การ ประดิษฐาน พระบรม สารีริกธาตุ...
TRANSCRIPT
บทคดยอ
การประดษฐานพระบรมสารรกธาตสมยทวารวด
สารรกเจตยะ หรอ ธาตเจดย คอ สถปเจดยทประดษฐานพระบรม
สารรกธาต ภายหลงการถวายพระเพลงพระพทธสรระและโทณพราหมณาจารย ได
แบงพระบรมสารรกธาตเพอใหเหลากษตรยและพราหมณอญเชญกลบไปประดษฐาน
ยงนครของตนสำหรบรายละเอยดและขนตอนการประดษฐานพระบรมสารรกธาตนบ
เปนสาระสำคญทจะปรากฏในวรรณกรรมพทธศาสนาในดนแดนและสมยตางๆรวมทง
อาจจะมขอความทเกยวของกบการรจนาหลกฐานประวตศาสตรเปนบทกลาวเกรนนำ
เรองราวประวตศาสตรชมชนเชอมโยงความศกดสทธของทองถนใหกลายเปนสวนหนง
ของดนแดนชมพทวป หลกฐานทปรากฏเปนรปธรรมของการประดษฐานพระบรม
สารรกธาตไดแกหลกฐานโบราณคดทพบในอนเดยศรลงกาเมยนมารและประเทศ
ตางๆทรบนบถอพระพทธศาสนารวมทงประเทศไทย
สำหรบรปแบบการประดษฐานพระบรมสารรกธาต ทปรากฏในวฒนธรรม
ทวารวด ดงตวอยาง จากหลกฐานโบราณคด ๒ แหง คอ สถปหมายเลข ๑ ตำบลค
บวจงหวดราชบรและพระธาตนาดนอ.นาดนจงหวดมหาสารคามมตำแหนงการ
ประดษฐานพระบรมสารรกธาตตามแนวแกนกลางสถประดบลกจากพนดน อนเปน
รปแบบดงเดมของการประดษฐานพระบรมสารรกธาตในอนเดยและศรลงกา รวมทง
ปรากฏสญลกษณทมความเกยวของกบศาสนาฮนดและพทธศาสนาสำหรบรปแบบ
ผอบทประดษฐานพระบรมสารรกธาต แสดงใหเหนถงการรบอทธพลวฒนธรรมพทธ
ศาสนาทมตนแบบจากอนเดยฝายเหนอ และอนเดยฝายใตรวมทงศรลงกา โดยอาจ
ผานมาทางศลปะพมาสมยวฒนธรรมปย
แบบแผนการประดษฐานพระบรมสารรกธาตสมยทวารวด นบเปนจดเรมแรก
ของการประดษฐานพระบรมสารรกธาตในประเทศไทย ทจะมพฒนาการสบตอมา
สมยหลง
Abstract
TheInaugurationofBuddhaRelicsDuring
theDvaravatiPeriod
TheSaririkaCetiya,ortheDathuCeti,isaspecialstupawhichenshrinesBuddharelics.AftertheBuddha’scremation,theDronaBrahminsdividedBud-dha’scorporealrelicsintodifferentpartssothatvariouskingsandBrahminscouldenshrinetherelicswithinstupasintheirhomeland. TheinaugurationprocedureofBuddha’scorporealrelicsisanimportantculturalaspectofBuddhisttexts,fromdifferentplacesandperiods.Thesetextscontain passages related to local history , linking the lands mentioned in the texts tothe“Jambudipa”. Archaeologicalevidenceregardingtheinstallationprocedurecanbefound in India, Sri Lanka, Myanmar, and other Buddhist countries includingThailand.TheinaugurationofBuddha’scorporealrelicsduringtheDvaravatiperiodisevidentintwoarchaeologicalsites:Stupano.1atKuBuainRatchaburiandthePhraThatNaDunestupainMahaSarakham. Ineachofthestupastherelicchamberwasdiscoveredbeneaththegroundflooratthecoreofthestupa,reflectingtheoriginalpracticescarriedoutinIndiaandSriLanka.SymbolsrelatingtoBuddhismandHinduismwerealsofound. TheartisticstyleofthereliquariessuggestsinfluencefromNorthernIndian,SouthernIndianandSriLankanBuddhisttraditions,whichprobablyenteredtheDvaravatiKingdomthroughthePyuKingdomlocatedinpresent-dayMyanmar. The inauguration of Buddha’s corporeal relics during the DvaravatiperiodwasthestartingpointoftheThaiinaugurationswhichcontinuetoevolveinlaterperiods.
