Ad Senecae libros de clementia.

Oum ante hos tres annos, recens tum inspecto et examinatoGertzii libro qui inscribitur studia cl'itica in L. Annaei Seueeaedialogos, publiea reeensione 1 eum viris doetis communiearemus,quid eo de libro iudicandum, quid luen inde· sumpti in aeeeptumreferefldum esse videretur, sperare nos profitebamur futurum esseut is qui et orationis Senecae cognitionem accuratam et egl'egiaminveniendi sagacitatem iHo specimine probavisset, ipse aliquandodialogos ad Ambrosianum eodicem reeognitos, emendatos et sua etaliorum felicitate, denique modieo apparatu instruetos ederet. Eamspem ad hunediem usq.ue dilatam nee illam .profeeto intra paueosmenses explendam quod etiam nune in aliquod tempus differri minusinviti patimur, non mirabuntur quieunque iuste respexerint, quamopullmto munere quamque operoso idem vir, eum libros de bene­fieiis et de clementia ederet 2, interea hoc litterarum genusauxerit. Etenim eUln iam dudum et ab Haasio et a Madvigioeognitum eonfirmatumque esset, quanta inhorum librorum seri­ptura constituenda Nazarialli eodieis esset virtus ae praestantia,postquam nuper is liber, amissus antea per complura saecula,insigni fortunae benefieio et quasi quadam clementia in conspectumhominum reduetus et Mauricio Hauptio auetore Kekulei opera di·ligentissime excussus est, simulatque id fQWttOJ! comparuit S, sum­mum fuit existimatorum desiderium optantium, ut tale emendationisinstrumentum ne diutius, quam neeesse esset, in pri~atis scriniisabditum iaceret. Hauptius collationem suam Madvigii interventu

I In Gotting. doctrinae anna!. 1874 part. 46.2 L. Annaei Saneeae libros de benef. et de eIern. Ree. M. C. Gert~,

Beroliili apud Weidmannos 1876.S Est autem ab Hauptio ipao proditu~ in Hermae volumine III

p. 151 (opuse. III p. 404).

222 Sohultess

rogatns Gert,mo permisit. Ipsi non lieuit videre quem ja fruetumiude eepisset; eeteris qni superstites sumUt, Annaei Seneeae ami­cis nova illa aditio ut iteratae lectionis oeeasionem praebuit itafruetuosae solidius tandem dedit dabitque fundamentn:m.

Placat igitur nune aorum aliquam partem edere qU!\e ipsein libris de elemen'tia, integro uno altero dimidiato, ant eerta autprohabilia repperisse mihivideor. Qua in re cum Gertzii mentiosaepius recurrat, atque ita fere semper, ut quibus Iods minusreete eum iudieasse oenseam deelarandum sit, noljm iniquius idfieri quispiam dieat, quod vituperare maluerim quam laudes euidebeantur' impertire. Neque> enim de omni eius opere iudieiumferre mihi in animo est, sed nova pauea da meo addere, quod aine /aliornm refutatione tltli in re fieri sane nequit.

1 8, 1. Neroni Oaesari adoleseellti XVIII annos tum nato.Seneea lihros de clementia dedieavit. Seripti igitnr SUI~t primisimperii eins temporibus inter deeembrem meUllem a. 55 et eundema. ö6mensem. Tres olim fuisse libros apparet e partitione quamI 3, 1 instituit. Quo loeo eum materiam propositam in tres par­tes dividat, quarum primam, lieet de vocabulo ipso male traditodubitetur, lihro primo traetax:i eredibile sit, alteram se aggres­surum initio libri secundi (II 3, 1) disertis verbis promittat, si etsententiarum eoncinnitatem ct aequabilitatem volmninum respcxe­rimus, probabile erit ae fere certum, etiam tertiam partem 8110

