ชั้นมัธยมศึษาปีที่ ×...
TRANSCRIPT
ชนมธยมศกษาปท ๖ โรงเรยนสาธตมหาวทยาลยราชภฏสวนสนนทา
อาจารย ดร.บวลกษณ นาคทรงแกว
สามคคเภทค าฉนท เปนนทานสภาษตค าฉนทขนาดสนไมกสบหนากระดาษเทานน แตไดรบการยกยองวาแตงด มความงดงาม ทางวรรณศลป ทงยงไดรบการคดเลอกเปนหนงสอประกอบการเรยนการสอนในวชาภาษาไทยดวย
นายชต บรทต มชวตอยระหวางป พ.ศ. ๒๔๕๕ – ๒๔๘๕ ไดรบการศกษาทโรงเรยนวดราชบพตร และโรงเรยนวดสทศน เมออายได ๑๑ ป บวชเปนสามเณรทวดราชบพตรและทวดบวรนเวศ เปนศษยของสมเดจพระยาวชรญาณวโรรส นายชตเปนผช านาญในการแตงฉนทมาก ใชนามปากกาวา เอกชน เจาเงาะ และแมวคราว นายชตถงแกกรรมเมอ พ.ศ. ๒๔๘๕
ในสมยรชกาลท ๖ เกดวกฤตการณ กบฏ ร.ศ. ๑๓๐ และสงครามโลกครงท ๑ สงผลกระทบตอความมนคงของบานเมอง ท าใหเกดวรรณคดปลกใจใหรกชาตขนเปนจ านวนมาก นายชต บรทต จงแตงเรองนขนใน พ.ศ. ๒๔๕๗ มงชความส าคญของการรวมเปนหมคณะ เปนน าหนงใจเดยวกน รกษาบานเมองใหมความมนคง เดมเปนนทานสภาษตทแปลมาจากภาษาบาลในอรรถกถาสมงคลวลาสน ทฆนกาย มหาวรรค ผแตงมจดประสงคเพอจะทลเกลา ฯ ถวายรชกาลท ๖ และหวงจะไดทรงพระอนเคราะหตรวจแกไข แตพระองคเสดจสวรรคตเสยกอน ตอมาสมเดจกรมพระยาด ารงฯ ไดขอเรองนมาพมพแจก และเจาพระยาธรรมศกดมนตร ในฐานะทเปนเสนาบดวาการกระทรวงธรรมการไดน ามาเปนบทเรยนในชนเรยน
สามคคเภทค าฉนท สามคค+เภท = สมาส
การแบง, การแยก, การแตกออก
เพอมงชความส าคญของการรวมเปนหมคณะ เปนน าหนงใจเดยวกนเพอปองกนรกษาบานเมองใหมความเปนปกแผน สามคคเภทค าฉนท เปนกวนทานสภาษต วาดวย “โทษแหงการแตกสามคค” ภายหลงไดรบการยกยองเปนต าราเรยนวรรณกรรมไทยทส าคญเลมหนงทงในอดตและปจจบน
แตงเปนบทรอยกรอง โดยน าฉนทชนดตาง ๆ มาใชสลบกนอยางเหมาะสมกบเนอหาแตละตอน ประกอบดวยฉนท ๑๘ ชนด ไดแก ๑. กมลฉนท ๒. จตรปทาฉนท ๓โตฏกฉนท ๔. ภชงคประยาตฉนท ๕. มาณวกฉนท ๖. มาลนฉนท ๗. วสนตดลกฉนท ๘. วงสฏฐฉนท ๙. วชชมมาลาฉนท ๑๐. สททลวกกฬตฉนท ๑๑. สทธราฉนท ๑๒. สาลนฉนท ๑๓. อนทรวเชยรฉนท ๑๔. อนทรวงศฉนท ๑๕. อทสงฉนท ๑๖. อปชาตฉนท ๑๗. อปฏฐตาฉนท ๑๘. อเปนทรวเชยรฉนท และ กาพย ๒ ชนด คอ กาพยฉบง ๑๖ และ กาพยสรางคนางค ๒๘
ค าฉนท เปนค าประพนธทไดแบบอยางมาจากอนเดย เดมแตงเปนภาษาบาล และสนสกฤต ไทยน าเปลยนแปลงลกษณะบางอยางเพอใหสอดคลองกบความนยมในค าประพนธไทย ต าราฉนททเปนแบบฉบบของฉนทไทย คอ คมภรวตโตทย
ก าหนดคร ลห และสมผสเปนมาตรฐาน
ค าคร เปนค าทออกเสยงหนก มตวสะกด สระเสยงยาว และ อ า ไอ ใอ เอา
ค าลห เปนค าทออกเสยงเบา ไมมตวสะกด สระเสยงสน ยกเวน ก บ
ภชงคประยาตฉนท ๑๒
ชอฉนทแปลวา งหรอนาคเลอย ฉนทนมลลาประดจลลาศของพญานาค ท านองฉนทมความไพเราะสละสลวย นยมใชแตงเกยวกบกบบทชมความงาม ความรก ความโศก บางครงกใชในบทสดดหรอบทถวายพระพรหรอด าเนนเรองใหรวดเรว เชน
ทชงคชาตฉลาดยล คะเนกลคะนงการ
กษตรยลจฉววาร ระวงเหอดระแวงหาย
เหมาะแกการณจะเสกสรร ปวตนวญจโนบาย
มลางเหตพเฉทสาย สมครสนธสโมสร
มาณวกฉนท ๘
ชอฉนทแปลวา เดกหนม เปนฉนททมลลาเรงเรา ผาดโผน คกคกประดจเดกหนม นยมใชกบเรองทตนเตนและรนเรง เชน
ลวงลประมาณ กาลอนกรม หนงณนยม ทานทวชงค เมอจะประสทธ วทยะยง เชญวรองค เอกกมาร เธอจรตาม พราหมณไป โดยเฉพาะใน หองรหฐาน จงพฤฒถาม ความพสดาร ขอธประทาน โทษะและไข
บรรยายการด าเนนเรอง
การเจรจาทตองการด าเนนเรอง
อเปนทรวเชยรฉนท ๑๑ ชอฉนทแปลวา อนทรวเชยรฉนทนอย มลกษณะคลายกบ อนทรวเชยรฉนท ทวงท านองของฉนทเรยบ ๆ เยน ๆ ไมกระแทกกระทน มกใชบรรยายเนอความเปนการด าเนนเรอง เชน
ทชงคเจาะจงเจตน กลหเหตยยงเสรม
กระหน าและซ าเตม นฤพทธกอการณ
ละครงระหวางครา ทนวารนานนาน
เหมาะทาทชาจารย ธกเชญเสดจไป
สทธราฉนท ๒๑
พรรณนาความงาม ความโศกอยางลกซง
หรอบรรยายความ
สทธราฉนท ๒๑
ชอฉนทมความหมายวา ฉนททมลลาวจตรงดงามประดจสตรเพศผประดบดวยพวงมาลย มกใชเปนฉนทพรรณนาความงามหรอความโศกอยางลกซงหรอบรรยายความกได เชน
ครนลวงสามปประมาณมา สหกรณประดา
ลจฉวรา ชทงหลาย
สามคคธรรมท าลาย มตรภทนะกระจาย
สรรพเสอมหายน กเปนไป
สาลนฉนท ๑๑
ชอฉนทมความหมายวา ฉนททมากไปดวยครซงเปรยบเสมอนแกนหรอหลก เปนฉนททมเสยงครมาก มกใชบรรยายความในการด าเนนเรอง เชน
วชชภมผอง สดบกลองกระหมขา
ทกไทไปเอาภาร ณกจเพอเสดจไป
ตางทรงรบสงวา จะเรยกหาประชมไย
เ เราใชเปนใหญใจ กขลาดกลวบกลาหาญ
อปฎฐตาฉนท ๑๑
ความรสกออนไหว เศราหมอง คร าครวญ
พรรณนาแสดงความอาลยรก
อปฎฐตาฉนท ๑๑
ชอฉนทหมายความวา ฉนททกลาวส าเนยงอนดงกองใหปรากฏ กวนยมใชบรรยายความทวไป เชน
เหนเชงพเคราะหชอง ชนะคลองประสบสม
พราหมณเวทอดม ธกลอบแถลงการณ
ใหวลลภชน คมดลประเทศฐาน
กราบทลนฤบาล อภเผามคธไกร
