuurstructuur:: machtig zorgregimemachtig zorgregime

wijdvertakt en diep geworteldwijdvertakt en diep geworteldspecialisatiespecialisatie

cultuurcultuur:: ‘artsen’cultuur‘artsen’cultuur

sterke autonomie en grote sterke autonomie en grote autoriteitautoriteit

gesloten, naar binnen gekeerdgesloten, naar binnen gekeerd

werkwijzenwerkwijzen:: klacht-diagnose georiklacht-diagnose georiënteerd ënteerd

‘‘Kurieren am Symptoom’Kurieren am Symptoom’specialisatiespecialisatie

medische maakbaarheid staat centraalmedische maakbaarheid staat centraal

Du

tch

Res

earc

h I

nst

itu

te F

or

Tra

nsi

tio

ns

(DR

IFT

) (w

ww

.drif

t.eu

r.nl

)

Voorbeelden van transities

internetinternetvanvan fysiek fysiek naarnaar virtueel virtueel

watertransitiewatertransitievanvan water keren water keren naarnaar water accomoderen water accomoderen

energietransitieenergietransitie van van fossiele fossiele naarnaar duurzame energievoorziening duurzame energievoorziening

zorgtransitiezorgtransitie vanvan bureaucratische zorg bureaucratische zorg naar naar mensenzorgmensenzorg

Du

tch

Res

earc

h I

nst

itu

te F

or

Tra

nsi

tio

ns

(DR

IFT

) (w

ww

.drif

t.eu

r.nl

)Watertransitie:

van water keren naar water accomoderen

• Strategie van Pompen-Malen-Dijken bleek niet duurzaamStrategie van Pompen-Malen-Dijken bleek niet duurzaam

toenemende druk van land op water en van water op landtoenemende druk van land op water en van water op land

• Dit heeft geleid tot een denkomslag: perspectiefwijzigingDit heeft geleid tot een denkomslag: perspectiefwijziging

van water beheersen en controleren naar water meer ruimte gevenvan water beheersen en controleren naar water meer ruimte geven

• Kiem voor denkomslag ontstond tientallen jaren geleden bij kleine Kiem voor denkomslag ontstond tientallen jaren geleden bij kleine groep mensen buiten de waterwereldgroep mensen buiten de waterwereld

visionairs uit natuur- en landschapsbeheer en ruimtelijke ordeningvisionairs uit natuur- en landschapsbeheer en ruimtelijke ordening

• Omzetting van denkomslag naar transitiebeleid nog ver wegOmzetting van denkomslag naar transitiebeleid nog ver weg

hobbels en obstakels maken praktische uitvoering lastighobbels en obstakels maken praktische uitvoering lastig

Du

tch

Res

earc

h I

nst

itu

te F

or

Tra

nsi

tio

ns

(DR

IFT

) (w

ww

.drif

t.eu

r.nl

)Transitie in langdurende zorg Transitie in langdurende zorg

Cultuur elementen Cultuur elementen Van ….Van …. Naar…Naar…

MindsetMindset Aanbodgericht Aanbodgericht MensgerichtMensgericht

Model Model Medisch specialistisch Medisch specialistisch Kwaliteit van levenKwaliteit van leven

ParadigmaParadigma Op goede gegevens gebaseerd Op goede gegevens gebaseerd (Evidence based)(Evidence based)

Waardecreatie Waardecreatie (Value Based)(Value Based)

Attitude en opvattingAttitude en opvatting Medische maakbaarheidMedische maakbaarheid Menselijke fragiliteitMenselijke fragiliteit

PerspectiefPerspectief Zorgen voor…Zorgen voor… Leren leven met…Leren leven met…

Maatschappelijke inbeddingMaatschappelijke inbedding Concentreren als patiëntenConcentreren als patiënten Integreren als burgersIntegreren als burgers

SfeerSfeer Gehaast door werkdrukGehaast door werkdruk Rust in zorgprocessenRust in zorgprocessen

Samenwerking managers, Samenwerking managers, verzorgers en cliëntenverzorgers en cliënten

Kloven (in percepties, jargon, Kloven (in percepties, jargon, houding en gedrag)houding en gedrag)

Professionele verbindingen en Professionele verbindingen en menselijke ontmoetingenmenselijke ontmoetingen

Mores en werkhoudingMores en werkhouding Ronden en diensten draaienRonden en diensten draaien Persoonlijke aandacht gevenPersoonlijke aandacht geven

