การตดเชอตวออนพยาธใบไมระยะเมตาเซอรคาเรยของปลานาจด บรเวณเขอนปาสกชลสทธ ประเทศไทย

โดย นางสาวนวลพรรณ วระเวชสกจ

วทยานพนธนเปนสวนหนงของการศกษาตามหลกสตรปรญญาวทยาศาสตรมหาบณฑต สาขาวชาชววทยา ภาควชาชววทยา

บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร ปการศกษา 2556

ลขสทธของบณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร

สำนกหอ

สมดกลาง

การตดเชอตวออนพยาธใบไมระยะเมตาเซอรคาเรยของปลานาจด บรเวณเขอนปาสกชลสทธ ประเทศไทย

โดย นางสาวนวลพรรณ วระเวชสกจ

วทยานพนธนเปนสวนหนงของการศกษาตามหลกสตรปรญญาวทยาศาสตรมหาบณฑต สาขาวชาชววทยา ภาควชาชววทยา

บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร ปการศกษา 2556

ลขสทธของบณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร

สำนกหอ

สมดกลาง

METACERCARIAL INFECTIONS OF FRESHWATER FISHES AT PASAK

CHOLASID RESERVIOR, THAILAND

By

Miss Nuanpan Veeravechsukij

A Thesis Submitted in Partial Fulfillment of the Requirements for the Degree

Master of Science Program in Biology

Department of Biology

Graduate School, Silpakorn University

Academic Year 2013

Copyright of Graduate School, Silpakorn University

สำนกหอ

สมดกลาง

บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร อนมตใหวทยานพนธเรอง “การตดเชอตวออนพยาธใบไมระยะเมตาเซอรคาเรยของปลานาจด บรเวณเขอนปาสกชลสทธประเทศไทย ” เสนอโดย นางสาวนวลพรรณ วระเวชสกจ เปนสวนหนงของการศกษาตามหลกสตรปรญญาวทยาศาสตรมหาบณฑต สาขาวชาชววทยา

……........................................................... (ผชวยศาสตราจารย ดร.ปานใจ ธารทศนวงศ)

คณบดบณฑตวทยาลย วนท..........เดอน.................... พ.ศ...........

อาจารยทปรกษาวทยานพนธ รองศาสตราจารย ดร.ดวงเดอน ไกรลาศ คณะกรรมการตรวจสอบวทยานพนธ .................................................... ประธานกรรมการ (รองศาสตราจารย ดร.วศน องคพฒนากล) ............/......................../.............. .................................................... กรรมการ (ผชวยศาสตราจารย พนเอกหญง ดร.ธญญารตน กญชรบญ ) ............/......................../.............. .................................................... กรรมการ .................................................... กรรมการ (อาจารย ดร.กมปนาท ธาราภม) (รองศาสตราจารย ดร.ดวงเดอน ไกรลาศ) ............/......................../.............. ............/......................../..............

สำนกหอ

สมดกลาง

ง

54303205 : สาขาวชาชววทยา คาสาคญ : infection, trematode, metacercaria, freshwater fish, Pasak Cholasid Reservior นวลพรรณ วระเวชสกจ : การตดเชอตวออนพยาธใบไมระยะเมตาเซอรคาเรยของปลานาจด บรเวณเขอนปาสกชลสทธประเทศไทย. อาจารยทปรกษาวทยานพนธ : รศ.ดร.ดวงเดอน ไกรลาศ. 161 หนา.

ระยะตดตอของพยาธใบไมสามารถพบไดในปลานาจด มนษยและสตวจะไดรบการตดเชอพยาธจากการกนปลาดบ หรอปลาทปรงไมสก ทาใหเกดโรคพยาธใบไมกอปญหาทางสาธารณสขทสาคญของประเทศในแถบเอเชย โดยมรายงานการตดเชอโรคพยาธใบไมตบ และโรคพยาธใบไมลาไสขนาดเลก จาก ปลาในวงคปลาตะเพยน การศกษาครงนเปนการตรวจสอบชนดของปลา และการตดเชอพยาธ บรเวณอางเกบนา เขอนปาสกชลสทธ ประเทศไทย สมเกบตวอยางปลาโดยซอปลาจากตลาดปลารอบเขอน จานวน 11 จด คอ วดเขาพระ ทาปลาเขาพระ บานมะนาวหวานหม บานโคกสลง ตลาดปลาชยบาดาล บานวสาหกจชมชน บานมะกอกหวาน บานมะนาวหวาน บานมะนาวหวาน บานแกงผกกด และบานทาหลวง เกบตวอยางทก เดอน เปนเวลา ป โดยดาเนนการเกบตวอยางระหวาง เดอนมถนายน 2011 ถง เดอนเมษายน 2012 นาปลาทสมเกบมาจาแนกชนดตามลกษณะทางสณฐานวทยา ตรวจหาตวออนพยาธใบไมระยะเมตาเซอรคาเรยดวยวธ compression แลวนาตวออนพยาธใบไมระยะเมตาเซอรคาเรยทไดทาการจดจาแนกชนดตามลกษณะทางสณฐานวทยา และตรวจสอบชนดพนธของตวออนพยาธใบไมระยะเมตาเซอรคาเรยโดยใช internal transcribed spacer I and II เพอดขนาดของแถบ PCR ทเกดขน จากการสมเกบตวอยางพบจานวนปลาทสมไดทงหมด ตว จาแนกได ชนด พบการตดเชอตวออนพยาธใบไมระยะเมตาเซอรคาเรยในปลา ชนด คอ ปลากระมง ปลาตะโกก ปลาซา ปลาสรอยขาว ปลาบ ปลาตะพาก ปลาสรอยนกเขา ปลากระแห ปลาตะเพยนทอง และปลากระสบจด มอตราการตดเชอคอ 4.31% ( /789), 6.72% ( /789) 7.10% ( /789), 3.17% ( /789), 0.25% ( /789), 7.35% ( /789) 0.89% ( /789), 6.97% ( /789), 1.77% ( /789) และ 0.76% ( /789) ตามลาดบ ผลจากการตรวจสอบลกษณะทางสณฐานวทยา และชวโมเลกลของตวออนพยาธใบไมระยะเมตาเซอรคาเรย พบตวออนระยะเมตาเซอรคาเรยของพยาธใบไมลาไสขนาดเลก ชนด คอ Haplorchis pumilio and Centrocestus formosanus ภาควชาชววทยา บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร ลายมอชอนกศกษา........................................ ปการศกษา 2556 ลายมอชออาจารยทปรกษาวทยานพนธ ........................................

สำนกหอ

สมดกลาง

จ

54303205 : MAJOR : BIOLOGY

KEY WORD : INFECTION / TREMATODE / METACERCARIA / FRESHWATER FISH /

PASAK CHOLASID RESERVIOR

NUANPAN VEERAVECHSUKIJ : METACERCARIAL INFECTIONS OF

FRESHWATER FISHES AT PASAK CHOLASID RESERVIOR, THAILAND. THESIS

ADVISOR : ASSOC. PROF. DUANGDUEN KRAILAS. 161 pp. Infection stages of many trematodes can be found in freshwater fishes. Humans and animals

can be infected by eating raw or un-cooked freshwater fishes. They have caused critical public health

problems in Asia. Family Cyprinidae have been reported to be significant intermediate host of these

trematodes. The present study investigated species of fishes and trematodes infections around Pasak

Cholasid reservoir in Thailand. The fishes were collected at 11 fish makets; Watkhaopra, Thaplakhaopra,

Banmanowwhan Mu 4, Bankoksalung, Chaibadan fish market, Banwisahakijchumchon,

Banmakokwhan, Banmanowwhan1, Banmanowwhan2, Banklangpakkrood and BanThaluang. From

each location, the fishes were collected every three months for one year, at varying periods between June

2011 and April 2012. The total of 789 fish were classified into 25 species. Larval stage of trematodes,

metacercariae were examined by compression method. The metacercariae were identified based on their

morphology. Then polymerase chain reaction of internal transcribed spacer I and II were performed.

Based on the size of PCR products, metacercariae species would be indentified. Ten species of fish found

infected with trematode were Puntioplites proctozysron, Cyclocheilichthys enoplos, Labiobarbus siamensis, Henicorhynchus siamensis, Oxyeleotris marmoratus, Hypsibarbus wetmorei, Osteochilus hasselti, Barbodes schwanenfeldi, Barbodes altus and Hampala dispar. The infection rates were 4.31% (34/789), 6.72% (53/789) 7.10% (56/789), 3.17% (25/789), 0.25% (2/789), 7.35% (58/789) 0.89% (7/789), 6.97% (55/789), 1.77% (14/789) and 0.76% (6/789) respectively. Based on

morphology and molecular results, the trematodes were categorized into two species: they were small

intestinal flukes Haplorchis pumilio and Centrocestus formosanus.

Department of Biology Graduate School, Silpakorn University

Student's signature ........................................ Academic Year 2013

Thesis Advisor's signature ........................................

สำนกหอ

สมดกลาง

ฉ

กตตกรรมประกาศ

การตดเชอตวออนพยาธใบไมระยะเมตาเซอรคาเรยของปลาน าจด บรเวณเขอนปาสกชลสทธประเทศไทย ไดรบทนสนบสนนการวจยจากส านกบรหารโครงการวจยในอดมศกษา และพฒนามหาวทยาลยวจยแหงชาต ส านกงานคณะกรรมการการอดมศกษา ท าใหเกดโครงการวทยาพนธน ขาพเจาขอขอบพระคณผเกยวของในหนวยงานดงกลาวทกทานทใหการสนบสนน ความชวยเหลอ ประสานงานในทกๆดานจนกระทงการศกษาในครงนส าเรจลลวงไปดวยด

ขาพเจาขอกราบขอบพระคณ รองศาสตราจารย ดร. ดวงเดอน ไกรลาศ อาจารยทปรกษาวทยานพนธ ทไดกรณาใหโอกาสใหค าแนะน า ชวยเหลอ ตลอดจนแกไขขอบกพรองตางๆ ตดตามความกาวหนาในการด าเนนการวจย และเปนก าลงใจทส าคญอยางยง ในการท าวทยานพนธใหส าเรจอยางสมบรณ ขอขอบคณ รองศาสตราจารย ดร. วศน องคพฒนากล ประธานกรรมการตรวจสอบวทยานพนธ ผ ศาสตราจารย พ.อ.หญง ดร.ธญญารตน กญชรบญ กรรมการตรวจสอบวทยานพนธ และอาจารย ดร.กมปนาท ธาราภม กรรมการตรวจสอบวทยานพนธ ทกรณาใหค าแนะน า ขอเสนอแนะ ใหแนวคดตางๆทเปนประโยชน และตรวจทานแกไขวทยานพนธ รวมทงผแทนบณฑตวทยาลยทกรณาตรวจทานแกไขวทยานพนธใหมความสมบรณมากขน ขอขอบคณ คณสลกษณ นามโชต ทใหความชวยเหลอ อ านวยความสะดวก และคอยดแลใหค าแนะน าในการท าปฏบตการ ขอขอบคณ คณสมโภช สจจธรรมธวช ทใหความชวยเหลอในการเกบตวอยางนอกสถานท ขอขอบคณ คณวฑรย วรรธนะนตย ทใหการชวยเหลอ และใหค าแนะน าในการท างานดานกลองจลทรรศนอเลกตรอน (SEM) ขอขอบคณ อาจารย ดร.ววชชตา เดชรกษา คณพรพล รตนไทย และพๆ เพอนๆ นองๆ ทกคนทชวยเหลอในการเกบตวอยาง ใหค าแนะน า ตลอดจนใหก าลงใจตางๆ ท าใหขาพเจาไดท าผลงานวจยทมคณภาพ และมประสทธภาพในการน าเสนอผลงานวจยในประเทศ และตางประเทศ ผวจยรสกซาบซงในความกรณา

ขอขอบคณ ภาควชาชววทยา คณะวทยาศาสตร มหาวทยาลยศลปากร ทใหการสนบสนนในทกๆดาน ขอขอบคณทานอาจารยทกทาน และเจาหนาททกคนทมสวนเกยวของทใหความชวยเหลอ และความสะดวกตอวทยานพนธฉบบน

ขอขอบคณทนอดหนนการท าวทยานพนธส าหรบนกศกษาระดบบณฑตศกษา จากงบประมาณแผนดน ของบณฑตวทยาลย ประจ าปงบประมาณ 2556

ขอกราบขอบพระคณ คณพอ คณแม พนอง และญาตทกคน ทคอยชวยเหลอใหค าปรกษา และเปนก าลงใจในทกๆดาน เปนอยางดท าใหวทยานพนธฉบบนส าเรจ และสมบรณ จงกราบขอบพระคณ และขอบคณไวในโอกาสน

สำนกหอ

สมดกลาง

ช

สารบญ หนา บทคดยอภาษาไทย ............................................................................................................................... ง บทคดยอภาษาองกฤษ .......................................................................................................................... จ กตตกรรมประกาศ ................................................................................................................................ ฉ สารบญตาราง ....................................................................................................................................... ญ สารบญรป ............................................................................................................................................ ฏ บทท 1 บทน า ......................................................................................................................................... ความเปนมาและความส าคญของปญหา ............................................................................ 1 ความมงหมาย .................................................................................................................... 5 จดประสงคของการวจย ..................................................................................................... 5 สมมตฐาน .......................................................................................................................... 5 ประโยชนของการวจย ....................................................................................................... 6 ขอบเขตการศกษา .............................................................................................................. 6 นยามศพทเฉพาะ ............................................................................................................... 7 2 เอกสารและงานวจยทเกยวของ .................................................................................................. ประวตและทมาของเขอนปาสกชลสทธ ............................................................................ 11 อนกรมวธาน และสณฐานวทยาของปลา ........................................................................... 15 การจดจ าแนกปลา .............................................................................................................. 17 ปลาน าจดทมความส าคญทางการแพทย และสตวแพทย ................................................... 33 พยาธใบไม ........................................................................................................................ 34 การจ าแนกพยาธใบไม ....................................................................................................... 34 วฎจกรชวต ........................................................................................................................ 38 ตวออนของพยาธใบไม ...................................................................................................... 40 การศกษารปราง และรายละเอยดตวออนระยะเมตาเซอรคาเรย ......................................... 43 ลกษณะเฉพาะของพยาธใบไมทพบตวออนระยะเมตาเซอรคาเรยในปลาน าจด ................ 44 งานวจยทเกยวของ ............................................................................................................. 50

สำนกหอ

สมดกลาง

ซ

สารบญ หนา 3 วธด าเนนการศกษา .................................................................................................................... การส ารวจพนทศกษา ........................................................................................................ 56 ก าหนดจดพนทส ารวจ ....................................................................................................... 56 วดขนาดความกวาง ความยาวของปลา และชงน าหนก ...................................................... 58 ตรวจสอบชนดของปลาน าจดตามลกษณะทางสณฐานวทยา ............................................ 59 ตรวจหาการตดเชอตวออนของพยาธใบไมดวยวธ Compression ...................................... 59 จ าแนกชนดตวออนระยะเมตาเซอรคาเรยภายใตกลองจลทรรศแบบธรรมดา ................... 60 จ าแนกชนดตวออนระยะเมตาเซอรคาเรยภายใตกลองจลทรรศแบบสองกราด (SEM) ..... 62 จ าแนกชนดตวออนระยะเมตาเซอรคาเรยโดยวธโมเลกลา ................................................ 62 วเคราะหผลการทดลอง ..................................................................................................... 65 4 ผลการศกษา............................................................................................................................... ก าหนดพนทเกบตวอยาง ................................................................................................... 66 การจดจ าแนกชนดพนธปลา .............................................................................................. 68 อตราการตดเชอตวออนระยะเมตาเซอรคาเรยของพยาธใบไม .......................................... 70 การศกษาความสามารถของปลาในการเปนโฮสตตวกลางน าโรคพยาธ ............................ 116 การตดเชอตวออนพยาธใบไมระยะเมตาเซอรคาเรยในแตละจดสารวจ ............................ 117 การตดเชอตวออนพยาธใบไมระยะเมตาเซอรคาเรยในชวงตางๆ ทท าการสารวจ ............. 118 การจ าแนกชนดพยาธใบไมจากตวออนระยะเมตาเซอรคาเรย ........................................... 119 การศกษาสวนตางๆของปลาทมการตดเชอตวออนของพยาธ ........................................... 127 การจดจ าแนกพนธตวออนพยาธใบไมดวย Molecular method ......................................... 135 5 การวเคราะหและสรปผลการศกษา ............................................................................................ สภาพแวดลอมของพนททศกษา ........................................................................................ 138 การศกษาชนดปลาน าจดทมเกลดบรเวณรอบเขอนปาสกชลสทธ ..................................... 141 ความหนาแนนของปลาน าจด และจ านวนปลาทมการตดเชอปรสต.................................. 142 การจดจ าแนกชนดปรสต และอตราการตดเชอปรสต ........................................................ 144 การจ าแนกชนดตวออนระยะเมตาเซอรคาเรยโดยวธชวโมเลกล ....................................... 147

สำนกหอ

สมดกลาง

ฌ

สารบญ หนา สรปผลการศกษา ............................................................................................................... 148 ขอเสนอแนะการด าเนนการวจยตอ ................................................................................... 148 รายการอางอง ....................................................................................................................................... 149 ภาคผนวก ............................................................................................................................................. ภาคผนวก ก .......................................................................................................................... การเตรยมสารเคม ..................................................................................................................... 157 ประวตผวจย ......................................................................................................................................... 161

สำนกหอ

สมดกลาง

ญ

สารบญตาราง ตารางท หนา 1 สถานทเกบตวอยางปลาดานทศตะวนตกและทศตะวนออกรอบเขอนปาสกชลสทธ ......... 67 2 ชนดปลาน าจดทพบจากจดส ารวจ 11 จดบรเวณอางเกบน าเขอนปาสกชลสทธ ................... 81 3 ลกษณะของเกลดปลาน าจดทพบบรเวณอางเกบน าเขอนปาสกชลสทธ ............................... 82 4 อตราการตดเชอตวออนพยาธใบไมระยะเมตาเซอรคาเรยในตวอยางปลา จดท 1 วดเขาพระ ต.หนองบว อ.พฒนานคม จ.ลพบร .............................................. 91

5 อตราการตดเชอตวออนพยาธใบไมระยะเมตาเซอรคาเรยในตวอยางปลา จดท 2 ทาปลาเขาพระ ต.หนองบว อ. พฒนานคม จ. ลพบร ..................................... 93

6 อตราการตดเชอตวออนพยาธใบไมระยะเมตาเซอรคาเรยในตวอยางปลา จดท 3 มะนาวหวานหม 4 ต.มะหนาวหวาน อ.พฒนานคม จ.ลพบร ......................... 96

7 อตราการตดเชอตวออนพยาธใบไมระยะเมตาเซอรคาเรยในตวอยางปลา จดท 4 บานโคกสลง ต.โคกสลง อ.พฒนานคม จ.ลพบร ........................................... 98

8 อตราการตดเชอตวออนพยาธใบไมระยะเมตาเซอรคาเรยในตวอยางปลา จดท 5 ตลาดปลาชยบาดาล ต.ชยบาดาล อ.ชยบาดาล จ.ลพบร ................................. 100

9 อตราการตดเชอตวออนพยาธใบไมระยะเมตาเซอรคาเรยในตวอยางปลา จดท 6 บานวสาหกจชมชน ต.มะกอกหวาน อ.ชยบาดาล จ.ลพบร............................ 102 10 อตราการตดเชอตวออนพยาธใบไมระยะเมตาเซอรคาเรยในตวอยางปลา จดท 7 บานมะกอกหวาน ต.มะกอกหวาน อ.ชยบาดาล จ.ลพบร .............................. 104

11 อตราการตดเชอตวออนพยาธใบไมระยะเมตาเซอรคาเรยในตวอยางปลา จดท 8 มะหนาวหวาน 1 ต.มะนาวหวาน อ.พฒนานคม จ.ลพบร .............................. 106

12 อตราการตดเชอตวออนพยาธใบไมระยะเมตาเซอรคาเรยในตวอยางปลา จดท 9 มะหนาวหวาน 2 ต.มะนาวหวาน อ.พฒนานคม จ.ลพบร .............................. 108 13 อตราการตดเชอตวออนพยาธใบไมระยะเมตาเซอรคาเรยในตวอยางปลา จดท 10 บานแกงผกกด ต.แกงผกกด อ.ทาหลวง จ.ลพบร ........................................ 110

14 อตราการตดเชอตวออนพยาธใบไมระยะเมตาเซอรคาเรยในตวอยางปลา จดท 11 บานทาหลวง ต.ทาหลวง อ.ทาหลวง จ.ลพบร ............................................. 112 15 สรปอตราการตดเชอโรคพยาธใบไมของปลาทสมเกบ บรเวณอางเกบน าเขอนปาสกชลสทธ ........................................................................ 114

สำนกหอ

สมดกลาง

ฎ

สารบญตาราง ตารางท หนา 16 แสดงจ านวนชนดตวออนพยาธใบไมระยะเมตาเซอรคาเรยทตดเชอในสวนตางๆของปลา . 123

สำนกหอ

สมดกลาง

ฏ

สารบญรป รปท หนา

1 วฎจกร (life1 cycle) ของพยาธใบไม แสดงโฮสตสดทาย และโฮสตตวกลาง ตวเตมวย และวนออนระยะตางๆของพยาธ .............................................................. 3

2 แผนทแสดงลมแมน าปาสก .................................................................................................. 12 3 ลกษณะของเขอนปาสกชลสทธ ........................................................................................... 13 4 การแบงสวนตางๆของปลา ................................................................................................... 18 5 ครบตางๆของปลา ................................................................................................................ 20 6 รปทรง และภาคตดขวางของปลาแบบตางๆ ........................................................................ 22 7 องคประกอบของผวหนงปลา ............................................................................................... 23 8 ลกษณะเกลดปลาชนดตางๆ ................................................................................................. 25 9 ครบหลง และครบกนของปลา ............................................................................................. 26 10 ครบหางแบบตางๆ ............................................................................................................... 29 11 ต าแหนงทตงครบทอง .......................................................................................................... 30 12 สวนประกอบของเหงอก ...................................................................................................... 32 13 รปรางลกษณะโดยทวไปของพยาธใบไม ............................................................................. 34 14 รปรางและอวยวะโดยทวไปของพยาธใบไม ........................................................................ 37 15 วฎจกร (life cycle) ของพยาธใบไม ...................................................................................... 38 16 รปแบบวฎจกรของพยาธใบไมชนดตางๆ ............................................................................ 39 17 ตวออนพยาธใบไมระยะตางๆ .............................................................................................. 42 18 ตวออนพยาธใบไมระยะเมตาเซอรคาเรย.............................................................................. 43 19 ลกษณะตางๆของพยาธใบไม ............................................................................................... 49 20 แสดงสถานทเกบตวอยางปลา 11 จด บรเวณรอบเขอนปาสกชลสทธ .................................. 57 21 การวดขนาดของปลา ............................................................................................................ 58 22 การตรวจหาการตดเชอตวออนพยาธใบไมดวยวธ Compression.......................................... 60 23 แสดงสถานทเกบตวอยางปลา 11 จด บรเวณรอบเขอนปาสกชลสทธ .................................. 66 24 ชนดปลาทไมพบการตดเชอตวออนพยาธใบไมระยะเมตาเซอรคาเรย ................................. 83 25 ชนดปลาทไมพบการตดเชอตวออนพยาธใบไมระยะเมตาเซอรคาเรย ................................. 84

สำนกหอ

สมดกลาง

ฐ

สารบญรป รปท หนา 26 ชนดปลาทไมพบการตดเชอตวออนพยาธใบไมระยะเมตาเซอรคาเรย ................................. 85

27 ชนดปลาทไมพบการตดเชอตวออนพยาธใบไมระยะเมตาเซอรคาเรย ................................. 86 28 ชนดปลาทพบการตดเชอตวออนพยาธใบไมระยะเมตาเซอรคาเรย ...................................... 87 29 ชนดปลาทพบการตดเชอตวออนพยาธใบไมระยะเมตาเซอรคาเรย ...................................... 88 30 ชนดปลาทพบการตดเชอตวออนพยาธใบไมระยะเมตาเซอรคาเรย ...................................... 89 31 เปรยบเทยบจ านวนปลาทสมเกบไดบรเวณ จดท 1 วดเขาพระ ต.หนองบว อ. พฒนานคม จ. ลพบร ......................................................................... 90

32 เปรยบเทยบจ านวนปลาทสมเกบไดบรเวณ จดท 2 ทาปลาเขาพระ ต.หนองบว อ. พฒนานคม จ. ลพบร ......................................................................... 92 33 เปรยบเทยบจ านวนปลาทสมเกบไดบรเวณ จดท 3 มะนาวหวานหม 4 ต.มะหนาวหวาน อ.พฒนานคม จ.ลพบร .................................................................. 95

34 เปรยบเทยบจ านวนปลาทสมเกบไดบรเวณ จดท 4 บานโคกสลง ต.โคกสลง อ.พฒนานคม จ.ลพบร ............................................................................ 97

35 เปรยบเทยบจ านวนปลาทสมเกบไดบรเวณจดท 5 ตลาดปลาชยบาดาล ต.ชยบาดาล อ.ชยบาดาล จ.ลพบร ............................................................................ 99

36 เปรยบเทยบจ านวนปลาทสมเกบไดบรเวณจดท 6 บานวสาหกจชมชน ต.มะกอกหวาน อ.ชยบาดาล จ.ลพบร ....................................................................... 101

37 เปรยบเทยบจ านวนปลาทสมเกบไดบรเวณ จดท 7 บานมะกอกหวาน ต.มะกอกหวาน อ.ชยบาดาล จ.ลพบร ....................................................................... 103

38 เปรยบเทยบจ านวนปลาทสมเกบไดบรเวณ จดท 8 มะหนาวหวาน 1 ต.มะนาวหวาน อ.พฒนานคม จ.ลพบร ..................................................................... 105

39 เปรยบเทยบจ านวนปลาทสมเกบไดบรเวณ จดท 9 มะหนาวหวาน 2 ต.มะนาวหวาน อ.พฒนานคม จ.ลพบร ..................................................................... 107 40 เปรยบเทยบจ านวนปลาทสมเกบไดบรเวณ จดท 10 บานแกงผกกด ต.แกงผกกด อ.ทาหลวง จ.ลพบร .............................................................................. 109

สำนกหอ

สมดกลาง

ฑ

สารบญรป รปท หนา

41 เปรยบเทยบจ านวนปลาทสมเกบไดบรเวณ จดท 11 บานทาหลวง ต.ทาหลวง อ.ทาหลวง จ.ลพบร ................................................................................. 111

42 ความสามารถในการเปนโฮสตตวกลางน าโรคพยาธจากจ านวนปลาทงหมดทตดเชอ ......... 116 43 อตราการตดเชอตวออนพยาธใบไม (%) ในจดสารวจ 11 จด จากจานวนปลาทมการ

ตดเชอทงหมด 310 ตว ............................................................................................... 117 44 อตราการตดเชอตวออนพยาธใบไม ในชวงเดอนตางๆ ........................................................ 118 45 สวนตางๆของปลาทพบการตดเชอพยาธ Haplorchis pumilio ............................................. 127 46 สวนตางๆของปลาทพบการตดเชอพยาธ Centrocestus fomosanus ...................................... 128 47 ถงซสตตวออนเมตาเซอรคาเรย Haplorchis pumilio ............................................................ 129 48 ตวออนระยะเมตาเซอรคาเรยนอกถงซสต Haplorchis pumilio ............................................ 130 49 ภาพ scanning electron microscope ตวออนนอกถงซสต ระยะเมตาเซอรคาเรย Haplorchis pumilio ................................................................................................... 130 50 ถงซสตตวออนเมตาเซอรคาเรย Centrocestus fomosanus .................................................... 132 51 ตวออนระยะเมตาเซอรคาเรยนอกถงซสต Centrocestus fomosanus .................................... 133 52 ภาพ scanning electron microscope ตวออนนอกถงซสต ระยะเมตาเซอรคาเรย Centrocestus fomosanus ........................................................................................... 124 53 การจ าแนกชนดพนธของตวออนพยาธใบไมระยะเมตาเซอรคาเรยดวยวธ Molecular

โดยใช ITS 1 จดจ าแนก............................................................................................. 135 54 การจ าแนกชนดพนธของตวออนพยาธใบไมระยะเมตาเซอรคาเรยดวยวธ Molecular

โดยใช ITS 2 จดจ าแนก............................................................................................. 136

สำนกหอ

สมดกลาง

1

บทท 1

บทน า

ความเปนมาและความส าคญของปญหา เขอนปาสกชลสทธเปนโครงการตามแนวพระราชด ารของพระบาทสมเดจพระเจาอยหว

ลกษณะของเขอนเปนเขอนดนกกเกบน าทยาวทสดในประเทศไทย สรางขนเพอแกปญหาน าทวมในบรเวณลมแมน าปาสกในฤดน าหลาก และขาดแคลนน ากนน าใชเพอการเกษตรในฤดรอน ซงสราง ความเสยหายทางเศรษฐกจเปนจ านวนมาก เมอสรางเขอนเสรจในป พ.ศ. 2542 ประชาชนไดรบประโยชนอยางมาก โดยเกษตรกรมน ากนน าใชท าการเกษตรในฤดแลง น าไมทวมในฤดฝน นอกจากนยงเปนแหลงเพาะพนธปลา และเปนแหลงประมงน าจดขนาดใหญ ท าใหประชาชนบรเวณรอบเขอน มอาชพใหม เกดความสมบรณของแหลงน าท าใหมการอพยพเขาออกของประชาชน มทงประชาชนทเคยอาศยอยในบรเวณพนท ทกลายเปนอางเกบน า อพยพออกจากพนทเพอหาทอยอาศย และพนทประกอบอาชพแหลงใหม และประชาชนทอพยพเขามาประกอบอาชพใหมๆ รอบอางเกบน า นอกจากประชาชนแลวยงมสงมชวตทอพยพเขามาอาศยใหมในบรเวณพนททมการพฒนาแหลงน า ผลของการอพยพเขาออกของประชาชน สตวเลยง และสตวอพยพตางๆน ท าใหเกดความเปลยนแปลงในดานความหลากหลายทางชวภาพขน โดยมปจจยมาจากสภาพแวดลอมทเหมาะกบการเปนแหลงอาหาร ทสมบรณขน เกดความเหมาะสมของพนททจะพฒนาเปนแหลงทอยอาศย เนองจากการเกดระบบนเวศทสมบรณ (เขอนปาสกชลสทธ, 2551)

อยางไรกตาม ระบบนเวศทสมบรณกสามารถท าใหเกดผลกระทบทางดานสาธารณสข ทเกยวของกบการแพรกระจายของโรคปรสตหนอนพยาธ (Hudson et al., 2006) เชน เกดการระบาดของสตวรงโรค โฮสตตวกลาง เปนตน เมอสงแวดลอมมการเปลยนแปลงกสามารถกอใหเกดวงจรการแพรกระจายของพยาธทยากตอการควบคม (Deom, 1975) เชน เกดการแพรกระจายของโรคพยาธใบไมตบในชมชนภาคตะวนออกเฉยงเหนอบรเวณเขอนอบลรตนของประเทศไทย หรอเกดการแพรระบาดของโรคพยาธใบไมเลอด หลงการเปดใชเขอนอสวาน ในประเทศอยปต (Harinasuta et al., 1970; Sornmani et al., 1974)

1

สำนกหอ

สมดกลาง

2

แมวาปจจบนจะมการรณรงคเกยวกบการปองกนโรคพยาธอยางมาก แตกยงมการตดเชอพยาธในอตราทคอนขางสง ซงกอใหเกดปญหาดานสขภาพของประชาชนและสตวเลยง การแพรกระจาย ของโรคพยาธยงขนอยกบระบบสาธารณสขทไมดในทองถน ท าใหเอออ านวยตอการเจรญของพยาธ โดยเฉพาะอยางยงการตดเชอปรสตในโฮสตตวกลางทเปนระยะตดตอ หากมจ านวนโฮสตตวกลางทเปนระยะตดตอจ านวนมากกจะเออตอการทปรสตเจรญเปนตวเตมวย ท าใหอตรา การตดเชอในคน และในสตวเพมขน

การศกษาโฮสตตวกลางของโรคหนอนพยาธทสามารถตดตอ และกระจายมายงโฮสตสดทาย(definitive host) บรเวณเขอนปาสกชลสทธ ซงไดแก คน และสตว เรมจากไขของพยาธจะปนออกมากบอจจาระของโฮสต ไขกจะตกลงสแหลงน า ตวออนของพยาธจะฟกออกจากไขเปนตวออน ระยะไมราซเดยม(miracidium) วายน าเพอเขาสหอย ซงเปนโฮสตตวกลางตวทหนง (first intermediate host) มการเปลยนแปลงรปราง และเพมจ านวนเปนระยะสปอโรซสต (sporocyst) ระยะรเดย (redia) จนถงระยะเซอรคาเรย (cercariae) ซงเปนระยะทไชออกจากหอย และวายน าเพอเขาสโฮสตตวกลางตวทสอง (second intermediate host) ไดแก ปลา กงน าตก ปน าตก หรอพชน า พยาธใบไมระยะนเรยกวาระยะเมตาเซอรคาเรย (metacercariae) เปนระยะตดตอ (infective stage) เมอคนหรอสตวกนตวออนระยะนกสามารถเจรญเตบโตกลายเปนตวเตมวยตอไป (รปท 1)

สำนกหอ

สมดกลาง

3

รปท 1 วฏจกรชวต (life cycle) ของพยาธใบไม แสดงโฮสตสดทาย โฮสตตวกลาง ตวเตมวย

และตวออนระยะตางๆของพยาธ โรคปรสตทส าคญและพบวาจะมาพรอมกบการพฒนาแหลงน า ไดแก โรคพยาธใบไม โดย

พบวามการตดเชอมากในบรเวณเอเชยตะวนออกเฉยงใตแถบบรเวณเขตรอน (WHO, 2004) พยาธใบไมสามารถกอโรคไดทงในคน และในสตว การเกดโรคพยาธใบไมขนอยกบต าแหนงทตวเตมวยของพยาธอาศยอยในรางกายของโฮสต ซงสามารถจ าแนกชนดของพยาธแบงออกเปน 4 กลม คอ พยาธใบไมตบ (liver fluke) พยาธใบไมปอด (lung fluke) พยาธใบไมล าไส (intestinal fluke) และพยาธใบไมเลอด (blood fluke) โดยพยาธใบไมตบ และพยาธใบไมล าไสขนาดเลก สามารถพบตวออนของพยาธ ระยะเมตาเซอรคาเรยทเปนระยะตดตอในปลา พยาธทงสองชนดนในระยะเมตาเซอรคาเรยมลกษณะทางสณฐานวทยาคลายกนมาก ตองใชระยะเวลานานในการจ าแนกชนด และมกจะเกดความผดพลาด อยบอยๆ (Thaenkham et al., 2011) จงตองท าการตรวจสอบหลายๆวธเพอใหแนใจวาถกตองแมนย าในการระบชนดของพยาธ สวนปลาทน าโรคพยาธสวนใหญเปนปลามเกลดวงศ Cyprinidae ปลาในวงศนมจ านวนชนดมากทสดในปลาน าจดของประเทศไทย และเปนปลาเศรษฐกจทมการคาขายตามทาปลา

ตวเตมวย

ไขพยาธw-j

ไมราซเดยมw-j

หอยน าจด เซอรคาเรย

เมตาเซอรคาเรย

ปลาน าจด

4

และตลาดปลาทวไป นอกจากนยงเปนกลมปลาทใชบรโภคกนอยางแพรหลายในปจจบน (ชวลต วทยานนท, 2547) ไดแก Cyclocheilichthys sp. Puntius sp. Hampala sp. Puntiuplites sp. และ Osterechilus sp. เมอประชาชนมการรบประทานปลาไมถกสขลกษณะจะสงผลใหไดรบตวออนปรสตในระยะตดตอไดโดยตรง เชน พบพยาธใบไม Opisthorchis viverrini ในประเทศไทย บรเวณภาคเหนอ และภาคตะวนออกเฉยงเหนอมากทสด เนองจากการรบประทานปลาดบเปนประจ า (Upatham & Viyanant, 2003) เชน การรบประทาน กอยปลา ปลาสม หม าปลา ลาบปลา ซงอาหารเหลานปรงโดยใชความเปรยว และความเคม แตการปรงอาหารแบบนไมสามารถฆาพยาธได ความรอนเทานนทสามารถ ฆาพยาธได จากรายงานพบวาประชากรประมาณ 680 พยาธใบไมตบชนด Clonorchis sinensisi และ Opisthorchis spp. ประมาณ 20 (Keiser & Utzinger, 2005) ปลาทพบวาเปนโฮสตทน าโรคพยาธใบไมตบทส าคญไดแก ปลาหนามหลง (Cyclocheilichthys apogon) ปลาแกมช า(Puntius orphoides) ปลาตะเพยนทราย(Puntius leiacanthus) และปลากระสบจด (Hampala dispar) (Vichaisri et al., 1982) และมรายงานการตดเชอพยาธใบไมล าไสในระยะเมตาเซอรคาเรยชนด Haplorchis taichui, Haplorchis pumilio และ Centrocestus sp. ตรวจพบในปลาตะเพยน (Barbonymus gonionotus) (Wongsawad et al., 2000) การศกษาปลากลม Cyprinoid จากจงหวดเชยงใหม พบการตดเชอพยาธใบไมชนด Haplorchis taichui (Kumchoo et al., 2005) นอกจากนยงพบการตดเชอพยาธใบไมในปลาซา ทคลองบางใหญ จงหวดภเกต (Krailas et al., 2004) ดงนนการศกษาพยาธใบไมระยะเมตาเซอรคาเรยในปลาน าจดนนจงเปนวธหนงทจะสามารถประเมนสถานการณการระบาดของโรคในบรเวณพนททมการพฒนาแหลงน า เพอเปนขอมลทส าคญตองานดานสาธารณสข และปศสตวตอไป

การศกษาในครงน เปนการศกษาอตราการตดเชอ และรปรางลกษณะตวออนของพยาธใบไมระยะเมตาเซอรคาเรย ในบรเวณเขอนปาสกชลสทธ จงหวดลพบร เพอตรวจหาชนดของปลาน าจดทพบในบรเวณเขอนปาสกชลสทธ ตรวจสอบการตดเชอตวออนพยาธใบไมระยะเมตาเซอรคาเรยจากปลา แตละชนดทเปนโฮสตกงกลางของพยาธใบไม และตรวจสอบอตราการตดเชอของพยาธใบไมในอวยวะแตละสวนของปลาน าจดทสมเกบได เพอเปนขอมลและประโยชนในการรวบรวมความรทางดาน ปรสตวทยาตอไปในอนาคต เปนความรในการปองกนและควบคมการแพรระบาดของโรคพยาธใบไมใหแกประชาชนในพนททศกษา

5

ความมงหมาย การตดเชอตวออนพยาธใบไมระยะเมตาเซอรคาเรยของปลาน าจด บรเวณเขอนปาสกชลสทธ จงหวดลพบร มเปาหมาย เพอศกษาการกระจายพนธของปลาน าจดทมความสมพนธกบการตดเชอ พยาธใบไม การศกษาชนดพนธของปลาน าจดทตลาดปลา และทาปลารอบเขอนปาสกชลสทธ กบความสามารถในการตดเชอพยาธใบไม ยงไมเคยมรายงานมากอน และการพฒนาแหลงน าโดย การสรางเขอนในประเทศไทยยงมความจ าเปนในการจดท าแผนการเฝาระวงโรคหนอนพยาธ เพราะประเทศไทยตงอยในเขตพนทเสยงตอการแพรกระจายของโรคพยาธประชาชนทอยบรเวณดงกลาวมการเปลยนอาชพมาท าประมงกนมากขนและยงเปนศนยกลางการสงออกปลาน าจดไปยงพนทตางๆ ดงนนการตรวจหาปรสตระยะเมตาเซอรคาเรยจากปลาน าจดชนดตางๆบรเวณเขอนปาสกชลสทธ จงหวดลพบร จงมประโยชนอยางยง วตถประสงคของการวจย 1. เพอส ารวจชนดพนธของปลาน าจดทพบไดจากตลาดปลา และทาปลาบรเวณรอบเขอนปาสกชลสทธ โดยจ าแนกชนดพนธจากลกษณะทางสณฐานวทยาของปลา 2. การตดเชอ ป ตวอยางทสมได 3. เพอ ในปลาตวอยางทสมได สมมตฐาน

การสรางเขอนท าใหเกดความสมบรณของแหลงน าทชวยในการกระจายพนธ และเพมจ านวนของหนอนพยาธ ท าใหสตวทเปนโฮสตตวกลางมโอกาสในการตดเชอหนอนพยาธสง สงผลใหประชาชนบรเวณดงกลาวมความเสยงในการเกดโรค

6

ประโยชนของการวจย งานวจยในครงนเปนการศกษาอตราการตดเชอ และชนดของพยาธทมการตดเชอในปลาน าจดทใชบรโภค ซงปลาทศกษาสามารถเปนโฮสตตวกลาง (intermediate host) ของพยาธใบไมทกอใหเกดโรคในคนและสตว ดงนนหากทราบถงชนด การกระจายตว และความสมพนธระหวางปลาน าจดกบพยาธ ท าใหทราบถงลกษณะทางสณฐานวทยาของปลาน าจดทมการตดเชอพยาธใบไม ระยะเมตาเซอรคาเรย ในบรเวณเขอนปาสกชลสทธ สามารถใชเปนขอมลพนฐานทางสาธารณสข เพอศกษาความปลอดภยในการบรโภคปลาในแหลงน า ท าใหไดขอมลวาปลาชนดใดทพบปรสตระยะตดตอสง เพอการเฝาระวงการตดเชอปรสตในปลามาสคน ขอบเขตการวจย

ศกษาปลาน าจด เขอนปาสกชลสทธ ระหวางเดอน มถนายน พ.ศ. 2554 ถง เดอน เมษายน 2556 ครอบคลม 3 ฤด คอ ฤดรอน ฤดฝน และฤดหนาว จ าแนกชนดปลาทพบ ตรวจสอบปรสตในระยะเมตาเซอรคาเรยทพบในปลาน าจด และศกษารปรางลกษณะตวออนระยะเมตาเซอรคาเรยของพยาธใบไมทพบในปลาน าจดตรวจสอบชนดพนธของพยาธโดยใชวธทางโมเลกล มพนท ทท าการศกษา 11 พนท ดงน จดส ารวจท 1 วดเขาพระ ต าบลหนองบว อ าเภอพฒนานคม จงหวด ลพบร จดส ารวจท 2 ทาปลาเขาพระ ต าบลหนองบว อ าเภอพฒนานคม จงหวด ลพบร จดส ารวจท 3 บานมะนาวหวาน หม4 ต าบลมะนาวหวาน อ าเภอพฒนานคม จงหวด ลพบร จดส ารวจท 4 บานโคกสลง ต าบลโคกสลง อ าเภอพฒนานคม จงหวด ลพบร จดส ารวจท 5 ตลาดปลาชยบาดาล ต าบลชยบาดาล อ าเภอชยบาดาล จงหวด ลพบร จดส ารวจท 6 บานวสาหกจชมชน ต าบลมะกอกหวาน อ าเภอชยบาดาล จงหวด ลพบร จดส ารวจท 7 บานมะกอกหวาน ต าบลมะกอกหวาน อ าเภอชยบาดาล จงหวด ลพบร จดส ารวจท 8 บานมะนาวหวานจด 1 ต าบลมะนาวหวาน อ าเภอพฒนานคม จงหวด ลพบร จดส ารวจท 9 บานมะนาวหวานจด 2 ต าบลมะนาวหวาน อ าเภอพฒนานคม จงหวด ลพบร จดส ารวจท 10 บานแกงผกกด ต าบลแกงผกกด อ าเภอทาหลวง จงหวด ลพบร จดส ารวจท 11 บานทาหลวง ต าบลทาหลวง อ าเภอทาหลวง จงหวด ลพบร