วชชมมาลาฉนท ๘ ชอของฉนทแปลวา ระเบยบแหงสายฟา เปนฉนททมเสยงหนกหรอค าครลวน เสยงอานจงสน กระชบ รวดเรว ใชบรรยายความทแสดงความรสกในทางวนวายใจ เชน ขาวเศกเอกอง ทราบถงบดดล ในหมผคน ชาวเวสาล แทบทกถนหมด ชนบทบร อกสนขวญหน หวาดกลวทวไป ตนตาหนาเผอด หมดเลอดสนกาย หลบลหนตาย วนหวนพรนใจ ซกครอกซอกครว ซอนตวแตกภย เขาดงพงไพร ทงยานบานตน
อนทรวเชยรฉนท ๑๑
ชอฉนทนแปลวา เพชรของพระอนทร ซงมลกษณะแสงระยบระยบ เปนฉนททมลลาเสนาะ จงหวะสละสลวยอกแบบหนง กวนยมใชพรรณนาสงทสวยงาม พรรณนาความนาเอนด ความนาสงสาร บางครงกใชบรรยายความเพอแสดงความรสกทออนไหว เศราหมอง เยอกเยน เชน พรรณนาใหเหนความเสยสละของวสสการพราหมณวา โดยเตมกตญญ กตเวทตาครน ใหญยงและยากอน นรอนจะอาจทน หยงชอบนยมเชอ สละเนอและเลอดตน ยอมรบทเรศผล ขรการณพะพานกาย ไปเหนกะเจบแสบ ชวแทบจะท าลาย มอบสตยสมรรถหมาย มนมนมหวนไหว
ความรสกคกคะนอง ตนเตน สบสนอลหมาน
จตรปทาฉนท ๘ เปนฉนททมท านองเสยงกระชบคลายมาณวกฉนท เพราะมเสยงลหใกลชดกน จงใหความรสกคกคะนอง ตนเตน จงใชในลลาแหงความตนเตน ความสบสนอลหมาน เชน นาครธา นวสาล เหนรปม พลมากมาย ขามตรชล กลพนหมาย มงจะทลาย พระนครตน ตางกตระหนก มนอกเตน ตนบมเวน ตะละผคน ทวบรคา มจลาจล เ สยงอลวน อลเวงไป
สททลวกฬต ฉนท๑๙
สททลวกกฬตฉนท ๑๙ (สด - ทน-ละ-วก-ก-ล-ตะ-ฉน)
ฉนททมลลาประดจเสอคะนอง
สททลวกกฬตฉนท ๑๙ ชอของฉนทแปลวา เสอผยอง เพราะมลลาประดจกรยาแหง เสอโครง มลลาทวงท านองเครงขรม เอาจรงเอาจง ใหความรสกวาศกดสทธ มสงา จงนยมใชแตงบทประณามพจนเปนการไหวคร หรอกลาวยอ พระเกยรตหรอสรรเสรญพระมหากษตรย หรอสงศกดสทธตาง ๆ เชน ไหวคณองคพระสคตอนาวรณญาณ ยอดศาสดาจารย มน อกคณสนทรธรรมคมภรวธ พทธพจนประชมตร ปฎก
ใชแสดงอารมณโกรธ
อทสงฉนท ๒๐
ฉนทนมท านองสะบดสะบง กระโชกกระชน เพราะใชเสยงครและเสยงลหสลบกน ท าใหเสยงกระแทกกระทน เหมาะส าหรบใชพรรณนาความรสกทรนแรง เชน พรรณนาความโกรธ ความรก ความตนเตนทแสดงออกถงอารมณ เชน
เออเหมนะมงชชางกระไร ททาสสถลฉะนไฉน กมาเปน ศกบถงและมงกยงมเหน จะนอยจะมากจะยากจะเยน ประการใด อวดฉลาดเพราะคาดแถลงเพราะใจ ขยาดขยนมทนอะไร กหมนก
เปนฉนททไดรบการยกยองวาไพเราะมากทสด
วสนตดลกฉนท ๑๔ ชอฉนทแปลวา ความงามในฤดฝน เปนฉนททมลลางดงามออนชอยประดจความงามของหยาดน าฝนทงเลกและใหญสลบกนในฤดฝน มความไพเราะมากฉนทหนง ใชส าหรบพรรณนาสงทสวยงาม เชน ชมบานเมอง ชมธรรมชาต ชมความงามของสตร เปนตน ท าใหผฟงรสกไพเราะและซาบซงกบความงามนน ๆ เชน
สามยอดตลอดระยะระยบ วะวะวบสลบพรรณ ชอฟาตระการกละจะหยน จะเยาะยวทฆมพ หางหงสผจงพจตรงอน ดจกวกนภาลย
รอบดานตระหงานจตรมข พศสกอรามใส กาญจนแกมมณกนกไพ- ฑรยพรางพะแพรวพราย
โตฏกฉนท ๑๒
ชอฉนทแปลวา ปฏกแทงโค เปนฉนททมลลากระชนคกคกประดจนายโคบาลแทงโคดวยปฏก กวนยมใชกบเนอเรองทแสดงความโกรธเคอง รอนรน หรอคกคะนอง สนกสนาน เชน
ประลฤกษมหต ทนอตตมไกร รณรงควชย- ยะดถศภยาม ทชพฤตปโร- หตโกวทพราหมณ กประกอบกจตาม นตไสยพธ
กมลฉนท ๑๒
ชอฉนทแปลวา ดอกบว ลลาของฉนทมเสยงครลหสลบกน จงเปนเสยงเรงเรา กระฉบกระเฉง ใชแตงพรรณนาเหตการณทคลคลายอยางรวดเรว เชน
ผวกาลมชฌน ตกอนรวสา
หสรอนและออนกา ยสกนธพหลหาญ
กมรบมรดเออ ธระเพอสบายบาน
พลปรดส าราญ สขพอกตอไป
อนทรวงศฉนท ๑๒ ชอฉนทแปลวา เหลากอพระอนทร มลกษณะคลายอนทรวเชยร แตวรรคหลงเพมลหขนกอนค าทายอก ๑ ค า ท าใหลลาสะบดสะบง ตอนลงจบคลายทวงท านองขลยหรอป จงมผแปลชอฉนทชนดนวาขลยหรอปของพระอนทรอกชอหนง นยมใชในการพรรณนาความรสกอนไมราบรนของตวละครหรอบรรยายความ เชน
หลากเหลอจะเชอจต ผวคดประหวนพะ
เมตตาและเตมปลง มนจกประคบประคอง
หนกขางระคางอย บมรจะรบจะรอง
ภายหลงกตงตรอง ตรฤเวนระวงระแวง
มาลนฉนท ๑๕
ชอฉนทแปลวา ดอกไม เปนฉนททแตงยากแตทวามความงามประดจดอกไม ท านองฉนทสนกระชบในตอนตน แลวราบรนในตอนปลาย เปนฉนททมทวงท านองเครงขรมนาย าเกรง กวมกใชแตงเพออวดความสามารถในการใชศพทและเปนเชงกลบท เชน
กษณะทวชะรบฐา นนดรและทวาจกาจารย
นรอลสะประกอบภาร พรโยฬารและเตมใจ
อปชาตฉนท ๑๑ ชอฉนทมความหมายวา ฉนททแตงดวยอนทรวเชยรฉนทและอเปนทรวชยรฉนทปนกน นยมแตงเพอบรรยายความในการด าเนนเรองหรอบทเจรจาของตวละคร เชน
สดบประกาศต ระบกจวโรงการ
จงราชสมภาร พจนาถประภาษไป
เราคดจะใครยก พยหพลสกลไกร
ประชมประชดชย รณรฐวชช
วงสฎฐฉนท ๑๒
ชอฉนทมความหมายวา เปนฉนททมส าเนยงไพเราะประดจเสยงป มลกษณะคลายอนทรวงศฉนท ใชบรรยายความเชนเดยวกบอนทรวงศฉนท เชน
ประชมกษตรยรา ชสภาสดบคะนง
คะเนณทกขรง อระอดประหวดประวง
ประกอบระก าพา หรกายนาจะจรง
มใชจะแอบอง กลอ ากระท าอบาย