การประดษฐาน
พระบรมสารรกธาตสมยทวารวด*
จราวรรณแสงเพชร**
ความเปนมาและความสำคญของการประดษฐานพระบรมสารรกธาต
สารรกเจตยะหรอธาตเจดยคอสถปเจดยทประดษฐานพระบรมสารรกธาต
ภายหลงการถวายพระเพลงพระพทธสรระและโทณพราหมณาจารย ทำการแบง
พระบรมสารรกธาตเพอใหเหลากษตรยและพราหมณอญเชญกลบไปประดษฐานยง
นครของตนตอมาสมยหลงพทธกาลพระเจาอชาตศตรและพระมหากสสปะเถระแหง
นครราชคฤหไดรวบรวม“กระทำธาตนธานกรรม”รกษาพระบรมสารรกธาตมให
ถกทำลายโดยขดลกลงไปจากพนดน๘๐ศอกสรางเรอนแหงพระบรมธาตทเรยกวา
“ธาตครรภะ”รปสถปดวยวตถมคาแตละชนครอบซอนลดหลนกนสรางประตมากรรม
รปพระโพธสตว๕๕๐พระชาตรปพระอสตมหาสาวก๘๐องคและเรองราวพทธประวต
ตงเครองบชาธงประทปเครองหอมแลวทำการปดผนกหองกรอธษฐานพยากรณ
ใหเทพยดาดแลรกษาพระบรมธาต ราว ๒๐๐ ป ตอมาสมยพระเจาอโศกมหาราช
ราชวงศโมรยะแหงนครปาฏลบตร เมอทรงนบถอและทำนบำรงพทธศาสนา โปรดให
* บทความน เปนสวนหนงของวทยานพนธเรอง ระบบการจดและการประดษฐานพระบรมสารรกธาตในประเทศไทย หลกสตรปรญญาปรชญาดษฎบณฑต สาขาวชาโบราณคดสมยประวตศาสตรบณฑตวทยาลยมหาวทยาลยศลปากรปการศกษา๒๕๕๒และนำเสนอตอทประชม19TH Indo-Pacific Prehistory Association Congress at Institute of Archaeology, VietnamAcademyofSocialSciences(November29th-December5th,2009)Hanoi,Vietnam. **นกศกษาระดบปรญญาดษฎบณฑตสาขาวชาโบราณคดสมยประวตศาสตรคณะโบราณคดมหาวทยาลยศลปากร ผชวยศาสตราจารยประจำภาควชาทศนศลปคณะศลปกรรมศาสตรจฬาลงกรณมหาวทยาลย
การประดษฐานพระบรมสารรกธาตสมยทวารวด 21
มการคนหาสถานทบรรจพระบรมสารรกธาต ทรงรวบรวมและอญเชญไปประดษฐาน
ยงสถปเจดยทวชมพทวป
ในดนแดนลงกาทวปสมยพระเจาทฏฐคามณ ทรงประดษฐานพระบรม
สารรกธาตเฉกเชนในกาลกอนมการอธบายรายละเอยดการตกแตงหองกร๑ประกอบ
ดวยการเขยนภาพจตรกรรมการสรางพระพทธปฏมาทองคำแสดงเรองราวพทธประวต
และชาดก๕๕๐ชาตสรางรปเทพยดาทำหนาทดแลรกษาพระบรมสารรกธาตบรรจ
พรอมเครองมงคลเครองบชาสงของมคาชนดตางๆถวายเปนพทธบชา
จากขอความทกลาวมา ทำใหสามารถมองเหนภาพรวมระยะแรกของการ
ประดษฐานพระบรมสารรกธาตทมการสรางหองกรในระดบลกจากพนดนใตฐานสถป
เจดยรวมถงการสรางเรอนแหงพระบรมธาตตกแตงดวยประตมากรรมและการถวาย
เครองบชาวตถสงของชนดตางๆ
สำหรบรายละเอยดและขนตอนการประดษฐานพระบรมสารรกธาตทกลาวมา
นบเปนสาระสำคญทปรากฏในวรรณกรรมพทธศาสนาในดนแดนและสมยตางๆ ทรบ
นบถอพทธศาสนาอาทมหาปรนพพานสตรพงศาวดารมหาวงศคมภรถปวงศคมภร
โลกบญญตพระปฐมสมโพธกถาเปนตนรวมทงอาจจะมขอความบางสวนทเกยวของ
กบการรจนาหลกฐานประวตศาสตรเปนบทกลาวเกรนนำเรองราวประวตศาสตรชมชน
เชอมโยงความศกดสทธของทองถนใหกลายเปนสวนหนงของดนแดนชมพทวป
หลกฐานทปรากฏเปนรปธรรมของการประดษฐานพระบรมสารรกธาต
ไดแก หลกฐานโบราณคดทพบในประเทศทนบถอพทธศาสนาในเอเชยใตและเอเชย
ตะวนออกเฉยงใตคออนเดยศรลงกาเมยนมารรวมทงประเทศไทยซงปรากฏ
หลกฐานโบราณคดตงแตแรกเรมประวตศาสตรสมยวฒนธรรมทวารวด จนถงสมย
รตนโกสนทร
การประดษฐานพระบรมสารรกธาตสมยทวารวด
สำหรบการประดษฐานพระบรมสารรกธาต สมยแรกเรมประวตศาสตรของ
ไทยมปรากฏหลกฐานโบราณคดในวฒนธรรมทวารวดเปนรปธรรม๒แหงทสำคญคอ
๑กรมศลปากร,วรรณกรรมสมยรตนโกสนทรเลม๑(หมวดศาสนจกร)คมภรมหาวงศ(กรงเทพฯ:กองวรรณคดและประวตศาสตร,๒๕๓๔)๓๘๑-๓๘๖.
