anadolu’da kurulan i̇lk türk devletleri̇-beylikleri
TRANSCRIPT
ღ 1097 yılında DaniĢmentli
Devleti ve komĢuları 1080-1178 yılları arasında Sivasmerkez olmak üzere Çorum, Tokat,Niksar, Amasya, Malatya, Kayseri
Ģehirleri civarında kurulmuĢ bir Anadolu beyliğidir.DaniĢmentlilerinilk önderi olan DaniĢment Ahmet
Gazi 1063 yılından itibaren Selçuklu Sultanı Alparslan’ın hizmetine girmiĢ bir seyyid
komutandı. Malazgirt SavaĢı'na da katılan DaniĢment Gazi, zaferin
kazanılmasında önemli rol oynadı. 1080 yılında Bizanslılardan Sivas’ı
aldı ve DaniĢmentli Hanedanını kurdu.
ĠletiĢim : [email protected]
Sivas’ı bir üs olarak kullanan DaniĢment Gazi; Çavuldur, Tursan, Kara Doğan, Osmancık, Iltekin ve
Kara tekin adlı emirleriyle Amasya, Tokat, Niksar, Kayseri, Zamantı, Develi ve Çorum’u fethederek,
beyliğine kattı.
I. Haçlı seferi'nde baĢkenti Ġznik'i kaybederek Anadolu içlerine
çekilen I. Kılıçarslan'ın yardımına koĢtu. I. Kılıçaslan'a Haçlılarla
yaptığı EskiĢehir SavaĢı'nda destek sağladı.
Haçlılar bu savaĢı kazanarak Anadolu içlerine ilerlemeye devam ettiler. Ancak DaniĢmentlilerin ve
Anadolu'daki diğer Türk birliklerinin saldırıları sonucu
Haçlı orduları kuvvetlerinin büyük bir bölümünü kaybettiler.
DaniĢmentliler 1100 yılında Bizans Devletinden bağımsız olan hüküm süren Malatya'yı kuĢattılar.
Antakya'yı ele geçirerek Antakya Prensliği'ni kurmuĢ olan Haçlı hükümdarı Taran tolu Boemondo Malatya'nın yardımına koĢtu. Ancak yenilerek DaniĢmentlilerin eline tutsak düĢtü.
Malatya 1103 yılında DaniĢmentlilerin eline geçti. DaniĢment Gazi, elinde esir bulunan Boemondoyu iki yüz altmıĢ bin dinar karĢılığı serbest bıraktı. Ancak bu hareketi, I. Kılıçarslan’la arasını açtı.
MaraĢ civarında yapılan savaĢta yenilen DaniĢment Gazi, 1104 yılında vefat etti. Beyliğin baĢına oğlu Melik Gazi geçti.Sivas'ta kurulan haçlılar ve Bizanslılarla savaĢan ilk beyliktir.
DANĠġMENDLĠLERĠN SOYAĞACI
SALTUKLULAR
(1072-1202) Malazgirt SavaĢı'ndan sonra Büyük Selçuklu Devleti komutanlarından, aynı zamanda adı
seyyid olan Ebulkasım Saltuk Bey'in 1071 yılında kurduğu Anadolu Türk Beyliği'dir.
Merkezi Erzurum'dur.
Saltuklular, Gürcülerle savaĢarak topraklarını geniĢletmiĢlerdir. DaniĢmentlilerle birlik olup
Haçlılara karĢı baĢarılı savaĢlar yapmıĢlardır. Anadolu Selçuklu Sultanı Rükneddin Süleyman
ġah, Gürcüler üzerine çıktığı sefere Saltuk Beyi Alâattin Melik ġahı da davet etmiĢtir. Ancak,
Alâattin Melik ġah bu sefere katılmayı kabul etmeyince, Rükneddin Süleyman ġah, 1202'de
Erzurum'u alarak Saltuklular Beyliği'ne son vermiĢtir.