7

นยามศพทเฉพาะ Accidental host โฮสตซงตดเชอปรสตโดยบงเอญ ปรสตสามารถด าเนนชวตจน

ครบวงจรชวตได หรออาจพบวาปรสตสามารถเจรญเปนระยะตวแกไดแตไมสามารถสบพนธได

Acetabulum บรเวณ ventral sucker ทมกลามเนอเจรญมากกวา ventral sucker ธรรมดา

Anal fin ครบกนจะอยระหวางรกน และครบหลง Barbel สวนทเปนหนวดของปลา จะอยบรเวณสวนหวใกลกบปาก และ

จมก หรออยใตคาง Carrier โฮสตทมความตานทานตอปรสต สามารถท าลายปรสตลง

แตไมหมดไป ยงสามารถแพรกระจายปรสตใหผอนได Caudal fin ครบหางอยทายสดของล าตวปลา Cercaria ตวออนของพยาธใบไม ซงเจรญมาจาก redia หรอ sporocyst

และเปนระยะสดทายของระยะตวออนทเจรญภายในหอย Cirrus อวยวะสบพนธเพศผของพยาธใบไม Cirrus pore รเปดให cirrus ยนออกมา Cirrus pouch รกวางๆส าหรบเกบ cirrus เมอหดกลบเขาไป Crystalline style แทงสไตลบรรจอยในถงสไตล มหนาทหลงเอนไซมยอยอาหาร

ประเภทคารโบไฮเดรต Definitive Host โฮสตทมระยะตวเตมวยของปรสตอาศยอยและปรสตนน

ผสมพนธกนไดหรอสบพนธกนไดในโฮสตนน Digenetic เทอมทใชกบ flukes หรอ parasites ทมการเจรญสองแบบ

คอ asexual เกดในระยะตวออน และ sexual เกดในระยะตวแกจงสมบรณในวงชวตชวงหนง

Dioecious พยาธทมอวยวะเพศแยกกนเปนตวผและตวเมย Distomata พยาธทมอวยวะยดเกาะ (sucker) 2 อน Dorsal fin สวนของครบหลงทอยสวนหลงของล าตวปลา อาจม 1, 2 หรอ 3

8

ตอนกได Dorsoventrally ลกษณะทส าคญของพยาธใบไมทมล าตวแบนจากบนลงลาง Ectoparasite ปรสตทอาศยอยนอกรางกายของโฮสต เชน หมด เหา Endoparasite ปรสตทอาศยอยในรางกายของโฮสต เชน หนอนพยาธ Esophagus สวนทตอระหวางปากและล าไส (pharynx) Excretory bladder ท าหนาทเปนกระเพาะขบถายของเสย Excretory duct ทอทท าหนาทส าหรบขบถายของเสย Excretory pore ชองเปดส าหรบการขบถายของเสย Excretory vesicle กลมเซลลทเรยงตวลอมรอบเปนผนงเซลล ภายในเปนชองวาง

ใสอยทางดานทายล าตว (body) ท าหนาทเกยวกบการควบคมความเขมขนของสารภายในเซลลใหอยในระดบทสมดล เชน การขบถายของเสยหรอแลกเปลยนสารระหวางภายในกบภายนอกเซลล

Eyespot สวนตาของพยาธใบไมทม pigment โดยทวไปจะพบ 1 ค Flame cell เปน excretory cell ซงมขนใชโบกพดของเสยออกจากรางกาย Freshwater fishes ปลาทอาศยอยในน าจด Gland duct ทอของตอมตางๆ Genital primordium เซลลสบพนธทมการเจรญพฒนาไปเปนรงไข หรออณฑะตอไป

อยใกลบรเวณ ventral sucker Genital pore ทางเปดสวนรวมของอวยวะสบพนธของตวผและตวเมย Germ ball กลมเซลลทเจรญมาจาก germinal cell โดยจะมการพฒนา

ไปเปนตวออนในระยะตางๆตอไป Germinal cells เซลลเจรญทพบการกระจายเซลลจ านวนมากในตวออนของ

พยาธใบไม Gill raker เปนสวนประกอบของเหงอกทเกาะอยทางดานในของกระดก

เหงอกดานตรงขามกบเสนเหงอก Hermaphrodite พยาธใบไมทมสองเพศในตวเดยวกน

9

Infection พยาธสภาพทเกดจาก protozoa หรอ helminth ทปรสต (infect) เขาไปในโฮสตแลวสามารถเจรญตอไปเปนตวเตมวยหรอกอใหเกดโรคตอโฮสตได

Intermediate host โฮสตตวกลางหรอสงมชวตทปรสตเขาไปอาศยอยในสวนใด สวนหนงของรางกาย แลวปรสตเจรญเตบโต เปลยนรปรางจากระยะหนงไปเปนอกระยะหนง แตยงไมถงตวเตมวย

Laurer’s canal อวยวะทเปนทอตอกบ oviduct และภายนอกคลาย copulatory canal

Lateral line เสนขางล าตวของปลา อยทางดานขางของตวดานละเสน ใชรบ ความรสกเกยวกบแรงสนสะเทอนของน า

Mehlis’ gland ตอมทท าหนาทกระตนให vitelline cell ปลอย globule ซงม วตถดบในการสรางเปลอกไข ซงมเซลลเดยวเรยงลอม

รอบ ootype Mesocercaria พยาธตวออนทอยระหวางระยะเซอรคาเรยกบเมตาเซอรคาเรย

ซงพยาธตวออนในระยะนคลายกบตวออนในระยะเซอรคาเรย ยกเวนจะไมมหาง

Metacercaria พยาธตวออนระยะเซอรคาเรยเปลยนแปลงรปรางไปเปนซสต Miracidium พยาธตวออน (larva) ทมขนรอบๆตวซงฟกออกจากไขของ

พยาธใบไม Monoecious การมอวยวะสบพนธเพศผและเพศเมยอยในตวเดยวกน Monogenetic เปนเทอมทใชกบ flukes หรอ parasites ทมการเจรญแบบ

เดยว สมบรณในวงชวตชวงหนง Operculum แผนปดเหงอก จะอย 2 ขางของสวนหว ท าหนาทปดเปดเหงอก

เพอชวยหายใจ opercular bone กระดกกระพงแกมหรอกระดกปดเหงอก Ootype อวยวะของเพศเมยเปนทส าหรบไขผสมกบสเปรม Oral sucker อวยวะยดเกาะรอบปากสวนบน

10

Parasitism การอยรวมกนแบบทฝายหนงไดประโยชนแตอกฝายหนงเสย ประโยชน

Paratenic host โฮสตทชวยสงระยะตวออนของปรสตไปสโฮสตตวตอไป โดยทปรสตทเขาอยในโฮสตนไมมการเปลยนแปลงหรอเพมจ านวน

Pectoral fin ครบอก จะเปนครบคอยถดจากชองเหงอกมาทางหลงเลกนอย Redia ตวออนพยาธเจรญมาจาก sporocyst มรปรางเปนถง (sac) ภายในตวม

หลอดอาหาร และสวนทจะเจรญเปนล าไส มผนงบางและมกลามเนอคอหอย (pharynx) ภายในชองวางล าตว จะมตวออนและ germinal cell

Reservoir Host สตวทโดยปกตมปรสต โดยเปน definitive host และเปนแหลง แพรกระจายปรสตมาสคน ท าหนาทคลายเปนรงโรค

Seminal receptacle อวยวะของตวเมยทมไวส าหรบเกบสเปรม Seminal vesicle สวนลางสดของ vas deferens ซงขยายใหญและเปดเขาส cirrus Sporocyst พยาธตวออนของพยาธใบไมโดยเปลยนแปลงมาจากmiracidium ม

รปรางเปนถง ภายในม germ cell Sucker อวยวะส าหรบใชเกาะยด ซงอาจอยรอบปาก เรยกวา

oral sucker หรอ อยดานทอง เรยกวา ventral sucker Vas efferens ทอทออกจากอณฑะ (testes) ไปยง vas deferens Vas deferens ทอทตอจาก vas efferens ไปยง cirrus Vector สตวทสามารถน าปรสตจากโฮสตหนงไปยงอกโฮสตหนง บาง

ครงอาจพบวา vector เปน intermediate host ดวย Ventral sucker อวยวะยดเกาะสวนทอง Ventral fin ครบทอง เปนครบทตงอยดานลางของล าตว โดยอยคนละขาง

ของแนวสนทอง Vitelline glands ตอมซงใหสารส าหรบการเจรญเตบโตของไขและสราง

เปลอกไข

11

บทท 2

เอกสารและงานวจยทเกยวของ

ประวตและทมาของเขอนปาสกชลสทธ ลมน าปาสกมตนก าเนดมาทางหบเขาแถบจงหวดเลย ไหลสเพชรบรณ ลพบร สระบร และ

มาบรรจบกบแมน าเจาพระยาท จ.อยธยา นบความยาวไดประมาณ 513 กโลเมตร ปรมาณน าทเออลนในบางฤดของปหรอบางครงลดแหงจนมองเหนเนนทราย บนพนทลมน ากวา 14,520 ตารางกโลเมตร นบวามขนาดใหญเปนอนดบ 13ในจ านวน 25 ลมน าของประเทศไทย ดวยสายพระเนตรอนยาวไกลของพระบาทสมเดจพระเจาอยหว ในการชวยเหลอราษฎรทอยในแถบลมน าปาสกทตองเผชญกบปญหาความแหงแลง ขาดน าเพอการเกษตรในบางปและในบางปตองประสบกบอทกภย ยงความเดอดรอนสราษฎรนบจากลมน าปาสกไปจนถงลมน าเจาพระยา หรอแมแตกรงเทพมหานคร และปรมณฑลฯพระบาทสมเดจพระเจาอยหวฯไดพระราชทานพระราชด ารเมอ 19 กมภาพนธ พ.ศ. 2532 ใหกรมชลประทานศกษาความเหมาะสมของโครงการเขอนกกเกบน าแมน าปาสกอยางเรงดวน เพอแกปญหาการขาดแคลนน า เพอประโยชนตอพนทเพาะปลก และบรรเทาปญหาอทกภยทเกดขนเปนประจ าในลมน าปาสก เปนผลสบเนองมายงเขตกรงเทพมหานคร และเขตปรมณฑลดวย ซงน าความเดอนรอนมาใหราษฎรเกอบทกป ตอมาเมอวนท 4 ธนวาคม พ.ศ. 2536 พระบาทสมเดจพระเจาอยหวฯ ไดพระราชทานพระราชด ารสเนองในวโรกาสวนเฉลมพระชนมพรรษา เกยวกบการพฒนาแหลงน าของกรมชลประทานวา หากเรมด าเนนการตงแตปจจบน กสามารถแกปญหาน าทวม ภยแลง และขาดแคลนน าใหกบประชาชนได จะตองกอสรางเขอน 2 แหง ทแมน าปาสก และแมน านครนายก ซงคณะรฐมนตรไดอนมตใหด าเนนการ เมอวนท 3 พฤษภาคม พ.ศ. 2537 โครงการนใชเวลากอสราง 5 ป ระหวาง พ.ศ. 2537 - 2542 และพระบาทสมเดจพระเจาอยหวไดทรงพระกรณาพระราชทานนาม เขอนนวา "เขอนปาสกชลสทธ" อนหมายถง "เขอนแมน าปาสกทเกบกกน าไดอยางมประสทธภาพ" เขอนปาสกชลสทธ ไดเรมเกบกกน าครงแรกเมอวนท 15 มถนายน พ.ศ. 2541 ซงพระบาทสมเดจพระเจาอยหวฯ และสมเดจพระเทพรตนราชสดาฯ สยามบรมราชกมาร ไดทรงพระกรณาเสดจพระราชด าเนนมาทรงเปนประธานในพธ โครงการพฒนาลมน าปาสกอนเนองมาจากพระราชด ารไดกอสรางเขอนปาสกชลสทธเสรจสมบรณ และเพอ

11

12

เปนโครงการเฉลมพระเกยรตในวาระท พระบาทสมเดจพระเจาอยหวไดทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ เสดจพระราชด าเนนทรงเปดเขอนปาสกชลสทธ ในวนพฤหสบดท 25 พฤศจกายน พ.ศ. 2542

รปท 2 แผนทแสดงลมแมน าปาสก (แผนทลมน าปาสก. (2551). วนทคนขอมล 8 มนาคม 2555.

จาก http://www.haii.or.th/wiki/images/c/ce/PS)

13

ลกษณะโครงการ เขอนปาสกชลสทธ มลกษณะเปนเขอนดน แกนดนเหนยว (Zoned Type) ระดบสนเขอน

+46.60 ม.รทก. (เมตรเหนอระดบน าทะเลปานกลาง) ความยาวประมาณ 4,860 เมตร ความสงเขอน 31.5 ม. ความกวางสนเขอน 10 เมตร ระดบกกเกบน าสงสดท +43.00 ม.รทก. ปรมาณกกเกบน า 960 ลานลกบาศกเมตร

รปท 3 ลกษณะของเขอนปาสกชลสทธ

(เขอนปาสกชลสทธ. (2551). วนทคนขอมล 8 มนาคม 2555. จาก http://www.lopburi.go.th/pasakdam.htm)

พนทบรเวณรอบเขอนปาสกชลสทธ จ านวน 114,119 ไร โดยมพนทของราษฎรตองมการโยกยาย จ านวน 100,944 ไร ในเขต 2 จงหวด 4 อ าเภอ 15 ต าบล 65 หมบาน รวมประชาชนประมาณ 7,700 ครอบครว และมพนทท จะตองจายคาทดแทนทดน จ านวน 96,700 ไร โดยมรายชอพนท ดงน จงหวดลพบร พนท 96,658 ไร อยในพนท 3 อ าเภอ 13 ต าบล 60 หมบาน ไดแก - อ าเภอพฒนานคม ต าบลโคกสลง ต าบลน าสด ต าบลมะนาวหวาน ต าบลหนองบว - อ าเภอทาหลวง ต าบลทาหลวง ต าบลแกงผกกด - อ าเภอชยบาดาล ต าบลบวชม ต าบลล านารายณ ต าบลทามะนาว ต าบลทาดนด า ต าบลชยบาดาล ต าบลมะกอกหวาน ต าบลมวงคอม จงหวดสระบร พนท 8,642 ไร อยในพนท 1 อ าเภอ 2 ต าบล 5 หมบาน ไดแก อ าเภอวงมวง ต าบลวงมวง ต าบลค าพราน

14

ประโยชนของการสรางเขอน 1.เปนแหลงน าถาวรเพอการอปโภคบรโภคของชมชนตาง ๆ ในเขตจงหวดลพบรและ จงหวดสระบร 2.เปนแหลงน าเพอการเกษตรส าหรบพนทชลประทานทจะเกดใหมในเขตจงหวดลพบร และจงหวดสระบร จ านวน 174,500 ไร 3.เปนแหลงน าเสรมส าหรบพนทโครงการชลประทานเดมในทงเจาพระยาฝงตะวนออก ตอนลาง ประมาณ 2,200,000 ไร

4.ชวยบรรเทาอทกภยใหแกพนทสองฝงแมน าปาสกในเขตจงหวดลพบร และจงหวด สระบร และยงมผลชวยบรรเทาอทกภยใหแกพนทตอนลางลงไปดวย

5. เปนแหลงน าเพอการอตสาหกรรมในเขตจงหวดลพบร และจงหวดสระบร 6. เปนแหลงน าเสรมเพอแกปญหาขาดแคลนน าอปโภค-บรโภคในเขตกรงเทพมหานคร 7. อางเกบน าจะกลายเปนแหลงประมงน าจดขนาดใหญ การสรางเขอนนอกจากชวยแกไขปญหาน าทวม ภยแลง และขาดแคลนน าใหกบประชาชน

แลว ยงท าใหประชาชนมอาชพใหม คออาชพประมง ทสามารถจบปลาจากอางเกบน ามาขาย สรางรายไดสรางอาชพไดอยางมหาศาล บรเวณใกลอางเกบน าจะพบตลาดจ าหนายปลา ทงปลาสด และปลาแปรรป เชน ปลายาง ปลาแดดเดยว ปลาทอด และปลาสม เปนตน (เขอนปาสกชลสทธ, 2551)

15

อนกรมวธาน และสณฐานวทยาของปลา ประเภทของปลาในปจจบนจ าแนกเปนกลมใหญได 3 กลมดงน (ชวลต วทยานนท, 2547)

1.ปลาปากกลม (Agnatha) เปนพวกปลาทไมมขากรรไกร มปากเปนทอใชดดเลอดเนอจากเหยอเทานนพวก Hagfish เปนปลาทเคยพบในเขตนานน าไทยทางฝงทะเลอนดามน 2.ปลากระดกออน (Cartilaginous fish) เปนปลาทมโครงสรางซงประกอบดวยเซลลของกระดกออนอยางเดยว มเหงอกแยกออกมาเปน 5 ชอง มเกลดแบบพลาคอยด เชน ปลาฉลาม ปลาในกลมนในน าจดพบไมกชนด 3.ปลากระดกแขง (Bony fish) มโครงกระดกทประกอบดวยเซลลกระดกแขงเปนสวนมาก มเหงอกรวมกน และเปดออกเปนชองเดยว มเกลดคลมผวหนงแบบตางๆ ขากรรไกรตดตอกบกะโหลก มรปรางแตกตางกนมากมายแลวแตชนด ไดแก ปลาทวไปทพบมากกวา 12,000 ชนด ในประเทศไทยพบปลาน าจดประมาณ 700 ชนด

ปลาจดอยในไฟลม Chordata (Phylum Chordata) ซบไฟลม Vertebrata (Subphylum Vertebrata) ชน Osteichthyes (Class Osteichthyes) ซบคลาส Actinopterygii (Subclass Actinopterygii) เปนปลากระดกแขงปจจบนมโครงรางเปนกระดกแขง (bone) เหงอก 1 ค มแผนปดเหงอก มถงลมหรอปอด (Berg, 1965)

ปลาใน Subclass นสวนใหญพบทวไปในน าจด น ากรอย และน าทะเล โดยพนธปลาน าจดของประเทศไทยนนพบแลวประมาณ 700 ชนด จาก 56 วงศ นอกจากนยงมพนธปลาทน าเขาจากตางประเทศมาเพาะเลยงอก 10 ชนด ปลาน าจดไทยเกอบทกชนดสามารถใชเปนอาหารได แตในทนจะกลาวถงชนดทจบขนมาบรโภคเปนประจ า และพบเหนบอยในทองตลาด โดยแบงตามการจ าแนกเปน Family ดงตอไปน (ชวลต วทยานนท, 2547)

1. Family Notopteridae (วงศปลากราย) มรปรางแบนขางมาก เรยวไปทางดานซาย ครบหลงเลก ครบกนละครบหางยาวตดตอกน ครบทองเลกมาก ปากกวาง มเกลดเลกละเอยด

2. Family Cyprinidae (วงศปลาตะเพยน สรอย และ ซว) เปนวงศทมจ านวนปลามากทสดในปลาน าจดของไทย และมความหลากชนดเปนอนดบสามของวงศปลาในโลก มลกษณะส าคญคอ เกลดเปนแบบขอบเรยบ และบาง ครบเปนกานครบออน ครบหางสวนมากเปนแฉกเวา ครบทองอยคอนมาทางตอนกลางของล าตวดานทอง ล าตวมกแบนขาง แตกมบางชนดล าตวคอนขางกลม ปลาในวงศนจดเปนปลาเศรษฐกจของประเทศไทย

16

3. Family Hemithamphidac (วงศปลาเขม) มรปรางเรยวทรงกระบอก ล าตวแบนขางเลกนอย หรอกลม ลกษณะทเดนชดคอ มจะงอยปากลางยนยาวกวาปากบนมาก ตาโต ครบหลงคอนไปทางดานทายล าตว มเกลดคอนขางเลก

4. Family Ambassidac (วงศปลากระจก, แปนแกว) มรปรางเปนรปไข สวนหลงและทองกวาง ล าตวแบนขางมาก หวโต ตาโต ปากกวาง ครบหลงม 2 ตอน ตอนหนาเปนกานแขงแหลม ตอนทายเปนกานออน ครบหางเวาลก ครบกนมกานแขง 3 อน ครบทองมกานแขง 1 อน ครบอกเลก ล าตวใสมาก หรอขนเลกนอย และดานทองมสเงน

5. Family Toxotidae (วงศปลาเสอพนน า) รปรางเปนสามเหลยม สวนหวและจะงอยปากยนแหลม ตาโต ปากกวางอยปลายสดของหว และยดหดรมฝปากไดด ครบหลงอยคอนไปทางทายของล าตว มกานแขง 4-5 อน ครบหางปลายตด ครบหางปลายตด ครบอกและครบทองเลก เกลดเลก ตวมลายเปนดวงสด าขนาดใหญบนพนขาว

6. Family Nandidae (วงศปลาหมอชางเหยยบ) มรปรางเปนรปไข หรอกลมร ล าตวมกแบนขาง ครบหลงมกานแขงหลายอน ครบหางปลายมนกลม เกลดใหญมขอบหยก เสนขางตวมกขาดชวงเปน 2 ตอน คอ ตอนหนา และ ตอนทายทโดนหาง

7. Family Eleotrididac (วงศปลาบ) มล าตวทรงกระบอกหรอยาว สวนหวและจะงอย ปากมน มเสนขางตว และแถวของเสนประสาทอยบนหวหลายแถว ครบหลง แยกเปน 2 ตอน ชดเจน ครบหางกลมมน ครบกนยาว ครบอกใหญ

8. Family Anabantidae (วงศปลาหมอ) รปรางปอม ล าตวแบนขาง สวนหวสนปลายมนตาโต ปากกวาง ขอบฝาปดเหงอกเปนหยกแขง เกลดใหญคลมทวตวมเกลดแบบขอบหยก ผวสาก เสนขางตวขาดตอน ครบหลงยาวเกอบเทาความยาวล าตว มกานแขงแหลมจ านวนมาก เชนเดยวกบ ครบกน แตครบกนสนกวา ครบอกเลกรปไข ครบหางปลายมน ตวมสเขยวมะกอก และมลายประสคล าทขางล าตว ขอบฟาปดเหงอกตอนบนมแตมสด า

9. Family Belontiidac (วงศปลาสลด) มรปรางยาวหรอรปไข ล าตวแบนขางสวนหวโต ตาโต ปากเลก ครบหลงสน แตครบกนยาวมาก มครบทองเลกหรอเปนเสนเขยวยาว ครบหางเวาตน เกลดเลก เปนขอบหยก

10. Family Cichlidae (วงศปลานล) เปนวงศปลาทคอนขางใหญ รปรางคอนไปทางสเหลยมพนผา มสวนหวโต ล าตวแบนขาง ปากกวาง ตาเลก รจมกมขางละ 1 ร เทานน ครบหลงมกานแขงจ านวนมาก ครบอกยาวครบทองใหญ ครบหางปลายตด เกลดขนาดใหญ เปนแบบขอบหยก

17

การจดจ าแนกปลา ลกษณะภายนอกของปลา (External Anatomy of Fish) การศกษารปรางลกษณะภายนอกของปลานน หากพจารณาใหดแลวจะเหนวาปลามรปรางลกษณะแตกตางกน การทปลามลกษณะตางๆนนเปนการปรบตวใหเหมาะสมกบสภาพแวดลอม และการหากนเพอความอยรอด ซงการศกษาลกษณะภายนอกของปลาโดยทวไปมดงน 1.สวนตางๆของปลา

สนฐานวทยาของปลามรปรางแบบสมมาตรซาย-ขวา ยกเวนปลาซกเดยว รางกายปลาแบงออกไดเปน 3 สวน (วมล เหมาะจนทร, 2540; สภาพ มงคลประสทธ, 2529) (รปท 4) คอ

1.1 หว (head) เรมจากปลายสดของจะงอยปากถงรมสดของกระดกกระพงแกมหรอกระดกปดเหงอก (opercle หรอ opercular bone) สวนหวนจะเปนทตงของอวยวะรบความรสกเกอบทกชนด ไดแก ตา ปาก จมก หนวด นอกจากนยงเปนทตงของระบบประสาท ไดแก สมอง และระบบหายใจคอเหงอกซงใชแลกเปลยนกาซจากน า อกทงมระบบยอยอาหารบางสวน คอ ปาก ฟน ลน และชองคอ

1.2 ล าตว (trunk หรอ body) อยถดจากกระดกปดเหงอกไปจนถงรทวาร (anus) สวนนเปนสวนทตงของครบ (fin) เกอบทงหมดยกเวนครบหางและครบกน เปนสวนทมเกลดและตอมเมอกมากซงใชส าหรบการปองกนตว นอกจากนยงเปนทตงของอวยวะภายในซงไดแก ระบบทางเดนอาหาร ระบบขบถาย และระบบสบพนธ

1.3 หาง (tail) เปนสวนสดทายของตวปลา โดยเรมจากรทวารไปจนสดปลายครบหาง สวนนเปนทตงของครบกนและครบหาง เปนสวนทมเกลดปกคลมเชนกน มกลามเนออยหนาแนน เพอใชในการควบคมทศทางการเคลอนทเหมอนหางเสอ และชวยในการทรงตว

18

รปท 4 การแบงสวนตางๆของปลา

2.อวยวะภายนอกตวปลา (External organ) อวยวะภายนอกตวเปนอวยวะทสามารถมองเหนไดทนทจากภายนอก สวนใหญจะเปน

อวยวะทท าหนาทเกยวกบการรบสมผสทางประสาท เพอใหปลาหลบหนอนตรายไดทนกาล และชวยในการหาอาหาร ดงนน อวยวะภายนอกทงหลายจงจ าเปนอยางยงในการด ารงชวตขนพนฐานของปลา อวยวะเหลานไดแก

2.1 รมฝปากและปาก (lip และ mouth) ภายในปากจะมฟนและลนอย สวนใหญปากจะอยปลายดานหนาสดของหวปลา แตปลาบางชนดอาจจะอยเยองไปทางดานบนหรอลางมากหรอนอยตางกนไป โดยเฉพาะปลากระดกออนปากจะอยทางดานลางของตว

2.2 จะงอยปาก (snout หรอ rostrum) อยระหวางปลายสดปากถงตา บรเวณนจะมจมกและหนวดอย

2.3 จมก (nostril) อยถดจากปากเยองไปทางดานหลงเลกนอย อยในบรเวณทเรยกวาจะงอยปาก จะมจมกอยทางดานบนของจะงอยปากขางละ 1-2 ร จมกท าหนาทในการดมกลนเพอชวยในการหาอาหาร ไมไดใชหายใจ

2.4 ตา (eye) สวนใหญจะอย 2 ขางของหว ตาท าหนาทมองเหนภาพตางๆ ทงในน าและในอากาศ

2.5 แผนปดเหงอก (operculum) แผนปดเหงอกจะอย 2 ขางของหว ท าหนาทปดเหงอก และขยบปด-เปดเพอหายใจ โดยเมอน าเขาทางปากแผนนจะปดและเมอแลกเปลยนกาซแลวกจะเปดให

หาง หว ล าตว

19

น าไหลออกไป แผนปดเหงอกอาจม 2 ตอน โดยตอนหนาอาจมหนามแหลมยนออกไปทางดานทาย ทางดานลางของแผนปดเหงอกอาจมแผนหรอกระดกเปนรวเรยงตวคลายพดทบซอนกนเรยกวา แบรงคโอสตกลเรย (สภาพร สกสเหลอง, 2526)

2.6 หนวด (barbel) หนวดอยบรเวณหวใกลปาก และจมกหรออาจอยใตคาง หนวดปลา เปลยนแปลงมาจากผวหนงชนนอก ลกษณะเปนเนอนมๆ หนวดปลาอาจจะสนหรอยาว จ านวนมากหรอนอยขนอยกบชนดของปลา มหนาทรบสมผสและชวยหาอาหาร

2.7 เสนขางตว (lateral line) อยบรเวณสวนล าตวไปถงสวนหาง เปนอวยวะรบความรสก ม ลกษณะเปนรอยเสนเลกๆบนเกลดขางล าตวปลา จดเรมตนคอบรเวณตอนบนสดของชองเหงอก ทอดยาวไปตามขางตวถงปลายสดของกระดกสนหลง ซงอยตรงโคนครบหาง ปกตจะมขางละ 1 เสน แตปลาบางชนดอาจมมากกวา 1 เสนหรอไมมเลย เสนขางตวอาจจะตดตอกนไปตลอด หรอขาดเปนทอนๆ หนาทของเสนขางตวคอรบความสนสะเทอนของน ารอบตว การเปลยนแปลงอณหภม และความเคม ท าใหสามารถรบความรสกถงความเคลอนไหวของสงทอยรอบตวได

2.8 ครบ (fin) ครบปลาอยบรเวณล าตวและสวนหาง ใชวายน าและทรงตว ม 2 ประเภท คอ ครบเดยว และครบค ครบเดยวมหนาททรงตวไมใหเอยงซาย-ขวา และเปนหางเสอคดทาย (รปท 5) ไดแก

-ครบหลง (dorsal fin) -ครบหาง (caudal fin)

-ครบกน (anal fin)ครบคท าหนาทพยงตว และวายน ารวมทงการหยดหรอเบรก ไดแก -ครบอก (pectoral fin) -ครบทองหรอครบเอว (pelvic fin, ventral fin)

2.9 รกน (anus หรอ cloaca) รกนสวนใหญจะอยหนาครบกน เปนจดแบงระหวางสวนล าตวและสวนหางเปนทางออกของอจจาระเทานน

20

รปท 5 ครบตางๆของปลา

3. รปรางและรปทรงของปลา (shape and form)

รปรางหรอรปทรงของปลาโดยทวไปมมากมายหลากหลาย ดงนนจงจดแบงออกเปนกลมๆซงพอจะแบงออกไดดงน 3.1 แบงตามความยาวตวปลา

เปนการจดแบงรปทรงของปลา โดยเปรยบเทยบระหวางความยาวกบความลกของตวปลาซงแบงรปราง (body shape) ได 3 แบบดวยกน (สบสน สนธรตน, 2527) คอ

-ล าตวยาว (elongate) ล าตวคอนขางยาวเมอเปรยบเทยบกบความกวางของล าตว ความยาวมาตรฐานจะมากกวา 4.1-8.0 เทาของความกวาง หรออาจมากกวานกได -ล าตวปานกลาง (oblong) ล าตวจะสนกวาแบบแรก มความยาวมาตรฐานตอความลกของตวปลามากกวา 2 เทาแตไมเกน 4 เทา -ล าตวสน (ovate) ล าตวสนกวาแบบท 2 มความยาวมาตรฐานตอความลกเปน 1-2 เทา

3.2 แบงตามรปทรงของปลา (body form) เมอมองทางดานขางและภาคตดขาวง จดแบงรปทรงปลาได 8 แบบดวยกน (รปท 6) (วมล เหมาะจนทร, 2540; สภาพ มงคลประสทธ, 2529) คอ

3.2.1 รปทรงแบบกระสวย (fusiform) จดเปนรปของปลาโดยทวไป เมอมองดานขางจะเหนเปนรปเรยวแบบกระสวย ถามองดานตดอาจเปนรปกลมหรอรเลกนอย ทางสวนหนาจะหนาแลวคอย ๆ เรยวเลกลงไปทางหาง รปแบบนจะตานน านอย ปลาพวกนจงวายน าเรว หากนไดทงบรเวณกลางน า เชน ปลาโอ ปลาท ปลาทนา ปลาฉลาม ฯลฯ

ครบหลง ครบหาง

ครบกน ครบทอง

ครบอก

21

3.2.2 รปทรงกลม (globiform หรอ globe-shaped) ลกษณะคอนขางเปนทรงกลมคลายลกโลกพวกนจะวายน าชา เชน ปลาปกเปา ฯลฯ

3.2.3 รปทรงแบบง (anguklliform หรอ snake-shaped หรอ serpentine-shaped) รปรางเรยวยาวคลายง การวายน าเหมอนกบการสนของเสนเชอก ซงปลายสวนทไมถกสนจะมความแรงนอยลงท าใหมการตานน านอยลง เชน ปลาไหล ฯลฯ

3.2.4 รปทรงแบบเสนดาย (filiform หรอ thread-shaped) ลกษณะเรยวยาวมากคลายเสนดาย เชน ปลาไหลทะเลลกชนดหนง (Snipe eel) ฯลฯ

3.2.5 รปทรงแบบแถบแบนยาว (trachipteriform หรอ taeniform หรอ ribbon-shaped) แบนยาวคลายรบบน รปหนาตดจะเปนรปแบน วายน าเหมอนการเลอยเชนเดยวกบพวกรปทรงแบบงแตสามารถเบนตวเปนมมไดมากกวา เชน ปลาดาบลาว ปลาดาบเงน ฯลฯ

3.2.6 รปทรงแบบลกธน (arrow-shaped หรอ sagittiform) ลกษณะคลายรปทรงกระสวยแตล าตวยาวกวา ภาคตดขวางล าตวจะกลมหรอคอนขางกลม วายน าไดด เชน ปลาการ ปลาไพก ปลาชอน ปลาปากคม ปลาน าดอกไม ฯลฯ

3.2.7 รปทรงแบนขาง (compressec form หรอ compressiform) เมอมองจากภาคตดขวางจะเหนวาล าตวดานซายและขวาจะแบนเขาหากน เชน ปลาอนทร ปลาสกน ปลาแปน ปลาผเสอ ฯลฯ และถามองภาพทางดานขางจะสามารถแบงออกได 3 แบบคอ

- แบบรปปอม (bream type) รปทรงคลายรปไข เชน ปลากระด ปลาผเสอ ฯลฯ - แบบรปเหลยม (moonfish type) มลกษณะเปนเหลยม เชน ปลาพระจนทร ปลาโฉมงาม - แบบลนหมา (pleuronectiid type) เปนลกษณะทเอาดานขางลงไปนอนกบพน แลว

ววฒนาการเอาสวนของตาขนมาอยบนขางเดยวกน เชน ปลาลนหมา ปลาลนควาย ฯลฯ 3.2.8 รปทรงแบนลง (depressed form หรอ depressiform) ภาคตดขวางล าตวดานบน-ลาง

จะแบนเขาหากน เชน ปลากระเบน ปลาฉลาด ฯลฯ ในการกลาวถงรปทรงปลานน บางครงเราไมสามารถจะกลาวถงแบบใดแบบหนงทกลาว

มาขางตนไดแตเพยงอยางเดยว ดงนน จงจ าเปนตองกลาวรปทรงทมองเหนภายนอกควบคไปกบลกษณะภาคตดขวาง เพอใหมองเหนภาพไดชดเจนวาปลานนมรปทรงเปนอยางไร

22

รปท 6 รปทรง และภาคตดขวางของปลาแบบตางๆ (Bond, 1996)

1.ทรงกระสวย 2.ทรงกลม 3.แบบง 4.แบบเสนดาย 5.แบบรบบน 6.แบบลกธน 7.แบบดานขาง 8.แบนลง

23

4. สงปกคลมตวปลา (integument) ปลากเชนเดยวกบสตวชนดอน คอมสงปกคลมรางกายเพอปกปองอนตราย และเชอโรคในเบองตนกอนทจะเขาไปยงอวยวะภายใน สงปกคลมรางกายปลาม 2 อยาง ไดแก ผวหนง และเกลด 4.1 ผวหนง (skin) ผวหนงปลาเปนทอยของสวนตางๆหลายอยาง ไดแก เกลด ตอมเมอก ตอมพษ เซลลสรางส อวยวะเปลงแสง ประสาทรบความรสก นอกจากน ผวหนงยงชวยปรบความสมดลของน า และเกลอ ชวยขบถายของเสย และชวยหายใจ ชนของผวหนงประกอบดวยเนอเยอ 2 ชน (วมล เหมาะจนทร, 2540; Hildebrand, 1995) 4.1.1 ผวหนงชนนอก (epidermis) เจรญมาจากเนอเยอชนนอก เปนเซลลหลายชนซงมลกษณะแบนและชน ประกอบดวยชนของเซลล 10-30 ชน จ านวนชนขนกบวาเปนบรเวณใดของรางกาย และอายของปลา ผวหนงชนนยงมเซลลสรางส ตอมพษ และตอมสรางเมอก ปลาไมมเกลดจะมเมอกมากกวาปลามเกลด เมอกชวยใหปลาวายน าไดอยางรวดเรว ชวยก าจดแบคทเรยจากผว 4.1.2 ผวหนงชนใน (dermis) เจรญมาจากเยอชนกลาง มความหนา และซบซอนมากกวาผวหนงชนนอก ประกอบดวยเนอเยอเกยวพน ชนนจะมเสนเลอด เสนประสาท และอวยวะรบสมผสทไวมาก เปนชนทสรางเกลด ปลาทเจรญเตมวยแลวจะมผวหนงชนในหนากวาชนนอก ความหนาของผวหนงขนอยกบจ านวนชน และการอดแนนของชน โดยเฉพาะทผวหนงชนในซงจะเปลยนแปลงมากนอยไปตามชนดของปลา หนงปลากระดกแขงทไมมเกลดบางชนดจะหยาบหนา สามารถลอกออกมาเปนแผนไดแบบหนงสตวอนๆ

รปท 7 องคประกอบของผวหนงปลา (Lagler et al ., 1977)

24

4.2 เกลด (Scale) มตนก าเนดอยผวหนงช นใน เปนสงปกคลมตวปลาอยางหนง นบวาเปนโครงกระดกภายนอก เนองจากอยภายนอก และหอหมตวปลา ลกปลาเกดใหมแรกๆจะมผวหนงเรยบ ตอมาเกลดจะเรมพฒนาจากแผนเลกๆ กลมๆ เปนเกลดทสมบรณขน ตามอาย ปลาแตละชนดจะมเกลดตางกนไป เกลดของปลาอาจแบงออกตามลกษณะโครงสราง ดงน (วมล เหมาะจนทร, 2528; สภาพ มงคลประสทธ, 2529) 4.2.1 เกลดคอสมอยด (cosmoid scale) พบในเกลดของปลาโบราณทสญพนธไปแลว และยงมชวตอยในกลม Crossoperygian ไดแก พวกปลามปอด เกลดมลกษณะแขง รปรางกลม 4.2.2. เกลดแกนอยด (ganoid scale) พบในปลาโบราณทย ง มชวตอยในกลม Actinopterygian ไดแก ปลาปากเปด ปลาการ เกลดมความหนารปสหลยมขนมเปยกปน ววฒนาการมาจากเกลดคอ-สมอยด 4.2.3 เกลดพลาคอยด (placoid) พบในปลากระดกออนพวกปลาฉลาม กระเบน มลกษณะแตกตางจากเกลดปลากระดกแขง โดยทวไปคอมลกษณะเปนปมรปกรวยคลายซฟนเลกๆ จ านวนมากมาย เรยงเปนแถวตามแนวเฉยง ปกคลมตลอดทวท งตวรวมท งครบดวย โครงสรางประกอบดวย 3 ชน คอ ไวโทรเดนทน (vitrodentine) เดนทน (dentine) และเบซอลเพลท (basal plate) สวนของเบซอลเพลท จะฝงอยใตผวหนง สวนทเหลอเปนหนามแหลมยนยาวออกมา ปลายชไปทางหาง ชนไวโทรเดนทนเคลอบอยดานนอกมลกษณะคลายเคลอบฟน (enamel) ลกลงไปเปนชนของเดนทน ซงมเสนเลอดและเสนประสาทมาหลอเลยง ภายในตรงกลางเกลดเปนชองวาง (pulp cavity) เกลดแบบนจะมขนาดเทาเดมแมปลาจะโตขน แตจะมการหลดและสรางขนมาทดแทน รปรางอาจแตกตางกนไปในปลาแตละชนด อาจเปนปม เปนแผน การเรยงตวจะไมเปนแผนตอแผน แตจะเหลอมกนไปเรอยๆ 4.2.4 เกลดปลาทวไป (elasmoid scale) แบบออกเปน -เกลดไซคลอยด (cycloid scale) ทมขอบเรยบ ลกษณะเปนแผนบาง หรอหนา ผวหนาของ

เกลดไมขรขระเวลาลบจากทางหางไปหวจะไมรสกสากมอ -เกลดทนอยด (ctenoid) มลกษณะของเกลดเปนหนามแหลม (spine) แผนหนา ผวขรขระ เวลาลบจากหางไปยงหวจะรสกสากมอ

ปลาทมเกลดแบบไซคลอยดสวนใหญเปนปลาทมววฒนาการต า และเกลดหลดงาย สวนปลาทมเกลดแบบทนอยดสวนใหญเกลดจะตดแนนกบล าตว เปนปลาทมววฒนาการสง มกานครบแขง

25

รปท 8 ลกษณะเกลดปลาชนดตางๆ (Lagler et al., 1977)

26

5. ครบ (Fin) ครบเปนอวยวะทใชในการเครองทไปมาของปลา และใชชวยในการทรงตว ในขณะทปลายงเปนตวออนอยนน ครบจะยงไมมลกษณะอยางทเหน แตเปนเพยงสนนนเทานน แลวคอยเจรญเปนครบตอไป เชอกนวา ครบมการพฒนามาจากบรรพบรษซงไมมครบอยในน า โดยเปนสนกลางหลงเลกๆ แลวแลนไปรอบปลายหางแลววกไปขางหนาตามสนทองจนถงรกน (anus) ตอมาสวนทไมไดใชประโยชนกเสอมหายไป เหลออยเทาทจ าเปน โดยขาดตอนออกเปนครบเดยวบนหลง เปนครบหาง และครบกน ดงนน จงสนนษฐานวา ครบเดยวมก าเนดมากอนครบค ทงครบเดยว และครบคจะมกานครบออน และกานครบแขง ชวยค าจนใหแขงแรงขน ครบปลาอาจแบงออกตามลกษณะ และการใชงานไดเปน 2 กลม คอ (วมล เหมาะจนทร, 2540; สบสน สนธรตน, 2527; สภาพ มงคลประสทธ, 2529) 5.1 ครบเดยว อยในแนวกลางล าตว ตามสนทอง ไมเปนค ไดแก - ครบหลง (dorsal fin) อยสวนหลงของล าตว อาจม 1, 2 หรอ 3 ตอนกได ในปลากระดกแขงชนต าโดยทวไปจะมครบหลงเพยงอนเดยว และเปนกานครบออนทงหมด เชน ปลาหลงเขยว ในปลาชนสงขนมาจะมตงแต 2 อนขนไป เชน ปลาท ปลากระบอก หนาทส าคญของครบหลงคอชวยพยงตวไมใหเอยง หรอพลกหงายและเมอแผกางออกกจะชวยในการเลยวซาย-ขวา วายฉวดเฉวยนไปมา (รปท 9) - ครบกน (anal fin) อยระหวางรกน และครบหาง มหนาทท านองเดยวกบครบหลง และใหแรงผลกดนในการวายน าไปขางหนา หรอกระโดดพงตวขนสง เปนครบทไมคอยมการเปลยนแปลงววฒนาการมากนก สวนมากมอนเดยวยกเวนปลาซวแกวซงมครบกนอย 2 ครบ (รปท 9)

