A L B E R T

C A M U S

ESEJEWybr i przekad JOANNY GUZE Wstp napisa JERZY KOSSAK

PASTWOWY

INSTYTUT

WYDAWNICZY

Wybr i przekad na podstawie wydania: Bibliothque de la Pliade, 1965, Albert Camus Essais oraz Carnets I, 1962, Carnets II, 1964, Paris, Gallimard.

Przypisy z uwzgldnieniem komentarza R. Quilliota i L. Faucona w wydaniu Bibliothque de la Pliade opracowaa Joanna Guze

Okadk projektowaa

Joanna Gutt

K L A S Y K

T R A G I C Z N E G O

H E R O I Z M U

P r a c u j codziennie r a n o , t r z y lub c z t e r y godziny. C z sto przerabiam to, co do ju napisaem coraz bardziej, festiwal Bdzie Oczy w m i a r j a k s i s t a r z e j [...] P l a n u j t a k e p o w i e [...] P o stanowiem scenicznej to wrci reyserii. Przygotowuj w A n g e r s [...] M y l o a d a p t a c j i Biesw i n a p i s a n i u sztuki motyww Fausta i Don Juana.

w r o d z a j u Le Soulier de Satin C l a u d e l a .

przemieszanie

w i c i e S g a n a r e l l e b d z i e M e f i s t o f e l e s e m filozofem i l o k a j e m w j e d n e j osobie. P o r u s z t a m f u r m y l i , bdzie wiet na zabawa..." wsppracowniczce W y w i a d udzielony D o m i n i q u e Audry, sw planw twrczych Camusa. A l b e r t C a m u s zgin w w y p a d k u s a m o c h o d o w y m 4 s t y c z n i a 1960 roku. Czterdziestosiedmioletni Duma, nowel: szkicw dwa wiksze i Stan pisarz zostawi Obcy i po sobie spu zbir Kaligula, tomy zbuntowany, c i z n czysto l i t e r a c k ilociowo n i e w i e l k ; j e d n p o w i e : opowiadania: krlestwo, oblenia, Mit Upadek, dwa Wygnanie cztery Syzyfa, dramaty: Czowiek

N o u v e l l e R e v u e F r a n c a i s e " , j e s t j e d n y m z o s t a t n i c h zapi

Nieporozumienie,

Sprawiedliwi,

filozoficznych:

i bogat eseistyk. N a g r o d a N o b l a , k t r o t r z y m a w r o k u 1957, b d c pisa r z e m j e s z c z e m o d y m i o d o r o b k u ilociowo t a k n i e w i e l k i m , przypada mu j a k o wspczesnemu moralicie. Zawar bo wiem zarwno w swojej prozie literackiej, j a k dramatach,

p u b l i c y s t y c e i s z k i c a c h filozoficznych n i e p o k o j e i n a d z i e j e s w o j e g o czasu i s w o j e g o p o k o l e n i a . W dziesi l a t po j e g o m i e r c i , k i e d y l i t e r a c k i e dziea Camusa ulegaj procesowi przeksztacania si w klasyk, a w i e l e s t r o n i c t y c h dzie zaczyna r a z i n a s s w o j c z a s e m zamierzon, a c z c i e j m i m o w o l n r e t o r y k j e g o eseisty k a o k a z u j e si ywa. O d z w i e r c i e d l a b o w i e m , w sposb b a r d z i e j j a s k r a w y ni twrczo literacka, intelektualne i moralne konflikty Ca musa, ukazuje kierunki poszukiwa mylowych i przyczyny zahamowania w dziaaniu praktycznym. W i s t o c i e n i e ma c h y b a w historii n a j n o w s z e j m y l i e u r o pejskiej tu bardziej drastycznego przykadu od wewntrznych Bdmy Camus Oporu k o n f l i k t w zrodzonych p r z e z p r z e c i w s t a w n o p o s t a w y b u n spoecznego z walk, u c h y l a n i e m si w okresie kombatant dziaania. najciszej Ruchu zreszt wybra sprawiedliwi: prby

francuskiego

by wspzaoycielem i redaktorem konspiracyjnego, le w i c o w e g o wwczas, p i s m a C o m b a t " . J e d n a k e o k r e s p o wojenny ukae nam szamotanie si Camusa pisarza, m o r a l i s t y , p o l i t y k a w deniu do j a s n e g o o k r e l e n i a s w o j e j postawy ideowej i kierunku praktycznego dziaania. U r o d z o n y w M o n d o v i w Algierii, C a m u s , p s i e r o t a , wy chowywa si w B e l c o u r t w w rodowisku b i a e j algierskiej b i e d o t y . A l g i e r i a b y a j e g o ojczyzn. W o k r e s i e rozognia n i a si przeciw kolonialnej algierskim wojny prowadzonej powstacom i przez Francuzw ludnoci algierskiej

a r a b s k i e j C a m u s , p e e n odrazy w o b e c m e t o d k o l o n i a l n e g o terroru, szuka jednoczenie gorczkowo jakiego kompro m i s o w e g o rozwizania. R o d z i si std k s z t a t u t o p i i : k o n cepcja autonomicznej, federacyjnej Algierii na wzr Szwaj c a r i i . ...Dalej pj n i e m o g napisze. J a k o F r a n c u z n i e m o g w s z a k z a c i g n s i do p a r t y z a n t k i a l g i e r s k i e j . " roko pojt spoeczn lewic i ktry naley do1

C a m u s , k t r e g o c a e w i a d o m e ycie zwizane j e s t z sze lewicy w o k r e s i e o k u p a c j i p o t e m bdzie si s t a l e d y s t a n s o w a

w o b e c p r o g r a m u r z e c z y w i s t e j r e w o l u c j i s p o e c z n e j i rzeczy w i s t e g o b u n t u z m i e n i a j c e g o h i s t o r i . T o t e n w a n i e smut n y p a r a d o k s zrodzi g o r z k o c e n C l a u d e B o u r d e t a , niegdy wsptowarzysza Camusa z redakcji konspiracyjnego Com b a t " , k t r y p o m i e r c i pisarza n a p i s z e : D z i w n y w y d a j e si k o n t r a s t m i d z y j e g o c h c i dziaa n i a i odmow w s z e l k i e g o d z i a a n i a ; u s p r a w i e d l i w i a n i e t e j odmowy, wanym kadajc jej bunt teoretyczna przejrzystej jednostkowy motywacja analizy nad w Czowieku w pustk, podczas zbunto przegdy mimo trafia

rewolucj,

w a r t y k u l e w 1944 r o k u c i l e wiza b u n t z r e w o l u c j [...] T r z e b a r w n i e p r z y p o m n i e , e t e n pisarz, ktry raczej p r z y s u y s i p r a w i c y w cigu k i l k u o s t a t n i c h lat, p o n i e w a a t a k o w a t y l k o l e w i c , z a c h o w y w a s i w t e n sposb dlatego, i z p r z e s z o c i dziaacza pozostao mu u p a r t e po czucie nieuchronnego zwycistwa rewolucji."2 J e s t w s z a k e w t w r c z o c i filozoficznej i l i t e r a c k i e j C a m u s a z a w a r t y i n n y szczeglny p a r a d o k s : o t o m y l i c i e l , k t ry podejmie wtki waciwe wspczesnej cjonalnego pesymizmu, przeksztaci tak, myli e bd przywiadczay i gosiy ludzkiej pochwa owe koncepcji irra wtki i motywy miaoci

racjonalizmowi, czasu

skierowanego

p r z e c i w zu w w i e c i e ludzkim. J e g o m y l pisze W i t o l d Z a l e w s k i w y c h o d z i a na s p o t k a n i e c z y t e l n i k a z g b i tego c i e m n e g o obszaru, gdzie rozbudzone, ale ukryte, nadal nie rozpoznane czaiy si t r w o g i ludzkie. Z j e g o n a z w i s k i e m c z y si l i t e r a t u r prze n i k n i t d u c h e m a b s u r d u . A l e i n a c z e j n i K a f k a a l b o dzi siejsi przedstawiciele awangardy (Beckett, Ionesco), dla ktrych absurd istnienia jest zamknitym horyzontem twr czoci, C a m u s , r o z p o c z y n a j c od o d k r y c i a o krok dalej. J u w t o m i e Dwie strony tego absurdu, idzie samego pisze:

To, c o m n i e z a j m u j e , t o n i e t y l e o d k r y c i e absurdu; t o j e g o k o n s e k w e n c j e . K a f k a widzia j e d y n i e c z o w i e k a s k a z a nego, C a m u s rozumie, e c z o w i e k j e s t skazany, m i m o t o c h c e p o d j w a l k . I n i e j e s t t o w a l k a b e z sensu. B o ist-

n i e j e a b s u r d y c i a ludzkiego, a l e i s t n i e j e t e n a j g b i e j z a k o r z e n i o n a w c z o w i e k u niezgoda na n i w e c z c podlego. D u c h b u n t u rodzi si z chwil, k i e d y c z o w i e k dostrzee, e szczeliny pomidzy n i m s a m y m a j e g o l o s e m n i e w y p e n i a adna a s k a celu, n i e prowadzi p o n a d ni a d e n most d o boskiego ani do ziemskiego raju. A l e odrzucajc kamstwo t r a n s c e n d e n c j i w p r z e c i w i e s t w i e do K a f k i , k t r y s t w i e r dza t e b e z s i w o b e c k a t e g o r i i absurdu, C a m u s mwi, e c z o w i e k i t y l k o on j e d e n w przyrodzie posiada zdolno buntu." A e b y j e d n a k z r o z u m i e c h a r a k t e r o w e j szczeglnej t r a n spozycji m y l o w e j , n a l e y o k r e l i t e m o t y w y filozoficzne, k t r e C a m u s podj i p r z e k s z t a c i . Z m u s z a to n a s do przy pomnienia kilku klasycznych wtkw nurtu egzystencjal i s t y c z n e g o w filozofii o r a z m o t y w w l a i c k i e g o t r a g i c z n e go h e r o i z m u w m y l i w s p c z e s n e j . C z y n i m y to wszake n i e w zamiarze przedstawienia skrconej i z koniecznoci sche matycznej historii tego nurtu w myli europejskiej a j e dynie dla ukazania tych momentw, ze wzgldu na ktre fascynowaa Camusa twrczo Schopenhauera, Nietzsche- 1 go i H e i d e g g e r a i ze wzgldu na k t r e o d n a j d o w a s w o j problematyk w dzieach Conrada. Przede nych. wszystkim to, chcemy umiejscowi motywy jego filozofilozofi ficzne C a m u s a w r d i n n y c h k o n c e p c j i e g z y s t e n c j a l i s t y c z Oznacza e bdziemy traktowa i t w r c z o l i t e r a c k j a k o swoist w e r s j e g z y s t e n c j a l i z m u . C z y s a m C a m u s u w a a s i z a e g z y s t e n c j a l i s t ? T r u d n o od powiedzie n a t o j e d n o z n a c z n i e . N i e w y d a j e si t o zreszt kwesti pierwszoplanow. Jest niewtpliwe, e Camus przez s w twrczo d o t e g o n u r t u n a l e y , j a k n i e w t p l i wy jest jego stosunek do okrelonych wersji tego nurtu. K i e d y s p y t a n o A l b e r t a C a m u s a , czy b o h a t e r j e g o p o w i e c i Upadek j a k o b o h a t e r n a s z y c h c z a s w " j e s t e g z y s t e n c j a l i s t p i s a r z odpowiedzia, e od e g z y s t e n c j a l i s t w p o c h o dzi w tej postaci jedynie mania samooskare, dziki ktrym tym atwiej mona oskara innych. Uwaaem to

zawsze s t w i e r d z i C a m u s za sztuczk w y j t k o w o pas kudn. niewoli, lizmu." * N o t a b e n e n i e m a i n n e g o k i e r u n k u w e w s p c z e s n e j filo zofii, w k t r y m t e n d e n c j e a u t o d e s t r u k c y j n e j e g o c z o o w y c h t w r c w z a z n a c z y y b y s i t a k silnie, j a k w e g z y s t e n c j a l i z mie. z Filozofowie, nurtem ktrych nazwiska refleksji, trwale daleko ktry by zwizane odeszli wid s od od tym filozoficznej Ta pasja oskarania zawsze koczy si obron ktra jest bezporednim skutkiem egzystencja-

swych pozycji wyjciowych. nia wielkiego

Heidegger od prb

zbudowa

s y s t e m u filozoficznego,

o p i s u ludzkich przey, przez u k a z a n i e istoty b y t u l u d z k i e go, a do o d n a l e z i e n i a i u g r u n t o w a n i a s e n s u y c i a i i s t n i e nia, przeszed d o p o e t y c k o - l i t e r a c k i c h r o z w a a n a d t a j e m nic bytu czowieka. drogi Sartre mylowej moralnoci, prawdy indywidualnych sytuacji, stanw opisy da przekonywajc analiz dramatycznej czaskiej na si, modych intelektualistw, kierunkw miesz w egzy-