สามคคเภทค าฉนทด าเนนเรองโดยองประวตศาสตรครงพทธกาล วาดวยการใชเลหอบายท าลายความสามคคของเหลากษตรยลจฉว กรงเวสาล แหงแควนวชช เนอความนมปรากฏในมหาปรนพพานสตรแหงพระไตรปฎก และอรรถกถาสมงคลวสาสน โดยเลาถงกษตรยในสมยโบราณ ทรงพระนามวา พระเจาอชาตศตร แหงแควนมคธ ทรงมอ ามาตยคนสนทชอ วสสการพราหมณ ทรงมด ารจะปราบแควนวชช ซงมกษตรยลจฉวครอบครอง แตแควนวชชมความเปนปกแผนและปกครองกนดวยความสามคค
พระเจาอชาตศตรปรกษากบวสสการพราหมณเพอหาอบายท าลายความสามคคของเหลากษตรยลจฉว โดยการเนรเทศวสสการ พราหมณออกจากแควนมคธ เดนทางไปยงเมองเวสาล แลวท าอบายจนไดเขาเฝากษตรยลจฉว และในทสดไดเปนครสอนศลปวทยาแกราชกมารทงหลาย ครนไดโอกาส กท าอบายใหศษยแตกราวกน จนเกดการววาท และเปนเหตใหความสามคคในหมกษตรยลจฉวถกท าลายลง โดยใชเวลาถง ๓ ป เมอนน พระเจาอชาตศตรจงไดกรธาทพสเมองเวสาล สามารถปราบแควนวชชลงไดอยางงายดาย
กษตรยลจฉวทกองคลวนตงมน อยในธรรมทเรยกวา "อปรหานยธรรม" คอ ธรรมอนเปนไปเพอเหตแหงความเจรญฝายเดยว ผปฏบตจกไมเปนไปในทางเสอม อนไดแก ๑. เมอมกจใดเกดขน กประชมกนปรกษาในกจนน ๒. เมอประชมกพรอมเพรยงกนประชม เมอเลกกพรอมเพรยงกนเลก และพรอมเพรยงกนกระท ากจอนควรท า ๓. ถอมนตามขนบธรรมเนยมหรอประเพณอนดอนชอบทมอย ไมเพกถอน หรอดดแปลงเสยใหม
๔. มความเคารพย าเกรงผทอยในฐานะเปนผใหญ ทงเชอถอกระท าตามถอยค าบญชาและค าแนะน าสงสอนของผเปนใหญนน ๕. ไมประทษรายขมเหงบตรและภรยาของกนและกนดวยประการใดๆ ๖. ไมลบหลดหมนตอเจดยสถาน หรอสถานทศกดสทธ และการกระท าพลกรรมบวงสรวงกกระท าตามควร ๗. อ านวยความคมครองปองกนแกพระอรหนต บรรดาทมอยในแวนแควนวชชใหเปนสขและปราศจากภย
พระเจาอชาตศตร ๑. เปนกษตรยทมพระปรชาสามารถในการปกครองบานเมอง ๒. ทรงตงมนอยในทศพธราชธรรม ๓. ทรงมพระเมตตาตอพสกนรของพระองค ๔. ทรงมพระทยท านบ ารงบานเมองใหเจรญรงเรอง ๕. ทรงมพระทยทจะแผพระบรมเดชานภาพ
วสสการพราหมณ
๑. มความรกชาตบานเมอง ยอมเสยสละเพอประเทศชาต ๒. มความจงรกภกดตอพระเจาอชาตศตร ๓. มความกลาหาญ เดดเดยว เชอมนในความคดของตน ๔. มความรอบคอบและความเพยร
บรรดากษตรยลจฉว ๑. ในขนตนตางมความพรอมเพรยงอยางมนคง โดยตงมนอยในอปรหานยธรรม ๒. ทรงมพระเมตตาอยางยง ๓. ขาดวจารณญาณ ทรงเชอพระโอรสททลเรองราวซงวสสการ พราหมณยแหย
โอรสกษตรยลจฉว บรรดาโอรสทงหลายลวนอยในวยเดกและเพงจะรนหนม ยงออนตอความคด เมอวสสการพราหมณคอยยแหยใหกนแหนงแคลงใจกน กขาดสตย งคดไตรตรอง จงท าใหเกดความบาดหมางใจกนและเปนเหตใหผใหญเกดความแตกแยกและถงความพนาศในทสด
คณคาทางดานสงคม
๑. ดานวฒนธรรมประเพณ ๑.๑ การปกครองแบบมสภาของกษตรยลจฉว มระบบระเบยบในการปกครองทเขมแขงเปนปกแผน จนขาศกยกทจะเอาชนะได ๑.๒ วฒนธรรมดานการศกษา ทโอรสของกษตรยมาเรยนรวมกนโดยมพราหมณผมความรเปนครผสอน
คณคาทางดานสงคม ๒. ดานขอคดและคตสอนใจ
๒.๑ ความสามคคเปนสงส าคญทสดท าใหหมคณะยนหยดยไดอยางสงบสข ๒.๒ การเชอคนโดยไมพจารณาไตรตรอง ท าใหเกดผลเสยหาย ๒.๓ การกระท าทกสงทกอยางตองวางแผนอยางรอบคอบ จงประสบผลส าเรจ
คณคาทางดานวรรณศลป ๑. แตงเปนค าประพนธประเภทฉนท โดยใชฉนทชนดตาง ๆ ถง ๑๘ ชนด โดยลลาของฉนทแตละชนดทน ามาแตงนนลวนแลวแตเหมาะสมกบเนอหาเปนอยางยง ๒. การเลนเสยงสมผส ทงสมผสพยญชนะ และสมผสสระ ท าใหฉนทมความไพเราะงดงาม ฟงแลวรนห เชน พระราชบตรลจ ฉวมตรจตเมน ณกนและกนเหน คณะหางกตางถอ ทะนงชนกตน พลลนเถลงลอ กหาญกระเหมฮอ มนฮกบนกขาม
คณคาทางดานวรรณศลป ๓. การพรรณนาทสมจรง โดยใชถอยค าทเรยบงาย ฟงแลวเขาใจไดทนท ท าใหผอานเกดจนตภาพ เชน ตางกตระหนก มนอกเตน ตนบมเวน ตละผคน ทวบรคา มจลาจล เสยงอลวน อลเวงไป
คณคาทางดานวรรณศลป ๔. การเปรยบเทยบ มบางตอนทเปรยบเทยบคมคาย ท าใหผอานเขาใจเรองไดดยงขน เชน ภนทพทธสามค คยพรรคพระราชา ชาวรจฉววา รจะพองอนตถภย ลกขางประดาทา รกกาลขวางไป หมนเลนสนกไฉน ดจกนฉะนนหนอ
๏ แมมากผกงไม ผวใครจะใครลอง มดก ากระนนปอง พลหกกเตมทน ตงใจใชก าลงหก
๏ เหลาไหนผไมตร สละลณหมตน กจใดจะขวายขวน บมพรอมมเพรยงกน ๏ อยาปรารถนาหวง สขทงเจรญอน มวลมาอบตบรร ลไฉนบไดม
๏ ปวงทกขพบตสรร พภยนตรายกล แมปราศนยมปร ตประสงคกคงสม ๏ ควรชนประชมเชน คณะเปนสมาคม สามคคปรารม ภนพทธร าพง
น. สงราย, โทษ
ว. เสมอ
๏ ไปมกใหม ผวมกค านง เนองเพอภยโยจง จะประสบสขาลย ฯ
ว. ยง, ยงขนไป
ครกร
ภชงคประยาต ฉนทฯ
ทชงคชาตฉลาดยล คะเนกลคะนงการ กษตรยลจฉววาร ระวงเหอดระแวงหาย เหมาะแกการณจะเสกสรร ปวตนวญจโนบาย มลางเหตพเฉทสาย สมครสนธสโมสร
ถอดความไดวา พราหมณผฉลาดคาดคะเนวากษตรยลจฉววางใจคลายความหวาดระแวง เปนโอกาสเหมาะทจะเรมด าเนนการตามกลอบายท าลายความสามคค
