“Miseria, miseria, miseria… e máis miseria”

Higinio “Pallota”

2ª Xornadas de Interpretación e Dinamización do Medio Rural

Carballo- Friol

1939

En el día de hoy, cautivo y desarmado el ejército rojo, han alcanzado las tropas nacionales sus últimos objetivos militares. La guerra ha terminado. Burgos, 1º de abril de 1939, año de la victoria. El Generalísimo. Fdo. Francisco Franco Bahamonde.

1939500 mil mortos (?); 450 mil exiliados; centos de milleiros de presos. O país enteiro é un xigantesco campo de concentración

1939

Mentres no último ano de paz -1935- só se producen 7.289 falecidos por causas violentas, o seu número chega a 50.068 en 1939, primeiro ano da posguerra. Na década de 1939 a 1948, o nº de mortes violentas consignadas oficialmente é de 196.433.

1939

, Destrución do tecido industrial, das infraestruturas, vivendas… A débeda externa dispárase.

“Miseria, miseria, miseria… e máis miseria”

Os anos da fame: dos anos 30 ós anos 50

En 1939 comeza unha época na que gran parte da poboación pasa unha fame terrible que contribúe a mermar unha poboación xa debilitada. Tanto é así, que moita xente aseguraba que o peor da guerra chega ó remate desta. Chamóuselle fame de posguerra.

As “cartillas de racionamento” (1939-1952)

Os alimentos convertíronse nun ben escaso e o Goberno decidíu controlar a distribución das mercancías, asignando a cada persona certa cantidade dos produtos (como azucre, arroz, aceite, pan ou as xudías), que había que recoller coa Cartilla de Racionamiento. O suministro designábao a Comisaría General de Abastos, que cada semana anunciaba a porcentaxe, cantidade e prezo dos alimentos que se adxudicaban. Cada persoa tiña asignado o proveedor ou tenda de comestibles. O Delegado de Abastos era tamén encargado de requisar os alimentos.

As “cartillas de racionamento” (1939-1952)

A cartilla era en realidade un talonario formado por varios cupóns, na que se facía constar a cantidade e o tipo de mercancía. Había de primeira, segunda e terceira categoría, en función do nivel social, o estado de saúde e o tipo de traballo do cabeza de familia.

As mulleres e a poboación de máis de 60 anos, recibían o 80% da ración dun home adulto; as nenas e os nenos, o 60%

Establecían unha ración de 150 gramos de pan por persoa, pero os militares, gardas e curas... tiñan dereito a 350 gramos.

A libreta de racionamiento contiña varias páxinas con sellos que poñían: “Vale pan”; “Vale arroz, azúcar, aceite, patatas”; e outro sello que poñía “Varios”. Este último era por se daban algunha cousa durante ese mes que non estivera programada, como carne, xudías ou bacalao.

As “cartillas de racionamento” (1939-1952)

As “cartillas de racionamento” (1939-1952)

Ata 1943, as cartillas son familiares. Despois serán individuais, pois permiten un control máis exhaustivo. O número de racionados en España era de 27. 071. 978 persoas en 1943.

As “cartillas de racionamento” (1939-1952)

A carencia e baixa calidade do tabaco facía que os fumadores acabaran fumando o infumable. Vendíase tabaco de colilla (de 1ª e de 2ª calidade). As cartillas para tabaco só se concedían a varóns maiores de idade. Había quen chegaba a fumar as follas da pataca. Había nenos que recollían colillas para despois vender o obtido como tabaco picado

O “tesouro” das ‘colillas’

As “cartillas de racionamiento” (1939-1952)

Alimentos Debían ter Tiñan Déficit

Albúminas 100 55,40 44,60

Graxas 100 38,50 61,50

Hidratos de carbono 400 135,17 264,83

Calorías 3.000 1.002 1.938

Dieta desequilibrada e insuficiente. Ausencia de alimentos protectores (leite, ovos, queixo, carne, peixe…) , carencias en proteínas, hidratos de carbono, e soportes vitamínicos. Alimentos de mala calidade. Pasouse de 32 Kg de carne ó ano por persoa en 1932, a 12 en 1941