ktrzy krytyczni filozofii, e owe stencjalizmie szukali

wobec panujcych

obyczajowoci

i z a c h o w a , m o t y w w w y b o r u i s a m y c h w y b o r w , odgro dzone od historii, k o n k r e t u s p o e c z n e g o i r e a l i w s p o e c z n e j w a l k i , n i e t y l k o n i e wiod d o prawdy, a l e b u d u j n o we m i s t y f i k a c j e . I II D o p o o w y X I X w i e k u w s z y s t k i e k i e r u n k i filozoficzne, n a w e t te, o k t r y c h m w i m y , e m i a y z n a m i o n a m y l i e g z y s t e n c j a l i s t y c z n e j , g o s i y tez, e ludzko l u b j e d n o s t ka maj swj cel. T y m celem mg by B g lub idea ab solutna, r o z w j n a t u r a l n y , rozwj c a e j ludzkoci; m g t o b y c e l j e s z c z e n i e poznany, k t r y t r z e b a o d n a j d y w a . Wreszcie celem t y m mg by spokj wewntrzny jedno s t k i . D o p i e r o u S c h o p e n h a u r e a w dziele wiat jako wola i wyobraenie w y s t p u j e n o w y m o t y w filozoficzny, k t r y

u t w i e r d z a ide, e y c i e n i e ma celu w ogle, e j e s t bezr o z u m n y m d e n i e m b e z c e l u . I s t o t n si ludzk w e d u g S c h o p e n h a u e r a j e s t wola, a l e j e s t ona lepo d z i a a j c y m popdem. A poniewa jest to popd, ktry dziaa irra cjonalnie, bezrozumnie, adnego n i e m a adnego celu, uzasadnie moe nigdy znale

nia, adnego u k i e r u n k o w a n i a , w i c te n i e m o n a znale ukojenia. A poniewa nie ukojenia, wic czowiek ma nowi sum drobnych samo ktry ugina trosk, si s t a e poczucie gonitw szczcie za jest niezadowole podstawowymi nieosigalne. po yciowych

nia, n i e p o k o j u , s t a e g o n i e z a s p o k o j e n i a . y c i e z a t e m s t a potrzebami, Czowiek, natomiast

pod

ciarem

t r z e b , s t a l e y j e pod g r o b m i e r c i , z a g r o o n y j e s t m i e r ci, l k a si t e j m i e r c i . F i l o z o f i a , r e l i g i a s t w a r z a j pozory rozwiza, i l u z j c e lu l o s u ludzkiego, s e n s u i s t n i e n i a i daj c h w i l o w u l g lu dziom, k t r z y u w i e r z y l i w te m i r a e . F i l o z o f i a w i c i r e ligia daj tylko zudzenie znalezienia pewnych wartoci, satysfakcji czuje mk k t r y c h n i e m a , k t r e n i e i s t n i e j w ogle. C z o w i e k , kt r y pozbdzie s i t y c h uud, m a p e w i e n rodzaj typu poznawczo-etycznego, ale tym bardziej y c i a i ma d o k a d n w i a d o m o t e j m k i . C o m o e p r z y n i e m u u l g w t y m c i e r p i e n i u ? S dwie rzeczy, k t r e w e d u g S c h o p e n h a u e r a d a j t ulg. P r z e d e w s z y s t k i m k o n t e m p l a c j a c i e r p i e i n n y c h ludzi. Nie jaka ocena cierpie innych, ktra by wioda do pomocy cier p i c y m . P o p r o s t u w s p c z u c i e , k t r e d a j e c h w i l o w e oder w a n i e si o d w a s n e g o c i e r p i e n i a . K o n t e m p l a c j a zego l o su innych pozwala nam atwiej znosi swj wasny los, twierdzi Schopenhauer. C h w i l o w u l g m o e p r z y n i e k o n t e m p l a c j a dzie sztu k i . K o n t e m p l o w a n i e dzie sztuki z a t r z y m u j e b o w i e m dzia a n i e woli. T o roztopienie s i w p i k n i e daje j e d n a k t y l k o c h w i l o w e pocieszenie. S t o lat temu mody Nietzsche, podejmujc Schopenhaue r o w s k i m o t y w t r a g e d i i l u d z k i e g o losu, na bolesny upadek, jestemy zmuszeni pisa: Winnimy w groz pozna, e wszystko, c o powstaje, m u s i b y p r z y g o t o w a n e wejrze

jednostkowego

istnienia." ludzkie,

5

J e l i co m o e u t r z y m a p r z y bezradne wobec blu istnienia,

yciu stworzenia

i z m u s i je do dalszej w e g e t a c j i to si t a k m o e b y t y l k o zuda, o m a m w a r t o c i . T r z y s s t o p n i e z u d y t w o r z j e : wiedza, s z t u k a i filozofia. Pisze wic Nietzsche: Jednego pta sokratyczna uciecha z poznania i urojenia, e zdoa n i m z a l e c z y w i e c z n r a n i s t n i e n i a , i n n e g o usid l a p o w i e w a j c a p r z e d j e g o o c z y m a u w o d n a zasona p i k n o c i sztuki, i n n e g o znowu p o c i e c h a m e t a f i z y c z n a , e pod wirem swj zjawisk6

ycie

wieczne zmiennych moc z

niezniszczalnie postaci" , mitycznego7

dalej

bieg

toczy." z

Pociecha mrowia

metafizyczna, ktra i

wyrywa nas artystyczna strami, obrazu wiata.

chwilowo fantazja Obrazy

czerpi s w o j mitu

s wszechobecnymi

demonicznymi

pod k t r y c h piecz w z r a s t a n o w e p o k o l e n i e i k t r e n a d a j s e n s c z y n o m i d e n i o m d o r o s y c h . Z n i s z c z o n e przez r a c jonalizm, intelektualizm, demokratyzm wygnane z kul t u r y w s p c z e s n e j p o z o s t a w i y po s o b i e m o r a l n pusty n i . B e z m i t w w s z e l k a k u l t u r a t r a c i s w e t w r c z e s i y , po zbawiona jest jednoci, tua si bez wyboru. Myl pozba wiona gruntu, zostaje od prawide, wyobrania tradycji zbawiennych od jest hamul lepe c w . K u l t u r a o d c i t a o d s w y c h prarde, opiekuczych wszystkich skazana i prbowanie moliwoci rodzimego na ndznego

czerpanie

p o k a r m u z w s z e l k i c h spichlerzy. I oto stoi c z o w i e k b e z m i t u , w i e c z n i e g o d n y w r d w s z y s t k i c h przeszoci, i szu ka, g r z e b i c i d u b i c , k o r z e n i , c h o b y i c h szuka m i a n a w e t w najodleglejszych staroytnociach. O czym wiadczy ta niezmierna historyczna potrzeba n y c h i n n y c h kultur, skiego ona ta trwajca nie zaspokojonej kul t u r y n o w o c z e s n e j , t o g r o m a d z e n i e w o k o o s i e b i e niezliczo ch poznania, j a k n i e macierzy gorczkowe czy o stracie mitu, o stracie ojczyzny mitycznego? Spytajmy mitycznej, si,

i n i e s a m o w i t e poruszenie t e j k u l t u r y j e s t c z y m i n n y m j a k

akomym

gonieniem

i

chwytaniem

strawy

godnego

i k t by c h c i a da co j e s z c z e t a k i e j kulturze, k t r a n i c z y m p o k n i t y m n a s y c i si n i e moe i za k t r e j d o t k n i c i e m najtsza, n a j l i c z e b n i e j s z a ywno z w y k a s i zmie n i a w histori i k r y t y k . " 8 Narodziny go tragedii z ducha i muzyki postpu, byy jednym z pier cywili w s z y c h m a n i f e s t w w s p c z e s n e g o i r r a c j o n a l i z m u godzce w warto poznania ostatniego wieku krytykujcego myl z a c j nowoczesn z p o z y c j i ideowego w s t e c z n i c t w a . W prze cigu rozkadowa mieszczaskiego w i a t a w y d a a c a y zastp ideologw k r y t y k u j c y c h , z r n y c h stanowisk, stawiajc przewag j mythos niezalen m y l l a i c k logos, p r z e c i w irracjonalnych, uzasadniajcych religii. R mylenia mitycznego, systemom

ne n i e k i e d y b a r d z o o d l e g e od s i e b i e k i e r u n k i m y l i idealistycznej spotykay si w punkcie, w ktrym gosiy pochwa now tradycyjnego gosi jednoci irracjonalizmu powrotu Ale do lub tworzyy przy dla wykadni mitologiczn. haso Nietzsche skrajnym pradawnej koncepcji

relatywizmie tologicznej zofii de

rda w

m o c y odrodzenie m i t u n i e m i e c k i e g o . S z u k a k o r z e n i m i narodu. rwnie c h r z e c i j a s k i e j t a k d a l e k i e j , w y d a w a o b y si, od filo dziewitnastowiecznego podupadajcej katoliccy, niemieckiego Myliciele przyczyny antychrysta o d n a j d z i e m y p o d o b n y ton, p o d o b n e h a s o n a w r o t u d o r mitologii. upatruj chrzecijascy, moralnego i in zwaszcza

telektualnego chaosu czasw obecnych w upadku religij n e g o d u c h a r e d n i o w i e c z a . Gosz k o n i e c z n o p o w r o t u d o p o w s z e c h n o c i idei B o g a , b e z k t r e g o o b e c n o c i w duszy l u d z k i e j wiat n a t u r y z e w n t r z n e j i w e w n t r z n e j prze k s z t a c a si w b e z s e n s o w n y i p o n u r y k o s z m a r , a spoecze stwo ulega rozbiciu na atomy zagubionych jednostek. P g u y i M a r c e l , G i l s o n i D a n i e l - R o p s gosz w p o d o b n y c h sowach idea redniowiecznego wiata chrzecijaskiego. P a n o w a n i e c h r z e c i j a s k i e j k o n c e p c j i y c i a twierdz oznaczao, i B g , i s t n i e j c y poza c z o w i e k i e m , t u m a c z y

s e n s ycia z e w n t r z n e g o i w e w n t r z n e g o . R o z k a d i p r z e miana ideau redniowiecznego w epoce antropocentrycznego humanizmu spowodoway kryzys duchowy. Jednost ka, p o z b a w i o n a B o g a , s a m o t n a , s k a z a n a n a w o l n o i n i e pewno, s t a c z a a s i s i n a t u r a l n e g o za, t k w i c e g o w j e j naturze skalanej rycznym grzechem pierworodnym, rzdziy dwie w coraz wik szy zamt moralny i chaos intelektualny. Ideaem histo redniowiecza d o m i n a n t y pisze J a k u b M a r i t a i n z j e d n e j s t r o n y i d e a lub m i t (w z n a c z e niu, j a k i e J e r z y S o r e l n a d a w a t e m u w y r a z o w i ) ; s i a n a subie B o g a ; z drugiej strony, ten fakt konkretny, e na wet cywilizacja wczesna i bya niejako to funkcj znaczy tego,9

co Po

sakralne, i gwatownie wymagaa jednoci triumfie wolnoci, racjonalizmu ktra z liberalizmu, jednostki duchowa10

religii." i

filozofii z jej

kadej

abstrakcyjnej i

pogldw czyni rdo wszelkiego prawa i wszelkiej praw dy, s k o c z y a s i j e d n o dobrodziejstw moglibymy zazna kultury odwra rozproszenia."

Laicko-egzystencjalistyczna no mitu epoki, mitu

koncepcja

c a a si od eschatologii, postulowaa j e d n a k take koniecz scalajcego sztucznie amorficzny z b i r l u d z k i c h j e d n o s t e k , s k a d a j c y c h si n a s p o e c z e s t w o d a n e g o czasu. W e d u g t e j k o n c e p c j i p o z b y si zudze t o z r o z u m i e b e z s e n s w i a t a spoecznego, w a s n e j indywi dualnej e g z y s t e n c j i . O w o poczucie b e z s e n s u jest wyrazem rozdwiku midzy duchem, ktry pragnie, a wiatem, kt ry rozczarowuje. Nasza tsknota do jednoci, scalania, kla r o w n e g o k s z t a t u i s t n i e n i a r o z b i j a si o w i e l k o i c h a o s r z e c z y w i s t y c h z j a w i s k . A j e d n a k c z o w i e k , n i e m o g c y po j , u c h w y c i i n t e l e k t u a l n i e i r e a l n i e rzeczywistoci, w k t rej tkwi, i swego wasnego wntrza, ogarnity w jest roz rozbi paczliwym pragnieniem jasnoci. yjc wiecie

t y m , g u b i c si w r d s w o i c h w a s n y c h d u c h o w y c h sprzecz noci, p r a g n i e i n n e g o w i a t a w i a t a lepszego. A l e l e p szy t u m a c z y A l b e r t C a m u s n i e z n a c z y inny. P r a g trawice jego serce w wiecie rozbitym, ktrego nienie

w y r z e c si przecie n i e c h c e , j e s t p r a g n i e n i e m j e d n o c i . R o z w i z a n i e m n i e b d z i e j e d n a k n d z n a ucieczka, l e c z roszczenie j e s z c z e b a r d z i e j u p a r t e . K a d y w y s i e k ludz ki r e l i g i a t a k s a m o , j a k zbrodnia podporzdkowuje si w kocu temu irracjonalnemu pragnieniu i prbuje n a d a yciu f o r m . " 1 1 C z o w i e k n i e t y l k o s a m t w o r z y s w o j t r a d y c j h i s t o r y c z n k r e u j c s u b i e k t y w n i e kon s t r u k c j e przeszoci. T a k e kada e p o k a w m y l k o n cepcji egzystencjalistycznych buduje mity, ktre na d a j j e j sztuczn j e d n o l i t o . M i t y t e n a d a j pozorny s e n s j e d n o s t k o w e m u i s t n i e n i u , b y t o w i s p o e c z n e m u i historycz n e m u p r z e b i e g o w i zdarze. K o n s t r u u j o n e sztuczny w i a t konwencjonalnych wartoci, stwarzajcych namiastk adu i h a r m o n i i . M i t y z a t e m , i d e a y i ideologia s t w a r z a j pozr zgody c z o w i e k a z e w i a t e m , sztucznie h a r m o n i z u j c b e z a d rzeczywisty. P o z w a l a j z i n t e r p r e t o w a w i a t w k a t e goriach prawidowoci, regularnoci i jednoci nieobec n y c h de facto l u b n i e r o z p o z n a w a l n y c h w l o s a c h ludzkich i losach wiata. T a k walczc z abstrakcyjnym uniwersa lizmem systemw religijnych typu obiektywno-idealistyczn e g o , k o n c e p c j e te prezentuj skrajny subiektywizm, rela tywizm i ahistoryzm. Jednoczenie, walczc z abstrakcyjnym uniwersalizmem i p r z e c i w s t a w i a j c mu w i z j t w o r z e n i a k o l e j n y c h u r o j e , k t r e s t w a r z a sobie c z o w i e k w t o k u historii, egzystencjalizm sam tworzy wasne mity uniwersalne i ponadhistoryczne. Nie wszystkie one s oryginalnym produktem filozoficznej i filozoficzno-literackiej t w r c z o c i o s t a t n i c h dziesicioleci. M i e s z c z c si na og w szerszych r a m a c h n o w o y t n e g o p e s y m i z m u s i g a e g z y s t e n c j a l i z m wspczes ny po obrazowe przedstawienie mitologii antycznej, dora b i a j c d o n i c h n o w i n t e r p r e t a c j ideow. Niewtpliwie posiadaj z naczeln die mityczny charakter i fideistyczne Heideggera ontologiczn rda wraz sa kategorie istnienia Marcina