ภชงคประยาต ฉนทฯ
ณวนหนงลถงกา ลศกษาพชากร กมารลจฉววร เสดจพรอมประชมกน ตระบดวสสการมา สถานราชเรยนพลน ธแกลงเชญกมารฉน สนทหนงพระองคไป ลหองหบรโหฐาน กถามการณ ณ ทนใด มลลบอะไรใน กถาเชนธปจฉา
ถอดความไดวา วนหนงเมอถงโอกาสทจะสอนวชา กมารลจฉวกเสดจมาโดยพรอมเพรยงกน ทนใดวสสการพราหมณกมาถงและแกลงเชญพระกมารพระองคทสนทสนมเขาไปพบในหองสวนตว แลวกทลถามเรองทไมใชความลบแตประการใด
ภชงคประยาต ฉนทฯ
จะถกผดกระไรอย มนษยผกระท านา และคโคกจงมา ประเทยบไถมใชหรอ กมารลจฉวขตตย กรบอรรถออออ กสกเขากระท าคอ ประดจค าพระอาจารย กเทานนธเชญให นวตในมชานาน ประสทธศลปประศาสนสาร สมยเลกลเวลา
ถอดความไดวา ดงเชนถามวา ชาวนาจงโคมาคหนงเพอเทยมไถใชหรอไม พระกมารลจฉวกรบสงเหนดวยวาชาวนากคงจะกระท าดงค าของพระอาจารย ถามเพยงเทานนพราหมณกเชญใหเสดจกลบออกไป
ภชงคประยาต ฉนทฯ
อรสลจฉวสรร พชวนกนเสดจมา และตางซกกมารรา ชองคนนจะเอาความ พระอาจารยสเรยกไป ณขางในธไตถาม อะไรเธอเสนอตาม วจสตยกะส าเรา กมารนนสนองสา รวากยวาทตามเลา เฉลยพจนกะครเสา วภาพโดยคดมา
ถอดความไดวา ครนถงเวลาเลกเรยนเหลาโอรสลจฉวกพากนมาซกไซพระกมารวาพระอาจารยเรยกเขาไปขางใน ไดไตถามอะไรบาง ขอใหบอกมาตามความจรง พระกมารพระองคนนกเลาเรองราวทพระอาจารยเรยกไปถาม
ภชงคประยาต ฉนทฯ กมารอนกสงสย มเชอในพระวาจา สหายราชธพรรณนา และตางองคกพาท ไฉนเลยพระครเรา จะพดเปลาประโยชนม เลอะเหลวนกละลวนน รผลเหนบเปนไป เถอะถงถาจะจรงแม ธ พดแทกท าไม แนะชวนเขาณขางใน จะถามนอกบยากเยน ถอดความไดวา แตเหลากมารสงสยไมเชอค าพดของพระสหาย ตางองคกวจารณวาพระอาจารยจะพดเรองเหลวไหลไรสาระเชนนเปนไปไมได และหากวาจะพดจรงเหตใดจะตองเรยกเขาไปถามขางในหอง ถามขางนอกหองกได
ภชงคประยาต ฉนทฯ
ชะรอยวาทชาจารย ธคดอานกะทานเปน รหสเหตประเภทเหน ละแนชดถนดความ และทานมามสาวาท มกลาอาจจะบอกตา พจจรงพยายาม ไถลแสรงแถลงสาร
ถอดความไดวา สงสยวาทานอาจารยกบพระกมารตองมความลบอยางแนนอน แลวกมาพดโกหก ไมกลาบอกตามความเปนจรง แกลงพดไปตาง ๆ นานา
ภชงคประยาต ฉนทฯ
กมารราชมตรผอง กสอดคลองและแคลงดาล พโรธกาจววาทการณ อบตขนเพราะขนเคอง พพธพนธไมตร ประดามนรนดรเนอง กะองคนนกพลนเปลอง มลายปลาตพนาศปลงฯ
ถอดความไดวา กมารลจฉวทงหลายเหนสอดคลองกนกเกดความโกรธเคอง การทะเลาะววาทกเกดขนเพราะความขนเคองใจ ความสมพนธอนดทเคยมมาตลอดกถกท าลายยอยยบลง
มาณวกฉนท
ลวงลประมาณ กาลอนกรม หนงณนยม ทานทวชงค เมอจะประสทธ วทยะยง เชญวรองค เอกกมาร เธอจรตาม พราหมณไป โดยเฉพาะใน หองรหฐาน จงพฤฒถาม ความพสดา ขอธประทาน โทษะและไข
ถอดความไดวา
เวลาผานไปตามล าดบ เมอถงคราวทจะสอนวชากจะเชญพระกมารพระองคหนง พระกมารกตามพราหมณเขาไปในหองเฉพาะ พราหมณจงถามเนอความแปลก ๆ วา ขออภย ชวยตอบดวย
มาณวกฉนท
อยาตและหล ครจะเฉลย เธอนะเสวย ภตกะอะไร ในทนน ดฤไฉน พอหฤทย ยงละกระมง ราชธกเลา เคาณประโยค ตนบรโภค แลวขณะหลง วาทะประเทอง เรองสประทง อาคมยง สกขสภา ถอดความไดวา
อยาหาวาต าหนหรอลบหล ครขอถามวาวนนพระกมารเสวยพระกระยาหารอะไร รสชาตดหรอไม พอพระทยมากหรอไม พระกมารกเลาเรองเกยวกบพระกระยาหารทเสวย หลงจากนนกสนทนาเรองทวไป แลวกเสดจกลบออกมายงหองเรยน
มาณวกฉนท
เสรจอนศาสน ราชอรส ลจฉวหมด ตางธกมา ถามนยมาน ทานพฤฒอา จารยปรา รภกระไร เธอกแถลง แจงระบมวล ความเฉพาะลวน จรงหฤทย ตางบมเชอ เมอตรไฉน จงผลใน เหตบมสม ถอดความไดวา
เมอเสรจสนการสอนราชกมารลจฉวทงหมดกมาถามเรองราวทมมาวาทานอาจารยไดพดเรองอะไรบาง พระกมารกตอบตามความจรง แตเหลากมารตางไมเชอ เพราะคดแลวไมสมเหตสมผล
มาณวกฉนท
ขนมนเคอง เรองนฤสาร เชนกะกมาร กอนกระ เลกสละแยก แตกคณะกล เกลยวบนยม คบดจเดม
ถอดความไดวา
ตางขนเคองใจดวยเรองไรสาระเชนเดยวกบพระกมารพระองคกอน และเกดความแตกแยกไมคบกนอยางกลมเกลยวเหมอนเดม
อเปนทรวเชยร ฉนท
ทชงคเจาะจงเจตน กลหเหตยยงเสรม กระหน าและซ าเตม นฤพทธกอการณ ละครงระหวางครา ทนวารนานนาน เหมาะทาทชาจารย ธกเชญเสดจไป บหอนจะมสา รฤหาประโยชนไร กระนนเสมอนย เสาะแสดงธแสรงถาม
ถอดความไดวา พราหมณเจตนาหาเหตยแหยซ าเตมอยเสมอ ๆ แตละครง แตละวน นานนานครง เหนโอกาสเหมาะกจะเชญพระกมารเสดจไปโดยไมมสารประโยชนอนใด แลวกแกลงทลถาม
อเปนทรวเชยร ฉนท
และบางกพดวา นะแนะขาสดบตาม ยบลระบลความ พจแจงกระจายมา ละเมดตเตยนทาน กเพราะทานสแสนสา พดทลทภา วและสดจะขดสน จะแนมแนเหลอ พเคราะหเชอเพราะยากยล ณทบมคน ธกควรขยายความ
ถอดความไดวา บางครงกพดวา นแนะขาพระองคไดยนขาวเลาลอกนทวไป เขานนทาพระกมารวาพระองคแสนจะยากจนและขดสน จะเปนเชนนนแนหรอ พเคราะหแลวไมนาเชอ ณ ทนไมมผใด ขอใหทรงเลามาเถด