SymbolenSymbolen Witte jas, pillen, spuitenWitte jas, pillen, spuiten Ontmoeting, arm, schouderOntmoeting, arm, schouder

Innovatie klimaat Innovatie klimaat Behoudend en risicomijdendBehoudend en risicomijdend Innovatief en ondernemendInnovatief en ondernemend

SamenwerkingSamenwerking Eilandjes met kokersEilandjes met kokers Ketens en netwerkenKetens en netwerken

InnovatiesInnovaties Gebrek aan tijd en ruimteGebrek aan tijd en ruimte Inbouwen als werkhoudingInbouwen als werkhouding

Techniek Techniek Vermijden (onder andere Vermijden (onder andere onderontwikkelde ICT)onderontwikkelde ICT)

Inpassen (doorontwikkelen van Inpassen (doorontwikkelen van ICT toepassingen)ICT toepassingen)

Du

tch

Res

earc

h I

nst

itu

te F

or

Tra

nsi

tio

ns

(DR

IFT

) (w

ww

.drif

t.eu

r.nl

)

Les

transities zijn complexe processen die lang durentransities zijn complexe processen die lang duren

nieuwe paradigma’s moeten zich nestelennieuwe paradigma’s moeten zich nestelen

nieuwe structuren moeten worden opgebouwdnieuwe structuren moeten worden opgebouwd oude structuren moeten worden afgebrokenoude structuren moeten worden afgebroken

transities zijn een slagveldtransities zijn een slagveld

Du

tch

Res

earc

h I

nst

itu

te F

or

Tra

nsi

tio

ns

(DR

IFT

) (w

ww

.drif

t.eu

r.nl

)

Les

hoe verder een transitieproces vorderthoe verder een transitieproces vorderthoe spannender het wordt en hoe hoe spannender het wordt en hoe

duidelijkerduidelijkerwordt wie de ‘winnaars’ en ‘verliezers’ zijnwordt wie de ‘winnaars’ en ‘verliezers’ zijn

Du

tch

Res

earc

h I

nst

itu

te F

or

Tra

nsi

tio

ns

(DR

IFT

) (w

ww

.drif

t.eu

r.nl

)

hoe werken transities?

Du

tch

Res

earc

h I

nst

itu

te F

or

Tra

nsi

tio

ns

(DR

IFT

) (w

ww

.drif

t.eu

r.nl

)Transitiedenken

Denkkader gebaseerd op:Denkkader gebaseerd op:

• doorbreken van schijntegenstellingendoorbreken van schijntegenstellingen

• combinatorisch denken [en/en]combinatorisch denken [en/en]

• paradoxen leren herkennenparadoxen leren herkennen

• van buiten naar binnen kijken van buiten naar binnen kijken en van binnen naar buiten kijkenen van binnen naar buiten kijken

• contra-intucontra-intuïïtief denkentief denken

Du

tch

Res

earc

h I

nst

itu

te F

or

Tra

nsi

tio

ns

(DR

IFT

) (w

ww

.drif

t.eu

r.nl

)Grondslag transitiedenken

complexiteitstheoriecomplexiteitstheoriecomplexe systemen passen zich voortdurend complexe systemen passen zich voortdurend

aanaanaan hun omgeving en gedragen zich grillig en aan hun omgeving en gedragen zich grillig en

maarmaar

ten dele voorspelbaarten dele voorspelbaar

sturingstheoriesturingstheoriesturen is niet dwingend sturen maar sturen is niet dwingend sturen maar

voorwaardenvoorwaardencrecreëren, ruimte bieden en gewoontes loslatenëren, ruimte bieden en gewoontes loslaten

praktijkervaring met transitieprocessenpraktijkervaring met transitieprocessen

Du

tch

Res

earc

h I

nst

itu

te F

or

Tra

nsi

tio

ns

(DR

IFT

) (w

ww

.drif

t.eu

r.nl

)Multi-fase concept

Take off

Acceleratie

Voorontwikkeling

Stabilizatie

tijd

Systeem indicator

Du

tch

Res

earc

h I

nst

itu

te F

or

Tra

nsi

tio

ns

(DR

IFT

) (w

ww

.drif

t.eu

r.nl

)

Voorontwikkeling

Stabilisatie

2050

Duurzame energievoorziening

Acceleratie

Take-off

Start ‘energietransitie’(proce

s)