Geworfenheit,

objawiajc

m o t n o j e d n o s t k i l u d z k i e j j a k o istoty r z u c o n e j w byt, n i e -

z d e t e r m i n o w a n e j , w y r w a n e j ze" w s z y s t k i c h r e a l n y c h zwiz kw z innymi jednostkami, pozbawionej storii i zmuszonej do bezsensownej wewntrznej hi wegetacji. Kategoria

t a d o b r z e t u m a c z y k o n i e c z n o p o s z u k i w a n i a z u d n y c h in t e r p r e t a c j i s w e g o losu i s w e g o m i e j s c a na z i e m i w u c i e c z ce od t r a g i c z n e j p r a w d y o ludzkiej kondycji. funkcji staro wnosi A l e z t nowoczesn, p o j c i o w f o r m u m i t u d o b r z e k o r e s p o n d u j p r z y w r c o n e do n o w e g o y c i a i n o w e j ideologicznej ytnych. Oto mit Syzyfa:ukarany przez bogw bohater ogromny kamie na wysok i strom gr. S y z y f z n a j w i k s z y m w y s i k i e m w y p y c h a g a z p r a w i e pod s a m szczyt. A l e tu k a m i e w y l i z g u j e mu wyniesie kamie, unikniona klska. si z rk i s t a c z a s i na kie s a m o dno. S y z y f p o w t a r z a b e z u s t a n n i e swoj p r b . J e l i bdzie wolny. Zwycistwa Ale wanie wtedy, nie bdzie. Prac dy upragnione zwycistwo j e s t ju bliskie, nastpuje nie Syzyfa j e s t bezcelowa. J e g o wysiek, aeby si wasnych mini, s p r a w n o c i fizyczn i u p o r e m d u c h a z m i e n i w a s n y los, jest bezsensowny. Jego trud jest absurdem. Z wyroku b o g w S y z y f m u s i a n i e u s t a n n i e t o c z y pod g r gaz, k t r y z n a l a z s z y si n a s z c z y c i e spada s i w a s n e g o ciaru. B o g o w i e n i e b e z r a c j i doszli d o wniosku, e n i e m a s t r a s z n i e j s z e j k a r y ni p r a c a b e z u y t e c z n a i b e z n a d z i e i . " 1 2 C z o w i e k n i e j e s t k o w a l e m s w e g o losu, n i e p o t r a f i g o z m i e n i . B d c w sytuacji tragicznej i majc wiadomo absurdal n o c i s w e g o pooenia, m o e czu r a d o i s t n i e n i a j e d y n i e dziki b e z n a d z i e j n e j w a l c e ze s w o i m losem. W b u n c i e i po nawianiu beznadziejnych prb zmiany swej kondycji czo w i e k z n i e w o l o n y p r z e z los m o e znale n a m i a s t k wolnoci. T a k stare podanie przeksztaca si w ide wiecznej t r a gedii ludzkiej" uniwersalnej doli caego rodu l u d z k i e go. T a k w s p c z e s n y i r r a c j o n a l i z m u k a z u j e n a m t y l k o t r z y rozwizania metafizyczne: ucieczk w mistyk, kontemplatwory artystyczno-religijnej fantazji

cj

absurdu

i

tragiczny rwnie

heroizm Filozofia now

walki

bezcelowej, dla

bez

owocnej lizmu

i beznadziejnej.

laickiego

egzystencjalegendy

stworzya

interpretacj

o T a n t a l u herosie, k t r y zwtpi w b o s k o m i e s z k a cw Olimpu. J a k g o s i podanie, o k r u t n a k a r a b o g w k a e m u s t a w w o d z i e pod d r z e w e m p e n y m owocw. G o d n y n i e moe si posili, gdy o w o c e u m y k a j przed n i m , s k o r o t y l k o p o nie signie. Spragniony nie potrafi schwyta ustami wody, k t r a z n i k a z chwil, g d y s i ku n i e j p o c h y l i . P o d c h w i e j c si s k a g r o c s t a l e z w a l e n i e m na s t o j c e go u j e j podna p r z y j m u j e swj los a k n c y , spragnio ny i p e e n l k u . A oto w s p c z e s n a w y k a d n i a m i t u . G d p r a w d z i w e g o ycia, p r a g n i e n i e s p e n i e n i a i k a r a , k t r a spo t y k a t y c h wszystkich, k t r z y z b u n t o w a l i si p r z e c i w loso w i T a n t a l a . Widzi o n n i e u s t a n n i e w s p a n i a e p o k a r m y , czu je z a p a c h p o t r a w i o w o c w [...] w y c i g a po n i e r c e zni k a j . A l e p o chwili t o r t u r a z a c z y n a si o d n o w a , b o w i e m c z y m dla n i e n a s y c o n e g o c i a a s p o k a r m y i n a p o j e , t y m dla wiadomoci caa niewidzialna, a przecie obecna Obraane, s f e r a m y l i o d o s k o n a y m , znoniej szym yciu. znikajcymi pokarmami, ywi si nadziej,

wystawiane na prby poczucie etyczne, j a k ciao Tantala odnawiajc s i w sposb o k r u t n y i n i e r o z u m n y . J e s z c z e j e d e n dzie, j e s z c z e j e d n a noc, o c z e k i w a n i e witu, k i e d y w r e s z c i e spe ni to, czego n i e s p e n i o d o t y c h c z a s o w e y c i e [...] Absurdalno takiego oczekiwania nie jest wiksza od bezsensu mijania bez godu i pragnie, jeli byt taki jest r z e c z y w i c i e moliwy. M i t o T a n t a l u z d a j e si p o t w i e r d z a przypuszczenie o p o w s z e c h n o c i poczucia b r a k u , ustawicz nie wypenianego przez fatamorgan. Los Tantala jest u d z i a e m n a s w s z y s t k i c h , n i e z a l e n i e o d tego, c z y z d a j e m y s o b i e s p r a w z tego, c z y t e p o z w o l i l i m y z a p a n o w a n a d s o b zudzeniu z a s t p u j c e m u p r a w d z i w e ycie..."18

I d e a y , do k t r y c h dymy, okazuj si p u s t e z c h w i l i c h r e a l i z a c j i . W y c i u j e d n o s t k o w y m i w yciu s p o e c z n y m

w i d z i m y r o z d w i k m i d z y z a m i a r e m a rzeczywistoci p r o j e k t e m a r e a l i z a c j . Nasze c e l e oddalaj si z chwil, g d y w y d a j e s i n a m , e z a c z l i m y s i d o n i c h przyblia. J e s t e m y j a k samotny piechur Najistotniejsza problematyka idcy Bytu i ku odlegej grze. nicoci Sartre'a

t e z a o s t a e j p r z e p a c i m i d z y i n t e n c j a r e z u l t a t e m , idea e m a s t a n e m f a k t y c z n y m ; o k r e l e n i e b y t u j a k o tego, c o i s t n i e j e i budzi n i e z a d o w o l e n i e , nicoci jako ideau, do k t r e g o d y m y i k t r y s t a l e p r z e s u w a si i wci j e s t n i e o s i g a l n y w s z y s t k o to znalazo tu s w o j i l u s t r a c j . S p e nienie pragnie nie jest ich zaspokojeniem. Idziemy od m a r z e n i a do m a r z e n i a w c i g y m n i e p o k o j u , c i g y m poszu k i w a n i u , z cig t s k n o t do l e p s z e g o y c i a . S p e n i e n i e d a w n y c h de o d k r y w a p u s t k w i a d c z c o faszu u k r y t y m pod z e w n t r z n p o w o k zdarze. S t a l e p r z e k o n u j e m y si o omyce, j a k i e j u l e g a j ludzie u t o s a m i a j c y szcz cie ze spenieniem niedawnych nawet pragnie.

III Heidegger umar." przyj za swoje haso Nietzchego: teorii Bg

Na miejsce Kierkegaardowskiej

czowieka

j a k o istoty, k t r a y j e w c i g e j n i e p e w n o c i o z b a w i e n i e i w rozpaczy, a p r z y t y m cierpi z powodu o d c z e n i a od B o g a , rozwin H e i d e g g e r swoj w a s n k o n c e p c j egzys t e n c j i zagroonej przez b e z w a d n y b y t w sobie. K i e r u n e k t e n w y c h o d z i w s w y m d a n i u a u t e n t y z m u od n e g a c j i i s t n i e j c y c h f o r m ycia s p o e c z n e g o . U k a z u j e o n depersonalizacj czowieka w spoeczestwie mieszcza W jaki automa s k i m , j e g o odosobnienie, samotno, sposb o d z w i e r c i e d l a i s t o t n e c e c h y tyzacji, do jakich prowadzi tum mieszczaska. Ukazuje zagubienie. amorfizmu i

spoeczestwo pozbawiony

cywilizacja

rzeczywistych radio, ar-

z w i z k w i p o c z u c i a wsplnoty, p o d d a n y dziaaniu sztucz n e g o u j e d n o l i c e n i a idei i p o g l d w poprzez pras, telewizj, reklam. w s t a n rodzi p r z y m u s ideologiczny, o b y c z a j o w y i

t y s t y c z n y i p o w o d u j e z a t r a t osobowoci, sloganowo s t a n d a r t o w y c h idei, pogldw, p a s k o i d e a w , ciowej, mu brak wartoci humanistycznych, wspczesnego, jego k a r i e r y y sensu gbszego

ycia. J e d n o c z e n i e budzi s i u c z u c i e m a o c i w o b e c o g r o miasta machiny przemysowej i b i u r o k r a t y c z n e j , bezosobowoci i a n o n i m o w o c i c z o w i e k a w o b e c t y c h potg, poczucie b r a k u i n i c j a t y w y , n i e m o noci rzeczywistego oddziaywania indywidualnego na bieg wypadkw. T a k i s t a n r z e c z y w a n i e o d m a l o w u j e Heidegger, w p r o wadzajc termin pod c i a r e m man lebt yje s i " . Czowiek, u g i t y i w obrbie tego rodowiska rodowiska

zmuszony do p o w t a r z a n i a t y c h s a m y c h s w i gestw, za t r a c a swoj o d r b n o i ginie w m a s i e . P r z y z w y c z a i si do owego stanu, u w a a go za n o r m a l n y . L u d z i e , k t r z y go otaczaj, w y d a j mu si z n a j o m i i b l i s c y , a codzienno naturalna. Heidegger przeciwstawia si t a k odmalowanemu w i a t u u k a z u j e y c i e spoeczne j a k o s z t u c z n y i pozba w i o n y sensu t w r c h a o t y c z n y c h w y s i k w p o k o l e . w i a t m a t e r i i n i e m a sensu. D o p i e r o ludzkie d z i a a n i e porzdku je go, konstruuje, nadaje sensowno i warto. Ale w trakcie tej kreatorskiej pracy czowiek popada w niewol w a s n y c h t w o r w . R z e c z y przez n i e g o stworzone z a c z y n a j p a n o w a n a d n i m . Z a t r o s k a n y o t y s i c r n y c h spraw, c z o w i e k t r a c i p o c z u c i e sensu i s t n i e n i a , n i e p a n u j e j u n a d y c i e m . Z a m i a s t k i e r o w a y c i e m w a s n y m , przystosowu je si do rzeczy i ludzi, do potrzeb, w y m o g w , p o w i n n o c i i zalenoci. Z a m i a s t w i c k o n s t r u o w a w i a t w o p a r c i u o w a s n e p o c z u c i e w a r t o c i i adu, z a m i a s t dziaa w spo sb w o l n y , c z o w i e k zmuszony j e s t d o r n y c h czynnoci. J a k i e zewntrzne wymogi pchaj go do speniania fun kcji, ktrych nie wybra, nie chcia, nie wymyli. S t a j e si o n j a k b y j e s z c z e j e d n rzecz, b e z m y l n y m n a r z d z i e m wrd innych rzeczy i narzdzi bezmylnie nagromadzo nych i automatycznie funkcjonujcych. T a k cao bytu i sens i s t n i e n i a , r o z b i t e przez codzienn k r z t a n i n , zosta j zagubione a n i e a u t e n t y c z n a , b i e r n a w e g e t a c j a zast p u j e e g z y s t e n c j a u t e n t y c z n . T r z e b a w i c twierdzi H e i -

d e g g e r o d e r w a si od z a j m o w a n i a si w i a t e m rzeczy, p r z e s t a si troszczy o nasze m i e j s c e w w i e c i e s p o e c z n y m i o losy t e g o w i a t a . W w c z a s p r a w d a o n a s z y m b y c i e moe nas nawiedzi na powrt. Cao bytu objawia si n a m n i e k i e d y w t o t a l n y m znudzeniu w i a t e m . N i e w t e d y , k i e d y nudzi n a s co k o n k r e t n e g o l u b k o n k r e t n y kto, lub n a s z a w a s n a b e z c z y n n o . W y b u c h a wtedy, gdy komu j e s t n u d n o " w ogle. W w c z a s to, j a k m w i H e i d e g g e r : G b o k a n u d a s n u j e si j a k m i l c z c a c h m u r a w p r z e p a c i b y t u ludzkiego, przyblia c z o w i e k a d o w s z y s t k i c h r z e c z y i ludzi w z n a m i e n n e j o b o j t n o c i . "14

