anali 10.indb 1anali 10.indb 1 28.12.2010 9:09:3728.12.2010 9:09:37

ANALIGazi Husrev-begove biblioteke

Knjiga XXXI

Izdavač:Gazi Husrev-begova biblioteka

Glavni i odgovorni urednik:

Mustafa Jahić

Redaktor i korektor:Muhamed Mrahorović

Lektor:

Tarik Jakubović

Tehnički urednik:Faruk Špilja

Priprema:

GHB

Štampa:“Nedib” - Sarajevo

Časopis Anali Gazi Husrev-begove biblioteke je referiran u EBSCOhost Online Research Databases (www.ebscohost.com).

anali 10.indb 2anali 10.indb 2 28.12.2010 9:10:0028.12.2010 9:10:00

ANALIGazi Husrev-begove biblioteke

Knjiga XXXI

Članovi redakcije:Enes PELIDIJA, Ismet BUŠATLIĆ,

Mustafa JAHIĆ, Aladin HUSIĆ, Asim ZUBČEVIĆ, Haso POPARA,

Osman LAVIĆ

Sarajevo, 2010.

anali 10.indb 3anali 10.indb 3 28.12.2010 9:10:0028.12.2010 9:10:00

anali 10.indb 4anali 10.indb 4 28.12.2010 9:10:0028.12.2010 9:10:00

5ANALI GHB 39/2010, (31), 5-44

930.25:003.074

Azra Gadžo Kasumović

DIPLOMATIČKI DOKUMENTI: ARZUHALI,

MAHZARI, ARZOVI, ILAMI I SAHHABUJURULDIJE

- molbe, žalbe, kolektivne predstavke, prijedlozi,

izvještaji i sahha-bujuruldije -

SažetakU radu Diplomatički dokumenti: arzuhali, mahzari, arzovi, ilami i sahha-

bujuruldije predstavljeni su spomenuti dokumenti koji su karakteristični za period vođenja osmanske administracije u Bosanskom ejaletu. U radu se posebno skreće pažnja na osobenost kratkih bujuruldija valija sa znakom sahha / sahh, koji je imao funkciju parafa i koji je upućivao na ispravnost i korektnost kancelarijskog postupka, potom kratkih bujuruldija kajmakama i mutesellima sa karakterističnim penčama koje su bile bitne u procesu kancelarijske obrade navedenih dokumenata kojim su se iskazivale molbe, žalbe, kolektivne predstavke, prijedlozi i izvještaji.

Pisanje rada podstaknuto je potrebom da se ukaže na diplomatičke osobenosti gore navedenih dokumenata i način njihove kancelarijske obrade i protokolisanja budući da su spomenuti dokumenti često kod nas pogrešno imenovani i shvaćani, bolje rečeno, nisu do sada posebno ni obrađivani u našoj orijentalistici i historiografiji. Akcenat rada je na tome da se kroz diplomatičku obradu spomenutih dokumenata ukaže, s jedne strane, na način komunikacije između nižih i viših službenika pokrajinske, odnosno lokalne vlasti, a, s druge strane, na komunikaciju pripadnika svih slojeva stanovništva, uključujući i zimije, Jevreje i druge, sa nadležnim državnim organima, kako onim na najnižem lokalom nivou, tako i sa samim vrhom centralne vlasti. Arzuhali, mahzari i arzovi predstavljeni su kao dokumenti kojim se inicirala službena komunikacija i ukazivalo na problem ili neku potrebu i tražilo rješenje i intervencija nadležnih organa. U tom smislu u radu je objašnjen proces te komunikacije kroz predstavljanje nacrta, kopija / suret spomenutih dokumenata i kroz prikazivanje postupka protokolisanja i raznih nivoa kancelarijske obrade dokumenata. Doprinos ovog rada jeste u tome što opisuje obradu navedenih dokumenata koja se dešavala na lokalnom nivou, za razliku od autora kao što su Uzunçarşılı Nedkov, Velkov, Kütükoğlü i drugi, koji su davali primjere kancelarijske obrade istih dokumenata koja se sprovodila na najvišem nivou, i koji se, kao takvi, čuvaju u Državnom arhivu u Istanbulu. U radu se daje potpuna latinična transliteracija nekoliko karakterističnih dokumenata1 kao i početnih i završnih obrazaca nekih dokumenata spomenute vrste koji se čuvaju u Gazi Husrev-begovoj biblioteci.2 Uz navedene transliteracije priloženi su i faksimili citiranih dokumenata.Ključne riječi: arzuhali, mahzari, arzovi, ilami, sahha-bujuruldije, kancelarijski obra-

đeni dokumenti, koncepti dokumenata

1 A-1573 / TO, A- 430 / TO, A-498 / TO, A-3689 / TO, A-1228 / TO, A- 287 / TO, A-296.2 A- 436 / TO, A-1757 / TO, A-4618 / TO, A-2155

anali 10.indb 5anali 10.indb 5 28.12.2010 9:10:0028.12.2010 9:10:00

Azra Gadžo Kasumović

6 ANALI GHB 39/2010, (31), 5-44

Diplomatički dokumenti bili su sredstvo upravno-administrativnog apa-rata osmanske države putem kojih su se realizirali kontakti, s jedne strane, između državnih službenika međusobno, a, s druge strane, između stanovniš-tva i državnih službenika na raznim nivoima vlasti. Posredstvom diplomatič-kih dokumenata usmjeravale su se aktivosti državnih službenika u skladu sa zahtjevima državnih projekata, kako na općem tako i na pojedinačnom planu kao i na svim aktuelnim i bitnim područjima državnog sistema: političkom, vojnom, ekonomskom, ideološkom, sudskom.

Može se reći da je izvorna diplomatika kao pomoćna nauka o načinu sastavljanja diplomatičkih dokumenata zasnovana mnogo prije modernog osnivanja nauke o izučavanju osmanskih dokumenata koja je otpočela inten-zivnije u 18. i 19. stoljeću. I mnogo prije nego što je u Evropi, tj., u Francuskoj dominikanski monah Žan Mabijon krajem 17. stoljeća objavio svoje djelo o diplomatici na latinskom. Oblici korespondencije i uzorci raznih inšaa, razvi-jali su se intenzivno još od emevijskog i abasijskog perioda islamske države.3 A razvijanje uzoraka službene korespondencije u službi praktičnih državnih interesa i uprave i vođenja državne administracije predstavlja, ustvari, razvoj diplomatike. Nešto drugo predstavlja naučna obrada historijskih diplomatič-kih dokumenata, ali treba znati da od početka te obrade koja je intenzivirana u 19. stoljeću ne počinje i samo znanje o diplomatici i sastavljanju diplomatič-kih dokumenata koje je u islamskim državama na Istoku prije 19. stoljeća bilo razvijeno i, prije svega, funkcionalno. Ta su iskustva, osobito ona razvijenija iz abasidskog i seldžučkog perioda, bila preuzeta i u osmanskoj korespon-denciji. Pravila na osmanskom jeziku prema kojima su sastavljani dokumenti za korespondenciju među raznim državnim službenicima u državnoj upravi kao i ona u međudržavnoj korespondenciji bila su veoma precizno određena. U tom smislu postojao je veliki broj djela koja su bila neophodna kao stalni priručnici za brojne državne službenike i koja su poučavala pravilima u vezi sa sastavljanjem pojedinih dokumenata. Pored inšaa postojale su brojne med-žmue, zbirke, u koje je svaki državni službenik bilježio dokumente koji su mu bili potrebni pri obavljanju njegovih administrativno-upravnih dužnosti. Postojale su i sak-medžmue, u kojima su bilježeni obrasci dokumenata koje su koristili kadije i naibi pri obavljanju svojih sudskih aktivnosti. Primjerci inšaa i medžmua kao i sak-medžmua iz Bosne sačuvani su u velikom broju i u Gazi Husrev-begovoj biblioteci, što upućuje na opsežne aktivnosti na ovom prostoru državnih službenika kao što su valije, mutesellimi, sandžak-bezi, defterdari, kadije i drugi koji su učestvovali u upravno-administrativnom apa-ratu pokrajine Bosne.4 Ti inšai i medžmue sadržavali su obrasce dokumenata

3 V. Inşa, Islam ansiklopedisi, Istanbul, 2000, cild XXII, str. 335.4 V. dokumente na osmanskom koji se čuvaju u arhivskoj zbirci GH-biblioteke.

anali 10.indb 6anali 10.indb 6 28.12.2010 9:10:0128.12.2010 9:10:01

Diplomatički dokumenti: arzuhali, mahzari, arzovi, ilami i sahha-bujuruldije...

7ANALI GHB 39/2010, (31), 5-44

sastavljene prema uzoru i standardima koji su važili ne samo u službenim kancelarijama na Porti nego i u pokrajinskim službenim kancelarijama. Pra-vila koja su važila za sve nivoe državne administracije i njihovu koresponden-ciju određivala su i vrstu papira, format, vrstu pisma, zaglavlje dokumenta, potpis ili pečat, način oslovljavanja specifičan za svakog državnog službenika pojedinačno, pisanje početnog i uvodnog dijela, način obrazlaganja predmeta naredbe, traženja, molbe ili upućivanje žalbe, vrstu obrazaca za iskazivanje završnog dijela dokumenta, način pisanja datuma, način na koje su se doku-menti potpisivali i slično.

Prema tome, brojni dokumenti osmanske državne administracije putem kojih se odvijala službena komunikacija na raznim nivoima državne uprave predstavljali su značajan element osmanskog državnog sistema kojim su se određivali i uspostavljali odnosi među funkcionerima u državnoj strukturi. Dokumenti izdavani na najvišem državnom nivou bili su fermani, razni hukmovi, hatti-humajuni i berati. Nakon sultanskih, osnovni upravni doku-menti koji su izdavani u centru jesu bujuruldije sadrazama, defterdara i kaza-skerova zapečaćena pisma.

Pravila po kojim su sastavljani dokumenti u osmanskoj diplomatici bila su jasna i precizna. Iako se od 16. stoljeća mogu pratiti određene promjene u njihovom razvoju, može se reći da su do početka 19. stoljeća ta pravila, uglavnom, bila stabilna. Određene uočljive promjene počinju tek od vremena sultana Mahmuda II (1808-1839.). Međutim do potpunih i vidljivih promjena u vođenju administracije dolazi tek od vremena Tanzimata.

* * *

U ovom radu obrađivat će se arzuhali, mahzari, arzovi, ilami, kratke sahha-bujuruldije valija, i kratke bujuruldije kajmakama i mutesellima s penčom izdate do tog vremena, tj., do tanzimatskih promjena. Navedeni dokumenti izabrani su za obradu stoga što je cilj ovoga rada da pokaže način na koji je operativno i praktično funkcionirala komunikacija zainteresiranih strana u njihovim obraćanjima nadležnim institucijama sudske i izvršne vlasti, u kojoj su pored mulla, kadija kadiluka i njihovih naiba, učestvovali i mutesellimi i valije i njihovi zamjenici kajmakami i ćehaje. U literaturi su napisani određeni značajni radovi iz osmanske diplomatike koji uklju-čuju obradu navedenih dokumenata. Ovdje ću spomenuti knjigu Mübahat Kütükoğlu Osmanlı belgelerin dili5 u kojoj je data vrlo obuhvatna analiza svih dokumenata osmanske administracije. Međutim Kütükoğlu je pisala svoj rad na osnovu dokumenata koji su upućivani najvišem vrhu centralne

5 Mübahat Kütükoğlu, Osmanlı belgelerin dili, Istanbul, 1994.

anali 10.indb 7anali 10.indb 7 28.12.2010 9:10:0128.12.2010 9:10:01

Azra Gadžo Kasumović

8 ANALI GHB 39/2010, (31), 5-44

vlasti i koji su se rješavali u centru, pa su kao takvi sačuvani u Državnom arhivu / Başbakanlık arşivi. Dokumenti koji su nama dostupni i na osnovu kojih sam pisala ovaj rad upućivani su na nadležne organe lokalne uprave na nivou pokrajine Bosne i tu su se kancelarijski obrađivali, ukoliko su bili uzeti u razmatranje, jer je sačuvan i veliki broj dokumenata koji nisu bili uzeti u razmatranje i predstavljaju samo kopije / suret, koncepte i nacrte. Ovi doku-menti izabrani su za temu stoga što je uočljivo da se kod nas u Bosni veoma neprecizno govori o navedenim dokumentima i bez pravog razumijevanja, a pravilna analiza ovih dokumenata istovremeno jeste i analiza i razumijevanje nadležnih institucija i njihovog djelovanja kao jednog od segmenata ukupnog sistema osmanske uprave i administracije.