1980 2001 2010

Huidige situatie

tijd

Multi-fase analyse energietransitie

Du

tch

Res

earc

h I

nst

itu

te F

or

Tra

nsi

tio

ns

(DR

IFT

) (w

ww

.drif

t.eu

r.nl

)Meerdere transitiepaden

Du

tch

Res

earc

h I

nst

itu

te F

or

Tra

nsi

tio

ns

(DR

IFT

) (w

ww

.drif

t.eu

r.nl

)Multi-level concept

Macro-niveau - autonome ontwikkelingen - globale trends

Meso-niveau - regime - regels, wetten, beleid

Micro-niveau - praktijken - experimenten, projecten

Du

tch

Res

earc

h I

nst

itu

te F

or

Tra

nsi

tio

ns

(DR

IFT

) (w

ww

.drif

t.eu

r.nl

)Multi-level concept Energie

Macro-niveauklimaatveranderingvoorzieningszekerheidinvesteringen in duurzame energiefinancieel-economische crisis

Meso-niveau Kopenhagen en vervolg EU-beleid nationaal beleid partijoverstijgend initiatief regionaal beleid

Micro-niveau decentrale energieopwekkingsmart gridslokale initiatievenenergiecoöperatieskoplopers

Du

tch

Res

earc

h I

nst

itu

te F

or

Tra

nsi

tio

ns

(DR

IFT

) (w

ww

.drif

t.eu

r.nl

)

voldoen aan de volgende voorwaardenvoldoen aan de volgende voorwaarden

maatschappelijke veranderdruk op het regimemaatschappelijke veranderdruk op het regime

interne veranderdranginterne veranderdrang

meekoppelende macro-trendsmeekoppelende macro-trends

innovatieruimteinnovatieruimte

Succesvolle transities

Du

tch

Res

earc

h I

nst

itu

te F

or

Tra

nsi

tio

ns

(DR

IFT

) (w

ww

.drif

t.eu

r.nl

)Multi-pattern concept

drie mogelijke transitiepatronendrie mogelijke transitiepatronen

1.1. micro-meso-macromicro-meso-macroclustering en opschaling van nichesclustering en opschaling van niches

2. meso-meso-macro2. meso-meso-macro

niches ontstaan vanuit het regime en breken doorniches ontstaan vanuit het regime en breken door

3. macro-meso-micro3. macro-meso-micro

‘‘inslag’ van buiten die regime transformeertinslag’ van buiten die regime transformeert

Du

tch

Res

earc

h I

nst

itu

te F

or

Tra

nsi

tio

ns

(DR

IFT

) (w

ww

.drif

t.eu

r.nl

)Transitiepatroon

regime: regime: dominante structuur, cultuur en werkwijzen dominante structuur, cultuur en werkwijzen met macht en gevestigde belangenmet macht en gevestigde belangen

niche:niche: opkomende, afwijkende structuur, cultuur en opkomende, afwijkende structuur, cultuur en werkwijzen op klein schaalniveau werkwijzen op klein schaalniveau

niche wil macht ontwikkelen en het bestaande regime niche wil macht ontwikkelen en het bestaande regime overnemen; regime beschermt zich daartegen door deovernemen; regime beschermt zich daartegen door deniche onschadelijk te maken of op te nemenniche onschadelijk te maken of op te nemen

transitie = regime-wisselingtransitie = regime-wisseling= machtswisseling= machtswisseling

Du

tch

Res

earc

h I

nst

itu

te F

or

Tra

nsi

tio

ns

(DR

IFT

) (w

ww

.drif

t.eu

r.nl

)Transitiepatroon

een transitie mislukt als de structurele veranderingeen transitie mislukt als de structurele verandering

vanuit het regime plaatsvindt met alleen regime-partijenvanuit het regime plaatsvindt met alleen regime-partijen

‘ ‘een kalkoen zal zichzelf niet slachten’een kalkoen zal zichzelf niet slachten’

een transitie mislukt als de structurele verandering een transitie mislukt als de structurele verandering

vanuit niches plaatsvinden met alleen niche-partijenvanuit niches plaatsvinden met alleen niche-partijen

‘‘muis en olifant stampen samen op de brug’muis en olifant stampen samen op de brug’

een transitie kan lukken als niche-partijen eneen transitie kan lukken als niche-partijen en

veranderingsgezinde regime-spelers gaan samenwerkenveranderingsgezinde regime-spelers gaan samenwerken