A l e dopiero w p r z e

y c i u t r w o g i w b y c i e l u d z k i m d o k o n u j e si stan, w k t r y m c z o w i e k z o s t a j e d o p r o w a d z o n y przed oblicze s a m e j n i c o ci. T r w o g a ta nie ma nic wsplnego ze s t r a c h e m konkret n y m s t r a c h e m o co i p r z e d c z y m . T e n o s t a t n i to s t r a c h c z o w i e k a u w i z i o n e g o w r d r z e c z y i ludzi, k t r y z a t r a ca si w r d k o n k r e t w i d r o b n y c h trosk. natomiast wszystko staje ku si obojtne. Wobec trwogi rzeczy trwodze, Wszystkie w

i my s a m i z a p a d a m y s i w o b o j t n o . A l e dziki t e m u wanie wracamy nam samym. Osaczeni t r a c i m y i l u z o r y c z n e o p a r c i a . C a o bytu, szeni w trwodze, p o z b a w i e n i tego, ktry ogarn

limy, o k a z u j e si adna. T r w o g a o b j a w i a n i c o . Z a w i e co dotd b y o pozor n y m t y l k o o p a r c i e m , o d k r y w a m y b y t ludzki (Da-sein) j a k o n i c o . T e r a z , k i e d y w y m k n l i m y si r z e c z o m k o n k r e t n y m , m y l o m u w i a d a m i a m y sobie n a g l e o b c o nasze g o p r a w d z i w e g o b y t u w o b e c codziennoci, f a k t w d z i a a p r a k t y c z n y c h i idei. P o w i n n i m y p o z o s t a w a w t r w o d z e a b y istnie. Moemy istnie, autentycznie uwiadamiajc s o b i e n a s z b y t j a k o nico. B o w i e m a u t e n t y c z n y b y t ludzki pochodzi z objawienia nicoci. Wanie owo ujawnienie pierwotnej nicoci bytu jest tu rewelacj, ktra pozwala u s t o s u n k o w a si do w s z y s t k i c h k o n k r e t w , do w i a t a i do s i e b i e s a m e g o . T r w o g a dopiero u w i a d a m i a c z o w i e k o w i to, co p o w s z e c h n i e y c i e s t a r a si z a m a s k o w a to, e j e g o obecno w wiecie jest bytem dla mierci (Sein zum

Tode).

Zrodzona

w

sytuacjach

granicznych

w

owych

s t a n a c h na p o g r a n i c z u y c i a i m i e r c i , w czasie k a t a k l i z mw, w t r a g i c z n y c h p o w i k a n i a c h losu i cikich c h o r o bach kae czonej trwoga (Angst) u w i a d o m i sobie nasz ob co w o b e c w i a t a i t r a g i c z n s a m o t n o w a s n e j przez w s z y s t k i c h e g z y s t e n c j i . opusz

Wyzwalajc czowie

ka t y m s a m y m spod w a d z y zudze i z m u s z a j c do z a j c i a w o b e c w a s n e g o i s t n i e n i a s t a n o w i s k a miaego, a u t e n tycznego, n a p e n i a g o z a r a z e m rozpacz. l a d a p o d m u c h ywiou. O k a z u j e si o n s a m s o b i e k r u c h y m i s t n i e n i e m , k t r e m u moe pooy k r e s Teraz czowiek w r a c a do wiata p e e n t r a g i c z n e j w i e d z y o s w y m losie i e g z y s t e n c j i . U w i a d o m i j u sobie, e j e s t nicoci, i o c e n i a y c i e z p u n k t u widzenia nicoci. akty wolnego Wie, i e wszystkie jego dokonania denia, nawet wyboru zostan przekrelone

przez b e z w a d w i a t a m a t e r i i . W i e , e j e s t s a m o t n y i s k a z a n y n a m i e r . W i e , e n i e moe o c z e k i w a a d n e j po m o c y z zewntrz. nie formy ycia e j e g o m y l i i codziennego czyny wyraaj tylko mu si jako j e g o s a m e g o i n i c ponadto. W r a c a w i c do ycia, a l e o b e c przedstawiaj zesp zudze, k a m s t w i iluzji, p o m a g a j c y c h k r y j e g o i s t o t n y c h a r a k t e r . I t e r a z dochodzimy, m o i m zdaniem, do rzeczy n a j w a n i e j s z y c h . wistych przejaww i opisu i c h odbicia koby rysw ludzkiej Ot od k r y t y k i p e w n y c h r z e c z y cywilizacji mieszczaskiej rozkadu

w odczuciach p s y c h i c z n y c h j e d n o s t k i egzystencji. i A wic wtedy wtedy, kiedy on,

przechodzi s i w t e j t e o r i i do s f o r m u o w a n i a i s t o t n y c h j a c z o w i e k pozna, e y c i e codzienne, k t r e go otacza, j e s t zlepkiem zudze, kamstw iluzji, odkrywa w e d u g Heideggera, rzeczywiste r y s y l u d z k i e j a u t e n t y c z n e j e g z y s t e n c j i , k t r e p o l e g a j n a w i e c z n y m zagroeniu, n i e pokoju, b r a k u s e n s u w d z i a a n i u w a s n y m i innych, a wo b e c tego n a b r a k u t a k e n o r m z e w n t r z n y c h i w e w n t r z n y c h . J e e l i n i e ma w ogle adnego sensu w poczyna niach, trudno m w i o j a k i c h r a c j o n a l n y c h n o r m a c h , k t re by wyznaczay jakiekolwiek poczynania. Wtedy wanie c z o w i e k czuje, e zosta rzucony w w i a t w wiat o b c y mu i wrogi, e j e d y n e , co mu pozostaje, to w o l n o m i e r -

ci, m i e r c i , k t r a d a j e m u z a d o u c z y n i e n i e z a bl ycia, a J e d n o c z e n i e u s u w a s t a y lk, z a g r o e n i e i n i e p o k j . Oto synna wolno w owej mierci" Freiheit zum Tode. istnienia jest Sartre koncepcji autentycznego

n a pozr b l i s k i H e i d e g g e r o w s k i e m u n i h i l i z m o w i . P r z e c i e w a n i e pod w p y w e m H e i d e g g e r a z a j m o w a s i o n p r o b l e m a t y k ontologiczn, w y c h o d z c w s w y m p o d s t a w o w y m dziele B y t i nico od twierdzenia Husserla, e kada w i a d o m o j e s t w i a d o m o c i j a k i e j r z e c z y i e p o w s t a j e j e d y n i e p r z e d s t a w i a j c s o b i e j a k rzecz o b c sobie, rodzi si skierowana na byt, ktry nie jest ni". On take wal c z y o a u t e n t y c z n o c z o w i e k a . A l e od pocztku swej t w r czoci szuka przede wszystkim odpowiedzi na kompleks pyta dotyczcych moliwoci ycia zaangaowanego. K o n c e n t r u j e si na z a g a d n i e n i u w o l n o c i i z a a n g a o w a n i a o r a z podejmuje prb przy pomocy psychoanalizy, ktr sam d l a e g z y s t e n c j l i z m u z a a d a p t o w a p r z e t u m a c z e n i a spo ecznych nych uwarunkowa i jest czowieka W na jzyk si Sartre indywidual Sartre'a mo ju afirmacji nowy wyszed sytuacji wyborw. powojennej pojawi oraz pracach w pracy

Egzystencjalizm humanizmu. zakrela i

humanizmem

t y w odpowiedzialnoci z a

innych

postulat

W pniejszych i

poza g r a n i c e , j a k i e w a l c e o a u t e n t y z m i s t n i e n i a ludzkiego egzystencjalizm, jakie pewnych do okresach zblia si, to z n w oddala od t e g o r o z u m i e n i a ycia, d z i a a n i a zangaowania, wnis filozofii marksizm. N a t o m i a s t c e n t r a l n y m i p o j c i a m i z a p r o p o n o w a n e j przez Camusa koncepcji ycia autentycznego s pojcia absurdu i obcoci. C a m u s wyszed od p y t a n i a , czy y c i e musi m i e sens, by m o n a je b y o przey, i doszed do wniosku, e p r z e y j e si j e t y m l e p i e j , absurdalno. Jedyn im janiej zrozumie s i j e g o wiadomoci bowiem konsekwencj

a b s u r d u moe b y b u n t . Z a j c i e p o z y c j i a b s u r d u d a j e c z o w i e k o w i p r a w d z i w wolno, n i e s k r p o w a n i l u z j nadziei, prawdziw p a s j y c i a n i e ograniczon l k i e m przed przy szoci. L u d z i e s s o b i e n a w z a j e m o b c y . P r z e j m u j c po gld Schopenhauera, Camus twierdzi, e nawiza kon t a k t z innymi moemy tylko czc si z nimi w cierpie-

n i u . P o z w a l a t o o d e r w a si o d w a s n e j domoci absurdu. Tak tedy owa wsplno problematyki

tragicznej ycia

wia auten

t y c z n e g o " o k a z u j e si, przy bardzo p o b i e n e j n a w e t a n a l i zie, w i e l o c i p r o p o z y c j i w i a t o p o g l d o w y c h . P r o b l e m eg zystencji autentycznej nym (Kierkegaard), to ukazuje si to w wietle mistycz (Heidegger), f e n o wreszcie uj tra nihilistycznym

menologiczno-psychoanalitycznym (Sartre), m o w a n y j e s t z p u n k t u widzenia gicznego heroizmu wieloci funkcji. w czowieku R a z bdzie w to

koncepcji laickiego budzenie i

( C a m u s ) . ( W i e l o pogldw odpowiada pogbianie dziaania sens j e g o istnienia,

zwtpienia

i ycia, r o z k a d j e g o s p o e c z n e j w i a d o m o c i , p r b a s t w o r z e n i a ideologii b e z s e n s u ycia, z a t o p i e n i a si w i r r a c j o 15

nalnym ateizmie albo w rwnie irracjonalnym fideizmie". cepcje Heideggera-ateisty W innych i Bierdiajewa-mistyka staje

I t a k w a n i e f u n k c j r e a l n w y d a j si s p e n i a k o n chrze cijaskiego. trujcego ty sposb wypadkach si egzystencja w swois

lizm k o n t y n u a c j n u r t u s o k r a t y c z n e g o w filozofii, k o n c e n caoksztat wok czsto problematyki filozoficznej kwestii antropologicznych. zwaszcza motywy zwizane

W y s u w a j c n a p l a n pierwszy m o t y w y w r a m a c h i n n y c h kierunkw pomijane, z p r o b l e m a t y k c o d z i e n n e g o a n g a o w a n i a si ludzi w p r z e ksztacanie wasnej no ujmowania tej rzy, egzystencji, oraz akcentujc koniecz p r o b l e m a t y k i w k a t e g o r i a c h odpowie sposb zapadniajcy Mam wpyn tu na na

dzialnoci c z o w i e k a za wiat, w k t r y m y j e i k t r y t w o egzystencjalizm w c a filozofi i k u l t u r wspczesn myli

zwaszcza twrczo Alberta Camusa i wczesn twrczo filozoficzn i l i t e r a c k S a r t r e ' a . ( T w r c z o S a r t r e ' a z l a t pidziesitych i szedziesitych t r u d n o zalicza do two rw wych, egzystencjalistycznych spoecznych, mona tu mwi raczej o przemieszaniu i walce rnoimiennych wiatopogldowych.) motyww ideo

A l e t a k e t e n n u r t n i e j e s t j e d n o z n a c z n y w swej w y m o -

wie spoecznej, w swej nie.

funkcji realnej.