Saltuklu beyleri, kültüre, sanata ve mimari eselere çok önem vermiĢler ve sahip oldukları
yerlerde çeĢitli mimarî eserler yaptırmıĢlardır. Melik Gazi; Kale Camii ve Tepsi Minareyi
inĢa ettirmiĢtir. Erzurum’da 1179’da inĢa edilen Ulu Camiyi Nâsıreddin Muhammed
yaptırmıĢtır. Üç kümbetler ismiyle bilinen türbelerden biri, Ġzzeddin Saltuk’a aittir.
Bu türbenin yanında bir de zaviye vardır. Tercan’da, Mama Hatun tarafından bir kervansaray
ve türbe yaptırılmıĢtır. 1232 senesinde, Ebu Mensur tarafından inĢa ettirilen Micingerd
Kalesi, Saltuklulara ait önemli eserlerdendir ve bu eserlerin çoğu zamanımıza kadar
ulaĢmıĢtır.
SALTUKLULARSINIRI
MENGÜCEKLĠLER
(1080-1228) Malazgirt Savaşı'ndan sonra Anadolu'da Erzincan merkez olmak üzere,
Kemah, Divriği, Şebinkarahisar yöresinde kurulmuş bir beylik. Kurucusu Malazgirt Savaşı'na Selçuklu Sultanı Alp Arslan'ın komutanı olarak katılmış Mengücek Gazi'dir. 1080 yılında kurulduğu kabul edilmektedir. Gürcülere ve Rumlara karşı başarıları vardı.
Mengücek Gazi, Anadolu'nun fethi sırasında Erzincan, Kemah, Divriği ve Karahisar'ı zaptetmişti. Kendisi bu çarpışmalarda şehit düştü. 1142 yılında Mengücek Gazi'nin oğlu İshak'ın iktidara gelmesiyle Erzincan kolu ve Divriği kolu olmak üzere ikiye bölündüler.
Erzincan kolunu 1228 yılında Erzincan'ı alan I. Alaeddin Keykubatbitirmiştir. Divriği kolu da 1252 yılında Selçukluların yönetimi altına girdi.
Mengücekliler sanatta da ilerlemiştirler. Divriği'de bulunan bazı eserleri zamanımıza kadar gelmiştir. Divriği'deki Kale Camii bunlardandır ve 1180'de Şahin-şah Süleyman tarafından yaptırılmıştır. Yine Divriği'deki Ulu Camii de Mengücüklerden Ahmed Şah tarafından 1228-89 yılında inşa ettirilmiştir.
Bu Camii’nin kapıları sanat tarihi bakımından oldukça değerli kabul edilir. Ulu Camii'nin minberini ve hisarın kapılarından birini de Ahmed-şah yaptırmıştır. Behrâm Şah'ın kızı Turan Melek tarafından Ulu Camii'ye bitişik olarak yaptırılan Darüşşifa da önemli Mengücekli eserlerindendir.
MENGÜCEKLĠLER SINIRI
ARTUKLULAR
(1102-1409)
Güneydoğudaki Mardin, Hasankeyf ve Harput bölgelerinde 1102-1409 yılları
arasında hüküm sürmüĢ bir Oğuz Türkmen Beyliğidir.
Artuklular, 1102 yılında, Güney ve Doğu Anadolu'da kurulmuĢ bir beyliktir. Ġsmini
Türkmen beyi olan 'seyyid' Artuk Bey'den almıĢtır. 1086 yılında Kudüs'ü alan Artuk
Bey aynı yıl burada öldü. Daha sonrasında Artuklular Hasankeyf, Mardin ve Harput
olmak üzere üç ana koldan idare edildiler.
Hasankeyf kolu, Artuk Bey'in oğlu Sökmen Bey tarafından kurulmuĢtur. BaĢkenti
Hasankeyf, daha sonra da Diyarbakır olarak belirlenmiĢtir. 1231 yılında Eyyubiler
tarafından yıkılmıĢlardır.
o Mardin kolunun kurucusu Ġlgazi Bey'dir. Sırasıyla Anadolu Selçuklu, Eyyubi ve Moğol
hakimiyetine girmiĢler, 1409 yılında Karakoyunlular tarafından yıkılmıĢlardır.
o Harput kolunun kurucusu Mardin Artuklularından Melik Ġmameddin Ebubekir'dir. 1224
yılında I. Alaaddin Keykubat, Harput'u alarak bu kola son vermiĢtir.
o Artuklulardan günümüze kadar gelen tarihi eser, halen ayakta durmakta olan Malabadi
Köprüsü'dür. Malabadi Köprüsü 1147 yılında yapılmıĢtır. Malabadi Köprüsü dünyanın en
büyük taĢ kemerli köprüsüdür ve Ayasofya'nın kubbesini içine rahatlıkla alabilecek kadar
büyüktür.
