คมอฉบบนจดทำ�ขนโดยมวตถประสงคเพอเปนแนวท�งในก�รดำ�เนนง�นของเจ�หน�ทสงเสรมก�รเกษตรในระดบพนททรบผดชอบศนยจดก�รศตรพชชมชน(ศจช.)โดยปรบปรงจ�กคมอฉบบเดมใหมคว�มสมบรณยงขนและรวบรวมกจกรรมต�ง ๆ ทมคว�มสำ�คญและเกยวของกบบทบ�ทและภ�รกจของศนยจดก�รศตรพชชมชน เชน ก�รจดกระบวนก�รเรยนรต�มแนวท�งโรงเรยนเกษตรกร ก�รสำ�รวจตดต�มสถ�นก�รณศตรพชในแปลงพย�กรณ ม�ตรฐ�นชวภณฑในก�รควบคม ศตรพชและก�รเกบตวอย�งโรคพชแมลงศตรพชและแมลงศตรธรรมช�ตเปนตนม�รวมไวในภ�คผนวก คณะผจดทำ�หวงเปนอย�งยงว� คมอฉบบนจะเปนประโยชนตอเจ�หน�ท สงเสรมก�รเกษตรในระดบพนทและผทสนใจอนๆ ซงจะเปนแนวท�งใหก�รดำ�เนนง�น มประสทธภ�พม�กยงขน ทงในระดบเจ�หน�ท และสงผลใหเกษตรกรและชมชน เกดก�รพฒน�ตนเอง สร�งคว�มยงยนตอภ�คก�รเกษตรสบไป ทงน ขอขอบคณ

ภ�พกจกรรมจ�กหนวยง�นต�งๆสงกดกรมสงเสรมก�รเกษตร

กรกฎ�คม2561

คำ�นำ�

หน� บทนำ� 3

คว�มเปนม� 5 บทบ�ทของศนยจดก�รศตรพชชมชน(ศจช.) 8 วตถประสงคของก�รจดตงศนยจดก�รศตรพชชมชน 9 คว�มสำ�คญของศนยจดก�รศตรพชชมชน 10 องคประกอบของศนยจดก�รศตรพชชมชน 12 ก�รจดตงศนยจดก�รศตรพชชมชน 17 แนวท�งก�รดำ�เนนง�นและก�รบรห�รจดก�ร 19 กระบวนก�รเรยนรของศนยจดก�รศตรพชชมชน 22 โรงเรยนเกษตรกร(FarmerFieldSchool-FFS) 23 ก�รเรยนรเรองก�รจดก�รศตรพชดวยวธผสมผส�น(IPM) 36 ต�มกระบวนก�รโรงเรยนเกษตรกร ก�รพฒน�ศกยภ�พศนยจดก�รศตรพชชมชน 39 ตวอย�งศนยจดก�รศตรพชชมชนทประสบคว�มสำ�เรจ 41 ภ�คผนวก 49

ส�รบญ

บทนำ�ศนยจดก�รศตรพชชมชน

(ศจช.)CommunityPestManagementCenter

(CPMC)

คมอศนยจดการศตรพชชมชน

กองสงเสรมการอารกขาพชและจดการดนปยกองสงเสรมการอารกขาพชและจดการดนปย

คมอศนยจดการศตรพชชมชนCommunity Pest Management Center (CPMC)

4

บทนำ�

สถานการณการระบาดของศตรพชในปจจบนมความรนแรงเพมขนทงชนดและปรมาณ และมการแพรกระจายอยางรวดเรว ยากตอการปองกนและกำาจด ซงการระบาดของศตรพชเหลานสรางความเสยหายใหกบผลผลตทางการเกษตร เปนจำานวนมาก เกษตรกรตองสญเสยโอกาสทจะมรายไดจากการขายผลผลต

ทางการเกษตร ซงสงผลกระทบตอระบบเศรษฐกจของประเทศ

ความเสยหายจากการระบาดของศตรพชบางชนดถงแมจะมการระบาดลดลง แตยงพบวามการระบาดอยางตอเนอง ในขณะทศตรพชบางชนดมปรมาณการระบาดเพมขนและรนแรงขน ทงนขนอยกบชวงเวลา สภาพภมอากาศ และการบรหาร จดการของเกษตรกร ทจะสงผลตอปรมาณการระบาดและการทำาลายทรวดเรว ซงการจดการศตรพชใหมประสทธภาพนน จำาเปนตองมการดำาเนนการอยางรวดเรว ถกตอง แมนยำา และทนสถานการณ เรมตงแตการเฝาระวงโดยการสำารวจ และตดตามสถานการณ การแจงเตอนภย และกำาจดเมอเกดการระบาด เพอยบยง ไมใหขยายพนทเปนวงกวาง กรมสงเสรมการเกษตรจงใหความสำาคญกบบคคลทม สวนเกยวของตงแตเกษตรกร ชมชน ทองถน และเจาหนาทของรฐซงตองไดรบ