Wprost

przeciw

F u n k c j a t e j filozofii j e s t w y r a n i e d w u z n a c z n a . T a for ma negacji i bytu, ktra znienawidzone skutki niezmienne, moralne utwier m i e s z c z a s k i e j c y w i l i z a c j i u k a z u j e j a k o k o n f l i k t y i odczu cia ponadhistoryczne, rycznego utwierdza dramatu si oglnoludzkie, dza n i e j a k o s t a n f a k t y c z n y . G d y si czyni b o w i e m z h i s t o problem ahistoryczny, spoeczn, ktra metafizyczny, dramat ten koncepcji rzeczywisto wasnym ktrego przemiana doli

rodzi. W b r e w

przekonaniom nienawidz. prawdy o

twrcy

e g z y s t e n c j a l i s t y c z n e j p r z e k s z t a c a j si w p o r e d n i c h apo logetw ustroju, zystencjalizmu skiej i dramat tragedii T a k i w szczeglnoci c h a r a k t e r m a o w a swoista dla egsaboci w dramat mieszcza drobnomieszczaskiej tragicznej indywiduum. jednak strony, tre filozofii i l i t e r a t u r y eg inteligencji metafizyczny niezgbionej

ludzkiej

Z drugiej stwo, kim

z y s t e n c j a l i s t y c z n e j , u k a z u j c a m o r a l n e i ideowe o u t s i d e r pustk i osamotnienie, etycznym i pen atomizacj jednostki ustroju, ktry nie w e w s p c z e s n y m s p o e c z e s t w i e m i e s z c z a s k i m , j e s t ci oskareniem spoecznym zohydzi w s z y s t k i e u w i c o n e przez s i e b i e w a r t o c i i

m o e znale n o w y c h . P o r e d n i o u k a z u j e k o n i e c z n o p r z e j c i a d o t a k i c h stosunkw, k t r e u s u n y b y d r c z c ludzi wiadomo a jednostka. T e d w i e f u n k c j e s p o e c z n e s w y r a n i e s p r z e c z n e . Od zwierciedlaj one nej sytuacji konfliktowo i twrcw treci, d w u z n a c z n o spoecz koncepcji. Mwi samych owych tragicznej przepaci midzy spoeczestwem

o wieloznacznoci j e j -opozycyjne znaczenie

k t r a r n i e odczytywa W t w r c z o c i filozofw

na moe m i e z a r w n o k o n s e r w a t y w n e , j a k i k r y t y c z n o spoeczne. t e g o l a i c k o - e g z y s t e n c j a l i s t y c z n e g o n u r t u , w w c z a s gdy si g a m y do b a r d z i e j szczegowej a n a l i z y ich dzie, odnajdu j e m y f l u k t u a c j n a s t r o j w i t r e c i , k t r a r a z wiedzie dc s t e n i a m o t y w w t r a g i z m u istnienia, m e t a f i z y c z n e g o prze k l e s t w a ludzkiego b y t u , a b y gdzie i n d z i e j g r o m a d z i ele-

menty moralnej jowoci zycji

k r y t y k i znienawidzonego e t o s u i si

obycza kry

rozkadajcej

cywilizacji mieszczaskiej,

t y k i na p o g r a n i c z u r a d y k a l n e g o protestu s p o e c z n e g o z po postpu. i literatury laickiego egzysT a k a j e s t istota o w e j w e w n t r z n e j n i e s p j n o c i , konflikt o w o c i i n i e p o k o j u filozofii tencjalizmu.

IV C z y b y o b y to t y l k o t c h r z l i w e i e g o i s t y c z n e odmwie n i e zgody na w a s n m i e r ? [...] Z b u n t o w a n y n i e domaga si ycia, a l e r a c j i ycia. Odrzuca logiczno m i e r c i . J e l i n i c n i e trwa, n i c n i e m a a d n y c h usprawiedliwie, m i e r p o z b a w i o n a j e s t sensu. Walczy ze mierci znaczy wic d o m a g a si sensu ycia, w a l c z y o r e g u i j e d n o . " 1 6 C a a t w r c z o C a m u s a to p o s z u k i w a n i e t e g o sensu, t e j r a c j i b e z k t r e j y c i e z a m i e n i a si w n i e s k o o r d y n o w a ny s t r u m i e p r z e m i j a j c y c h w r a e i p r a g n i e . Obcy pierwszy w y b i t n y u t w r l i t e r a c k i C a m u s a da kliniczny motnego opis wrd takiej ludzi, nonsensownej czowieka w egzystencji. stanie Pokaza c z o w i e k a o pustym w n t r z u duchowym, opuszczonego i sa emocjonalnej dezorganizuje i m o r a l n e j atrofii. Pozbawienie zewntrznych racji wewntrzn struktur ludzkiej dziaania osobowoci. I c h b r a k stwai ukazuje

r z a j u n a w e t n i e rozdarcie, a l e p e n e r o z b i c i e w i a t a myli, w o l i i uczu z a t a p i a w s z y s t k o w n o n s e n s i e n i k c z e m n m i e r j a k o n i e u b a g a n y k o n i e c y c i o w e j drogi. C a m u s n i e szuka s p o e c z n y c h czy h i s t o r y c z n y c h p r z y c z y n p o j a w i e n i a s i t a k i c h odczu, t a k i e g o s t a n u d u c h a . P o w i c i s i j e g o psychologicznej ta O b c e g o . J u to s a m o j e s t p r o t e s t e m . J e l i p o w i e p o w i e analizie, aeby s t w o r z y w rezul t a c i e n o w posta l i t e r a c k , n o w y t y p b o h a t e r a : M e r s a u l -

w y r a a t y l k o nostalgi, rozpacz, n i e s p e n i e n i e , t o p r z e c i e b u d u j e f o r m i d a j e z b a w i e n n e rozwizanie. N a z w a roz pacz to ju j przezwyciy." mus nie jest17

Ale to nie wystarcza. Ca

tylko demaskatorem odsaniajcym przera

a j c rzeczywisto e g z y s t e n c j i z a r a o n e j p o c z u c i e m a b s u r du. S t a r a si znale r o z w i z a n i e p o z y t y w n e . S t a r a si. sfor m u o w a odpowied Jeli jestemy na p y t a n i e . dlaczgp_iyj?|T"jak y " . pod pustym niebem, jeli trzeba C z y znajdzie n a t o odpowied? sami u m r z e n a zawsze, j a k e m o e m y i s t n i e n a p r a w d ? C a m u s p r z y g l d a si f o r m o m b u n t u p r z e c i w p u s t c e i n i coci, p r z e c i w n d z y doli l u d z k i e j . Oto n a p r z y k a d b u n t surrealistyczny zrywajcy pozornie wszystkie pta krpu j c e j e d n o s t k b u n t a b s o l u t n y , n i h i l i z m doprowadzony do d o s k o n a o c i . C z y n i e p r z e k s z t a c a si on w szalestwo k a r y , w p o c h w a z a b j s t w a i s a m o b j s t w a we wstrz s a j c y b u n t : W y w s z y s c y j e s t e c i e poeci, l e c z j a j e s t e m p o stronie mierci."18

T o s u r r e a l i z m o m i e l i si powiedzie,

e n a j p r o s t s z y m a k t e m s u r r e a l i s t y c z n y m j e s t wyj n a uli c z r e w o l w e r e m i s t r z e l a do t u m u . K t o pisze C a m u s odrzuca kad d e t e r m i n a c j , p r c z j e d n o s t k i i j e j pragnienia, wszelkie musi i pierwszestwo, powstawa prcz [...] pierwszestwa przeciwko Najwaniejsze niewiadomoci, spoeczestwu jednoczenie

rozumieniu

zarazem

t o z e r w a wizy, z a p e w n i t r i u m f i r r a c j o n a l n o c i . C in n e g o b o w i e m oznacza t a apologia z a b j s t w a n i t o tylko, e w w i e c i e p o z b a w i o n y m z n a c z e i h o n o r u t y l k o prag n i e n i e i s t n i e n i a pod Ludzie, ktrzy nie kad postaci jest uprawnione?"19 spoecznych, w odnaleli wartoci

u c i e c z c e o d p e n e g o n i h i l i z m u w y b r a l i m i o . A l e mio, k t r a s t a j e si o j c z y z n w y g n a c w z ywego w i a t a spo ecznego s a m a rwnie j e s t moralnoci trwogi. I ona zreszt t a k e j e s t t y l k o pozorem. Czy m o e b o w i e m ist n i e i t r w a n a t y m w i e c i e w i e l k a , k w i t n c a rado zgod n y c h i s p r z y j a j c y c h sobie c i a ? L u d z i e w y m y k a j si s o b i e

n a w z a j e m . y c i e j e s t r u c h e m , k t r y c i g a swj k s z t a t n i e z n a j d u j c go nienia nigdy. Czowiek szukajcy dla jednoci tskni do swojego ywej ist reguy, sensu, istoty, eby

z k t r m g b y si zjednoczy na zawsze znale g r a nic, w obrbie ktrej byby krlem.20

Pragniemy,

m i o t r w a a , a w i e m y , e n i e t r w a . "

Nawet cierpienie

n i e j e s t w i e c z n e . N a w e t ono n i e moe s t a si losem w b r a k u t r w a e g o szczcia. A l e nie, n a s z e n a j g o r s z e m c z a r n i e kiedy si skocz. Pewnego ranka, po tylu rozpaczach, n i e o d p a r t e p r a g n i e n i e ycia o z n a j m i n a m , e wszystko si s k o c z y o i e c i e r p i e n i e n i e w i c e j ma s e n s u ni szcz cie."21

O w a n a m i a s t k a lepszego s c a l o n e g o bytu, j a k l u mi

dzie zagubieni s t a r a j si znale w d o b r e j ziemskiej

oci, p r z e k s z t a c a si w t r a g e d i p a t e t y c z n y c h zwizkw, k t r e s k o c z o n e cign si dugo j e s z c z e w o c z e k i w a n i u n a gest czy s y t u a c j , k t r a z a m k n i e w r e s z c i e spra w, n a d a j e j z a k o c z e n i u odpowiedni ton, znajdzie dla n i e j sowo ostateczne. C h t r w a n i a w j e d n o c i , w b y c i e s c a l o n y m wywouje bezsilne szalestwo mioci. Haniebne cier p i e n i e s a m o t n e g o k o c h a n k a polega n i e t y l e n a tym, e n i e j e s t j u k o c h a n y , i l e n a wiadomoci, e k o c h a n a osoba m o e, i musi k o c h a z n o w u . "22

N a j t k l i w s z e zwizki kocz si

y c z e n i e m z a t r a t y n a j b l i s z e j dotd istoty. T r a k t u j c rzecz s k r a j n i e pisze C a m u s kady c z o w i e k w s w o i m o b d n y m p r a g n i e n i u t r w a n i a i p o s i a d a n i a yczy istotom, k t r e kocha, jaowoci albo m i e r c i . " 2 3 T a k oto n i e z n a l a z s z y sensu i r a c j i i s t n i e n i a w w i e c i e w e w n t r z y c h p r a g n i e , z n a j c t r a g e d i , j a k rodzi m i o p r z e m i j a j c a i n i e d o s k o n a a m o r a l i s t a s i g a po r a c j e ze wntrzne, po wartoci, k t r e s c a l i y b y k s z t a t postpuj upragnion harmoni c y c h p o sobie c h w i l , w p r o w a d z a j c odnajdzie? Czy moliwe j e s t pyta Camus stworzy warto

do sfery m y l i i s f e r y dziaania. G d z i e je odnajdzie? C z y

w b r e w historii

wychodzc z samej

tylko

ponadhistorycz24

nej refleksji? B y o b y to rwnoznaczne z akceptacj nie sprawiedliwoci historycznej i n d z y ludzi." Czy mona zatem stworzy moralno bez wprowadzenia do historycz nej egzystencji wartoci obecnej historii? Camus szko, szuka takiej perspektywy widok etycznej w rewolucji spoecznej, ktre ale patrzc na rewolucj socjalistyczn przez zasania rzeczywistych przeobrae ycia

spoeczno-ekonomicznych i rzeczywistych przemian ludzi w s k a l i m a s o w e j prb urzeczywistnienia z i n t e r p r e t u j e j nowego sprawiedliwego

faszywie j a k o porzd

ku, zdobycie n o w e g o i s t n i e n i a przez czyn n i e l i c z c y si z adn r e g u m o r a l n . Co p r a w d a c z y t a m y u C a m u s a , i w p o c z t k a c h r e w o lucji i j e j najgbszych zrywach znajdujemy regu, ktra n i e j e s t f o r m a l n i k t r a m o e j e j suy z a p r z e w o d n i k a . C a m u s s t a j e t a k e p o s t r o n i e r e w o l u c y j n e j p o g a r d y d l a for malnej i mistyfikatorskiej m o r a l n o c i s p o e c z e s t w a burrewolucji z odrzuceniem abstrakcyj zinter uazyjnego. A l e ledzc l o s y

analizy skomplikowanej

sytuacji ekonomicznej, socjalnej,

p o l i t y c z n e j , osdzajc j w k a t e g o r i a c h e t y k i pierwszy plan rzeczywiste tragiczne bdy,

n e j zarzuci j e j p r a g m a t y z m i r e l a t y w i z m , w y s u n i e na aeby pretowa je j a k o istot rewolucyjnego ustroju. Z a w i e s z o n y m i d z y odraz do k a m s t w a , h i p o k r y z j i , n i e sprawiedliwoci mieszczaskiego wiata a niezrozumieniem racji rewolucyjnych nowego spoeczestwa socjalistyczne go, b d z i e s z u k a r a t u n k u w e k l e k t y c z n y m s y s t e m i e zbu dowanym z motyww anarchistycznej utopii Proudhona, Sorela federalizmu paryskich komunardw, syndykalizmu

i w s p c z e s n e g o s o c j a l r e f o r m i z m u . J e d n o c z e n i e b d z i e szu k a p o t w i e r d z e n i a s w e j postawy, swego r o z u m i e n i a c h a r a k t e r u i losw l u d z k i e g o b u n t u p r z e c i w rzeczywistoci w h i s t o r i i m y l i i historii w a l k s p o e c z n y c h . A l e j e g o rozwa ania nie s opisami historyka ani analizami socjologa.