O načinu obrade navedenih dokumenata

1. Cilj rada, prije svega, jeste diplomatička obrada navedenih dokumenata kao određene vrste, te u tom smislu dokumenti neće biti prevođeni. Dat će se samo regeste sadržaja.

2. Obrada navedene vrste dokumenata je do sada bila potpuno zanemare-na, kako u našoj historiografiji osmanskog perioda, tako i kao diplomatička obrada od orijentalista. Na svjetskom planu najkompletnije predstavljanje ove vrste dokumenata dala je M. Kütükoĝlu koristeći djela brojnih relevan-tnih osmanista kao što su: Uzunçarşılı,6 Inalcık,7 Fekete, Nedkov,8 Asparuh Velkov9 i drugi. Međutim niko od navedenih, pa ni Kütükoğlu, nisu dali primjere kancelarijske obrade navedenih dokumenata na lokalnom pokrajin-skom nivou. Oni su se uglavnom bavili predstavljanjem obrazacamnoštva dokumenata navedene vrste čija se kancelarijska obrada¸ obavljala na Porti s hatti-humajunom sultana, bujuruldijama sadrazama, defterdara, šejhul-islama ili kazaskera.

3. U ovom radu biti će predstavljeni navedeni dokumenti čija se kancela-rijska obrada obavljala na lokalnom nivou: kod kadije u mahkemi, u kancela-riji kod mutesellima i u kancelarijama na Divanu Bosna.

4. U radu se daje potpuna latinična transliteracija nekoliko karakterističnih dokumenata10 kao i transliteracija početnih i završnih obrazaca nekih doku-

6 Ismail Hakkı Uzunçarşılı, Tuğra ve pençelerle Ferman ve Buyuruldulara Dair, Belleten, V / 17-18 (1941), 101-157; Buyuruldı, Belleten, V / 19 (1941), 289-318.

7 Halil Inalcık, Şikayet hakkı: Arz-ı Hâl ve Arz-ı Mahzarlar, Osmanlı Araştırmaları, VII-VIII (1988), 33-54.

8 Boris Nedkov, Osmanoturska diplomatika i paleografija, Sofija, 1972.9 Asparuh Velkov, Bidovie osmanoturski dokumenti, Sofija, 1986.10 A-1573 / TO, A- 430 / TO, A-498 / TO, A-3689 / TO, A-1228 / TO, A- 287 / TO, A-296

/ TO.

anali 10.indb 8anali 10.indb 8 28.12.2010 9:10:0128.12.2010 9:10:01

Diplomatički dokumenti: arzuhali, mahzari, arzovi, ilami i sahha-bujuruldije...

9ANALI GHB 39/2010, (31), 5-44

menata spomenute vrste koji se čuvaju u Gazi Husrev-begovoj biblioteci.11 Nepotrebno je bilo davati cjelovitu transliteraciju više sličnih dokumenata, a prije svega, stoga što nam je prostor za objavljivanje ograničen. Uz navedene transliteracije priloženi su i faksimili citiranih dokumenata.

5. Biti će rađena latinična transliteracija, koja se, uglavnom, praktikuje u djelima turskih savremenih autora. Ova vrsta transliteracije prihvatljivija je za poznavaoce turskog i osmanskog jezika budući da pruža mogućnost precizni-jeg čitanja osmanskog teksta kao i dešifriranja njegovog značenja.

6. Sve turske riječi u bosanskom izgovoru pisat će se sa crtom između, npr: hatti-humajun, veziri-azam dok će se prilikom citiranja navoditi po uobi-čajenim pravilima transliteracije, npr.: hatt-ı humâyûn, vezîr-i a‘zam i slično. Hemze i ayn na početku riječi neće se obilježavati. Budući da su priloženi faksimili originalnih dokumenata neće se označavati tačkama i crtama razli-čiti arapski harfovi jer bi to nepotrebno opterećivalo tekst.

7. Pokazat će se razlika između kopija / suret dokumenata i između onih koji su prošli kancelarijsku obradu na nekom od nivoa lokalne uprave u Bosanskom ejaletu.

* * *

Uz fermane, hukmove i hatti-humajune, bujuruldije sadrazama, glavnog defterdara i kazaskerova zapečaćena pisma / mühürlü mektub, kao najviše upravne akte centralne vlasti i bujuruldije kao najviše upravne akte pokra-jinske vlasti bitni dokumenti za funkcioniranje osmanskog sistema bili su dokumenti koji su omogućivali svim slojevima osmanskog društva da ostvare komunikaciju sa samim vrhom državne strukture. Ti dokumenti su arzuhali, mahzari, arzovi državnih službenika nižeg ranga i telhisi sadrazama, valija, defterdara, a u kasnijem periodu, osobito u periodu nakon tanzimata, maz-bate, nijazname, istirhamname, izahaname i drugi, tj., dokumenti koji se na bosanskom označavaju kao molbe, žalbe, peticije, predstavke, prijedlozi i slično.12 Navedeni dokumenti predstavljali su put za rješavanje svih problema najširih slojeva društva, kako pripadnika vojne klase i uleme, tako i pripad-nika raje i beraje i ehalije, općenito. Ovi su dokumenti predstavljali vrstu službenih izvještaja ili predstavki i prijedloga na osnovu kojih je centralna vlast nakon provjere istinitosti navoda preduzimala potrebne mjere, izdava-la naredbe kojim su se pokretale određene aktivnosti, dodjeljivali službeni

11 A- 436 / TO, A-1757 / TO, A-4618 / TO, A-2155 /TO.12 U ovom radu neće biti obrađivani spomenuti telhisi kao izvještaji, predstavke i molbe

koje su pisali sadrazami, veziri i defterdari niti će biti obrađivani dokumenti ove vrste iz posttanzimatskog i postosmanskog perioda.

anali 10.indb 9anali 10.indb 9 28.12.2010 9:10:0128.12.2010 9:10:01

Azra Gadžo Kasumović

10 ANALI GHB 39/2010, (31), 5-44

zadaci ili su na navedene prijedloge, u vidu arza ili telhisa, izabirani novi državni službenici te su im uručivani dekreti o postavljenju / berat. Beratima su navedeni službenici uvođeni u dužnost, tj., dodijeljivani su im uz određene nadležnosti i prava, bilo u vidu dodjele korištenja prihoda s posjeda (zeameta i timara) bilo u vidu dodjele plaće / ulufe iz državnih prihoda. Na osnovu svoje otvorenosti naspram svih slojeva stanovništva i spremnosti i odlučno-sti da štite princip pravednosti kao osnovni princip za funkcioniranje jedne države, a osobito države koja je pretendirala da bude onovremena svjetska država, osmanski vladari zasnivali su pravo na legitimitet svoje vlasti. Taj legitimitet je, između ostalog, proizlazio iz njihove spremnosti da kontinuira-no, beskompromisno i neumorno sprovode jednu od temeljnih naredbi bitnih za funkcioniranje države, društva i svih zajednica pojedinačno a koja glasi: „Inna’Llâha ya‘murukum bi’l-adli wa’l-ihsâni... („Allah vam naređuje pra-vednost i dobročinstvo...“). Sprovođenje tog principa u djelo podrazumijevalo je stabilan i čvrsto ustrojen sudski sistem kako u samom centru države, tako i u pokrajinama, međusobnu povezanost i kontinuitet njihove saradnje. Stoga ne začuđuje što su među najbrojnijim dokumentima koji su sačuvani u pokra-jini Bosni upravo navedene predstavke, molbe, žalbe kao i fermani i bujurul-dije koji su bili odgovor na navedena obraćanja s jedne strane stanovništva a s druge strane državnih službenika. Spomenuti dokumenti pokazuju uspješnu komunikaciju koju je vrh centralne, a posebno pokrajinske vlasti, kontinuira-no ostvarivao sa svim slojevima stanovništva na navedenom prostoru.

O sahha-bujuruldijama valija i kratkim bujuruldijama s penčomkajmakama i mutesellima

Na nivou pokrajina glavni upravni dokumenti bili su bujuruldije koje su potpisivali valije, a sastavljane su najčešće na osnovu fermana i odnosile su se na krupna državna pitanja, bilo na vojnom, bilo na civilnom planu. Pisane su divani pismom a iznad bujuruldije na desnoj strani dolazio je karakteristični valijin elipsasti pečat s ispisom valijinog imena u sredini i s ispisanim raznim sentencama okolo imena.13 Ispod bujuruldije bilježio se datum (npr. fî 12. CA sene 1155.) ispisan brojevima i sa skraćenicama za hidžretske mjesece na arapskom jeziku. Ispod datuma bilježio se stilizirani oblik ispisa buyuruldı. U ovom radu neće se govoriti o ovoj vrsti glavnih upravnih bujuruldija čija je diplomatička obrada data u radovima brojnih autora.14

13 V. Rizo Muderizović, Nekoliko muhurova bosanskih valija u Glasniku Zemaljskog muze-ja Bosne i Hercegovine 1-2, Sarajevo, 1916.

14 Najpoznatiji su radovi : Ismail Hakkı Uzunçarşılı., Buyuruldı, Belleten, 19, 1941.; Müba-hat Kütükoğlu, Osmanlı belgelerin dili, Istanbul, 1994.; Boris Nedkov, Osmanoturska diplomatika i paleografija, Sofija, 1972.; Asparuh Velkov, Bidovie osmanoturski doku-menti, Sofija, 1986. i drugi.

anali 10.indb 10anali 10.indb 10 28.12.2010 9:10:0128.12.2010 9:10:01

Diplomatički dokumenti: arzuhali, mahzari, arzovi, ilami i sahha-bujuruldije...