Du

tch

Res

earc

h I

nst

itu

te F

or

Tra

nsi

tio

ns

(DR

IFT

) (w

ww

.drif

t.eu

r.nl

)Transitiepatroon Zorg

sterk dominant, goed georganiseerd medisch regime: sterk dominant, goed georganiseerd medisch regime: zorgverzekeraars, ziekenhuizen, overheid,zorgverzekeraars, ziekenhuizen, overheid,verzekerdenverzekerden

niche-regime: alternatieve geneeswijzen niche-regime: alternatieve geneeswijzen alternatief voor kleine groep Nederlandersalternatief voor kleine groep Nederlandersperiode van groei en gedeeltelijke erkenningperiode van groei en gedeeltelijke erkenning

niche-regime vooral complementair in plaats vanniche-regime vooral complementair in plaats vanuitdaging of vervanging van het regime uitdaging of vervanging van het regime

Du

tch

Res

earc

h I

nst

itu

te F

or

Tra

nsi

tio

ns

(DR

IFT

) (w

ww

.drif

t.eu

r.nl

)Les

transitiedenken is patroonherkennentransitiedenken is patroonherkennen

ontdek eerst het transitiepatroon:ontdek eerst het transitiepatroon:

in tijd, ruimte, domeinin tijd, ruimte, domein

vergt systeembril en actorbrilvergt systeembril en actorbril

Du

tch

Res

earc

h I

nst

itu

te F

or

Tra

nsi

tio

ns

(DR

IFT

) (w

ww

.drif

t.eu

r.nl

)Les

inhoud en proces gaan hand in handinhoud en proces gaan hand in hand

bij transitiedenken en -handelenbij transitiedenken en -handelen

maar inhoud bepaalt opzet procesmaar inhoud bepaalt opzet proces

denk op systeemniveau en handel opdenk op systeemniveau en handel op

actorniveauactorniveau

Du

tch

Res

earc

h I

nst

itu

te F

or

Tra

nsi

tio

ns

(DR

IFT

) (w

ww

.drif

t.eu

r.nl

)Les

ttransitiedenken is ‘omdenken’ransitiedenken is ‘omdenken’

‘‘heen en weer denken’ heen en weer denken’

ttransitiedenken doorbreekt vaste ransitiedenken doorbreekt vaste patronenpatronen

en gebaande paden en stelt en gebaande paden en stelt vanzelfsprekendheden ter discussievanzelfsprekendheden ter discussie

Du

tch

Res

earc

h I

nst

itu

te F

or

Tra

nsi

tio

ns

(DR

IFT

) (w

ww

.drif

t.eu

r.nl

)

transities ontstaan vaak door kleine groepjes mensentransities ontstaan vaak door kleine groepjes mensen

paar koplopers met visie en slimme strategie diepaar koplopers met visie en slimme strategie die

voldoende innovatieruimte krijgen om die in praktijk tevoldoende innovatieruimte krijgen om die in praktijk te

realiseren kan voldoende zijn voor geslaagde transitie.realiseren kan voldoende zijn voor geslaagde transitie.

Les

Du

tch

Res

earc

h I

nst

itu

te F

or

Tra

nsi

tio

ns

(DR

IFT

) (w

ww

.drif

t.eu

r.nl

)

innovatieruimte voor koplopers is belangrijke voorwaarde innovatieruimte voor koplopers is belangrijke voorwaarde

financiële ruimte financiële ruimte (innovatieve financieringsvormen(innovatieve financieringsvormen))

juridische ruimte juridische ruimte (innovatieve contractvormen, vergunningen)(innovatieve contractvormen, vergunningen)

mentale ruimte (mentale ruimte (prijsvragen of competities)prijsvragen of competities)

institutionele ruimte institutionele ruimte (niche-ontwikkeling, netwerkontwikkeling) (niche-ontwikkeling, netwerkontwikkeling)

Innovatieruimte

Du

tch

Res

earc

h I

nst

itu

te F

or

Tra

nsi

tio

ns

(DR

IFT

) (w

ww

.drif

t.eu

r.nl

)‘Recept’

plaats vraagstuk in lange termijn perspectiefplaats vraagstuk in lange termijn perspectief

bekijk vraagstuk vanuit meerdere schaalniveausbekijk vraagstuk vanuit meerdere schaalniveaus

analyseer diepere drijfveren en patronenanalyseer diepere drijfveren en patronen

probeer contra-intuïtieve opties te explorerenprobeer contra-intuïtieve opties te exploreren

reflecteer op aannames en uitgangspuntenreflecteer op aannames en uitgangspunten

Du

tch

Res

earc

h I

nst

itu

te F

or

Tra

nsi

tio

ns

(DR

IFT

) (w

ww

.drif

t.eu

r.nl

)

hoe kun je transities sturen?