การพฒนาขดความสามารถอยางทวถง โดยมศนยจดการศตรพชชมชนเปนกลไกหลกในการดำาเนนงาน

ศนยจดก�รศตรพชชมชน(ศจช.)CommunityPestManagementCenter(CPMC)

คมอศนยจดการศตรพชชมชนCommunity Pest Management Center (CPMC)

กองสงเสรมการอารกขาพชและจดการดนปยกองสงเสรมการอารกขาพชและจดการดนปย

คมอศนยจดการศตรพชชมชน 5

คว�มเปนม�ของศนยจดก�รศตรพชชมชน (ศจช.) Community Pest Management Center (CPMC)

ศนยจดการศตรพชชมชน (ศจช.) จดตงขนจากการรวมกลมของเกษตรกร เพอการจดการศตรพชในพนทของตนเองและชมชน โดยสมาชกศนยจดการศตรพชชมชน

ไดรบการถายทอดความรจากเจาหนาทสงเสรมการเกษตร และนำาความรไปดำาเนนการ จดการศตรพชดวยตนเอง ซงกรมสงเสรมการเกษตรใช ศจช. เปนกลไกและ เครอขายของการจดการศตรพช ในการแกปญหาใหกบเกษตรกรจากการระบาดของ ศตรพชและเปนศนยกลางการพฒนาเกษตรกร ชมชน และทองถน โดยใชเทคนค

การเรยนรแบบมสวนรวม (participatory learning) ตามกระบวนการโรงเรยนเกษตรกร (Farmer Field School : FFS) เพอใหสามารถจดการศตรพชไดดวยตนเอง อยางครบวงจรและยงยน โดยใชเทคโนโลยการควบคมศตรพชทเปนมตรกบสงแวดลอม ซงจะนำาไปสความเขมแขงในอาชพเกษตรกรรม และรกษาสมดลของระบบนเวศ

ทางการเกษตร พรอมยกระดบคณภาพชวตและความเปนอยของเกษตรกรใหดขน โดยมเกษตรกร ชมชน และหนวยงานราชการทเกยวของรวมดำาเนนการ

คมอศนยจดการศตรพชชมชน

กองสงเสรมการอารกขาพชและจดการดนปยกองสงเสรมการอารกขาพชและจดการดนปย

คมอศนยจดการศตรพชชมชนCommunity Pest Management Center (CPMC)

6

กระทรวงเกษตรและสหกรณ มนโยบายใหกรมสงเสรมการเกษตรสงเสรม

และสนบสนนใหมการจดตงศนยจดการศตรพชชมชน เพอลดความเสยงของการระบาด

ศตรพชแกเกษตรกร และเปนจดในการเฝาระวงและแจงเตอนการระบาดของศตรพช

เนองจากทผานมาเกดสถานการณการระบาดของศตรพชชนดตาง ๆ อยางรนแรง ไดแก เพลยกระโดดสนำาตาล เพลยแปงมนสำาปะหลง และหนอนหวดำามะพราว ซงสรางความเสยหายใหแกผลผลตของเกษตรกร ดงนน กรมสงเสรมการเกษตร จงมนโยบายสนบสนนใหมการจดตง ศจช. ครอบคลมทกพนท เพอเปนศนยกลาง การปองกนกำาจดศตรพช และถายทอดความร และเทคโนโลยดานการจดการ ศตรพชอยางถกตองและเหมาะสม เพอชวยแกปญหาการระบาดของศตรพช และลดการใชสารเคม ดำาเนนการภายใตแนวคด “ชมชนจะเขมแขงอย�งยงยน ตองปฏบตโดยเกษตรกรเพอเกษตรกร” ป 2558 – 2561 กรมสงเสรมการเกษตร สงเสรมใหมการจดตง ศนยจดการศตรพชชมชน ครอบคลมพนท 77 จงหวด 882 อำาเภอ แบงออกเปน ศจช.หลก จำานวน 882 ศจช. และ ศจช.เครอขาย จำานวน 882 ศจช. รวม 1,764 ศจช. พรอมทงสนบสนนใหเกดการเชอมโยงเครอขายศนยจดการศตรพชชมชน ระดบ