อเปนทรวเชยร ฉนท
และบางกกลาววา นะแนะขาจะขอถาม เพราะทราบคดตาม วจลอระบอมา ตฉนเยาะหมนทาน กเพราะทานสแสนสา รพนพกลกา ยพลกประหลาดเปน จะจรงมจรงเหลอ มนเชอเพราะไปเหน ผขอบล าเคญ ธกควรขยายความ
ถอดความไดวา บางครงกพดวาขาพระองคขอทลถามพระกมาร เพราะไดยนเขาเลาลอกนทวไปเยาะเยยดหมนทาน วาทานนมรางกายผดประหลาดตาง ๆ นานาจะเปนจรงหรอไม ใจไมอยากเชอเลยเพราะไมเหน ถาหากมสงใดทล าบากยากแคนกตรสมาเถด
อเปนทรวเชยร ฉนท
กมารองคเสา วนเคาคดตาม กระทพระครถาม นยสดจะสงสย กค ามควรการณ ครทานจะถามไย ธซกเสาะสบใคร ระบแจงกะอาจารย ทวชแถลงวา พระกมารโนนขาน ยบลกะตกาล เฉพาะอยกะกนสอง
ถอดความไดวา พระกมารไดทรงฟงเรองทพระอาจารยถามกตรสถามกลบวา สงสยเหลอเกนเรองไมสมควรเชนนทานอาจารยจะถามท าไม แลวกซกไซวาใครเปนผมาบอกกบอาจารย พราหมณกตอบวาพระกมารพระองคโนนตรสบอกเมออยกนเพยงสองตอสอง
อเปนทรวเชยร ฉนท
กมารพระองคนน ธมทนจะไตรตรอง กเชอณค าของ พฤฒครและววาม พโรธกมารองค เหมาะเจาะจงพยายาม ยครเพราะเอาความ บมดประเดตน กพอและตอพษ ทรทฐมานจน ลโทสะสบสน ธพพาทเสมอมา
ถอดความไดวา กมารพระองคนนไมทนไดไตรตรอง กทรงเชอในค าพดของอาจารย ดวยความววามกกรวพระกมารทยพระอาจารยใสความตน จงตดพอตอวากนขน เกดความโกรธเคองทะเลาะววาทกนอยเสมอ
อเปนทรวเชยร ฉนท
และฝายกมารผ ทชครมเรยกหา กแหนงประดารา ชกมารทชงคเชญ พระราชบตรลจ ฉวมตรจตเมน ณกนและกนเหน คณะหางกตางถอ ทะนงชนกตน พลลนเถลงลอ กหาญกระเหมฮอ มนฮกบนกขามฯ
ถอดความไดวา ฝายพระกมารทพราหมณไมเคยเรยกเขาไปหากไมพอพระทยพระกมารทพราหมณเชญไปพบ พระกมารลจฉวหมางใจและเหนหางกน ตางองคทะนงวาพระบดาของตนมอ านาจลนเหลอ จงมใจก าเรบไมเกรงกลวกน
สทธราฉนท
ล าดบนนวสสการพราหมณ ธ กยศษยตาม แตงอบายงาม ฉงนง า ปวงโอรสลจฉวด า รณวรธกส า คญประดจค า ธเสกสรร ไปเหลอเลยสกพระองคอน มละปยะสหฉนท ขาดสมครพนธ กอาดร
ถอดความไดวา ในขณะนนวสสการพราหมณกคอยยลกศษย แตงกลอบายใหเกดความแคลงใจ พระโอรสกษตรยลจฉวทงหลายไตรตรองในอาการนาสงสยกเขาใจวาเปนจรงดงถอยค าทอาจารยปนเรองขน ไมมเหลอเลยสกพระองคเดยวทจะมความรกใครกลมเกลยว ตางขาดความสมพนธ เกดความเดอดรอนใจ
สทธราฉนท
ตางองคน าความมงามทล พระชนกอดศร แหงธโดยมล ปวตตความ แตกราวกาวรายกปายปาม ลวรบดรลาม ทละนอยตาม ณเหตผล ฟนเฝอเชอนยดนยตน นฤวเคราะหเสาะสน สบจะหมองมล เพราะหมายใด
ถอดความไดวา ในขณะนนวสสการพราหมณกคอยยลกศษย แตงกลอบายใหเกดความแคลงใจ พระโอรสกษตรยลจฉวทงหลายไตรตรองในอาการนาสงสยกเขาใจวาเปนจรงดงถอยค าทอาจารยปนเรองขน ไมมเหลอเลยสกพระองคเดยวทจะมความรกใครกลมเกลยว ตางขาดความสมพนธ เกดความเดอดรอนใจ
สทธราฉนท แททานวสสการใน กษณะตรเหมาะไฉน เสรมเสมอไป สะดวกดาย หลายอยางตางกลธขวนขวาย พจนยปรยาย วญจโนบาย บเวนครา ครนลวงสามปประมาณมา สหกรณประดา ลจฉวรา ชทงหลาย
ถอดความไดวา แตละองคน าเรองไมดทเกดขนไปทลพระบดาของตน ความแตกแยกกคอย ๆ ลกลามไปสพระบดา เนองจากความหลงเชอโอรสของตน ปราศจากการใครครวญเกดความผดพองหมองใจกนขน ฝายวสสการพราหมณครนเหนโอกาสเหมาะสมกคอยยแหยอยางงายดาย ท ากลอบายตาง ๆ พดยยงตามกลอบายตลอดเวลา เวลาผานไปประมาณ ๓ ป ความรวมมอกนระหวางกษตรยลจฉวทงหลายและความสามคคถกท าลายลงสน
สทธราฉนท สามคคธรรมท าลาย มตรภทนะกระจาย สรรพเสอมหายน กเปนไป ตางองคทรงแคลงระแวงใน พระราชหฤทยวสย ผพโรธใจ ระวงกนฯ
ถอดความไดวา ความรวมมอกนระหวางกษตรยลจฉวทงหลายและความสามคคถกท าลายลงสน ความเปนมตรแตกแยก ความเสอม ความหายนะกบงเกดขน กษตรยตางองคระแวงแคลงใจ มความขนเคองใจซงกนและกน
สาลนฉนท พราหมณครรสงเกต ตระหนกเหตถนดครน ราชาวชชสรร พจกสพนาศสม ยนดบดนกจ จะสมฤทธมนารมณ เรมมาดวยปรากรม และอตสาหแหงตน ใหลองตกลองนด ประชมขตตยมณฑล เชญซงส าสากล กษตรยสสภาคาร
ถอดความไดวา พราหมณผเปนครสงเกตเหนดงนน กรวาเหลากษตรยลจฉวก าลงจะประสบความพนาศ จงยนดมากทภารกจประสบผลส าเรจสมดงใจ หลงจากเรมตนดวยความบากบนและความอดทนของตน จงใหลองตกลองนดประชมกษตรยฉว เชญทกพระองคเสดจมายงทประชม
สาลนฉนท วชชภมผอง สดบกลองกระหมขาน ทกไทไปเอาภาร ณกจเพอเสดจไป ตางทรงรบสงวา จะเรยกหาประชมไย เราใชเปนใหญใจ กขลาดกลวบกลาหาญ ทานใดทเปนใหญ และกลาใครมเปรยบปาน พอใจใครในการ ประชมชอบกเชญเขา
ถอดความไดวา ฝายกษตรยวชชทงหลายทรงสดบเสยงกลองดงกกกอง ทกพระองคไมทรงเปนธระในการเสดจไป ตางองครบสงวาจะเรยกประชมดวยเหตใด เราไมไดเปนใหญ ใจกขลาด ไมกลาหาญ ผใดเปนใหญ มความกลาหาญไมมผใดเปรยบได พอใจจะเสดจไปรวมประชมกเชญเขาเถด