รปท 9 ครบหลง และครบกนของปลา (วมล เหมาะจนทร, 2540)

anal fin

dorsal fin

27

- ครบหาง (caudal fin) อยทายสดของล าตว ม 1 อน เปนครบเดยวทจดวามขนาดใหญกวาครบอนๆ มหนาทวายน าพงตวไปขางหนา และคดทายใหไปตามทศทางทตอการ ลกษณะของครบหางอาจบอกใหทราบไดวาเปนปลาวายน าเรวหรอชา รปรางของครบจะแตกตางกนไปตามโครงสราง และวธการหาอาหาร ครบหางแบงตามโครงสรางของกระดกภายในออกไดดงน (รปท 10)

ก. ไดฟเซอรคลเทล (diphycercal tail หรอ protocercal tail) มลกษณะปลายของกระดกสนหลงขอสดทายเหยยดตรง และสนสดลงบรเวณเกอบปลายสดของครบหางและแบงครบหางออกเปนสองสวนเทาๆ กน พบในปลาปากกลม และตวออน (larvae) ของปลาทกชนด

ข. เฮเทอโรเซอรคลเทล (heterocercal tail) มลกษณะปลายของกระดกสนหลงขอสดทายยกเชดขน และโคงไปตามขอบบนของครบหางจนสดปลายครบ ท าใหแพนบนของครบหางใหญและยาวกวาแพนลาง ไดแก หางปลาฉลาม ปลาการ

ค. ไฮโพเซอรคลเทล (hypocercal tail) ลกษณะหางตรงขามกบแบบเฮเทอโรเซอคล โดยครบหางแพนลางใหญกวาแพนบน พบในปลาโบราณทสญพนธแลว

ง. ไจฟโลเซอรคลเทล (gyphylocercal tail) ครบหางแพนบนและแพนลางมลกษณะเหมอนกน แตไมมครบหางทแทจรง เนองจากปลายสดของกระดกสนหลงขอสดทาย (hypural bone) มลกษณะเปนแผนเลกๆ ม 2 แบบ คอ - ไอโซเซอรคลเทล (isocercal tail) กระดกสนหลงขอสดทายเปลยนรปเปนแผนเลกๆ และสวนปลายของกระดกสนหลงไมจรดสวนปลายของครบ แพนหางจะเทากนทงบน และลาง กานครบทประกอบเปนครบหางจะแยกจากครบหลง และครบกน พบในปลาคอด ปลาพระอาทตย - เลพโทเซอรคลเทล (leptocercal tail) ลกษณะเหมอนกนทง 2 ซก มการเพมความยาวของครบหลง และครบกนจนยาวตอเนองกบครบหลง กระดกสนหลงมลกษณะตรง พบในปลาปอด ปลากระเบน และปลากระตาย (ratfish)

จ. ครบหางแบบโฮโมเซอรคลเทล (homocercal tail) เปนครบหางของปลากระดกแขงในปจจบน มองจากภายนอกจะเหนแพนหางบน และลางเทากน ครบหางชนดนม 6 แบบ โดยแบงตามลกษณะรปรางทมองเหนภายนอก คอ

a. หางรปสอม (forked tail) ปลายหางมลกษณะเปนหยกเวาลกตรงกลาง ท าใหครบหางม 2 แฉกคลายสอม ครบแพนบน และลางมความยาวเทากน หรอใกลเคยงกน พบใน ปลาท ฯลฯ

28

b. หางรปเคยวหรอพระจนทรเสยว (lunate หรอ concave tail) ปลายหางมลกษณะเปนรปเคยว โดยเวาเขาไปคลายพระจนทรเสยว ซงเปนรอยหยกทตนกวาแบบแรก พบใน ปลาโอ ปลาทนา ฯลฯ

c. หางรปเวาเลกนอย (emarginated tail) ปลายหางเวาเลกนอย พบในปลาเหดโคน ปลาขางลาย ฯลฯ

d. หางรปตดตรง (truncate หรอ straight tail) สวนทายของครบหางตดตรงหรอเกอบตรง ไดแก หางปลาตะกรบ ปลาเสอตอ ปลาหชาง ปลาลนหมาบางชนด ฯลฯ

e. หางกลม (rounded tail) ปลายครบหางกลมมนอยางพด พบในปลาชอน ปลาหมอไทย ฯลฯ

f. หางปลายแหลม (pointed tail) ปลายครบแหลมอยางใบโพธ เชน ปลาบ ปลามา ฯลฯ 5.2 ครบค เปนสวนเทยบไดกบแขนขาของสตวชนสง มไมเกน 2 ค 5.2.1 ครบอก หรอครบห (pectoral fin หรอ breast fin) เปนครบค อยถดจากชองเปดเหงอกมาทางหลงเลกนอย ต าแหนงทตงของครบหอาจจะสงหรอต ากได แตกตางกนไปแลวแตชนดของปลา ลกษณะของครบกเปลยนแปลงไปตามพฤตกรรมของปลา 5.2.2 ครบทอง (ventral fin หรอ pelvic fin หรอ abdominal fin) เปนครบทตงอยดานลางของล าตว และอยชดกน โดยอยคนละขางของแนวสนทอง ต าแหนงทตงของครบทองจะเปนเครองชใหเหนถงความแตกตางของตวปลาไดมากกวาต าแหนงของครบห ทตงครบทองม 3 ต าแหนง คอ (รปท 11) - ต าแหนงคอ (jugular position) อยล าไปทางหนาของครบอก - ต าแหนงอก (thoracic position) อยตรงใตครบอกพอด - ต าแหนงทอง (abdomen position) อยเยองไปขางหลงครบอกจนถงบรเวณทองใกลรทวาร

29

รปท 10 ครบหางแบบตางๆ 1-2.เฮเทอโรเซอรคลเทล (heterocercal) 3.ไดฟเซอรคลเทล (diphycercal)

4.เลพโทเซอรคลเทล (leptocercal) 5-6.ไอโซเซอรคลเทล (isocercal) 7.โฮโมเซอรคลเทล (homocercal) (a-g) หางเวา, หางรปสอม, หางเวา, หางตด ตรง, หางกลม, หางปลายแหลม, และหางเวาแบบ 2 เวา (ประจตร วงศรตน, 2541)

30

รปท 11 ต าแหนงทตงครบทอง 1. ททอง 2. ททรวงอก 3. ทคอ (Bond, 1979)

6. ระบบหายใจ (Respiratory System) การหายใจตามความเขาใจทวไปหมายถง การรบเอาแกสออกซเจนเขาสรางกายและขณะเดยวกนกมการถายเทเอาแกส คารบอนไดออกไซดซงเปนของเสยอนเกดจากการเผาผลาญอาหารออกนอกรางกาย แตความหมายทถกตองของการหายใจคอ การเผาผลาญอาหารโดยใชแกสออกซเจนในระดบเซลลเพอใหไดพลงงานออกมาและมของเสยเกดคอ แกสคารบอนไดออกไซด ซงตองขบออกนอกรางกาย การหายใจของปลามค าศพททเกยวของอยสองค า คอ การหายใจ (respiration) ซงเกดขนทระดบเซลลเพอใหเกดพลงงาน กบอกค า คอ การระบายอากาศ (ventilation) ซงหมายถงขบวนการแลกเปลยนแกสระหวางตวปลากบน า ซงเกดขนทเหงอกเปนสวนใหญ นอกจากนอาจจะมการแลกเปลยนแกสบรเวณผวหนง ชองปาก ถงลม และสวนของล าไสเลกในปลาบางชนด ปลาไมไดใชจมกในการหายใจ อวยวะทใชในการหายใจเปลยนแปลงไปตามขนการเจรญเตบโตของปลา โดยขณะทเปนตวออนกอนทเหงอกจะเจรญสมบรณใชเสนเลอดทอยบนถงไข และบรเวณทจะเกดครบชวยในการหายใจปลาบางชนดตวออนมเหงอกพเศษ และบางชนดมเหงอกเทยม (pseudobranch) ท าหนาทหายใจแทนจนกวาเหงอกจะเจรญสมบรณ (สบสน สนธรตน, 2527)

31

สวนประกอบของเหงอก เหงอกของปลาตงอยภายในชองเหงอก มสวนประกอบ 3 สวน คอ (รปท 12) - กระดกเหงอก (gill arch) เปนแกนส าคญของเหงอก โดยเปนทยดเกาะของเสนเหงอก และ

ซกรอง มลกษณะโคงงอ หนสวนเวารบชองปาก มทงหมด 4 ค - เสนเหงอก (gill filament, branchial filament หรอ lamellae) มลกษณะเปนเสนเลก ๆ

ละเอยดออนนม มสแดงสดเนองจากสของเมดเลอดในเสนเลอดฝอยทมาหลอเลยงและแลก เปลยน

แกส เสนเหงอกจะออกมาเปนคเกาะบนกระดกเหงอก แตละเสนจะมเสนเหงอกฝอย (secondary

lamellae) เปนเสนส นๆ งอกออกมาทงสองขางของเสนเหงอก ในปลากระดกออนจะมเยอกน

(interbranchial septum) ระหวางเสนเหงอกทออกมาเปนคบนกระดกเหงอก ท าใหเสนเหงอกถก

แยกออกจากกน เกาะอยทางดานหนาและดานหลงของเยอกน เสนเหงอกแตละดานเรยกวาเฮม

บรานซ (hemibranh) เหงอกทงอนเรยกโฮโลบรานซ (holobranch) เสนเหงอกสวนปลายจะแยกออก

จากเยอกน การทมเยอกนท าใหชอง เปดเหงอกของปลากระดกออนมดานละ 5 ชอง ซงเกดจากเยอ

กนดานละ 4 อนโดยชองเหงอกชองแรกจะมเฮมบรานซตดอยกบผนงดานหนา โดยไมไดยดตดกบ

กระดกเหงอก เหงอกอก 4 ค จะเปนโฮโลบรานซยดตดกบเยอกนและกระดกเหงอก สวนในปลา

กระดกแขงไมมเยอกน เสนเหงอกทออกมาเปนคบนกระดกเหงอกเปนโฮโลบรานซ มกระดก

เหงอกดานละ 4 อน อยแนบชดกนภายในชองเหงอกเดยวกน จงมชองเปดดานละ 1 ชอง เสนเหงอก

ฝอยเปนสวนส าคญในการแลกเปลยนแกส ตรงสวนปลายของเสนเหงอกฝอยจะบางมาก และปก

คลมดวยเซลลเยอบผว และประกอบดวยรางแหของเสนเลอดฝอย ปลากระดกแขงชนสงบางชนด

ยงคงมเหงอกเทยม ซงบางชนดจะอยเปนอสระบางชนดตดกบผนงดานในของกระดกกระพงแกม

โดยเหงอกเทยมนจะไดรบเลอดจากแขนงของเอโอรตา (aorta) ซงสมพนธกบจอตาซงตองการ

ออกซเจนมาก

- ซกรอง (gill raker) เปนสวนประกอบของเหงอกทเกาะอยทางดานในของกระดกเหงอกดานตรงขามกบ เสนเหงอก โดยซกรองจะชไปทางชองปาก ซกรองจะมรปรางลกษณะแตกตางกนไปตามชนดของปลา ปลากนพชหรอแพลงกตอนจะมซกรองเปนเสนยาวเรยวละเอยดและมจ านวนมาก เชน ปลาท สวนปลากนเนอมกจะมซกรองลกษณะเปนตม เปนหนามแหลม และมจ านวนนอย เชน ปลาชอน ซกรองนอกจากจะถกใชในการกรองและสกดกนใหอาหารไหลผานเขา สชองคอแลวยงท าหนาทปองกนไมใหเศษผง หรอสงทปลาไมตองการเขาไปขดขวางการแลกเปลยนแกสทเสนเหงอกดวย

32

กลไกของกระบวนการหายใจ การแลกเปลยนแกสเกดขนทเหงอกโดยมน าเปนตวกลาง ปลาไมไดแลกเปลยนแกสกบ

อากาศโดยตรง แตจะรบเอาออกซเจนทละลายน าเทานน ดงนนจงมกลไกควบคมการไหลของน าผานไปบนผวเหงอก โดยน าจะไหลเขาไปทางชองปากผานไปยงชองเหงอกผานผวเหงอก แลวออกทางชองเปดเหงอก ในบรเวณชองปากและชองเหงอกจะท างานสมพนธกนในลกษณะเปนสบเพอควบคม การไหลของน าผานเหงอก แบงขนตอนการท างานได 4 ระยะคอ (วมล, 2540)

ระยะท 1 น าไหลเขามาภายในชองปากเนองจากการลดระดบต าลงของชองปากในระยะน กระดกกระพงแกมจะปด กลามเนอทยดอยดวยท าใหชองเหงอกขยายตว ท าใหความดนในชองเหงอกต ากวาความดนภายในชองปาก

ระยะท 2 ในระยะน เนองจากความแตกตางของความดนในชองปากมมากกวาน าจงไหลไปยงชองเหงอก ผานผวเหงอก ปากจะปด ชองปากยกสงขนท าใหเกดแรงดนในชองปากมากขน ท าใหน าไหลจากชองปากไปสชองเหงอกเพมขน

ระยะท 3 เมอความดนในชองปากเพมมากขนจะไปเพมความกดดนในชองเหงอกซงจะดน ใหกระพงแกมเปดออก ท าใหน าไหลออกจากชองเหงอกไป

ระยะท 4 เมอน าไหลออกจากชองเหงอกจนกระทงความดนในชองปากต ากวาความดนในชอง เหงอก จงท าใหน าเกดการไหลกลบจากชองเหงอกไปยงชองปากซงจะท าใหกระพงแกม ปดลง แตปากจะเปด น าจะไหลเขาสชองปากเนองจากแรงดนของน าภายนอกมากกวาภายในชองปาก เมอหมดชวงนแลวจะเกดระยะท 1 ตอไป

รปท 12 สวนประกอบของเหงอก

gill filament

gill raker

gill arch

33

ปลาน าจดทมความส าคญทางการแพทย และสตวแพทย ปลาน าจดมบทบาทตอคนไทยมานาน เพราะสงคมไทยแตเดมอาศยอยบนแผนดนเปนสวนมาก และท าการกสกรรมเปนหลกจงตองอาศยน าจากแมน าในการท ามาหากน ใชสอย และอาศยปลาน าจดเลยงชพ นอกจากนปลายงมโปรตนทมประโยชนในทางโภชนาการ ในเนอปลายงมเกลอแรตางๆ เชน แคลเซยม ฟอสฟอรส และวตามนเอ ด อ คอนขางครบถวน ทส าคญ ไขมนในปลาเปนไขมนทไมกอใหเกดโรคไขมนอดตนในเสนเลอด จากการทปลามคณคาทางโภชนาการสงจงมการบรโภคปลากนอยางแพรหลาย ทงการปรงจากปลาสด และการแปรรปเพอถนอมไวบรโภคไดนาน หรออาจน าไปจ าหนายเปนอาชพไดอกดวย จะเหนไดวาปลามคณคามากมาย แตถาประชาชนขาดความรความเขาใจทถกตองในการบรโภคปลากจะสามารถท าใหเกดโทษไดเชนกน เนองจากปลาน าจดเปนโฮสตตวกลางตว ทสอง (2nd intermediate host) ของพยาธใบไมตบ และพยาธใบไมล าไสขนาดเลก (Chai et al., 2005) ตวออนของพยาธทเขาอยในปลานนเปนตวออนทเปนระยะตดตอ เรยกตวออนระยะนวา ตวออนระยะเมตาเซอรคาเรย โดยตวออนระยะเมตาเซอรคาเรยในปลาจะเขาสรางกายคนผานทางอาหารโดยการกนปลาทปรงไมสก (Sripa et al., 2007) ความรนแรงของโรคจะขนอยกบจ านวนปรสต ปลาทน าโรคพยาธใบไมตบ และล าไสขนาดเลกสวนใหญจะอยในวงศ Cyprinidae ซงเปนวงศทมจ านวนชนดปลามากทสด และยงเปนกลมปลาทใชบรโภคกนอยางแพรหลาย ปลาในวงศ Cyprinidae ทพบในประเทศไทยมทงหมด 44 ชนด มรายงานพบการตดเชอพยาธใบไมตบ และล าไสขนาดเลก 12 ชนด ไดแก ปลากระมง ปลากระสบจด ปลากระสบขด ปลากระแห ปลาแกมช า ปลาตะพาก ปลาตะเพยนขาว ปลาตะเพยนทราย ปลาสรอยขาว ปลาสรอยนกเขา ปลาไสตนตาแดง ปลาไสตนตาขาว ตวออนพยาธใบไมระยะเม-ตาเซอรคาเรยทพบอยในกลม Opisthorchiid และ Heterophyid การตรวจหาปรสตระยะเมตาเซอรคาเรยจากปลาชนดตางๆสามารถใชเปนขอมลพนฐานทางสาธารณสขเพอศกษาความปลอดภยในการบรโภคปลาในแหลงน า ท าใหไดขอมลวาปลาชนดใดทพบปรสตระยะตดตออยสง เพอจะไดเปนการเฝาระวงการตดเชอปรสตในปลาสคน

34

พยาธใบไม (Fluke or Digenetic Trematode) พยาธใบไม จดอยใน Phylum Platyhelminthes Class Trematoda Subclass Digenea

รปรางทวไปเหมอนใบไม รปร หรอยาวเรยวทางดานหนา (anterior) และปานทางดานทาย (posterior) ล าตวแบนจากบนลงลาง (dorsoventrally) ไมมชองวางในล าตว มอวยวะทใชยดเกาะเปนกลามเนอแขงแรง ลกษณะรปถวย เรยกวา sucker สวนใหญม 2 ชนด คอ oral sucker อยสวนปลายดานหนาลอมรอบชองปาก และ acetabulum (ventral sucker) ซงอยทางดานทอง สวนใหญมอวยวะเพศผและเพศเมยอยในตวเดยวกน (monoecious) มระบบประสาท ระบบขบถาย ระบบสบพนธพฒนาอยางดและสมบรณเหนไดชดมากอยกลางล าตวระหวางแขนงของล าไสทงสอง การสบพนธม 2 แบบ คอระยะตวเตมวยมการสบพนธแบบมเพศ (sexual reproduction) สวนระยะตวออนมการสบพนธแบบไมมเพศ (asexual reproduction) ดงนนจงเรยกพยาธในกลมนวา Digenea

รปท 13 รปรางลกษณะโดยทวไปของพยาธใบไม (Schell, 1970) การจ าแนกพยาธใบไม

สามารถแยกชนดตามอวยวะทพยาธตวเตมวยอาศยอยไดเปน 4 กลมใหญๆ 1. พยาธใบไมล าไส (intestinal fluke) ตวเตมวยของพยาธใบไมอาศยอยในล าไส อาจเปน ล าไสเลกหรอล าไสใหญ 2. พยาธใบไมตบ (liver fluke) ตวเตมวย อาศยอยในทางเดนน าดหรอทอน าดของตบ 3. พยาธใบไมปอด (lung fluke) ตวเตมวยอาศยอยในปอด 4. พยาธใบไมเลอด (blood fluke) ตวเตมวยอาศยอยในเสนเลอดด า

35

รปรางลกษณะ และชววทยา (Brown, 1975; Neva and Brown, 1994) ผว มลกษณะผวเรยบ บางครงจะเปนสนนนขนมาเปนตมหรอหนาม (รปท 14 A) ยดหยน

ไดดและทนตอสภาพแวดลอม ผนงของล าตวประกอบดวยเซลลทยงมชวตอย ชนนอกเปนไซโทพลาซมของเซลลหนาประมาณ 15-21 ไมโครเมตร ม plasma membrane คลมอย ชนนจะตอกบไซโทพลาซมของ cyton cell สวนชนในประกอบดวยชนกลามเนอและ cyton cell ท าหนาทรบความรสกตางๆ (Malek, 1980) และสามารถดดซมอาหารจากโฮสต ผวหนงของพยาธใบไมบางชนดยงมสารพวก mucopolysaccharides และ polyphenols ซงสารเหลานสามารถปองกนการยอยหรอน ายอยของโฮสตได

ระบบทางเดนอาหาร (digestive system) ระบบทางเดนอาหารประกอบดวยปากอยปลาย สดหรอเกอบปลายสดสวนหนา ลอมรอบดวย oral sucker ตอมาเปนคอหอย (pharynx) ซงมลกษณะเปนกลามเนอ หลอดอาหาร (esophagus) และล าไส (intestinal cecum) ปกตล าไสจะแยกเปนสองแขนง บรเวณสวนปลายตน ไมมทวารเปดออก (รปท 14 B) อาหารทเปนของเหลวหรอกงของเหลว จากบรเวณทอยอาศยจะถกดดซมเขาทางผวคลมล าตว อาหารทไมเปนสารละลายจะถกดดกนเขาทางปากยอยในล าไส อาหารทยอยสลายแลวถกดดซมโดยผนงล าไสของพยาธ สวนเศษอาหารทไมตองการจะคายกลบออกมาทางปาก ระบบประสาท (nervous system) เปนระบบอยางงายไมซบซอน ประกอบดวย ปมประสาท 1 ค ทางดานหลงของหลอดอาหาร และ มเสนประสาท 3 ค ดานละคอยทางดานขาง ดานทอง และดานหลง (Zaman and Keong, 1994) ระหวางเสนประสาทนจะมเสนเชอมโยงเปนจ านวนมากและมปลายแขนงไปสอวยวะตางๆ ของพยาธ นอกจากนยงมปมประสาทพเศษบรเวณอวยวะเพศและมปลายเสนประสาททไวตอแสงบรเวณสวนหว (รปท 14 C) ระบบขบถาย (excretory system) ประกอบดวย ciliated cell ขนาดเลก เรยกวา Flame cells (รปท14 G) ลกษณะการเคลอนไหวของซเลย (cilia) เหมอนกบเปลวเทยนกระจายอยสองขางล าตวมจ านวนขางละเทากนในพยาธแตละชนด ท าหนาทพดดดของเหลวทตองการก าจดเขาสทอขบถายขนาดเลกหลายทอไปรวมกนเปนทอขนาดใหญ คอ collecting tubule และสะสมอยในกระเพาะขบถาย (excretory bladder) กอนถกขบออกจากรางกายทางรเปดทางสวนทายสดของล าตว (รปท 14 D)

ระบบสบพนธ (reproductive system) พยาธใบไมพวก Digenetic trematode ทเปนปรสตของคนม 2 เพศ คอ เพศผและเพศเมยในตวเดยวกน ยกเวน พยาธใบไมเลอด

36

- อวยวะสบพนธเพศผ โดยทวไปมอณฑะสองอน บางชนดมมากกวาสองอน เชน พยาธใบไมเลอด และบางชนดมอนเดยว เชน พยาธ Haplorchis spp. อณฑะรปรางกลมเปนกอน หรอเปนแขนงหรอเปนฝอย มทออสจยอย (vas efferens) ตอจากลกอณฑะแลวรวมเปนทออสจใหญ (vas deferens) เปดเขาสถงพกน าเชอ (seminal vesicle) ซงจะตอกบทอฉดเชออสจ (ejaculatory duct หรอ cirrus) ซงทอตอนตนจะมตอมลกหมาก (prostatic gland) ปกคลม พบในพยาธบางชนด อวยวะสวนนจะมถง (cirrus sac หรอ cirrus pouch) หมอย รเปดของอวยวะเพศผอาจเปดรวมกบอวยวะเพศเมย (common genital pore) หรอเปดเดยว (male genital pore) ในบรเวณทตางกนออกไปแลวแตชนดของพยาธ (รปท 14 E, H)

- อวยวะสบพนธเพศเมย ประกอบดวยรงไข (ovary) 1 อน รปกลมรหรอแขนงทอรงไขตอกบถงเกบน าเชอ (seminal receptacle) และทอ vitelline เปดเขาส ootype ซงปกคลมดวย Mehlis’s glands จากนนเปดเขาสมดลก ซงเปนทอยาวขดไปมากอนจะเปดออกสภายนอกตรงสวนปลายทอจะมผนงกลามเนอหนาขน เรยก metraterm ปลายอกขางหนงของ seminal receptacle จะมทอเปดออกสภายนอกเรยก Laurer’s canal เชอวาทอนคลายชองคลอดในการผสมพนธของพยาธใบไม 2 ตว vitelline glands หรอ vitellaria เปนอวยวะทส าคญ มลกษณะเปนคอย 2 ขางของล าตว มหนาทผลต vitelline cells ซงเปนอาหารส าหรบตวออนในไข (รปท 14 F, I)

37

รปท 14 รปรางและอวยวะโดยทวไปของพยาธใบไม (Brown & Neva, 1983) (A-I) b : bladder; c : ceca; cg : cephalic ganglia; cl : cilia; cr : cirrus; cr.s : cirral

sac; ct : collecting tube; dn : dorsal nerve trunk; e : esophagus; ec : excretory capillary; ep : excretory pore; fc : flame cell; ga : genital atrium; go : genital opening; lc : Laurer’s canal; ln : lateral nerve trunk; mg : Mehlis’ gland; n : nucleus; oot : ootype; os : oral sucker; ov : ovary; p : pharynx; pg : prostate gland; s : spines; sr : seminal receptacle; sv : seminal vesicle; t : testis; u : uterus; vd : vasdeferens; ve : vas efferens; vn : ventral nerve trunk; vs : ventral sucker; vt : vitellaria; vt.d : vitelline duct

I H G

F E D

C B A(ดดแปลงจาก ผสด ศรอรณ, 2547)

38

วฏจกรชวต (Life cycle) พยาธใบไมตวเตมวย อาศยอยในอวยวะสวนตางๆของโฮสตซงเปนคนหรอสตวทมกระดก

สนหลง มการผสมพนธแบบอาศยเพศ และออกไขในบรเวณอวยวะทอาศยอย ไขออกสภายนอกรางกายโดยปนออกมากบอจจาระ เสมหะ หรอปสสาวะลงสน า เจรญเปนตวออนระยะไมราซเดยม (miracidium) ออกจากไขวายไปในน า แลวไชเขาสหอยน าจดซงเปนโฮสตตวกลางตวท 1 (first intermediate host) แลวเจรญเปนตวออนระยะสปอโรซสต (sporocyst) บรเวณล าไสของหอยหรอเจรญไปเปนตวออนระยะสปอโรซสตลก (daughter sporocyst) ส าหรบพยาธใบไมเลอดจะมระยะสปอโรซสต 1 รนหรอ 2 รน แลวแตชนดของพยาธ สวนพยาธใบไมชนดอนจะเจรญตอไปเปนระยะรเดย (redia) และเซอรคาเรย (cercaria) เมอเซอรคาเรยเจรญเตมทจะไชออกจากหอยวายอยในน า เมอพบโฮสตตวกลางตวท 2 (second intermediate host) ทเหมาะสม เชน กง หอย ป ปลา จะไชเขาไปและสลดหางทง แลวสรางถงซสตกลายเปนตวออนระยะเมตาเซอรคาเรย(metacercaria) ซงเปนระยะตดตอ เมอคนหรอสตวมกระดกสนหลงซงเปนโฮสตสดทาย (definitive host) มากนตวออนพยาธระยะเมตาเซอรคาเรยเขาไป ตวออนพยาธจะออกจากถงซสตบรเวณสวนบนหรอสวนตนของล าไสเลกแลวเดนทางไปยงอวยวะของโฮสตทพยาธเหลานนตองการอาศยอยเจรญเปนตวเตมวย (รปท 15) ยกเวนตวออนระยะเซอรคาเรยของพยาธใบไมเลอดทสามารถตดตอเขาสโฮสตสดทายไดเลย โดยไมตองผานโฮสตตวกลางตวท 2 ดวยวธไชเขาทางผวหนงโดยตรง

รปท 15 วฏจกรชวต (life cycle) ของพยาธใบไม

ตวเตมวย

ไขพยาธw-j

ไมราซเดยมw-j

หอยน าจด เซอรคาเรย

เมตาเซอรคาเรย

ปลาน าจด

39

วฏจกรชวตของพยาธใบไมแตละชนดมการเจรญและพฒนาการของตวออนในระยะตางๆแตกตางกนออกไป ขนอยกบชนดของพยาธ โดยทวไป ระยะตวออนทพบไดในพยาธใบไม มดงน ระยะไมราซเดยม (miracidium) สปอโรซสตแม (mother sporocyst) สปอโรซสตลก (daughter sporocyst) รเดยแม (mother redia) รเดยลก (daughter redia) เซอรคาเรย (cercaria) และเมตาเซอรคาเรย (metacercaria) การเจรญเตบโตไปเปนตวเตมวยของพยาธใบไมนน อาจพบหรอไมพบระยะตวออนบางระยะขนอยกบชนดของพยาธ เชน

- พยาธใบไม Diplostomum flexicaudum เจรญจากระยะ miracidium mother sporocyst daughter sporocyst cercaria metacercaria ตวเตมวย

- พยาธใบไม Caecincola paroulus เจรญจากระยะ miracidium mother redia cercaria metacercaria ตวเตมวย

- พยาธใบไม Alaria mustelae เจรญจากระยะ miracidium mother sporocyst daughter sporocyst cercaria mesocercaria metacercaria ตวเตมวย เปนตน

ซงสงเหลานเกดจากกลไกภายในของพยาธกบโฮสตทมความสมพนธกนทท าใหพยาธใบไมแตละชนดมวฏจกรชวตทหลากหลายและแตกตางกนออกไป (Schell, 1970) (รปท 16)

รปท 16 รปแบบวฏจกรชวตของพยาธใบไมชนดตางๆ (Schell, 1970)

40

ตวออนของพยาธใบไม พยาธใบไมมตวออนหลายระยะและมการเจรญเตบโตหลายลกษณะ ดงน (รปท 17-18) 1.ไขของพยาธใบไม (egg)

ไขของพยาธใบไมแตละชนดมขนาดและรปรางแตกตางกน พยาธใบไมบางชนดมไขขนาดเลกมาก (10-15 ไมโครเมตร) บางชนดไขอาจมขนาดใหญ (150-180 ไมโครเมตร) แตเกอบทกชนดจะมฝาปด (operculum) ยกเวนไขของพยาธใบไมเลอด ซงนอกจากไขจะไมมฝาปดแลวยงมสวนประกอบลกษณะเปนหนาม (spine) ยนออกจากเปลอกไข พยาธใบไมเลอดแตละชนดจะมลกษณะขนาดและต าแหนงของหนามบนเปลอกไขแตกตางกนดงนนนอกเหนอจากรปรางและขนาดของไขแลว ลกษณะและต าแหนงของหนามบนเปลอกไขยงเปนสวนส าคญทใชในการจ าแนกชนดของพยาธใบไมเลอด 2.ตวออนระยะไมราซเดยม (miracidium) ไขของพยาธใบไมสวนใหญออกจากโฮสตโดยปะปนอยในอจจาระ ปสสาวะ หรอเสมหะ เมอลงไปในน าหรอไขถกกนโดยโฮสตกงกลางตวแรก ซงสวนใหญไดแกหอยน าจด ตวออน ระยะมราซเดยมจะออกจากไข กรณทไขมฝาปดตวออนจะดนฝากไขใหเปดออก ส าหรบไขทไมมฝาปดเนองจากสารละลายภายในไขมความเขมขนกวาภายนอก น าจงซมผานเปลอกไขเขาไปภายในท าใหไขบวม เมอมการเคลอนไหวของตวออนภายในไขจงท าใหเปลอกไขแตกปลอยตวออนออกสภายนอก ตวออนระยะไมราซเดยมมขนรอบตวจงสามารถวายน าไดด อวยวะภายในประกอบดวยตอมสรางสารเมอกและเอนไซม (penetration gland) และตอมทหว (apical gland) ท าหนาทสรางเอนไซมส าหรบยอยโปรตนเพอชวยใหไมราซเดยมสามารถไชเขาไปในโฮสตตวกลางไดสะดวกขน (Wajdi, 1966) มระบบขบถายทประกอบดวยเฟรมเซลล (flame cell)และมเซลลตวออน (germ cells) ซงจะเจรญเปนตวออนระยะตอไป ไมราซเดยมทออกจากไขในระบบทางเดนอาหารของหอยจะไชผานเนอเยอระบบทางเดนอาหาร ส าหรบไมราซเดยมทออกจากไขในน า จะไชผานผวหอยสวนทออนนมเชน บรเวณหว หรอขา โดยอาศยเอนไซมจากตอมสรางสารเมอกและเอนไซมทหวชวยยอยเนอเยอของหอย กอนทจะใชสวนหวไชผานเนอเยอเขาไปพรอม ๆ กบสลดขนรอบตวทง เดนทางเขาไปในอวยวะภายในของหอย 3.ตวออนระยะสปอรโรซสต (sporocyst) และรเดย (redia) เมอไมราซเดยมไชเขาไปในเนอเยอของหอยแลวสวนใหญจะเดนทางเขาไปในตบ (hepatopancreas) เพอเจรญตอไปเปนตวออนระยะสปอรโรซสตซงมลกษณะเปนถง ภายในมเซลลออนทมการแบงตวจ านวนมาก เซลลออนเหลานอาจเจรญตอไปเปนลกสปอรโรซสต (daughter

41

sporocyst) ซงมลกษณะเหมอนแม หรอเจรญไปเปนตวออนระยะรเดย มลกษณะคลายถงเชนกนแตภายในจะมอวยวะบางอยางเกดขน เชนหลอดคอ และรเกด (birth pore) ทงลกสปอรโรซสตและรเดยท าหนาทสรางตวออนระยะตอไป โดยทวไปถามตวออนระยะลกสปอรโรซสตจะไมมตวออนระยะรเดย และถามตวออนระยะรเดยจะไมมตวออนระยะลกสปอรโรซสต ตวออนระยะสปอรโรซสตและรเดยไดรบสารอาหารจากโอสตโดยดดซมผานผนงล าตวเขาไปโดยตรง 4.ตวออนระยะเซอรคาเรย (cercaria) ภายในตวออนระยะลกสปอรโรซสต หรอรเดยจะมเซลลตวออนซงจะมการแบงตวเพมจ านวนขนเปนตวออนระยะเซอรคาเรยซงมลกษณะโดยทวไปคลายตวเตมวยแตจะมหาง ซงมรปรางลกษณะไดหลายแบบตามชนดของปรสต อวยวะบางอยางเชน ระบบทางเดนอาหาร ระบบขบถาย อวยวะดดเกาะ และปากเรมจะเกดขนแมวาอาจจะยงไมท างานเตมท เนองจากตวออนระยะเซอรคาเรยไมกนอาหาร มชวตอยไดส น ๆ ชวงระยะเวลา 24-48 ชวโมงโดยอาศยพลงงานทสะสมอยภายในตวในรปของสารไกลโคเจน เซอรคาเรยทเกดจากตวออนระยะรเดยเมอเจรญเตมทแลวจะออกจากรเดยโดยผานทางรเกด สวนเซอรคาเรยทเกดจากตวออนระยะลกสปอรโรซสตจะดนผนงของลกสปอรโรซสตจนแตก จากนนเซอรคาเรยจะออกจากหอยทเปนโฮสตโดยอาศยปจจยภายนอกเปนตวกระตน เชน อณหภม (positive thermotropism) และแสง (positive phototropism) อยางไรกตามเซอรคาเรยของพยาธใบไมบางชนดอาจไมแสดงพฤตกรรมอยางใดตอแสงและอณหภมเลย (Smyth, 1966; Erasmus, 1972) เซอรคาเรยสวนใหญจะมตอมสรางเอนไซมทสวนหว (penetration gland) ส าหรบพยาธใบไมเลอดตอมนสรางเอนไซมสองชนดคอ ไฮยาลโรตเนส (hyalurodinase) และคอลลาจเนส (collagenase) ชวยยอยเนอเยอทผวหนงของโฮสตเพอใหเซอรคาเรยสามารถไชทะลเขาไปไดงายขน (Smyth, 1976) 5.ตวออนระยะเมตาเซอรคาเรย (metacercaria) ตวออนระยะเซอรคาเรยของพยาธใบไมเลอดจะไชเขาไปเจรญเปนตวเตมวยในโฮสตสดทายโดยตรง แตพยาธใบไมสวนใหญตวออนระยะเซอรคาเรยจะตองเขาไปเจรญในโฮสตตวกลางตวทสองกอนทจะเจรญเปนตวเตมวยในโฮสตสดทายได โฮสตตวกลางตวทสองนอาจเปนไดทงสตวน า สตวบก แมลง หรอพช เซอรคาเรยอาจเขาไปสรางเปนซสตเรยกเมตาเซอรคาเรย (metacercaria) ในกลามเนอ บนผวในอวยวะตาง ๆ ของสตวหรอบนใบ ผลหรอล าตนของพชน า ตวออนของปรสตภายในซสตมรปรางและอวยวะเชนเดยวกบตวเตมวยแตขนาดจะเลกกวา เมตาเซอรคาเรยเปนตวออนระยะตดตอ (infective stage) ของปรสตทเตรยมพรอมทจะเขาไปเจรญเปนตวเตม

42

วยในโฮสตสดทาย โดยอาจมชวตอยไดในลกษณะนเปนเวลานานหลายป (Noble et at., 1989) ตราบทโฮสตยงไมตายโดยตวออนระยะเซอรคาเรยของพยาธใบไมจะมรปรางลกษณะคลายตว เตมวย

รปท 17 ตวออนพยาธใบไมในระยะตางๆ (A, B) ไขพยาธ (C-E) ตวออนระยะไมราซเดยม (F) ตวออนระยะสปอโรซสต (G) ตวออนระยะรเดย (H) ตวออนระยะเซอรคาเรย

(วนชย มาลวงษ และคณะ, 2544)

B C

D

E

G

43

รปท 18 ตวออนพยาธใบไมระยะเมตาเซอรคาเรย (metacercaria) (Schell, 1970)

การศกษารปราง และรายละเอยดตวออนระยะเมตาเซอรคาเรย มดงน เมตาเซอรคาเรย (metacercaria) คอ ตวออนระยะสดทายของพยาธใบไม ซงเปลยนแปลง

พฒนามาจากตวออนระยะเซอรคาเรย โดยการผานเขาไปในโฮสตตวกลางตวทสอง สลดหางทง แลวหลงสารออกมาจาก cystogenous glands สรางเปนถงขนมาหมตว (encystation) กลายเปนตวออนระยะเมตาเซอรคาเรยฝงอยในเนอเยอของโฮสตตวกลางตวทสอง สามารถพบตวออนระยะนไดในกง หอย ป ปลา พชน า และผกตางๆ สวนใหญแลวตวออนระยะนจะเปนระยะตดตอ (infective stage) ทจะเจรญพฒนาตอเปนตวเตมวยในโฮสตสดทายไดแก เมตาเซอรคาเรยของพยาธใบไมปอด, ตบ และล าไส (พยาธใบไมเลอดไมมตวออนระยะเมตาเซอรคาเรย)

ลกษณะของเมตาเซอรคาเรยทสรางถงหมตว (encysted metacercaria) 1. รปรางกลม หรอ ร 2. มผนงซสต (cyst wall) 1 – 2 ชน หนาบางแตกตางกน 3. ตวออนภายในซสต มกระเพาะขบถาย (excretory bladder), oral sucker และ ventral sucker ภายใน excretory bladder มของเสยเปนเมดบรรจอย 4. ผวของตวออนอาจมหนามอนเลกๆ กระจายอยท วตว

44

หลกเกณฑทใชในการแยกชนดเมตาเซอรคาเรย 1. รปรางลกษณะของซสต 2. จ านวนชนและความหนาของผนงซสต 3. ส รปราง และขนาดตวออนในซสต 4. ความยาวของ excretory bladder 5. การเปรยบเทยบขนาดของเสนผานศนยกลางระหวาง oral sucker และ ventral sucker

เมตาเซอรคาเรยทสามารถพบไดในปลาน าจด ไดแก (รปท 19)

1. เมตาเซอรคาเรยของพยาธใบไมตบ (วงศ Opisthorchiidae)

2. เมตาเซอรคาเรยของพยาธใบไมล าไส (วงศ Heterophyidae)

ลกษณะเฉพาะของพยาธใบไมทพบตวออนระยะเมตาเซอรคาเรยในปลาน าจด พยาธใบไมตบ (Liver fluke)

1. Opisthorchis viverrini รปรางลกษณะ ตวเตมวย : รปรางคลายใบไมแบนยาว สวนทายปานกวาสวนหว ขนาดยาว 5-10 มลลเมตร กวาง 2-3 มลลเมตร oral sucker อยเกอบปลายสดของสวนหว คอหอยมลกษณะเปนกลามเนอ หลอดอาหารสน ล าไสแยกเปน 2 แขนงยาวไปทางดานขางถงสวนทาย ventral sucker อยประมาณ 1/5 ของล าตวสวนหว รงไขมลกษณะเปนกลบ ขนาดคอนขางเลกอยประมาณ 2/3 ของล าตวสวนหว มดลกยาวขดไปมาอยกลางตวตงแต ventral sucker ไปจนถงรงไข และมไขอยเปนจ านวนมาก vitelline follicles เรยงตวตามขวางเปนกลม ๆ กระจายอย 2 ขางตรงกลางตว อณฑะม 2 อน มลกษณะเปน lobe เรยงกนตามยาวของล าตวเยองกนเลกนอย และอยเกอบทายสดของล าตว excretory bladder เปนทอยาวตงแตรงไขไปจนถงสวนทาย ไข : รปรางร สน าตาลปนเหลอง เมอหลดออกมาปนกบอจจาระใหม ๆ มตวออนไมราซเดยมเจรญเตมทอยภายใน มฝาปด มไหลและจกอยดานขางฝา ไขมขนาด 22-32x11-22 ไมโครเมตร วฏจกรชวต พยาธตวเตมวยอยในทางเดนน าด และทอน าดของตบ ไขปนออกมากบอจจาระลงไปในน า แตไมราซเดยมจะไมฟกออกจากไขจนกวาจะถกหอยน าจดบางชนดมากนไข ไมราซเดยมจะฟกออกจากไขในล าไสของหอยแลวไชผนงล าไส ออกนอกล าไสเจรญเตบโตเปลยนแปลงรปรางเปน