11ANALI GHB 39/2010, (31), 5-44

Pored ovih glavnih upravnih bujuruldija postojale su i tzv. kratke ili sahha-bujuruldije pisane, također, ukoso divani pismom. Za razliku od bujuruldija ispisivanih na osnovu fermana koje su ispisivane kao samostal-ni akti, ove kratke bujuruldije dopisivane su kao kratke naredbe, tj. parafi iznad dokumenata kao što su arzuhali, arzovi i ilami. Valija je stavljao kratke sahha- bujuruldije u vidu parafa kao naredbu ili zabranu u komunikaciji sa nižim službenicima ili, općenito, sa stanovnicima Ejaleta. U tom smislu je lično donosio odluku, i nije mu bila potrebna konsultacija s višim nivoima centralne vlasti. Ispisivali su ih nekada valije lično, a nekada, vjerovatno, valijini zamjenici / kaymakâm i ćehaje / kethüda. Zbog specifičnosti ovih kratkih bujuruldija iznad njih, uglavnom, ne stoji karakteristični valijin elip-sasti pečat, nego samo znak sahha / sahh kao potvrda ispravnosti naloga i nadležnosti odgovornog službenika da donosi odluke o nekim pitanjima koja su bila, prije svega, lične i privatne naravi. Činjenica da iznad dokumenata u kancelarijskoj proceduri dođe nekada (rijetko) i kratka bujuruldija s valijinim pečatom znak je da je valija lično imao uvid u navedeni dokument. Pošto valija nije uvijek mogao sam ostvariti uvid u brojne pojedinačne i privatne probleme, zbog mnoštva i složenosti svojih obaveza, potpisivali su ih često njegovi zamjenici. Sam dokument na kojem su ispisivane kratke sahha-buju-ruldije imao je funkciju današnjih spisa, gdje se na jednom dokumentu, umje-sto današnje folije ili spisa s više uloženih dokumenata, iznad ili sa strane primarnog teksta ili na poleđini, ispisivalo više parafa i popratnih dokume-nata, a to se dešavalo samo onda kad se radilo o predmetu čije rješenje nije bilo jednostavno i zahtijevalo je poseban stepen odgovornosti. Kratke sahha-bujuruldije registrirane su iznad arzuhala, arza ili ilama i predstavljale su dio kancelarijske obrade dokumenta. Ako problem koji se iznosio u arzuhalu nije bio dovoljno jasan, tada se mulli, kadiji kadiluka ili naibu upućivala kratka bujuruldija s Divana potpisana sa sahha / sahh u kojoj se nalagalo da se stvar ispita. Iznad bujuruldija stajala je pri vrhu dokumenta obavezna invokacija (tahmîd) iskazana kao HUVE (ar. HUWA) ili HU u fukciji znaka kojim se potvrđivalo postupanje i djelovanje državnih službenika u ime Boga.

HU. Sahha / sahh . Sarây nâ’ibi efendi zâbitleri ma‘rifetiyle şer‘le görüp i‘lâm eyleyesiz deyü buyuruldı fî 13 B (Receb) sene (1)161.15

HU. Sahha / sahh. Naređuje se sarajevskom naib-efendiji, stvar16 izvidite po šerijatu (po zakonu) uz znanje zabita i podnesite ilam!17 13. redžeba 1161. / 09. juli 1748. godine.

15 A-2155 / TO.16 Tj. problem, pitanje.17 Izvještaj.

anali 10.indb 11anali 10.indb 11 28.12.2010 9:10:0128.12.2010 9:10:01

Azra Gadžo Kasumović

12 ANALI GHB 39/2010, (31), 5-44

A nakon što bi kadija ili naib poslao ilam koji je slučaj temeljito i detaljno pojašnjavao, tada bi s Divana uslijedila uobičajena kratka bujuruldija koja je odobravala preduzimanje mjera u skladu s ilamom.

HU. Sahha / sahh. I‘lâmı mûcebince zâbiti ma‘rifetiyle ihkâk-ı hakk olun-mak buyuruldı fî 19. B (Receb) sene (1)161.18 HU. Sahha / sahh. Naređuje se da se uspostavi pravda prema ilamu i uz znanje zabita! 19. redžeba 1161. / 15. juli 1748. godine.

Valija, ili najčešće njegov zamjenik / kaymakam, pisao je kratku bujurul-diju kao odgovor i rješenje na neko pitanje i naređivao kadiji ili mutesellimu da to izvrši, tj., sprovede u djelo. Međutim kratke bujuruldije s penčom i znakom buyuruldu / buyuruldı sastavljali su i mutesellimi ako se problem mogao riješiti na nivou kadiluka i nije bilo potrebe da se upućuje na Divan. Dešifriranje mutesellimskih kratkih bujuruldija ubilježenih iznad arzuhala daje novi pogled na samu funkciju mutesellima u sistemu provincijske vlasti.19 Zbog velikog angažmana valija na vojnim pohodima često se dešavalo da je on svoje ovlasti, osobito one u civilnom sektoru, prenosio i na mutesellime na nivou Bosanskog ejaleta. Mutesellimi koji su postavljani po gradovima da obavljaju jednu vrstu administrativno-policijskih dužnosti bili su i zamjenici valije na području njihove nadležnosti, a ta uloga obuhvatala je i sprovođe-nje istrage i privođenje po potrebi na Divan, na sud ili mutesellimski ured i obuhvatala je i odgovor na tužbe, žalbe, zahtjeve, omogućavanje provođenja sudskih odluka, odnosno davanje i iznalaženje rješenja za brojna pitanja koja su bila predmet arzuhala na nivou lokalne sredine.20 Na taj je način valiji-

18 A- 2155 / TO. Jedna kratka bujuruldija ubilježena je iznad arzuhala Smaila (Džennetića) upućenog bosanskom valiji s molbom da izda naređenje sarajevskom kadiji da sprovede raspravu sa nasljednicim umrlog Abdullaha Džennetića, a druga je ubilježena iznad kadij-skog ilama.

19 Navedeni dokumenti bili su u mutesellimskom arhivu koji je predat u Gazi Huserev-begovu biblioteku. Međutim, ti dokumenti bili su rasuti i nije vođena pravovremena evidencija o njihovom porijeklu prilikom njihove ranije obrade. Činjenica da je sačuvan veliki broj dokumenata ove vrste ukazuje na to da je, očito, iz porodice Džennetića bilo mutesellima ne samo na nivou Saraj Bosne nego i na nivou Bosanskog ejaleta u vrijeme dok je valija bio na vojnim pohodima.

20 Među 22 dužnosti koje su, prema Kreševljakoviću (H. Kreševljaković, Mutesellimi i njihov djelokrug, Sarajevo, 1957.), obavljali mutesellimi ne nalazi se ova koja ukazuje na vrlo važnu funkciju mutesellima, prema kojoj on može da, umjesto valije, kao jedan od njegovih zamjenika na području svoje odgovornosti, donosi odluku o prihvatanju ili neprihvatanju sa službenog nivoa navoda iz arzuhala ili o rješenjima na žalbe, zahtjeve, molbe. Pišući svoj rad o mutesellimima H. Kreševljaković koristio je samo murasele i ilame iz navedene zbirke. Pošto uvid u te dokumente sam po sebi ne rasvjetljava funkciju mutesellima u potpunosti, u njegovoj analizi uloge mutesellima nedostaje činjenica da su mutesellimi, umjesto valije, izdavali kratke bujuruldije i davali svoj sud o raznim spornim pitanjima koja su bila predmet arzuhala.

anali 10.indb 12anali 10.indb 12 28.12.2010 9:10:0228.12.2010 9:10:02

Diplomatički dokumenti: arzuhali, mahzari, arzovi, ilami i sahha-bujuruldije...

13ANALI GHB 39/2010, (31), 5-44

na kancelarija bila rasterećena te vrste obaveze. Takvo rasterećenje bilo je potrebno stoga što su valijine obaveze na novu Ejaleta, pa i šire, bile veoma složene, pogotovo one na vojnom planu. Protokolisanje arzuhala i njegova obrada vršili su se često i u kancelariji mutesellima.21

O arzuhalima

Riječ arzuhal nastala je od riječi arz (od ar. riječi ‘arada) što znači izlo-žiti, objasniti, podnijeti (na uvid), predstaviti i riječi hâl, što znači stanje. Riječ arz-ı hâl, tj., arzuhal dolazi u kombinaciji s glagolom vermek, etmek ili takdim etmek pa znači podnijeti arzuhal, tj., podnijeti molbu, odnosno izložiti svoje stanje. Treba praviti razliku između riječi arzuhal, što znači molba kao apstraktan pojam, bilo da stoji sama ili u kombinaciji s pomoćnim glagolom etmek, vermek, takdim etmek, i između riječi arzuhal, koja predstavlja jedan osoben diplomatički dokument u kojem je zainteresovana strana izražavala svoju privatnu i ličnu molbu, žalbu, zahtjev i proslijeđivala ih organima vlasti koji su bili nadležni da takve probleme rješavaju. Arzuhale su, uglavnom, slali i potpisivali pojedinci, a odnosili su se na neke lične i personalne proble-me. To su mogli biti jednako pripadnici zimija i raje, kao i pripadnici askera te razni drugi državni službenici. Ukoliko je jedna homogena i kompaktna skupina iznosila neki zajednički problem, i tada se sastavljao skupni ili gru-pni arzuhal i potpisivan je sa „ehâli“, re‘âya, fukarâ i slično. Npr. bendegân fukarâ-yı karye-i Orahovo22 ili bendegân fukarâ-yı mezbûr.23 U takvoj vrsti potpisanog arzuhala nije se isticao nijedan pojedinac. Sastavljani su raznim povodima kao što su npr.: utjerivanje duga, zaštita imovinskih prava, zaštita prava na prihode koje je neko ugrožavao, problemi oko naslijeđa, molbe za oslobađanje od državnih nameta, molbe za oslobađanje od obavljanja vojnih

21 Mislim da mutesellimske aktivnosti navedene vrste nisu ugrožavale kadijsku službu (v. A. Sućeska, Mjesto mutesellima u lokalnoj upravi do tanzimata, Godišnjak Pravnog fakulteta, VII (1959), str. 295-315.), nego je to spadalo u dio redovnih dužnosti mutese-llima kao lica ovlaštenog od valije opunomoćenog da u njegovo ime sprovodi istragu i donosi odluke u praktičnom rješenju problema nekih jednostavnijih slučajeva privatne prirode. Ali ako je ta pitanja trebalo i šerijatski protumačiti i obraditi, tada je neophodna bila intervencija kadija, jer su u poslovima šerijatske prirode samo oni mogli biti nazočni i donositi presudu.

22 A-4387 / TO - 1. Perzijska riječ bende, mn. bendegân znači rob (Božiji) tj. abd, köle, kul i njom se iskazuje poniznost i skromnost molitelja. Umjesto ove dolaze i riječi el-fakîr i el-hakîr./ siromašni, skromni, bijedni.

23 A-4387/TO-2; A-1412 / TO: Arzuhal seljana sela Orahovo u Travničkom kadiluku koji ima uobičajeni početak za arzuhale a završava sa: ....merâhim-i aliyyelerinden mercûdur ki yedimizde olan hüccet-i şer‘iyyeye mugâyır rencîde ettirilmemek bâbında fermân-ı şerifleri ricâ ve niyâz olunur bâkî fermân sultânım hazretlerinindir. Bendegân fukarâ-yı mezbûr.

anali 10.indb 13anali 10.indb 13 28.12.2010 9:10:0228.12.2010 9:10:02

Azra Gadžo Kasumović

14 ANALI GHB 39/2010, (31), 5-44

dužnosti i razne druge molbe. Arzuhal se upućivao i s molbom da se protivna strana privede na sud. Takav arzuhal upućivan je ili valiji s molbom da se protivna strana privede na Divan zbog rasprave ili mutesellimu kao nižoj instanci, gdje su se stranke, također, mogle privoditi na raspravu.