22 ดำรงวชาการ
สถปหมายเลข๑ตำบลคบวจงหวดราชบร
เมองโบราณตำบลคบวตงอยทางทศใตของจงหวดราชบรลกษณะตวเมอง
มแผนผงเปนรปสเหลยมผนผามคนำลอมรอบ๔ดานคนำดานทศเหนอและทศตะวน
ออกเปนลำนำธรรมชาตทมความอดมสมบรณกรมศลปากรไดดำเนนการสำรวจโดย
มอบหมายใหวาทรอยตรสมศกดรตนกลขดแตงโบราณสถานจำนาน๔๔แหงระหวาง
วนท๔พฤษภาคมพ.ศ.๒๕๐๔ถงวนท๖มถนายนพ.ศ.๒๕๐๖จากการศกษาได
จดแบงโบราณสถานออกเปน๘แบบสวนใหญเปนสถปเจดย๒ซงไดมการขดตรวจท
กลางองคเจดยทกองค
รปท๑:สถปคบวหมายเลข๑
เจดยหมายเลข๑ ตงอยรมหวยคบว หางจากมมคเมองดานเหนอไปทาง
ตะวนตก ประมาณ ๓๐๐ เมตร สภาพเดมมลกษณะเปนเนนสงประมาณ ๓ เมตร
กวางยาวดานละ๙เมตร(รปท๑)ดำเนนการขดแตงระหวางวนท๒๑มถนายนถง
๔กรกฎาคมพ.ศ.๒๕๐๔ผลการดำเนนงานพบวาเจดยหมายเลข๑เปนเจดยท
กอดวยอฐมแผนผงรปสเหลยมจตรสฐานชนลางกวางยาวดานละ๖เมตรสง๑เมตร
รองรบฐานเพมมมออกเกจทกอชองซมโดยรอบซอนกน๒ชนแตไมปรากฏการประดบ
งานประตมากรรมปนปนสำหรบแผนผงเจดยดงทกลาวมามความคลายคลงกบเจดย
หมายเลขท๔๔อ.อทองจ.สพรรณบร๓
๒สมศกดรตนกล,รายงานเบองตนการขดแตงโบราณสถานเมองโบราณสมยทวารวดต.คบวอ.เมองจ.ราชบร(พ.ศ.๒๕๐๔-๒๕๐๖),เอกสารอดสำเนาเยบเลม,๒๕๐๗,๖-๑๑. ๓สมศกด รตนกล, วาท รอยตำรวจตร, “การเปรยบเทยบซากฐานโบราณสถานทเมองโบราณคบวกบเมองเกาอทองและนครปฐม”,โบราณคดเมองคบว,กรมศลปากรจดพมพเนองในงานพระราชทานเพลงศพวาทรอยตรสมศกดรตนกล๒๗เมษายนพ.ศ.๒๕๓๕,๑๐๒.
การประดษฐานพระบรมสารรกธาตสมยทวารวด 23
รปท๒:ผอบสำรดชนท๑ รปท๓:ผอบเงนชนท๒ รปท๔:ผอบทองคำชนท๓
จากการขดตรวจตำแหนงกลางองคเจดยทระดบพนดนเดมพบการกออฐกน
เรยงเปนหลมลกษณะคลายตาตารางโดยเวนชองวางทมมทง๔และชองหลมกลางคอ
ตำแหนงการประดษฐานพระบรมสารรกธาตบรรจในผอบซอนกน๓ชนคอผอบสำรด
ผอบเงน๔และผอบทองคำ(รปท๒-๔)ลกษณะตาตารางทจดวางบรเวณชองหลมกลาง
ดงกลาว มความคลายคลงกบตารางแผนหนทเรยกวา ยนตรคละ(Yantragala) โดย
สลกหนหรอกออฐเปนตารางจำนวน๕หรอ๙ชองบรรจสญลกษณหรอสงมงคลชนด
ตางๆแบบเดยวกบทปรากฏประเพณการวางฤกษของทงฝายพทธศาสนาและศาสนา
ฮนดทพบในอนเดยศรลงกาและเอเชยตะวนออกเฉยงใต๕
เหนอขนไปจากผอบและชองหลมกลาง วางควำดวยแผนหนชนวนรป
สเหลยมสลกภาพพระพทธรปนนตำขนาบขางดวยสถปทรงหมอบรณฆฏะ(หมอ
นำ)และรปธรรมจกรทตงอยบนเสา (รปท ๕) ลกษณะการวางแผนหนบนผอบแบบ
ดงกลาวสนนษฐานวามความคลายคลงกบความหมายการปดผนกหองกรดวยแผนหน
รปสเหลยมกำบงใหแนนหนามดชดดงทพบวรรณกรรมพทธศาสนาสมยตางๆซงจะ
ปรากฏเปนรปธรรมในการสรางหองกรบรรจพระบรมสารรกธาต
“... ครนพระเจาทฏฐคามณอภย ไดถวายมหาทานแดพระภกษสงฆตลอด ๗ วน
ครนแลวจงตรสแจงแกพระสงฆวาสงทควรทำในหองพระบรมธาต
โยมไดทำเสรจไปแลวขอพระคณเจาทงหลายจงปดหองพระบรมธาตเถด
พระสงฆจงสงอตตรสามเณรและสมนสามเณรวาเธอทงสอง
๔ผอบสำรดและผอบเงนมการตกแตงสวนฝาผอบเปนลายกลบบวซอนกนเปนชนโดยรอบ ๕O’ConnorStanleyJ.,“RitualDepositBoxesinSoutheastAsianSanctuaries”,ArtibusAsiae,Vol.28,1966:53-58.