45

สปอโรซสต (sporocyst) รเดย (redia) และเซอรคาเรย (cercaria) หอยทเปนตวกลางตวทหนง (first intermediate host) คอ Bithynia (Digoniostoma) siamensis goniomphalus พบในภาคตะวนออกเฉยงเหนอ Bithynia (Digoniostoma) siamensis funiculata พบในภาคเหนอ และ Bithynia (Digoniostoma) siamensis siamensis พบในภาคกลาง (Vichaisri et al., 1982; Yokogawa, 1969) จากนนเซอรคาเรยจะไชออกจากหอยวายไปในน าแลวไชเขาไปใตเกลดและเนอปลาในตระกลปลาตะเพยน ปลาทเปนโฮสตตวกลางตวทสอง (second intermediate host) คอ ปลาขาว (Cyclocheillicthus siaja) ปลาแมสะแดง (C. apagon), ปลาขาวนอย (C. repasson), ปลากระสบ (Hampala dispar), ปลาแกมช า (Puntous orphoides), ปลาตะเพยนทราย (P. leiacanthys) (Harinasuta et al., 1961;Vichisri et al., 1982) ทงหมดเปนปลาทมเกลดทงสน เมอเซอรคาเรยไชเขาปลา จะสลดหางทงแลวสรางถงซสตเจรญเตบโตเปลยนแปลงรปรางเปนตวออนระยะเมตาเซอรคาเรย (metacercaria) ซงเปนระยะตดตอ เมอคนรบประทานอาหารทปรงจากปลาดบ ๆ เชน กอยปลา กจะไดรบตวออนระยะตดตอเขาไป เมอถงล าไสเลกสวนตนตวออนจะไชออกจากถงซสตเดนทางไปตามทางเดนน าดจนถงทอน าดสวนปลายทอยในตบเจรญเปนตวเตมวยตอไป ในรายทมพยาธจ านวนมากอาจพบพยาธไดในทอน าด ถงน าด และทอน าดของตบ 2. Opisthorchis felineus รปรางลกษณะ ตวเตมวย : รปรางคลาย Opisthorchis viverrini สวนทายปานกวาสวนหว ขนาดยาว 7-12 มลลเมตร กวาง 2-3 มลลเมตร อยในทอน าดจะมสแบบสของน าด ผวเรยบ oral sucker และ ventral sucker มขนาดเทา ๆ กน vitelline follicles เรยงตวเปนเสนยาวตามขวางไปเปนกลมอยทางดานขางบรเวณกงกลางตว ไข : รปรสน าตาลปนเหลอง ปลายขางหนงมฝาปด มไหลเหนชด มจกอยทางดานตรงขามฝา ไขมขนาด 30x12 ไมโครเมตร วฏจกรชวต

คลายกบวฏจกรชวตของพยาธ Opisthorchis viverrini มโฮสตตวกลางตวทหนง คอ หอย Bithynia (Bulimus) leachi โฮสตตวกลางตวทสอง คอ ปลา Idus melanotus, Tinca tinca, Cyprinus carpio, Barbus barbus, Abramis brama, A. sapa, Alburnus lucidus

46

3. Clonorchis sinensis รปรางลกษณะ ตวเตมวย : แบน ยาวเรยว สวนทายปานกวาสวนหว ขนาด 11.5-20.1x2.8-4.6 มลลเมตร oral sucker อยปลายหวสด มขนาดใหญกวา ventral sucker เลกนอย ventral sucker อยท ¼ ทางดานหว คอหอยอยถดจาก oral sucker หลอดอาหารสน ล าไสแยกเปน 2 แขนงยาวไปถงสวนทาย excretory bladder ยาวตงแตรงไขถงสวนทาย อณฑะม 2 อน เรยงกนตามยาวแตกเปนแขนงใหญ ๆ หลายแขนง อยท 1/3 ทางดานทาย รงไขขนาดเลกอยเกอบกงกลางล าตว vitelline follicles อยทางดานขางตรงกลางตวทง 2 ขาง ไข : รปรางร สน าตาลปนเหลอง มฝาทปลายขางหนง ไหลมองเหนชด และมตมอยทปลายอกขางหนง ขนาด 27-32 x15-18 ไมโครเมตร วฏจกรชวต วฏจกรชวตเชนเดยวกบพยาธ Opisthorchis viverrini มโฮสตตวกลางตวทหนง คอ หอย Bithynia striatula var japonicas ในญปน เกาหล โฮสตตวกลางตวทสอง คอ ปลาใน Family Cyprinidae ซงเปนปลามเกลดขนาดเลก ไดแก Pseudorasbora parva, Leucogobio elongate, L. guntheri, L. japonica, Sacrocheilichthys variegatus, Pseudoperilampus typus, Paracheilognathus rhombea, Acheilognathus lanceolata, A. limbata, A. cyanostigma, Pseudogobio rivularis, Bewia zezera และ Carassius carassius พยาธใบไมล าไส (Intestinal fluke) 1. Heterophyes heterophyes รปรางลกษณะ ตวเตมวย : รปรางเรยวยาว สวนหวเรยวกวาสวนทาย ขนาด 1.0-1.8x0.3-0.7 มลลเมตร มหนามคลมและมมากในสวนหว oral sucker อยเกอบปลายสด สวนหวขนาด 0.09 มลลเมตร ventral sucker มขนาดใหญกวา oral sucker 3 เทา และอยท 1/3 ของสวนหนา ล าไสแยกเปน 2 แขนงยาวไปถงสวยทายของล าตว genital sucker อยทางดานทายตดกบ ventral sucker มหนามจ านวน 73-90 อนเรยงอยรอบผวดานบน อณฑะม 2 อนขนานกนและอยสวนทายของล าตว vitelline follicles มประมาณ 14 กอน อยทางดานขางของล าตวหลงอณฑะ ไข : รปร ขนาดเลกมฝาทปลายขางหนง ขนาด 28-30x15-17 ไมโครเมตร ไหลมองเหนไมชด

47

วฏจกรชวต ไขปนออกมากบอจจาระ ภายในมตวออนไมราซเดยม เมอหอยน าจดกนเขาไปจะฟกออกจากไขในล าไสของหอยซงเปนโฮสตตวกลางตวทหนง ไดแก Pirenella conica, Cerithidea cingulata โฮสตตวกลางตวทสอง ไดแก ปลา Mugil cephalus, M. auratus, M. capito, Tilapia nilotica, T. zilli, Aphanius fasciatus, Sciaena equella, Solea volugaris, Gambusia affnis, Acanthogobius sp. 2. Haplorchis taichui รปรางลกษณะ ตวเตมวย : เปนพยาธใบไมขนาดเลก ขนาด 0.88-1.16x0.43-0.51 มลลเมตร ผวมหนามคลมจากสวนหวไปจนถงระดบอณฑะ oral sucker อยเกอบปลายสด สวนหวขนาด 0.060x0.065 มลลเมตร คอหอยคอนขางกลม หลอดอาหารเหนชด ล าไสแยกเปน 2 แขนงยาวไปถงขอบของอณฑะ ventral sucker อยกลางล าตว มหนามจ านวน 13-16 อน เรยงเปนรปพด หนามตรงกลางจะยาวทสด อณฑะมอนเดยว รปรางกลมอยสวนทายสด รงไขกลมอยกงกลางของสวนทาย vitelline follicles กระจายอยสวนทาย ไข : รปร ปลายขางหนงมฝา ไหลมองเหนไมชด ขนาด 28x14 ไมโครเมตร วฏจกรชวต มหอยน าจด Melania obliquegranosa, M. reiniana var. hidachiens, Melanoides tuberculata, Tarebia granifera เปนโฮสตตวกลางตวทหนง และมปลา Ophicephalus striatus, Puntius binotatus, P. palata, P. sarana, Cirrhina reba, Amblypharyngodon mola, Labeo bata, Oryzia lalipes, Macropodus opercularis, Oxygaster bacaila, Pseudorasbora parva, Rhodeus ocellatus, Carrassius auratus เปนโฮสตตวกลางตวทสอง 3. Haplorchis pumilio รปรางลกษณะ ตวเตมวย : รปรางเรยว ขนาด 0.65x0.28 มลลเมตร มหนามเลก ๆปกคลมตลอดล าตว oral sucker อยเกอบปลายหนาสดสวนหนา ขนาด 0.058x0.065 มลลเมตร คอหอยรปร หลอดอาหารยาว ล าไสผนงหนาแยกเปน 2 แขนงยาวไปถงขอบหลงของรงไข ventral sucker เลกรปหวใจขนาด 0.054x0.043 มลลเมตร มหนามจ านวน 27-39 อน รปตว I หรอ A เรยงเปนแถวเดยวกนอยทผวนอก

48

ดานหนาจะมตมยนออกไป 2 ตม แตละตมจะมหนาม 2-3 อน อณฑะมอนเดยว รปรางกลมอยทางดานหลงของรงไข รงไขกลม ไข : รปไข ขนาด 32x16 ไมโครเมตร วฏจกรชวต โฮสตตวกลางตวทหนง ไดแก หอย Melania obliquegranosa, M. reiniana var. hidachiens, Melanoides tuberculata โฮสตตวกลางตวทสอง ไดแก ปลา Gambusia affnis, Tilapia nilotica, Chela laubuca, Oxygaster bacaila, Channa punctatus, Ophicephalus striatus, Puntius binotatusm 4. Haplorchis yokogawai รปรางลกษณะ ตวเตมวย : เปนรปไข เรยวไปทางดานหวและปานทางดานหลง ขนาด 0.7x0.33 มลลเมตร 2/3 ของผวล าตวจจากสวนหวปกคลมดวยหนาม oral sucker อยเกอบปลายสด สวนหนาขนาด 0.05x0.055 มลลเมตร คอหอยรปร หลอดอาหารเหนชด ล าไสแยกเปน 2 แขนงยาวไปถงสวนหลงของอณฑะ ventral sucker กลมขนาด 0.025 มลลเมตร ปกคลมดวยหนามขนาดเลกจ านวนมาก อณฑะอนเดยว รปรางกลมอยตรงสวนกลางหลงของตว รงไขกลม vitelline follicles กระจายอยสวนทาย ไข : รปไข ไหลมองเหนไมชด มฝาทปลายขางหนง ขนาด 31x16 ไมโครเมตร วฏจกรชวต หอยทเปนโฮสตตวกลางตวทหนง ไดแก Melanoides tuberculata, Sternomelania newcombi โฮสตตวกลางตวทสอง ไดแก ปลา Mugil dussumieri, Clarias batrachus, Arius manillensis, Ophicephalus striatus, Gerris kapus, Cirrhina reba, Labeo bata, Puntius sarana, Puntius chola, Nandus nandus 5. Stellanchasmus falcatus รปรางลกษณะ ตวเตมวย : รปเรยวหรอรปรางเหมอนลกแพรขนาด 0.484x0.246 มลลเมตร มหนามปกคลมผวตลอดตว oral sucker อยเกอบปลายสดขนาด 0.042x0.049 มลลเมตร คอหอยสน ล าไสแยก

49

เปน 2 แขนงยาวไปตามดานขางถงขอบหนาของอณฑะ ventral sucker เลก ขนาด 0.035x0.033 มลลเมตร มหนามขนาดเลก 2 กลม ม expulsor อยทางซายของ ventral sucker อณฑะม 2 อน ไข : รปรขนาด 22.5 x11.4 ไมโครเมตร ปลายขางหนงมฝา วฏจกรชวต โฮสตตวกลางตวทหนง คอ หอย Stenomelain newcombi, Thiara granifera mauiensis โฮสตตวกลางตวทสอง คอ ปลา Mugil dussumieri, Mugil cephalus, Anabus testudineus, Liza menada, Acanthogobius flavimanus, Dermogenys pusillus

รปท 19 ลกษณะตางๆของพยาธใบไม Heterophyes heterophyes, Haplorchis taichui, Haplorchis yokogawai, Haplorchis pumilio และ Opisthorchis viverrini C = ceca; E = egg; GP = genital pore; GS = genital sucker; O = overy; OS = oral sucker; S = spine; SR = seminal receptacle; SV = seminal vesicle; T = testis; TS = tegumentary spine; V = vitelline gland; VGS = ventrogenital sucker; VS = ventral sucker (วนชย มาลวงษ และคณะ, 2544)

50

งานวจยทเกยวของ Srisawangwong และคณะ (1997) ไดรวบรวมปลาน าจดหลายชนดจากแหลงธรรมชาตในเขตขอนแกน น ามาตรวจหาเมตาเซอรคาเรย พบวา ในปลาทกชนดโดยเฉพาะอยางยง ปลา Hampala dispar จะพบ Haplorchis taichui นอกจากนยงพบ H. pumilio, Centrocestus formosanus และ Opisthorchis viverrini

Sukontason และคณะ (1999) ไดท าการศกษาพยาธใบไมระยะเมตาเซอรคาเรยในปลากลม Cyprinoid ท Ban Pao จงหวดเชยงใหม ท าการศกษาระหวางเดอน กรกฎาคม 1996 –พฤษภาคม 1997 พบการตดเชอพยาธใบไม Opisthorchis viverrini และพยาธใบไมล าไสขนาดเลกในกลม Heterophyidae ไดแก Centrocestus sp., Haplorchis pumilio and Haplorchis taichui ในปลา 9 ชนดในกลม Cyprinoid โดยพบวาปลา Puntius leiacanthus มการตดเชอ Haplorchis taichui มากทสด 182 เมตาเซอรคาเรย/ปลาตวเดยว Puntius orphoides มการตดเชอ Opisthorchis viverrini มากทสด 14 เมตาเซอรคาเรย/ปลาตวเดยว

Sukontason และคณะ (2001) ไดท าการศกษาปลาในวงศปลาตะเพยนโดยมรายงานวาพบตวออนระยะเมตาเซอรคาเรยไดมากในบรเวณหว หาง และกลามเนอ

Hernandez และคณะ (2003) ไดท าการศกษาความแตกตางทางลกษณะของ Centrocestus formosanus ในระยะทเปนตวออน โดยน าตวออนระยะเซอรคาเรยจากหอยน าจด Melanoides tuberculata ตวออนระยะเมตาเซอรคาเรยจากปลา Rivulus harti และ Synbranchus marmoratus และเตรยมลกออต เพอทจะท าใหตดเชอพยาธโดยการน าหอยทมการตดเชอมาเลยงในตปลา และน าลกออตใสเขาไปเพอใหตวออนระยะเซอรคาเรยไชเอาไปในลกออต ผลการทดลองพบวาพบการตดเชอพยาธใบไมชนด Centrocestus formosanus ในปลาบรเวณเหงอกปลา และพบในลกออตบรเวณ adipose tissue ซงลกษณะของ Centrocestus sp. จะมแตกตางตรงทจ านวนของ circumoral spines โดยพบวา Centrocestus formosanus มจ านวน circumoral spines 32 spines Centrocestus armatus มจ านวน circumoral spines 44 spines และ Centrocestus cuspidatus มจ านวน circumoral spines 36 spines ซงลกษณะของ spines จะเรยงตวกนเปนแถวสองแถว

Krailas และคณะ (2004) ไดท าการศกษาอตราการตดเชอพยาธใบไมในปลาน าจด ในบรเวณบอบ าบดน าเสยของโรงงานอตสาหกรรม ทจงหวดภเกต โดยท าการเกบตวอยางชวงเดอนเมษายน 2001 ถงเดอนเมษายน 2002 ในการตรวจหาพยาธใบไมในปลาน าจดผวจยไดมการแยกสวนตางๆของปลาออกเปน 5 สวน คอ เหงอก เกลด ครบอก ครบหลง ครบทอง ครบหาง จากการทดลองพบวาปลา Tilapia nilotica มอตราการตดเชอ 5.5% (7/128) โดยพบวาสวนของครบอก และ

51

ครบหลงมการตดเชอมากทสด 42.9% (3/7) และปลา Valamugil cunnesius มอตราการตดเชอ 97.7% (128/131) พบวาสวนของครบหลงมการตดเชอมากทสด 42.4% (1,887/4,455)

Kumchoo และคณะ (2005) ไดท าการศกษาเมตาเซอรคาเรยชนด Haplorchis taichui ของปลาน าจดในกลม Cyprinoid บรเวณจดส ารวจ 2 พนท ไดแก จดส ารวจท 1 วงแพนด า อ าเภอชมทอง จงหวดเชยงใหม จดส ารวจท 2 เขอนแมงด อ าเภอแมแตง จงหวดเชยงใหม ท าการศกษาเปนเวลา 1 ป ตงแตเดอนพฤศจกายน 2001 ถงเดอนตลาคม 2002 ผลการศกษาพบปลากลม Cyprinoid ทงหมด 617 ตว 15 ชนด เมอตรวจหาตวออนของพยาธใบไมระยะเมตาเซอรคาเรยซงเปนระยะตดตอพบการตดเชอปรสตสง 91.4% (266/290) และ 83.3% (274/327) ในบรเวณจดส ารวจท 1 และ 2 ตามล าดบ ซงจดส ารวจท 1 บรเวณชมทองมอตราการตดเชอปรสต และคาเฉลยความหนาแนนสงกวาบรเวณจดส ารวจท 2 บรเวณอ าเภอแมแตง นอกจากนเมอศกษาอวยวะของปลาทพบตวออนของพยาธระยะเมตาเซอรคาเรยมความหนาแนนมากทสด อยบรเวณกลามเนอ รองลงมาคอ สวนหว นอกจากนยงพบปลากลม Cyprinoid มการตดเชอพยาธใบไม เชนพบพยาธใบไมชนด H. pumilio และCentrocestus formosanus

Nguyen และคณะ (2007) ไดท าการสมเลอกฟารมเลยงปลาส าหรบเปรยบเทยบ wild fish จากพนทเดยวกน ปลาทเพาะเลยงทง 852ตว จาก 4 อ าเภอถกเกบรวบรวมและตรวจสอบโดยการยอยดวย pepsin เพอตรวจสอบการตดเชอ ในปลาดกพบวามความหนาแนนของเมตาเซอรคาเรยเปน 2.6% โดยม Haplorchis pumilio เปน 0.7% และความหนาแนนของเมตาเซอรคาเรยใน wild fish เปน 30.6% โดยม H. pumilio (2.8%) และ Procerovum sp. (5.6%) และ Opisthorchis viverrini เปน 1.9% และไมพบเมตาเซอรคาเรยในปลาชอนทเพาะเลยง ถงแมจะมความหนาแนนของเมตาเซอรคาเรยอย 10.3% แตเปนการรายงานครงแรกทพบพยาธใบไมชนด H. pumilio, Procerovum sp. และ O. viverrini ในปลาทประเทศเวยดนาม

Elsheikha และคณะ (2008) ไดท าการศกษาการตดเชอ และความชกในฤดกาลตางๆ ของพยาธใบไมกลม Heterophyid ระยะเมตาเซอรคาเรยทพบในปลาน ากรอย ท าการทดลองเปนเวลา 12 เดอน ระหวางเดอนมถนายน 2006 ถง เดอนพฤษภาคม 2007 บรเวณทะเลสาบ Manzala ประเทศอยปต จากตวอยางปลาจ านวน 832 ตว แบงไดเปน 5 ชนด คอ Mugil cephalus, Mugil capito, Mugil auratus, Tilapia nilotica และ Tilapia zilli พบอตราการตดเชอทงหมดรอยละ 23.2 จ าแนกตวออนพยาธระยะเมตาเซอรคาเรย โดยใชวธ Compression method และ Artificial digestion method และน าไปตรวจสอบตวเตมวยจากการตดเชอในลกสนขเปนเวลา 2 สปดาห สามารถจ าแนกพยาธโดยใชลกษณะทางสณฐานวทยาได 6 ชนดพนธ ไดแก Heterophyes heterophyes, Heterophyes aequalis,

52

Pygidiopsis genata, Phagicola sp., Haplorchis sp. และ Stictodora sp. พบวา H. heterophyes มอตราการตดเชอมากทสด คดเปนรอยละ 56 ส าหรบการตดเชอซงศกษาตามฤดกาล พบการตดเชอ Heterophyid สงสดในฤดรอน คดเปนรอยละ 38.2 รองลงมาคอ ฤดใบไมผล คดเปนรอยละ 26.6 ฤดใบไมรวง คดเปนรอยละ 19.3 และพบนอยทสดในฤดหนาว คดเปนรอยละ 8.7 ถอไดวาฤดกาลเปนปจจยทส าคญตอการตดเชอ และความชกของตวออนระยะเมตาเซอรคาเรยของพยาธ Heterophyid

Han และคณะ (2008) ไดท าการศกษาตวออนพยาธใบไมระยะเมตาเซอรคาเรยชนด Centrocestus formosanus ในปลาตะเพยนทราย ประเทศลาว พบวา Centrocestus formosanus จะมลกษณะของ circumoral spines เปน 2 แถวรอบปาก มจ านวน circumoral spines 32 spines seminal vesicle ยาว ovary เปนแบบ oval-shaped excretory bladder เปนแบบ X-shaped

Sato และคณะ (2009) ไดท าการศกษาพยาธใบไมตบ และล าไสขนาดเลกทกระจายตวอยทเอเชยตะวนออกเฉยงใต โดยใชวธ nuclear DNA-based PCR targeting ribosomal DNA ITS region เพอจดจ าแนกพยาธใบไมตบ และพยาธใบไมล าไส พบวา primer ITS 1 สามารถแยกพยาธใบไม Opisthorchis viverrini, Clonorchis sinensis, Haplorchis pumilio and Haplorchis taichui โดยมแถบทเกดขนคอ 800, 820, 1250 และ 930 pb ตามล าดบ สวน primer ITS 2 ไมสามารถจ าแนก Opisthorchis viverrini, Clonorchis sinensis และ Haplorchis pumilio เพราะมล าดบของแถบทเทากนคอมขนาดประมาณ 380-390 bp แต Haplorchis taichui มขนาด 530 pb จงสามารถแยกออกจาก Opisthorchis viverrini, Clonorchis sinensis และ Haplorchis pumilio ได

Skov และคณะ (2009) ไดท าการศกษาการตดเชอพยาธใบไมในกลม Heterophyid จากหอยน าจด และปลาน าจด ทางตอนเหนอของประเทศเวยดนาม ระหวางเดอนธนวาคม 2004 ถงเดอนมนาคม 2005 พบการตดเชอตวออนของพยาธใบไมระยะเซอรคาเรยในหอยน าจด Melanoides tuberculata จากการศกษาโดยดจากลกษณะทางสณฐานวทยาสามารถจ าแนกตวออนระยะเซอรคาเรยไดเปน 3 ชนด ซงจดอยในกลมของ Parapleurophocercous cercaria และพบตวออนระยะเมตาเซอรคาเรยของพยาธใบไมชนด Haplorchis taichui, Haplorchis pumilio และ Procerovum sp. ในปลาเกลดเงน และปลายสก แตไมมลกษณะทางสณฐานวทยาใดทสามารถบอกไดวาตวออนระยะเซอรคาเรยในหอยน าจดเปนชนดเดยวกนกบตวออนระยะเมตาเซอรคาเรยทพบไดในปลาน าจด ผวจยจงน าวธทาง molecular เทคนค PCR และ Sequencing ribosomal DNA (ITS2 region) มาจ าแนกชนดของตวออนพยาธระยะดงกลาว พบวาตวออนเซอรคาเรยชนด A มความสมพนธกบตวออนระยะเมตาเซอรคาเรย และระยะเตมวยของ Haplorchis pumilio 100% ตวออนเซอรคาเรยชนด

53

B มความสมพนธกบตวออนระยะเมตาเซอรคาเรยของ Procerovum sp. แตไมพบ Sequence ใดทตรงกบ Haplorchis pumilio จากหลกฐานขอมลทาง molecular แสดงใหเหนวามการสงผานตวออนของพยาธใบไมระยะเซอรคาเรยจากหอยน าจด เขาสปลาน าจด ซงเปนระยะตดตอในคนทมอปนสยในการบรโภคปลาดบ

Van และคณะ (2009) ไดท าการจ าแนกพยาธ Haplorchis pumilio และ Haplorchis taichui โดยใชล าดบเบสในต าแหนง Internal transcribed spacer-2 (ITS2) และมการน าตวอยางจากประเทศไทยมาเปรยบเทยบ ซงผวจ ยไดท าการเกบตวอยางพยาธในแตละระยะของวงชวต (cercaria, metacercaria, adult) จากประเทศเวยดนาม และน ามาจ าแนกชนดของพยาธโดยวธทางสณฐานวทยา โดยการเกบตวอยาง cercaria จากหอยน าจด (Melanoides tuberculata) ในจงหวด Nam Dinh เกบตวอยาง metacercaria จากปลา และเกบตวอยาง adult จากการตกตะกอนจากสงทอยในล าไสของโฮสตสดทาย หลงจากนนน าตวอยางมาศกษาทางชวโมเลกลพบวาจากการจ าแนกดวยลกษณะทางสณฐานวทยา และศกษาทางชวโมเลกลใหผลเหมอนกนคอพบ Haplorchis pumilio และ Haplorchis taichui จากการศกษาทางชวโมเลกลพบวา Haplorchis taichui จะมความยาวล าดบเบสอยท 358-441 bp และ Haplorchis pumilio มความยาวล าดบเบสอยท 288-291 bp Woon-Mok และคณะ (2009) ไดท าการทดลองโดยรวบรวมปลาน าจด 307 ตว 31ชนด จาก 5 ภมภาคในการบรหารของภาคปกครองตนเองมณฑลกวางส (Fusui - Xian, Mashan - Xian, Nanning City, Yangsuo County, และ Binyang - Xian) ตงแตเดอนกรกฎาคม 2003 ถงสงหาคม 2004 จากนนวดความยาวและ น าหนกตามชนดและระบชนดพนธปลา บดเนอปลาบดผสมกบน ายอยเทยมแลว กรองดวย ตาขายขนาด 1 × 1 มลลเมตรและลางดวยน าเกลอ 0.85% แลวตรวจสอบภายใต stereomicroscope พบวา ไมพบเมตาเซอรคาเรยในปลาทไดจาก Fusui-xian สวนปลาจาก Mashan-xian และ ในตลาด Nanning พบเมตาเซอรคาเรย 3 ชนด คอ Haplorchis taichui, Haplorchis pumilio, และ Centrocestus formosanus ในปลาจาก Yangshuo พบ Metagonimus yokogawai, Clonorchis sinensis และ Echinochasmus perfoliatus และในปลาจาก Binyang-xian พบ H. pumilo และ C. sinensis วราภรณ นอยโขง และคณะ (2010) ท าการศกษาความหลากหลายของชนดปลา และสภาวะการตดพยาธของปลาในบรเวณเขอนแควนอย บ ารงแดน จงหวดพษณโลก มวตถประสงคเพอเปนการเฝาระวงผลกระทบดานนเวศวทยาทเกดจากการสรางเขอน การศกษาอยในชวงเดอน กนยายน และเดอน พฤศจกายน พ.ศ. 2551 โดยใชขายดกปลา และมสถานเกบตวอยางทงสน 3 สถาน คอ สถานท 1 บรเวณสะพานแกงคนนา บานแกงคนนา ซงเปนจดทน าจะไหลเขาเขอน สถาน

54

ท 2 บาน าโจน จดเกบอยในบรเวณอางเกบน าของเขอนซงรบน ามาจากสถานท 1 และสถานท 3 บรเวณสวนแสนพรหม ซงเปนทน าไหลออกจากเขอน ปลาทพบจ าแนกไดเปน 5 อนดบ 6 วงศ 17 ชนด ไดแก อนดบ Cypriniformes (วงศ Cyprinidae และ วงศ Bagaridae) อนดบ Siluriformeds (วงศ Pangasiidae และวงศ Bagaridae) อนดบ Pleuronectiformes (วงศ Soleidae) อนดบ Synbranchiformes (วงศ Mastacembelidae) และอนดบ Perciformes (วงศ Channidae) การศกษาสภาวะการตดพยาธของปลา พบตวออนพยาธระยะตดตอ ทงสน 3 ชนด คอ Haplorchis taichui, Haplorchoides sp. และ Centrocestus canius ในปลาทงหมด 9 ชนด คอ ปลาตะเพยนทราย ปลาสรอยขาว ปลาสรอยลกกลวย ปลาซวควาย ปลากระมง ปลาซวครบแดง ปลาไสตนตา แดง ปลาไสตนตาขาว และปลาหนามหลง

Kaopiew และคณะ (2010) ไดท าการศกษาความชกของเมตาเซอรคาเรยในปลาตะเพยนขาว ปลากระสบ ปลากระมงและปลาสรอยขาว ในแมน าช 5 จดไดแก ต าบลฟาหยาด ต าบลโนนทราย ต าบลมวง ต าบลบงแก และต าบลผอฮ อ าเภอมหาชนะชย จงหวดยโสธร และพบวามเมตาเซอรคาเรยจากปลาในต าบลโนนทรายเทานน ทมอตราการการตดเชอสงถงรอยละ 46 โดยความหนาแนนของการตดเชอในปลาสรอยขาวมคาเฉลยของจ านวนเมตาเซอรคาเรยสงทสดถงคอ 267.23 เมตาเซอรคาเรยตอปลาหนงตว สวนปลากระสบ ปลาตะเพยนขาว มคาเฉลยเมตาเซอรคาเรยตอตว 79.22 และ 0.5 เมตาเซอรคาเรยตามล าดบ สวนปลากระมงไมพบเมตาเซอรคาเรย จากการแยกชนดของเมตาเซอรคาเรยในปลาสรอยขาวพบเมตาเซอรคาเรย Haplorchis pumilio เฉลย 0.92 เมตาเซอรคาเรยตอปลาหนงตว และเมตาเซอรคาเรยทไมสามารถระบชนดไดเฉลย 266.23 เมตาเซอรคาเรยตอปลาหนงตว สวน Metacercaria hasegawai พบสงสดในปลากระสบคอ 0.11 เมตาเซอรคาเรยตอปลาหนงตว

Nguyen และคณะ (2010) ไดท าการศกษาการตดเชอพยาธใบไมทสามารถตดตอจากสตวสคนโดยการกนปลาของฟารมแบบผสมทเลยงสตวปก และปลา ในเขตปกครอง Nghia Lac และ Nghia Phu จงหวด Nam Dinh ของประเทศเวยดนาม โดยตรวจหาจากไก และเปดซงเปนสตวรงโรค อยางละ 50 ตว ในแตละเขตการปกครองรวม 200 ตวพบมการตดเชอพยาธใบไมหลายชนดในไก 12% และในเปด 30% โดยรวมถงพยาธใบไม 2 ชนด คอ Centrocestus formosanus และ Echinostoma cinetochis โดยพบพยาธทง 2 ชนดในไก และพบพยาธชนด Echinostoma cinetochis เพยงชนดเดยวในเปด อตราการตดเชอของพยาธทง 2 ชนดในเปด และในไก คดเปน 12% และ 7% ตามล าดบ การตดเชอพยาธใบไมในฟารมเลยงปลาเกดจากการทหอย และปลาในฟารมไดรบมลของสตวปกเปนอาหาร

55

Thaenkham และคณะ (2011) ไดท าการศกษาวธทรวดเรว และถกตองแมนย าในการจดจ าแนกตวออนพยาธใบไมระยะเมตาเซอรคาเรย โดบพบวา Haplorchis taichui, H. pumilio, H. yokogawai, Procerovum varium, Stellantchasmus falcatus และ Centrocestus formosanus เปนพยาธใบไมล าไสในกลม heterophyid มการแพรกระจายอยในแถบทวปเอเชยโดยมปลาเปนโฮสตตวกลางตวท 2 (second intermediate host) พบตวออนระยะ metacercaria เปนระยะตดตอจากปลามาสคน จากการทตวออน ระยะ metacercaria ของพยาธใบไมทง 6 ชนดนมลกษณะทางสณฐานวทยาคลายกนมาก มกจะเกดความผดพลาดอยบอยๆ จงไดพฒนาการตรวจวนจฉยพยาธใบไม 6 ชนดในกลม heterophyid ในระยะ metacercaria ใหมประสทธภาพ และถกตองแมนย ามากขนโดยใชเทคนค PCR-restriction fragment length polymorphism (PCR-RFLP) จาก 28s ribosomal RNA gene เปน genetic marker และ Mball เปน restriction enzyme คณะผวจยเชอวาวธทพฒนาขนเปนวธทงาย รวดเรว แมนย า ในการตรวจวนจฉยพยาธในกลม heterophyid สามารถลดความผดพลาดในการตรวจวนจฉยดวยวธการตรวจจากลกษณะสณฐานวทยาของพยาธ วธนสามารถแยกตวออนพยาธใบไมระยะเมตาเซอรคาเรยไดอยาชดเจน และยงสามารถแยกตวออนพยาธใบไมระยะเมตาเซอรคาเรยทผสมกนออกจากกนไดอกดวย Wongmaneeprateep และคณะ (2013) ท าการส ารวจการตดเชอพยาธใบไมตบในหอยฝาเดยว และปลาในพนทรบน าเหนอเขอนอบลรตน ศกษาโดยเกบตวอยางในล าน าสาขา และอางเกบน าธรรมชาตจ านวน 7 สถาน จดท 1 ล าน าพอง จดท 2 อางเกบน าโสกรวก จดท 3 อางเกบน าหนองค จดท 4 หวยทรายขาว จดท 5 อางเกบน าหวยลอมไผ จดท 6 ล าน าพอง จดท 7 อางเกบน าหวยยางท าการตรวจหาเมตาเซอรคาเรยของพยาธใบไมตบ ดวยวธสองกลองจลทรรศนและดวยวธยอยดวยน ายอย pepsin ในตวอยางปลา และการตรวจหาเซอรคาเรยของเชอพยาธใบไมตบ ดวยวธการ cercarial shedding และยอยดวยวธใชน ายอย pepsin ในตวอยางหอย จากการเกบขอมลพบปลาทงสนจ านวน 15 วงศ 26 สกล 30 ชนด ไดแก วงศ Notopteridae 1 ชนด วงศ Cyprinidae 13 ชนด วงศ Cobitidae 2 ชนด วงศ Siluridae 1 ชนด วงศ Oryziidae 1 ชนด วงศ Belonidae 1 ชนด วงศ Symbranchidae 1 ชนด วงศ Pristolepidae 1 ชนด วงศ Ambassidae 1 ชนด วงศ Eleotrididae 1 ชนด วงศ Mastacembelidae 1 ชนด วงศ Anabantidae 1 ชนด วงศ Belontiidae 3 ชนด วงศ Channidae 1 ชนด และวงศ Tetraodontidae 1 ชนด และหอยจ านวน 2 วงศ 2 สกล 2 ชนด ไดแก วงศ Ampullariidae 1 ชนด และวงศ Viviparidae 1 ชนด ผลการตรวจหาการตดเชอ พบวา ไมมเมตาเซอรคาเรย และเซอรคาเรยของเชอพยาธใบไมตบในปลา และหอยทกตว

56

บทท 3

วธการด าเนนการศกษา

1. ส ารวจพนทศกษา ส ารวจพนทบรเวณเขอนปาสกชลสทธ เพอก าหนดจดส ารวจทจะท าการเกบตวอยางวดพกด

ดวย GPS Plus III (Garmin Taiwan) 2 . ก าหนดจดพนทส ารวจ

เกบตวอยางปลาน าจด ในบรเวณเขอนปาสกชลสทธ โดยการสมเกบปลาจากตลาดปลา และทาปลา ในแตละพนททกๆ 3 เดอน เปนเวลา 1 ป (ด าเนนงานตงแตเดอนมถนายน 2554 – พฤษภาคม 2555) ใชวธซอจากผขายทสามารถบอกแหลงทมาของตวอยางได ในแตละพนทตามเวลาและสถานการณทเหมาะสม เพอศกษาการตดเชอตวออนพยาธใบไมระยะเมตาเซอรคาเรยในปลาน าจด ทงหมด 11 จด (รปท 20) ดงน

จดท 1 วดเขาพระ ต.หนองบว อ.พฒนานคม จ. ลพบร จดท 2 ทาปลาเขาพระ ต.หนองบว อ.พฒนานคม จ. ลพบร จดท 3 บานมะนาวหวาน หม4 ต. มะนาวหวาน อ.พฒนานคม จ. ลพบร จดท 4 บานโคกสลง ต.โคกสลง อ.พฒนานคม จ. ลพบร จดท 5 ตลาดปลาชยบาดาล ต.ชยบาดาล อ.ชยบาดาล จ.ลพบร จดท 6 บานวสาหกจชมชน ต. มะกอกหวาน อ.ชยบาดาล จ.ลพบร จดท 7 บานมะกอกหวาน ต. มะกอกหวาน อ.ชยบาดาล จ.ลพบร จดท 8 บานมะนาวหวานจด 1 ต. มะนาวหวาน อ.พฒนานคม จ. ลพบร จดท 9 บานมะนาวหวานจด 2 ต. มะนาวหวาน อ.พฒนานคม จ. ลพบร จดท 10 บานแกงผกกด ต. แกงผกกด อ.ทาหลวง จ.ลพบร จดท 11 บานทาหลวง ต.ทาหลวง อ.ทาหลวง จ.ลพบร น าตวอยางปลาแชในถงแชเยนทนทแลวจดบนทกจดเกบตวอยางและน ากลบมาใสตเยนในชอง

แชแขง ของหองปฏบตการมหาวทยาลยศลปากร

56

57

รปท 20 แสดงสถานทเกบตวอยางปลา 11 จด บรเวณรอบเขอนปาสกชลสทธ

(แผนทเขอนปาสก. (2551). วนทคนขอมล 22 พฤษภาคม 2554. จาก http://maps.google.co.th/maps)

จดท 1 วดเขาพระ ต.หนองบว จดท 2 ทาปลาเขาพระ ต.หนองบว จดท 3 บานมะนาวหวาน หม 4 ต.มะนาวหวาน จดท 4 บานโคกสลง ต. โคกสลง จดท 5 ตลาดปลาชยบาดาล ต. ชยบาดาล จดท 6 บานวกจชมชน ต. มะกอกหวาน จดท 7 บานมะกอกหวาน ต. มะกอกหวาน จดท 8 บานมะนาวหวานจด 1 ต. มะนาวหวาน จดท 9 บานมะนาวหวานจด 2 ต. มะนาวหวาน จดท 10 บานแกงผกกด ต. แกงผกกด จดท 11 บานทาหลวง ต. ทาหลวง

ดานตะวนตก ดานตะวนออก

1

1 2

2

8 3

9 4

7

10

5 6 11

58

3. วดขนาดความกวาง ความยาวของปลา และชงน าหนก น าปลาตวอยางทไดมาแยกชนดตามจดเกบตวอยาง น าไปชงน าหนกโดยใชเครองชงแบบ

ละเอยด วดขนาดความกวางและความยาวของตวปลาโดยใชไมบรรทด ขนาด 12 นว หรอ เวอเนยคาลเปอร วดความยาวล าตว (total length) โดยวดจากปากไปจนถงปลายหาง และความกวาง (body depth) โดยวดจากสวนทกวางทสดของล าตวปลาจากขอบล าตวดานหนงไปยงขอบล าตวอกดานหนง (รปท21) ท าการจดบนทกน าหนก และขนาด ของปลา

รปท 21 การวดขนาดของปลา 1: ความยาวล าตว (total length), 2: ความกวาง (body depth)

2

1

59

4. ตรวจสอบชนดของปลาน าจดตามลกษณะทางสณฐานวทยา (ชวลต วทยานนท, 2547) ขนาดของปลาจะใชความยาวล าตวหรอความยาวมาตรฐาน (standard length) ซงวดจากปลาย

จะงอยปากไปจนถงปลายสดโคนครบหาง ลกษณะของล าตวสามารถบอกถงกลมปลาได เชน รปรางแบนขางหรอแบนราบ ทรงกระบอกยาวหรอปอมสน ไปจนถงรปรางแบบง ปลาบางชนด เชน กลมปลาเนอออนมทงรปรางแบนราบทสวนหว แตแบนขางทสวนของล าตว กลมปลาลนหมารปรางแบนขาง แตมนวายน าโดยเอาดานใดดานหนงลงขนานกบพน และมตาทยายมาอยดานเดยวกนทงสองขาง

ล าตวของปลาสวนใหญยงหอหมดวยเกลดปลา ซงเกดจากผวหนงชนใน เกลดปลาทวไปจะโตไปพรอมกบขนาดของปลาและมความสมพนธกบการเจรญเตบโต

ลกษณะของหางใชในการจดจ าแนกชนดของปลาแตละกลม โดยดจากรปราง และลกษณะของปลายหาง

5. ท าการตรวจหาการตดเชอตวออนพยาธใบไมระยะเมตาเซอรคาเรยในปลา ดวยวธ Compression method (รปท 22) ดงตอไปน

5.1 ผาตดกลามเนอสวนตางๆ คอ กลามเนอใตครบหลง กลามเนอใตครบทอง กลามเนอใต ครบอก กลามเนอใตครบหาง เกลด และเหงอก

5.2 วางลงบนแผนกระจก ขนาด 4-6 นว หยดน าเกลอลงบนเนอเยอ 1-3 หยด เพอไมใหเนอเยอแหง เพราะอาจท าใหตวออนของพยาธใบไมตายได จากนนใชกระจกอกแผนปดทบลง

ไป กดใหแบนแลวน าสวนตางๆ ของปลาไปตรวจหาตวออนพยาธใบไมระยะเมตาเซอรคาเรย ภายใตกลอง stereomicroscope

5.3 จดบนทกผล อวยวะสวนทพบตวออนพยาธใบไมระยะเมตาเซอรคาเรย 5.4 บนทกภาพตวออนพยาธใบไมระยะเมตาเซอรคาเรย ทพบในแตละสวนภายใน

ตวปลาดวยกลองถายภาพ ภายใตกลอง stereomicroscope

60

รปท 22 การตรวจหาการตดเชอตวออนพยาธใบไมระยะเมตาเซอรคาเรยในปลา ดวยวธ Compression method

6 การจ าแนกชนดตวออนระยะเมตาเซอรคาเรย ภายใตกลองจลทรรศนแบบธรรมดา ดงน

6.1. วดขนาดตวออนระยะเมตาเซอรคาเรย - น าหยดน าทมตวออนระยะเมตาเซอรคาเรยมา ผสมกบ 10 % formalin อตราสวน 1:1 แลวหยดลงบนสไลด ปดดวยกระจกปดสไลด

- น ามาวดขนาดภายใตกลองจลทรรศนดวย ocular micrometer และ stage micrometer - วาดภาพรปรางลกษณะตวออนระยะเมตาเซอรคาเรย ภายใตกลองจลทรรศน camera lucida - ศกษารปรางลกษณะ และอวยวะภายในตวออนระยะเมตาเซอรคาเรย หลงจากนนท าการศกษารปรางลกษณะ และอวยวะภายในของตวออนระยะเมตาเซอรคาเรย

ภายใตกลองจลทรรศน ดวยวธการท าสไลดแบบชวคราว และแบบถาวร ศกษาลกษณะโครงสราง

ภายนอกของตวออนพยาธระยะเมตาเซอรคาเรยภายกลองจลทรรศนอเลกตรอนแบบสองกราด (SEM)

ยนยนชนดของตวออนพยาธระยะเมตาเซอรคาเรยดวยวธทาง Molecular method

6.2. ศกษารปรางลกษณะ และอวยวะภายในตวออนระยะเมตาเซอรคาเรย 1) แบบชวคราว (non-permanent slide)