libro eomprehensam fuisS6. Moneo autem propter quosdam virosdoctos 1, qui causa. non adieeta duos esse !ibros scripserunt. Sedin ipsa illa partitione prima est eaque gravissima difficultas..Prioribus eapitibus poatquam D;0nnulla praefatus est, quibus velimperatoris delectil.ret animum vel elementiam ab opprobriis neseioquibus quasi defenderet, iam I 3, 1 in hune modum pergit: Nuncin tres partes omnem hanc materiem dividam. Prima erit mat.u­miBsionis. Secunda, quae naturam olementiae llabitumque demon­stret. Nasarianus manumissionis. Lipsius manuduction.is. Grono­vius mappae miBsionis vel oommissionis. Merito mireris HaasiumFiekerto adstipulatum nihil 'mutasse in loeo aperte eorrllpto, quemi3m superiores conieeturis temptavissent. An illorum infelicitaseum absterruit? De senis etsi saepius agitnr, tamen nec manumis­sio ipsa u110 loeo commemoratur,. et si eommemora.retur, profectonon esset cur totus liber nomen inde ferret. Quae Madvigiusadvers. crit. 11. p. 425 opinatur Seneeam scripsissc manWl iniectionis,

l Teuifei hist. litt. lat. Martens de Seneeae vita p. 43.

Ad Senecltß libros de clementill.. 223

.quibus verbis eum putat significare Cut te teueam', .ea ad iuris­cousultos uude petita sunt relegemus. }<'atemur eum Gertzio ob­scuriora ea esse quam pro Senecae oonsuetudine nce liquet quo­modo scriptor autuniversum Iibrum eo consilio scrihere aut idconsilium, si modo habuisset, in ipsam dispositionem referre aptepotuerit. Ipse Gertzius novum vocabulum fiuxit mansuefactionisquod ut concedam latinum esse - quidni autem fuerit? vereorne ad Ieones ursosque eompescendos aptius quam ad principis ani­mum institutione temperandum pertineat. Ceterum id in marginetl.ntum et dubitanter adieeerat, haud niiuis caute opinor, prae­sertim in tant~ litterarum dissimilitudine. Mira Bane res, investi­gari non posse, qua verbo vel, si plnra fuernnt, quibus verbisscriptor argumentnm eins libri, quem integrnm in manibus habemus,breviter expressum in partitioue praeeeperit. Et si non astrictuBessem eis quae tradita sunt verborum reliquiis, postquam saepiuseum relegi, summam rerum sie significarem ut seriberem: 'primaerit in eommendandis animi mitioribus sensibus oceupata >. Pertotum enim Iibrum clementiam et mansuetudinem commendat, dis­auadet iram et erudelitatem. Nune autem aliquid veri restitueremihi videor, si hoc propoauero: prima erit in animi sensibus mi­tioribUs. Prima vel'ba fel'e ipsa praestiterim. Dpbito de ultimo.Ortum est mendum ~x eompendio male soluto inanimissbii, quibusquod subieetum fnisse !Uinns fidenter statuo a,dieetivum p!,opterseripturae similitudinem omissum est; quod vitium hoc in codicefrequentissimum a,eque explicatur atque eontrarium illud, quod aliasreperitur, duplicatio scripturae per errorem iteratae. Puto autemferri posstl illam verbi esse eonstructionem, eonsimilem ei quae eversandi verbo suspensa omnium in ore est.

I 3, 5. Principem a civibus dilectum eomparat animo hu­mano in corpore /lUO quasi regna,nti, euius voluntati membraomnia pareant. 8ive avarus dommus elit animus, mare lue,i causasC'rutamur, sive ambitiosus, iam dudum dea:teram flammis obiooimusaut voluntariatn subail'uimlus ... haee Nazarianus. Esse hune 10­eum inter cruces interpretum referendum editiones et Haasiana etGertziana ipso signo-apposito manifesto ostendunt. Haaaius volun­tariam [mortetn oppetivimus **) sulJsiluimus; quo nihil aut ~om­

modiuB reperias aut quod minorem veri speeiem habeat. Gertziussine solaeio dimittit legentes : dbieilm.us t Glut voluntariam subsilt!i­fl~US. Idem quamquam laudavit Lipsii eoniectv.ram vQlundarii subsolumivimus, t~men eam, na audaeiuB mutaret, in verba reciipElre·noluit. Addit praeterea, praesens tempus et hoc 1000 coniectura et