24 ดำรงวชาการ
จงปดหองพระธาตดวยแผนศลาอนมสดงสมนขน๖ทเธอทงสองนำมาบดน....”๗
สำหรบชองทมมทง๔ไมปรากฏการบรรจวตถสงใดสำหรบผอบทองคำชนใน
สดเปนผอบขนาดเลกมขนาดเสนผาศนยกลางประมาณ๕เซนตเมตรฝาผอบทสวน
ยอดเดมคงมการประดบดวยหนมคาเมอเปดผอบพบการบรรจพระบรมสารรกธาต
รวมกบวตถสงของดงน(รปท๖)
๖Lawแปลความหมายทแตกตางกนวา“สทอง”รายละเอยดดทLaw,B.C.,(trans),TheLegendoftheTopes(Thupavamsa)(Calcutta:TheRoyalAsiaticSocietyofBengal,1945),91. ๗พระวาจสสรเถระ,พระคมภรถปวงศตำนานวาดวยการสรางพระสถปเจดย,พมพเปนอนสรณในงานพระราชทานเพลงศพนางอนทองไขมกต๒๗มนาคมพ.ศ.๒๕๑๑,๑๑๕. พระวจสสรเถระผรจนาพระคมภรถปวงศเปนพระเถระทมความแตกฉานในพระไตรปฎกไดรบการอปถมภจากพระเจาปรกรมพาหท๑สมยเมองโปลนนารวะในศรลงการาวพทธศตวรรษท๑๘(รชสมยพระเจาปรกรมพาหท๑พ.ศ.๑๗๐๗-๑๗๔๐)
รปท๕:แผนหนชนวนผอบ รปท๖:พระบรมสารรกธาตและวตถครอบปด เหนอสงของทบรรจในผอบทองคำ
-พระบรมสารรกธาตจากรายงานเบองตนพบ๕องค
-ลกปดแกวสนำเงนสมยทวารวด
-ชนสวนทองคำลกษณะเปนแผนขนาดเลกสนนษฐานวาเปนทองคำทเกด
ขนโดยธรรมชาตทยงมไดรบการแปรสภาพ๑ชน
-วตถสแดงลกษณะคลายกอนดนมขอสนนษฐานวาอาจจะเปนดนทอญเชญ
มาจากสงเวชนยสถานอนเปนประเพณปฏบตทปรากฏตวอยางมากมายในวฒนธรรม
การประดษฐานพระบรมสารรกธาตสมยทวารวด 25
พมาสมยตางๆโดยมวตถประสงคการบรรจเพอใหการประดษฐานพระบรมสารรกธาต
มความหมายทเปนสวนหนงของดนแดนศกดสทธ คอ ดนแดนชมพทวป ตนกำเนด
พระพทธศาสนา๘
ประเพณดงกลาว อาจเปรยบเทยบไดกบ “การบรรจมวลสาร” ทมความ
ศกดสทธและความหมายพเศษ บรรจรวมกนในการสรางพระพมพและวตถมงคล ท
สบมาจนกระทงถงปจจบน
พระธาตนาดนอำเภอนาดนจงหวดมหาสารคาม
พนททมการคนพบการประดษฐานพระบรมสารรกธาตตงอยทางทศตะวน
ออกเฉยงเหนอหางจากแนวกำแพงเมองนครจำปาศรไปราว๑กโลเมตรบรเวณเนน
โบราณสถานหมายเลข๒๙บนพนทดนของนายทองดปะวะภตาราษฎรหมท๑ต.