- น าตวออนระยะเมตาเซอรคาเรย วางบนสไลด และหยดน าเกลอ 1 หยด บนตวออนปดแผน กระจกปดสไลด ผนงหมตวออนบางจะแตกออกเอง และถาผนงหมตวออนหนา ตองใชเขมเขย

61

ใหผนงหมแตก ตวออนจะเคลอนไหวออก - ยอมส 0.5% neutral red (เจอจางดวยน ากลน 1:10) ดวยวธ irrigate คอ หยดสขางๆแผนกระจกปดสไลดทขอบดานหนงแลวใชกระดาษซบน าออกอกดานหนง เพอใหสทหยดลงไปไหลเขาไปแทนทน าเดม ทงไวประมาณ 2-3 นาท

- น ามาศกษาใตกลองจลทรรศน และวาดภาพรปรางลกษณะภายใตกลองจลทรรศน cameralucida 2) การท าสไลดถาวรของพยาธ (permanent slide)

การท าสไลดถาวรของพยาธเปนการเกบรกษาตวอยางบนสไลดดวยการรกษาสภาพเนอเยอดวย Bouin’s fluid และการยอมส Semichon’s acetic carmine และ Fast green มหลายขนตอน ดงน - น าตวออนพยาธทไดมาลางสงสกปรกออกดวยน าเกลอ (0.89% NaCl) ใหสะอาด - เลอกตวออนพยาธทสมบรณ มาวางบนกลางแผนสไลด - น าสไลดตวออนพยาธมารกษาสภาพเนอเยอดวย Bouin’s fluid นาน 15 นาท – 2 ชวโมง - น าตวออนพยาธมาลางน ายารกษาเนอเยอออกดวย 70% alcohol แชทงไว - เปลยนน ายาหลายๆครง จนกวา 70% alcohol จะใส - น าตวออนพยาธมายอมส Semichon’s acetic carmine (เจอจางดวยน ากลน 1:10) แชทงไว 1

ชวโมง - ลางสออกดวย 70% alcohol จ านวน 2 ครงๆละ 30 นาท - น ามาลางสสวนเกนออก ดวย acid alcohol สงเกตตวพยาธจะใส ตดสชมพออน อวยวะภายใน

ทบแสงตดสแดงเขม - เปลยนมาแชใน 70% alcohol จ านวน 2 ครงๆละ 30 นาท - น าตวพยาธมายอมสทบดวย 0.2 % fast green นาน 10-20 วนาท สงเกตเหนสเขยวตดขางๆตว

พยาธ - ลางสออกดวย 95% alcohol นาน 30 นาท - เปลยนมาแชใน absolute alcohol จ านวน 2 ครงๆละ 30 นาท - 1 ชวโมง - เปลยนมาแชใน absolute alcohol : xylene (1:1) นาน 30 นาท - เปลยนมาแชใน xylene จ านวน 2 ครงๆละ 10 นาท - น าตวพยาธมาวางบนกลางสไลด หยด DPX mouting ปดทบดวยกระจกปดสไลด

62

7 การจ าแนกชนดตวออนระยะเมตาเซอรคาเรยภายใตกลองจลทรรศนแบบสองกราด (SEM) ตาม วธ conventional scanning electronmicropic ดงน - Fix ตวออนระยะเมตาเซอรคาเรยใน 2.5% glutaradehyde ใน 0.1 M sodium cacodylate buffer (containing calcium acetate) pH 7.2 ท 4 ◦C อยางนอย 2 ชวโมง - ลาง 3 ครงดวย 0.1 M sodium cacodylate buffer (containing calcium acetate) pH 7.2 - จากนน fix ใน 1% osmium tetroxide (OsO4) ใน 0.1 M sodium cacodylate buffer (containing calcium acetate) pH 7.2 ท 4 ◦C อยางนอย 1-2 ชวโมง - ลางดวยน ากลน 3 ครงๆ 10 นาท - ดงน าออกจากเซอรคาเรย (dehydrate) ดวย ethanol 50%, 70%, 80%, 90%, 95% alcohol และ absolute alcohol ใชเวลาขนตอนละ 10 นาท - น าเมตาเซอรคาเรยไปท าใหแหงโดยเครอง critical point drying (CPD) (Palaron CPD 7501, UK) - หลงจากนนน า specimens มาวางลงบน stub แลว coat ดวยทอง ในเครอง ion sputter (Palaron SC7640 SEM Sputter Coater) ท 10-15 mA ประมาณ 4 นาท - น า specimens มาตรวจดดวยกลองจลทรรศนอเลกตรอนแบบสองกราด (Scaning Electron Microscope, SEM) (Camscan MX 2000, UK) - บนทกภาพ

- จ าแนกชนดของพยาธ โดยตรวจสอบจากลกษณะรปรางภายนอก

8 การจ าแนกชนดตวออนพยาธระยะเมตาเซอรคาเรยโดยวธทาง Molecular เพอใชในการยนยนชนดพนธของพยาธทผานการตรวจสอบ และจดจ าแนกชนดดวยลกษณะทางสณฐานวทยา โดยมขนตอนดงตอไปน

8.1 การสกดดเอนเอจากเมตาเซอรคาเรย (genomic DNA extraction) ดวย DNeasy Blood Tissue Kit (QIAGEN, Germany)

-น าเมตาเซอรคาเรยจ านวน 20 เมด ทเกบไวใน 95% alcohol น ามาปนเหวยงดวยความเรวรอบ 10,000 rpm 10 นาท เพอปนตกเมตาเซอรคาเรย และ air dry เปนเวลา 5 นาท

63

-เตม Buffer ATL 180 l ลงใน microcentrifuge tube -เตม 20 l Proteinase K น าไป incubate ใน water bath ทอณหภม 56°c เปนเวลา 3 ชวโมง -เตม Buffer AL 200 l น าไป vortex และเตม absolute ethanol 200 l -ดดสารละลายจาก microcentrifuge tube ใสลงใน column น าไปปนเหวยงดวยความเรวรอบ 8,000 rpm เปนเวลา 1 นาท น าสารละลายใน collection tube ทผาน column ทง -เตม Buffer AW1 150 l น าไปปนเหวยงดวยความเรวรอบ 8,000 rpm เปนเวลา 1 นาท น า สารละลายใน collection tube ทผาน column ทง -เตม Buffer AW2 500 l น าไปปนเหวยงดวยความเรวรอบ 12,000 rpm เปนเวลา 3 นาท น า สารละลายใน collection tube ทผาน column ทง -เปลยนยาย column ใสลงใน 1.5 ml microcentrifuge tube และเตม Buffer AE 100 l ทงไว 3 นาท น าไปปนเหวยงดวยความเรวรอบ 12,000 rpm 3 นาท เพอให genomic DNA ผาน column ลงมายง microcentrifuge tube -น า microcentrifuge tube ทบรรจ genomic DNA ทไดจากการสกดผาน column เกบรกษาใน อณหภม -20°c เพอน าไปใชในการศกษาขนตอไป 8.2 การท าปฏกรยาสายลกโซ (Polymerase Chain Reaction หรอ PCR) ท าปฏกรยาปรมาตรรวม 50 l - genomic DNA 2 l -10x Buffer A 5 l - 50 mM MgCl2 2.5 l - 10 mM dNTP 0.5 l - Taq polymerase 0.5 l - Forward primer 2.5 l - Reverse primer 2.5 l - ddH2O 32.5 l

64

โดย primer ทใชในการทดลองน เปน primer ในสวน Internal transcribed spacer (ITS) ทมระดบความผนแปรนอย สามารถจ าแนกความสมพนธของชนดพนธทมสายววฒนาการทใกลเคยงกน และถกพฒนาขนมาเพอใชในการแยกชนดของปรสต primer ทใชถกออกแบบมาจากความแตกตางของล าดบเบส ของพยาธในวงศ Opisthorchoidea และวงศ Heterophyidae (Sato et al., 2009)

ITS1-F: 5´-GTA TGC TTC GGC AGC TCG ACC GG-3´ ITS1-R; 5´-GGC TGC GCT CTT CAT CGA CAC ACG-3´ ITS2-F: 5´-CTT GAA CGC ACA TTG CGG CCA TGG G-3´ ITS2-R: 5´-GCG GGT AAT CAC GTC TGA GCC GAG G-3´ การท าปฏกรยาสายลกโซทอณหภมตอไปน Preheat Temperature 94°c 4 นาท Denaturing Temperature 94°c 1 นาท Annealing Temperature 60°c 30 วนาท Extension Temperature 72°c 2 นาท Final Extension 72°c 10 นาท จ านวน 40 รอบ ดวย thermocycler (Sato et al., 2009)

8.3 วเคราะหผลดวย agarose gels electrophoresis -เตรยมอปกรณส าหรบท า agarose gels electrophoresis -ชง agarose 1.5 กรม ใสลงใน 1X TAE buffer 100 ml -น าไปอนจน agarose ละลายเปนเนอเดยวกน แลวเทลงในถาดเตรยมเจล -เสยบ comb ลงบน agarose gel ทงไว 15-30 นาท แลวดงออก -น าเจลทแขงตววางลงใน tank electrophoresis และเท 1X TAE buffer ลงใหทวมเจล -น า PCR product ทไดใสลงในชอง เปรยบเทยบกบ standard marker (1 Kb Plus DNA

Ladder) run ดวยกระแสไฟฟา 100 โวลต เปนเวลา 30 นาท

65

8.4 การเตรยมตวอยางเพอแยก DNA โดยวธ electrophoresis -น า loading dye 1 l ผสมกบ standard marker 2.5 l บนแผน parafilm แลวหยดลงใน ชองของ agarose gel -น า loading dye 1 l ผสมกบ sample PCR product 5 l บนแผน parafilm แลวหยดลงใน ชองของ agarose gel 8.5 การยอมแถบ DNA ดวย 2% ethidiumbromide -น าแผนเจลออกจากถาดไปแชใน 2% ethidiumbromide เปนเวลา 5 นาท -ลางสออกดวยน ากลน 10 นาท 8.6 วเคราะหผลแถบ DNA บนแผน agarose gel โดยใช UV transilluminator (VILBER LOURMAT, Ecx-15.M) และ gel documentation (fujifilm, thermal imaging system FTI-500)

9. วเคราะหผลการทดลอง 9.1 การวเคราะหผลลกษณะทางสณฐานวทยาของปลา ท าการจ าแนกชนดปลาน าจด ตามการจ าแนกของ ชวลต วทยานนท (2547) ในบรเวณจดส ารวจ 11 จด ท าการทดสอบทางสถตเบองตน (ความกวางเฉลย และความยาวเฉลย ) เพอแสดงความแตกตาง ขนาดของปลาในแตละพนท 9.2 ศกษาอตราการตดเชอตวออนพยาธใบไมระยะเมตาเซอรคาเรย เรมจากการน าจ านวนปลาทเกบมาไดหาเปอรเซนตการตดเชอตวออนพยาธใบไมระยะเมตาเซอรคาเรยทตรวจพบในปลา จากนนท าการเปรยบเทยบความหนาแนนของจ านวนประชากรปลาและตวออนพยาธใบไมระยะเมตาเซอรคาเรย 9.3 จ าแนกชนดตวออนพยาธใบไมระยะเมตาเซอรคาเรยตามลกษณะทางสณฐานวทยา และตรวจสอบชนดพนธดวยวธทางโมเลกล

66

บทท 4

ผลการศกษา การส ารวจปลาเพอครวจสอบความสามารถเปนโฮสตตวกลางตวท 2 ของพยาธใบไม ก าหนดพนทเกบตวอยางปลา ก าหนดพนทเกบตวอยางโดยก าหนดจดเกบตวอยางกระจายรอบอางเกบน าบรเวณเขอนปาสกชลสทธ (รปท 23) 11 จดส ารวจ ดงน ดานทศตะวนออกของอางเกบน า 4 จด และดานทศตะวนตก 7 จด เกบขอมลพกดของพนททง 11 จดส ารวจ (ตารางท 1)

รปท 23 สถานทเกบตวอยางปลา 11 จดส ารวจ บรเวณรอบอางเกบน าเขอนปาสกชลสทธ (แผนทเขอนปาสก. (2551). วนทคนขอมล 22 พฤษภาคม 2554.

จาก http://maps.google.co.th/maps)

ดานตะวนออก ดานตะวนตก

1 2

3

4

7

8

5 6 11

10

9

66

67

ตารางท 1 สถานทเกบตวอยางปลาดานทศตะวนตกและทศตะวนออกรอบเขอนปาสกชลสทธ ดานทศตะวนตกของเขอน ดานทศตะวนออกของเขอน

อ าเภอพฒนานคม จ. ลพบร จดท 1 วดเขาพระ ต.หนองบว N 14๐ 54' 41.3" E 101๐ 03' 22.2" Alt. 48 m. (UTM 1649424 47P 0721156) จดท 2 ทาปลาเขาพระ ต.หนองบว N 14๐ 53' 30.5" E 101๐ 63' 30.3" Alt. 47 m (UTM 1647253 47P 0721409) จดท 3 บานมะนาวหวาน หม4 ต. มะนาวหวาน N 14๐ 55' 8.4" E 101๐ 02' 40.6" Alt. 48 m (UTM 1650246 47P 0719904) จดท 4 บานโคกสลง ต.โคกสลง N 14๐ 59' 07.2" E 101๐ 01' 39.7" Alt. 27 m. (UTM 1657575 47P 0718013) อ าเภอชยบาดาล จ.ลพบร จดท 5 ตลาดปลาชยบาดาล ต.ชยบาดาล N 15๐ 04' 16.6" E 101๐ 04' 10.4" Alt. 57 m. (UTM 1667121 47P 07222435) จดท 6 บานวสาหกจชมชน ต. มะกอกหวาน N 15๐ 03' 35.5" E 101๐ 02' 53.2" Alt. 63 m. (UTM 1666920 47P 0720125) จดท 7 บานมะกอกหวาน ต. มะกอกหวาน N 15๐ 03' 32.2" E 101๐ 03' 26.5" Alt. 46 m. (UTM 1665747 47P 0721135)

อ าเภอพฒนานคม จ. ลพบร จดท 8 บานมะนาวหวาน 1 ต. มะนาวหวาน N 15๐ 04' 16.6" E 101๐ 04' 10.4" Alt. 57 m. (UTM 1652499 47P 0723755) จดท 9 บานมะนาวหวาน 2 ต. มะนาวหวาน N 14๐ 58' 11.8" E 101๐ 04' 47.4" Alt. 47 m. (UTM 1655917 47P 0723638) อ าเภอทาหลวง จ.ลพบร จดท 10 บานแกงผกกด ต. แกงผกกด N 15๐ 00' 06.0" E 101๐ 04' 45.2" Alt. 51 m. (UTM 1659430 47P 0723663) จดท 11 บานทาหลวง ต.ทาหลวง N 15๐ 03' 28" E 101๐ 05' 37.6" Alt. 49 m. (UTM 1665642 47P 0725041)

68

การจดจ าแนกชนดพนธปลา การศกษาในครงนน าปลาตวอยางทสมเกบมาไดจดจ าแนกชนดพนธ โดยการศกษาลกษณะ

สณฐานวทยาของปลาน าจด ตรวจสอบจากรปราง และอวยวะตางๆของปลา เชน ครบทอง ครบหลง

ครบหาง และเกลด เปนตน หลงจากนนน าไปตรวจหาระยะเมตาเซอรคาเรยของพยาธใบไม ตวอยาง

ปลาทน ามาศกษาน ามาเฉพาะปลามเกลดขาวไดปลาตวอยางทงหมด จ านวน 789 ตว สามารถจ าแนกได

10 วงศ 23 สกล 25 ชนดพนธ (ตารางท 2) ดงน

Family 1 Ambassidae พบ 1 สกล คอ : Genus Parambassis พบ 2 ชนดพนธ ไดแก 1. ชอทองถน : ปลากระจก แปนแกว แวน (ภาคเหนอ) คาบของ (อสาน) ชอวทยาศาสตร : Parambassis siamensis Fowler, 1937 เกบตวอยางปลาได 10 ตว ลกษณะรปราง : ล าตวแบนดานขางมาก หวโต ตาโต มเกลดเลก รปรางคอนไปทางสเหลยม ตว

ใสจนเหนโครงกระดก แตสวนทองมสเงนวาวหรอสขาว ทบรเวณเหนอครบอกมแตมสคล าจางๆ ครบใสมขอบสคล า อยรวมกนเปนฝงใหญในแหลงน านง มรายงานถนอาศยในแมน าทกภาคของประเทศไทย ตงแตแมน าแมกลอง ดานตะวนตกของประเทศไทย จนถงแมน าโขง ดานตะวนออกของประเทศไทย (รปท 24A) ขนาดและน าหนกเฉลย ของตวอยางปลาทน ามาศกษา

ขนาด (body) : 4.55 cm. (3.8 - 6 cm.) X 11.97 cm. (10.3 -13.5 cm.) น าหนก (weight) : 27.31 gm. (13.04 -53 gm.)

2. ชอทองถน : ปลาแปนแกวยกษ ชอวทยาศาสตร : Parambassis wolffii Bleeker, 1850 เกบตวอยางปลาได 8 ตว ลกษณะรปราง : ปากกวาง ตาโตมาก ล าตวแบนขางแตคอนขางอวน หลงยกสงกวาปลากระจก

มาก และมครบหลงใหญ กานครบยกสง ครบกนใหญมกานแขงยาว ครบหางเวา เกลดเลก ตวมสวาว

69

เหลอบตามเกลด เนอคอนขางใส ครบสเหลองออนมรอยประสคล า ดานทองสจาง ขางแกมมสเงนวาว อาศยในแมน า และหนองบง พบไดทกภาค (รปท 24B) ขนาดและน าหนกเฉลย ของตวอยางปลาทน ามาศกษา

ขนาด (body) : 5.49 cm. (3.8 – 6.8 cm.) X 13.42 cm. (10 -16.5 cm.) น าหนก (weight) : 44.68 gm. (14.11 -103.88 gm.)

Family 2 Anabantidae พบ 1 สกล คอ

: Genus Anabas พบ 1 ชนดพนธ 3. ชอทองถน : ปลาหมอเขง (อสาน) ชอวทยาศาสตร: Anabas testudineus Bloch, 1792 เกบตวอยางปลาได 16 ตว ลกษณะรปราง : รปรางล าตวปอม ล าตวแบนขาง สวนหวส นปลามน ตาโต ปากกวาง เหงอก

เปนหยกแขง เกลดใหญคลมทวตว มเกลดแบบขอบหยก ผวสาก เสนขางตวขาดตอน ครบหลงยาวเกอบเทาล าตว มกานแขงแหลมจ านวนมากเชนเดยวกบครบกน แตครบกนสนกวา ครบอกเลก รปไข ครบหางปลายมน ตวมสเขยวมะกอกและมลายประสคล าทขางตว ดานทองสเหลอง ขอบฝาปดเหงอกตอนบนมแตมสด า พบในแหลงน านงทกภาค (รปท 24C)

ขนาดและน าหนกเฉลย ของตวอยางปลาทน ามาศกษา ขนาด (body) : 4.54 cm. (3.2 – 5.5 cm.) X 14.41 cm. (10 -18.2 cm.) น าหนก (weight) : 58.96 gm. (16.11 -123.83 gm.)

Family 3 Belontiidae พบ 1 สกล คอ : Genus Trichogaster พบ 2 ชนดพนธ ไดแก

4. ชอทองถน : ปลากระดนาง ชอวทยาศาสตร : Trichogaster microlepis Günther, 1861 เกบตวอยางปลาได 5 ตว

70

ลกษณะรปราง : รปรางล าตวเปนรปไข สวนทายเรยว ล าตวแบนขางมาก สวนหลงยกสงเลกนอย ครบอกเลก ครบทองเปนเสนยาว ครบหางเวาตน ตวมสเทาหรอเงนวาวอมฟา ครบสจางใส มขอบสเหลองออนเรอๆ อาศยในแหลงน านง และในแมน าล าคลอง (รปท 24D)

ขนาดและน าหนกเฉลย ของตวอยางปลาทน ามาศกษา ขนาด (body) : 4.46 cm. (4 – 5.2 cm.) X 12.76 cm. (11.7 -14.5 cm.) น าหนก (weight) : 24.99 gm. (19.55 -36.1 gm.)

5. ชอทองถน : ปลาสลด ใบไม ชอวทยาศาสตร : Trichogaster pectoralis Regan, 1909 เกบตวอยางปลาได 1 ตว ลกษณะรปราง : ล าตวแบนดานขางตวหนา และยาวกวาปลากระดหมอ หวโต ครบอกใหญ

ตาโต ปากเลกอยปลายสดของจงอยปาก ครบหางเวาตนปลายมน ตวมสเขยวมะกอกหรอน าตาลคล า มแถบยาวขวางตามล าตวตงแตขางแกมถงกลางล าตว และมแถบเฉยงสคล าตลอดแนวล าตวดานขางและหว ครบมสคล า พบในแหลงน านงของภาคกลาง ภาคอสานและภาคใต (รปท 25E)

ขนาดและน าหนก ของตวอยางปลาทน ามาศกษา ขนาด (body) : 7 cm. X 18 cm. น าหนก (weight) : 90 gm.

Family 4 Cichlidae พบ 1 สกล คอ : Genus Oreochromis พบ 1 ชนดพนธ ไดแก

6. ชอทองถน : ปลานล ชอวทยาศาสตร : Oreochromis niloticus Linnaeus, 1757 เกบตวอยางปลาได 116 ตว ลกษณะรปราง : รปรางคลายสเหลยมผนผา มสวนหวโต ล าตวแบนขาง ปากกวาง ตาเลก ฟน

เปนแผงสามเหลยมอยทคอหอย รจมกมขางละ 1 รเทานน ครบหลงมกานครบแขงจ านวนมาก ครบอกยาว ครบทองใหญ ครบหางปลายตด เกลดใหญเปนแบบขอบหยก ตวมสเขยวออนหรอน าตาลอมเหลอง ดานบนมสคล าอมสเขยวมะกอก มสเหลอบเลกนอยทดานขางตว มลายสคล าตามแนวตงขางล าตว

71

3-4 บง ดานทองมสชมพเรอหรอเหลอง ครบสจาง มลายเสนสคล าแนวเฉยงหลายเสน ขอบครบมสแดงเรอ (รปท 25F)

ขนาดและน าหนกเฉลย ของตวอยางปลาทน ามาศกษา ขนาด (body) : 7.27 cm. (1.2 – 13.5 cm.) X 19.44 cm. (4 -42 cm.) น าหนก (weight) : 193.96 gm. (0.87 -900 gm.)

Family 5 Cyprinidae พบ 13 สกล คอ : Genus Barbodes พบ 2 ชนดพนธ ไดแก

7. ชอทองถน : ปลาตะเพยนทอง ชอวทยาศาสตร : Barbodes altus Günther, 1868 เกบตวอยางปลาได 14 ตว ลกษณะรปราง : มล าตวแบนขาง สวนหลงยกสง หวคอนขางเลก ตาโต มหนวด 2 คทรมฝปาก

ปากเลกอยปลายสดของจะงอยปาก ครบหลงไมยกสง ปลายขอบของกานครบเปนหยกแขง ครบหางเวา มเกลดเลกปกคลมล าตว ตวมสเงนวาว และมสเหลอบเหลองทองขางล าตว ครบหลง ครบหาง และครบกน มสสมหรอสมแสด ขอบครบหลงแตมสคล า (รปท 29H)

ขนาดและน าหนกเฉลย ของตวอยางปลาทน ามาศกษา ขนาด (body) : 5.81 cm. (4.8 – 7.5 cm.) X 16 cm. (13 - 22 cm.) น าหนก (weight ) : 65.20 gm. (35.55 – 145.44 gm.)

8. ชอทองถน : ปลากระแห ล าป า (ใต) ปก (เหนอ อสาน) ชอวทยาศาสตร : Barbodes schwanenfeldi Bleeker, 1853 เกบตวอยางปลาได 62 ตว ลกษณะรปราง : คลายปลาตะเพยนทองมาก แตมเกลดเลกกวาและมสแตกตางกนทครบ ตวมส

น าเงนวาวเหลอบสเหลองทอง ครบหลงสสมมแตมสด าชดทดานบนสด ครบอนๆมสสมสดยกเวนขอบบนของครบอก และขอบลางของครบหางทมแถบตามยาวสด า อาศยเปนฝงในแมน าและหนองบง พบทกภาคของไทย (รปท 29G)

72

ขนาดและน าหนกเฉลย ของตวอยางปลาทน ามาศกษา ขนาด (body) : 4.18 cm. (3 – 6.9 cm.) X 12.61 cm. (9 – 21.5 cm.) น าหนก (weight) : 27.94 gm. (9.99 – 95.4 gm.) : Genus Cyclocheilichthy พบ 1 ชนดพนธ ไดแก 9. ชอทองถน : ปลาตะโกก โจก (อสาน) ชอวทยาศาสตร : Cyclocheilichthy enoplos Bleeker, 1850 เกบตวอยางปลาได 107 ตว ลกษณะรปราง : ล าตวเรยวยาว ไมมลายบนตว สวนหว และจงอยปากยนแหลมกวา มหนวด

สนๆทรมฝปาก 2 ค สวนหลงสง และมครบหลงสง กานครบอนแรกใหญ มหยกทขอบดานทาย เกลดคอนขางใหญ ทเกลดบนเสนขางตวมลายออกเปนหลายแฉก ครบหางเวาลก ตวและหวสน าเงนซดอมชมพออนหรอฟาออน ครบสจางมสแดงเรอๆทโคนครบ ดานทองสขาว อาศยในแมน าสายใหญๆ ตงแตแมน าแมกลองถงแมน าโขง พบคอนขางมากในทน าขน และไหลแรง (รปท 28A)

ขนาดและน าหนกเฉลย ของตวอยางปลาทน ามาศกษา ขนาด (body) : 4.23 cm. (2.5 - 13 cm.) X 17.71 cm. (9 – 51.5 cm.) น าหนก (weight) : 85.73 gm. (9.74 - 1400 gm.) : Genus Hampala พบ 1 ชนดพนธ ไดแก 10. ชอทองถน : ปลากระสบจด สด (อสาน) ชอวทยาศาสตร : Hampala dispar Smith, 1934 เกบตวอยางปลาได 9 ตว ลกษณะรปราง : รปรางคอนขางยาว แบนขางเลกนอย หวยาว ปากกวางมาก มหนวดสน 1 คท

รมฝปาก ครบหลงคอนขางเลก ครบหางเวา เกลดคอนขางใหญ ตวมสเงน ดานหลงสคล าอมน าตาล ดานทองสจาง ดานขางล าตวมจดสคล าขางละ 1 ดวง ครบมสแดงเรอ ครบหางมสแดง พบไดทกภาคของประเทศไทย (รปท 30I)

73

ขนาดและน าหนกเฉลย ของตวอยางปลาทน ามาศกษา ขนาด (body) : 3.48 cm. (2.4 – 4.6 cm.) X 13.16 cm. (10.2 – 16.5 cm.) น าหนก (weight) : 27.84 gm. (11.65 – 52.43 gm.) : Genus Henieorhynchus พบ 1 ชนดพนธ ไดแก 11. ชอทองถน : ปลาสรอยขาว สรอยหวกลม กระบอก (เหนอ) ชอวทยาศาสตร : Henieorhynchus siamensis Sauvage, 1881 เกบตวอยางปลาได 107 ตว ลกษณะรปราง : มลกษณะล าตวเพรยวยาว หวโตและกลมมน ปากเลกอยเกอบจะสดจะงอย

ปาก ตาเลก เกลดคอนขางใหญ ครบหลงเลก ครบหางเวาลก ตวมสน าเงนอมเทา มจดสคล าเหนอครบอก และจดสจางทโคนครบหาง ครบหลงมจกประสคล า อยรวมกนเปนฝงใหญ และมการยายถนขนตนน าหรอบรเวณน าหลากในฤดฝนเพอวางไขและหากน อาศยในแมน าและหนองบงบางแหง รวมถงบรเวณอางเกบน า (รปท 28B)

ขนาดและน าหนกเฉลย ของตวอยางปลาทน ามาศกษา ขนาด (body) : 4.12 cm. (2.5 – 11.2 cm.) X 14.97 cm. (6.2 - 33 cm.) น าหนก (weight) : 58.46 gm. (6.78 - 540 gm.) : Genus Hypsibarbus พบ 1 ชนดพนธ ไดแก 12. ชอทองถน : ปลาตะพาก ชอวทยาศาสตร : Hypsibarbus wetmorei Smith, 1931 เกบตวอยางปลาได 68 ตว ลกษณะรปราง : รปรางลกษณะคลายปลาตะเพยนขาวแตหลงยกสงกวา ปากเลก มหนวด 2 คท

คอนขางยาวกวาปลาตะเพยนขาว มเกลดใหญ ล าตวมสเงนวาวเหลอบเหลองสดหรอทอง ครบมสจางหรอชมพ ครบหางสเหลองออน มแถบสชมพหรอแดงเรอ ครบกนสสมยาวเลยไปจนถงโคนครบหาง อาศยในแมน าสายใหญ ตงแตแมน าแมกลอง แมน าเจาพระยาถงแมน าโขง (รปท 29E)

74

ขนาดและน าหนกเฉลย ของตวอยางปลาทน ามาศกษา ขนาด (body) : 6.66 cm. (3.5 - 13 cm.) X 19.70 cm. (10 - 36 cm.) น าหนก (weight) : 136.83 gm. (18.56- 730 gm.) : Genus Labeo พบ 1 ชนดพนธ ไดแก 13. ชอทองถน : ปลายสกเทศ โรห ชอวทยาศาสตร : Labeo rohita Hamilton, 1822 เกบตวอยางปลาได 1 ตว ลกษณะรปราง : มรปรางล าตวยาวทรงกระบอก สวนหวสน ปากเลก มหนวดสน 2 ค รมฝปาก

เปนชายครยเลกนอย และมแผนขอบแขงทรมฝปากบนและลาง มเกลดขนาดเลกตามแนวเสนขางล าตว ครบหลงและครบกนมขนาดเลก ครบหางเวาลก ล าตวดานบนสคล า ปลาขนาดใหญจะมจดสน าตาลแดงหรอน าตาลออนแตมทเกลดแตละเกลด ทองมสจาง ครบสคล ามขอบสชมพออนหรอแดง พบในแมน าสายใหญๆของไทย (รปท 27J)

ขนาดและน าหนก ของตวอยางปลาทน ามาศกษา body : 1.5 cm. X 45 cm. weight : 1500 gm. : Genus Labiobarbus พบ 1 ชนดพนธ ไดแก

14. ชอทองถน : ปลาซา สรอยลกกลวย มะลเลอย ชอวทยาศาสตร : Labiobarbus siamensis Sauvage, 1881 เกบตวอยางปลาได 72 ตว ลกษณะรปราง : ล าตวเพรยวยาว หวเลก และหางคอด ปากเลก มหนวดยาวทมมปาก 2 ค เกลด

เลก ล าตวสเงนวาว มแถบสคล าพาดตามยาว 5-6 แถบ ขางล าตวตอนเหนอครบอกมแถบสคล าตามแนวตง ครบสจาง หรอเหลองออน ครบหลงยาวมาก และมขอบสคล า ครบหางเวาลกสแดงเรอ ชอบอยเปนฝงใหญ มกพบรวมกบปลาสรอยอน ๆ พบในแมน าสายหลกและสาขา รวมถงแหลงน าหลาก (รปท 28C)

75

ขนาดและน าหนกเฉลย ของตวอยางปลาทน ามาศกษา ขนาด (body) : 3.94 cm. (2.8 - 13 cm.) X 15.20 cm. (12.5 - 21 cm.) น าหนก (weight) : 35.91 gm. (19.51 – 83.80 gm.) : Genus Morulius พบ 1 ชนดพนธ ไดแก

15. ชอทองถน : ปลากาด า เพย (เหนอ) อต (อสาน) ชอวทยาศาสตร : Morulius chrysophekadion Bleeker, 1850 เกบตวอยางปลาได 3 ตว ลกษณะรปราง : มรปรางคอนขางปอม ตวเลก ล าตวแบนขางเลกนอย หลงคอนขางปองออก

ครบหลงมขนาดใหญ ไมมกานครบแขง จงอยปากยนและมตมแหลม รมฝปากเลก มหนวดคอนขางยาว 2 ค ตาเลก เกลดเลก ครบหลงคอนขางยาว ล าตวสคล าอมน าเงน มแตมสแดงบนเกลด ครบสคล าอมน าเงนหรอด า ดานทองสจาง (รปท 26I)

ขนาดและน าหนกเฉลย ของตวอยางปลาทน ามาศกษา ขนาด (body) : 10.47 cm. (5.4 – 13.5 cm.) X 21.47 cm. (4.5 - 39.5 cm.) น าหนก (weight) : 347.51 gm. (92.52 - 840 gm.) : Genus Osteochilus พบ 1 ชนดพนธ ไดแก

16. ชอทองถน : ปลาสรอยนกเขา ขามอไท (อสาน) ปกปอม (เหนอ) ชอวทยาศาสตร : Osteochilus hasselti Valenciennes, 1842 เกบตวอยางปลาได 43 ตว ลกษณะรปราง : รปรางคอนขางปอม สวนหวเลก ดานหลงยกสง ครบหลงคอนขางยาว ครบ

อนๆมขนาดเลก ครบหางเวา เกลดใหญ ตาเลก ปากเลกอยดานปลายสดของหว มหนวดสน 2 ค ตวและหวมสคล า ตอนบนมสเงนอมเทาหรอน าตาลออน ตาสแดงเรอ มแตมสแดงหรอสมเหนอครบอกหลายแตม และมแถบตามยาวบนล าตว 5-6 แถบไปถงโคนหางซงมแตมกลมสคล า ครบสคล าอมแดงหรอเหลอง ดานทองสจาง พบในแหลงน าทวทกภาค (รปท 29F)

76

ขนาดและน าหนกเฉลย ของตวอยางปลาทน ามาศกษา ขนาด (body) : 4.05 cm. (2.8 – 5.2 cm.) X 14.93 cm. ( 9 – 19.5 cm.) น าหนก (weight) : 42.67 gm. ( 14.57 – 83.06 gm.) : Genus Paralaubuca พบ 1 ชนดพนธ ไดแก

17. ชอทองถน : ปลาแปบบาง ชอวทยาศาสตร : Paralaubuca riveroi Fowler, 1935 เกบตวอยางปลาได 22 ตว ลกษณะรปราง : มรปรางยาว ล าตวแบนขางมาก ปากเลก ตาโต ทองเปนสนคม ดานทอง

คอนขางกวางออก ครบอกยาว ครบทองเลก ครบกนยาว ครบหลงเวา เกลดเลกละเอยด เสนขางตวไมตอเนองกน ล าตวสเงนอมเหลอง สวนหวมสเขยวเรอ ครบมสเหลองออน ครบบางมขอบสคล า มกอยเปนฝงใหญ มการอพยพขนลองตามแมน าเพอวางไข และหากนเปนฤดกาล มกอยในแมน าสายใหญทไหลแรง (รปท 25G)

ขนาดและน าหนกเฉลย ของตวอยางปลาทน ามาศกษา ขนาด (body) : 5.88 cm. (3.5 - 17 cm.) X 16.82 cm. (3 - 26 cm.) น าหนก (weight) : 54.30 gm. (27.23 – 130.76 gm.) : Genus Puntioplites พบ 1 ชนดพนธ ไดแก

18. ชอทองถน : ปลากระมง สะกาง กวาง (ใต) ชอวทยาศาสตร : Puntioplites protozysron Bleeker, 1865

เกบตวอยางปลาได 63 ตว ลกษณะรปราง : รปรางเปนสเหลยมทดานหลงยกสง สวนหวโต ตาโต ล าตวแบนขางมาก

ปากเลกคอนไปทางดานลางของจะงอยปาก ซงคอนขางท ไมมหนวด มเกลดเลกคลมตว ตวสเงนวาว ครบใสหรอสเหลองออน ขอบครบมสคล า ครบหลงยกสง ขอบกานครบอนแรกเปนหยกแขง ครบกนคอนขางยาว กานครบอนแรกมหยกทขอบดานทายเหมอนกบครบหลง ครบหางเวาลก มเกลดเลกปานกลาง อาศยในแมน า และหนองบงขนาดใหญ พบไดทกภาคตงแตแมน าแมกลองจนถงแมโขง (รปท 28D)

77

ขนาดและน าหนกเฉลย ของตวอยางปลาทน ามาศกษา ขนาด (body) : 5.06 cm. (2.7 – 7.2 cm.) X 15.87 cm. (9.7 – 22.5 cm.) น าหนก (weight) : 53.89 gm. (9.19 – 140.88 gm.) : Genus Rasbora พบ 1 ชนดพนธ ไดแก

19. ชอทองถน : ปลาซวควาย ชอวทยาศาสตร : Rasbora daniconius Hamilton, 1822 เกบตวอยางปลาได 12 ตว

ลกษณะรปราง : มรปรางยาวทรงกระบอก แบนขางเลกนอย ปากเลกไมมหนวด ตาโต ครบเลก ครบหางเวาลก มเกลดใหญ ตวมสเหลองออนอมทอง มแถบสเงนวาวพาดตามยาวกลางล าตวจนถงโคนหาง ครบสเหลองออนมขอบสคล า อาศยเปนฝงใหญ ในแมน าและแหลงน านง พบในภาคใต และภาคกลาง (รปท 25H)

ขนาดและน าหนกเฉลย ของตวอยางปลาทน ามาศกษา ขนาด (body) : 2.24 cm. (1.5 - 3 cm.) X 9.73 cm. (7.2 – 11.7 cm.) น าหนก (weight) : 9.41 gm. (4.17 – 16.58 gm.)

Family 6 Eleotrididae พบ 1 สกล คอ : Genus Oxyeleotris พบ 1 ชนดพนธ ไดแก

20. ชอทองถน : ปลาบทราย ชอวทยาศาสตร : Oxyeleotris marmoratus Bleeker, 1852 เกบตวอยางปลาได 10 ตว ลกษณะรปราง : ล าตวทรงกระบอกหรอยาว ปากกวาง ตาโต ขางแกมมแถวของเสนขางตวตาม

แนวยาวหลายแถว ชองเปดเหงอกกวางมาก เรมตงแตบรเวณตรงกบขางแกม สวนหวและจงอยปากมน ครบหลงแยกออกเปน 2 แฉก ครบหางมนกลม ครบกนยาว ครบอกใหญ เกลดใหญมขอบเรยบ ขอบเกลดมสคล า มแถบขนาดใหญสคล า 4-5 แถบ บนดานขางล าตว ขอบเกลดมสคล าจงดเหมอนลายรางแห ครบใสมแถบสคล า 2-3 แถบตามแนวยาว ครบหางมบง 4-5 บงตามแนวตง ครบอนสจาง (รปท 30J)

78

ขนาดและน าหนกเฉลย ของตวอยางปลาทน ามาศกษา ขนาด (body) : 4.34 cm. (3.1 – 5.8 cm.) X 23 cm. (18 - 25 cm.) น าหนก (weight) : 144.86 gm. (36.5 – 229.2 gm.)

Family 7 Hemithamphidae พบ 1 สกล คอ : Genus Zenarchopterus พบ 1 ชนดพนธ ไดแก

21. ชอทองถน : ปลาตบเตา ชอวทยาศาสตร : Zenarchopterus ectuntio Hamilton, 1822 เกบตวอยางปลาได 5 ตว ลกษณะรปราง : รปรางเพรยวยาวแบนขางเลกนอย จงอยปากลางยาว มแผนหนงบางๆสคล าอย

ขางใต ตาโต เกลดเลก ครบหลงอยคอนไปดานทายล าตวตรงกบครบกน ครบหางเลก ปลายตดหรอมนเลกนอย ครบอกและครบทองเลก ตวสเหลองออนอมน าเงนหรเขยวออนดานบน ดานทองสจาง ครบใสหรอเหลองออน พบในแมน าตอนลางของภาคกลาง ภาคใต ภาคตะวนออก (รปท 26K) ขนาดและน าหนกเฉลย ของตวอยางปลาทน ามาศกษา

ขนาด (body) : 1.82 cm. (1.8 – 1.9 cm.) X 16.68 cm. (14 - 18 cm.) น าหนก (weight) : 11.344 gm. (10.31 – 12.2 gm.)

Family 8 Nandidae พบ 1 สกล คอ : Genus Pristolepis พบ 1 ชนดพนธ ไดแก

22. ชอทองถน : ปลาหมอชางเหยยบ ชอวทยาศาสตร : Pristolepis fasciatus Bleeker, 1851 เกบตวอยางปลาได 9 ตว ลกษณะรปราง : รปรางเปนรปไขคอนขางกลม สวนหวและหลงลาดโคง หวและล าตวแบนขาง

ตาเลกอยคอนไปทางดานบนของหว ปากเลก ครบหลงยาวมกานแขงหลายอน ครบอกยาว ครบทองอยแนวเดยวกนครบอก ครบกนสนมกานแขง 3 อน ครบหางคอนขางยาวปลายมน เกลดเลกแบบทขอบหยกจงดเหมอนผวสาก ล าตวดานบนมสคล า ดานขางมสเขยวมะกอก มแถบสคล าตามขวางล าตว 8-9

79

แถบ ดานทองสจางหรอสเหลองออน ครบสจางหรอเหลองออนมขอบสคล า พบทกภาค อาศยในแหลงน านง และแมน า (รปท 26L) ขนาดและน าหนกเฉลย ของตวอยางปลาทน ามาศกษา

ขนาด (body) : 4.75 cm. (2.9 – 8.9 cm.) X 12.03 cm. (8.9 – 21.1 cm.) น าหนก (weight) : 52.19 gm. (10.62 – 214.51 gm.)

Family 9 Notopteridae พบ 2 สกล คอ : Genus Chitala พบ 1 ชนดพนธ ไดแก

23. ชอทองถน : ปลากราย ตองกราย ชอวทยาศาสตร : Chitala ornate Gray, 1831 เกบตวอยางปลาได 3 ตว ลกษณะรปราง : รปรางแบนขางมาก เรยวไปทางดานทาย ครบหลงเลก ครบกนและครบหาง

ยาวตดตอกนครบทองเลกมาก มเกลดเลกละเอยด มปากกวางมาก มมปากอยเลยขอบหลงลกตา หนาผากจะหกโคง สวนหลงโกงสง ล าตวสเงนเทา และมจดกลมใหญสด าขอบขาวทฐานครบกน มกอาศยอยบรเวณทมกงไม อยรวมเปนฝงเลก พบในแมน า และหนองบงขนาดใหญ (รปท 27M)

ขนาดและน าหนกเฉลย ของตวอยางปลาทน ามาศกษา ขนาด (body) : 14.43 cm. (9.3 - 23 cm.) X 49.33 cm. (31 - 85 cm.) น าหนก (weight) : 983.33 gm. (200 - 2500 gm.) : Genus Notopterus พบ 1 ชนดพนธ ไดแก 24. ชอทองถน : ปลาสลาด ตอง (อสาน) ชอวทยาศาสตร : Notopterus notopterus Pallas, 1769 เกบตวอยางปลาได 16 ตว ลกษณะรปราง : รปรางแบนขางมาก เรยวไปทางดานทาย ครบหลงเลก ครบกนและครบหาง

ยาวตดตอกนครบทองเลกมาก มเกลดเลกละเอยด มปากกวางไมเกนขอบหลงของลกตา พนล าตวมสเรยบ พบในแมน าทกแหง และแหลงน านงทสะอาด มกอยรวมกนเปนฝงใหญ (รปท 27N)

80

ขนาดและน าหนกเฉลย ของตวอยางปลาทน ามาศกษา ขนาด (body) : 7.06 cm. (4.5 – 10.5 cm.) X 24.97 cm. (20 - 34 cm.) น าหนก (weight) : 121.25 gm. (57.53 - 260 gm.)