224 Sehultess

antea in v. obicimus emendatione restituendum esse. IIlud quidemmihi quoque pro certo est, ut antea Mncium Scaevolam, qui Ham"mis dextram obiecerit, ita nostro loco intellegendum esse Curtiumillum quem voragini in foro factae se immisisse Livius VII 6 narrat.Sed is falso dieitur subsiluisse, immo desiluit. Neque enim ea se­quimur lexica, quae duas eius verbi signifieationes statuunt, al­teram alteri paene contrariam. An sie placet ratiocinari, ut qui-

I

dam ex amieis meis feeit, qui subsilire ait esse ita salire, ut subeam rem pervenias quam saliendo petieris; diei autem latine <iresub antrum, esse sub ant1'o, subire antrum', quidni etiam <suh­silire voraginem '? Unde iHe eonieit scriptum fuisse; volenter rimamsubsiluimus. Ego vero a Lipsii eonieetnra sub solum ivimus, in­genioslL illa haud dubie, puto proficiseendum esse. Sed minus apteis seripsit voluntarii, quod si antiquitus traditum erat quomodomutari potuerit parum intellego. Itaque ipse aliud quiddam pro­pono eXlLminandum: volUl1;!;a1'iam viam sub· solum imus. Substan­tivum illud aequali terminatione adieetivi absorptulD, subsiluimusautem, natum e seripturae compendio subsolieimus, eo facilius incontextum verborumreeeptum est, quod etiam seribae desiliendivim ei verbo immerito tribueblLnt. Postremo mihi contra Gertziumdefendendum est perfeetum obiecimus. Sie enim est in Nazariano.Et est aptum perfeetum, quo sigllificeturquanta celeritate animiimperia exsequamur; atque insuper id maxime tempus eo quodadditur adverbio iamdudum uniee eommendatur. Seeundo lococontra statuimus praesens tempus praeferendum esse. Id quoquein Nazariano traditum esse haud immerito dixeris, siquidem eeorruptis istis notis paullo facilius reflngitur sub solii imus qua.mivimus. Haec autem aetio maioris est momenti quam prior iHa;haee non sine aliquo consilio et apparatu perficitur. Itaque nontam eeleritas hoc quidam loeo urgenda era.t, qu&m sponte nos aelibenter animi impulsibus parere, ut vis adverbii temporalis iam­dudum ad prius tantum mem.brum pertineat.

I 5, L Naz.: parcendum itaque est etiam impr-Obandis civibusnon aliter quam membrislanguentibus, et si quando misso sanguineopus est, sustinenda est, ne ultra quam necesse sit, insidat. Quodhis verbis subest mendum, vulgata scriptione quam Pincianusin­venit satis leviter curatum est: sust·inendum est, ne . . . incidas.In prioris vocis terminatione etsi eonieeeris potulsse librarii teme­ritate ex neutro femininum fieri, tamen quoniam altero quoque inverbo mutanda fuit terminatio, sapienti satis appareat neeesse est,ita llllntentiam quandam sane effici, quamquam na ea quidam plana

Ad Benooae libros de olementia. 225

ac reeta est qllia sustinendi aHa est atque illi voluerunt notio, atoerte non ipsa llCriptOris verba insta111'ar1. Sententiam meliusHaasius et qui eum sequitur Gertzius <lODstituerunt: sustinendaest (mant~) ne· •.. incidat. Sed ea i~ re nullam video proba­bilem rationem qui neri potuerit ut id maxime voeabulum quodprinoipale est exeideret. Quamquam emm saepius in Nazarianosingnla aut bina aut etiam trina verba exoiderunt, nt aliqnando,sed profe<lto multo rarins quam Haasius atque Gel-tziull eo remedio

.usi sunt, certa necessitate cogamur inserere, quae nullis vestigiisnisi sententiarum conexu adiuti oHm fuiJllle scripta lluspioemur,tamen id, emendandi genus desperantisest neo potest euiquamprobari, quoad aliqua atiam in verbis ipsis eomparet probabilitas,qua ex aeriill illis Fortis plagiEl in- llolidum reduoamur. Itaque sieputo fa.ciendnm. Fatigabat per se etiam nibil falsi suspi<lantemverbum est ter deineeps positum. Nune vel'O eis in litteds, utsunt ooniunotae eum duabus in priore voee ultimill da, reliltuiaseius quod olim erat vocabuli dextra lnihi videor agnoscere. Nonsemel hoc in codice mutatlte sunt notae aes et ex, cf. I 26, 4e:citia, N aesicia. Praeterea non video, cur insidendi verbum HIinon ferendum putaverint. Nempe insidit seoantis medici dextraei quod secatur membro. Insidando val premendp a.d vivum altiuspenetrat. Noster autem ei praecipit, na diutiu8, quam necessesit, insidat. Similitel' apud Ovid. Met. X 257 Pygmalionis digitimembris quibus impressionem faoiunt dicuntur insidere.