นาดน อ.นาดน จ.มหาสารคาม ลกษณะเปนเนนดนรปสเหลยมมขนาดกวางยาว ๖
เมตรเมอกรมศลปากรโดยนายสถาพรขวญยนหวหนาหนวยศลปากรท๗ในขณะ
นนไดทำการขดแตงระหวางวนท๒๘พฤษภาคมถง๑๕มถนายนพ.ศ.๒๕๒๒พบ
วาเนนดนดงกลาวเปนสถปกอดวยศลาแลงซอนกน๕ชนมแผนผงเปนรปสเหลยม
จตรสกวางยาวดานละ๖เมตรสงประมาณ๙๐เซนตเมตร(รปท๗-๘)จากการสำรวจ
เบองตนบรเวณรอบสถปทง๔ดานไดพบพระพมพจำนวนมากสวนใหญชำรดแตกหก
เนองจากการทบซอนกนทดานทศตะวนออกจะพบพระพมพหนาแนนทสด๙โดยขณะ
ททำการขดแตงสถป มราษฎรลกลอบขดเปนจำนวนมาก จนเจาหนาทไมสามารถ
ควบคมสถานการณและขดแตงตามหลกวชาการได กรมศลปากรจงทำการขดตรวจ
ทสวนกลางของพระสถปเจดย
๘คำอธบายความหมายและขอสนนษฐานดงกลาวไดรบคำแนะนำจากUNyuntHanอดตอธบดกรมศลปากรสาธารณรฐสงคมนยมแหงสหภาพเมยนมารปจจบนดำรงตำแหนงSeniorResearcher,SAMEOSPAFAศนยภมภาควาดวยโบราณคดและวจตรศลปวนท๑๕สงหาคมพ.ศ.๒๕๕๐ ๙พระพมพทพบสนนษฐานวาใชประดบตกแตงโดยรอบสถปทง๔ดานลกษณะดงกลาวเปนรปแบบทปรากฏในทองถนบรเวณภาคตะวนออกเฉยงเหนอ เชน อ.กนทรลกษณ และพระธาตนาดนจงหวดมหาสารคาม เพอสรางถวายเปนพทธบชาทำนองเดยวกบการบรรจพระพมพภายในหองกรของสถปเจดย
26 ดำรงวชาการ
รปท๗:แผนผงพระสถปบรรจพระบรมสารรกธาต
รปท๘:แผนผงแสดงตำแหนงการพบโบราณวตถ
จากการขดตรวจทตำแหนงกลางองคเจดย ในระดบลกลงจากพนดนเดม
ประมาณ๕๐เซนตเมตรมการกอศลาแลงกนหองกรรปสเหลยมภายในพบผอบสำรด
รปสถปตงวางรองบนแผนสำรดรปดอกบว๑๐ลกษณะผอบสำรดมขนาดความสง๒๔.๔
เซนตเมตรหลอเปนรปสถปทมองคระฆงทรงหมอบรณฆฏะ(หมอนำ)รองรบสวนฐาน
ทรงระฆงองคระฆงทรงหมอนำเปดออกไดภายในบรรจผอบรปทรงกระบอกครอบซอน
กน๓ชนคอผอบสำรดผอบเงนและผอบทองคำชนในสดบรรจพระบรมสารรกธาต
๑องค๑๑รองดวยแผนเงนขนาดเลกรปดอกบวสวนยอดสถปทแยกชนกบองคระฆง
๑๐การประมวลหลกฐานทไดรวมถงการประดษฐานพระบรมสารรกธาตพระธาตนาดนสนนษฐานจากขอมลทไดจากการขดแตงโดย นายสถาพร ขวญยน หวหนาหนวยศลปากรท ๗ ในขณะนนเนองจากมราษฎรจำนวนมากไดลกลอบขดจนเจาหนาทมอาจควบคมสถานการณไดวตถสงของจงกระจดกระจายแยกกนไปรายละเอยดดทสถาพรขวญยน“การขดแตงโบราณสถานทอำเภอนาดนจงหวดมหาสารคาม”นตยสารศลปากรปท๒๔ฉบบท๒(พฤษภาคม,๒๕๒๓):๘๓-๘๕.