Arzuhal ima svoju određenu formu: ispisan je na debelom papiru s vodenim znakom. Tekst arzuhala pisao se se na lijevoj donjoj strani papira. Na desnoj strani ostavljao se prostor za ilam. Iznad arzuhala na lijevoj strani ostavljan je prostor za bujuruldiju, a na desnoj iznad ilama za drugu bujuruldiju koja se upisivala ako je bilo potrebno. Kao i svaki drugi dokument, on ima svoj uobi-čajeni obrazac koji se može razlikovati samo u sitnim varijacijama. Počinje sa HU, ispisanom u stiliziranom obliku na vrhu dokumenta, potom dolazi elkab24 kao vid obraćanja i titulacije nadležnih državnih službenika, dolazi uvodno obrazloženje nakon izraza učtivog oslovljavanja / elkab: Arz-ı hâl-i kullarıdır ki../ arzuhal roba (Božijeg) i roba njegove ekselencije.25 Nakon toga slijedi predstavljanje i opis podnosioca arzuhala i njegovog stanja i potrebe. Nakon što se stanje izloži, dolazi uobičajeni obrazac kojim se kurtoazno iskazuje molba, potom dolazi završna sentenca kojom se potvrđuje pravo na donošenje odluke onom ko odluku može donijeti. I ispod teksta arzuhala dolazi potpis podnosioca arzuhala s izrazima poniznosti kao što su bende / rob, câriye / robinja, ako se radi o ženskoj osobi ili ed-dâ‘î ili dâ‘î / molitelj te potpis, tj. ime podnosioca. Kütükoğlu je do sada dala najtemeljitiju obradu strukture arzuhala kao i brojne varijacije elkaba i završnih obrazaca.26 Na arzuhalu nema datuma, ali mora imati potpis podnosioca arzuhala.27 Datum se stavljao samo naknadno na odgovarajuće dokumente koji su dopisivani iznad i sa strane arzuhala ukoliko je dokument prošao kancelarijsku obradu. Arzuhali su na lokalnom nivou upućivani mulli, naibima,28 kadijama, mutesellimima,29 valijama i, po potrebi, i nekim drugim državnim službenicima kao što su

24 Izraz ustaljen u osmansko-turskoj terminologiji, izveden od ar. riječi laqab mn. alqâb, što znači titula, zvanje. Ovdje elkab označava uobičajene izraze oslovljavanja koji su bili precizno određeni za svakog državnog službenika i na osnovu kojih su se mogli odrediti rang i status navedenog službenika.

25 Kul je ovdje rob Božiji koji je i pokorni podanik i poslušni službenik državnog službenika na višem nivou kojem upućuje molbu, tj. njegove ekselencije.

26 Kütükoğlu, n. d. , str. 303-305. 27 Potpis je mogao biti njegov vlastoručni, što je bio slučaj sa arzuhalima državnih službe-

nika, a ako je bio pripadnik nepismene raje, tada je arzuhal, umjesto njega, sastavljao i potpisivao pisar / katip.

28 A- 2155 / TO: .....merâhim-i âsafânelerinden mercûdur ki mezbûrları zâbitleri ma‘rifetiyle huzûr-i şer‘a ihzâr ve hakkımızı ihkâk-ı hakk olunmak bâbında Sarây nâ’ibi efendiye hitâben fermân-ı şerîfleri ricâ olunur bâkî fermân devletlü sultânımındır.

29 A-429 / TO.

anali 10.indb 14anali 10.indb 14 28.12.2010 9:10:0228.12.2010 9:10:02

Diplomatički dokumenti: arzuhali, mahzari, arzovi, ilami i sahha-bujuruldije...

15ANALI GHB 39/2010, (31), 5-44

defterdari, timar-ćehaje, defter-ćehaje30 i drugi koji su mogli biti oslovljavani kao „gospoda s Divana“ / ehâlî-i Dîvân efendîleri.31 Stanovnici gradova, sela ili nekih područja čiji su prihodi dodjeljivani visokim državnim službenicima kao vid plaće kao što su zeameti, npr., znali su upućivati kolektivne arzuhale obraćajući se Divanu preko zaima, a ne preko kadije. U tom smislu interesan-tan je kao primjer kolektivni arzuhal stanovnika sela Ribnice u tuzlanskom kraju koji su se posredstvom zaima Dženneti-zade Derviša Mustafa-bega obratili na Divan da im dozvoli izgradnju konačišta u selu za putnike.32 Treba napomenuti da mu se ovom prilikom nisu obratili kao mutesellimu nego kao zaimu.33 Arzuhali su upućivani, i tražilo se rješenje od više instance, uglav-nom, preko suda / mahkeme i preko nadležnih sudskih službenika. Arzuhal je dolazio ili u kancelariju valije, njegovog kajmakama ili mutesellima. Ukoliko je pitanje bilo jasno, rješenje se, bilo negativno ili pozitivno, donosilo odmah i kratka sahha-bujuruldija o tome upisivala se iznad arzuhala na lijevoj strani. Iz valijine kancelarije naredba se uvijek prosljeđivala na nižu instancu lokal-ne vlasti u kadilucima, tj. na kadije i mutesellime. Ukoliko pitanje nije bilo sasvim jasno u bujuruldiji se iznosio zahtjev upućen mulli, kadijama ili naibi-

30 A-446 / TO: Arzuhal kojim Smail-beĝ Džennetić moli (bosanskog vezira) obraćajući se posredstvom timar-defterdara i defter-ćehaje da oslobodi njega i njegovu braću Mustafa-bega i Ferhad-bega, pisara i muteferriku Divana Bosne od puta za koji su dobili poziv da idu s njim. Vezir oprašta Smail-begu bujuruldijom datiranom 16. ševvala 1166. / 16. augusta 1753. godine, a od Mustafa-bega i Ferhad-bega traži da pošalju za sebe zamjenu.

Bujuruldija iznad arzuhala upućena defter-ćehaji glasi: Izzetlü defter kethüdâsı Sâhib-i arz-ı hâl Ismâ‘îl beğ bu defa hizmetinden mu‘âf ve kaydına şerh verilüp merkûmûn biraderleri Mustafa beĝ ve Ferhad beĝ yerine bedel olmak üzere taraflarından

birer bedelden iki nefer adam gönderilüp hizmet-i lâzimesinde kıyâm olunmak buyuruldı. Arzuhal glasi: Devletlü merhametlü inâyetlü sultânım hazretleri sâğ olsun Arz-ı hâl-i kullarıdır ki bu kulları karındaşlarım Mustafâ ve Ferhad kullarıyla Divân-ı

Bosna’da kâtib ve müteferrika kullarından olup bu defa devletlü inâyetlü velîü’n-ni‘am efendimiz hazretleri eymen evkâtta Travnik’den hareket ve azîmetlerin olduğuna binâen sâ’ir defterlü kullarıyla mevcûd bulunmak bâbında fermân-ı hazret-i velîü’n-ni‘am /velliyyü’/ sâdır olmağın merâhim-i aliyyelerinden mercûdur ki bu kullarını bu def‘a mu‘âf ve merhamet ve dirliklerimize zarâr gelmemek üzere izn-i aliyyeleri ve kaydımıza şerh verilmek içün tîmâr defterdârı ve defter kethüdâsı kullarına hitâben fermân-ı mer-hamet-i aliyyeleri niyâz olunur bâkî fermân devletlü inâyetlü velîü’n-ni‘am efendimiz hazretlerinindir. Bende Ismail Cennetizâde.

31 A-414 / TO: Derviš Mustafa-beg Džennetić tražeći zeamet Vogošću uputio je arzuhal obraćajući se „gospodi sa Divana“ (...ahâlî-i Divân efendilere hitâben fermân-ı âlileri ricâ olunur..) Ovaj citat je indikativan jer upućuje na to da su navedeni ahâlî-i Divân efendileri, tj neko iz navedene grupe iz valijine kancelarije / daire mogli rješavati određena pitanja i utjecati na njihovo rješavanje.

32 A- 427 / TO. 33 A-427 / TO: …bu fukarâ karyemizde misâfir-i nüzûl içün müceddeden bir hân binâ eyle-

memize izn-i aliyyeleri mütezammın karyemiz za‘îmi Cennetizâde Derviş Mustafa beĝ kullarına hitâben emr ü fermân devletlü sultânımındır.

anali 10.indb 15anali 10.indb 15 28.12.2010 9:10:0328.12.2010 9:10:03

Azra Gadžo Kasumović

16 ANALI GHB 39/2010, (31), 5-44

ma ili, po potrebi, nekom drugom nadležnom licu, tj., odgovornom državnom službeniku da podnese izvještaj / i‘lâm. Izvještaj se dopisivao s desne strane arzuhala na prostoru koji je za tu namjenu bio ostavljan prazan. Za razliku od arzuhala izvještaj / i‘lâm imao je obavezan datum i potpis kadije ili nekog drugog državnog službenika, ukoliko se njegov izvještaj tražio. Potom je izdavana nova kratka sahha-bujuruldija koja se dopisivala iznad ilama, tj. na desnoj strani.34 Iznad kratkih bujuruldija i ispod znaka naredbe buyurul-du dolazio je često potpis valijinog zamjenika / kaymakam35 sa penčom ili čak, po potrebi, i mutesellima Saraj Bosne, također s penčom.36 Arzuhali su upućivani mulli, kadiji kadiluka ili naibu i mutesellim-agi kao prvoj instanci. Ukoliko bi se na tom nivou postiglo rješenje, predmet je time bio završen i iznad arzuhala je bilježena kratka bujuruldija sa potpisom mutesellima i njegovom penčom. Ako se radilo o složenijem pitanju tada je arzuhal dolazio preko suda / mahkeme direktno na Divan, gdje je valijin kajmakam upućivao sa svojim potpisom i penčom odgovornim sudskim službenicima kratku buju-ruldiju37 kojom je prihvatao ili osporavao navode iz arzuhala, ili je pozivao suprotstavljene strane na Divan radi vođenja procesa. Na osnovu sačuvanih i kancelarijski obrađenih arzuhala jasno je da je na pitanja koja su bila predmet arzuhala odgovarao, uglavnom, valijin zamjenik i mutesellim.

O nekim pitanjima arzuhali se nisu slali na lokalne organe vlasti, nego su se slali na Portu, te su bili povod i za izdavanje fermana.38 Mi nemamo u našoj zbirci primjere kancelarijski obrađenih arzuhala koji su upućivani na Portu. Imamo samo kopije / suret takvih arzuhala.39 Na osnovu fermana koji su na temelju navedenih arzuhala pristizali u Bosnu vidi se da su se takvi arzuhali slali posredstvom mulle koji je sjedio u Saraj Bosni. Arzuhali i mahazari koji

34 Na osnovu uvida u zbirku kancelarijski obrađenih arzuhala i ilama vidi se da je rijetko iznad arzuhala i ilama dolazila kratka bujuruldija ovjerena valijinim elipsastim pečatom. Primjeri takvog ilama s valijinom originalnom bujuruldijom su vrlo rijetki, npr., sačuvan je ilam s bujuruldijom Husein-kapetana Gradaščevića, v. A-1104 / TO.

35 A-426 / TO: Arzuhal Jevreja Josefa Čolaka datiran 1174. / 1761. godine iznad kojeg je upisana kratka bujuruldija s potpisom Ibrahima, kajmakama Bosne.

36 Pošto sahha-bujuruldije imaju samo znak sahha / sahh iznad i buyuruldu / buyuruldı ispod naredbe kao općenite znakove, dakle nemaju nikakvog osobenog pečata, vrlo je vjerovatno da su ove kratke bujuruldije umjesto valije nekada, po potrebi, potpisivali službenici iz njegove kancelarije koji su se nazivali ehâlî-i Divân-ı Bosna

37 A-426 / TO.38 Npr., u jednom fermanu datiranom 1179. / 1765. godine i upućenom banjalučkom kadiji,

kojim se zabranjuje zloupotreba naiba, navodi se da je izdat na osnovu arzuhala ehalije kadiluka. S obzirom da ovdje ehalija nastupa kao jedan jedinstven kolektivni subjekt koji se tuži glede određenog zajedničkog pitanja, to je njihova tužba i molba, proslijeđena arzuhalom, a ne mahzarom.