A fame

“En estas dos últimas semanas la Comisaría de Abastecimientos ha repartido lo siguiente: en la semana penúltima repartió un racionamiento compuesto de aceite refinado de ignoramos que producto y desde entonces nuestra imaginación está intentando representarse cómo puede  ser el aceite en bruto, a razón de un octavo de litro por persona, café a razón de cincuenta gramos y alubias, éstas de excelente calidad a razón de doscientos gramos. La última semana nos vimos favorecidos por azúcar blanco, bacalao, pasta para sopa y manteca vegetal. Ahora bien, considerando los precios de la carne, de los huevos, de la leche y demás comestibles inasequibles a la mayoría de los bolsillos modestos, desearíamos que estos racionamientos fueran acompañados de un folletito explicativo de qué platos pueden cocinarse con bacalao, pasta de sopa y azúcar blanco que es lo que pueden comprar las clases humildes o bien que menús pueden construirse en una larga semana con aceite, café y alubias”

A fame

Os alimentos racionados eran insuficientes e a a dieta incompleta. Creáronse algúns comedores infantís de auxilio social. Os menores debían ir acompañados por un adulto que non podía entrar no comedor. Non era necesario acreditarse. Bastaba con facer cola na rúa. Alí servían os chamados “farinetes”.

A fame

En 1947 nace o popular personaxe de Carpanta, símbolo da fame insatisfeita, publicado no semanario Pulgarcito. As súas peripecias sempre remataban en inevitable fracaso.

Tortillas sen ovos…

As patacas substituíanse por mondas brancas de laranxa (entre a pel e os gajos) en remollo desde a noite anterior e, a falta de ovo, mesturábase fariña e auga e unha pizca de colorante para finxir a cor da yema.

“Patatas a lo pobre”, con cebola, allo e sal.

Patacas “al Avión” (fervidas con laurel e un toque de colorante marca “el Avión”)

Para non morrer de fame, era preciso recurrir á venta libre, pero estes caen en mans dos que controlan o mercado negro

O estraperlo

A escasez trouxo o racionamento, e este o estraperlo. O racionamento non podía evitar a destrunición, e no mercado negro era posible adquirir de todo. Iso sí, só unha minoría con cartos.

O estraperlo

Nun país arruinado e con salarios baixo mínimos, o estraperlo provocou unha subida imparable dos prezos e o enriquecimento dunha minoría. Aínda que perseguido, moitas autoridades fixeron “a vista gorda” ou entraron no negocio coa perspectiva en ámbolos dous casos, de obter algún beneficio da miseria. Ó final, o país enteiro fíxose de dobre fondo e a necesidade agudizou o enxeño.

Un kilo de azucre custaba 1,90 pesetas a prezo de tasa. No mercado negro, custaba 20. O aceite para o racionamento pagábase a 3,75 o litro e a 30 de estraperlo

O estraperlo

 Inspectores falsos ou sobornables proliferaron nun país que se deixara os escrúpulos na Guerra e falsificaba cartillas de racionamento, timaba con colectas para parroquias e ía a casa dos encarcerados ofrecéndose a mediar a cambio de diñeiro.

O estraperlo

Fielatos á entrada de Lugo

Eva Perón… de visita, 1947

E nos vende os seus excedentes, pero só ata 1949 (desacordos na devolución do préstamo e o pago dos excedentes arxentinos)

A pobreza enerxéticaUn país a escuras

Déficit en electricidade

Déficit en electricidade

Aínda en 1955, só 14 provincias estaban electrificadas ó 100%. 546 municipios carecían por completo de electricidade (e un incalculable nº de localidades)

A falta de petróleo… gasóxeno

A lenta expansión do teléfono

En 1961, o 33% dos municipios rurais carecen de teléfono

Auga

Aínda en 1961, o 70% dos municipios non tiñan auga corrente. Do resto, só o 40% dos fogares tiñan auga a domicilio. Na provincia de Lugo, salvo a capital, ningún municipio gozaba de auga corrente. Os lavadoiros eran xa un signo de avance.

Saúde

Médico rural (Allariz), anos 50 

Non hai centros de saúde. A asistencia médica era polo sistema de “igualas” que pagaba cada veciño

Predominio de poboación rural…

A comezos dos 50, de aprox. 28 millóns de habitantes en España, case a metade vivía en zonas rurais.

… e debilitada

O peso do pasado

O proceso modernizador do campo iniciado na República queda paralizado nos anos 40. A única intervención do Estado foi para controlar a produción, a distribución, o consumo , os prezos e a imposición de taxas.

Sobrevivindo

… e algúns marchando

Fin do illamento: o amigo americano

Pacto de Madrid, 1953. Acordo bilateral con EE.UU. A cambio de bases militares norteamericanas en España, esta recibirá créditos e apoio internacional.