สาลนฉนท ปรกษาหารอกน ไฉนนนกท าเนา จกเรยกประชมเรา บแลเหนประโยชนเลย รบสงผลกไสสง และทกองคธเพกเฉย ไปไดไปดงเคย สมครเขาสมาคมฯ
ถอดความไดวา จะปรกษาหารอกนประการใดกชางเถด จะเรยกเราไปประชมมองไมเหนประโยชนประการใดเลย รบสงใหพนตวไป และทกพระองคกทรงเพกเฉยไมเสดจไปเขารวมการประชมเหมอนเคย
อปฎฐตาฉนท เหนเชงพเคราะหชอง ชนะคลองประสบสม พราหมณเวทอดม ธกลอบแถลงการณ ใหวลลภชน คมดลประเทศฐาน กราบทลนฤบาล ภเผามคธไกร แจงลกษณสา สนวากษตรยใน วชชบรไกร วลหลาตลอดกน
ถอดความไดวา เมอพจารณาเหนชองทางทจะไดชยชนะอยางงายดาย พราหมณผรอบรพระเวทกลอบสงขาว ใหคนสนทเดนทางกลบไปยงบานเมอง กราบทลกษตรยแหงแควนมคธอนยงใหญ ในสาสนแจงวากษตรยวชชทกพระองค
อปฎฐตาฉนท บดนสกแตก คณะแผกและแยกพรรค ไปเปนสหฉน ทเสมอนเสมอมา โอกาสเหมาะสมย ขณะไหนประหนงครา นหากผจะหา กบไดสะดวกด ขอเชญวรบาท พยหยาตรเสดจกร ธาทพพลพ รยยทธโดยไวฯ
ถอดความไดวา ขณะนเกดความแตกแยก แบงพรรคแบงพวก ไมสามคคกนเหมอนแตเดม จะหาโอกาสอนเหมาะสมครงใดเหมอนดงครงนคงจะไมมอกแลว ขอทลเชญพระองคยกกองทพอนยงใหญมาท าสงครามโดยเรวเถด
วชชมมาลาฉนท
ขาวเศกเอกอง ทราบถงบดดล ในหมผคน ชาวเวสาล แทบทกถนหมด ชนบทบร อกสนขวญหน หวาดกลวทวไป ตนตาหนาเผอด หมดเลอดสนกาย หลบลหนตาย วนหวนพรนใจ ซกครอกซอกครว ซอนตวแตกภย เขาดงพงไพร ทงยานบานตน
ถอดความไดวา ขาวศกแพรไปจนรถงชาวเมองเวสาล แทบทกคนในเมองตางตกใจและหวาดกลวกนไปทว หนาตาตน หนาซดไมมสเลอด ตวสน พากนหนตายวนวาย พากนอพยพครอบครวหนภย ทงบานเรอนไปซมซอนตวเสยในปา
วชชมมาลาฉนท
เหลอจกหามปราม ชาวคามลาลาด พนหวหนาราษฎร ขนดานต าบล หารอแกกน คดผนผอนปรน จกไมใหพล มาคธขามมา จงใหตกลอง ปาวรองทนท แจงขาวไพร รกเบยนบฑา เพอหมภม วชชอาณา ชมนมบญชา ปองกนฉนใด
ถอดความไดวา ไมสามารถหามปรามชาวบานได หวหนาราษฎรและนายดานต าบลตาง ๆ ปรกษากนคดจะยบยงไมใหกองทพมคธขามมาได จงตกลองปาวรองแจงขาวขาศกเขารกราน เพอใหเหลากษตรยแหงวชชเสดจมาประชมหาหนทางปองกนประการใด
วชชมมาลาฉนท
ราชาลจฉว ไปมสกองค อนนกจ านง เพอจกเสดจไป ตางองคด ารส เรยกนดท าไม ใครเปนใหญใคร กลาหาญเหนด เชญเทอญทานตอง ขดของขอไหน ปรกษาปราศรย ตามเรองตามท สวนเราเลาใช เปนใหญยงม ใจอยางผภ รกปราศอาจหาญ
ถอดความไดวา ไมมกษตรยลจฉวแมแตพระองคเดยวคดจะเสดจไป แตละพระองคทรงด ารสวาจะเรยกประชมดวยเหตใด ผใดเปนใหญ ผใดกลาหาญ เหนดประการใดกเชญเถด จะปรกษาหารออยางไรกตามแตใจ ตวของเรานนไมไดมอ านาจยงใหญ จตใจกขขลาด ไมองอาจกลาหาญ
วชชมมาลาฉนท
ตางทรงส าแดง ความแขงอ านาจ สามคคขาด แกงแยงโดยมาน ภมศลจฉว วชชรฐบาล บชมนมสมาน แมแตสกองคฯ
ถอดความไดวา แตละพระองคตางแสดงอาการเพกเฉย ปราศจากความสามคคปรองดองในจตใจ กษตรยลจฉวแหงวชชไมเสดจมาประชมกนแมแตพระองคเดยว
อนทรวเชยร ฉนท
ปนเขตมคธขต ตยรชธ ารง ยงทพประทบตรง นคเรศวสาล ภธรธสงเกต พเคราะหเหตณธาน แหงราชวชช ขณะเศกประชดแดน เฉยดบรสก และมนกจะเกรงแกลน ฤๅคดจะตอบแทน รณทพระงบภย
ถอดความไดวา จอมกษตรยแหงแควนมคธหยดทพตรงหนาเมองเวสาล พระองคทรงสงเกตวเคราะหเหตการณทางเมองวชชในขณะทขาศกมาประชดเมอง ดนงเฉยไมรสกเกรงกลว หรอคดจะท าสงใดโตตอบระงบเหตราย
อนทรวเชยร ฉนท
นงเงยบสงบง า บมท าประการใด ปรากฏประหนงใน บรวางและรางคน แนโดยมพกสง สยคงกระทบกล ทานวสสการจน ลกระนถนดตา ภนทพทธสามค คยพรรคพระราชา ชาวลจฉววา รจะพองอนตถภย
ถอดความไดวา กลบอยอยางสงบเงยบไมท าการสงใด มองดราวกบเปนเมองรางปราศจากผคน แนนอนไมตองสงสยเลยวาคงจะถกกลอบายของวสสการพราหมณจนเปนเชนน ความสามคคผกพนแหงกษตรยลจฉวถกท าลายลงและจะประสบกบภยพบต
อนทรวเชยร ฉนท
ลกขางประดาทา รกกาลขวางไป หมนเลนสนกไฉน ดจกนฉะนนหนอ ครวสสการแส กลแหยยดพอ ปนปวนบเหลอหลอ จะมราวมรานกน ครนทรงพระปรารภ ธระจบธจงบญ ชานายนกายสรร พทแกลวทหารหาญ
ถอดความไดวา ลกขางทเดกขวางเลนไดสนกฉนใด วสสการพราหมณกสามารถยแหยใหเหลากษตรยลจฉวแตกความสามคคไดตามใจชอบและคดทจะสนกฉนนน ครนทรงคดไดดงนนจงมพระราชบญชาแกเหลาทหารหาญ
อนทรวเชยร ฉนท เรงท าอฬมปเว ฬคะเนกะเกณฑการ เพอขามนทธาร จรเขานครบร เขารบพระบณฑร อดศรบดศร ภาโรปกรณตอน ทวรงสฤษฎพลน จอมนาถพระยาตรา พยหาธทพขนธ โดยแพและพวงปน พลขามณคงคา จนหมดพหลเนอง พศเนองขนดคลา ขนฝงลเวสา ลบเรศสะดวกดายฯ ถอดความไดวา ใหรบสรางแพไมไผเพอขามแมน าจะเขาเมองของฝายศตร พวกทหารรบราชโองการแลวกปฏบตภารกจทไดรบ ในตอนเชางานนนกเสรจทนท จอมกษตรยเคลอนกองทพอนมก าลงพลมากมายลงในแพทตดกน น าก าลงขามแมน าจนกองทพหมดสน มองดแนนขนด ขนฝงเมองเวสาลอยางสะดวกสบาย