39 V. primjerke arzuhala Nefise Džennetić.

anali 10.indb 16anali 10.indb 16 28.12.2010 9:10:0428.12.2010 9:10:04

Diplomatički dokumenti: arzuhali, mahzari, arzovi, ilami i sahha-bujuruldije...

17ANALI GHB 39/2010, (31), 5-44

su dolazili na Portu evidentirani su u deftere u kojim su se vodila takva pitanja sa područja cijelog carstva, ali se nisu u cjelini prepisivali nego su ispisivani samo njihovi sažeci. Kod nas u Bosni mogle su biti samo sačuvane kolek-tivne predstavke u vidu arzuhala koji je slala ehalija, koja nastupa kao jedan jedinstven subjekat, i mahzara, koji potpisuju ugledne osobe s jasno određe-nim identitetom, samo ako nisu bile uzete u kancelarijsku obradu, dakle ako su bile u formi kopije / suret. Naime, dokumenti navedene vrste koji su se slali na Portu tamo su i obrađivani. Bilo je upornih pojedinaca koji su svoje arzuhale upućivali direktno na Portu. Kao primjer može se navesti nekoliko fermana koji su izdati na brojne arzuhale Nefise, supruge umrlog Džennetića iz zaimske i mutesellimske porodice, koja se u više navrata tužila na svoju svekrvu pokušavajući zaštititi pravo na svoj dio imovine.40

Iznad arzuhala koji su dospijevali na Portu i koji su bili predočeni sultanu, na lijevoj strani sultan je dopisivao odobrenje da se udovolji zahtjevu i molbi vlastoručnim potpisom / hatt-ı humâyûn / hümâyûn: Ihsân-ı humâyûnum olmuşdur. Ispod toga je bilo napisano Pâdişâhımın. A nakon toga je u kan-celariji sadrazama ispisivana bujuruldija sa znakom sahha / sahh iznad i znakom buyuruldu/ buyuruldı ispod teksta bujuruldije kojom se naredba s vrha prosljeđivala na izvršne organe niže vlasti.41 Obrada arzuhala na Porti često nije uključivala sultanov hatti-humajun. Dokumenti su obrađivani u kancelariji velikog vezira, glavnog defterdara, defter-emina i drugih službe-nika Divana. Na njima su, pored kratkih, navedenih bujuruldija registrirane u defterhani i bilješke na margini / der-kenâr. Na taj je način na obrađenom dokumentu bilo po nekoliko registracija iz raznih kancelarija.42

Sačuvano je nekoliko arzuhala koje je hadži Nefisa, žena sarajevskog mutesellima zaima Mustafe Džennetića upućivala na Divan obraćajući se arzuhalom preko mulle u Saraj Bosni i mutesellim-age.43 S Divana je dolazila bujuruldija upućena mulli i mutesellimu s nalogom da se stvar ispita i da se rasprava održi na Divanu. Iz velikog broja fermana koji su dolazili na Nefisi-ne arzuhale jasno je da se sporovi oko njene imovine nisu uspijevali razriješiti ni na jednom od lokalnih nivoa, nego da su se u nekoliko navrata rješavali na carskom Divanu. Naravno, ovo je slučaj karakterističan za pripadnike visoke društvene klase.

Arzuhali koji su dolazili na Portu slali su se sadrazamu i pregledani su i registrirani njihovi kratki sadržaji u nadležnim divanima, a padišahu se

40 A-1014, 1157, 1158, 1159, 1160, 1161, 1162, 1745 / TO. 41 V. M. Kütükoğlu, n.d. str. 570: faksimil dokumenta.42 V. n.d. str. 573: Ekler /dodaci sa faksimilima dokumenata. Iznad arzuhala i na marginama

ima čak 8 raznih registracija. 43 A-101, 436, 439, 445, 937, 958 / TO.

anali 10.indb 17anali 10.indb 17 28.12.2010 9:10:0528.12.2010 9:10:05

Azra Gadžo Kasumović

18 ANALI GHB 39/2010, (31), 5-44

podnosio samo određeni broj izabranih arzuhala, i to u sažetoj formi. M. Kütükoğlu navodi citat od Koči-beja (Koçı Bey) iz njegove Risale, koju je uputio sultanu Ibrahimu i u kojoj objašnjava kako su arzuhali koji su bili podnošeni sultanu prebacivani sadrazamu nakon što su bili pročitani: “Moj sretni car bi rekao ćehaji kapidžija: “Naredit ćete “uzmi ovaj arzuhal” i koliko bude arzuhala, sve će biti sabrano. Kada sretno stignu do carskog saraja jedan po jedan ćete pročitati. Veziru ćete napisati jedno časno pismo: “Ti koji si veziri-azam tebi sam poslao nekoliko arzuhala koji su upućeni carskom pragu (rikâb-ı Humâyûn / Hümâyûn). Nađi one koji su poslali arzuhal, saslušaj njihove predmete (da‘vâ), ispuni pravdu, tako da znate, i recite neka se više carskom rikabu ne šalje arzuhal.”44

Primjeri pojedinačnih i grupnih arzuhala koji nisu kancelarijski obrađeni

*Nedatiran arzuhal / koncept molbe hadži Nefise (Džennetić).45 HU karakteristično za dokumente kancelarijski obrađene, uglavnom se ne nalazi pri vrhu kancelarijski neobrađenih dokumenata.

Počinje s: Devletlü inâyetlü adâletlü ‘âmme-i fukarâya merhametlü sultânım tâle bekâhu hazretlerinin Hakk subhânehu ve te‘âlâ hazretleri vücûd-i şerîflerin hatâsız edüp sâye-i adâletlerin üzerimizden zâ’il eylemeye âmîn arz-ı hâl-i câriyeleri budur ki .....

Završava s: ...merâhim-i aliyyelerinden mercûdur ki hasbeten li’Llâhi te‘âlâ ve merzâten li-rûhi resûlihi’ l-kerîm kenâr yerlerde şâhid-zôr ile bu câriyelerine gadir olunmamak içün huzûr-ı adâletlerinde merkûme Meryem hâtûn ile da‘vâmıza feysal ve ihkâk-ı hakk ettirilmek bâbında mu’ekked buyuruldı-ı emr üslûpleri sadaka ve inâyet buyurulmak bâbında emr ü fermân devletlü adâletlü merhametlü sultânım hazretlerinindir

Bende hâcce Nefîsa câriyeleri.

Sa strane arzuhala napisana je bilješka: ve ber takrîbiyle sûret inhâ.

44 Prema: Ali Kemali Aksut neşri Istanbul, 1939., s. 121.45 A-436 / TO. Nefisa moli Divan Bosne da izda ponovo bujuruldiju kojom se zabranjuje

njenoj svekrvi Merjemi Džennetić da je napada i da se u njeno vlasništvo miješa.

anali 10.indb 18anali 10.indb 18 28.12.2010 9:10:0528.12.2010 9:10:05

Diplomatički dokumenti: arzuhali, mahzari, arzovi, ilami i sahha-bujuruldije...

19ANALI GHB 39/2010, (31), 5-44

A-436 / TO: Neprotokolirani koncept arzuhala.

*Nedatiran grupni arzuhal djece iz Akhisara koja se tuže što im je hodža Daut-spahija uhapšen i kažu da im nedostaju dersovi.46

Počinje s: Arz-ı hâl-i sıbyân-ı Akhisâr kullarıdır ki hâlâ Travnik kal‘asında inâyetlü efendimiz hazretlerinin fermânıyla mahbûs olan Daut sipâhî kulları havâcemiz olup bu kadar zamândan beri bu kulları dersten mahrûm kalup hasbeten li’Llâhi’l-azîm ve taleben li merzâtihi’l-kerîm bu kulları der-sten mahrûm ve avâre olmamızı lâyık ve sezâvâr47 görmeyüp havâcemiz-i (hocamız) mezbûr Daut sipâhî ıtlâkıyla bu kulların mesrûr buyurulmak ricâ ve temennâsıyla inâyetlü efendimiz hazretlerine arz-ı hâl olundu bâkî fermân lütf ü ihsân sultânım hazretlerinindir

Bendegân sıbyân-ı kasaba-ı Akhisar

46 A-4015 / TO. Na arzuhal je bila izdata i bujuruldija, ali je otkinuta i vidi se samo mali dio.

47 U originalu greškom piše samo seza.

anali 10.indb 19anali 10.indb 19 28.12.2010 9:10:0628.12.2010 9:10:06

Azra Gadžo Kasumović

20 ANALI GHB 39/2010, (31), 5-44

Primjeri za arzuhal i ilam koji su obrađeni u kancelariji valije i s ubilježenom bujuruldijom valije

*Arzuhal Mahmuta i Mehmeda.48

Na vrhu dokumenta stoji HU. Iznad bujuruldije ima valijin elipsasti pečat, koji se sasvim rijetko susreće iznad ovih kratkih bujuruldija registriranih iznad arzuhala. U valijinom elipsastom pečatu stoji: 49

Ve mâ tevfikî illâ bi’Llâh

Abduhu el-hâcc Muhammed

Aleyhi tevekkeltu ve ileyhi unîb

Tekst bujuruldije glasi: Sarây munlâsı izzetlü fazîletlü efendi hazretleri merkûmânın yedlerinde olan berât-ı mûcebince tımâr-ı mezbûru kendüle-rine zabt ve mahsûlât ve rusûmâtını ahz ve kabz ettirilüp âhirin müdâhalesi men‘ ve def‘ olunmak buyuruldı fî 29 N (Ramazân) sene (1) 169

Arzuhal ima uobičajeni već ranije citirani početni obrazac, a završava sa: ...mahsûlât ve rusûmâtı ahz ve kabz ettirilmek bâbında Sarây Bosna munlâsı fazîletlü efendi-i çâkeranelerine hitâben fermân-ı şerîfleri niyâz olunur ol bâbda emr ü fermân devletlü inâyetlü sultânım hazretlerinindir

Bende Mahmûd ve Mehmed çırâğınız

48 A-1757 / TO: Arzuhal Mahmuta i Mehmeda, koji su dobili berat na timar od 2050 akči u selu Sinjevu (Mokro), u kojem se moli da se sarajevskom kadiji mulli naredi da im ga preda u posjed kako bi s njeg mogli pobirati prihod i takse (rusumat). Navedeni timar ustupili su Alija i Bekir jer nisu željeli da dalje služe.

Na istom aktu ubilježena je bujuruldija datirana 29. ramazana 1169. / 27. juna 1756. godine upućena sarajevskom kadiji s nalogom da ih uvede u posjed i drugima spriječi miješanje u prihode i takse.

49 O valijinim pečatima i tekstovima u valijinim pečatima v. R. Muderizović, n. d.

anali 10.indb 20anali 10.indb 20 28.12.2010 9:10:0728.12.2010 9:10:07

Diplomatički dokumenti: arzuhali, mahzari, arzovi, ilami i sahha-bujuruldije...

21ANALI GHB 39/2010, (31), 5-44

A-1757 / TO: Slika arzuhala i valijine bujuruldije s elipsastim pečatom iznad kojeg stoji HU.