Du

tch

Res

earc

h I

nst

itu

te F

or

Tra

nsi

tio

ns

(DR

IFT

) (w

ww

.drif

t.eu

r.nl

)Mogelijke vormen van sturing

top-downtop-down

geplande verandering: dwingend, centralistischgeplande verandering: dwingend, centralistisch

bottom-upbottom-up

emergente verandering: spontaan, decentralistischemergente verandering: spontaan, decentralistisch

mengvormmengvorm

quasi-gepland én emergent: beïnvloeden en aanpassenquasi-gepland én emergent: beïnvloeden en aanpassen

Du

tch

Res

earc

h I

nst

itu

te F

or

Tra

nsi

tio

ns

(DR

IFT

) (w

ww

.drif

t.eu

r.nl

)Transitie management

rationalerationale

er is veel onzekerheid en meerdere oplossingsrichtingener is veel onzekerheid en meerdere oplossingsrichtingen

te snel kiezen op grote schaal is te risicovolte snel kiezen op grote schaal is te risicovol

ga op kleine schaal op zoek naar mogelijke oplossingenga op kleine schaal op zoek naar mogelijke oplossingen

leer zoveel mogelijk van kleinschalige experimentenleer zoveel mogelijk van kleinschalige experimenten

kies pas als voldoende geleerd en bekend is kies pas als voldoende geleerd en bekend is

zoeken, leren, experimenteren zoeken, leren, experimenteren

Du

tch

Res

earc

h I

nst

itu

te F

or

Tra

nsi

tio

ns

(DR

IFT

) (w

ww

.drif

t.eu

r.nl

)Organisch ontwikkelen

ontwikkeling van visie en transitieagenda

inrichting en ontwikkeling van transitie-arena

opzetten en uitvoeren van transitie-projecten

monitoring, evalueren en leren

Du

tch

Res

earc

h I

nst

itu

te F

or

Tra

nsi

tio

ns

(DR

IFT

) (w

ww

.drif

t.eu

r.nl

)Transitie management

- identificeer koplopers (friskijkers en dwarsdenkers)identificeer koplopers (friskijkers en dwarsdenkers)

- zoek de juiste combinatie van niche-spelers en regime-spelers zoek de juiste combinatie van niche-spelers en regime-spelers

- ontwikkel vernieuwingsnetwerken / coalities rondom transitiepadenontwikkel vernieuwingsnetwerken / coalities rondom transitiepaden

- vorm nieuwe coalities/netwerken om tot bewegingvorm nieuwe coalities/netwerken om tot beweging

- bouw maatschappelijke druk op via bewegingbouw maatschappelijke druk op via beweging

Du

tch

Res

earc

h I

nst

itu

te F

or

Tra

nsi

tio

ns

(DR

IFT

) (w

ww

.drif

t.eu

r.nl

)Transitieaanpak

Hoe organiseer je een vernieuwingsproces?Hoe organiseer je een vernieuwingsproces?

• niét van bovenaf opgelegdniét van bovenaf opgelegd

• niét vanuit de marktniét vanuit de markt

• niét alleen vanuit de sector zelfniét alleen vanuit de sector zelf

• wél via het creëren van ruimte voor vernieuwerswél via het creëren van ruimte voor vernieuwers

• wél via het erbij betrekken van partijen buiten de sectorwél via het erbij betrekken van partijen buiten de sector

• wél via nieuwe rol en werkwijze voor betrokken partijenwél via nieuwe rol en werkwijze voor betrokken partijen