Z h i s t o r i i r z e c z y w i s t e j i z j e j a r t y s t y c z n y c h i filozoficznych mistyfikacji, czerpie z antycznych tematy do mitw i poezji ewangelicznej etapy Camus dramatw obrazujcych

l u d z k i e j w a l k i z e z e m spoecznym, w a l k i z a k o c z o n e j k l s k. O d n a j d u j e m y o b r a z y t r a g i c z n y c h sprzecznoci i n t e n c j i i skutkw czynw, pragnie i warunkw. Tak powstaj p o r t r e t y Syzyfa, P r o m e t e u s z a , S p a r t a k u s a , C h r y s t u s a , S a i n t - J u s t a , B a k u n i n a , N i e t z s c h e g o z w a r t e k o n s p e k t y wiel k i c h d r a m a t w s c e n i c z n y c h , u k a z u j c y c h p o d s t a w o w y dy l e m a t , k t r y pisarz widzi w d z i e j a c h s p o e c z n y c h i d z i e j a c h m y l i : b y p o s u s z n y m n a t u r z e , a b y u j a r z m i histori, czy u j a r z m i a n a t u r , a b y s t a si posuszym h i s t o r i i . a t w o j e s t z a k w a l i f i k o w a C a m u s a w k a t e g o r i a c h ideo l o g i c z n y c h i filozoficznych wziwszy za p o d s t a w szcze g l n y idealizm, s u b i e k t y w n i n t e r p r e t a c j si ch takiej generalizacji, takiej dziejw, zamy oceny, k a n i e oczu n a d z i a a n i e p r a w historii. A l e k i e d y p o j a w i a jednoznacznej t r z e b a p a m i t a o czowieku, k t r y p o t r a f i w y b r a , kiedy p a c i o si za to y c i e m , m i e j s c e w a l c z c y c h o ludzk god no p r z e c i w h a b i e faszyzmu. T r z e b a p a m i t a o c z o w i e ku, k t r y w a l c z y o s w o j m o r a l n o laick, n i e oczekujc za c z y n y suszne a d n e j z a p a t y i n a g r o d y prcz s p o k o j u w a s n e g o sumienia, k t r y dy do p r a w d y i dobra, nie c h y l c czoa przed adn aprioryczn analizy. r e l i g i j n zasad

w i e r n y t y l k o sile s w e g o rozumu i d o c i e k l i w o c i r a c j o n a l n e j

V D a j c a u t o k o m e n t a r z do Upadku, C a m u s powiedzia: M o t y w e m c e n t r a l n y m j e s t m o t y w m o d e j dziewczy ny, k t r a rzuca si do S e k w a n y . No i b r a k r e a k c j i u w i a d k a ? Tak, sabo czowieka. T o m o t y w C o n r a d o w s k i : c z o w i e k mny, k t r y n a g l e s t a j e si t c h r z e m .

Wanie. T a k i Lord J i m w miniaturze. A j e d n a k j e s t rozwizanie? M y l , e kady, kto p a t r z y uwanie, znajdzie j e , a l e n i e u m i e m powiedzie gdzie [...] A l e m n i e j w i c e j w y g l d a to t a k , e t r z e b a c h o na c h w i l z a p o m n i e o sobie d l a k o go i n n e g o . "25

S d z , e i n s p i r a c j a C o n r a d o w s k a n i e o g r a n i c z a si do stworzenia owego Lorda J i m a w miniaturze". Wsplnot motyww W ktrej Conrada i Camusa stale one odkrywamy wielokrotnie. obecno idei, laickiego Conrada, twrczoci Camusa nas odnajdujemy klasyka do

pierwowzory Kieruj

sigaj

tragicznego moralistyki

heroizmu. Smugi Gilesa

a zwaszcza do t y c h r e f l e k s j i o yciu, k t r e gosi b o h a t e r cienia i dr M o n y g h a m utwierdzio bohatera z Nostromo. Smugi cienia S u c h a n i e gosu w przekonaniu,

e y c i e j e s t b e z m y l n y m z a b i j a n i e m czasu i e po to t y l ko p o r z u c i e m dogodn p r a c w g r o n i e y c z l i w y c h p r z y j a ci, by u c i e k a j c od p u s t k i y c i o w e j , odnale j w p o s t a c i o wiele dotkliwszej na p i e r w s z y m z a k r c i e drogi. od zachodu na [...] To od s a m o m u s i a o b y wszdzie, wschd,

p n o c y n a p o u d n i e , n a k a d y m szczeblu d r a b i n y spoecz n e j . [...] w i a t na pewno nie z a w i e r a w sobie n i c o r y g i n a l nego, kich nic zdumiewajcego, dajcych26

n i c pouczajcego. mono

Nie

ma

w

n i m wiedzy do n a b y c i a ni radoci do przeycia, ni w i e l wydarze czowiekowi jest stwierdze paskie nia wasnej wartoci. Wszystko nieobecne,

i praecenione..."

Oto L o r d J i m czowiek n i e r o z u m i e j c y s i e b i e d o ko ca i j e d n o c z e n i e t r a w i o n y l k i e m przed samowiedz, b o hater samotny, nie zrozumiany, tragiczny, uporczywy w deniu do p o t w i e r d z e n i a w a s n e j godnoci. M w i S t e i n : C z o w i e k , k t r y si rodzi, w p a d a w m a r z e nie, j a k si w p a d a do m o r z a . J e e l i u s i u j e si w y d o s t a a robi to i niedowiadczeni Jedyny wysikami sposb rk i topi ng si, nicht si e wahr? Nie! mwi panu! ywioowi to podda niszczcemu gbokie,

sprawi,

gbokie morze utrzyma czowieka. Wic jeli pan mnie z a p y t a : j a k y? [...] P o w i e m p a n u ! N a t o j e s t t a k e t y l k o j e d n a r a d a . [...] Z a n u r z y si w n i s z c z c y m ywiole... [...] To j e d y n a w a c i w i e droga. I za m a r z e n i e m i z n o w u i za m a r z e n i e m i t a k ewig usque ad finem..." w A l e J i m symbolizuje teraz ocalenie rzeczy ostatecznych, p o z o s t a y c h z p r o g r a m u spoecznego y c i a t a k i c h , j a k w y b r , s u m i e n i e , m i o , m s t w o , obowizek. J e s t o n t a k e d r a m a t e m w y n i k a j c y m ze w i a d o m e j i d o b r o w o l n e j w i e r n o c i w o b e c raz p r z y j t e g o wiatopogldu. W r e s z c i e J i m u o s a b i a p o t r z e b p e n e j zgodnoci swych c z y n w z w y o b r a e n i a m i o sobie. Zgoda s u m i e n i a ze wia t e m j e s t tu r w n o z n a c z n a z odpowiednioci c z y n w i in tencji. Dramat J i m a jako dramat subiektywnej winy w o b e c wiatopogldu j e s t j e d n o c z e n i e d r a m a t e m n i e zgodnoci w y o b r a e o s o b i e z w y m o w czynw. A l e o b o k kwestii wietle nej nia winy i odpowiedzialnoci i za skutki faszywego w imi c z y n u w przeszoci do g o s u dochodzi tu o c e n a J i m a w pryncypialnoci etycznej wyrzeczenia sprawa i d e a u . Z a m i a s t wizji u c i e c z k i od podszeptw z e j i grzesz natury ideau n a p l a n p i e r w s z y wychodzi postpowania wbrew utrzyma kobiety, oporom zewntrznym

i p o k u s o m ycia. L o r d J i m odchodzi od ywej powania"28

a b y z a w r z e bezlitosne l u b y z m g l i s t y m i d e a e m post , s t a j c si p i e r w o w z o r e m idei, k o n c e p c j i i kon fliktw laickiego tragicznego heroizmu. D o c h o d z i m y tu do p r o b l e m w s z e r s z y c h do roli t w r czoci C o n r a d a i e t y k i c o n r a d y z m u w u k s z t a t o w a n i u tzw. p o s t a w y t r a g i c z n e j w l i t e r a t u r z e . P o s t a w t m o e m y okre l i z a W y k 2 9 j a k o p o s z u k i w a n i e m e t a f i z y c z n e g o lub czsto psychologicznego podoa dramatw i tragedii ludzkich przy pominiciu spoecznej i politycznej tycznej, realnego niespodziewanej gry tych g r y si; t w a r d e zastpienie mo-

w e j r z e n i e w m o t y w y p s y c h o l o g i c z n e dla u k a z a n i a d r a m a motyww: procesu historycznego procesem stanowisk

r a l n y c h b d c y c h poza h i s t o r i ; p o s z u k i w a n i e t r a g i c z n e g o s p o r u dziejw przede w s z y s t k i m w g r z e p o s t a w m o r a l n y c h , w nagych jednorazowych rewelacjach za lub dobra w c z o w i e k u , w n a g y c h o l n i e n i a c h w e w n t r z n y c h , po k t r y c h zapadaj w duszy p o n o w n e c i e m n o c i . Ot dla reprezentantw tak rozumianej postawy tra g i c z n e j C o n r a d s t a n o w i n i e w t p l i w i e b e z p o r e d n i e rdo fascynacji artystycznej i ideowej. Nie b y o to tylko odna lezienie wsplnoty motyww, nie byo to pokrewiestwo podobiestwa literackie. tematw i ci ujawnia g w f a b u l a r n y c h , p r a w i zasad m o t y w a c y j n y c h a w i c Conrad przed p i s a r z a m i i c h w a s n e g b o k i e k o n f l i k t y w e w n t r z n e , ksztatowa ton oglnego niepokoju i zwtpienia w formy k l a r o w n y c h pyta, p r z y k u w a d o o k r e l o n e j ideowo-etycznej i podsuwa rozwizania. problematyki czym to Przy

p o k r e w i e s t w o i d e o w e w y n i k a o z faktu, i t r a g i c z n i po znali w Conradzie pisarza o podobnej ewolucji mylowej i t w r c z e j , i p o d o b n e j , a l e d o j r z a e j i m n i e j m g l i s t e j po s t a w i e w o b e c ycia, s p o e c z e s t w a i s i e b i e samego, w o b e c podstawowych wartoci moralnych. S p r a w t zobaczymy janiej, kiedy przypomnimy sobie e t a p y i pody t e j e w o l u c j i . U c i e c z k C o n r a d a od wiata, w ktrym krlowa wschodni despotzym, do wiata za chodniego, w i a t a r z e k o m e j wolnoci i postpu spoeczne go u k o r o n o w a o dowiadczenie, z j a k i e g o zrodziy si J dro ciemnoci, i Placwka postpu w i Nostromo. rozwoju Dowiadcze ka n i e t o udowodnio b r u t a l n s i i n t e r e s w m a t e r i a l n y c h , brak prawa sprawiedliwoci zasadach rewolucji cywilizacji p i t a l i s t y c z n e j . K a z a o szuka prawoci, cigoci, w a r t o c i w abstrakcyjnych Jego ocena si moralnych. jako wybuchu bezsensownej t y r a n i , j e g o wi d o k t r y n e r w , po charakteru

rozpaczy wywoanej wodujcych si

przez b e z s e n s o w n w moliwo

dzenie rewolucjonistw j a k o utopijnych wiar

zmiany

i n a t u r y c z o w i e k a w drodze m a t e r i a l n e j r e w o l u c j i i prze b u d o w y s t o s u n k w s p o e c z n y c h , j e g o w i d z e n i e ludu w po s t a c i s z a r e j , b e z i m i e n n e j masy, o t u m a n i o n e j , zapitej i n i e z d o l n e j do c z y n u w s z y s t k o to b l i s k i e b y o t r a g i c z n y m " .