* Bujuruldija s elipsastim valijinim pečatom ubilježena iznad ilama sarajevskog kadije, hafiza hadži Hasana50 odgovor je na ilam kadije u vezi s

50 A- 4618 / TO: Ilam datiran 05. džumade-l-ahira 1195. / 29. maj 1781. godine sarajevskog kadije hafiza hadži Hasana sastavljen u vezi s ubistvom u Srebrenici u kojem je kadija bio Ćesri-zade Mehmed-efendija. Bujuruldijom datiranom 09. džumade-l-ahira 1195. dozvoljava se egzekucija ubice zatočenog od sarajevskog mutesellima.

anali 10.indb 21anali 10.indb 21 28.12.2010 9:10:0728.12.2010 9:10:07

Azra Gadžo Kasumović

22 ANALI GHB 39/2010, (31), 5-44

egzekucijom ubice. Očigledno je da kada se radi o ozbiljnim pitanjima, tada valija lično donosi svoju kratku bujuruldiju kao odgovor na ilam ili arzuhal.

Elipsasti valijin pečat datiran je 1188. / 1744. godine.51 Tekst bujuruldije: Sarây Bosna munlâsı izzetlü fazîletlü efendî zîdet fezâ’iluhu Sarây Bosna mütesellimi ağa ve zâbitânı her şakî-i mesfûr kâtilin kısâsan ve ibreten izinle îcâb ve îfâsı olunduğu işbu i‘lâm-i şer‘iyye nâtık olmakla mûcebince ibreten cezâsı tertîb olunmak buyuruldı fî 9. C (Cumâde’l-âhır) sene (1)195.

A-4618 / TO: Slika kadijinog ilama i valijine bujuruldije s elipsastim pečatom. Obavezno HU ispisano pri vrhu jedva se nazire.

51 O tekstovima sa pečata valija v. Rizo Muderizović, Nekoliko muhurova bosnaskih valija u Glasniku Zemaljskog muzeja Bosne i Hercegovine 1-2, Sarajevo, 1916.

anali 10.indb 22anali 10.indb 22 28.12.2010 9:10:0928.12.2010 9:10:09

Diplomatički dokumenti: arzuhali, mahzari, arzovi, ilami i sahha-bujuruldije...

23ANALI GHB 39/2010, (31), 5-44

Primjeri arzuhala s ilamom i bujuruldijama valijinih kajmakama

*Arzuhal zimija Ivana i Pave.52

Iznad bujuruldija ubilježeno je HU. Iznad arzuhala ubilježena je prva naredba Ibrahima, bosanskog kajmakama, sa njegovim pečatom: Medîne-i Sarây munlâsı fazîletlü semâhatlü efendî hazretleri ve mütesellimi izzetlü Ismâ‘îl beğ yedlerinde olan senedâta nazaran ve hilâf-ı şer‘i şerîf rencîde ettirmeyesiz fî 28 CA (Cumâde’l-evvel) sene (1)174.

Arzuhal glasi: Devletlü merhametlü efendim sultânım hazretleri sâğ olsunArz-ı hâl-i re‘âya fukarâlarıdır bu fukaralarımız Kreşevo sâkinlerinden

müslimîn cema‘âtından olup cema‘ât-ı mezbûrde sâkinlerinden bir Ahmed nâm kimesne bu kullarınızı huzûr-ı şer‘a da‘vet etmeden ve taleb etmeden bu fukarâlarınızın üzerine medîne-i Sarây mütesellimi aga tarafından hilâf-ı inhâsıyla bu kullarına mübâşir ta‘yîn on dokûz yük timûr taleb ve iki nefer kimesnelerimizi zindân-bend olmağın hayf ve gadr (gadir) olmakla merâ-him-i aliyyelerinden niyâzdır ki yedimizde vâli-i sâbık hazretlerinin iki def‘a murâfa‘a-yı şer‘ olundu buyuruldı-ı şerîflerine nazar ve yedimizde olân fetvâ-yı şerîflerimize manzûr buyuruldukta hilâf-ı şer‘ on dokûz haml timûr mutâlebesiyle şer‘an rencîdelerimize men‘ ve def‘ olmazsa hasmımız ile huzûrunuzda murâfa‘a ve ihkâk-ı hakk olunmak bâbında fermân-ı şerîfleri niyâz olunup bâkî fermân sultânımındır

Bende zimmî Ivan Bende zimmî PavoSa strane arzuhala ubilježen je kadijski ilam: Ma‘ruz-ı dâ‘îleridir kiBundan akdem sâhib-i arz-ı hâl Pavo53 ve Ivan nâm zimmîler mezbûr

bir Ahmed başa kullarıyla murâfa‘a olup merkûmûne Kreşevo mahkeme-sinde terâfu‘ olunduklarında mezbur bir bir54 Ahmed başanın bin dokûz yüz altmış altı kkıye timûrı mesfûrân Pavlo ve Ivan üzerlerinde olduğu şuhûd ve udûl şer‘an sâbit ve tahsîli içün mürâsele-i şer‘iyye tahrîr olunduğu lede’l-murâfa‘a bi’l-müvâcehe şuhûd ve udûldan Hüseyin bölükbaşı ve Kahrimân nâm kimesnelerin şehâdetleriyle şer‘an sâbit ve tahsîli bâbında tekrâr mürâsele-i şer‘iyye tahrîr ve irsâli olunduğu huzûr-ı âlilerine i‘lâm olundu bâkî fermân hazret-i (men lehü’l) 55 fermânındir hurrire fî’l-yevmi’ s-sâni min Cumâde’l-âhir sene 1174.

Iznad ilama ubilježena je druga bujuruldija Ibrahima, kajmakama Bosne, s njegovim pečatom:

52 A- 1573 / TO.53 Dalje u tekstu piše Pavlo (Pavle).54 Ubilježeno je jedno bir viška. Malo je vjerovatno da se radi o riječi berber jer tako nije

spomenuta ni u arzuhalu. 55 Izostavljeno je uobičajeno men lehü’l- (fermanındır).

anali 10.indb 23anali 10.indb 23 28.12.2010 9:10:1128.12.2010 9:10:11

Azra Gadžo Kasumović

24 ANALI GHB 39/2010, (31), 5-44

Sarây mütesellimi izzetlü Ismâ‘îl beğ işbu i‘lâm mûcebince tahsîl eyleyesiz fî 8 C (Cumâde’l-âhir) sene (1)174.

A-1573 / TO: Slika arzuhala, kadijskog ilama s pečatom i dvije kratke bujuruldije sa znakom HU iznad teksta i penčom Ibrahima, kajmakama Bosne

anali 10.indb 24anali 10.indb 24 28.12.2010 9:10:1128.12.2010 9:10:11

Diplomatički dokumenti: arzuhali, mahzari, arzovi, ilami i sahha-bujuruldije...

25ANALI GHB 39/2010, (31), 5-44

Primjer arzuhala s ilamom i mutesellimskom bujuruldijom

* Arzuhal Salih-baše iz Sarajeva. 56

Iznad bujuruldije ubilježeno je HU. Iznad arzuhala ubilježena je naredba Ismaila, sarajevskog mutesellima datirana 13. rebiu-l-ahira 1180. / 18. sep-tembra 1766. godine.57 s pečatom pored njegovog potpisa u vidu penče.

Çelebi Pazarı kadısı efendiSâhib-i arz-ı hâlin yedindeki temessüki mantûkunca merkûm

Mustafâ sipâhîde şer‘an sâbit olan hakkını ma‘rifet-i şer‘ ve ta‘yîn olu-nan mübâşir ma‘rifetiyle mahallinde tahsîli edâda muhâlefet ederse icrâ-yı hakk olunmak içün mübâşir-i merkûm ma‘rifetiyle medîne-i Sarây’a ihzâr ve i‘lâm eyleyesiz fî 13 R (Rebî‘u’l-âhir) sene (1)180.

Ismâ‘îl, mütesellim-i Sarây Bosna hâlâ.S desne strane niže bujuruldije registrirano je: Mebleğ-i merkûmden teme-

ssükte zahriyye ve teslîm olunmuştur (mebleğ 5520) bâkî kalan matlûbumdur gurûş 8480.

Arzuhal počinje s: Izzetlü meveddetlü sa‘âdetlü sultânım hazretleri sâğ olsun

Arz-ı hâl-i bendeleri budur ki mukaddemâ medîne-i Sarây Bosna’da merhûm vefât eden Sâcâk oğlu Ali başa nâm kimesneye be-temessük medyûn olan Ahmed beğ ibn Yûsuf beğ an karye-i Arnautovik58 mezbûr Ahmed beğ deyni edâ ve teslîm etmeden fevt verâseti mütevvefânın karındâşı Mustafâ beğ inhisârı tahakkukundan sonra mezbûr müverrisimiz Ali başa dahi fevt irs-i şer‘ile mâ-terekesi şer‘ile bize isâbet ve intikâl etmeğin karye-i mezbûrede sâkin olan Mustafâ beğ’den bâ-temessük on dört bin akçe şimdi müverrisi-mizden bize intikâl ve isâbet etmeğin hakkı ve alacağımızdır hasbeten li’Llâhi mezbûr Mustafâ sipâhiden hakkımızı ihkâk ve alıvermek bâbında arz-ı hâla cesâret olundu bâkî emr59 fermân efendim sultânım hazretlerinindir.

Bende Salih başaSa strane, desno od arzuhala, ubilježen je ilam:

56 A-430 / TO: Arzuhal Salih-baše iz Sarajeva kojim moli da mu se naplati 14000 akči iz ostavštine Ahmed-bega, sina Jusuf-bega, iz sela Arnautovića, koje je umrli Ahmed-beg dugovao Ali-baši Sačaku, koji je također umro, a čiji je nasljednik navedeni molitelj.

57 Mutesellim nalaže kadiji u Rogatici da stvar ispita i, ako se bude protivio Mustafa-beg (spahija), brat umrlog Ahmed-bega, da ga po mubaširu pošalje u Sarajevo. Uz molbu je registriran i ilam o tom pitanju datiran 27. rebiul-ahira 1180. / 30. oktobar 1766. godine.

58 Arnautovići kod Visokog.59 Nedostaje veznik ve.

anali 10.indb 25anali 10.indb 25 28.12.2010 9:10:1228.12.2010 9:10:12

Azra Gadžo Kasumović

26 ANALI GHB 39/2010, (31), 5-44

Ma‘rûz-ı dâ‘îleridir kiDerûn-ı arz-ı hâlda ism-i mestûr olan Mustafâ beğ bendeleri ma‘rifet-i

şer‘ile ve zâbiti ma‘rifetiyle meclis-i şer‘a ihzâr ve müvâcehesinde buyuruldı-ı hatîr ve60 feth ve kirâ’et olundukta sem‘an ve tâ‘aten deyü sâhib-i arz-ı hâl Salih başaya karındâşım Ahmed beğ nâm müteveffânın deynini olduğunu ma‘lum olmayup sâbit ederse tazmîni kimden lâzım gelirse tazmîn olunur kazâdan kazâya ihzâr olunmasın buyuruldı-ı şerîf sâdır olmuşdur bu def‘a ihzârını afv buyurulmak ricâsıyla bi’l-iltimâs huzûr-ı sa‘âdetinize i‘lâm olun-du bâkî fermân sultânım hazretlerinindir

Hurrire fî 27 Rebî‘u’l-âhir sene 1180.

A-430 / TO: HU iznad bujuruldije, arzuhal, ilam s pečatom kadije i bujuruldija s penčom i pečatom mutesellima Saraj Bosne .

60 Veznik ve je višak, nepotrebno napisan.

anali 10.indb 26anali 10.indb 26 28.12.2010 9:10:1228.12.2010 9:10:12

Diplomatički dokumenti: arzuhali, mahzari, arzovi, ilami i sahha-bujuruldije...