๑๑พระบรมสารรกธาตทพบมจำนวน๑องคขนาดประมาณเทาเมลดขาวสารหกลกษณะเปนเกลดสขาวขน อนอาจเปรยบเทยบไดกบพระบรมสารรกธาตทปรากฏ คมภรสมงคลวลาสน ในสวนของพระบรมสารรกธาตประเภททแตกยอยสลายกระจายไปทตางๆทเรยกวาวปปกณนาธาตแบงออกไดเปน๓ลกษณะในทนสนนษฐานวาเปนพระบรมสารรกธาตขนาดกลางขนาดเทาเมลดขาวสารหกกงหนงมหาธาตมชเชนภนนตณฑลมตตามสเหมอนดงแกวมกดาทเจยระไนแลวโธตมตตสทสากลาววาในคราวแบงพระบรมสารรกธาตมจำนวน๕ทะนาน
การประดษฐานพระบรมสารรกธาตสมยทวารวด 27
หลอเปนปลองไฉนสลบคนดวยปลยอดและเมดนำคางทรงกลมดานบน๑๒
(รปท๙-๑๑)
รปท๙:ผอบสำรดรป รปท๑๐:ผอบสำรดและผอบ รปท๑๑:ตำแหนงการ สถปจำลอง ๓ชนทบรรจ ประดษฐาน
ลกษณะสถปสำรดชนนอกทประดษฐานพระบรมสารรกธาตมความคลายคลง
กบแผนดนเผารปสถปขนาดความสง๑๔.๔เซนตเมตรทขดพบภายในหองกรและ
ผอบสำรดทราชบณฑตยสถาน พบทตำบลพงตก อำเภอทามะกา จงหวดกาญจนบร
๑๒ผอบสำรดทประดษฐานพระบรมสารรกธาต ถกแยกสวนกระจายไป กรมศลปากรท ๗ พบผอบสวนลาง สวนยอดและผอบทบรรจพระบรมสารรกธาต ๓ ชน ภารโรงสำนกงานทดน อำเภอนาดนเปนผพบซงตอมาไดนำมามอบใหกรมศลปากร ครนตอมาในวโรกาสทพระบาทสมเดจพระเจาอยหวภมพลอดลยเดช มพระชนพรรษาครบ ๖๐พรรษาไดมการจดสรางพระธาตนาดนเจดยและพทธมณฑลอสานโดยกอสรางพ.ศ.๒๕๒๘-๒๕๓๐บรเวณพนทใกลกบทพบพระบรมสารรกธาต องคพระธาตเจดย ออกแบบจดสรางจากรปแบบผอบสำรดชนนอกทประดษฐานพระบรมสารรกธาต เมอการกอสรางแลวเสรจพระบาทสมเดจพระเจาอยหวภมพลอดลยเดช ทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหสมเดจพระบรมโอรสาธราชฯ สยามมกฎราชกมารเสดจพระราชดำเนนแทนพระองคทรงประกอบพธบรรจพระบรมสารรกธาตทขดคนพบพรอมดวยวตถสงของและแผนเงนจารกประวตพระธาตนาดนประดษฐานภายในองคระฆงของพระธาตนาดนเจดยชนบนเมอวนท๑๒พฤศจกายนพ.ศ.๒๕๓๐
28 ดำรงวชาการ
เมอปพ.ศ. ๒๔๗๐๑๓ ปจจบนจดแสดงในหองทวารวด พพธภณฑสถานแหงชาต
พระนคร แตสวนยอดไดหกหายไป (รปท ๑๓) รวมทงสถปสำรดขดพบทเขาคลงใน อ.
ศรเทพจ.เพชรบรณ๑๔(รปท๑๕-๑๖)และสถปทรงหมอนำทปรากฏบนภาพสลกเสมา
ทวารวดในภาคตะวนออกเฉยงเหนอ(รปท๑๗)
สถปจำลองสำรดชนนอกของพระธาตนาดน มองคระฆงเปนรปหมอบรณะ
ฆฏะ รองรบดวยสวนฐานทหลอกลวงเปนรปทรงระฆง ลกษณะดงกลาวมความ
คลายคลงกบผอบเงนและผอบทองคำจากกรเนนดน คนบา สมยวฒนธรรมปยท
เมองศรเกษตร๑๕ (รปท ๑๔)ซงรปแบบดงกลาวอาจไดใหอทธพลเขามาทางตะวนตก
ของประเทศไทยสมยวฒนธรรมทวารวด ดงปรากฏตวอยางท ต.พงตก อ.ทามะกา
จงหวดกาญจนบรผานเมองสำคญทเปนศนยกลางพทธศาสนาขณะนนคอเมองศรเทพ
จงหวดเพชรบรณกอนจะเขามาปรากฏในภาคตะวนออกเฉยงเหนอคอพระธาตนาดน
จงหวดมหาสารคามอยางไรกตามการบรรจผอบทครอบซอนชนสรางดวยวตถมคา
ตางชนดกน อาจเกยวของกบประเพณการประดษฐานพระบรมสารรกธาต ทปรากฏ
หลกฐานในวรรณกรรมพทธศาสนาทมความเกยวของกบศรลงกาดวยอกประการหนง
๑๓ตรอมาตยกล,“โบราณสถานเมองโบราณทพงตก”นตยสารศลปากร(มถนายน,๒๔๘๐):๗๒-๗๓.