Du

tch

Res

earc

h I

nst

itu

te F

or

Tra

nsi

tio

ns

(DR

IFT

) (w

ww

.drif

t.eu

r.nl

)Koplopers

inbrekers in het gangbareinbrekers in het gangbare

Du

tch

Res

earc

h I

nst

itu

te F

or

Tra

nsi

tio

ns

(DR

IFT

) (w

ww

.drif

t.eu

r.nl

)Koplopers

koplopers zijn vaak onredelijk omdat ze de werkelijkheidkoplopers zijn vaak onredelijk omdat ze de werkelijkheid

aan zichzelf proberen aan te passen aan zichzelf proberen aan te passen

Transities zijn te danken aan onredelijke mensen Transities zijn te danken aan onredelijke mensen

Du

tch

Res

earc

h I

nst

itu

te F

or

Tra

nsi

tio

ns

(DR

IFT

) (w

ww

.drif

t.eu

r.nl

)Koplopers

- dwarsdenkers en friskijkersdwarsdenkers en friskijkers

- zenders en geen ontvangerszenders en geen ontvangers

- pioniers met afwijkende ideeënpioniers met afwijkende ideeën

- mensen die hun tijd vooruit zijnmensen die hun tijd vooruit zijn

- zijn vaak eenlingenzijn vaak eenlingen

Du

tch

Res

earc

h I

nst

itu

te F

or

Tra

nsi

tio

ns

(DR

IFT

) (w

ww

.drif

t.eu

r.nl

)Koplopers

- voelen zich onbegrepenvoelen zich onbegrepen

- krijgen te weinig innovatieruimtekrijgen te weinig innovatieruimte

- risico nemersrisico nemers

- gaan nogal eens onderuitgaan nogal eens onderuit

- zijn tegen de muren opgelopenzijn tegen de muren opgelopen

Du

tch

Res

earc

h I

nst

itu

te F

or

Tra

nsi

tio

ns

(DR

IFT

) (w

ww

.drif

t.eu

r.nl

)

society

Transitie arenaPolitieke / Beleids arena

- korte termijn- peloton - incrementele verandering- probleem- en doel gericht

- lange termijn- koplopers - systeeminnovatie- probleem- en doel zoekend

Transitie arena innovatieruimte voor zoeken, leren en experimenteren

Du

tch

Res

earc

h I

nst

itu

te F

or

Tra

nsi

tio

ns

(DR

IFT

) (w

ww

.drif

t.eu

r.nl

)Samenstelling transitie arena

• friskijkers en dwarsdenkersfriskijkers en dwarsdenkers

• evenredige maatschappelijke vertegenwoordiging evenredige maatschappelijke vertegenwoordiging bedrijven, overheden, kennisinstellingen, ngo’s en intermediairsbedrijven, overheden, kennisinstellingen, ngo’s en intermediairs

• deelnemers geselecteerd op basis van rollen en competentiesdeelnemers geselecteerd op basis van rollen en competenties

• participatie op persoonlijke titelparticipatie op persoonlijke titel

• niet te groot, ca. 10-15 mensenniet te groot, ca. 10-15 mensen

• tijdelijk, dynamisch lerend netwerktijdelijk, dynamisch lerend netwerk

selectieve participatieselectieve participatie

Du

tch

Res

earc

h I

nst

itu

te F

or

Tra

nsi

tio

ns

(DR

IFT

) (w

ww

.drif

t.eu

r.nl

)Faciliteren van Koplopers

1.1. belemmeringen en barrières wegnemenbelemmeringen en barrières wegnemen

2.2. financiële incentives / arrangementen creërenfinanciële incentives / arrangementen creëren

3.3. coalities en netwerken vormen coalities en netwerken vormen

Du

tch

Res

earc

h I

nst

itu

te F

or

Tra

nsi

tio

ns

(DR

IFT

) (w

ww

.drif

t.eu

r.nl

)Les

sturing betekent NIET controleren en beheersensturing betekent NIET controleren en beheersen

sturing betekent WEL ruimte cresturing betekent WEL ruimte creërenëren

sturen is bijsturen, besturen is bijsturen, beïnvloeden, aanpassenïnvloeden, aanpassen

Du

tch

Res

earc

h I

nst

itu

te F

or

Tra

nsi

tio

ns

(DR

IFT

) (w

ww

.drif

t.eu

r.nl

)Les

transitiemanagement is een mengvorm vantransitiemanagement is een mengvorm van

bottom-up sturing en top-down sturingsturingbottom-up sturing en top-down sturingsturing