27ANALI GHB 39/2010, (31), 5-44

* Arzuhal i kratka bujuruldija mutesellima Derviša Mustafe (Džennetića).61

Iznad bujuruldije ubilježeno je HU.Hâlâ Visoko nâ’ibi faziletlü efendi zîde fazluhu ve voyvodası zîde kadru-

hu işbu derûn-ı arz-ı hâlda mestûrü’l-esâmî zimmîleri huzûr-ı şer‘a ihzâr ve ma‘rifet-i şer‘ile sâhib-i arz-ı hâlin ber-mantûk-ı defter ta‘yîn olunân mübâşir ma‘rifetiyle tahsîl ve edâda mumâne‘at ederler ise bu tarafa mübâşire mashûben ihzâr olunmak edesiz fî 11 C (Cumâde’l-âhir) sene (1)195

Derviş Mustafa mütesellim-i Sarây hâlâ62

Arzuhal glasi : Devletlü inâyetlü merhametlü sultânım hazretleri sâğ olsun

Arz-ı hâl-i kullarıdır ki Visoko kazâsına tâbi‘ Blâja me‘a Sutiska kazâsına tâbi‘ Kamenâça63 nâm kurâlarda sâkin ve mütemekkin zimmîlerden alacağı hakkımız olmakla nice def‘a taleb eyledik evvelde muhâlefet etmekle adamınız kulları ma‘rifetiyle tahsîl buyurulmak bâbında emr ü fermân devletlü inâyetlü merhametlü sultânım hazretlerinindir.

Bende Abdullah alemdâr hâlâ64

Mahzari

Mahzari su kolektivne predstavke koje su potpisivali najugledniji članovi društva iz redova uleme ili državnih službenika brojnim pojedinačnim potpi-sima i pečatima. Kütükoğlu definira mahzar kao arzuhal s mnogo potpisa.65 Ova definicija nije precizna jer treba kazati „potpisa brojnih uglednih musli-mana“, pošto postoje kolektivni arzuhali s mnogo pojedinačnih potpisa, ali potpisa uglednih zimijja. Nedkov navodi kolektivni arzuhal zimija Bugara, stanovnika Osman Pazara (Omur-Dag) na kojem su se navedeni pojedinačno, a ne skupno, potpisali. Međutim treba napomenuti da je ovaj arzuhal datiran 1875. godine, dakle u vrijeme kada više nisu važila pravila klasične osmanske diplomatike.66

61 A - 498 / TO: Arzuhal alemdara Abdullaha upućen mutesellimu s molbom da mu od troji-ce zimija u Sutjesci naplati dug u iznosu od 1650 groša. Mutesellim nalaže bujuruldijom datiranom 11. džumadel-ahira 1195. / 04. juna 1781. godine visočkom kadiji i vojvodi da utjeraju dug, a ako dužnici ne plate naređuje da ih otpreme u Sarajevo.

62 Potpis je u penči, a ubilježen je i njegov pečat.63 Kamenica kod Breze i Visokog. 64 Sa strane arzuhala (desno gdje se uobičajeno upisuje ilam) ubilježeni su pojedinačno

iznosi duga dužnika. 65 Kütükoĝlu, n.d., str. 315.66 V. Borıs Nedkov, Osmanoturska diplomatika i paleografija, Sofija, 1972, str. 167-169:

Ovaj arzuhal počinje sa: Ma‘rûz-ı kullarıdır, a završava sa:........işbu arz-ı hâl-i abd-i çâkerânelerimiz terkîm ve takdîme ictisârlarımız kılındı.

anali 10.indb 27anali 10.indb 27 28.12.2010 9:10:1528.12.2010 9:10:15

Azra Gadžo Kasumović

28 ANALI GHB 39/2010, (31), 5-44

Među potpisnicima mahzara nalaze se kadije, naibi, muderrisi, spahije, zaimi, mutevelije, imami i hatibi, razni pripadnici vojnih redova i drugi. Svi su oni citirani u uvodnom obrascu mahzara kao dokumenta, npr. kao „ulema, imami i hatibi, kapetani, zabiti, age i, općenito, ostala muhamedanska siroti-nja koja iskazuje svoje stanje putem mahzara.“ U mahzarima se navodilo ko su, općenito, bili potpisnici. U tom smislu, ima određenih varijacija. Npr. „...časne mulle i plemeniti muderrisi, časne kadije vrijedne poštovanja, muftije pokrajine, ulema, dobri ljudi, imami i hatibi, šejhovi čija se dova prima, zaimi timarnici, odžaklije, trgovci i zanatlije i sva sirotinja i fukara diljem kadiluka i sva fukara i svi slabi iz ummeta Muhammedovog putem mahzara (iznose) riječ koja izražava stanje i tugu...“ ( ..mevâli-i ‘izâm ve muderrisîn-i kirâm ve eşrâf-ı kuzât zevi’l-ihtirâm ve müfti-i belde ve ulemâ ve sulehâ ve e’imme ve hutabâ ve meşâyih-i mustecâb‘ü-d-du‘â ve zu‘amâ ve erbâb-ı tîmâr ve ocaklı kulları ve ashâb-ı ticâret ve erbâb-ı hirfet ve etrâf-ı kazâlardan müctemi‘ fakîr ve fakır ve za‘f hâle mübtelâ bi’l-cümle ümmet-i Muhammed-i fukarâ ve zu‘afânın be-tarîk-i mahzar arz-ı hâl-i çeker söz ve gumûm endûzleridir ki..“)67 Mahzari su kao kolektivne predstavke upućivani ili na Divan Bosne ili na Portu posredstvom mulle u Saraj Bosni. Mahzari koji su odašiljani na Portu mogli su biti popraćeni i kadijskim pismom i zajedno su oba ova dokumenta činila izvještaj na osnovu kojeg je Porta sagledavala situaciju na terenu i preduzimala potrebne mjere formirajući na osnovu njih svoje nared-be. Mahzar je ličnim potpisima i pečatima potpisivalo na desetine potpisni-ka. Za razliku od arzuhala, koji su se odnosili na neka pojedinačna pitanja i probleme, mahzari su predstavljali dokumente kojim se ukazivalo na neki ozbiljan problem na nivou šire društvene zajednice pa su stoga na njegovom identifikovanju, prepoznavanju i rješavanju učestvovali najistaknutiji i naju-gledni članovi te zajednice. Primjer takvog mahzara jeste i mahzar uglednih predstavnika pokrajine Bosne koji su se okupili u Sarajevu iz 48 kadiluka s namjerom da iskažu svoje neslaganje s ukidanjem janičarske organizacije. U mahzaru su prvo iskazali svoju pokornost i odanost sultanu, a potom su ga zamolili da, uzimajući u obzir njihov težak položaj u kojem su opkoljeni neprijateljem sa svih strana, ostavi odžakluke i janičarsku organizaciju kao garanciju njihove sigurnosti. Navedeni mahzari predstavljaju kopije / suret koji su, očigledno, zbog toga što su bili posebno važni u vrijeme ukidanja janičarske organizacije i što su upućivali na vrlo ozbiljno društveno i političko stanje, mnogo prepisivani.68

Mahzari su sastavljani i povodom tužbi na nekog visokog državnog služ-benika koji je činio nasilje. Primjer takvog mahzara jeste kolektivna tužba 22

67 A-2868 / TO.68 A-2868 / TO i A-2351 / TO.

anali 10.indb 28anali 10.indb 28 28.12.2010 9:10:1528.12.2010 9:10:15

Diplomatički dokumenti: arzuhali, mahzari, arzovi, ilami i sahha-bujuruldije...

29ANALI GHB 39/2010, (31), 5-44

ugledne osobe iznesena protiv ljubuškog kapetana Alije zbog čijeg se nasilja raja iseljavala na austrijsko područje.69 Pored mahzara koji predstavljaju vrstu tužbe na upravna lica ili odmetnike / eşkiya, postoje mahzari kojim se moli vraćanje na mjesto nekog službenog lica koje je skinuto s dužnosti, ili mahazari kao kolektivna molba da se nekome vrati oduzeti zeamet ili timar. Također postoje mahzari kao vrsta molbe da se kolektivno oproste neki porezi i slično tome. Na mahzarima kao ni na arzuhalima ne dolazi datum. Bilježi se samo datum njihove registracije u kancelariji gdje su stigli na obradu.

Kütükoğlu navodi obrasce mahzara sa inskripcijama / elkâb koji su upu-ćivani padišahu, sadrazamu ili Carskom divanu. Mi imamo sačuvane obrasce mahzara pojedinačnih dokumenata koji su se upućivali na lokalnom nivou, prije svega vezirima. Takvi mahzari imaju poseban uvodni obrazac npr. Devletlü adâletlü merhametlü sultânım hazretleri devlet ü ikbâl sa‘âdet vü iclâl ile dâ’im ve sâğ olsun.70

Obrasci mahzara evidentirani po bosanskim medžmuama ili inšaima daju obrasce koji su se upućivali na Portu: Dergâh-ı felek-penâh ve bargâh-ı gerdûn-iştibâh türâbına eyâlet-i Bosna serhadında olup hizmet-i (hid-met-i) hudûda me’mûr olan kapûdânân ve agâvât ve zâbitân kullarının mahzar-ı sıhhat-eserleridir ki ...71

I obrasci mahzara i arzuhala imaju brojne veoma slične varijacije. Mahza-ri koji su dolazili na Carski divan prolazili su kancelarijsku obradu. Najčešće su dobijali ispisanu bujuruldiju sadrazama iznad mahzara i bilješke na mar-gini / der-kenâr registrirane u defterhani.72 Kakvu će obradu imati mahzar, zavisilo je od njegovog sadržaja. Kao i kod arzuhala, bilo je onih mahzara na koje su ispisivani samo hatti-humajun i sadrazamova bujuruldija. Broj saču-vanih mahzara kod nas neuporedivo je manji nego broj sačuvanih arzuhala. Jedan je razlog što su se sastavljali rjeđe, tj. samo u posebnim situacijama, a drugi što su obrađivani samo na višem nivou bilo na Divanu ili, uglavnom, na Porti, i tu su ostajali.73

I mahzari kao i kolektivni arzuhali predstavljali su vrstu izvještaja o događanjima na terenu i u pokrajini. Porta je uvijek bila zaintersirana za informacije te vrste kojima se ukazivalo na određeni problem opće prirode, a

69 A-3689 / TO-5.70 U rukopisu koji se vodi kao R-7423/1 na listu 39a ubilježen je obrazac mahzara bez pot-

pisa: Mahzar sûreti vezire irsâl olunur71 R-3244, list 43b.72 M. Kütükoğlu, n. d. str. 583.73 Kopije / suret ostajale su kod pošiljaoca mahzara. Vjerovatno su postojali u Pokrajini u

glavnom sudu i posebni defteri u kojem su se registrirali podaci o prijemu i slanju mahza-ra i arzuhala upućivanih na Portu.

anali 10.indb 29anali 10.indb 29 28.12.2010 9:10:1628.12.2010 9:10:16

Azra Gadžo Kasumović

30 ANALI GHB 39/2010, (31), 5-44

u identifikaciji navedenih problema uvijek su učestvovali ugledni stanovnici Ejaleta.

Primjeri za obrazac mahzara

* U rukopisu Gazi Husrev-begove biblioteke koji se vodi kao R-7423/1 na listu 39a ubilježen je obrazac mahzara bez potpisa: Mahzar sûreti vezire irsâl olunur

Devletlü adâletlü merhametlü sultânım hazretleri devlet ü ikbâl sa‘âdet vü iclâl ile dâ’im ve sâğ olsun

Medîne-i Sarây kazâsına tabi‘ Neretva nâhiyesinde sâkin ulemâ ve sulehâ ve e’imme ve hutabâ ve sipâhî ve zu‘amâ ve sâ’ir vedâ‘i-i re‘âyânın mahzar-ı sadakat-eserleri ve istirhâm hâlleridir ki…

Završetak: …merkûm nâhiyemiz niyâbetinde istihdâm olunmamak niyâz ile Sarây Bosna munlâsı efendi-i dâ‘îlerine hitâben be yedlerimizde buyuruldı-ı şerîf sadaka ve ihsân buyurulmak istirhâm ile hâk-pây-ı adâletlerine mahzar olundu bâkî emr ü fermân efendim sultânım hazret-i men lehü’l-emr.