๑๔สถปจำลองสำรดขดพบเมอปพ.ศ.๒๕๓๓พบบรเวณอาคารทมมทศตะวนตกเฉยงใตของเขาคลงในใกลกบบนไดดานทศใตของเขาคลงในอ.ศรเทพจ.เพชรบรณขอมลจากธวชชยชนไพศาลศลปนกโบราณคดอทยานประวตศาสตรศรเทพจ.เพชรบรณวนท ๑สงหาคม๒๕๕๑ปจจบนสถปจำลองสำรดองคดงกลาวเกบรกษาอยทอทยานประวตศาสตรศรเทพจ.เพชรบรณ ๑๕ผอบเงนรปทรงสถป ทมองคระฆงรปหมอนำซอนกน พบในกรคนบา สมยวฒนธรรมปยจำนวน๔องคและผอบทองคำ๑องคเหนอจากองคระฆงคอฉตรทำเปนแผนวงแหวนซอน๘ชนสนนษฐานวาผอบเงนรปสถปจะประดษฐานทมมทง๔ของผอบประธานทกลางหองกรประกอบดวยผอบทองคำรปทรงเดยวกนและสถปเงนกะไหลรปทรงกระบอกดนประดบดานขางดวยรปพระพทธเจาในภทกปสลบคนดวยพระสาวกของพระพทธโคตมะ สำหรบบญชของทบรรจและพบทกรคนบารายละเอยดดทStargardtJanice,TracingThoughtthroughThings:TheOldestPaliTextsandtheEarlyArchaeologyofIndiaandBurma. (Amsterdam:RoyalNetherlandsAcademyofArtsandSciences,2000),51-53.สรปความจากAnnualReport,ArchaeologySurveyofIndiafortheYear1926-27,176-180.
การประดษฐานพระบรมสารรกธาตสมยทวารวด 29
รปท๑๒:แผนดนเผารปสถปรปท๑๓:สถปจำลองจากพงตกรปท๑๔:ผอบเงนรปสถป พระธาตนาดน กรคนบา
รปท๑๕:สถปสำรดรปท๑๖:สวนยอดและองคระฆงรปท๑๗:เสมาหนทรายพบท เขาคลงในจ.นครพนม
ในสวนของพระพมพดนเผา จำนวนนบหมนองคทพบบรเวณรอบสถปทง ๔ ดาน
สวนมากมกแตกหก เนองจากทบถมบรเวณดานขางของสถป ไดมการศกษาจดกลม
พระพมพแบงออกเปน๒๑กลมจากการศกษาพบวาพระพมพดนเผากรนาดนจะมรป
แบบศลปกรรมแบบพนเมองรวมทงงานศลปกรรมรวมสมยทปรากฏในภาคตะวนออก
เฉยงเหนอ นอกจากนพระพมพบางกลมยงแสดงใหเหนถงอทธพลวฒนธรรมอนเดย
ตนแบบ ผสมผสานกบวฒนธรรมทวารวดจากภาคกลางของประเทศ และวฒนธรรม
30 ดำรงวชาการ
เขมรสมยกอนเมองพระนครสำหรบขอความจารกทปรากฏเบองหลงพระพมพบางองค
นนเนอหากลาวถงการทำบญรวมทงระบชอผสรางทสรางถวายเปนพทธบชาลกษณะ
ดงกลาวมความแตกตางจากขอความจารกทปรากฏเบองหลงพระพมพทวารวดในภาค
กลางของประเทศไทย ทจะกลาวถงหลกธรรมทางพระพทธศาสนา๑๘ ดงนนวตถประ
สงคการสรางพระพมพดนเผาทพบบรเวณรอบสถปพระธาตนาดนสนนษฐานวาอาจ
สรางขนเพอถวายเปนพทธบชาใชตกแตงประดบรอบสถปโดยมรปแบบฝมอชางทอง
ถนทไดรบอทธพลวฒนธรรมทวารวดจากภาคกลาง ทแพรไปยงภาคตะวนออกเฉยง
เหนอผสมผสานกบวฒนธรรมเขมรสมยกอนเมองพระนคร กำหนดอายจากรปแบบ
ศลปกรรมราวปลายพทธศตวรรษท๑๔–๑๖(รปท๑๘-๑๙)
รปท๑๘ : พระพมพดนเผา รปท๑๙ : จารกเบองหลง รปท๒๐ : พระพทธรปกรนาดน นาคปรกมฐานตงวางได
เปนทนาสงเกตวา พระพมพดนเผาทสรางเปนรปพระพทธรปนาคปรก
เบองหลงเปนรปทรงสามเหลยมคลายใบไมมฐานตงวางได (รปท ๒๐) จะพบเฉพาะ
ภายในบรเวณหองกรสวนกลางสถปสนนษฐานวาคงมการจดวางรอบผอบสำรดรวม
กบวตถมงคลและของมคาอนไดแกแผนทองคำรปดอกบวจากนนจงวางควำดวยแผน
ดนเผารปสถปขนาดใหญ(รปท๑๒)ทรงเดยวกบผอบสำรดทบรรจพระบรมสารรกธาต
คลายกบการวางปดผนกหองกรดวยแผนหน ดงทปรากฏในประเพณการประดษฐาน
พระบรมสารรกธาต ทปรากฏในวรรณกรรมพทธศาสนาและหลกฐานโบราณคด เชน
สถปคบวหมายเลข๑จงหวดราชบร
๑๘อไรศร วรศะรน, “จารกภาษามอญบางหลกในภาคตะวนออกเฉยงเหนอ” โบราณคดรวมเรอง,เอกสารอดสำเนาเยบเลม(ม.ป.พ),๕๐๒-๕๐๕.