I 5,' 5. Naz. muliebre est furere in ira> ferarum vero et gene­rosarum quidem praemordere et urget'e proieetos. In his negativaparticula vehementer desideratur. Doleo tarnen Ge$ium hoo )ocoHaasiivestigia premere. Nam ia (lum scripsit et ne generosarumqt~idem haud dubie falsam' viam ingressus est. Seribendum asteum deterioribus quibusdam codicibus: neC g. quidem. Ac ne quisprava me i~gerere Senecae miminet111', non ita id intellegi volo,ut nec positum sit pro ct ne. Istae particulae nc •• quidem ferdbio omnino nequeunt, quill. universae sententiae vis est afnrma.- ""tiva. lBta vero ne generosa,'um quidem, quibus eogitat.ione sup­plendum est < nedum ignobilium sit feramm praemordere pro­ieotos' sententiam effioiunt soriptoris consilio contrariam, Ia enimhoc significare voluit: ferarum est et profecto non generosarumqnidem, Redueenda igitur particula neo.

I 8, L Grave putas eripi loquendi arbitrium reg'ibus, quodkumillim,i lwbent. . lsta, inquit, 8ervi~ est, non imperium.' Quid?tu non experiris istud nobis eSse tibi servitu.tem? Haec in Naz.

Rhein. Mus. t. Philol, N. F. xxxnI. 15

226 Sehnltells

sed gravius llorrupt!j.. Ac primum errorem iam Gertzius recte cor­rexit : secunda persona inquis contra codicis auetoritatem 1'esti­tuenda est.' Error est mona.chi eui pro rariore forma id quodmiliens legerat e calamo Huxit. Quae sequuntur, ab Haasio iueditione ipsa non mutata suut, niBi quod ut priofes verba rwbisesse inverso ordine' exbibet j idem tamen in praef. vol. III pag.25, non id quidem siue dubitatione, scribit: quid, tu non emperiris .imperium istud esse nobis, tibi servitutem? Sed hoc additamentum,ut multa quae similia Haasius ingessit, ultimo eoniecturarum loeohabendum eilt. Ferri tradita non posse Gertzius probe expla.navit.Bed id quidem non probo, quod is, multo melius sane, in marginelibri sui adieit: (fort. sicut nobis, esse tibi servit~dem'. Negoenim voluisse Senecam id sententiarum aeumen efßeere, ut dieeretimperatorem servire, eives imperare, id quod Haasius statuerat.Atqui etiam mud merito dubites, aptumne adeo fuerit isto modoeivem de civium omnium serviIi eondicione ,loqui. IIlud unumsignificat, imperium ipsi qui imperet esse quandam servitutem. MeVel'O etiam praesens tempus emperiris offendit, oui llum non ad­iectum sit adverbium cottidie aut simile quidquam, perfecti notiovidetur restituenda esse. His exp0l'iitis apparebit uItro CUT Se­necam putem scripsisse: Quid? tu non expertus istud nosti essetibiservitutetn? Hoc ast: tu qui imperator es-et idiperabat quidemper unum fere aunum et dimidium - cottidiana experientia non­dum cognosti, re vera omne imperium tuum esse quandsm seni­tutem? mirari tandem desine. Exigua est praesertim in prioreverbo notarum discrepantia.

Einsdem capitis § 2 non debebat Gertzius inutiIem Baehrensiillouiecturam arce rellipere. Optimum est. quod est in codice: tihiin tua pace armato vivendum est. Aptissime tuam pacem appellateam quae ab imperatore urbi et, civibus oOllservetur, quo tarnenbenefioio frui sncteri ipsi lpinime lioere.