1081 yılında Ġzmir'de kurulmuĢtur.
Kurucusu Çaka Bey'dir. 1093 yılında
Bizanslılar tarafından yıkıldı. Böylece
Batı Anadolu'daki ilk Türk egemenliği
sona ermiĢ oldu. Çaka Beyliği, Ġzmir'de
kurulduğu için birçok deniz faaliyeti
gerçekleĢtirmiĢ, deniz savaĢlarında
önemli rol oynamıĢtır. Ayrıca ilk Türk
denizci devlettir.
Çaka Bey'in Çanakkale bölgesini ele
geçirmesinden sonra, kendi
egemenliği adına endiĢelenen damadı
Birinci Kılıçarslan, Kendi Ülkesine
Saldıracak Diye Korkarak Çaka Bey'i
öldürtmüĢ ve bu beyliğe son vermiĢtir.
ÇAKA BEYLĠĞĠ (1081-1093)
ÇAKA BEYLĠĞĠ DEVAMI
Çaka Beyliği, Batı Anadolu'da Ġslam'la
tanıĢtıktan sonra geliĢen Türk
hükümdarlıkları devrinde bulunması
açısından önemlidir. Çünkü,
Avrupa'nın doğusunda ve bu
bölgelerde daha önceleri, Roma
Devleti ve ayrılmadan sonra Doğu
Roma Devleti (Bizans) sınırları içinde
yaĢayan Müslüman olmayan Türk
boyları mevcuttu.
Çaka Bey Devleti gibi devlet
yapılanmalarının önemi, sonraki devir
Türk akınlarıyla geliĢen Türk nüfusuyla
devlet halini alabilmeleriydi.
Tanrı vermiĢ adlı bir Türkmen beyi tarafından Ġzmir Efes ve çevresinde kurulmuĢtur (1081). Siyasi hayatı hakkında fazla bir bilgi bulunmayan bu devlete Bizanslılar son vermiĢtir (1093).
Türkiye'de Kurulan ilk Türk Devletlerinin Anadolu’nun TürkleĢmesine Hizmetleri Malazgirtzaferinden sonra Anadolu'da kurulan bu devletler Anadolu'nun TürkleĢmesini hızlandırmıĢlardır.
Bulundukları bölgeleri Haçlılara, Bizanslılara,
Ermenilere ve Gürcülere karĢı korumuĢlardır.
Anadolu'yu yaptıkları medrese, cami, han,
hamam gibi eserlerle bayındır hale
getirmiĢlerdir.
Anadolu'da Türk nüfusunun artması ile yer
isimleri de Türkçe isimlerle değiĢtirilmiĢtir.
Tüm bu faaliyetler Avrupalıların XII. yüzyıldan
itibaren Anadolu'yu Türkiye olarak
isimlendirmelerinde etkili olmuĢtur.
ÇUBUKOĞULLARI(1085-1113)
1071 Malazgirt SavaĢı’ndan sonra, Bizans yönetiminde oluĢan
otorite boĢluğundan yararlanan ve Harput çevresinden Çukurova’ya
kadar olan bölgede egemenlik kuran Ermeni Fhilaretos/Fileratos, bir
[müddet direnirse de bölgede fazla tutunamaz. Sultan Melik Ģah
tarafından Diyarbakır’ı (Amid) fethetmeye gönderilen Fahr al-Davla
Muhammed bin Cuhayr (Fahrüd-Devle), yanında Çubuk Bey ve Artuk
Bey ile birlikte Diyarbakır’ı kuĢatır.