การประดษฐานพระบรมสารรกธาตสมยทวารวด 31
จงกลาวไดวา รปแบบการประดษฐานพระบรมสารรกธาตทปรากฏใน
วฒนธรรมทวารวด ดงตวอยางจากหลกฐานโบราณคดทกลาวมา มตำแหนงการ
ประดษฐานพระบรมสารรกธาตตามแนวแกนกลางสถป ในระดบลกจากพนดนหรอ
ระดบพนดน ซงเปนรปแบบดงเดมของการประดษฐานพระบรมสารรกธาตทปรากฏ
ในอนเดยและศรลงกาสำหรบผอบทประดษฐานพระบรมสารรกธาตมรปแบบทแสดง
ใหเหนถงการรบอทธพลวฒนธรรมพทธศาสนาจากอนเดย ศรลงกา เมยนมาร ซงจะ
พฒนาใหกลายเปนรปแบบทองถนในทสด
ดวยเหตดงกลาวแบบแผนการประดษฐานพระบรมสารรกธาตทปรากฏใน
วฒนธรรมทวารวดจงมความสำคญอนนบเปนจดเรมแรกของการประดษฐานพระบรม
สารรกธาตในประเทศไทยทจะมพฒนาการสบตอมาในสมยหลง
- ผวจยขอกราบขอบพระคณ อาจารยทปรกษาวทยานพนธและเปนตน
แบบของ “คร” ทง ๓ ทาน ศาสตราจารย ดร.ผาสข อนทราวธ ศาสตราจารย ดร.
หมอมราชวงศสรยวฒ สขสวสด และ ดร.นนทนา ชตวงศ ทกรณาใหคำปรกษา
ชแนะแนวทางและเปนกำลงใจทสำคญในการศกษาและขอกราบขอบพระคณผชวย
ศาสตราจารยดร.จรพฒนประพนธวทยาทกรณาตรวจสอบและแกไขการแปลภาษา
สนสกฤตและภาษาบาลในวทยานพนธและบทความมาโดยตลอด
32 ดำรงวชาการ
บรรณานกรม
กรมศลปากร.วรรณกรรมสมยรตนโกสนทรเลม๑(หมวดศาสนจกร)คมภร
มหาวงศ.กรงเทพฯ:กองวรรณคดและประวตศาสตร,๒๕๓๔.
ตรอมาตยกล,“โบราณสถานเมองโบราณทพงตก”.นตยสารศลปากรมถนายน,
๒๔๘๐.
พระวาจสสรเถระ.พระคมภรถปวงศตำนานวาดวยการสรางพระสถปเจดย.
พมพเปนอนสรณในงานพระราชทานเพลงศพนางอนทองไขมกต๒๗
มนาคมพ.ศ.๒๕๑๑.
สถาพรขวญยน.“การขดแตงโบราณสถานทอำเภอนาดนจงหวดมหาสารคาม”.
นตยสารศลปากรปท๒๔ฉบบท๒พฤษภาคม,๒๕๒๓
สมศกดรตนกล.รายงานเบองตนการขดแตงโบราณสถานเมองโบราณสมย
ทวารวดต.คบวอ.เมองจ.ราชบร(พ.ศ.๒๕๐๔-๒๕๐๖).เอกสารอด
สำเนาเยบเลม,๒๕๐๗.
สมศกดรตนกล,วาทรอยตำรวจตร.โบราณคดเมองคบว.กรมศลปากรจดพมพ
เนองในงานพระราชทานเพลงศพวาทรอยตรสมศกดรตนกล๒๗เมษายน
พ.ศ.๒๕๓๕.
อไรศรวรศะรน,“จารกภาษามอญบางหลกในภาคตะวนออกเฉยงเหนอ”.
โบราณคดรวมเรอง,เอกสารอดสำเนาเยบเลม,ม.ป.พ.. O ’ Connor Stanley J . “ Ritual Deposit Boxes in Southeast Asian Sanctuaries ” . Artibus Asiae . Vol . 28 , 1966 . Stargardt Janice. Tracing Thought through Things : The Oldest Pali Texts and the Early Archaeology of India and Burma. Amsterdam : Royal Netherlands Academy of Arts and Sciences, 2000.Law,B.C.,(trans). The Legend of theTopes (Thupavamsa). Calcutta : The Royal Asiatic Society of Bengal, 1945.