I 12, 3. CIementiam ait efficere, ut magnum inter regemtyrannumque diserimen sit. Utergue lieet non minus armis valle-

•tur, sed aUet· anna habet, quibus in mwnimenta pac'is utitur, alterut magno timore magna odia compescat. De hOll 10llo Madvigiusin Adv. Ir 426 disputavit. Bene naturam vitii delliarat. Namant non minus de uno rege ait aut aeque de utroque dillendumfnisse. Quae tr8.l.lita Bunt, Iogicam rationem vehementer laedunt.Atque ingeniose, ut assolet, ille hanll iuvenit emendationem: uter­gue licet dominus armis valletur. Modo id substantivum ne planellupervaoaneum nulla aut necessitate oogeute aut suadente oppor-

I

Ad Seneeae IibrOll de elemllntia. 227

tunitate ad reliqua verba aceederet. Bed utut est, eerte multomelior erat illa qnam Wesenbergii eoniectnra, quamquatn haneGertzius verissimam esse stetuit. Parum simplex miM quidemvidetur iste loeutio: uterque non minus altero. Qno tantee am­bliges? Bed esto: fao eam Senees. dignam esse. Qua tandemlitterarum similitudine aut qua omnino rattone probabit nobis, quiinveuit, istud' maxime verbum excidisse? Mihi illorum neu~rnm

verisimile sed hoc persnasum eilt ab origine fnisse: uterque lieethominibus armatis (per eomp.) valletur. Movet me sie ut statnampraeter scriptnrae snmmam facilitatem maxime qnod bis subiectumest in fine eiusdem § 3, tyrannum ne illas quidem manus ips3llquibus se commiserit seCUrllm aspieere.

1 17, 1. Decimo sexw capite .indignabundus seriptor ex­elamaverat, numquid aequum esset homini gravius et .durius im­perari, quam vel 'animalibus. mutis a quovis sapiente irnperaretur.lam sio pergit: Quid enin& est stmtius quam in iumentis quidemet canib[~ erubescere iras emercere, pessima autem condicione sub[homine] hominem esse? Bio oum Lipsio Haasius. At isto rnodoposterius membrum oum sententia primaria quid est stultius parumrecte eoniungi, id quod illOll fugerat, Gertziull verillllime demon­strat. Edidit igitur uno insuper voeabulo adieoto sub homine veUehQW!inem esse. Haee ego quia sent.entiam instern reddunt et per­spionam probarem, Bi verae soripturae restitnendae Ilpe omni ab­iecta menm <sequerer arbitrium. Interim eandemsententiam rnultooommodius e verborum reliqniis ernere< miM videor. In Nazarianolegitur sUb lwminem, nnde oonicio fuisse seriptum: quid stultiusquam • • • pessima condicione iUbere hominem esse. lnfinitivusfuit breviori notae mandatuB.

I 19, 3. Apum regern dielt oarere aculeo, quod naturaeum noluerit saevum esse aut ultionem petere. Sequuntnr haec:Exemplar hoc magnis regibus ingessit; est enim illi mos exercerese in parvis et ingentium rerum documenta (N documentam)minima spargere (N argere). Haee propter spargendi verbumvix tolerarentur, si tradita essent. Nunc vero id Madvigianumeilt: oui oum alias, eti!ßIl in emenda.ndo BimeCl~, tam muUa et ta­eiti et professi debeamus, hoc faeHius licebit sine arrogantiae eri­mine istud reieere, quod ut tradito verba anuominatione quadamsimile ita aHenum est a Bententiarum oonexn. Neque HaasiuBsuum mihi probavit documenta i1~ minima cogere; debebat enim,ut recte Madvigius monet, in minimum diei. Hauptii inventumurgere etiam minus probandum eilt. Minime autem illud voluisse

228 SchultßSS

Seneca putandus est, consulto naturam ita restringere exemplasna, ut tamquam diligens tenuitatis, gravissimi cuiusque praeceptisimulacra minima edat. Neque enim verum esset. Possunt etAlpium nivosa cacumina et lilia in agrorum recesau florentia, simodo animum attenderis, discendi· occasionem dare et materiam.Id unum significat, saepius uaturam grandium rerum etiam parvaexempla procreare. Quid igitur veri similius· his verbis documenta.in minima re gignere? . Nimirum praepositio in latebat in v.documentam, at'gere primam vocalem a v. minima traxit; r et glYreex scripturae compendiis ab·iecta ex utroque v~cabulo lineoladistinctiva orta sunt. iGigllendi autem verbum ad naturam rerumuniqe aptum est.