จตรปทา ฉนท
นาครธา นวสาล เหนรปม พลมากมาย ขามตรชล กลพนหมาย มงจะทลาย พระนครตน ตางกตระหนก มนอกเตน ตนบมเวน ตะละผคน ทวบรคา มจลาจล เสยงอลวน อลเวงไป
ถอดความไดวา ฝายเมองเวสาลมองเหนขาศกจ านวนมากขามแมน ามาเพอจะท าลายลางบานเมองของตน ตางกตระหนกตกใจกนถวนหนา ในเมองเกดจลาจลวนวายไปทวเมอง
จตรปทา ฉนท
สรรพสกล มขมนตร ตรอมมนภ รกเภทภย บางคณะอา ทรปราศรย ยงมกระไร ขณะนหนอ ควรบรบาล พระทวารมน ตานปะทะกน อรกอนพอ ขตตยรา ชสภารอ ด ารจะขอ วรโองการ
ถอดความไดวา ขาราชการชนผใหญตางหวาดกลวภย บางพวกกพดวาขณะนยงไมเปนไรหรอก ควรจะปองกนประตเมองเอาไวใหมนคง ตานทานขาศกเอาไวกอน รอใหทประชมเหลากษตรยมความเหนวาจะทรงท าประการใด
จตรปทา ฉนท
ทรงตรไฉน กจะไดท า โดยนยด า รสภบาล เสวกผอง กเคาะกลองขาน อาณตปาน ดจกลองพง ศพทอโฆษ ประลโสตทาว ลจฉวดาว ขณะทรงฟง ตางธกเฉย และละเลยดง ไทมอนง ธระกบใคร
ถอดความไดวา กจะไดด าเนนการตามพระบญชาของพระองค เหลาขาราชการทงหลายกตกลองสญญาณขนราวกบกลองจะพง เสยงดงกกกองไปถงพระกรรณกษตรยลจฉว ตางองคทรงเพกเฉยราวกบไมเอาใจใสในเรองราวของผใด
จตรปทา ฉนท
ตางกบคลา ณสภาคา แมพระทวาร บรทวไป รอบทศดาน และทวารใด เหนนรไหน สจะปดมฯ
ถอดความไดวา ตางองคไมเสดจไปทประชม แมแตประตเมองรอบทศทกบานกไมมผใดปด
สททลวกกฬต ฉนท
จอมทพมาคธราษฎรธยาตรพยหกร ธาสวสาล นคร โดยทางอนพระทวารเปดนรนกร ฤๅรอตอรอน อะไร เบองนนทานครวสสการทชกไป น าทพชเนนทรไท มคธ
ถอดความไดวา จอมทพแหงแควนมคธกรธาทพเขาเมองเวสาลทางประตเมองทเปดอยโดยไมมผคนหรอทหารตอสประการใด ขณะนนวสสการพราหมณผเปนอาจารยกไปน าทพของกษตรยแหงมคธ
สททลวกกฬต ฉนท
เขาปราบลจฉวขตตยรฐชนบท สเงอมพระหตถหมด และโดย ไปพกตองจะกะเกณฑนกายพหลโรย แรงเปลองระดมโปรย ประยทธ ราบคาบเสรจธเสดจลราชคฤหอต คมเขตบเรศดจ ณ เดม
ถอดความไดวา เขามาปราบกษตรยลจฉว อาณาจกรทงหมดกตกอยในพระหตถ โดยทกองทพไมตองเปลองแรงในการตอส ปราบราบคาบแลวเสดจยงราชคฤหเมองยงใหญดงเดม
สททลวกกฬต ฉนท
เรองตนยกตกแตจะตอพจนเตม ภาษตลขตเสรม ประสงค ปรงโสตเปนคตสนทราภรณจง จบขอประโยชนตรง ตรด
ถอดความไดวา เนอเรองแตเดมจบลงเพยงน แตประสงคจะแตงสภาษตเพมเตมใหไดรบฟงเพอเปนคตอนทรงคณคาน าไปคดไตรตรอง
อนทรวเชยร ฉนท
อนภบดรา ชอชาตศตร ไดลจฉวภ วประเทศสะดวกด แลสรรพบรรดา วรราชวชช ถงซงพบตบ ฑอนตถพนาศหนา เหยมนนเพราะผนแผก คณะแตกและตางมา ถอทฐมานสา หสโทษพโรธจอง
ถอดความไดวา พระเจาอชาตศตรไดแผนดนวชชอยางสะดวก และกษตรยลจฉวทงหลายกถงซงความพนาศลมจม เหตเพราะความแตกแยกกน ตางกมความยดมนในความคดของตน ผกโกรธซงกนและกน
อนทรวเชยร ฉนท
อนภบดรา ชอชาตศตร ไดลจฉวภ วประเทศสะดวกด แลสรรพบรรดา วรราชวชช ถงซงพบตบ ฑอนตถพนาศหนา เหยมนนเพราะผนแผก คณะแตกและตางมา ถอทฐมานสา หสโทษพโรธจอง
ถอดความไดวา พระเจาอชาตศตรไดแผนดนวชชอยางสะดวก และกษตรยลจฉวทงหลายกถงซงความพนาศลมจม เหตเพราะความแตกแยกกน ตางกมความยดมนในความคดของตน ผกโกรธซงกนและกน
อนทรวเชยร ฉนท
แยกพรรคสมรรคภน ทนสนบปรองดอง ขาดญาณพจารณตรอง ตรมลกประจกษเจอ เชออรรถยบลเอา รสเลากงายเหลอ เหตหากธมากเมอ คตโมหเปนมล
ถอดความไดวา ตางแยกพรรค แตกสามคคกน ไมปรองดองกน ขาดปญญาทจะพจารณาไตรตรอง เชอถอยความของบรรดาพระโอรสอยางงายดาย เหตทเปนเชนนนเพราะกษตรยแตละพระองคทรงมากไปดวยความหลง
อนทรวเชยร ฉนท
จงดาลประการหา ยนภาวอาดร เสยแดนไผทสญ ยศศกดเสอมนาม ควรชมนยมจด ครวสสการพราหมณ เปนเอกอบายงาม กลง ากระท ามา
ถอดความไดวา จงท าใหถงซงความฉบหาย มภาวะความเปนอยอนทกขระทม เสยทงแผนดน เกยรตยศ และชอเสยงทเคยมอย สวนวสสการพราหมณนนนาชนชมอยางยงเพราะเปนเลศในการกระท ากลอบาย
อนทรวเชยร ฉนท
พทธาทบณฑต พเคราะหคดพนจปรา รภสรรเสรญสา ธสมครภาพผล วาอาจจะอวยผา สกภาวมาดล ดสณหมตน บนราศนรนดร หมใดผสามค คยพรรคสโมสร ไปปราศนราศรอน คณไรไฉนดล
ถอดความไดวา ผรทงหลายมพระพทธเจาเปนตน ไดใครครวญพจารณากลาวสรรเสรญวาชอบแลวในเรองผลแหงความพรอมเพรยงกน ความสามคคอาจอ านวยใหถงซงสภาพแหงความผาสก ณ หมของตนไมเสอมคลายตลอดไป หากหมใดมความสามคครวมชมนมกน ไมหางเหนกน สงทไรประโยชนจะมาสไดอยางไร
อนทรวเชยร ฉนท
พรอมเพรยงประเสรฐครน เพราะฉะนนแหละบคคล ผหวงเจรญตน ธระเกยวกะหมเขา พงหมายสมครเปน มขเปนประธานเอา ธรทวณตวเรา บมเหนณฝายเดยว ควรยกประโยชนยน นรอนกแลเหลยว ดบางและกลมเกลยว มตรภาพผดงครอง
ถอดความไดวา ความพรอมเพรยงนนประเสรฐยงนก เพราะฉะนนบคคลใดหวงทจะไดรบความเจรญแหงตนและมกจธระอนเปนสวนรวม กพงตงใจเปนหวหนาเอาเปนธระดวยตวของเราเองโดยมเหนประโยชนตนแตฝายเดยว ควรยกประโยชนใหบคคลอนบาง นกถงผอนบาง ตองกลมเกลยว มความเปนมตรกนไว