Du

tch

Res

earc

h I

nst

itu

te F

or

Tra

nsi

tio

ns

(DR

IFT

) (w

ww

.drif

t.eu

r.nl

)Les

transitiemanagement is organisch ontwikkelentransitiemanagement is organisch ontwikkelen

vanuit een lange-termijn perspectief gerichtvanuit een lange-termijn perspectief gericht

kleine stappen maken en daarvan lerenkleine stappen maken en daarvan leren

visie, actie en strategie inéénvisie, actie en strategie inéén

Du

tch

Res

earc

h I

nst

itu

te F

or

Tra

nsi

tio

ns

(DR

IFT

) (w

ww

.drif

t.eu

r.nl

)Hoe wordt transitieaanpak in de

praktijk gebruikt?• 6 ministeries voeren transitiebeleid uit, 6 ministeries voeren transitiebeleid uit,

bv. energietransitie, watertransitie, zorgtransitiebv. energietransitie, watertransitie, zorgtransitie

• op regionaal niveau vinden transitieprocessen plaats op regionaal niveau vinden transitieprocessen plaats Zeeland, Texel, Friesland, Noord-NoordHolland Zeeland, Texel, Friesland, Noord-NoordHolland

• op lokaal niveau vinden transitieprocessen plaatsop lokaal niveau vinden transitieprocessen plaatsRotterdam Rotterdam

Schouwen-DuivelandSchouwen-DuivelandAlmereAlmere

• binnen bedrijven vinden transitieprocessen plaatsbinnen bedrijven vinden transitieprocessen plaatsEnecoEneco

Du

tch

Res

earc

h I

nst

itu

te F

or

Tra

nsi

tio

ns

(DR

IFT

) (w

ww

.drif

t.eu

r.nl

)De duurzaamheids opgave

OnderstroomOnderstroomkoplopers – experimenten – plannen – projecten - activiteitenkoplopers – experimenten – plannen – projecten - activiteiten

Bovenstroom

regime, regulier beleid, KADO, agentschapNL

Golfbeweging

Urgenda

Du

tch

Res

earc

h I

nst

itu

te F

or

Tra

nsi

tio

ns

(DR

IFT

) (w

ww

.drif

t.eu

r.nl

)In Regio

• identificeren van koplopersidentificeren van koplopers

• innovatieruimte creëren voor koplopersinnovatieruimte creëren voor koplopers

• netwerken opzetten rondom koplopersnetwerken opzetten rondom koplopers

• doorbraakprojecten starten met koplopersdoorbraakprojecten starten met koplopers

Du

tch

Res

earc

h I

nst

itu

te F

or

Tra

nsi

tio

ns

(DR

IFT

) (w

ww

.drif

t.eu

r.nl

)In Regio

• identificeren van koplopersidentificeren van koplopers

• innovatieruimte creëren voor koplopersinnovatieruimte creëren voor koplopers

• netwerken opzetten rondom koplopersnetwerken opzetten rondom koplopers

• doorbraakprojecten starten met koplopersdoorbraakprojecten starten met koplopers

Du

tch

Res

earc

h I

nst

itu

te F

or

Tra

nsi

tio

ns

(DR

IFT

) (w

ww

.drif

t.eu

r.nl

)Transitie naar Duurzaam Nederland

• maatschappelijke beweging van onderopmaatschappelijke beweging van onderop

• wortels in de regio’swortels in de regio’s

• cumulatie van regionale koplopernetwerkencumulatie van regionale koplopernetwerken

• brede maatschappelijke bewegingbrede maatschappelijke beweging

Du

tch

Res

earc

h I

nst

itu

te F

or

Tra

nsi

tio

ns

(DR

IFT

) (w

ww

.drif

t.eu

r.nl

)

Maatschappelijke beweging

collectief, informeel netwerk van mensen met

gedeelde waarden en idealen die transitie

naar duurzame samenleving willen realiseren

verbinding van koplopers en visionairs

via inspiratie en creativiteit

Du

tch

Res

earc

h I

nst

itu

te F

or

Tra

nsi

tio

ns

(DR

IFT

) (w

ww

.drif

t.eu

r.nl

)Conclusies

• maatschappelijke beweging van onderopmaatschappelijke beweging van onderop

• wortels in de regio’swortels in de regio’s

• cumulatie van regionale koplopernetwerkencumulatie van regionale koplopernetwerken

• brede maatschappelijke bewegingbrede maatschappelijke beweging