I 19, 8. Sequitur l eiusdem capitia § 8, qua haud scio annullua in hoc libro locus sit corruptior et desperatione dignior.Laudatur §§ 6 et 7 felicitas boni principis a suis dilecti, cuiusvita sit omnibus carissima, cuius salus si quando morbus incideritunicuique civium in votis sik Ultima prioris sententiae sunt '\1erbacommutatum velit. Sequuntur in codice haac: 0 ne illo (velitoneillo)cui contingit Bibi quolJ.2,e 'vivere debeat. Prima verba sano sensucarent. Omnes editores ingenia sua frUstra eXl!lreuerunt. Gertziusin margine adieit videri haac fuisse precantium pro iIHus salutevota O! ne illi quid contingat! Bibi quoque vivere debet. Mihihaee displicent, etsi omnium optima invanta esse concedo. Im- .probo autem collocationem verborum, tum v. contingit, deniquesubitam illam orationis interpellationem. Certaipsi mibi adhuenondum in promptu sunt, sed si qua statim subicio, aliis voloansam dare emendandi cetera. Nam sie fere illud monstrum diri­melldum censeo: meritone, illud cui contingit, sibi quoque 'I.>iveredebeat? De mediis valde dubito, quamquam sententia ni fallqrapta est. Initium videor duplicatis nonnullis codicis notis recteemendara, praesertim quia tali initio optima respondent quae eta­tim sequuntur: in hoc assiduis bonUatis argumentis probavit nonrem publicam suam· esse sed .. se rei pubUcae.

I 25, 3. Ultimum attingimus hoc in libro locum contrariumilli, si sententiam spectamus, si difficultatem, admodum propinquum.Tyranni saevitia quam abominallda ait, diserte scriptor enarrat.Nazarianus nat2walem virum a tergo.sequitur aeversio odiae venenagladii. Vulgo nam talem .. eversio • . odia. Gertz matura ta­lem . • eversio t odiae.

Primo loco quod vulgo scripserunt nam tatem aperte falsumest. Neque enim causam prioris sententiae ea quae statim se-

Ad Senooae ~ibros' de clementia. 229

quuntur indicant, sed ex contrario , quid inde cOllsequatur. Quin9vissime edidit iure perborruit seribere natura talern, quem abla­ti vum eognovit contra latini sermonis consuetudinem esse. Bedetiam 'InlItura1f/teversionem vix tolerabiIem puto, praesertim oumea.dieatur tyrannum a tergo sequi. An homo potcet everti? Autqui fieripotest, ut abstraeta iIla. notio eversionis humanam !or­mam imitata tyrannum illum quasi hostis persona induta a tergosequatur? Accedit quod hine maxime altera Gertzio difficultasoritur dubitanti haud immerito, nuiB' post eversionern, ne grada~

t.ionis ordo interrumpatur, odia possint apte oommemorari. Diffi­eile enima superiore descendi si' rem multo inferiorem, ita qui:dem ut statim inde ad alteram superiorem (venena) ascensus ,fiat.Ille igitur e notis odiae non mud substantivum. efficit, !lad gravius

.quoddam vitium subesse ratus suspieatur haec verba ibi -latuisseltodie venena, eras gladii. Bed hlOee quidem' praestabat non inve­niss~. Denique minime omnium probanda est Wesenbergll con-

"iectura specie facillima aversatio. Non potest id substantivum sinegenetivo aceipi. Praeterea quidfiet si aversatio tyrannum a tergosequetur? Nonne aversa aversum, 'tergo tergum opponenspetet? Ego ut falsam esse hoc loco eversionem neCdum correctnmeum qui est in primo voeabulo errorem existimo, ita odia defen­derim etiamsi demoUlltrare nequeam, unde levior illa corruptelaae pro a nata sit (an vero insidiae?). Interim haee fortasse nondisplicebunt nocitura talern virum a tergo se'1uitur e.'Csecratio,odia cet.