ภมภาค เพอใหเกดความรวมมอในการพฒนาการเกษตรและชมชน ดานการจดการ ศตรพช รวมถงไดแลกเปลยนประสบการณดานการจดการศตรพช นำาไปพฒนา ชมชนของตนเอง ปจจบนศนยจดการศตรพชชมชนไดรบการยอมรบจากชมชน

และหนวยงานตาง ๆ วาสามารถชวยใหเกษตรกรและชมชนมความสามารถ ในการจดการศตรพชและพงพาตนเองได โดยสามารถผลตขยายศตรธรรมชาต

และดำาเนนกจกรรมตาง ๆ รวมถงการแกไขปญหาและพฒนาชมชนอยางมสวนรวม ซงปจจบนศนยจดการศตรพชชมชนทมอยในทกจงหวดและทกอำาเภอ นบไดวา เปนแหลงเรยนรใหกบเกษตรกรและสมาชกในชมชน โดยมลกษณะการดำาเนนงาน

ทสำาคญ คอ เปนแหลงการแลกเปลยนเรยนร โดยมเจาหนาทสงเสรมการเกษตร

คมอศนยจดการศตรพชชมชนCommunity Pest Management Center (CPMC)

กองสงเสรมการอารกขาพชและจดการดนปยกองสงเสรมการอารกขาพชและจดการดนปย

คมอศนยจดการศตรพชชมชน 7

ผมองคความรเปนวทยากรพเ ลยงประจำาศนย รวมถงวทยากรเฉพาะทางจาก หนวยงานตาง ๆ ของภาครฐ วทยากรเกษตรกร มารวมถายทอดความรใหกบสมาชก ในชมชนและพนทใกลเคยง ในรปแบบของการเรยนรอยางมสวนรวม และผเขามา เรยนรสามารถฝกทกษะดวยการลงมอปฏบตจรง สงผลใหเหนผลเชงประจกษ เกษตรกรนำาองคความร และเทคโนโลยทไดไปใชในอาชพการเกษตรของตนเอง ไดอยางมประสทธภาพ

คมอศนยจดการศตรพชชมชน

กองสงเสรมการอารกขาพชและจดการดนปยกองสงเสรมการอารกขาพชและจดการดนปย

คมอศนยจดการศตรพชชมชนCommunity Pest Management Center (CPMC)

8

บทบ�ทของศนยจดก�รศตรพชชมชน (ศจช.)

ศนยจดก�รศตรพชชมชน (ศจช.) เปนเครอขายของศนยเรยนรการเพมประสทธภาพการผลตสนคาเกษตร (ศพก.) ทำาหนาทดานอารกขาพช ชวยแกไข ปญหาของเกษตรกร และชมชน จากภยของศตรพช ททำาใหเกดปญหาทงดาน

เศรษฐกจ สงคม และสงแวดลอม ทงน เนองจากการจดการศตรพชของเกษตรกร ทผานมาดำาเนนการโดยการพงพาสารเคมเปนหลก การควบคมศตรพช อาศย ประสบการณและความเคยชน ขาดความรดานวชาการเปนอยางมาก จงทำาให

การผลตพชขาดทงปรมาณ คณภาพ และระบบนเวศถกทำาลายอยางตอเนอง การดำาเนนการของศนยจดการศตรพชชมชนเนนการพฒนาเกษตรกรและชมชน

ใหสามารถจดการศตรพชไดดวยตนเองอยางครบวงจร โดยเกษตรกร กลมเกษตรกร ชมชนและหนวยงานราชการ มสวนรวมในการบรหารจดการเพอทำาใหเกษตรกร ชมชน มความเขมแขงในอาชพเกษตรกรรมอยางยงยน มชวตความเปนอยทดขน

คมอศนยจดการศตรพชชมชนCommunity Pest Management Center (CPMC)

กองสงเสรมการอารกขาพชและจดการดนปยกองสงเสรมการอารกขาพชและจดการดนปย

คมอศนยจดการศตรพชชมชน 9

วตถประสงคของก�รจดตงศนยจดก�รศตรพชชมชน

1. เปนศนยกลางการพฒนาเกษตรกรและชมชนโดยการถายทอดความร ดานการเกษตรแกเกษตรกรและชมชน และใหบรการทางการเกษตร เพอใหเกษตรกรและสมาชกชมชนสามารถจดการศตรพชไดดวยตนเองอยางยงยน 2. เพอใหเกษตรกรสามารถผลตขยายศตรธรรมชาต สารชวภณฑ หรอ พนธพชสะอาดและปจจยอน ๆ ทใชสำาหรบควบคมศตรพชไดดวยตนเอง 3. เพอทำาหนาทในการสำารวจ ตดตาม และประชาสมพนธเตอนการระบาดของศตรพชใหแกชมชน