Family 10 Toxotidae พบ 1 สกล คอ : Genus Toxotes พบ 1 ชนดพนธ ไดแก

25. ชอทองถน : ปลาเสอพนน าเกลดถ ชอวทยาศาสตร : Toxotes microlepis Günther, 1860 เกบตวอยางปลาได 7 ตว ลกษณะรปราง : รปรางเปนรปสามเหลยม สวนหว และจะงอยปากยนแหลม ตาโต ปากกวาง

อยปลายสดของหว ครบหลงอยคอนไปทางทาย มกานแขง 4-5 อน ครบหางปลายตด ครบอกและครบทองเลก เกลดเลก ตวมลายเปนดวงสด าขนาดใหญบนพนขาว มกวายหากนเปนฝงเลกๆอยใกลผวน า อาศยในแมน า น ากรอย และปากน า (รปท 27O) ขนาดและน าหนกเฉลย ของตวอยางปลาทน ามาศกษา

ขนาด (body) : 4.13 cm. (2.6 – 5.8 cm.) X 11.23 cm. (7.4 - 16 cm.) น าหนก (weight) : 31.76 gm. ( 8.33 – 74.65 gm.)

81

ตารางท 2 ชนดปลาน าจดทพบจากจดส ารวจ 11 จดบรเวณอางเกบน าเขอนปาสกชลสทธ ชนดปลา จดส ารวจ

จดท 1

จดท 2

จดท 3

จดท 4

จดท 5

จดท 6

จดท 7

จดท 8

จดท 9

จดท 10

จดท 11

ปลากระจก ปลาแปนแกวยกษ ปลาหมอ ปลากระดนาง ปลาสลด ปลานล ปลาตะโกก ปลาสรอยขาว ปลาซา ปลากระมง ปลาตะพาก ปลาสรอยนกเขา ปลากระแห ปลาแปบบาง ปลาตะเพยนทอง ปลาซวควาย ปลากระสบจด ปลากาด า ปลายสกเทศ ปลาบทราย ปลาตบเตา ปลาหมอชางเหยยบ ปลากราย ปลาสลาด ปลาเสอพนน าเกลดถ

82

ตารางท 3 ลกษณะของเกลดปลาน าจดทพบบรเวณอางเกบน าเขอนปาสกชลสทธ ชนดปลา ลกษณะของเกลดปลา

แบบ Cycloid

แบบ Ctenoid

ปลากระจก เกลดแผนบาง ผวเกลดเรยบ - ปลาแปนแกวยกษ เกลดแผนบาง ผวเกลดเรยบ - ปลาหมอ - เกลดแผนหนา ขอบเกลดเปนหนาม ปลากระดนาง - เกลดแผนหนา ขอบเกลดเปนหนาม ปลาสลด เกลดแผนบาง ผวเกลดเรยบ - ปลานล เกลดแผนหนา ผวเกลดขรขระ - ปลาตะโกก เกลดแผนบาง ผวเกลดเรยบ - ปลาสรอยขาว เกลดแผนบาง ผวเกลดเรยบ - ปลาซา เกลดแผนบาง ผวเกลดเรยบ - ปลากระมง เกลดแผนบาง ผวเกลดเรยบ - ปลาตะพาก เกลดแผนบาง ผวเกลดเรยบ - ปลาสรอยนกเขา เกลดแผนบาง ผวเกลดเรยบ - ปลากระแห เกลดแผนบาง ผวเกลดเรยบ - ปลาแปบบาง เกลดแผนบาง ผวเกลดเรยบ - ปลาตะเพยนทอง เกลดแผนบาง ผวเกลดเรยบ - ปลาซวควาย เกลดแผนบาง ผวเกลดเรยบ - ปลากระสบจด เกลดแผนบาง ผวเกลดเรยบ - ปลากาด า เกลดแผนหนา ผวเกลดขรขระ - ปลายสกเทศ เกลดแผนหนา ผวเกลดขรขระ - ปลาบทราย - เกลดแผนหนา ขอบเกลดเปนหนาม ปลาตบเตา เกลดแผนบาง ผวเกลดเรยบ - ปลาหมอชางเหยยบ - เกลดแผนหนา ขอบเกลดเปนหนาม ปลากราย เกลดแผนบาง ผวเกลดเรยบ - ปลาสลาด เกลดแผนบาง ผวเกลดเรยบ - ปลาเสอพนน าเกลดถ - เกลดแผนหนา ขอบเกลดเปนหนาม

83

รปท 24 ชนดปลาทไมพบการตดเชอตวออนพยาธใบไมระยะเมตาเซอรคาเรย

A : Parambassis siamensis ปลากระจก B : Parambassis wolffii ปลาแปนแกวยกษ

C : Anabas testudineus ปลาหมอ D : Trichogaster microlepis ปลากระดนาง

2 cm. B

A 2 cm.

2 cm. C

2 cm. D

84

รปท 25 (ตอ) ชนดปลาทไมพบการตดเชอตวออนพยาธใบไมระยะเมตาเซอรคาเรย

E : Trichogaster pectoralis ปลาสลด F : Oreochromis niloticus ปลานล G : Paralaubuca riveroi ปลาแปบบาง H : Rasbora daniconius ปลาซวควาย

2 cm. E

2 cm. F

2 cm.

G

2 cm. H

85

รปท 26 (ตอ) ชนดปลาทไมพบการตดเชอตวออนพยาธใบไมระยะเมตาเซอรคาเรย I : Morulous chrysophykadian ปลากาด า J : Labeo rohita ปลายสกเทศ

K : Zenarchopterus ectuntio ปลาตบเตา L : Pristolepis fasciatus ปลาหมอชางเหยยบ

2 cm. I

2 cm. J

2 cm. K

2 cm. L

86

รปท 27 (ตอ) ชนดปลาทไมพบการตดเชอตวออนพยาธใบไมระยะเมตาเซอรคาเรย M : Chitala ornate ปลากราย N : Notopterus notopterus ปลาสลาด

O : Toxotes microlepis ปลาเสอพนน าเกลดถ

2 cm. M

2 cm.

N

2 cm. O

87

รปท 28 ชนดปลาทพบการตดเชอตวออนพยาธใบไมระยะเมตาเซอรคาเรย A : Cyclocheilichthys enoplos ปลาตะโกก B : Henicorhynchus siamensis ปลาสรอยขาว C : Labiobarbus siamensis ปลาซา D : Puntioplites proctozysron ปลากระมง

2 cm. A

2 cm. B

2 cm. C

2 cm. D

88

รปท 29 (ตอ) ชนดปลาทพบการตดเชอตวออนพยาธใบไมระยะเมตาเซอรคาเรย E : Hypsibarbus wetmorei ปลาตะพาก F : Osteochilus hasselti ปลาสรอยนกเขา G : Barbodes schwanenfeldi ปลากระแห H : Barbodes altus ปลาตะเพยนทอง

2 cm. E

2 cm. F

2 cm. G

2 cm. H

89

รปท 30 (ตอ) ชนดปลาทพบการตดเชอตวออนพยาธใบไมระยะเมตาเซอรคาเรย I : Hampala dispar ปลากระสบจด J : Oxyeleotris marmoratus ปลาบทราย

2 cm.

I

2 cm. J

90

อตราการตดเชอตวออนระยะเมตาเซอรคาเรยของพยาธใบไม จากการส ารวจปลาเกลดขาวบรเวณรอบเขอนปาสกชลสทธ พบปลา 25 ชนดพนธ จ านวน

789 ตว พบปลาตดเชอตวออนระยะเมตาเซอรคาเรย 10 ชนด จ านวน 310 ตว คดเปนอตรา การตดเชอ 39.29 % (310/789) (ตารางท 15) จากจดส ารวจทงหมด 11 จดส ารวจ มดงน

จดท 1 วดเขาพระ ต.หนองบว อ. พฒนานคม จ. ลพบร (ตารางท 4) แบงเปน - ครงท 1 (เดอนมถนายน 2554) เกบตวอยางปลา 6 ชนด จ านวน 37 ตว พบตดเชอตวออนระยะเมตา

เซอรคาเรย 23 ตว คดเปน 62.16% (23/37) พบปลาซาตดเชอมากทสด 51.35% (19/37) -ครงท 2 (เดอนตลาคม 2554 ) น าทวม -ครงท 3 (เดอนมกราคม 2555) เกบตวอยางปลา 2 ชนด จ านวน 6 ตว พบตดเชอตวออนระยะเมตาเซอร

คาเรย 1 ตว คดเปน 16.67% (1/6) พบในปลาตะโกก -ครงท 4 (เดอนเมษายน 2555) เกบตวอยางปลา 8 ชนด จ านวน 28 ตว พบตดเชอตวออนระยะเมตาเซอร

คาเรย 7 ตว คดเปน 25% (7/28) พบปลากระสบจดตดเชอมากทสด 14.29% (4/28)

รปท 31 เปรยบเทยบจ านวนปลาทสมเกบไดบรเวณ จดท 1 วดเขาพระ ต.หนองบว อ. พฒนานคม จ. ลพบร (ตลาคม 2554 ชวงเวลาทเกดน าทวม)

37

0

6

28

23

0 1

7

0

5

10

15

20

25

30

35

40

ม ย ต ค ม ค เม ย

จ านวนปลาทงหมด จ านวนปลาทตดเชอ

91

ตารางท 4 อตราการตดเชอตวออนพยาธใบไมระยะเมตาเซอรคาเรยในตวอยางปลา จดท 1 วดเขาพระ ต.หนองบว อ.พฒนานคม จ.ลพบร

ชนดปลา ครงท 1 (มถนายน) ครงท 2 (ตลาคม) ครงท 3 (มกราคม) ครงท 4 (เมษายน)

ปลา (ตว)

ตดเชอ(ตว)

รอยละ ปลา (ตว)

ตดเชอ(ตว)

รอยละ ปลา (ตว)

ตดเชอ(ตว)

รอยละ ปลา (ตว)

ตดเชอ(ตว)

รอยละ

ปลากระมง 5 4 10.81 - - - 0 0 0 0 0 0

ปลาซา 21 19 51.35 - - - 0 0 0 0 0 0

ปลาตะโกก 0 0 0 - - - 2 1 16.67 0 0 0

ปลานล 0 0 0 - - - 4 0 0 5 0 0

ปลาแปบบาง 1 0 0 - - - 0 0 0 3 0 0

ปลากระจก 2 0 0 - - - 0 0 0 5 0 0

ปลาสรอยขาว 0 0 0 - - - 0 0 0 3 0 0

ปลากระสบจด 0 0 0 - - - 0 0 0 4 4 14.29

ปลาสรอยนกเขา 6 0 0 - - - 0 0 0 0 0 0

ปลาหมอชางเหยยบ 2 0 0 - - - 0 0 0 0 0 0

ปลาเสอพนน าเกลดถ 0 0 0 - - - 0 0 0 3 0 0

ปลาซวควาย 0 0 0 - - - 0 0 0 2 0 0

ปลากระแห 0 0 0 - - - 0 0 0 3 3 10.71

รวม 37 23 62.16 - - - 6 1 16.67 28 7 25

91

92

จดท 2 ทาปลาเขาพระ ต.หนองบว อ. พฒนานคม จ. ลพบร (ตารางท 5) แบงเปน - ครงท 1 (เดอนมถนายน 2554) เกบตวอยางปลา 8 ชนด จ านวน 49 ตว พบตดเชอตวออนระยะเม

ตาเซอรคาเรย 20 ตว คดเปน 40.82% (20/49) พบปลาซาตดเชอมากทสด 20.41% (10/49) -ครงท 2 (เดอนตลาคม 2554 ) น าทวม -ครงท 3 (เดอนมกราคม 2554) เกบตวอยางปลา 13 ชนด จ านวน 38 ตว พบตดเชอตวออนระยะ

เมตาเซอรคาเรย 11 ตว คดเปน 28.95% (11/38) พบปลาตะพากและปลากระแหตดเชอมากทสด 13.16% (5/38)

-ครงท 4 (เดอนเมษายน 2555) เกบตวอยางปลา 3 ชนด จ านวน 11ตว ไมพบตดเชอตวออนระยะเมตา เซอรคาเรย

รปท 32 เปรยบเทยบจ านวนปลาทสมเกบไดบรเวณ จดท 2 ทาปลาเขาพระ ต.หนองบว อ. พฒนานคม จ. ลพบร (ตลาคม 2554 ชวงเวลาทเกดน าทวม)

49

0

38

11

20

0

11

00

10

20

30

40

50

60

ม ย ต ค ม ค เม ย

จ านวนปลาทงหมด จ านวนปลาทตดเชอ

93

ตารางท 5 อตราการตดเชอตวออนพยาธใบไมระยะเมตาเซอรคาเรยในตวอยางปลา จดท 2 ทาปลาเขาพระ ต.หนองบว อ. พฒนานคม จ. ลพบร

ชนดปลา

ครงท 1 (มถนายน) ครงท 2 (ตลาคม) ครงท 3 (มกราคม) ครงท 4 (เมษายน) ปลา (ตว)

ตดเชอ(ตว)

รอยละ ปลา (ตว)

ตดเชอ(ตว)

รอยละ ปลา (ตว)

ตดเชอ(ตว)

รอยละ ปลา (ตว)

ตดเชอ(ตว)

รอยละ

ปลาตะพาก 5 5 10.20 - - - 7 5 13.16 0 0 0 ปลาแปนแกวยกษ 6 0 0 - - - 0 0 0 0 0 0 ปลานล 3 0 0 - - - 1 0 0 4 0 0 ปลาเสอพนน าเกลดถ 1 0 0 - - - 0 0 0 0 0 0 ปลากระสบจก 2 0 0 - - - 0 0 0 0 0 0 ปลาสรอยขาว 8 0 0 - - - 0 0 0 0 0 0 ปลาสรอยนกเขา 6 5 10.20 - - - 1 0 0 0 0 0 ปลาซา 18 10 20.41 - - - 0 0 0 0 0 0 ปลายสกเทศ 0 0 0 - - - 1 0 0 0 0 0 ปลาหมอ 0 0 0 - - - 5 0 0 0 0 0 ปลาสลด 0 0 0 - - - 1 0 0 0 0 0 ปลาหมอชางเหยยบ 0 0 0 - - - 3 0 0 0 0 0 ปลาตบเตา 0 0 0 - - - 5 0 0 0 0 0 ปลากระดนาง 0 0 0 - - - 2 0 0 0 0 0

93

94

ตารางท 5 (ตอ) อตราการตดเชอตวออนพยาธใบไมระยะเมตาเซอรคาเรยในตวอยางปลา จดท 2 ทาปลาเขาพระ ต.หนองบว อ. พฒนานคม จ. ลพบร

ชนดปลา

ครงท 1 (มถนายน) ครงท 2 (ตลาคม) ครงท 3 (มกราคม) ครงท 4 (เมษายน) ปลา (ตว)

ตดเชอ(ตว)

รอยละ ปลา (ตว)

ตดเชอ(ตว)

รอยละ ปลา (ตว)

ตดเชอ(ตว)

รอยละ ปลา (ตว)

ตดเชอ(ตว)

รอยละ

ปลากระแห 0 0 0 - - - 5 5 13.16 0 0 0 ปลาซวควาย 0 0 0 - - - 5 0 0 0 0 0 ปลากาด า 0 0 0 - - - 1 0 0 0 0 0 ปลากระมง 0 0 0 - - - 1 1 2.63 0 0 0 ปลาสลาด 0 0 0 - - - 0 0 0 3 0 0 ปลาบทราย 0 0 0 - - - 0 0 0 4 0 0

รวม 49 20 40.82 - - - 38 11 28.95 11 0 0

94

95

จดท 3 มะนาวหวานหม 4 ต.มะหนาวหวาน อ.พฒนานคม จ.ลพบร (ตารางท 6) แบงเปน - ครงท 1 (เดอนมถนายน 2554) เกบตวอยางปลา 10 ชนด จ านวน 76 ตว พบตดเชอตวออนระยะ

เมตาเซอรคาเรย 32 ตว คดเปน 42.11% (32/76) พบปลาตะโกกตดเชอมากทสด 11.84% (9/76) -ครงท 2 (เดอนตลาคม 2554 ) น าทวม -ครงท 3 (เดอนมกราคม 2554) เกบตวอยางปลา 8 ชนด จ านวน 28 ตว พบตดเชอตวออนระยะเม

ตาเซอรคาเรย 16 ตว คดเปน 57.14% (16/28) พบปลาซาตดเชอมากทสด 32.14% (9/28) -ครงท 4 (เดอนเมษายน 2555) เกบตวอยางปลา 4 ชนด จ านวน 12 ตว พบตดเชอตวออนระยะเมตา

เซอรคาเรย 7 ตว คดเปน 58.33% (7/12) พบปลากระแหตดเชอมากทสด 50% (6/12)

รปท 33 เปรยบเทยบจ านวนปลาทสมเกบไดบรเวณ จดท 3 มะนาวหวานหม 4 ต.มะหนาว

หวาน อ.พฒนานคม จ.ลพบร (ตลาคม 2554 ชวงเวลาทเกดน าทวม)

76

0

28

12

32

0

16

7

0

10

20

30

40

50

60

70

80

ม ย ต ค ม ค เม ย

จ านวนปลาทงหมด จ านวนปลาทตดเชอ

96

ตารางท 6 อตราการตดเชอตวออนพยาธใบไมระยะเมตาเซอรคาเรยในตวอยางปลา จดท 3 มะนาวหวานหม 4 ต.มะหนาวหวาน อ.พฒนานคม จ.ลพบร

ชนดปลา

ครงท 1 (มถนายน) ครงท 2 (ตลาคม) ครงท 3 (มกราคม) ครงท 4 (เมษายน) ปลา (ตว)

ตดเชอ(ตว)

รอยละ ปลา (ตว)

ตดเชอ(ตว)

รอยละ ปลา (ตว)

ตดเชอ(ตว)

รอยละ ปลา (ตว)

ตดเชอ(ตว)

รอยละ

ปลาตะโกก 10 9 11.84 - - - 2 2 7.14 0 0 0 ปลาตะพาก 1 0 0 - - - 1 1 3.57 0 0 0 ปลาเสอพนน าเกลดถ 1 0 0 - - - 0 0 0 0 0 0 ปลาซา 7 7 9.21 - - - 9 9 32.14 1 0 0 ปลากระมง 5 5 6.58 - - - 1 0 0 1 1 8.33 ปลานล 2 0 0 - - - 3 0 0 0 0 0 ปลาสรอยขาว 39 3 3.95 - - - 0 0 0 4 0 0 ปลาสรอยนกเขา 3 0 0 - - - 6 0 0 0 0 0 ปลากระสบจด 2 2 2.63 - - - 0 0 0 0 0 0 ปลากระแห 6 6 7.89 - - - 4 4 14.29 6 6 50 ปลาหมอชางเหยยบ 0 0 0 - - - 2 0 0 0 0 0

รวม 76 32 42.11 - - - 28 16 57.14 12 7 58.33

96

97

จดท 4 บานโคกสลง ต.โคกสลง อ.พฒนานคม จ.ลพบร (ตารางท 7) แบงเปน - ครงท 1 (เดอนมถนายน 2554) เกบตวอยางปลา 5 ชนด จ านวน 39 ตว พบตดเชอตวออนระยะเม

ตาเซอรคาเรย 9 ตว คดเปน 23.08% (9/39) พบในปลาตะพากตด -ครงท 2 (เดอนตลาคม 2554 ) น าทวม -ครงท 3 (เดอนมกราคม 2554) เกบตวอยางปลา 2 ชนด จ านวน 8 ตว พบตดเชอตวออนระยะเม

ตาเซอรคาเรย 1 ตว คดเปน 12.5% (1/8) พบในปลาบทราย -ครงท 4 (เดอนเมษายน 2555) เกบตวอยางปลา 4 ชนด จ านวน 18 ตว พบตดเชอตวออนระยะเมตา

เซอรคาเรย 9 ตว คดเปน 50% (9/18) พบในปลากระแห

รปท 34 เปรยบเทยบจ านวนปลาทสมเกบไดบรเวณ จดท 4 บานโคกสลง ต.โคกสลง อ.พฒนานคม จ.ลพบร (ตลาคม 2554 ชวงเวลาทเกดน าทวม)

39

0

8

18

9

0 1

9

0

5

10

15

20

25

30

35

40

45

ม ย ต ค ม ค เม ย

จ านวนปลาทงหมด จ านวนปลาทตดเชอ

98

ตารางท 7 อตราการตดเชอตวออนพยาธใบไมระยะเมตาเซอรคาเรยในตวอยางปลา จดท 4 บานโคกสลง ต.โคกสลง อ.พฒนานคม จ.ลพบร

ชนดปลา

ครงท 1 (มถนายน) ครงท 2 (ตลาคม) ครงท 3 (มกราคม) ครงท 4 (เมษายน) ปลา (ตว)

ตดเชอ(ตว)

รอยละ ปลา (ตว)

ตดเชอ(ตว)

รอยละ ปลา (ตว)

ตดเชอ(ตว)

รอยละ ปลา (ตว)

ตดเชอ(ตว)

รอยละ

ปลตะพาก 14 9 23.08 - - - 0 0 0 0 0 0 ปลาเสอพนน าเกลดถ 1 0 0 - - - 0 0 0 0 0 0 ปลาแปบบาง 1 0 0 - - - 0 0 0 0 0 0 ปลานล 21 0 0 - - - 0 0 0 0 0 0 ปลาหมอชางเหยยบ 2 0 0 - - - 0 0 0 0 0 0 ปลาซวควาย 0 0 0 - - - 5 0 0 0 0 0 ปลาบทราย 0 0 0 - - - 3 1 12.5 0 0 0 ปลาสรอยนกเขา 0 0 0 - - - 0 0 0 2 0 0 ปลาสรอยขาว 0 0 0 - - - 0 0 0 6 0 0 ปลากระแห 0 0 0 - - - 0 0 0 9 9 50 ปลากาด า 0 0 0 - - - 0 0 0 1 0 0

รวม 39 9 23.08 - - - 8 1 12.5 18 9 50

98

99

จดท 5 ตลาดปลาชยบาดาล ต.ชยบาดาล อ.ชยบาดาล จ.ลพบร (ตารางท 8) แบงเปน - ครงท 1 (เดอนมถนายน 2554) เกบตวอยางปลา 3 ชนด จ านวน 20 ตว พบตดเชอตวออนระยะเม

ตาเซอรคาเรย 9 ตว คดเปน 45 % (9/20) พบปลาซาตดเชอมากทสด 40% (8/20) -ครงท 2 (เดอนตลาคม 2554 ) เกบตวอยางปลา 4 ชนด จ านวน 17 ตว พบตดเชอตวออนระยะเม

ตาเซอรคาเรย 3 ตว คดเปน 17.65% (3/17) พบในปลาสรอยขาว -ครงท 3 (เดอนมกราคม 2554) เกบตวอยางปลา 3 ชนด จ านวน 7 ตว พบตดเชอตวออนระยะเม

ตาเซอรคาเรย 4 ตว คดเปน 57.14% (4/7) พบในปลาตะพาก -ครงท 4 (เดอนเมษายน 2555) เกบตวอยางปลา 1 ชนด จ านวน 2 ตว ไมพบตดเชอตวออนระยะเมตา

เซอรคาเรย

รปท 35 เปรยบเทยบจ านวนปลาทสมเกบไดบรเวณ จดท 5 ตลาดปลาชยบาดาล

ต.ชยบาดาล อ.ชยบาดาล (ตลาคม 2554 ชวงเวลาทเกดน าทวม)

20

17

7

2

9

34

00

5

10

15

20

25

ม ย ต ค ม ค เม ย

จ านวนปลาทงหมด จ านวนปลาทตดเชอ

100

ตารางท 8 อตราการตดเชอตวออนพยาธใบไมระยะเมตาเซอรคาเรยในตวอยางปลา จดท 5 ตลาดปลาชยบาดาล ต.ชยบาดาล อ.ชยบาดาล จ.ลพบร

ชนดปลา

ครงท 1 (มถนายน) ครงท 2 (ตลาคม) ครงท 3 (มกราคม) ครงท 4 (เมษายน) ปลา (ตว)

ตดเชอ(ตว)

รอยละ ปลา (ตว)

ตดเชอ(ตว)

รอยละ ปลา (ตว)

ตดเชอ(ตว)

รอยละ ปลา (ตว)

ตดเชอ(ตว)

รอยละ

ปลาซา 13 8 40 0 0 0 0 0 0 0 0 0 ปลาตะโกก 2 0 0 7 0 0 0 0 0 0 0 0 ปลากระมง 5 1 5 0 0 0 0 0 0 0 0 0 ปลาสรอยขาว 0 0 0 3 3 17.65 0 0 0 0 0 0 ปลานล 0 0 0 6 0 0 2 0 0 2 0 0 ปลากระจก 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 ปลากาด า 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 ปลาตะพาก 0 0 0 0 0 0 4 4 57.14 0 0 0

รวม 20 9 45 17 3 17.65 7 4 57.14 2 0 0

100

101

จดท 6 บานวสาหกจชมชน ต.มะกอกหวาน อ.ชยบาดาล จ.ลพบร (ตารางท 9) แบงเปน - ครงท 1 (เดอนมถนายน 2554) เกบตวอยางปลา 6 ชนด จ านวน 28 ตว พบตดเชอตวออนระยะ

เมตาเซอรคาเรย 8 ตว คดเปน 28.57% (8/28) พบปลาตะโกกตดเชอมากทสด 21.43% (6/28) -ครงท 2 (เดอนตลาคม 2554 ) น าทวม -ครงท 3 (เดอนมกราคม 2554) ไมพบตวอยางปลา -ครงท 4 (เดอนเมษายน 2555) เกบตวอยางปลา 9 ชนด จ านวน 32 ตว พบตดเชอตวออนระยะเมตา

เซอรคาเรย 17 ตว คดเปน 53.3% (17/32) พบปลาตะโกกตดเชอมากทสด 28.13% (9/32)

รปท 36 เปรยบเทยบจ านวนปลาทสมเกบไดบรเวณ จดท 6 บานวสาหกจชมชน ต.มะกอกหวาน อ.ชยบาดาล จ.ลพบร (ตลาคม 2554 ชวงเวลาทเกดน าทวม)

28

0 0

32

8

0 0

17

0

5

10

15

20

25

30

35

ม ย ต ค ม ค เม ย

จ านวนปลาทงหมด จ านวนปลาทตดเชอ

102

ตารางท 9 อตราการตดเชอตวออนพยาธใบไมระยะเมตาเซอรคาเรยในตวอยางปลา จดท 6 บานวสาหกจชมชน ต.มะกอกหวาน อ.ชยบาดาล จ.ลพบร

ชนดปลา

ครงท 1 (มถนายน) ครงท 2 (ตลาคม) ครงท 3 (มกราคม) ครงท 4 (เมษายน) ปลา (ตว)

ตดเชอ(ตว)

รอยละ ปลา (ตว)

ตดเชอ(ตว)

รอยละ ปลา (ตว)

ตดเชอ(ตว)

รอยละ ปลา (ตว)

ตดเชอ(ตว)

รอยละ

ปลาตะโกก 17 6 21.43 - - - - - - 9 9 28.13 ปลาแปบบาง 2 0 0 - - - - - - 5 0 0 ปลาสรอยขาว 1 1 3.57 - - - - - - 1 0 0 ปลากระมง 3 1 3.57 - - - - - - 2 2 6.25 ปลาหมอ 2 0 0 - - - - - - 5 0 0 ปลากระดนาง 3 0 0 - - - - - - 0 0 0 ปลากระแห 0 0 0 - - - - - - 3 3 9.38 ปลานล 0 0 0 - - - - - - 3 0 0 ปลาซา 0 0 0 - - - - - - 1 0 0 ปลาตะพาก 0 0 0 - - - - - - 3 3 9.38

รวม 28 8 28.57 - - - - - - 32 17 53.3

102

103

จดท 7 บานมะกอกหวาน ต.มะกอกหวาน อ.ชยบาดาล จ.ลพบร (ตารางท 10) แบงเปน - ครงท 1 (เดอนมถนายน 2554) เกบตวอยางปลา 6 ชนด จ านวน 65 ตว พบตดเชอตวออนระยะ

เมตาเซอรคาเรย 20 ตว คดเปน 30.77% (20/65) พบปลาตะโกกตดเชอมากทสด 20% (7/65) -ครงท 2 (เดอนตลาคม 2554 ) น าทวม -ครงท 3 (เดอนมกราคม 2554) ไมพบตวอยางปลา -ครงท 4 (เดอนเมษายน 2555) ไมพบตวอยางปลา

รปท 37 เปรยบเทยบจ านวนปลาทสมเกบไดบรเวณ จดท 7 บานมะกอกหวาน ต.มะกอกหวาน อ.ชยบาดาล จ.ลพบร (ตลาคม 2554 ชวงเวลาทเกดน าทวม)

65

0 0 0

20

0 0 00

10

20

30

40

50

60

70

ม ย ต ค ม ค เม ย

จ านวนปลาทงหมด จ านวนปลาทตดเชอ

104

ตารางท 10 อตราการตดเชอตวออนพยาธใบไมระยะเมตาเซอรคาเรยในตวอยางปลา จดท 7 บานมะกอกหวาน ต.มะกอกหวาน อ.ชยบาดาล จ.ลพบร

ชนดปลา

ครงท 1 (มถนายน) ครงท 2 (ตลาคม) ครงท 3 (มกราคม) ครงท 4 (เมษายน) ปลา (ตว)

ตดเชอ(ตว)

รอยละ ปลา (ตว)

ตดเชอ(ตว)

รอยละ ปลา (ตว)

ตดเชอ(ตว)

รอยละ ปลา (ตว)

ตดเชอ(ตว)

รอยละ

ปลาสรอยขาว 22 7 10.77 - - - - - - - - - ปลาแปบบาง 3 0 0 - - - - - - - - - ปลากระมง 2 0 0 - - - - - - - - - ปลาเสอพนน าเกลดถ 1 0 0 - - - - - - - - - ปลานล 1 0 0 - - - - - - - - - ปลาตะโกก 36 13 20 - - - - - - - - -

รวม 65 20 30.77 - - - - - - - - -

104

105

จดท 8 มะหนาวหวาน 1 ต.มะนาวหวาน อ.พฒนานคม จ.ลพบร (ตารางท 11) แบงเปน - ครงท 1 (เดอนมถนายน 2554) เกบตวอยางปลา 2 ชนด จ านวน 7 ตว พบตดเชอตวออนระยะ

เมตาเซอรคาเรย 4 ตว คดเปน 57.14% (4/7) พบในปลาสรอยขาว -ครงท 2 (เดอนตลาคม 2554 ) เกบตวอยางปลา 1 ชนด จ านวน 5 ตว ไมพบตดเชอตวออนระยะ

เมตาเซอรคาเรย -ครงท 3 (เดอนมกราคม 2554) เกบตวอยางปลา 9 ชนด จ านวน 26 ตว พบตดเชอตวออนระยะ

เมตาเซอรคาเรย 6 ตว คดเปน 23.08% (6/26) พบปลาตะพากตดเชอมากทสด 15.39% (4/26) -ครงท 4 (เดอนเมษายน 2555) ไมพบตวอยางปลา

รปท 38 เปรยบเทยบจ านวนปลาทสมเกบไดบรเวณ จดท 8 มะหนาวหวาน 1 ต.มะนาวหวาน อ.พฒนานคม จ.ลพบร

75

26

0

4

0

6

00

5

10

15

20

25

30

ม ย ต ค ม ค เม ย

จ านวนปลาทงหมด จ านวนปลาทตดเชอ

106

ตารางท 11 อตราการตดเชอตวออนพยาธใบไมระยะเมตาเซอรคาเรยในตวอยางปลา จดท 8 มะหนาวหวาน 1 ต.มะนาวหวาน อ.พฒนานคม จ.ลพบร

ชนดปลา

ครงท 1 (มถนายน) ครงท 2 (ตลาคม) ครงท 3 (มกราคม) ครงท 4 (เมษายน) ปลา (ตว)

ตดเชอ(ตว)

รอยละ ปลา (ตว)

ตดเชอ(ตว)

รอยละ ปลา (ตว)

ตดเชอ(ตว)

รอยละ ปลา (ตว)

ตดเชอ(ตว)

รอยละ

ปลาสรอยขาว 4 4 57.14 0 0 0 4 0 0 - - - ปลานล 3 0 0 5 0 0 2 0 0 - - - ปลาตะพาก 0 0 0 0 0 0 4 4 15.39 - - - ปลาตะโกก 0 0 0 0 0 0 2 1 3.85 - - - ปลากระแห 0 0 0 0 0 0 1 1 3.85 - - - ปลาแปนแกวยกษ 0 0 0 0 0 0 1 0 0 - - - ปลาสลาด 0 0 0 0 0 0 1 0 0 - - - ปลากราย 0 0 0 0 0 0 1 0 0 - - - ปลาสรอยนกเขา 0 0 0 0 0 0 10 0 0 - - -

รวม 7 4 57.14 5 0 0 26 6 23.08 - - -

106

107

จดท 9 มะหนาวหวาน 2 ต.มะนาวหวาน อ.พฒนานคม จ.ลพบร (ตารางท 12) แบงเปน - ครงท 1 (เดอนมถนายน 2554) เกบตวอยางปลา 2 ชนด จ านวน 12 ตว ไมพบตดเชอตวออนระยะ

เมตาเซอรคาเรย -ครงท 2 (เดอนตลาคม 2554 ) น าทวม -ครงท 3 (เดอนมกราคม 2554) ไมพบตวอยางปลา -ครงท 4 (เดอนเมษายน 2555) ไมพบตวอยางปลา

รปท 39 เปรยบเทยบจ านวนปลาทสมเกบไดบรเวณ จดท 9 มะหนาวหวาน 2 ต.มะนาวหวาน อ.พฒนานคม จ.ลพบร (ตลาคม 2554 ชวงเวลาทเกดน าทวม)

12

0 0 00 0 0 00

2

4

6

8

10

12

14

ม ย ต ค ม ค เม ย

จ านวนปลาทงหมด จ านวนปลาทตดเชอ

108

ตารางท 12 อตราการตดเชอตวออนพยาธใบไมระยะเมตาเซอรคาเรยในตวอยางปลา จดท 9 มะหนาวหวาน 2 ต.มะนาวหวาน อ.พฒนานคม จ.ลพบร

ชนดปลา

ครงท 1 (มถนายน) ครงท 2 (ตลาคม) ครงท 3 (มกราคม) ครงท 4 (เมษายน) ปลา (ตว)

ตดเชอ(ตว)

รอยละ ปลา (ตว)

ตดเชอ(ตว)

รอยละ ปลา (ตว)

ตดเชอ(ตว)

รอยละ ปลา (ตว)

ตดเชอ(ตว)

รอยละ

ปลากระจก 1 0 0 - - - - - - - - - ปลานล 11 0 0 - - - - - - - - -

รวม 12 0 0 - - - - - - - - -

108

109

จดท 10 บานแกงผกกด ต.แกงผกกด อ.ทาหลวง จ.ลพบร (ตารางท 13) แบงเปน - ครงท 1 (เดอนมถนายน 2554) เกบตวอยางปลา 2 ชนด จ านวน 27 ตว พบตดเชอตวออนระยะ

เมตาเซอรคาเรย 6 ตว คดเปน 22.22% (6/27) พบในปลาสรอยขาว -ครงท 2 (เดอนตลาคม 2554 ) เกบตวอยางปลา 7 ชนด จ านวน 31 ตว พบตดเชอตวออนระยะ

เมตาเซอรคาเรย 26 ตว คดเปน 83.87% (26/31) พบปลาตะพากตดเชอมากทสด 38.71% (12/31)

-ครงท 3 (เดอนมกราคม 2554) เกบตวอยางปลา 2 ชนด จ านวน 4 ตว ไมพบตดเชอตวออนระยะ เมตาเซอรคาเรย

-ครงท 4 (เดอนเมษายน 2555) เกบตวอยางปลา 5 ชนด จ านวน 18 ตว พบตดเชอตวออนระยะ เมตาเซอรคาเรย 15 ตว คดเปน 83.33% (15/18) พบปลากระแหตดเชอมากทสด 27.78% (5/18)

รปท 40 เปรยบเทยบจ านวนปลาทสมเกบไดบรเวณ จดท 10 บานแกงผกกด

ต.แกงผกกด อ.ทาหลวง จ.ลพบร

27

31

4

18

6

26

0

15

0

5

10

15

20

25

30

35

ม ย ต ค ม ค เม ย

จ านวนปลาทงหมด จ านวนปลาทตดเชอ

110

ตารางท 13 อตราการตดเชอตวออนพยาธใบไมระยะเมตาเซอรคาเรยในตวอยางปลา จดท 10 บานแกงผกกด ต.แกงผกกด อ.ทาหลวง จ.ลพบร

ชนดปลา

ครงท 1 (มถนายน) ครงท 2 (ตลาคม) ครงท 3 (มกราคม) ครงท 4 (เมษายน) ปลา (ตว)

ตดเชอ(ตว)

รอยละ ปลา (ตว)

ตดเชอ(ตว)

รอยละ ปลา (ตว)

ตดเชอ(ตว)

รอยละ ปลา (ตว)

ตดเชอ(ตว)

รอยละ

ปลาสรอยขาว 6 6 22.22 2 2 6.45 0 0 0 2 0 0 ปลานล 21 0 0 0 0 0 3 0 0 0 0 0 ปลาตะโกก 0 0 0 3 2 6.45 0 0 0 2 2 11.11 ปลากระมง 0 0 0 5 4 12.90 0 0 0 4 4 22.22 ปลาซา 0 0 0 2 2 6.45 0 0 0 0 0 0 ปลากระจก 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 ปลาตะพาก 0 0 0 13 12 38.71 0 0 0 4 4 22.22 ปลากระแห 0 0 0 5 4 12.90 0 0 0 6 5 27.78 ปลาแปนแกวยกษ 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0

รวม 27 6 22.22 31 26 83.87 4 0 0 18 15 83.33

110

111

จดท 11 บานทาหลวง ต.ทาหลวง อ.ทาหลวง จ.ลพบร (ตารางท 14) แบงเปน - ครงท 1 (เดอนมถนายน 2554) เกบตวอยางปลา 5 ชนด จ านวน 25 ตว พบตดเชอตวออนระยะ

เมตาเซอรคาเรย 4 ตว คดเปน 16% (4/25) พบปลาสรอยนกเขาและปลากระแหตดเชอมากทสด 8% (2/25)

-ครงท 2 (เดอนตลาคม 2554) เกบตวอยางปลา 6 ชนด จ านวน 63 ตว พบตดเชอตวออนระยะ เมตาเซอรคาเรย 23 ตว คดเปน 36.51% (23/63) พบปลาตะเพยนทองตดเชอมากทสด 19.05% (12/63)

-ครงท 3 (เดอนมกราคม 2554) เกบตวอยางปลา 8 ชนด จ านวน 30 ตว พบตดเชอตวออนระยะ เมตาเซอรคาเรย 15 ตว คดเปน 50% (15/30) พบปลากระแหตดเชอมากทสด 23.33% (7/30)

-ครงท 4 (เดอนเมษายน 2555) เกบตวอยางปลา 5 ชนด จ านวน 13 ตว พบตดเชอตวออนระยะ เมตาเซอรคาเรย 8 ตว คดเปน 61.54% (8/13) พบปลาตะพากและปลาตะโกกตดเชอมากทสด 23.08% (3/13)

รปท 41 เปรยบเทยบจ านวนปลาทสมเกบไดบรเวณ จดท 11 บานทาหลวง ต.ทาหลวง อ.ทาหลวง จ.ลพบร

25

63

30

13

4

23

15

8

0

10

20

30

40

50

60

70

ม ย ต ค ม ค เม ย

จ านวนปลาทงหมด จ านวนปลาทตดเชอ

112

ตารางท 14 อตราการตดเชอตวออนพยาธใบไมระยะเมตาเซอรคาเรยในตวอยางปลา จดท 11 บานทาหลวง ต.ทาหลวง อ.ทาหลวง จ.ลพบร

ชนดปลา

ครงท 1 (มถนายน) ครงท 2 (ตลาคม) ครงท 3 (มกราคม) ครงท 4 (เมษายน) ปลา (ตว)

ตดเชอ(ตว)

รอยละ ปลา (ตว)

ตดเชอ(ตว)

รอยละ ปลา (ตว)

ตดเชอ(ตว)

รอยละ ปลา (ตว)

ตดเชอ(ตว)

รอยละ

ปลาแปบบาง 7 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 ปลาสรอยขาว 2 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 ปลากระสบจด 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 ปลาสรอยนกเขา 9 2 8 0 0 0 0 0 0 0 0 0 ปลากระแห 6 2 8 0 0 0 8 7 23.33 0 0 0 ปลากระมง 0 0 0 21 7 11.11 5 3 10 3 0 0 ปลาสลาด 0 0 0 8 0 0 4 0 0 0 0 0 ปลาตะเพยนทอง 0 0 0 12 12 19.05 0 0 0 2 2 15.39 ปลาตะพาก 0 0 0 2 2 3.18 1 1 3.33 3 3 23.08 ปลานล 0 0 0 12 0 0 0 0 0 2 0 0 ปลาตะโกก 0 0 0 8 2 3.18 3 3 10 3 3 23.08 ปลากราย 0 0 0 0 0 0 2 0 0 0 0 0 ปลาบทราย 0 0 0 0 0 0 3 1 0 0 0 0 ปลาหมอ 0 0 0 0 0 0 4 0 0 0 0 0

112

113

ตารางท 14 (ตอ) อตราการตดเชอตวออนพยาธใบไมระยะเมตาเซอรคาเรยในตวอยางปลา จดท 11 บานทาหลวง ต.ทาหลวง อ.ทาหลวง จ.ลพบร

ชนดปลา

ครงท 1 (มถนายน) ครงท 2 (ตลาคม) ครงท 3 (มกราคม) ครงท 4 (เมษายน) ปลา (ตว)

ตดเชอ(ตว)

รอยละ ปลา (ตว)

ตดเชอ(ตว)

รอยละ ปลา (ตว)

ตดเชอ(ตว)

รอยละ ปลา (ตว)

ตดเชอ(ตว)

รอยละ

รวม 25 4 16 63 23 36.51 30 15 50 13 8 61.54

113

114

ตารางท 15 สรปอตราการตดเชอโรคพยาธใบไมของปลาทสมเกบบรเวณอางเกบน าเขอนปาสกชลสทธ ล าดบท ชอปลาทองถน จ านวนปลา อตราการตดเชอ