II 1, 3. Naz. corrupte 0 'Vocem publicam generis ht'maniim'/Ocentia dignam, cuireddereit,r antiquum illttd saeculum! Neroaduleseens idemque receUB imperator rogatus aliquando a Burropraefecto praetorio ut scriberet, quemadmodum in latrones quos­dam furti deprehElllsos animadverti vellet, cum saepe id distu­lisset, tandem instante illo ut munere isto imperatorio fungeretur,postquam charta prolata traditaque est, exclamaverat <vellem lit­teras nescirem'. Eam vocem Seneca multis laudibus cumulat: 0

dignam '!locem quam audirent omnes gentes . : . 0 '!locem in con­tionern omnil,m mortalittm mUtendam eet. Tertium repetitionismembrum est iIla. quam in fronte pOBuimus sentent,ia. Apparetautem ex ipsa figura rhetoriea falsam esse eam emendandi viam,quae Baasio placuit, qui prima verba 0 1Jocem pubUcam yeneriskt,mani inter se coniungit ac deinde v. innocentia uncis includit.Modo etiam proderet, quomoqo id irrepsisse videretur. Verum uthac in dubitatione coniveamus, cui istede sententia illa e CODeXl1

280 Schultess

&vulsa, quae ad rem nihil pertinet, persuaserit? His ni fallorrationibus duetus Gertzius ea, ut olim Gruterus, sie mutavit: 0

vocem publica g. k. innoccntia dignam, dign,am cui reddereturantiquum ülud saeculum! Sed in his geminatum adiectivuru mi- .noris pretii duco dubitoque quomodo loeo planissimo publicampro publica oriri potuerit. Quod ipse commendo, ad litterarumducturn proxime seeedit: 0 vocem publiea in generis humani i,~no­

centia dignam eet. Nolebat Senecs scribere in irmoeemia. Atquisi scripsisset in publica, causalem vim sententiae effecisset, quasiiam esset illa hominum innocentia publica. Itaque ists colloeationecondicionalem signiflcstionem secutus est.

II 2, 1 sq. Prsedieit Neroni magister indulgentior fore uteius animi mansuetudo paulatim per omne imperii eor.pus diffun­datur. A caJ,ite bona valetudo in omnes [exit: otnnia] vegeta suntatque ereeta aut languore demissa, praut· animus eorum vivit autmareet. Ista. duo verba ab Haasio adiecta sunt. At enim talemcQlendandi rationem amplexantibus Gertziauam potius medelamcommendaverim in omnes corporis partes c:»it; otnnia vegeta sunt.MaHm tamen, si fleri possit, ad ipsum llcriptorem recurrere. Nempe'istius generis additamentill Senecae stilum ipllum refingi illi hauddnbie non audebunt eontendere. Naz. inoms vegeta, unde haecmihi videor probabiliora detegere a capite bona valetudo hominis;cetera vegeta sunt atque erecta at~t languore demissa. Prius voca­bulum in codice ita eorruptum est, ut vestigia eerte veri mani-festa sint, alterum eius quod proxime sequebatur sOOi-litudine oblitteratum. Placet id. caput perllequi. quo1000 ßaasius edidit diutius m.e morari hie patere; non ut blandumauribus tuis eet., Nazarianus codex Madvigio et Haasio maioremquandam lluspieionem movit. In quo eum pro v. hic neseio quofato scriptum sit huic, illi coniectant tradita verba sie mutandaeSBe di1ttius mc inmarari ht'ic patere '/)oci, non ut. Ne multa.Tantum HUs obieeerim, Bicine via ac ratione procedatur, si sana­turus digitum eultro leviter lltrictum medicull bracehium anteil.frangendum ceuseat. Oeterum ego dubito an Beneca non blandumsed blanditurum seripserit, quill. quae statim sequuntur nec enimltic miM, 'f1WS est in structurae eompagem facilius immittuntur, siverbum blandiendi ipSUID antecessit. Etiam in § 3 mendum estantiquius traditum sad minus grave, quam Gertzius statuit. Pro­ficiseandum est ut semper a Naza.riano: Ac nescia (jUO'mOdo inge­'J1Iia immania ct· 'int'isa materia secundi ora c:»presserunt sensusvehementes cl ·concUatos cet. Haasius secundiore. Sed id minusdignum aisvirtutibJis quas huicsoriptori Hauptius tribuit, cumaum dieit quae subtiliter cogitaverit, argutius saepe sad concinneneque fere ob/lOure eloqui solere. Sed Madvigius quoque auctoreorum quae Gertzius hoo loeo edidit, a vero aliquantum aberravit.Primum enim inventis istis snis ingen,ia in immani et invisa ma­teria secundiore ore e:»presserunt duplicem quandam, nisi me auresfallunt, xaxoqx.ovlu.v scriptori ingessit. Praeterea Hlud quoque ne­glexit, adiectiva si isto modo ad v. materia referantur, substantivum