Niewiara wiata

w

rewolucyjn Conrada

zmian si do

wiata, iluzji

pogarda

do po

istniejcego,

zaamanie

liberalnego

s t p u doprowadzio

heroicznego

opowiedze soli

n i a si po s t r o n i e odchodzcych w n i e p a m i podstawo wych wartoci humanistycznych: odpowiedzialnoci, d a r n o c i , w i e r n o c i , h o n o r u , odwagi, dyscypliny, o f i a r n o ci. H e r o i z m w p e n e j c i e m n o c i , w w i a d o m o c i o k r u t n e j j a o w o c i i s t n i e i m i e r c i , t r a w i o n y c h w d a r e m n y m usi owaniu ro) wsparty rozwizania kaza o zasad zagadki" laicki (dr Monygham z Nostrowier budowa tragiczny wiatopogld,

bezuytecznej

odpowiedzialnoci,

noci samemu sobie i wiernoci wobec praw zamknite go k o l e k t y w u ludzi morza. T e n k o l e k t y w , z dala od spo ecznej dungli ldowej, strzec skazany na nieustann cnt. Poza walk lini z ywioem, tu o mia najwyszych o

m o r s k i e g o w i d n o k r g u w i a t dla m n i e n i e istnia... M w i yciu n a j w e w n t r z n i e j s z y m , burzliwych gbiach n a s z e j istoty, gdzie s p o t y k a n a s to, co n a j l e p s z e i to, co najgorsze, gdzie c z o w i e k musi y s a m , l e c z n i e p o t r z e b u j e si w y r z e c w s z e l k i e j mi. Tragiczny laicki heroizm Conrada mia wic racjonalne, r e a l n e podstawy. T r z y m a si desek o k r t o w e g o p o k a d u i zasad d o b r e j r o b o t y " ludzi m o r z a . Napisze w i c C o n rad, e: Z t w a r d e g o t r u d u t y c h ludzi rodzi si wsp czujca zmys wiadomo dla zasad jednakiego przeznaczenia, ktre wierno moemy dla zasad p r a c y z a w o d o w e j w a c i w a d o b r y m p r a k t y k o m , prawego postpowania, n a z w a h o n o r e m , p o w i c e n i e m dla o b r a n e g o p o w o a n i a , i t e n idealizm, k t r y n i e j e s t j a k i m m g l i s t y m , s k r z y d l a t y m a n i o e m bez oczu, a l e bosk p o s t a c i o z i e m s k i m wy gldzie, z w e j r z e n i e m j a s n y m i n o g a m i m o c n o o p a r t y m i o ziemi, co go z r o d z i a . " 3 1 T wi z realnym wiatem naderwali kontynuatorzy pochylili si C o n r a d a z t r a g i c z n e g o pokolenia. P o o y l i n a c i s k na sa motno i tajemniczo ludzkiego w n t r z a , nadziei p o r o z u m i e n i a z b l i n i

mocniej nad dramatycznymi starciami wewntrznych mo tyww i zinterpretowali Conrada w duchu Dostojewskiego. Ci za z t r a g i c z n y c h " , k t r z y weszli na d r o g m i s t y c z n e j u c i e c z k i od w i a t a m o g l i a t w o zastpi C o n r a d o w s k i ywio m o r s k i , tyw samotnoci ywioem wntrznym z ktrym potyka czowieka wasnej natury. si samotny si kolek z we anio borykajcego

Skrzydlaty

b e z o c z u " m g si t e r a z p o j a w i w p o s t a c i u w i c a j c e j aski jedynej ostoi w w a l c e z zawsze o b e c n y m ywio e m g r z e c h u . D y s c y p l i n i e , gotowoci i czujnoci w w a l c e z m o r z e m odpowiada t e r a z m i a a d y s c y p l i n a w e w n t r z n a i s t a a czujno w o b e c z a k u s w za. Ale nawet kiej wwczas walki z pozostawaa natur, jaka wi z laickim samotnej w y d a n i e m t r a g i c z n e g o h e r o i z m u dziki p r o b l e m a t y c e ludz tragicznej losem walki i n a j c z c i e j k o c z c e j si klsk.

VI

Egzystencjalizm zdruzgotanego,

lat

trzydziestych

ukazywa

czowieka

k t r y rozpacza n a d k l s k w y n i k z r o z

w i a n i a si i d e a u sytego, s p o k o j n e g o y c i a m i e s z c z a s k i e go l u b poddaje si t p e j r e z y g n a c j i . U k a z y w a go w sy t u a c j i g r a n i c z n e j , na p r z e o m i e ycia i m i e r c i , k t r a pu stoszya jego dotychczasow iluzje"...w c z o w i e k czuje s i o b c y . jest wanie poczuciem wiar i Ta rozwiewaa ywione pomidzy skutkiem d w i e c i e p o z b a w i o n y m n a g l e zudze i w i a t e [...] niezgodno Absurd by

c z o w i e k i e m a j e g o y c i e m , pomidzy a k t o r e m a d e k o r a c j , absurdu."32 zakoczonego klsk jednostki rozdwiku m i d z y j e j

eniami i pragnieniami a zewntrznym wiatem, ktry sta w i a j e j zapory n i e d o p r z e b y c i a . w i a d o m o absurdu r o dzia stale na nowo poczucie sprzecznoci midzy wia t e m , k t r y zdawa s i b y i r r a c j o n a l n y , n i e p o j t y a roz-

p a c z l i w y m p r a g n i e n i e m j a s n o c i . W o b e c grozy m i e r c i c a e y c i e , wszystko, co si n a skada, wydawao si traci s w j s e n s i n i c n i e m i a o z n a c z e n i a : b o g o w i e ani ideay, a n i cudza m i e r , a n i m i o m a t k i p o z o s t a w a a k o n i e c z no p r z e y w a n i a k o l e j n y c h godzin e g z y s t e n c j i czczej i n i j a k i e j , osdzanie za l u d z k i c h c z y n w i w y m i a r s p r a w i e d l i w o c i p r z e k s z t a c a o si w j e s z c z e j e d e n o b j a w nonsen su krlujcego w wiecie ludzi, tragifars w imi idea w bez pokrycia. A l e j u w p r z e d w o j e n n y c h l a t a c h , w obliczu g r o b y fa szyzmu, w o l n o c z o w i e k a p o j m o w a n a w l a t a c h dwu d z i e s t y c h j a k o n i e s k r p o w a n y i szczery w y r a z indywidual nych zachcianek zacza przeksztaca si w problem odpowiedzialnoci. zaraz" intencji i czynw Ujmowana si mierzya jednak miar jako czysto niezgoda na koczya wewntrzn emigracj. Warto

indywidualn.

P r o w a d z i a do s a m o t n i c t w a , k a z a a b r a r o z b r a t z p a n u j c y m p o r z d k i e m rzeczy, izolowaa o d ludzi. D o p i e r o w y b u c h d u m y " l a t a o k u p a c y j n e posta w i ludzi j a k o j e d n o s t k i w o b e c za, k t r e d o t k n o wszy s t k i c h . W t e d y p r o b l e m s t o s u n k u do s p r a w i c i e r p i e in n y c h ludzi sta si s p r a w n a c z e l n i w w i e t l e t e g o sto sunku ludzie okazywali si tchrzliwymi egoistami, hie n a m i lub b o h a t e r a m i . M o g l i u c i e k a i b r o n i si samot nie, z w y c z n myl o s o b i e . M o g l i e r o w a na nieszcz ciu i n n y c h , a l e o d k r y w a l i te ludzkie p r a w o i ludzkie obo wizki niesienia pomocy cierpicym za i ponionym, wasnego prze ycia. ciwstawiania si z a r a z i e n a w e t cen

I o k a z a o si, e w t e d y ono s a m o odzyskao z a t r a c o n y sens i w w i e t l e tego s e n s u g r o z a m i e r c i zostaa p r z e z w y c i ona. K i e d y si j e d n a k widzi b i e d i cierpienie, j a k i e przy nosi, t r z e b a b y s z a l e c e m , l e p c e m l u b a j d a k i e m , e b y s i n a n i zgodzi."33

Tak

mwi

doktor R i e u x z salwujcej

Dumy resztki

i n i e j e s t to j u gos j e d n o s t k i w a l c z c e j o s w o j e t y l k o p r a wo do y c i a l u b w s a m o t n e j ucieczce

wewntrznej patrzy na

godnoci, zewntrz,

rozpamitujcej konieczno

rozmiary obrony

swej

w a s n e j t y l k o k l s k i i rozpaczy. T o g o s c z o w i e k a , k t r y widzi innych, c z y n n e g o p r z e c i w s t a w i e n i a si zu, k t r e godzi we w s p l n y szereg. S a m o t n i c z y i n d y w i d u a l i z m cofa si. U s t p u j e m i e j sca poszukiwaniu ludzkiej jem czytamy z w solidarnoci. za odpoczynkiem zbuntowanym i spoko ona co Ci, jest T r z e b a odrzuci t s k n o t rwnoznaczna akceptacj

Czowieku

niesprawiedliwoci.

s k a r si, e n i e m a j u s z c z l i w y c h s p o e c z e s t w , przy z n a j si t y m s a m y m , czego p r a g n : n i e c h c u l y ndzy, chc tylko, aby milczaa. A tymczasem chwaa naley si w a n i e t e j e p o c e , w k t r e j ndza k r z y c z y i n i e d a j e spa sytym!"35

C a m u s n i e w i e r z y w moliwo p e n e g o z n i e s i e n i a z po wierzchni pienie ziemi cierpienia i niesprawiedliwoci, faszerstwo ale wie take, e si l u d z k i e g o w y s i k u m o n a z m n i e j s z y c i e r wiata. Camus oskara chrystianizmu, o d p o w i a d a j c e g o n a p r o t e s t p r z e c i w z u n a ziemi zwiasto w a n i e m K r l e s t w a i y c i a szczliwego p o m i e r c i . T u m y p r a c u j c y c h pisze u d r c z o n e c i e r p i e n i e m i m i e r c i to tumy bez Boga. Nasze miejsce siami jest odtd zo u ich spo b o k u . . . " 3 5 O w o p o c z u c i e o d p o w i e d z i a l n o c i za i n n y c h i k o nieczno walki z realnymi eczne odbudowuje z mylcych solidarno czujcych, Swoj o nim: J e s t e m y w o b e c h i s t o r i i i h i s t o r i a m u s i si l i c z y z t y m j e s t e m y , k t r e z k o l e i m u s i si l i c z y z histori. M n i e p o t r z e b n i s inni, a ja i w s z y s c y p o t r z e b n i j e s t e m y in-. n y m . [...] J a s a m dwigam, w p e w n y m sensie, ciar wspl n e j godnoci i n i e m o g dopuci, a b y poniono j w e m n i e ani w innych. Ten indywidualizm nie jest przywilejem, rodzcymi szuka podobnie heroizmu wiadomo i zwizkw kae spoecznych, towarzyszy jak my. okrela

pokrzywdzonymi, laickiego

czynicych tragicznego

postaw

C a m u s p a r a d o k s a l n i e j a k o n o w y i n d y w i d u a l i z m " i pisze

l e c z zawsze walk, Najpeniejszy Camusa w teratury, Dumie. W

czasem

za, u szczytu p e n e g o d u m y tragicznego wikszej heroizmu powieci: li prze w

wspczucia, radoci, k t r a n i e m a sobie r w n e j . " 3 8 wyraz w artystyczny jego tworze nie odnajdujemy tym ktrej jedynej jest

typowym

kreacjonistycznej rzeczywisty

przedmiotem

bieg procesw spoecznych w ich historycznej konkretno ci a l e d r a m a t p o s t a w m o r a l n y c h u j a w n i a j c y c h si sytuacjach malowanych z ostroci symbolu co krok

n a p o t y k a m y t w a r z e s a m e g o a u t o r a . P o s t a s t w o r z o n a przez powieciopisarza napisa kiedy Camus nie jest ni g d y n i m s a m y m . J e d n a k e p o w i e c i o p i s a r z m o e b y wszy stkimi szereg postaciami wielkim kwestii jednoczenie. monologiem jego walk tych Jest wic Duma przede na wszystkim Poznajemy artysty rozbitym

ukazujcych

wewntrzne

rozdarcie. pisarza a na tragedii Gran

wizerunek

wewntrznych

w s z a r p a n i n i e m o d e g o R a m b e r t a w a h a j c e g o si m i dzy p r a g n i e n i e m mioci, ciu , tylu nieszcz i n d y w i d u a l n e g o szczcia jeszcze dowiadczy k a z e m spoecznego obowizku, R a m b e r t a , k t r y p o p r z e j mia p r z e m i j a n i a uczucia. W i d z i m y go w z d z i w a c z a y m

dzie, k t r y s t a r a si u c i e c od s w o j e j n i e s z c z l i w e j wia domoci, a e b y znale u k o j e n i e w c z y s t y m p r o c e s i e t w r czoci a r t y s t y c z n e j . O d n a j d u j e m y j e g o t w a r z w c y n i c z n y m T a r r o u , T a r r o u bez zudze co do s i e b i e i ludzi k t r y p o t r a f i przecie doktorem znale w walce ze z e m potwierdzenie z wyboru po swej godnoci i h o n o r u . J e s t w r e s z c i e n o w y m d o k t o r e m Rieux stojcym wiadomie i s t r o n i e p o k r z y w d z o n y c h i c i e r p i c y c h . T a r r o u szepn, e to n i g d y si n i e s k o c z y i e b d j e s z c z e ofiary, t a k i j e s t bowiem porzdek rzeczy. Moliwe odpar doktor a l e widzi pan, czuj s i b a r d z i e j s o l i d a r n y ze zwyciony m i ni z e w i t y m i . Sdz, e n i e m a m u p o d o b a n i a d o b o h a t e r s t w a i witoci. Obchodzi m n i e t y l k o , e b y b y c z o wiekiem." Tak37

Duma

jzykiem

prozy

literackiej

obrazuje

tez.