KuĢatmanın uzun sürmesi üzerine, Fahrüd Devle, Çubuk Bey’i
Harput ve civarını fethetmeye gönderir. 1087 yılında Çubuk Bey, 300
atlı süvari ile Filera-los’un elinde bulunan Harput’u alır. Selçuklu
geleneklerine göre bir bey, bir yeri fethettiğinde, merkeze bağlı olmak
koĢulu ile kendi beyliğini kurabilirdi. Çubuk bey, bu gelenek gereği
Harput ve civarında, Çubukoğulları adıyla anılan kendi beyliğini
kurar.
Çubuk Bey’in Harput’taki egemenliğinin ne kadar sürdüğü tam olarak bilinmezse de, oğlu Mehmet bey’in, 1106-1113 yılında Harput Hükümdarı olduğu bilinmektedir. 26 yıl süren Çubukoğulları Dönemi’nden günümüze ulaĢan yapısal kalıntının olmaması, bu dönemde yeni yapılaĢma olmadığını, mevcut iç kale ve içindeki yapıların kullanıldığını gösterir. Ġbadet ihtiyacı için, yine kale içinde uygun bir yapının kullanıldığını ya da küçük bir mescid inĢa edildiğini düĢünebiliriz.
Beyliğe adını veren Emir Çubuk, Anadolu’nun fethinde ve özellikle Amid’in (Diyarbakır) ele geçirilmesinde önemli rol oynamıĢtır. Bir ara Selçuklular adına Amid askerî valiliğine de getirilen Emir Çubuk, Harput merkez olmak üzere Palu,Arapkir ve ÇemiĢkezek’te kendi hükûmetini kurmuĢtur. Oğlu Mehmed Bey zamanında Artuklu Belek Gazi, Harput’u ele geçirerek beyliğe son
Sultan Alp Arslan’ın yeğeni Kutbettin Ġsmail’in komutanlarından Sökmen El -Kutbî tarafından, Van Gölü havzasında kurulmuĢtur. Sökmen, Müslüman Mervanoğulları’ndan Ahlat’ı alarak burayı merkez yaptığından bu beyliğe Ahlat ġahlar veya Ermen ġahlar da denilmektedir.
Son Sökmen beyi Ġzzettin Balaban zamanında idare Eyyubîler’in eline geçmiĢtir. (1207) Togan-Arslanoğulları-Dilmaç oğulları(1084-1394)Bitlis-Erzendolaylarında kurulmuĢtur. Beyliğe adını veren Dilmaç oğlu Mehmet Bey, Malazgirt SavaĢı’na katılmıĢ komutanlardandır. 1104 yılında baĢa geçen Mehmet Bey’in oğlu Togan Arslan, büyük bir üne sahipti.
Bu sebeple kendi soyundan gelen Erzen beyleri için Togan-Arslanoğulları denmiĢtir. Gürcü veHaçlılarla mücadele eden bu beylik, oldukça uzun ömürlü olmuĢtur. Selçuklulardan sonra HarzemĢah ve Ġlhanlı hâkimiyetine girmiĢler; Akkoyunlular tarafından beyliğe son verilmiĢtir.
Sökmen el-Kutbî-I (1100-1112)
Zâhireddîn Ġbrâhim (1112-1127)
Ahmed bin Sökmen (1127-1128)
Nasıreddin Sökmen-II (1128-1185)Seyfeddîn Begtimur (1185-1193)
Aksungur Hezar-Dinarî (1193-1198)
Sücâeddîn Kutluk (1198)Mansûr Muhammed bin
Begtimur (1198-1206)
Ġzzeddîn Balaban (1206-1207)
Dilmaçoğulları Beyliği, 1085-1192 yılları arasında Bitlis ve Erzen(Batman-Kozluk-OyuktaĢ Köyü-YeĢilyurt Mezraası)de egemen olan Türk beyliği. Kurucusu,
Büyük Selçuklu hükümdarı Alparslan'ın komutanlarından Dilmaç Mehmed Bey'di
(hükümdarlığı: (1085-1104).
KuruluĢ döneminde Büyük Selçuklu Ġmparatorluğu'na biçimsel bağlılığını sürdüren Dilmaçoğulları, Toğan Arslan
döneminde (1104-37) en parlak yıllarını yaĢadılar. Saltuklular ve Artuklular ile birlikte Haçlılara ve Gürcülere
karĢı savaĢtılar.