จ านวน (ตว) รอยละ จ านวน (ตว) รอยละ วงศปลานล (Cichlidae) 1. ปลานล 116 14.70 0 0

รวม 116 14.70 0 0 วงศปลาหมอ (Anabantidae) 1. ปลาหมอ 16 2.03 0 0

รวม 16 2.03 0 0 วงศปลาเสอพนน า (Toxotidae) 1. ปลาเสอพนน าเกลดถ 7 0.89 0 0

รวม 7 0.89 0 0 วงศปลาบ (Eleotrididae) 1. ปลาบทราย 10 1.27 2 0.25

รวม 10 1.27 2 0.25 วงศปลาเขม (Hemithamphidae) 1. ปลาตบเตา 5 0.63 0 0

รวม 5 0.63 0 0 วงศปลาหมอชางเหยยบ (Nandidae) 1. ปลาหมอชางเหยยบ 9 1.14 0 0

รวม 9 1.14 0 0 วงศปลากราย (Notopteridae) 1. ปลาสลาด 16 2.03 0 0 2. ปลากราย 3 0.38 0 0

รวม 19 2.41 0 0 วงศปลากระจก, แปนแกว (Ambassidae) 1. ปลาแปนแกวยกษ 8 1.01 0 0 2. ปลากระจก 10 1.27 0 0

รวม 18 2.28 0 0

115

ตารางท 15 (ตอ) อตราการตดเชอโรคพยาธใบไมของปลาทสมเกบบรเวณอางเกบน าเขอนปาสกชลสทธ ล าดบท ชอปลาทองถน จ านวนปลา อตราการตดเชอ

จ านวน (ตว) รอยละ จ านวน (ตว) รอยละ วงศปลาสลด (Belontiidae) 1. ปลากระดนาง 5 0.63 0 0 2. ปลาสลด 1 0.13 0 0

รวม 6 0.76 0 0 วงศปลาตะเพยน สรอย และ ซว (Cyprinidae) 1. ปลาตะโกก 107 13.56 53 6.72 2. ปลาสรอยขาว 107 13.56 25 3.17 3. ปลาซา 72 9.13 56 7.10 4. ปลากระมง 63 7.98 34 4.31 5. ปลาตะพาก 68 8.62 58 7.35 6. ปลาสรอยนกเขา 43 5.45 7 0.89 7. ปลากระแห 62 7.86 55 6.97 8. ปลาแปบบาง 22 2.79 0 0 9. ปลาตะเพยนทอง 14 1.77 14 1.77 10. ปลาซวควาย 12 1.52 0 0 11 ปลากระสบจด 9 1.14 6 0.76 12. ปลากาด า 3 0.38 0 0 13. ปลายสกเทศ 1 0.13 0 0

รวม 583 73.89 308 39.04 รวมทงหมด 789 100 310 39.29

116

การศกษาความสามารถของปลาในการเปนโฮสตตวกลางน าโรคพยาธ จากการสมเกบตวอยางปลา บรเวณรอบเขอนปาสกชลสทธ พบปลาทมการตดเชอทงหมด 310 ตว แบงออกได 10 ชนด น าปลามาตรวจสอบหาความสามารถในการเปนโฮสตตวกลางน าโรคพยาธ พบปลาตะพากมความสามารถในการเปนโฮสตน าโรคพยาธสงทสด 18.71% (58/310) เมอเทยบกบจ านวนปลาทมการตดเชอทงหมด ใน 11 จดส ารวจ

รปท 42 ความสามารถในการเปนโฮสตตวกลางน าโรคพยาธ จากจ านวนปลาทงหมดทตดเชอ

117

การตดเชอตวออนพยาธใบไมระยะเมตาเซอรคาเรยในแตละจดส ารวจ จากการส ารวจเกบตวอยางปลา บรเวณรอบเขอนปาสกชลสทธ 11 จดส ารวจ เมอท าการเปรยบเทยบจ านวนปลาทงหมดทตดเชอ (310 ตว) กบกบจ านวนปลาทตดเชอในจดส ารวจ 11 จด พบวามอตราการตดเชอทแตกตางกน ดงน

รปท 43 อตราการตดเชอตวออนพยาธใบไม (%) ในจดส ารวจ 11 จด จากจ านวนปลาทมการ ตดเชอทงหมด 310 ตว

12

118

การตดเชอตวออนพยาธใบไมระยะเมตาเซอรคาเรยในชวงตางๆ ทท าการส ารวจ ในการเกบตวอยางปลาบรเวณรอบเขอนปาสกชลสทธ เกบตวอยางปลา ทก 3 เดอน เปนเวลา 1 ป จ านวน 4 ครง คอในชวงเดอน มนายน 2554 เดอน ตลาคม 2554 เดอน มกราคม 2555 และเดอน เมษายน 2555 ท าการศกษาหาอตราการตดเชอของพยาธในแตละชวงทท าการส ารวจ โดยน าจ านวนปลาทตดเชอของแตละชวงการศกษา มาเปรยบเทยบกบจ านวนปลาทตดเชอทงหมด (310 ตว) ดงน

รปท 44 อตราการตดเชอตวออนพยาธใบไม ในชวงเดอนตางๆ

119

การจ าแนกชนดพยาธใบไมจากตวออนระยะเมตาเซอรคาเรย ผลการตรวจสอบลกษณะรปราง สามารถจดจ าแนกชนดของตวออนพยาธใบไมระยะเมตา เซอรคาเรยตามลกษณะทางสณฐานวทยาได 2 ชนด คอ Haplorchis pumilio และ Centrocestus fomosanus ซงจดอยในวงศ Heterophyidae เปนพยาธใบไมล าไสขนาดเลก จากนนท าการนบจ านวน เมตาเซอรคาเรยทพบ ไดทงหมด 9,111 ตว ดงน

1.Haplorchis pumilio Looss,1899 (Yamaguti,1975) (รปท 47-49) ลกษณะรปรางตวออน

: ลกษณะถง encyst ใสและโปรงแสงรปไข มผนงหม 2 ชน ชนนอกบางใส และภายในมตวออนสน าตาลขดตวอย ขณะมชวตจะเคลอนไหวอยภายในถงตลอดเวลา และสามารถสงเกตเหน oral sucker ดานบนของล าตว ม pharynx ผนงหนาชดเจน ventral sucker อยประมาณกลางล าตว excretory bladder สน าตาลเขมดานทายล าตว (รปท 47) : ลกษณะตวออน ทออกจากถง cyst มลกษณะล าตวแบน ยาว ไมมหาง ผวล าตวมหนามขนาดเลกปกคลมรอบล าตว (รปท 48-49) ภายในล าตวม pigment สน าตาลออนกระจายทวล าตว สวนบนม oral sucker ขนาดใหญ ม prepharynx ยาว เหน pharynx ชดเจน ventral sucker ม gonotyl เรยงเปนแถว 6-9 แถว ovary อยเหนอ testis ซงวางเรยงตามความยาวของล าตว อยางละ 1 อน excretory bladder อยทายล าตวภายในม pigment สน าตาลเขม ขนาด (คาเฉลยจ านวน 10 ตว) Encyst metacercaria : 150-215 µm (av. 184 µm) Thick wall : 8 -18 µm (av. 12 µm) Body : 80-93 µm (av. 91 µm) X 300-315 µm (av. 321 µm) Oral sucker : 35-50 µm (av. 40 µm) X 30-45 µm (av. 38 µm) Ventral sucker : 13-28 µm (av. 20 µm) X 18-30 µm (av. 21µm) Pharynx : 15-30 µm (av. 21 µm) X 18-40 µm (av. 29 µm) Prepharynx : 35-50 µm (av. 44 µm) Testis : 13-23 µm (av. 18 µm) Ovary : 20-33 µm (av. 26 µm)

120

Excretory bladder : 76-115 µm (av. 94 µm) X 53-85 µm (av. 63 µm) Gonotyl : 6-9 แถว Haplorchis pumilio พบวาตดเชอในปลาทงหมด 9 ชนด โดยมจ านวนเมตาเซอรคาเรยทงหมด 9,010 ตว คดเปน 98.89% (9,010/9,111) ดงน (ตารางท 16) ปลาตะพาก พบจ านวนตวออนระยะเมตาเซอรคาเรย 2,644 ตว 29.02% (2,644/9,111) ปลาสรอยขาว พบจ านวนตวออนระยะเมตาเซอรคาเรย 632 ตว เทากบ 6.94% (632/9,111) ปลาซา พบจ านวนตวออนระยะเมตาเซอรคาเรย 974 ตว เทากบ 10.69% (974/9,111) ปลากระมง พบจ านวนตวออนระยะเมตาเซอรคาเรย 500 ตว เทากบ 5.49% (500/9,111) ปลาตะโกก พบจ านวนตวออนระยะเมตาเซอรคาเรย 707 ตว เทากบ 7.76% (707/9,111) ปลาสรอยนกเขา พบจ านวนตวออนระยะเมตาเซอรคาเรย 41 ตว เทากบ 0.45% (41/9,111) ปลากระแห พบจ านวนตวออนระยะเมตาเซอรคาเรย 2,454 ตว เทากบ 26.94% (2,454/9,111) ปลาตะเพยนทอง พบจ านวนตวออนระยะเมตาเซอรคาเรย 869 ตว เทากบ 9.54% (869/9,111) ปลากระสบจด พบจ านวนตวออนระยะเมตาเซอรคาเรย 189 ตว เทากบ 2.07% (189/9,111)

121

2.Centrocestus fomosanus Nishigori,1924 (Yamaguti,1975) (รปท 50-52) ลกษณะรปรางตวออน

: ลกษณะถง encyst ใสและโปรงแสงรปรไข มผนงหม 2ชน คอนขางหนา และภายในมตวออนสน าตาลขดตว ขณะมชวตจะเคลอนไหวอยภายในตลอดเวลา และสามารถสงเกตเหน oral sucker และหนามขนาดใหญอยดานบนของล าตวชดเจน ม prepharynx ยาว pharynx และ ventral sucker อยประมาณกลางล าตว excretory bladder สน าตาลออน มรปรางเปน x-shaped ดานทายล าตว (รปท 50) : ลกษณะตวออน ทออกจากถง cyst มลกษณะล าตวแบน ยาว ไมมหาง ผวล าตวมหนามขนาดเลกปกคลมรอบล าตว (รปท 51-52)ภายในล าตวม pigment สน าตาลออนกระจายทวล าตว สวนบนม oral sucker และหนามรอบ oral sucker ม prepharynx ยาว เหน pharynx ชดเจน ventral sucker อยประมาณกลางล าตว ใตลงมาม ovary 1 อน excretory bladder มรปรางเปน x-shaped ดานทายล าตว ภายในม pigment สน าตาลออน ระหวางตว x-shaped ม testes 2 อนวางดานละอน ซายและขวา ขนาด (คาเฉลยจ านวน 10 ตว) Encyst metacercaria : 175-195 µm (av. 183 µm) Thick wall : 5-8 µm (av. 6 µm) Body : 115-133 µm (av. 124 µm) X 173-198 µm (av. 186 µm) Oral sucker : 48-70 µm (av. 58 µm) X 30-35 µm (av. 33 µm) Ventral sucker : 35-45 µm (av. 38 µm) X 15-20 µm (av. 19µm) Pharynx : 18-23 µm (av. 20 µm) X 38-48 µm (av. 41 µm) Prepharynx : 23-33 µm (av. 27 µm) Testis (left) : 15-23 µm (av. 19 µm) X 23-30 µm (av. 27 µm) Testis (light) : 15-20 µm (av. 19 µm) X 23-32 µm (av. 27 µm) Ovary : 23-30 µm (av. 26 µm) X 63-73 µm (av. 67 µm) Excretory bladder : 38-45 µm (av. 42 µm) X 63-73 µm (av. 67 µm)

122

Centrocestus fomosanus พบการตดเชอในปลา 5 ชนด โดยมจ านวนเมตาเซอรคาเรยทงหมด 101 ตว คดเปน 1.11% (101/9,111) ดงน (ตารางท 16) ปลาสรอยขาว พบจ านวนตวออนระยะเมตาเซอรคาเรย 39 ตว เทากบ 0.43% (39/9,111) ปลาตะโกก พบจ านวนตวออนระยะเมตาเซอรคาเรย 33 ตว เทากบ 0.36% (33/9,111) ปลาซา พบจ านวนตวออนระยะเมตาเซอรคาเรย 13 ตว เทากบ 0.14% (13/9,111) ปลากระมง พบจ านวนตวออนระยะเมตาเซอรคาเรย 3 ตว เทากบ 0.03% (3/9,111) ปลาบทราย พบจ านวนตวออนระยะเมตาเซอรคาเรย 13 ตว เทากบ 0.14% (13/9,111)

123

ตารางท 16 แสดงจ านวนชนดตวออนพยาธใบไมระยะเมตาเซอรคาเรยทตดเชอในสวนตางๆของปลา ชนดปลา/จ านวนปลาทตดเชอ (ตว) อวยวะทพบเมตาเซอรคา

เรย Haplorchis

pumilio Centrocestus fomosanus

รวม

ปลากระมง Puntioplites proctozysron

63 ตว ตดเชอ 34 ตว

-เหงอก 0 3 3 -กลามเนอใตครบอก 4 0 4 -กลามเนอใตครบทอง 0 0 0 -กลามเนอใตครบหลง 1 0 1 -กลามเนอใตครบหาง 1 0 1 -เกลด 494 0 494

รวม 500 (5.49%)

3 (0.03%)

503

ปลาตะโกก Cyclocheilichthys enoplos

107 ตว ตดเชอ 53 ตว

-เหงอก 49 33 82 -กลามเนอใตครบอก 16 0 16 -กลามเนอใตครบทอง 8 0 8 -กลามเนอใตครบหลง 2 0 2 -กลามเนอใตครบหาง 17 0 17 -เกลด 615 0 615

รวม 707 (7.76%)

33 (0.36%)

740

ปลาซา Labiobarbus siamensis

72 ตว ตดเชอ 56 ตว

-เหงอก 91 13 104 -กลามเนอใตครบอก 14 0 14 -กลามเนอใตครบทอง 3 0 3 -กลามเนอใตครบหลง 0 0 0 -กลามเนอใตครบหาง 11 0 11 -เกลด 855 0 855

รวม 974 (10.69%)

13 (0.14%)

987

124

ตารางท16 แสดงจ านวนชนดตวออนพยาธใบไมระยะเมตาเซอรคาเรยทตดเชอในสวนตางๆของปลา ชนดปลา/จ านวนปลาทตดเชอ (ตว) อวยวะของปลา Haplorchis

pumilio Centrocestus fomosanus

รวม

ปลาสรอยขาว Henicorhynchus siamensis

107 ตว ตดเชอ 25 ตว

-เหงอก 21 11 32 -กลามเนอใตครบอก 24 0 24 -กลามเนอใตครบทอง 24 0 24 -กลามเนอใตครบหลง 4 11 15 -กลามเนอใตครบหาง 15 0 0 -เกลด 544 17 561

รวม 632 (6.94%)

39 (0.43%)

671

ปลาบทราย Oxyeleotris marmoratus

10 ตว ตดเชอ 2 ตว

-เหงอก 0 13 13 -กลามเนอใตครบอก 0 0 0 -กลามเนอใตครบทอง 0 0 0 -กลามเนอใตครบหลง 0 0 0 -กลามเนอใตครบหาง 0 0 0 -เกลด 0 0 0

รวม 0

13 (0.14%)

13

ปลาตะพาก Hypsibarbus wetmorei

68 ตว ตดเชอ 58 ตว

-เหงอก 0 0 0 -กลามเนอใตครบอก 0 0 0 -กลามเนอใตครบทอง 0 0 0 -กลามเนอใตครบหลง 0 0 0 -กลามเนอใตครบหาง 0 0 0 -เกลด 2,644 0 0

รวม 2,644 (29.02%)

0

2,644

125

ตารางท 16 แสดงจ านวนชนดตวออนพยาธใบไมระยะเมตาเซอรคาเรยทตดเชอในสวนตางๆของปลา ชนดปลา/จ านวนปลาทตดเชอ (ตว) อวยวะของปลา Haplorchis

pumilio Centrocestus fomosanus

รวม

ปลาสรอยนกเขา Osteochilus hasselti 43 ตว ตดเชอ 7 ตว

-เหงอก 3 0 3 -กลามเนอใตครบอก 0 0 0 -กลามเนอใตครบทอง 0 0 0 -กลามเนอใตครบหลง 0 0 0 -กลามเนอใตครบหาง 0 0 0 -เกลด 38 0 38

รวม 41 (0.45%)

0 41

ปลากระแห Barbodes schwanenfeldi

62 ตว ตดเชอ 55 ตว

-เหงอก 61 0 61 -กลามเนอใตครบอก 44 0 44 -กลามเนอใตครบทอง 3 0 3 -กลามเนอใตครบหลง 6 0 6 -กลามเนอใตครบหาง 1 0 1 -เกลด 2,339 0 2,339

รวม 2,454 (26.94%)

0 2,454

ปลาตะเพยนทอง Barbodes altus

14 ตว ตดเชอ 14 ตว

-เหงอก 0 0 0 -กลามเนอใตครบอก 0 0 0 -กลามเนอใตครบทอง 1 0 0 -กลามเนอใตครบหลง 0 0 0 -กลามเนอใตครบหาง 0 0 0 -เกลด 868 0 868

รวม 869 (9.54%)

0 869

126

ตารางท 16 แสดงจ านวนชนดตวออนพยาธใบไมระยะเมตาเซอรคาเรยทตดเชอในสวนตางๆของปลา ชนดปลา/จ านวนปลาทตดเชอ (ตว) อวยวะของปลา Haplorchis

pumilio Centrocestus fomosanus

รวม

ปลากระสบจด Hampala dispar 9 ตว ตดเชอ 6 ตว

-เหงอก 0 0 0 -กลามเนอใตครบอก 0 0 0 -กลามเนอใตครบทอง 0 0 0 -กลามเนอใตครบหลง 0 0 0 -กลามเนอใตครบหาง 0 0 0 -เกลด 189 0 189

รวม 189 (2.07%)

0 189

รวมปลาทงหมด 10 ชนด 9,010 (98.89%)

101 (1.11%)

9,111

127

การศกษาสวนตางๆของปลาทมการตดเชอตวออนของพยาธ Haplorchis pumilio ในการตรวจหาตวออนของพยาธระยะเมตาเซอรคาเรย จะใชวธ Compression คอจะแบงสวน

ตางๆของปลาออกเปน 6 สวนคอ กลามเนอใตครบหลง กลามเนอใตครบทอง กลามเนอใตครบอก กลามเนอใตครบหาง เกลด และเหงอก เพอดวาพยาธอยบรเวณใดของปลามากทสด จากการทดลองจ านวนพบตวออนของพยาธ Haplorchis pumilio จ านวน 9,010 ตว และ Centrocestus fomosanus จ านวน 101 ตว อยบรเวณสวนตางๆ ของปลาดงน

รปท 45 สวนตางๆของปลาทพบการตดเชอพยาธ Haplorchis pumilio

128

รปท 46 สวนตางๆของปลาทพบการตดเชอพยาธ Centrocestus fomosanus

129

รปท 47 ถงซสตตวออนเมตาเซอรคาเรย Haplorchis pumilio (OS: oral sucker, P:pharynx, VS:ventral sucker, I:interstine,O:ovary, T:testis, TW:Thick wall,

EB:excretory bladder) A: ภาพวาด matacercaria B: ยอมส 0.5% neutral red C: ยอมส Semichon’s camine & Fast green D: ตวออนระยะเมตาเซอรคาเรยในเกลดปลา

50 µm

OS P

VS

EB

A

OS

P

EB

B

OS TW

C D

130

รปท 48 ตวออนระยะเมตาเซอรคาเรยนอกถงซสต Haplorchis pumilio

(OS: oral sucker, PP: prepharynx, P:pharynx, VS:ventral sucker, I:interstine, O:ovary, T:testis, EB:excretory bladder)

E: ภาพวาด matacercaria F: ยอมส 0.5% neutral red G: ยอมส Semichon’s camine & Fast green H: Gonotyl ลกษณะเปนแถบ

50 µm

EB

T O

VS

OS

PP

P

I

E

OS

P

I VS

T

EB

F

H

OS

P

PP

I VS

T

EB G

131

รปท 49 ภาพ scanning electron microscope ตวออนนอกถงซสต ระยะเมตาเซอรคาเรย Haplorchis pumilio ( OS:oral sucker, VS:ventral sucker, sp: spine)

A: ตวออนระยะเมตาเซอรคาเรย B: สวนบน oral sucker C: spine บรเวณล าตว

sp

A

body

OS OS

VS

body

B

C

132

รปท 50 ตวออนระยะเมตาเซอรคาเรย Centrocestus fomosanus (OS: oral sucker, PP:prepharynx, P:pharynx, VS:ventral sucker, I:interstine, O:ovary, T,:testes,

EB:excretory bladder) A: ภาพวาด matacercaria B: ยอมส 0.5% neutral red

C: matacercaria ทอยบรเวณเหงอกปลา

50 µm OS PP

P

I

VS

EB

T

spine

s

OS spine

s

VS

EB

A B

C

133

รปท 51 ตวออนระยะเมตาเซอรคาเรย Centrocestus fomosanus (OS: oral sucker, PP:prepharynx, P:pharynx, VS:ventral sucker, I:interstine, O:ovary, T,:testes,

EB:excretory bladder) D: ภาพวาด matacercaria E: ยอมส 0.5% neutral red

50 µm

EB

OS

PP

P

I

VS

EB T

spine

s

OS

P

I

VS

T

spine

s

T EB

D E

134

รปท 52 ภาพ scanning electron microscope ตวออนระยเมตาเซอรคาเรย Centrocertus formosanus

( OS:oral sucker, VS:ventral sucker, sp: spine) A: ตวออนระยะเมตาเซอรคาเรย B: สวนบน oral sucker

C: spine และ sensory hair บรเวณล าตว

OS

body

OS

spine

oral

A B

sp

sensory hair

C

135

การจดจ าแนกพนธตวออนพยาธใบไมดวย Molecular method จากการตรวจสอบชนดพนธของพยาธใบไมดวยวธ Molecular ท าใหสามารถแยกชนดของตวออนพยาธใบไมออกเปน 2 ชนดโดยดจากแบนทเกดขน (รปท 53-54) พบวา ITS 1 สามารถจ าแนกชนดของตวออนพยาธใบไมระยะเมตาเซอรคาเรยได (รปท 53) คอ Centrocertus formosanus จะมแถบ DNA ทเกดขนอยท 700 bp และ Haplorchis pumilio จะมแถบ DNA ทเกดขนอยท 1,250 bp สวน ITS 2 ไมสามารถจ าแนกชนดของตวออนพยาธใบไมระยะเมตาเซอรคาเรยได เนองจากแบนทเกดขนมคาใกลเคยงกนคอ Centrocertus formosanus จะมแถบ DNA ทเกดขนอยท 400 bp และ Haplorchis pumilio จะมแถบ DNA ทเกดขนอยท 380 bp (รปท 54)

รปท 53 การจ าแนกชนดพนธของตวออนพยาธใบไมระยะเมตาเซอรคาเรยดวยวธ Molecular โดยใช ITS 1จดจ าแนก; แถวM: 1 Kb DNA marker, Cf: C. formosanus จากปลาบ, Hf1: H. pumilio จากปลากระมง, Hf2: H. pumilio จากปลาตะโกก, Hf3: H. pumilio จากปลาซา, Hf4: H. pumilio จากปลาสรอยขาว, Hf5: H. pumilio จากปลาตะพาก, Hf6: H. pumilio จากปลาสรอยนกเขา, Hf7: H. pumilio จากปลากระแห, Hf8: H. pumilio จากปลาตะเพยนทอง, Hf9: H. pumilio จากปลาปลากระสบจด, Hf10: H. pumilio จากปลาสรอยนกเขา

1,650

850 800

1,250

M Cf Hp1 Hp2 Hp3 Hp4 Hp5 Hp6 Hp7 Hp8 Hp9 Hp10 N 12,000

700

1,250

136

รปท 54 การจ าแนกชนดพนธของตวออนพยาธใบไมระยะเมตาเซอรคาเรยดวยวธ Molecular โดยใช ITS 2 จดจ าแนก; แถวM: 1 Kb DNA marker, Cf: C. formosanus จากปลาบ, Hf1: H. pumilio จากปลากระมง, Hf2: H. pumilio จากปลาตะโกก, Hf3: H. pumilio จากปลาซา, Hf4: H. pumilio จากปลาสรอยขาว, Hf5: H. pumilio จากปลาตะพาก, Hf6: H. pumilio จากปลาสรอยนกเขา, Hf7: H. pumilio จากปลากระแห, Hf8: H. pumilio จากปลาตะเพยนทอง, Hf9: H. pumilio จากปลากระสบจด, Hf10: H. pumilio จากปลาสรอยนกเขา

M Cf Hp1 Hp2 Hp3 Hp4 Hp5 Hp6 Hp7 Hp8 Hp9 Hp10 N

12,000

1,000 400 380

500

137

บทท 5

การวเคราะหและสรปผลการศกษา

การตดเชอตวออนพยาธใบไมระยะเมตาเซอรคาเรยของปลาน าจดบรเวณเขอนปาสกชลสทธ เปนการศกษาทงชนดพนธของปลาน าจดและชนดพนธของพยาธทตดเชอในปลาบรเวณพนทศกษา การสมเกบปลาทใชบรโภคตามตลาดปลารอบบรเวณเขอนปาสกชลสทธ ท าใหทราบถงจ านวนของตลาดปลา แหลงสงปลา ชนดพนธของปลา ความสามารถในการเปนโฮสตตวกลางของปลากบพยาธใบไมแตละชนด การแพรกระจายพนธพยาธใบไม ขอมลเหลานสามารถเปนดชนในการวดความเสยงตอการเกดโรคพยาธใบไมในชมชนทอยใกลแหลงน าน นๆ เปนประโยชนท งในงานดานความหลากหลายทางชวภาพ และงานดานปรสตวทยา โดยน าไปสการวเคราะหขอมลทมประโยชนตองานดานระบาดวทยาของโรคปรสตหนอนพยาธ

ผลของการศกษาครงนไดมาจากพนทศกษาทเปนตลาดปลาและทาปลา รอบอางเกบน าบรเวณเขอนปาสกชลสทธจ านวน 11 จดส ารวจ สามารถวเคราะหขอมลเกยวกบพนททเปนจดส ารวจ ชนดพนธของปลาน าจดทพบ ชนดของปรสตทมความสมพนธกบปลาน าจดแตละชนด รวมถงความสามารถในการแพรกระจายพนธทงหมดของปลาน าจดและปรสตทพบไดดงน

137

138

1.สภาพแวดลอมของพนททศกษา เขอนปาสกชลสทธ เปนเขอนดน ทสรางขนเพอกกเกบน าส าหรบประโยชนในการเกษตรกรรม และใชเปนน าเพอการอปโภคและบรโภคของประชาชน สามารถชวยปองกนปญหาอทกภยของพนททายเขอน ครอบคลมหลายจงหวด อางเกบน าเหนอเขอนสามารถกกเกบน าไดถง 960 ลานลกบาศกเมตร บรเวณอางเกบน าเปนแหลงเพาะพนธปลาหายากหลายชนด และเปนแหลงประมงน าจดขนาดใหญ เนองจากลกษณะของเขอนมลกษณะแบนราบ ท าใหแสงแดดและออกซเจนกระจายตวไดอยางทวถง ท าใหภายในอางเกบน ามความอดมสมบรณ เหมาะแกการขยายพนธสตวน า เหนไดจากผลการศกษาวจยของคณะประมง มหาวทยาลย เกษตรศาสตร ทพบวา ปจจบนภายในเขอนปาสกมความหลากหลายของพนธปลาประมาณ 130 ชนดพนธ เปนชนดพนธปลาทพบเพมขน 52 ชนด จากเดมประมาณ 80 ชนด (โครงการเขอนปาสกชลสทธ, 2552) ท าใหเขอนปาสกเปนแหลงประมงทส าคญแหงหนงของประเทศ ชนดพนธปลาทพบไดจากตลาดปลา ไดแก ปลากด ปลาสวาย ปลานล ปลาหมอ ปลาตะเพยน ปลากะมง ปลากราย ปลาหมอ และปลาสรอย และพบสนคาแปรรปของปลาหลายชนด ไดแก ปลาตากแหง ปลาแดดเดยว ปลารา และปลาสม จากพนทส ารวจทงหมด พบวาจดท 5 ตลาดปลาชยบาดาล และจดท 8 บานมะหนาวหวาน1 เปนตลาดปลาขนาดใหญนกทองเทยวทมาเทยวเขอนปาสกชลสทธจะแวะมาซอปลาทตลาดปลาน จงเปนแหลงรวมปลาจากแหลงประมงหลายแหลงของอางเกบน า จดส ารวจท 1 วดเขาพระ จดท 2 ทาปลาเขาพระ จดท 3 บานมะนาวหวาน จดท 4 บานโคกสลง จดท 6 บานวสาหกจชมชน จดท 7 บานมะกอกหวาน จดท 9 บานมะนาวหวาน 2 จดท 10 บานแกงผกกด และจดท 11 บานทาหลวง เปนตลาดปลา และทาปลาขนาดเลกทอยตามหมบาน เปนจดทพอคามารบซอปลาเพอน าไปขายยงตลาดใหญ สวนปลาทเหลอจากการขายจะแปรรปจากปลาสดเปนปลาตากแหง และปลารา เนองจากปลาสวนใหญทไดเปนปลาทมขนาดกลางไปจนถงเลก ในการแปรรปจากปลาสดไปเปนปลาตากแหงหรอปลารานน เศษชนสวนตางๆของปลา เชน เกลดปลา กจะถกน าไปทงบรเวณใกลๆ พนททแปรรปปลา ซงเปนบรเวณรอบๆอางเกบน า เมอเศษชนสวนปลาเหลานนมระยะตดตอของพยาธปนเปอนไป กสามารถแพรกระจายพยาธสสตวได พยาธใบไมในกลมทตดตอจากปลาสคนและสตว ไดแก พยาธใบไมตบ และพยาธใบไมล าไสขนาดเลก (Wongsawad et al., 1999; Chuboon et al.; 2004, Chai et al., 2005; Sripa et al., 2007) โดยบรเวณทมการทงเศษชนสวนของปลานนเปนทงหญาทมแหลงน ามความ

139

อดมสมบรณ มนกจ านวนมาก ทงทเปนนกประจ าถน และอพยพ นอกจากนยงมสตวเลยง เชน หมา แมว อาศยอยในบรเวณดงกลาว โดยสตวเหลานสามารถเปนรงโรค (reservoir host) ของพยาธใบไมไดหลายชนด เชน มรายงานวจยถงกลมพยาธ Echinostomatidae (Himasthla spp.) เชน H. elongate, H. continua และ H. interrupta เปนพยาธใบไมในล าไสของนก และสตวเลยงลกดวยน า (Wegeberg et al., 1999) เนองจากสตวเหลานหากนอยางอสระ ไมสามารถควบคมได เมอมการทงเศษชนสวนตางๆของปลาทมการตดเชอพยาธในพนทเปดกจะเปนสวนหนงในการสงผานพยาธแตละชนดใหครบวงชวตไดอยางสมบรณ จากการส ารวจตวอยางปลาบรเวณรอบเขอน 11 จดส ารวจ พบจดท 11 บานทาหลวงมการตดเชอมากทสด 18.07% (56/310) เนองจากปลาทเกบไดสวนใหญอยวงศ Cyprinidae (Nithiuthai et al., 2002) เชน ปลากระแห ปลาสรอยนกเขา ปลาตะเพยนทอง ปลาตะพาก และปลาตะโกก โดยปลาเหลานมความสามารถในการเปนโฮสตตวกลางล าดบท 2 ดงนนถาบรเวณใดมปลาในวงศ Cyprinidae กเออตอการตดโรคพยาธ นอกจากนบานทาหลวงยงเปนพนททมการแปรรปผลตพรรณสตวน าจากปลา อนไดแก ปลาตากแหง และปลารา สงขายใหนกทองเทยว ชมชนใกลเคยง และจงหวดตางๆ ถามการบรโภคผลตพรรณแปรรปไมถกสขลกษณะกจะท าใหเกดการตดโรคพยาธ

ในการเกบตวอยางปลาท าการเกบตวอยางทกๆ 3 เดอน เปนเวลา 1 ป (เกบตวอยางปลาในชวงเดอนมถนายน 2554 ถงเดอนเมษายน 2555) พบวาเดอน มถนายน 2554 มอตราการตดเชอตวออนพยาธใบไมในปลาสงทสด 45.48% (141/310) เปนชวงทมปรมาณน าในเขอนนอย เกดเกาะแกง และพนทชายฝงเพมขน สตวตางๆมาอาศยอยรวมกน เพมโอกาสใหปรสตสามารถสมผสกบโฮสต ถาสตวมการตดเชอหนอนพยาธ เมอสงปฏกลของสตวลงสแหลงน ากจะท าใหเกดการกระจายของพยาธ โดยจะถกสงผานไปยงหอยน าจดทเปนโฮสตตวกลางล าดบท 1 เชน หอย Melanoides tuberculata (Diaz et al., 2008) เปนหอยทพบวามการกระจายอยทวไปเกอบทกพนทในประเทศไทย (Brandt, 1974) มความสามารถในการเปนโฮสตตวกลางน าโรคพยาธใบไมมาสปลาน าจด (Phan et al., 2010) โดยตวออนของพยาธในระยะนจะเปนระยะตดตอเมอคนหรอสตวกนเขาไปกจะไดรบพยาธเขาไปดวย นอกจากนเดอนมถนายนสามารถเกบตวอยางปลาไดมากทสด เดอนตลาคม 2554 เปนเดอนทมการเกดอทกภย น าทวมพนทท าใหไมสามารถเขาถงพนทเกบตวอยางบางจดได สงผลมาถงเดอนมกราคม 2555 และเดอนเมษายน 2555 ปรมาณน าในเขอนมมาก พนททเปนชายฝงหายไป ชาวประมงงดออกหาปลาเนองจากมพาย กระแสลมแรง ท าใหเกบตวอยางปลาไดนอย พบการตดเชอพยาธลดลง อาจจะมาจากสตวไมมพนทใหอยอาศยจงอพยพออกไป ท าใหลดโอกาสเสยงในการตดเชอพยาธทจะถกสงผานมายง

140

โฮสตตางๆ ดงนนการตดเชอปรสตจะมความผนแปรไปตามฤดกาล และสถานทวามความเออตอการตดเชอปรสต เชน จากการศกษาของ Thuy et al., (2010) พบวาชวงระหวางเดอนเมษายนถงเดอนตลาคมเปนชวงทมการแพรกระจายของปรสตมากทสด ในจงหวดขอนแกน และจงหวดมหาสารคาม มการตดเชอปรสตในชวงปลายฤดฝน และฤดหนาว (Sithithaworn et al., 1997) เชน จากการส ารวจปลาน าจดบรเวณรอบเขอนปาสกชลสทธทง 11 จดส ารวจพบบรเวณทมการตดเชอปรสต 10 จดส ารวจ โดยผลการส ารวจพบปลาน าจดทสมเกบไดทงหมด 789 ตว พบการตดเชอปรสตจ านวน 310 ตว คดเปนรอยละ 39.93 แสดงใหเหนวาแหลงน าทท าการศกษานมปลาทมระยะตดตอ (infective stage) ของปรสต พนททมการพฒนาแหลงน าอยางเชนการสรางเขอนปาสกชลสทธน ท าใหเกดระบบนเวศทสมบรณ ซงในความสมบรณนกท าใหเกดผลกระทบทางดานสาธารณสขทเกยวของกบการแพรกระจายโรคปรสต (Hudsan et al., 2006) เมอสงแวดลอมมการเปลยนแปลงกสามารถกอใหเกดวงจรการแพรกระจายของพยาธทยากตอการควบคม (Deom., 1975) ท าใหในการส ารวจหาอตราการตดเชอปรสตรอบบรเวณเขอนปาสกชลสทธ พบการตดเชอพยาธใบไม เชนเดยวกบการศกษาบรเวณ เขอนล าตะคอง เขอนล าปาว เขอนน าอน เขอนอบลรตน และเขอนแควนอย ของประเทศไทย พบการแพรระบาดของโรคพยาธใบไมตบและล าไส และ เขอนอสวาน ประเทศอยปต พบการระบาดของโรคพยาธใบไมเลอด (วชรยา ภรวโรจนกล, 2544; Harinasuta et al., 1970; Kitikoon et al., 1982; Sornmani et al., 1974)

141

2. การศกษาชนดปลาน าจดทมเกลดบรเวณรอบเขอนปาสกชลสทธ ปลาน าจดไทยเกอบทกชนดสามารถใชเปนอาหาร แตในทนจะกลาวถงปลาทพบเหนบอยในตลาดบรเวณรอบเขอนปาสกชลสทธ Family Notopteridae. ( วงศปลากราย ) ปลาทพบคอปลากราย และปลาสลาด แตจะพบตามตลาดปลานอยมาก เปนปลาทมราคาสง จากการส ารวจพบเพยง 2-3 จดส ารวจเทานน Family Cyprinidae ( วงศปลาตะเพยน, สรอย และ ซว ) เปนวงศทมจ านวนปลามากทสดในปลาน าจดของไทย และยงจดเปนปลาเศรษฐกจของประเทศไทย (ชวลต วทยานนท, 2547) ปลาทพบคอ ปลาตะโกก ปลาสรอยขาว ปลาซา ปลากะมง ปลาตะพาก ปลาสรอยนกเขา ปลากระแห ปลาแปบบาง ปลาตะเพยนทอง ปลาซวควาย ปลากระสบจด ปลากาด า และปลายสกพบวาจากการส ารวจพบปลาตะโกก กบปลาสรอยขาวมปรมาณมากทสด นอกจากนปลาในวงศนยงมความส าคญทางการแพทยในเรองของการเปนโฮสตน าโรคพยาธหลายชนด (Srisawangwong et al., 1997; Sukontason et al., 1999; Wongsawad et al., 2000) Family Cichlidae ( วงศปลานล ) ปลานลเปนปลาทพบมากทสด และพบเกอบทกพนททท าการศกษา ปลานลเปนปลาเศรษฐกจ แพรขยายพนธงาย มความอดทนและปรบตวเขากบสภาพแวดลอมไดด เชน การรายงานการตรวจปลานลบรเวณบอบ าบดน าเสยของเทศบาลจงหวดภเกต ประเทศไทย (Krailas et al., 2004) สวนปลาใน Family Hemithamphidae (วงศปลาเขม ) ปลาทพบคอปลาตบเตา Family Ambassidae (วงศปลากระจก, แปนแกว) ปลาทพบคอ ปลาแปนแกวยกษ และปลากระจก Family Toxotidae (วงศปลาเสอพนน า) ปลาทพบคอ ปลาเสอพนน าเกลดถ Family Nandidae (วงศปลาหมอชางเหยยบ) ปลาทพบคอ ปลาหมอชางเหยยบ Family Eleotrididae (วงศปลาบ) ปลาทพบคอ ปลาบทราย Family Anabantidae (วงศปลาหมอ) ปลาทพบคอ ปลาหมอ Family Belontiidae (วงศปลาสลด)

142

3.ความหนาแนนของปลาน าจด และจ านวนปลาทมการตดเชอปรสต จากการสมตวอยางปลาน าจดจากจดส ารวจ 11 จดส ารวจ เปนเวลา 1 ป ตงแตเดอนมถนายน 2554 ถงเดอนเมษายน 2555 ท าใหเหนถงการเปลยนแปลงของสภาพแวดลอม และน ามาวเคราะหผลการศกษาเกยวกบจ านวน และอตราการตดเชอปรสตแมนย ามากกวาการส ารวจในชวงเวลาใดเวลาหนง ตวอยางเชน การเกบตวอยางในชวงเดอนตลาคม สามารถเกบตวอยางไดเพยง 4 จดส ารวจ จาก 11 จดส ารวจเนองจากเปนชวงทเกดอทกภยครงส าคญของประเทศไทย บรเวณจดส ารวจมน าทวมไมสามารถเกบตวอยางได หรอในบางชวงเวลาไมสามารถพบปลาไดเนองจากไมมปลาสดในตลาดปลา และ ทาปลาบางแหงไมมปลาเนองจากไมสามารถออกหาปลาไดเมอคลนลมแรงหรอมพาย เปนตน จ านวนปลาทเกบไดจาก 11 จดส ารวจ มจ านวน 789 ตว พบปลาทมการตดเชอพยาธใบไม 310 ตว คดเปน 39.29% (310/789) โดยพบวาปลาทพบจะเปนปลาในวงศ Cyprinidae มากทสด และพบวาปลาวงศนเปนปลาทนยม และมการขายตามทองตลาดมากมาย ขอมลการศกษาพบ ปลาตะพากมความสามารถในการเปนโฮสตตวกลางน าโรคพยาธใบไมมากทสด 18.71% (58/310) เมอเทยบกบจ านวนปลาทตดเชอทงหมด จากรายงานการตดเชอพยาธใบไมในปลาน าจดวงศ Cyprinidae พบวาทเขอนล าตะคลอง จงหวดนครราชสมาพบปลากระสบจดมการตดเชอมากทสดรอยละ 79.41 (27/34) เขอนล าปาว จงหวดกาฬสนธ พบปลากระแหมการตดเชอมากทสดรอยละ 66.67 (8/12) เขอนน าอน จงหวดสกลนคร พบปลาไสตนตาขาวมการตดเชอมากทสดรอยละ 80 (8/10) (วชรยา, 2011) นอกจากจะพบปลาทเขอนตางๆ มการตดเชอปรสตแลว ยงพบวาปลาตามแมน า หนอง บง บอน า กสามารถตดเชอปรสตได การศกษาของ Sukontason et al. (2007) พบพยาธใบไมจากตวอยางปลาในอ าเภอแมแตง จงหวดเชยงใหม Phalee et al. (2008) พบพยาธใบไมในปลาไสตนตาขาว และปลาซา ทอ าเภอตากลา จงหวดสกลนคร บรเวณบอบ าบดน าเสย ทจงหวดภเกตพบปลากระบอกขาวมการตดเชอพยาธใบไม (Krailas et al., 2004) มรายงานทบรเวณแมน าช 5 จด ไดแก ต าบลฟาหยาด ต าบลโนนทราย ต าบลมวง ต าบลบงแก และต าบลผอฮ อ าเภอมหาชนะชย จงหวดยโสธร พบวามเมตาเซอรคาเรยจากปลาในต าบลโนนทรายเทานน ทมอตราการการตดเชอสงถงรอยละ 46 โดยความหนาแนนของการตดเชอในปลาสรอยขาวมคาเฉลยของจ านวนเมตาเซอรคาเรยสงทสดถง 267.23 เมตาเซอรคาเรยตอปลาหนงตว สวนปลากระสบ ปลาตะเพยนขาว มคาเฉลยเมตาเซอรคาเรยตอตว 79.22 และ 0.5 เมตาเซอรคาเรยตามล าดบ (Kaopiew et al., 2010) จากการตรวจสอบปลาทบรเวณแมน าโขง พบวาปลาตะเพยนขาว ปลาสรอยน าเงน ปลาซา ปลาสรอยนกเขา ปลากระมง มการตดเชอพยาธใบไม (Purivirojkul, 2009) จงหวด Kandal