España ingresa na ONU, 1955

1959, Eisenhower visítanos

E o amigo americano… entra con forza

Coca Cola comenza a comercializarse oficialmente en España en 1954. Daquela, ninguén coñecía o produto, así que os seus fabricantes decidiron emprender un proceso de “evanxelización”. Comezou vendéndose como uhna simple bebida refrescante, pero pronto se convirtíu en sinónimo de modernidade, cos sus grandes e chamativos camións e os seus repartidores vestidos de verde.

Nos anos 50 abandónase a economía de guerra, prodúcese certa liberalización na produción agraria e suprímense as cartillas de racionamento (1952 para os alimentos; 1953 desaparecen). En 1955 fúndase a SEA (Servizo de Extensión Agraria) para modernizar o campo. Os axentes de extensión agraria serían os encargados de promover novas iniciativas e fomentar a formación.

“Aqueles brotes verdes”

“Aqueles brotes verdes”

A axuda norteamericana permite a adquisición dos medios para acometer a modernización do campo. No jeep vemos o emblema da axuda norteamericana.

“Aqueles brotes verdes”

Veciños de Monforte na proxección dun documental de divulgación agraria. 1961

Aínda moito por avanzar

Con todo, aínda en 1958, o gasto en alimentación representaba máis do 50% do presuposto familiar (55’3%), o que indica a pouca capacidade adquisitiva das familias

1935E logo en Friol ?

Algo máis que pan e queixo

1943

1928

Algo máis que pan e queixo

D.José Casanova Cobas (1867-1935)

Algo máis que pan e queixo

Segismundo Grande 1886-1960

Algo máis que pan e queixo

19401957

1962

1963?

Anos 80A

lgo

mái

s qu

e pa

n e

quei

xo

1886

Guimarei

Cotá

1955 1961

1892 Campo das Penas

1951

1951

Algo

mái

s qu

e pa

n e

quei

xo

1898 - 1956

Algo máis que pan e queixo

Algo máis que pan e queixo

Algo máis que pan e queixo

Farmacia da Ponte

Yo no voy a la iglesia porque estoy cojo pero voy a la taberna poquito a poco. 

Yo no voy a la iglesia porque no quiero mantener holgazanes con mi dinero. 

1949

1949

1973

Algo máis que pan e queixo

1940- 1952

Teatro

Algo máis

que pan e queixo

Algo máis que pan e queixo

Algo máis que pan e queixo

1967

1963

Celestino Fernández de la Vega1914-1986

1948

A liña

Algo máis que pan e queixo

Algo máis que pan e queixo

1957

Algo máis que pan e queixo

Algo máis que pan e queixo

1962

Algo máis que pan e queixo

Algo máis que pan e queixo

1965

Algo máis que pan e queixo

Década dos 60Algo máis que pan e queixo

1959

1965

1963

Algo máis que pan e queixo

1968

1957

19681962

1965

Década dos 60

Algo máis que pan e queixo

Algo máis que pan e queixo

1963

Algo máis que pan e queixo

O Salón

Algo máis que pan e queixo

1951 1956

1959

Por fin chega o teléfono á vila …

Inaugurado o 31 de decembro de 1963

1966

1965

1965

1968

1964

“Eu ía tocando a miña gaitiña (…) nas festas, onde me chamaban ou onde paraba... Tenme cadrado estar ao cuberto nunha casa e parar alí dous ou tres dos do monte, eu tocaba e cantabamos... E foi o Tembrás e díxome: se ti queres podes axudarnos moito, ti andas por todo, os guardias non desconfían de ti... E eu facíalles de enlace... En Miraz tiñan unha casa segura e alí paraban moito e eu ía e tocaba, emocionábanse coa miña gaitiña.”

Algo máis que pan e queixo

Algo máis que pan e queixo

Algo máis que pan e queixo

Algo máis que pan e queixo

Alg

o m

áis

que

pan

e qu

eixo

Algo máis que pan e queixo

1968

Algo

mái

s qu

e pa

n e

quei

xo

Algo máis que pan e queixo

Alg

o m

áis

que

pan

e qu

eixo

Algo máis que pan e queixo

Algo

mái

s qu

e pa

n e

quei

xo

1973

1970

Algo máis que pan e queixo

Enterro de Andón 1975

Libro vivo…

Angelines SantosCarmiña GrandeElena MorenoEstefanía PenaManola de RoqueHiginio Martínez Fernández de la VegaTato S. Grande de TerrónValentín RoldánCarballo VivoEl ProgresoArquivo Histórico ProvincialAlgo máis que pan e queixoInternet

Fotografías

2ª Xornadas de interpretación e dinamización do medio rural

5 de abril de 2014

Blanca Castro GerpeJ María Carricoba Armesto

Carballo