อนทรวเชยร ฉนท
ยงทฐมานหยอน ทมผอนผจงจอง อารมมหมอง มนเมอจะท าใด ลาภผลสกลบรร ลกปนกแบงไป ตามนอยและมากใจ สจรตนยมธรรม พงมรรยาทยด สประพฤตสงวนพรรค รอรษยาอน อปเฉทไมตร
ถอดความไดวา ตองลดทฐมานะ รจกขมใจ จะท าสงใดกเออเฟอกนไมมความบาดหมางใจ ผลประโยชนทงหลายทเกดขนกแบงปนกนไป มากบางนอยบางอยางเปนธรรม ควรยดมนในมารยาทและความประพฤตทดงาม รกษาหมคณะโดยไมมความรษยากนอนจะตดรอนไมตร
อนทรวเชยร ฉนท
ดงนนณหมใด ผบไรสมครม พรอมเพรยงนพทธน รววาทระแวงกน หวงเทอญมตองสง สยคงประสบพลน ซงสขเกษมสนต หตะกอบทวการ ใครเลาจะสามารถ มนอาจระรานหาญ หกลางบแหลกลาญ กเพราะพรอมเพราะเพรยงกน
ถอดความไดวา ดงนนถาหมคณะใดไมขาดซงความสามคค มความพรอมเพรยงกนอยเสมอ ไมมการววาท และระแวงกน กหวงไดโดยไมตองสงสยวา คงจะพบซงความสข ความสงบ และประกอบดวยประโยชนมากมาย ใครเลาจะมใจกลาคดท าสงครามดวย หวงจะท าลายลางกไมได ทงนเพราะความพรอมเพรยงกนนนเอง
อนทรวเชยร ฉนท
ปวยกลาวอะไรฝง นรสงประเสรฐครน ฤๅสรรพสตวอน เฉพาะมชวครอง แมมากผกงไม ผวใครจะใครลอ มดก ากระนนปอง พลหกกเตมทน เหลาไหนผไมตร สละลณหมตน กจใดจะขวายขวน บ มพรอมมเพรยงกน
ถอดความไดวา กลาวไปไยกบมนษยผประเสรฐหรอสรรพสตวทมชวต แมแตกงไมหากใครจะใครลองเอามามดเปนก า ตงใจใชก าลงหกกยากเตมทน หากหมใดไมมความสามคคในหมคณะของตน และกจการอนใดทจะตองขวนขวายท ากมพรอมเพรยงกน
อนทรวเชยร ฉนท
อยาปรารถนาหวง สขทงเจรญอน มวลมาอบตบรร ลไฉนบไดม ปวงทกขพบตสรร พภยนตรายกล แมปราศนยมปร ตประสงคกคงสม
ถอดความไดวา กอยาไดหวงเลยความสขความเจรญจะเกดขนไดอยางไร ความทกขพบตอนตรายและความชวรายทงปวง ถงแมจะไมตองการกจะตองไดรบเปนแนแท
อนทรวเชยร ฉนท
ควรชนประชมเชน คณะเปนสมาคม สามคคปรารม ภนพทธร าพง ไปมกใหม ผวมกค านง เนองเพอภยโยจง จะประสบสขาลยฯ
ถอดความไดวา ผทอยรวมกนเปนหมคณะหรอสมาคม ควรค านงถงความสามคคอยเปนนจ ถายงไมมกควรจะมขน ถามอยแลวกควรใหเจรญรงเรองยงขนไปจงจะถงซงความสขความสบาย
เสาวรจน (รสแหงความเพลดเพลน) ไดแกบทชมโฉม ชมความงามของวตถสงของ หรอชมธรรมชาต
ตวอยาง เสาวรจนในเรองสามคคเภทค าฉนท
๑.๑ ตอนบรรยายความงดงามของปราสาทราชมณเทยรของเมองราชคฤห
สามยอดตลอดระยะระยบ วะวะวบสลบพรรณ
ชอฟาตระการกลจะหยน จะเยาะยวทฆมพร
บราลพลาศศภจรญ นภศลประภสสร
หางหงสผจงพจตรงอน ดจกวกนภาลย
๑.๒ ตอนบรรยายการจดกองทพของพระเจาอชาตศตร
ทพชาง
ราชามาคธภบาล เถลงหลงคชาธาร
ประเสรฐสงางามทรง
ควรขตตยยานยรรยง เพยงพาหนาสนองค
สหสนยนใดปาน
ครบเตมเครองตงหลงสาร กบแพรแลลาน
ละลวนบรรเจดเฉดฉน
๑.๒ ตอนบรรยายการจดกองทพของพระเจาอชาตศตร
ทพมา
สกายฝายแซมแกมขน ด าบางดางปน
กระเลยวเหลาเหลองแดงพรรณ
โสภาอศวาภรณสรรพ ตาบหนาพราวรร
ณเดนด ากลกาญจนมณ
ยาบยอยหอยพดด ขลมสวมกรวมส
สะคาดกนกแนมเกลา
สายถอสายงองถองเพรา คลองสอดสายเหา
งามทงพนงโกลนอาน
นารปราโมทย (รสแหงความพศวาส) ไดแก บทเกยวพาราส โอโลม เปนรสในทางรกใคร
เนอเรองสามคคเภทค าฉนทเนนเรองความรกในสถาบนชาต ศาสนา พระมหากษตรย และความสามคคในหมคณะเปนส าคญ จงไมมรสวรรณคดนารปราโมทย
พโรธวาทง (รสแหงความพโรธ) ไดแก บทโกรธ ฉนเฉยว บรภาษตาง ๆ ซงเกดจากอารมณเปนสวนใหญ
ตวอยาง พโรธวาทงในสามคคเภทค าฉนท ตอนพระเจาอชาตศตรกรววสสการพราหมณทบงอาจแสดงความคดเหนโตแยงเรองการรกรานแควนวชช
เอออเหมนะมงชชางกระไร
ททาสสถลฉะนไฉน กมาเปน
ศกบถงและมงกยงมเหน
จะนอยจะมากจะยากจะเยน ประการใด
อวดฉลาดและคาดแถลงเพราะใจ
ขยาดขยนมทนอะไร กหมนก
สลลาปงคพสย (รสแหงความโศกเศรา) ไดแก บทเศราโศก คร าครวญ เวทนา สงสาร
ตวอยางสลลาปงคพสยในสามคคเภทค าฉนท
๔.๑ ตอนวสสการพราหมณถกลงอาญา
พวกราชมลโดย พลโบยมใชเบา
สดหตถแหงเขา ขณะหวดสพงกลว
บงเนอกเนอเตน พศเสนสรรรว
ทวรางและทงตว กระรกระรวไหว
แลหลงละลามโล หตโอเลอะหลงไป
เพงผาดอนาถใจ ระกะรอยเพราะรอยหวาย
๔.๒ ตอนวสสการพราหมณกราบทลขอความเมตตาจากกษตรยลจฉว
อนขาพระองคกษณะน ภยมจะรอนใด
ยงกวาและหามนษยไหน จะเสมอเสมอนตน
ใครเปลองประเทองประณททกข ภยมขประมวลดล
ไรญาตและขาดมตรสกล ชนผจะดดาย
โดยเดยวเพราะอาดรณแด และกแกชรากาย
ทซงจะพงสรณะหมาย อนสรบหอนเหน
๔.๒ ตอนวสสการพราหมณกราบทลขอความเมตตาจากกษตรยลจฉว
อนขาพระองคกษณะน ภยมจะรอนใด
ยงกวาและหามนษยไหน จะเสมอเสมอนตน
ใครเปลองประเทองประณททกข ภยมขประมวลดล
ไรญาตและขาดมตรสกล ชนผจะดดาย
โดยเดยวเพราะอาดรณแด และกแกชรากาย
ทซงจะพงสรณะหมาย อนสรบหอนเหน
ทราบขาวขจรกรตบา รมวาพระองคเปน
เอกอครกษตรยสขมเพญ กรณามหาศาล