143

และTakeo ทางตอนใตของประเทศกมพชาพบปลาไสตนตาขาว ปลากระสบจด ปลาตะเพยนทราย และปลาแกมช า มการตดเชอพยาธใบไม (Touch et al., 2009) จากการส ารวจปลาทจงหวด Vientiane จงหวด Municipality และจงหวด Savannakhet ประเทศลาวพบวาปลาตะเพยนทราย ปลากระสบจด ปลาซวหนวดยาว ปลาหนามหลง ปลากระมงครบสง และปลาไสตนตาขาวมการตดเชอพยาธใบไม (Rim et al., 2008) เมอน าขอมลการศกษาการตดเชอปรสตในปลาพบวา ปลาน าจดวงศ Cyprinidae มอตราการตดเชอสง การศกษาในครงนยงพบวา ปลาในวงศ Eleotrididae คอ ปลาบทราย ยงสามารถพบการตดเชอตวออนพยาธใบไม เมอปลาในวงศนมการแพรกระจายมาก การแพรกระจายพนธของปรสตกมากขนตามไปดวย นอกจากนอาหารทท ามาจากปลากมสวนท าใหเกดการแพรกระจายพนธของปรสตไดอกดวย พบวาปลาทตดโรคพยาธมากคอปลาทมเกลด หรอปลาตระกลปลาตะเพยนซงมทวไปตามแหลงน าตางๆ จากการตรวจตวออนพยาธใบไมในปลา พบการตดเชอในปลากลมนคอ ปลาสตร ปลาปก ปลาแมสะแดง ปลาตะเพยนทราย ปลาซว ปลากะมง ปลาหนาหมอง ปลาตะเพยนขาว ปจจยทสนบสนนตอการเปนโรคพยาธคอวฒนธรรมการบรโภคอาหาร โดยจะพบวาสวนของภาคเหนอ และภาคตะวนออกเฉยงเหนอ ประชาชนจะปวยดวยโรคพยาธทตดตอทางการบรโภคอาหาร สกๆ ดบๆ (Sripa et al., 2007) เชน กอยปลา ปลาสด ปลาสม ปลาจอม หม าปลา ปลาหมกไฟ ปลาปง ลาบปลา และเปนอาหารทมรสชาตทถงใจแลว สะดวกไมซบซอนในการท ากนบเปนเสนหทส าคญ ท าไดงายทนใจ ซงวธการท าอาหารดงกลาว ไมสามารถทจะฆาพยาธได ถงแมประชาชนคดวาการปรงอาหารดวยการใชของเปรยว เชน น ามะนาว มะขาม หมกรงมดแดง การใชของเคม น าปลา เกลอ น าปลารา แลวถอวา “สก” หรอเมอปรงแลว สของเนอปลาเปลยนสกถอวา “สก” หรอการกนอาหารเหลานรวมกบ “เหลา” กท าใหอาหารสกได จากขอเทจจรงปรากฏวา การใชวธปรงหรอกนดงกลาวไมสามารถฆาพยาธได วธทจะท าให “สก” นน ตองใชความรอนเทานนจงจะสามารถฆาพยาธได ซงถาประชาชนยงไมมการปรบเปลยนพฤตกรรมในการกนปลากจะท าใหเออตอการตดโรคพยาธใบไมได เชน โรคพยาธใบไมตบ พบมากในแถบเอเชยตะวนออกเฉยงใตรวมทงประเทศไทยพบมากทบรเวณภาคตะวนออกเฉยงเหนอ สาธารณรฐประชาชนลาว เวยดนาม และกมพชา (Chai et al., 2005)

144

4.การจดจ าแนกชนดปรสต และอตราการตดเชอปรสต การตดเชอพยาธใบไมตรวจจากตวออนระยะเมตาเซอรซงถอวาเปนระยะทส าคญ เพราะเปนระยะทตดตอมาสคนโดยการกนปลาดบ (Radomyos et al., 1998) การศกษาในครงนพบตวออนของพยาธในปลาน าจดวงศ Cyprinidae และ วงศ Eleotrididae โดยมการตดเชอพยาธใบไมในวงศ Heterophyidae เปนพยาธใบไมล าไสขนาดเลกเพยงวงศเดยว ซงตวออนของพยาธทพบมากในแถบประเทศเอเชย (Wongratanacheewin et al., 2001; Chai et al., 2005) ทส าคญยงพบในภาคเหนอ และภาคตะวนออกเฉยงเหนอของประเทศไทย เมตาเซอรคาเรยของพยาธใบไมจะพบแพรกระจายสงในทกๆแหลงน า ปรสตทมรายงานการพบระยะเมตาเซอรคาเรยในปลาอยเสมอ ไดแก Haplorchis taichui, Haplorchis pumilio และ Centrocestus formosanus สวนพยาธใบไมล าไสชนดอนๆไดแก Stellantchasmus falcatus และ Haplorchis yokogawai มรายงานวาพบในปลาเพยงไมกชนด เชน ปลาเขม ปลากระทงเหว (Wongsawad et al., 1998; 2000) การพบเมตาเซอรคาเรยของพยาธใบไมล าไสปรมาณสงน เปนแนวโนมเดยวกบทมผศกษาไวในแหลงอนๆ เชน แหลงน าในจงหวดนครราชสมา พบวาปลาวงศ Cyprinidae มเมตาเซอรคาเรยของพยาธใบไมสงถง 51.9% (Nithiuthai et al., 2002) มรายงานวาในปลาตะเพยนขาว ปลากระสบจด ปลาสรอยขาว ปลาหนามหลง ปลาซา ปลากระมง ปลาตะเพยนทราย ปลาจาด ปลาตะเพยนทอง ซงเปนปลาในวงศ Cyprinidae พบการตดเชอตวออนพยาธใบไมระยะเมตาเซอรคาเรยชนด Haplorchis taichui (Wongsawad et al., 2000; Boonchot & Wongsawad, 2005; Nithikathkul & Wongsawad, 2008) จากการศกษาครงนพบตวออนของพยาธใบไมในวงศ Heterophyidae ม 2 ชนดคอ Haplorchis pumilio และ Centrocestus formosanus

Haplorchis pumilio เปนตวออนของพยาธใบไมล าไสขนาดเลกทพบบอยในปลาน าจดทเปนปลาเศรษฐกจทส าคญ (Velasquez, 1982) ลกษณะของตวออนของพยาธใบไมล าไสขนาดเลกชนดนจะมลกษณะใกลเคยงกบ Haplorchis taichui แตตางกนตรงท Haplorchis pumilio จะมสวนทเรยกวา prepharynx ยาว และตรง ventral sucker ของ Haplorchis pumilio จะมลกษณะเปนแถบ ซงภายในแถบจะมลกษณะคลาย hook ประมาณ 36 hook เรยงเปนแถว 6-9 แถว สวน Haplorchis taichui สวนของ ventral sucker จะมลกษณะคลายหวกลวย โดยบนหวจะมลกอยประมาณ 15 ลก (De et al., 2011) ขนาดและความหนาของถง cyst จะเพมตามอายของ cyst จากการส ารวจหาตวออนของพยาธใบไมล าไสขนาดเลก Haplorchis pumilio พบ 9,010 ตว เทากบ 98.89% (9,010/9,111) พบปลาทมการตดเชอ 9 ชนด และพบวาปลาตะพากมจ านวนตวออนระยะเมตาเซอรคาเรย Haplorchis pumilio มากทสด

145

2,644 ตว คดเปน 29.02% (2,644/9,111) นอกจากนมรายงานวาพบตวออนของพยาธใบไมล าไสขนาดเลก Haplorchis pumilio ในปลากระสบขด ปลาสรอยขาว จากแมน าช จงหวดยโสธร (Kaopiew et al., 2012) Haplorchoides sp. มรายงานพบในปลาตะเพยนขาว ปลาซา ปลาสรอยขาว ปลาหนามหลง ปลาจาด ปลาตะเพยนทราย ปลากระมง ปลาตะเพยนทราย ปลากระสบขด ปลาซวหนวดยาว ปลาแกมช า ปลากระมง ปลาไสตนตาขาว ปลาตะเพยนทอง ปลาหนามหลงขาว ปลาพรมหวเหมน ปลากระสบขด ปลาซวไมไผ (Wongsawad et al., 2000; Nithikathkul & Wongsawad, 2008; Noikong et al., 2008; Phalee et al., 2008; Sukontason et al., 1999) จากแหลงน าในจงหวดเชยงใหม และจงหวดสกลนคร ตวออนพยาธระยะเมตาเซอรคาเรย Haplorchis pumilio สวนมากจะพบบรเวณเกลดของปลามากทสด (Namue et al., 1998) ซงสอดคลองกบการศกษาในครงนพบวาปลาทง 9 ชนดทมการตดเชอ ตดเชอบรเวณเกลดมากทสด 95.29% (8,586/9,010) ท าใหเกลดปลาเปนสวนหนงทสามารถน าโรคพยาธชนดนไดดหากมการทงลงสสงแวดลอมทมสตวทเปนโฮสตของพยาธนนมากนจะท าใหมการแพรกระจายของพยาธไดมาก

การวเคราะหลกษณะของเกลดปลาและความสามารถในการตดเชอ เมอตรวจสอบลกษณะของเกลดปลาพบวาเกลดปลาทมการตดเชอพยาธมากทสดจะเปน

เกลดปลาแบบไซคลอยด เนองจากเกลดปลาชนดนจะมลกษณะทมขอบเรยบเกลดไมขรขระเวลาลบจากทางหางไปหวจะไมรสกสากมอและจะพบเกลดแผนบางทตดเชอพยาธมากกวาเกลดแผนหนา โดยเกลดแผนบางมกจะหลดงาย เกาะตดกบผวของปลาไดไมด นอกจากนเกลดยงมความโคงเวาเปนทองกระทะ เมอมตวออนพยาธใบไมระยะเซอรคาเรยไชเขาไปกจะสามารถฝงตวอยในเกลดได จะพบวาเกลดทมการตดเชอจะมหลม มรอยการฝงตวของพยาธ นอกจากลกษณะของเกลดทเออตอการฝงตวของพยาธแลว เมอกทคลมผวของเกลดยงสามารถชวยใหพยาธเกาะตดไดดอกดวย สวนเกลดแบบทนอยดจะไมพบการตดเชอพยาธเนองจากมลกษณะของบรเวณขอบเกลดมหนามแหลม (spine) เกลดแผนหนา ผวขรขระ เวลาลบจากหางไปยงหวจะรสกสากมอ สวนใหญเกลดจะตดแนนกบล าตว และการทขอบของเกลดมหนามแหลมท าใหตวออนระยะเซอรคาเรยไชเขาไปในเกลดหรอตวปลาไดอยากกวา นอกจากนยงมรายงานวาสวนของกลามเนอ และสวนของครบหางพบการตดเชอพยาธชนดนมากทสด (Skov et al., 2009) ซงจะคลายกบ Haplorchis taichui ทจะพบเมตาเซอรคาเรยทบรเวณกลามเนอใตครบ และครบหางมากทสด (Kumchoo et al., 2005; Sukontason et al., 1999) ปลาในวงศ Cyprinidae และวงศ Eleotrididae พบวามการตดตวออนของพยาธใบไมล าไสขนาดเลก

146

Centrocestus formosanus ลกษณะของพยาธชนดนคอ สวนของ oral sucker จะมหนามท

เรยกวา spines อยบรเวณโดยรอบจ านวน 32 spines โดย spines นจะแบงออกเปน 2 ชน ชนละ 16 spines (Hernandez et al., 2003) ความตางชนดของ Centrocestus spp. นจะขนอยกบจ านวนของ spines โดยสามารถแบง Centrocestus sp. ออกเปน 3 กลมใหญคอ กลมม 26-36 spines ไดแก Centrocestus yokogawai, Centrocestus caninus, Centrocestus longus, Centrocestus formosanus, Centrocestus cuspidatus and Centrocestus asadai กลมทม 38-48 spines ชนด Centrocestus nycticoracis, Centrocestus kurokawai and Centrocestus armatus กลมทม 50-60 spines ชนด Centrocestus polyspinosus (Han et al., 2008) สวนของ excretory bladder พบวามลกษณะเปน X-shaped (Waikagul et al., 1997) Centrocestus formosanus พบในปลา 5 ชนด จากการส ารวจมจ านวน เมตาเซอรคาเรย 101 ตว คดเปน 1.11% (101/9,111) พบมากทสดในปลาสรอยขาว 0.43% (39/9,011) ในการศกษาครงนพบ Centrocestus formosanus มจ านวนชนดปลา และจ านวนเมตาเซอรคาเรยนอยมากเมอเทยบกบ Haplorchis pumilio จากรายงานของ Rim et al. (2013) พบในปลา 3 ชนดคอ ปลาตะเพยนปลาหนวด ปลากระมง ปลาตาใส นอกจากนมรายงานวายงพบในปลาตะเพยนทราย ปลาทอง ปลากนยง ปลาหม ปลาน าหมกจน ปลาไน และปลาหมอ (Chen, 1942; Han et al., 2008) จากการศกษาพยาธชนดนสวนใหญจะเจอในเหงอกปลามากทสด 72.28% (73/101) ซงสอดคลองกบการศกษาของ Hernandez et al. (2003) ทจะพบตวออนพยาธระยะเมตาเซอรคาเรยชนดนมากในเหงอก ในการศกษาครงนพบบรเวณซกรองของเหงอกปลา เปนสวนทปองกนเศษผง หรอสงทปลาไมตองการเขาไปขดขวางการหายใจ ในการศกษาครงนไมพบตวออนพยาธใบไมตบ ซงปลาทท าการศกษาในครงนเคยมรายงายวาพบการตดเชอพยาธใบไมตบ เชน ปลาตะโกก ปลาตะเพยน ปลากระสบจด ปลาตะพาก และปลากระมง (Rim et al., 2013)

147

5.การจ าแนกชนดตวออนระยะเมตาเซอรคาเรยโดยวธชวโมเลกล การจ าแนกตวออนพยาธใบไมระยะเมตาเซอรคาเรยโดยอาศยลกษณะทางสณฐานวทยา ตว

ออนของพยาธใบไมจะถกน าออกจากถงทหอหม เพอศกษารปรางลกษณะ และอวยวะภายในของตวออนพยาธ โดยปกตแลวตวออนของพยาธจะขดตวอยในถงหมท าใหมองเหนอวยวะภายในไมชดเจน ในการจ าแนกโดยใชลกษณะทางสณฐานวทยาตองอาศยความช านาญ ใชเวลานาน นอกจากนนยงมโอกาสผดพลาดสง ดงนนเทคนคทาง Molecular จงเปนอกทางเลอกหนงเพอใชในการตรวจสอบชนดพนธของตวออนพยาธใบไม ในการศกษานใชปฎกรยาสายลกโซ (PCR) เพอศกษาบรเวณ ITS ของ ribosomal RNA ยน โดยใชไพรเมอร 2 ค ไดแก ITS I และ ITS II จากการศกษาพบวาไพรเมอร ITS I สามารถจ าแนกชนดของตวออนพยาธไดอยางชดเจนคอ Haplorchis pumilio มแถบ DNA ขนาด 1,250 bp ขณะท Centrocertus formosanus มแถบ DNA ขนาด 700 bp สวน ITS II ไมสามารถแยกชนดของตวออนพยาธไดอยางชดเจนเนองจากแถบ DNA ทเกดขนมขนาดใกลเคยงกน โดย Centrocertus formosanus มแถบ DNA ขนาด 400 bp และ Haplorchis pumilio มแถบ DNA ขนาด 380 bp ซงสอดคลองกบรายงานของ Sato el al. (2009) ไดท าการศกษาชนดพนธของไขพยาธชนด Opisthorchis viverrini, Clonorchis sinensis, Haplorchis pumilio และ Haplorchis taichui พบวาแถบดเอนเอจากไพรเมอร ITS I ของ Opisthorchis viverrini, Clonorchis sinensis, Haplorchis pumilio และ Haplorchis taichui มขนาด 800, 820, 1,250 และ 930 bp ตามล าดบ และ ITS II มขนาด 380, 390, 380 และ 530 bp ตามล าดบ จากการศกษาดงกลาวพบวาไขพยาธ ทใชในการทดลองเปนไขพยาธทอยในวงศ Opisthorchiidae และวงศ Heterophyidae ซงสอดคลองกบการน าเมตาเซอรคาเรยมาตรวจสอบชนดพนธ วธดงกลาวจงเปนวธทงาย รวดเรว และมความถกตองแมนย า จงเปนทางเลอกหนงทสามารถน ามาใชในการจ าแนกชนดพนธของพยาธ

148

6.สรปผลการศกษา การศกษาตวออนพยาธใบไมระยะเมตาเซอรคาเรยในปลาน าจดบรเวณ ตลาดปลารอบเขอนปาสกชลสทธ 11 จดส ารวจเกบตวอยางระหวางเดอนมถนายน 2554 ถงเดอนเมษายน 2555 ไดตวอยางปลาทงหมด 25 ชนดพนธ ปลาทมความสามารถในการเปนโฮสตกงกลางน าโรคพยาธใบไม 10 ชนดคอ ปลากระมง ปลาสรอยขาว ปลาสรอยนกเขา ปลาตะพาก ปลาตะเพยนทอง ปลากระแห ปลาซา ปลากระสบจด ปลาตะโกก และปลาบทราย พบพยาธ 2 ชนดคอ Haplorchis pumilio และ Centrocestus formosanus ปลา 9 ชนดตดเชอ Haplorchis pumilio พบวาอยทเกลดปลามากทสด คอปลาตะพาก รองลงมาพบทเหงอกในปลาซา กลามเนอใตครบอกในปลากระแห กลามเนอใตครบทองในปลาสรอยขาว กลามเนอใตครบหางในปลาตะโกกและกลามเนอใตครบหลง ในปลากระแห และ ปลา 5 ชนด พบพยาธ Centrocestus formosanus จากการส ารวจพบมากในปลาสรอยขาว รองลงมาคอปลาตะโกก ปลาซา ปลาบทราย และปลากระมง สวนมากจะพบ Centrocestus formosanus ในเหงอกของปลา โดยจดท11 บานทาหลวง มอตราการตดเชอตวออนพยาธระยะเมตาเซอรคาเรยมากทสด ชวงทมการตดเชอพยาธมากทสดคอชวงเดอนเมษายน 2554 7.ขอเสนอแนะการด าเนนการวจยตอ โรคปรสตทส าคญจะมาพรอมกบการพฒนาแหลงน า แมวาปจจบนจะมการรณรงคเกยวกบการปองกนโรคพยาธอยางมาก แตกยงมการตดเชอพยาธในอตราทคอนขางสง ซงกอใหเกดปญหาดานสขภาพของประชาชนและสตวเลยง การแพรกระจายของโรคพยาธยงขนอยกบระบบสาธารณสขทไมดในทองถน และการรบประทานอาหารไมถกสขลกษณะ ซงทางสาธารณสขไดเหนถงความส าคญดงกลาว จงมการใหความรแกประชาชน และยงมงานวจยอกมากมายทมความส าคญตองานทางดานสาธารณสข ผลการศกษาในครงนท าใหทราบถงชนดของพยาธใบไมทพบในแหลงน าบรเวณทท าการศกษา และพบวาปลาน าจดชนดใดทมความสามารถในการเปนโฮสตกงกลางน าโรคพยาธได ท าใหขอมลเหลานเปนขอมลพนฐานในการเฝาระวงโรคของพยาธใบไม โดยจะไดน าขอมลเหลานมาใหความรกบประชาชนในพนทส ารวจเกยวกบการปลาน าจดทมความสามารถในการเปนโฮสตตวกลางน าโรคพยาธ เพอหลกเหลยงการกนปลาแบบผดสขลกษณะ จะไดชวยลดอตราการตดเชอพยาธ

149

รายการอางอง ภาษาไทย เขอนปาสกชลสทธ. (2551). วนทคนขอมล 3 พฤษภาคม 2554. จาก google เวปไซด :

http://www.siamhealth.net/public_html เขอนปาสกชลสทธ. (2551). วนทคนขอมล 8 มนาคม 2555. จาก google เวปไซด : http://www.lopburi.go.th/pasakdam.htm โครงการเขอนปาสกชลสทธ. (2552). วนทคนขอมล 22 พฤษภาคม 2554. จาก google เวปไซด :

http://rdpb.go.th/rdpb/visit3/file.doc ชวลต วทยานนท. (2547). ปลาน าจดไทย. (พมพครงท 4). กรงเทพฯ: นานมบคสพบลเคชนส. ประจตร วงศรตน. (2541). มนวทยา (ปฏบตการ). กรงเทพฯ. คณะประมง มหาวทยาลยเกษตรศาสตร. แผนทแสดงลมแมน าปาสก. (2551). วนทคนขอมล 8 มนาคม 2555. จาก google เวปไซด :

http://www.haii.or.th/wiki/images/c/ce/PS แผนทเขอนปาสกชลสทธ. (2551). วนทคนขอมล 22 พฤษภาคม 2554. จาก google เวปไซด :

http://maps.google.co.th/maps. วราภรณ นอยโขง, จเร แสงสข และสขสมาน สงโยคะ. (2010). ความหลากชนดของปลา และสภาวะ

การตดพยาธของปลา ในบรเวณเขอนแควนอยบ ารงแดน จงหวดพษณโลก. วารสารวทยาศาสตร, 10-19.

วชรยา ภรวโรจนกล. (2544). การส ารวจชนดปลาทตดพยาธใบไมระยะเมตาเซอรคาเรยจากบางทองท ในภาคตะวนออกเฉยงเหนอของประเทศไทย. วจยเทคโนโลยการประมง, 5(2), 75-86.

วนชย มาลวงษ, ผวพรรณ มาลวงษ และนมตร มรกต. (2544). ปรสตวทยาทางการแพทย : โปรโตซว และหนอนพยาธ. ขอนแกน.โรงพมพคลงนานาวทยา.

วมล เหมะจนทร. (2528). ชววทยาของปลา. กรงเทพฯ. ส านกพมพแหงจฬาลงกรณมหาวทยาลย. วมล เหมะจนทร. (2540). ชววทยาของปลา. กรงเทพฯ. ส านกพมพแหงจฬาลงกรณมหาวทยาลย. สภาพร สกสเหลอง. (2526). หนงสอธรรมชาตปลา. กรงเทพฯ. มารเกตตงมเดย. สภาพ มงคลประสทธ. (2529). มนวทยา (ปฏบตการ). กรงเทพฯ. คณะประมง

มหาวทยาลยเกษตรศาสตร. สบสน สนธรตน. (2527). ชววทยาของปลา. กรงเทพฯ. มหาวทยาลยเกษตรศาสตร.

150

ภาษาตางประเทศ Anh, Y. K. (1986). Echinostoma hortense metacercaria naturally encysted in Odontobutis obscra

interrupta (a fresh water fish) and experimental infection to rats. Korean Journal of Parasitology, 24, 71-76.

Berg, L.S. (1940). Classification of fish both Recent and fossil. Reprinted, 1965. ASRCT., Bangkok. Bond, C. E. (1979). Biology of Fishes. Philadelphia, Saunders College Pub. Bond, C. E. (1996). Biology of Fishes. (2nd ed.). Philadelphia, Saunders College Pub. Boonchot, K., & Wongsawad, C. (2005). A survey of helminthes in cyprinoid fish from the Maengad

somboonchon reservoir, Chiang Mai Province, Thailand. Southeast Asian Journal of Tropical Medicine and Public Health, 36(1), 103-107.

Brandt, R. A. M. (1974). The non-marine aquatic Mollusca of Thailand. Archiv für Molluskenkunde, 105, 1-423.

Brown, H. W. (1975). Basic clinical paracitology. (4th ed.). New York, Appleton-Century-Crofts. De, N. V., & Le, T. H. (2011). Human infections of fish-borne trematodes in Vietnam: Prevalence

and molecular specific identification at an endemic commune in Nam Dinh Province. Experimental Parasitology, 129, 355-361.

Deom, J. (1975). The role of the World Health Organization. In: Man-Made Lakes and Human Health. Stanley, N.F. and Alpers, M.P. (Eds.). London Academy Press.

Chai, J. Y., Murrell, K. D., & Lymbery, A. J. (2005). Fish-borne parasitic zoonoses: status and issues. Internation for Parasitology, 35, 1233-1254.

Chen, H. T. (1942). Themetacercaria and adult of Centrocestus formosanus (Nishigori, 1924) with notes on the natural of rats and cats with C. armatus (Tanabe, 1922). Journal of Parasitology, 28, 285-298.

Díaz, M. T., Hernandez, L. E., & Bashirullah A. (2008). Studies on the life cycle of Haplorchis pumilio (Looss, 1896) (Trematoda: Heterophyidae) in Venezuela. Revista científica, 18, 35-42.

151

Elsheikha, H. M., & Elshazly, A. M. (2008). Host-dependent variations in the seasonal prevalence and intensity of heterophyid encysted metacercariae (Digenea: Heterophyidea) in brackish water fish in Egypt. Veterinary Parasitology, 153, 65-72.

Erasmus, D. A. (1972). The Biology of Trematodes. London, Edward Arnold. Han, E. T., Shin, E. H., Phommakorn, S., Sengvilaykham, B., Kim, J. L., Rim, H. J., et al. (2008).

Centrocestus formosanus (Digenea: Heterophyidae) Encysted in the Freshwater Fish, Puntius brevis, from Lao PDR. Korean Journal of Parasitology, 46, 49-53.

Harinasuta, C., Vajrathira, S., & Jetanaren S. 1961. Metacercaria of Ophisthorchis viverrini in fishes. Journal of the Medical Associaton of Thailand, 44, 612-628.

Harinasuta, C., Jetanasen, S., Impand, P., & Maegraith, B. G. (1970). Health problems and socio- economic development investigation on the patterns of endemicity of the diseases occurring following the construction of dams in northeast Thailand. Southeast Asian Journal of Tropical Medicine and Public Health, 1, 530.

Hernandez, L. E., Diaz, M. T., & Bashirullah, A. K. (2003). Description of different developmental stages of Centrocestus formosanus (Nishigori, 1924) (Digenea: Heterophyidae). Revista Cientifica, 13(4), 285-292.

Hildebrand, M. (1995). Analysis of Vertebrate Structure. (4th ed.). New York, John Wiley & Sons. Hudson, P. J., Dobson, A. P., & Lafferty, K. D. (2006). Is a healthy ecosystem one that is rich in parasites?. Trends in Ecology & Evolution, 21, 381-385. Kaopiew, S., Pimpukdee, K., Chaiwong, T., & Jittimanee, J. (2010). Prevalence of metacercariae in

Puntius gonionotus, Hampala macrolepidota, Puntioplites proctozyon and Henicorhynchus siamensis from Chi River in Mahachanachai District, Yasothon Province. Korean Journal of Parasitology, 38, 90-94.

Keiser, J., & Utzinger, J. (2005). Emerging foodborne trematodiasis. Emerging Infections Diseases, 11, 1507-1514.

Kitikoon, V. (1982). Studies on Tricula aperta and related taxa, the snail intermediate hosts of Schistosoma mekongi. Malacology, 15, 43-57.

152

Krailas, D., Janecharat, T., Ukong, S., Junhom, W., Klamkhlai, S., Notesiri, N., et al. (2004). Trematode infection rates of fish from a wastewater treatment factory polishing pond and a canal in Phuket, Thailand. Southeast Asian Journal of Tropical Medicine and Public Health, 35, 291-295.

Kumchoo, K., Wongsawad, C., Chai, J. Y., Vanittanakom, P., & Rojanapaibul, A. (2005). High prevalence of Haplorchis taichui metacercariae in Cyprinoid fish from Chiang Mai

province, Thailand. Southeast Asian Journal of Tropical Medicine and Public Health, 36(2), 451-455.

Lagler, K. F. (1977). Ichthyology. New York, John Wiley & Sons. Malek, E. A. (1980). Snail-transmitted parasitic disease. (Vol 1). Boca Raton, CRC Press. Neva, F. A., & Brown, H. W. (1994). Basic clinical parasitology. (6th ed). Connecticut, Appleton &

Lange. Nithikathkul, C., & Wongsawad, C. (2008). The occurrence of heterophyid metacercariae in

freshwater fish from reservoirs. Asian Biomedicine, 2(3), 229-232. Nithiuthai, S., Suwansaksri, J., Wiwanithit, V., & Chaengphukeaw, P. (2002). A Survey of

Metacercaria in Cyprenoid Fish in Nakhon Ratchasima, Northeast Thailand. Southeast Asian Journal of Tropical Medicine and Public Health, 33, 130-135.

Nguyen, T. H., Nguyen, V. D., Murrell, D., & Dalsgaard, A. (2007). Occurrence and species distribution of fishborne zoonotic trematodes in wastewater-fed aquaculture in northern Vietnam. Tropical Medicine and International Health, 12 (Suppl.2), 66-72.

Nguyen, T. L., Nguyen, T. P., Johansen, M. V., Murrell, K. D., Phan, T. V., Dalsgaard, A., et al. (2009). Prevalence and risks for fishborne zoonotic trematode infection in domestic animals in a highly endemic area of North Vietnam. Acta Tropica, 112, 198-203.

Nithikathkul, C., & Wongsawad, C. 2008. The occurrence of heterophyid metacercariae in freshwater fish from reservoirs. Asian Biomedicine, 2(3), 229-232.

Noble, E. R., Noble, G. A., & Schad, G. A. (1989). Parasitology : The Biology of Animal Parasites. Philadelphia, Lee & Febiger.

153

Phalee, A., Wongsawad, C., and Chuboon, S. 2008. Occurrence of metacercariae in cyprinoid fish from Khumtakla district, Sakonnakorn province. 34th Congress on Science and Technology of Thailand, 11, 7-9.

Phan, V. T., Ersbøll, A. K., Bui, T. Q., Nguyen, H. T., Murrell, K. D., & Dalsgaard, A. (2010). Fish- borne zoonotic trematodes in cultured and wild-caught freshwater fish from the Red River Delta, Vietnam. Vector Borne and Zoonotic Diseases, 10, 861-866.

Purivirojkul, W. (2009). Fish parasite diversity in the Mekong River in the North of Thailand. KKU Science Journal, 37, 62-70.

Radomyos, B., Wongsaroj, T., & Wilairatana, P. (1998). Opisthorchiasis and intestinal fluke infection in northern Thailand. Southeast Asian Journal of Tropical Medicine and Public Health, 29, 123-127.

Rim, H. J., Sohn, W. M., Yong, T. S., Eom, K. S., Chai, J. Y., Min, D. Y., et al. (2008). Fishborne Trematoda Metacercariae detected in Freshwater Fish from Vientiane Municipality and Savannakhet province, Lao PDR. Korean Journal of Parasitology, 46, 253-260.

Rim, H. J., Sohn, W. M., Yong, T. S., Eom, K. S., Chai, J. Y., Min, D. Y., et al. (2013). Fishborne Trematoda Metacercariae in Luang Prabang, Khammouane, and Saravane Province, Lao PDR. Korean Journal of Parasitology, 51, 107-114.

Sato, M., Thaenkham, U., Dekumyoy, P., & Waikagul, J. (2009). Discrimination of O. viverrini, C. sinensis, H. pumilio and H. taichui using nuclear DNA-based PCR targeting ribosomal DNA ITS regions. Acta Tropica, 109, 81-83.

Schell, S. C. (1970). How to know the Trematode. Iowa, Wm. C. Brown Publishers. Sithithaworn, P., Pipitgool, V., Srisawangwong, T., Elkins, D. B., & Haswell-Elkins, M. R. (1997).

Seasonal variation of Opisthorchis viverrini infection in cyprinoid fish in north-east Thailand: implications for parasite control and food safety. Bulletin of the World Health Organization, 75, 125-131.

Skov, J., Kania, P. W., Dalsgaard, T., Jorgensen, T. R., & Buchmann, K., (2009). Life cycle stages of heterophyid trematodes in Vietnamese freshwater fish traced by molecular and morphometric method. Veterinary Parasitology, 160, 66-75.

154

Smyth, J. D. (1966). The Physiology of Trematodes. San Francisco, W. H. Freeman. Smyth, J. D. (1976). Introduction to Animal Parasitology. London, Hodder and Stoughton. Sripa, B., Kaewkes, S., Sithithaworn, P., Mairiang, E., Laha, T., Smout M., et al. (2007). Liver fluke

induces cholangiocarcinoma. PLOS Medicine 4, 201. Srisawangwong, T., Sithithaworn, P., & Tesana, S. (1997). Metacercariae isolated from cyprinoid

fishes in Khon Kaen District by digestion technic. Southeast Asian Journal of Tropical Medicine and Public Health, 28 (Suppl 1), 224-226.

Sornmani, S., Kitikoon, V., Thirachantra, S., & Harinasuta, C. (1974). Epidemiology of Mekong schistosomiasis. In: Bruce J, Sornmani S, Asch HL and Crawford Kl, (eds.), The Mekong Schistosome. Malacological Review, (Suppl 2), 9.

Sukontason, K., Piangjai, S., Muangyimpong, Y., Sukontason, K., Methanitikorn, R., & Chaithong, U. (1999). Prevalence of trematode metacercariae in cyprinoid fish of Ban Pao District, Chiang Mai Province, Northern Thailand. Southeast Asian Journal of Tropical Medicine and Public Health, 30, 365-370.

Sukontason, K. L., Sukontason, K., Boonsriwong, N., & Muangyimpong, Y. (2001). Intensity of tremetacercariae in cyprinoid fish in Chaing Mai province, Northern Thailand. Southeast Asian Journal of Tropical Medicine and Public Health, 32 (suppl2), 214-217. Sukontason, K., Sukhavat, K., Piangjai, S., Muangyimpong, Y., & Likitwong, K. (2007). The survey

for infective stage of intestinal flukes (Heterophyid group) in natural fresh water fish of Tambon Banpao Amphur Mae Tang Chiang Mai Province and the study of appropriate drug for treatment in animal model. National Science and Technology Development Agency, 1, 1-28.

Thaenkham, U., Phuphisut, O., Pakdee, W., Homsuwan, N., Sa-nguankiat, S., Waikagul, J., et al. (2011). Rapid and simple identification of human pathogenic heterophyid intestinal fluke metacercariae by PCR-RFLP. Parasitology International, 60, 503-506.

Thuy, D. T., Kania, P., & Buchmann, K. (2010). Infection status of zoonotic trematode metacercariae in Sutchi catfish (Pangasianodon hypophthalmus) in Vietnam: Associations with season, management and host age. Aquaculture, 302, 19-25.

155

Touch, S., Komalamisra, C., Radomyos, P., & Waikagul, L. (2009). Discovery of Opisthorchis viverrini metacercariae in freshwater fish in southern Cambodia. Acta Tropica, 111, 108-113.

Upatham, E. S., & Viyanant, V. (2003). Opisthorchis viverrini and opisthorchiasis: a historical review and future perspective. Acta Tropica, 88, 171-176.

Van. K., Dalsgaard, A., Blair, D., & Hoa, T. (2009). Haplorchis pumilio and Haplorchis taichui in Vietnam discriminated using ITS-2 DNA sequence data from adults and larvae. Experimental Parasitology, 123, 146-151.

Vichaisri, S., Viyanant, V., & Upatham, S. (1982). Opisthorchis viverrini: intensity and rates of infection in cyprinoid fish from an edemic focus in northeast Thiland. Southeast Asian Journal of Tropical Medicine and Public Health, 13, 138-41.

Waikagul, J., Wongsaroj, T., Radomyos, P., Meesomboon, V., Praewanich, R., & Jongsuksuntikul, P. Humam infection of Centrocestus caninus in Thailand. Southeast Asian Journal of Tropical Medicine and Public Health, 28, 831-835.

Wajdi, N. (1966). Penetration by miracidia of S. mansoni into the snail host. Joural of Helminthology, 40, 235-244.

WHO. (2004). Report of Joint WHO/FAO Workshop on Food-borne trematode infections in Asia, Ha Noi, Vietnam, 26-28 November 2002. World Health Organization, 1-58. Wongmaneeprateep, S., & Niamphithak, P. (2013). Survey of liver fluke (Opisthorchis viverrini) in

gastropods and fishes in watershed of Ubolratana Dam. Khon Kaen Agriculture Journal, 41 (Suppl. 1), 438-445.

Wongsawad, C., Chariyahpongpun, P., & Namue, C. (1998). Experimental host of Stellantchasmus falcatus. Southeast Asian Journal of Tropical Medicine and Public Health, 29, 406-409.

Wongsawad, C., Rojanapaibul, A., & Mhad-arehin, N. (2000). Metacercaria from freshwater fishes of Mae Sa Stream, Chiang Mai, Thailand. Southeast Asian Journal of Tropical Medicine and Public Health, 31, 54-57.

Wongratanacheewin, S., Pumidonming, W., Sermswan, R. W., & Maleewong, W. (2001). Development of a PCR-based method for the detection of Opisthorchis viverrini in experimentally infected hamsters. Parasitology, 122, 175-180.

156

Woon-Mok, S., Keeseon, S. E., Duk-Young, M., Han-Jong, R., Eui-Hyug, H., Yichao, Y., et al. (2009). Fishborne Trematode Metacercariae in Freshwater Fish from Guangxi Zhuang Autonomous Region, China. Korean Journal of Parasitology, 47(3), 249-257.

Yokogawa M. 1969. Schistosomiasisi and other Snail Transmitted Helminthiasis: Clonorchaiasis in Japan. Southeast Asian Journal of Tropical Medicine and Public Health, 209-218.

Zaman, V., & Keong, L. A. (1994). Handbook of medical parasitology. (3rd ed.). Singapore, KC Ang Publishing.

156

ภาคผนวก

การเตรยมสาร

157

การเตรยมสารเคม การเตรยมสส าหรบยอมเมตาเซอรคาเรย 1) 0.2% Fast green in 95% alcohol Fast green (C.I.42053) 0.2 g 95% Ethyl alcohol 100 ml ละลายส Fast green ใน 95% Ethyl alcohol กรองเกบใสขวด 2) Semichon’s acetic camine Carmine (C.I.75470) Glacial acetic acid 50 ml Distilled water 50 ml

(I) ผสม Glacial acetic acid และ Distilled water ใหเขากน (II) ละลายผงส Carmine ใน (I) จนสไมละลาย (III) น าไปตมใหเดอด ยกลงตงทงไวใหเยน แลวกรองเกบใสขวด กอนใชเจอจางดวย 70% Ethy alcohol อตราสวน 1:10

3) 10% Formalin solution Absolute Formalin 10 ml Distilled water 90 ml น าสารมาละลายผสมกน 4) 0.5% neutral red Neutral red 0.5 g Distilled water 100 ml น าสารมาผสมกน กรองแลวเกบใสขวด กอนใชเจอจางดวยน ากลน 1:10

158

5) 2% Hydrochloric acid (HCl) Hydrochloric acid 2 ml Distilled water 98 ml น าสาร HCl มาละลายในน ากลน ผสมใหเขากน ขอสงเกตเกยวกบการยอมสตวออนพยาธใบไมระยะเมตาเซอรคาเรย การศกษารปรางลกษณะและอวยวะภายในพยาธใบไมระยะเมตาเซอรคาเรย เมอพยาธยงมชวตอย (vital stain) นยมยอมดวยส 0.5% neutral red (Toluylene red, Nuclear fast red, Kernechtrot) เนองจาก neutral red ชวยท าใหเซลลขณะทมชวตอยตดสของนวเคลยสไดอยางชดเจน ในกรณทตองการเกบตวอยางไวท าการศกษา หรอยอมสในขณะทพยาธไมมชวต มกยอมดวยส Semichon’s camine & Fast green เมอยอมตวอยางแลว ส Semichon’s camine จะตดสชมพออกแดงบรเวณนวเคลยส สามารถเหนภายในเซลลอยางชดเจน สวนส Fast green จะตดยอมสเขยวบรเวณไซโทพลาสซมทกระจายอยท วๆไปภายในเซลล

การเตรยมสารเคมส าหรบการถายภาพตวอยางภายใตกลองจลทรรศนอเลกตรอนแบบสองกราด (SEM) 1) 0.2 M Sodium cacodylate pH 7.2 (stock 1) Sodium cacodylate 4.28 g Double distilled water 100 ml น าสาร Sodium cacodylate ละลายในน ากลน 2 ครง, ปรบคา pH ดวย 1 M HCl จนได pH 7.2 2) 0.2 M Calcium acetate (stock 2) Calcium acetate 3.16 g Distilled water 100 ml ละลาย Calcium acetate ในน ากลน คนใหละลายจนหมด

159

3) 0.1 M Sodium cacodylate buffer (1X) 0.2 Sodium cacodylate pH 7.2 (stock 1) 12.50 ml 0.2 Sodium acetate (stock 2) 0.50 ml Double distilled water 50 ml 4) 0.1 M Sodium cacodylate buffer (2X) 0.2 M cacodylate pH 7.2 (stock 1) 25 ml 0.2 M Calcium acetate (stock 2) 1 ml Double distilled water 50 ml 5) 2.5% glutaraldehyde in 0.05 M Sodium cacodylate buffer pH 7.2 2.5% glutaraldehyde 5 ml 0.2 M sodium acodylate pH 7.2 12.50 ml 0.2 M ca lcium acetate 0.50 ml Double distilled water 50 ml ส าหรบรกษาสภาพเนอเยอตวอยาง 6) 2.5% glutaraldehyde 2.5% glutaraldehyde 10.00 g Double distilled water 40.00 ml 7) 1% Osmium tetroxide 2% Osmium tetroxide 1 สวน 0.1 M Sodium cacodylate buffer (2X) 1 สวน - เตรยมขวดภาชนะ, pasture pipette และ ampoule สาร Osmium tetroxide แชใน Cleaning solution ประมาณ 6 ชวโมง

160

- สางน ากลนหลายๆครง (หามใชมอจบโดยตรง) ประมาณ 1 ชวโมง ครงสดทายลางดวยน ากลน Double distilled water (DDW) - ใช forceps จบ ampoule ลงในขวดทเตรยมไว เขยาใหแตก แลวผสมน ากลน (DDW) 25 มลลลตร แชทงไวคางคนในตเยน ปดดวย foil เพอปองกนแสง 8) Cleaning solution Potassium dichromate 100 g Distilled water 750 ml Conc. Sulfuric acid 250 ml

161

ประวตผท างานวจย

ชอ-สกล นางสาวนวลพรรณ วระเวชสกจ ทอย 339/26 ซ. ไสวสวรรณ แขวงบางซอ เขตบางซอ จ. กรงเทพมหานคร ประวตการศกษา พ.ศ. 2552 ส าเรจการศกษาปรญญาวทยาศาสตรบณฑต (วท. บ.) สาขาชววทยา จาก

มหาวทยาลยศลปากร นครปฐม พ.ศ. 2554 ศกษาตอระดบปรญญามหาบณฑต สาขาชววทยา มหาวทยาลยศลปากร

นครปฐม