ktr

dyskursywnie

przekaza

Camus

w

Czowieku

zbun

towanym: ... N a u c z y si y i u m i e r a , i aeby b y c z o w i e k i e m , w y r z e c si b o s k o c i . " 3 8 C z o w i e k n i e m o e s i obej bez czowieka musi zaspokoi swj straszliwy gd b r a t e r s t w a . B u n t n i e m o e si o b e j b e z o s o b l i w e j m i o c i : Ci, d l a k t r y c h a n i B g , a n i h i s t o r i a nie s wy t c h n i e n i e m , s k a z u j si n a ycie d l a t y c h , k t r z y j a k i o n i n i e m o g y : d l a u p o k o r z o n y c h [...] T a s z a l e c z a w i e l k o duszno jest wielkodusznoci buntu, ktry bez zwoki czyni d a r ze s w e j m i o c i i t a k s a m o b e z z w o k i o d r z u c a n i e s p r a w i e d l i w o . I w t y m j e s t w i e l k o buntu, e o b c e mu jest wszelkie wyrachowanie, e wszystko ofiarowuje dniowi dzisiejszemu i y j c y m b r a c i o m . D z i k i t e m u w a n i e h o j n i e o b d a r z a ludzi p r z y s z o c i . " 3 9 W p o u d n i e ycia, gdy osignie d o j r z a o myli, zbun towany odrzuca bosko walk. Wybierzemy i dzieli ziemi wsplny wiern, los i myl wspln mia Itak,

i b e z ozdbek, d z i a a n i e b e z zudze, wielkoduszno c z o wieka, ktry wszystkiego jest wiadom. dnia w i a t staje s i nasz pierwsz i Nasi b r a c i a o d d y c h a j pod t y m samym W wietle pou ostatni niebem mioci. co my, szcze

s p r a w i e d l i w o j e s t ywa. W t e d y t o rodzi s i o w a nie b d z i e m y o d k a d a n a p n i e j . . . "40

g l n a rado, k t r a p o m a g a y i u m i e r a i k t r e j odtd

N a g a m i e r w s a m o c h o d o w y m wypadku, przez n i k o g o nie zawinionym, przerwaa twrczo Camusa w momencie pasowania ideow, si ze wspczesn problematyk polityczn, ksiki filozoficzno-moraln. Camusowi, ktrego

p r z e k s z t a c a j si o b e c n i e w k l a s y k , za ycia d a l e k o b y o od a k a d e m i z m u . U z a s a d n i e n i e S z w e d z k i e j A k a d e m i i przy z n a j c e j mu n a g r o d N o b l a 17 p a d z i e r n i k a 1957 r o k u w d z i a l e l i t e r a t u r y gosio, e o t r z y m u j e t n a g r o d za c a -

o d z i e a r z u c a j c e g o w i a t o n a p r o b l e m y , k t r e nasze dni s t a w i a j przed w i a d o m o c i l u d z k " 4 1 . T a k i e dzieo nigdy n i e moe przybra postaci skoczonej. Odczytujemy dzisiaj jego ksiki j a k o propozycje poszukiwania nowej moralnoci i demaskowania moralnoci starej, j a k o wyraz n i e p o k o j u filozoficznego p r z e n i e s i o n e g o do l i t e r a t u r y p i k n e j . J e g o p u b l i c y s t y k , e s e j e , szkice filozoficzne i l i t e r a c kie odczytujemy j a k o nazwanie wtkw w tworzywie li terackim realizacje dopiero z a r y s o w a n y c h i artystyczne; oczekujcych motywy na nowe odnajdujemy filozoficzne,

k t r e poszukuj dopiero drogi do l i t e r a t u r y , s t a n o w i c dzi siaj j u t y l k o lad z a m i a r w l i t e r a c k i c h nigdy n i e zreali zowanych. Jerzy Kossak

Jeanowi

Grenier

DWIE STRONY T E G O SAMEGO

PRZEDMOWA

S z k i c e zebrane w t y m tomie zostay

napisane w iloci ja

1935 eg za

i 1936 ( m i a e m w w c z a s d w a d z i e c i a d w a l a t a ) i w y d r u k o w a n e w rok pniej, w Algierii, w niewielkiej zemplarzy. Wydanie jest od dawna w c i n i e c h c i a e m s i zgodzi n a w z n o w i e n i e . M j u p r n i e w y n i k a z t a j e m n i c z y c h powodw. Nie wy r z e k a m s i niczego, c o j e s t w y r a o n e w t y c h t e k s t a c h , a l e ich forma zawsze wydawaa mi si niezdarna. Przesdy, j a k i e w b r e w s o b i e ywi n a t e m a t sztuki ( w y t u m a c z t o d a l e j ) , n i e p o z w a l a y m i dugo n a r e e d y c j . W i e l k a p r no, j a k wida, w ktrej kryje si na domiar sugestia, j a k o b y m o j e inne ksiki zaspokajay wszelkie wymagania. C z y m u s z dodawa, e t a k n i e j e s t ? J e s t e m t y l k o b a r d z i e j u c z u l o n y n a n i e z r c z n o c i t e j ksiki ni i n n y c h , r w n i e mi znane. Wyjani to mona tym jedynie, e te pierwsze p r b y dotycz t e m a t u ( i zdradzaj g o n i e c o ) , k t r y n a j b a r dziej l e y m i n a s e r c u . S k o r o j u s p r a w a w a r t o c i l i t e r a c k i e j z o s t a a u s t a l o n a , m o g w y z n a , e w i s t o c i e w a r t o t e j ksieczki j a k o w i a d e c t w a j e s t d l a m n i e znaczna. M w i : d l a m n i e , p o n i e w a w i a d c z y o n a d l a m n i e , ode m n i e da w i e r n o c i , ktrej ja tylko z n a m trudnoci i gbi. Sprbuj to wytumaczy. B r i c e P a r a i n p o w i a d a czsto, e t a k s i e c z k a j e s t n a j lepsza z tego, co k i e d y k o l w i e k n a p i s a e m . P a r a i n si m y l i . Znajc jego lojalno, nie mwi tego powodowany roz d r a n i e n i e m , k t r e o g a r n i a kadego a r t y s t , g d y k t o owyczerpane,

m i e l i si twierdzi, e w o l i g o takim, j a k i by, ni t a k i m , jaki jest. Nie, Parain si myli, poniewa majc dwa dziecia d w a l a t a n i k t n i e u m i e pisa, p r c z geniuszy. A l e r o z u m i e m , co P a r a i n , u c z o n y w r g sztuki i filozof wsp czucia, m a n a myli. T o m i a n o w i c i e , i m a r a c j , e w i c e j jest prawdziwej mioci w tych nieporadnych stronicach ni w e wszystkim, c o n a p i s a e m p o t e m . W k a d y m a r t y c i e j e s t j e d y n e rdo, k t r e przez c a e y c i e ywi j e g o s a m e g o i to, co on m w i . K i e d y rdo wysycha, dzieo z wolna twardnieje, pka. S to nie w d z i c z n e z i e m i e sztuki, k t r y c h n i e w i d o c z n y s t r u m i e j u n i e n a w a d n i a . G d y w o s rzednie i m a r t w i e j e , a r t y s t a d o j r z a j u do m i l c z e n i a lub salonw, co wychodzi na j e d n o . Co do m n i e , wiem, e m o j e rdo j e s t t u t a j , w t y m wie cie b i e d y i w i a t a , gdzie d u g o y e m i k t r e g o w s p o m n i e n i e c h r o n i m n i e przed d w o m a p r z e c i w n y m i n i e b e z p i e c z e stwami grocymi kademu artycie; fakcj. B i e d a nigdy nie bya dla mnie nieszczciem: wiato w y p e n i a o j s w o i m b o g a c t w e m . N a w e t m o j e b u n t y zna y j e g o b l a s k . B y y o n e n i e m a l zawsze, i m y l , e m o g to powiedzie uczciwie, buntami w obronie wszystkich Nie j e s t pomogy. i po to, e b y y c i e w s z y s t k i c h zaznao w i a t a . dla tego rodzaju mioci. Ale okolicznoci mi przed uraz i satys

rzecz pewn, czy m o j e s e r c e m i a o n a t u r a l n e d y s p o z y c j e eby obojtno mojej n a t u r y m o g a zosta s k o r y g o w a n a , e w s z y s t k o j e s t d o b r e pod tak, ale nie wiat, ktry

z n a l a z e m si w p drogi p o m i d z y bied a s o c e m . B i e d a n i e p o z w o l i a m i wierzy, jest wszystkim. wygodn karier, Zmieni s o c e m i w historii; s o c e n a u c z y o m n i e , e h i s t o r i a n i e ycie, b y m o i m b s t w e m . W t e n sposb rozpoczem m o j n i e naiwnie stajc na sznurze, gdzie n i e a t w o z a c h o w a r w n o w a g ; tote p o s u w a m si n i e b e z t r u du, n i e b d c pewien, czy d o j d do k o c a . I n a c z e j m w i c z o s t a e m artyst, j e l i j e s t prawd, e n i e m a sztuki b e z wyrzeczenia dziecistwem, i bez zgody. mnie od wszelakiej urazy. yem W k a d y m razie p i k n y p o m i e , unoszcy s i n a d m o i m uwolni

w n i e d o s t a t k u , a l e i w p o c z u c i u j a k i e g o p o s i a d a n i a . Czu e m w s o b i e n i e w y c z e r p a n e s i y ; t r z e b a b y o t y l k o znale dla n i c h z a s t o s o w a n i e . T o n i e b i e d a b y a i m przeszkod: w A f r y c e m o r z e i s o c e n i c n i e kosztuj. P r z e s z k o d y b y y raczej w przesdach czy w gupocie. M i a e m t a m wszelkie o k a z j e , e b y r o z w i n m o j k a s t y l i j s k " dum, k t r a w y r z d z i a m i w i e l e z a , k t r susznie w y k p i w a m j przy j a c i e l i mistrz, J e a n G r e n i e r , i k t r e j n a p r n o u s i o w a e m si p o z b y a d o c h w i l i , g d y z r o z u m i a e m , e i s t n i e j e j a k a f a t a l n o n a t u r y . L e p i e j b y o w w c z a s zgodzi si n a t d u m i z m u s i j d o s u b y ni, j a k p o w i a d a C h a m f o r t , wyznawa zasady, k t r e s silniejsze od charakteru. Ale z n a j c j u s i e b i e m o g powiedzie, e w r d m o i c h l i c z nych saboci nie ma wady najbardziej rozpowszechnionej, to z n a c z y zawici, t e g o r a k a s p o e c z e s t w i d o k t r y n . T a s z c z l i w a o d p o r n o n i e j e s t m o j zasug. Z a w d z i czam j przede wszystkim moim bliskim, ktrym brak byo n i e m a l w s z y s t k i e g o i k t r z y n i e zazdrocili n i e m a l n i c z e go. T a rodzina, k t r a n i e u m i a a n a w e t c z y t a , s w o i m m i l c z e n i e m , rezerw, n a t u r a l n i s k r o m n godnoci n a u c z y a mnie rzeczy najwaniejszych i mnie. Poza tym, zbyt byem te nauki przetrway we eby zajty odczuwaniem, w moim

m y l e o c z y m i n n y m . Dzi j e s z c z e , gdy widz, j a k yj w P a r y u ludzie o w i e l k i c h fortunach, oddale niu od nich jest troch politowania. w i a t jest peen nie s p r a w i e d l i w o c i , a l e o j e d n e j z n i c h n i e m w i si n i g d y : o k l i m a c i e . Nie wiedzc o t y m , dugo k o r z y s t a e m z t e g o przywileju. Sysz ju zarzuty naszych okrutnych filan t r o p w , j e l i m n i e c z y t a j . C h c da d o zrozumienia, e r o b o t n i c y s b o g a c i , a b u r u a z j a b i e d n a , e b y n a d a l t r w a a t a k szczliwa n i e w o l a p i e r w s z y c h i p o t g a d r u g i c h . Nie, n i e o to chodzi. P r z e c i w n i e , j e l i b i e d a c z y si z t y m y c i e m b e z n i e b a i nadziei, k t r e dochodzc do w i e k u d o j rzaego poznawaem na krzywda: strasznych peryferiach wszystko, i naszych eby ci m i a s t , to znaczy, wstrzsajca e d o k o n a a si o s t a t n i a i n a j b a r d z i e j trzeba habie uczyni biedy brzydoty. Uro

ludzie uszli p o d w j n e j

dzony w r d biedy, w d z i e l n i c y r o b o t n i c z e j , n i e wiedzia-

em ndza

przecie,

co

to

prawdziwe

nieszczcie, Nawet

zanim

nie

poznaem naszych

zimnych

przedmie.

najgorsza

a r a b s k a n i e d a si z n i m i p o r w n a , czuje to, co si na zawsze splamiony jest nadal

b o j e s t pod i odpowie

i n n y m n i e b e m . T e n j e d n a k , k t o r a z zobaczy p r z e m y s o w e przedmiecia, A jednak dzialny za ich istnienie. powiedziaem, prawdziwe. S p o t y k a m c z a s e m ludzi, k t r z y yj w r d b o g a c t w , j a k i c h nie mog sobie nawet wyobrazi. T r z e b a j e d n a k wysiku, a b y m zrozumia, e m o n a i m tego zazdroci. D a w n o t e m u spdziem owocami i tydzie, obdarowany wszystkimi w bogactwami wodzie. w i a t a : s p a l i m y pod g o y m n i e b e m , n a play, y w i e m si spdzaem poow si wtedy prawdy, dnia bezludnej zawsze Nauczyem ktra skaniaa

m n i e d o tego, e b y w y g o d y , k o m f o r t , osiado t r a k t o w a z ironi, n i e c i e r p l i w o c i , a n i e k i e d y n a w e t z w c i e k o ci. C h o c i a y j dzi b e z t r o s k i o j u t r o , a w i c j a k o c z o wiek uprzywilejowany, nie u m i e m posiada. Nie umiem z a