Ad Senecae libros da clemantia, 231

ingenia significanter _in fronte collocatum falsam videri sedem oeeu·passe. Deniqua na haec quidam seoundi{)re O1'C plana sunt autsine offeusione. Bad unum relinquitur auxilium commoclissimum,Quidni eDim scribamul! materia feoundiot'e? Qui ablativi, sive <:lOS

absolutos sive eausa1es esse dids, apte signifieant atroeibus odio­sisque ingeniis, quoniam ita sit animus humanus natura eompara­tUB, uberiorem quasi materiam sententiarum grandium et vehemen­tium promendarum auppetere.

n 5, 3. Agitur de 8toici8. Eam sectam ait a quibusdaminbumanitatis argui, quod sapientem vetet miserari atque ignoaoere,Seneca non negat (§ 2) haec si per se ponantur invisa esse. Naz.§ 3 Quod si est, quidni haee seientia, quae declicere l~umanitatemiUbct portwmqtt,e adversU8 fortunam eertissimum mutuo lWixiUo du­dit? 001'1'. Vlllgo dediscct·e. Haasiua quidni invi.sa sit haec seien­tia, quae etsi sententiam satis probabilem restitlmnt, eel'te nimisviolenter inouloata sunt, Neo apernit vir doctissimua, quomodoultima vel'ba portum certissimum mmuo auxilio cludit accipi vo­luerit. Lipsius m~~tui aUilJÜi{vel mutuum auxilium. Madvigiusqz~id~~i ltaec sit sententia. Gertzius .quidni haec ~it sapiemia . .mutui atWJÜii occludit. In his quae ipse da sUo addidit v. sapien­tia et occludit, eil. vel maxime probo, sed reioio quae illorum in­venta in suum usum vertit. Oeterum omIDs sententia ab eo falsoconformatur. lpse enim interpretatur eonfiteri Seneeam, Stoieorumsapientiam hane ease quae dediscere. bumanitatem iubeat. Sed.talem confessionem nonne nItro ocourrit invito tl'ibui ei soriptori,qoi et anteil. dixerit id Stoioorulp praeceptum tantummodo si persa ponatur invisum esse, et qui. statim adversativa partioula ususadioiat ravera nullam seotam benigniorem 1enioremque esse? Meahec est emendat,io: Quod si quid mi/ti haee sapientia, quaedediscere huma.nitatem portumquo adversus fort~tnam certissi­mwm, mutua au,'lJi'lia, OCClltdit? Jnitio intellegendum sed non asari­bendum ast v. prodest', quam ellipsin aeque latinam puto atquehae sunt haud dissimiles : Quid mihi oum ista summa sanctimo­nia ac diligentia.? (Oie. pr. Quint. 17.) Quo mihi fortunam, si noneonooditur uti? (Hol'. ep. I, 5, 12.) aliae.

Antequam :linern huie oommentationi imponam, haud inutileerit monuiase multos praeterea loMs in Gertzii editione oeourrere,quos ille, eum satius esset oodids auotoritatem integram seqni,minua ad persuasionem apposite mutaverit. Oui ut oonoedamusdif:lioile persaepe distingui in oonfinio probabilitatia, quid dignumsoriptore quid non ferendum eS8e videatur, tamen nagari non po­test pa.lmam hoc. in genere non oi deearni 801ere, qui quae tra­dHa. sunt sni ingenii ope meliora effioja.t, sod qui ex eis quosba.hamus fontibus prudenti tempera.mento usus bona et antiquarestituat.

Argentorati. Fr. Scbultess.