Doğu Anadolu'da kurulmuĢ olan Türk beyliklerinden birisi de Bitlis ve Erzen (Siirt)'de hüküm sürmüĢ olan Dilmaçoğullarıdır. Bu beyliğin kurucusu Dilmaçoğlu
Mehmed (Muhammed) Bey, Sultan Alparslan devrinde Bekçioğlu AfĢın, Ahmed-Ģâh gibi Türkmen emîrleri ile
Bizans idaresindeki Anadolu’ya akınlarda bulunuyordu.
DEVAMI
DilmaçoğluMehmed Bey Malazgirt Savaşına da iştirak etmişti (1071). Daha sonra onu Halep çevresindeki fetihlere katıldı. 1085 yılında Diyarbakır alındıktan sonra Bitlis ve Ahlat da Selçuklu kuvvetleri tarafından zapt edilmişti.
Bitlis ve havalisi MehmedBey’in idaresine bırakılarak ona iktâ(kullanımı verildi) edildi. Bu suretle Dilmaçoğulları Beyliği kurulmuş oldu.
Önce Kılıç Arslan'a, onun ölümünden sonra da Ermenşahlar’a(Ahlatşahlar) bağlandı. Togan Arslandaha sonra Artuklulardanİlgazî'ye tâbi olmuş ve bu hükümdarla beraber Haçlılara ve Gürcülere karşı savaşmıştı.
HüsâmeddînKurt zamanında (1137-1143), Irak Selçuklu sultanı Mesud, kardeşi Selçuk şâh’aAhlat, Malazgirt ve Erzenbölgesini iktâetmişti. 1138 Selçukşâh bu bölgeyi tahrip ettiği gibi, halkına da kötü davranmıştı. 1192 yılında Ermenşâhlardan BegtimurBitlis'i zapt etti.
Bundan sonra Dilmaçoğulları Beyliği Erzen ve havalisinde XIV. yüzyılına sonların kadar hüküm sürmüş, muhtemelen Akkoyunlulardevrinde tarihe karışmıştır.
GÖRSELLER
ĠNALOĞULLARI(1103-1183)
Diyarbakır ve çevresinde kurulmuĢtur. Suriye Selçuklu meliki tarafından
Amid (Diyarbakır) valiliğine getirilen Tuğ Tegin, Haçlılarla mücadele için
ayrıldığı Ģehri Türk beylerinden Ġnal’a vermiĢti.
Ġnal Bey 1103′de Amid’de kendi hükümetini kurdu. YaklaĢık 80 yıl süren
beylik, Amid’in Selahaddin Eyyubî tarafından ele geçirilmesiyle sona
ermiĢtir. Ġnal oğulları, Amid’de(Diyarbakır) birçok eser bırakmıĢtır. Onlar
zamanında Ģehirde 40 bin ciltlik bir kütüphane kurulmuĢtur.
ĠNALOĞULLARI BEYLERĠ TAHTA GEÇĠġĠ
İnal Türkmeni 1098
Fahrüddevleİbrâhim 1098
Sa’düddevle İl-Aldı 1110
Cemâleddîn Mahmûd 1142
Selâhaddîn Eyyûbî’nin Amid’i
zaptı 1183
ĠNANÇOĞULLARI(1262-1335)
Kurulduğu yerden dolayı Lâdik
-Denizli Beyliği adıyla da
bilinir. Bu bölge Malazgirt
SavaĢı’ndan kısa bir süre
sonra TürkleĢmiĢtir. Nitekim
Denizli bölgesine 200 bin
çadır halkının yerleĢtiğini
dönemin kaynakları yazar.
1262 yılında Selçuklulara
karĢı ayaklanarak, Ġlhanlı
hâkimiyetine geçen Mehmet
Bey, devletin kurucusudur.
Mehmet Bey’in torunu olan
Ġnanç (Yinanç) Bey, beyliğe
ismini vermiĢtir.
Germiyanlıların ilhakıyla Ġnanç
oğulları beyliği sona ermiĢtir.
ĠLK ANADOLU BEYLĠKLERĠ
MEHMET AYDOĞDU
ĠletiĢim : [email protected]