*Mahzar bez datuma u kojem se iznosi kolektivna tužba na ljubuškog kapetana Aliju. Mahzar su sa 22 potpisa i pečata potpisali ugledni i učeni ljudi, imami, sufije, trgovci, vojnici, zaimi, baše iz Blagaja.74

Atabe-i aliyye-i˝ sa‘âdet-karîn ve sudde-i seniyye-i pehret-mekîn şeyyeda’Llâhu bunyânehu ilâ yevmi’d-dîn türâb-ı mustetâb süreyyâ cenâbına bi-inâyeti’t-tekrîm ve’l-iclâl ve nihâyeti’t-tazarru‘ ve’l-iptihâl cebîn-sâyi ve rûmal olunup arz-ı hâl ile ifâde-i hâl ve hulâsa-yı mâ-fi‘l-bâl budur ki memâlik-i mahrûsenin sedd-i sedîdi ve serhad-ı mansûranın hadîd kilidi olan eyâlet-i Bosna’da Hersek sancâğında medîne-i Mostar sînet an âfâtı ve’l-ekdâr ve kurub ve ittisâlında vâki‘ (vakı‘) Blâgây kazâsında sâkin olan ulemâ ve sulehâ ve e’imme ve hutabâ ve huccâc-ı müslimîn ve tâife-i yeniçeriyân ve sâ’ir vedî‘a-i hazret-i Bâri olan zu‘afânın be-tarîk-i mahzar arz-ı hâl-i sıhhat-eser ve sadâkat keserleri budur ki medîne-i mezbûre öteden berü makarr-ı ilm ol mesned-i sulehâ ve mu‘în-i fukarâ-yı sukkân-i belde ve etrâf ve nevâhi-i ehâli alâ’d-devâm etî‘û’Llâh’a ve etî‘û’r-resûle ve ûlî’l-emri minkum nazm-ı kerîm-i muktazâsınca şer‘-ı şerîfe itâ‘at ve inkıyâd üzere olup intihâ’-i serhad-ı mansûrada vâki‘(vakı‘) olduğundan a‘dâi’d-dîn75 evkât-ı muhârebe-de ve hengâm-ı mukâtelede alâ’l-husûs bu sene-i mübâreke-i mansûrada min feccin amîk ve câhidû fi sebîli’Llâhi bi emvâlikum ve enfusikum medlûlüne imtisâl76 ve bezl-i nefs ve mâl edüp i‘lâ’-i kelimeti’Llâh’da bezl-i kudret ve

74 A-3689 / TO - 5 . Iz arhivske zbirke porodice Muslibegović iz Mostara.75 Izostavljeni su elif u riječi a‘dâ’u i određeni član uz riječ dîn.76 Treba da stoji imtisalen.

anali 10.indb 30anali 10.indb 30 28.12.2010 9:10:1628.12.2010 9:10:16

Diplomatički dokumenti: arzuhali, mahzari, arzovi, ilami i sahha-bujuruldije...

31ANALI GHB 39/2010, (31), 5-44

sarf-ı miknet edüp esnâ’-i muhârebede leyl ü nehâr muhâfızîn ve murâbıtîn kulları olduğundan min külli’l-vücûh lâzimü’l-himâye ve vâcibü’s-siyâne olmağın kurb-ı civârımızda vâki‘ (vakı‘) Lubuşka nâhiyesi ez kadîm Mostar kazâsı muzâfâtından olup umûr-ı şer‘iyyeleri Mostar mahkemesinde görülürken vedî‘atü’Llâhi olan re‘âya kulları asûde-i hâl üzere sâ’ir ehâli ile devâm-ı devlet-i osmâniyye’ye du‘âlar ederlerken Lubuşkalı Ali kapûdân kibur ve tam‘ından nâşi celb-i mâl sevdâsıyla Lubuşka nâhiyesi hilâf-ı inhâ ile müceddeden bir cennât-ı mansıb ittihâz ile re‘âyâ ve berâyâya zulüm ve ta‘addî eylediğinden nâşi ilâ’l-ân niceleri dâru’l-harba firâr ve cümlesinin perişân (ve)77 perâkende olmalarına bâ‘is emr-i mukarrerdir min külli’l-vücûh beldemize hallel târi ve re‘âyâya gadir-i (gadr-i) sarîh olmakla der-i devlet-i ebediyyevine husrevâniyyeye mürâca‘ata muhtâc olduğundan hasbeten li’Llâhi’l-‘alâ ve istişfâ’i min resûlihi’l-mu‘allâ re‘âya ve fukarâ ve zu‘afâ ve aceze ve derd-i mendân asûde-i hâl ve re’fetü’l-bâl 78 olmak üzere nâhiye-i merkûme ez kadîm olduğu vech-i üzere Mostar kazâsına zamm ve ilhâk emr-i âlileri ihsân buyurulmak niyâzıyla bi’t-tazzaru‘ ve’l-iptihâl alâ vukû‘i’l-hâl mahzar-sadâkat birle hâk-pây-i devletlerine arz-ı hâla cesâret olundu.

Slijede pečati s uobičajenim tekstovima u transliteraciji prilagođenoj turskom načinu čitanja arapskih tekstova umetnutih u osmanske tekstove79 i 22 potpisa:

Irhamû yarhamukumü’r-Rahmân Mâ-fîhi mina’l-iltimâs li cemî‘i’n-nâsNemmekahu el-fakîr Hüseyin eş-şeyh Nemmekahu Ismâ‘îl el-hatîb ve’l-imâm

Fa’hkum beyna’n-nâsi bi’l-hakkı Mâ kutibe fî hazâ’l-kitâbEl-ân nemmekahu Mustafâ el-imâm vâki‘ bilâ şekk ve’l-irtiyâb Nemmekahu el-hâcı Mahmud el-hatîb

Bâkî emr ü fermân der-i devlet-medârındır Irhamû garîze kavmin zelle ve’sme‘ûHakîkatü’l-hâl alâ hazâ’l-minvâl kavle men alâ’l-hayri delleNemmekahu el-fakîr Mehmed el-vâ‘iz Nemmekahu el-fakîr el-hâcı Ahmed eş- şeyh

Kavluhum hakk ve mekâluhum sıdık Hasbiya’Llâhu ve kefâNemmekahu Hüseyin el-imâm Nemmekahu el-hâcı Ahmed cundîbi-Câmi‘i hâssa bi-Blagay

77 Veznik ve nije ubilježen. 78 Piše pogrešno refte.79 O tekstovima ispisanim na arapskom iznad pečata v.. M. Kütükoğlu, n. d., str. 319.

anali 10.indb 31anali 10.indb 31 28.12.2010 9:10:1728.12.2010 9:10:17

Azra Gadžo Kasumović

32 ANALI GHB 39/2010, (31), 5-44

Irhamû men fî’l-erd(z) yerhamukum Inna’Llâha ye’muru bi’l-adli ve’l-ihsânmen fî’s-semâ Nemmekahu Mahmûd el-imâm ve’ l-hatîbNemmekahu Zeynil es-sûfî

El-hâlu mâ yukâlu ekallu mimmâ yukâlu El-emru emrukum dâme devletukumNemmekahu Ahmed el- hatîb ve’l-imâm Nemmekahu el-fakîr Ali el-müderris Bende Sâlih başa Bende Abdullâh başa

Bende Vellî başa Bende Hüseyin başa

Bende el-hâcı Yahyâ el-mü’ezzin Bende el-hâcı Mustafâ cundî

Bende el-hâcı Ali et-tâcir Bende el-hâcı Hasan et-tâcir

Bende el-hâcı Süleymân cundî Bende Yûsuf ez-za‘îm

Bende Osmân ez-za‘îm

A-3689 / TO-5: Slika mahzara koji je kancelarijski neobrađen s 22 potpisa, tekstovima iznad potpisa i pečatima ispod potpisa.

anali 10.indb 32anali 10.indb 32 28.12.2010 9:10:1728.12.2010 9:10:17

Diplomatički dokumenti: arzuhali, mahzari, arzovi, ilami i sahha-bujuruldije...

33ANALI GHB 39/2010, (31), 5-44

Arz

Arz je pismena predstavka kojom su se nadležni državni službenici, kao što su mutesellimi, kadije,80 naibi, defterdari,81 alajbezi,82 miralaji,83 dizdari84 i drugi mogli obratiti na Divan ili na Portu sa prijedlogom o nečijem postav-ljenju na odgovarajuću funkciju: defterdara, mutesellima, mulle, kajmakama, kadije, naiba, mutevelije vakufa, salhana, ferraša, nekog od posadnika tvrđa-ve kao i kad je riječ o drugim javnim službama. M. Kütükoğlu za arz kaže da je službena molba, a za arzuhal da je molba raje i vojne klase.85 Arz je, ustvari, službeni prijedlog a arzuhal je, prije svega, molba koja se odnosila na neka lična pitanja pojedinaca, njihove lične privatne zahtjeve, a sastavljali su ih pripadnici svih društvenih skupina. Arz kao prijedlog za nečije postavljenje mogao je iznositi samo službenik na višoj funkciji. Mulle i kadije kadiluka su npr. podnosili prijedloge za postavljenje raznih vakufskih službenika ili nižih službenika u mahkemi. A za postavljenje mulle prijedlog je mogao podnijeti neki državni službenik višeg ranga, kao što su npr: šejhul-islam, kazasker, sadrazam ili valija nekog ejaleta. Za postavljenje posadnika u tvrđavi pri-jedlog je podnosio dizdar tvrđave, a prijedlog za dodjeljivanje timara kao ekvivalenta za spahijsku službu podnosio je alajbeg.

Arz je imao skoro identičan obrazac kao ilam. I kancelarijski neobrađeni arz je, kao i arzuhal, mogao imati HU ubilježeno pri vrhu dokumenta. Poči-njao je s elkabom koji se upućivao raznim visokim državnim službenicima.86 Arzovi koji se susreću kod nas nemaju navedene elkabe i počinju samo s jednostavnim uvodnim obrascem: Ma‘rûz-ı abd-i fakîr oldur ki; Der-i devlet-mekîne arz-ı dâ‘î-i kemîneleridir ki; Arz-ı bende budur ki87 ili obrascima tipa Dergâh-ı felek-medâr ve bargâh-ı gerdûn-iktidar türâbına arz-ı bende-i bî-mikdâr budur ki ..88 koji će biti navedeni u primjerima za arzove. Završni obrazac arza sličan je kao i kod arzuhala ili ilama: .......hâk-pây-ı devletlerine

80 A-1291 / TO: Arz datiran 11. džumadel-evvela 1163. / 18. aprila 1750. godine Mehmeda Sadika, kadije Foče i Uloga, u kojem moli da se izda berat na džihet vaiza Sultan Bajezi-dove džamije u Foči Salih-halifi.

81 A-4699 / TO: ...imzayı hazreti defteri...82 A-1216 / TO: Nedatiran arz hercegovačkog alajbega Ibrahima, kojim predlaže da se

Mustafi dodijeli druga polovina timara od 2073 akče u Seljanima, nahija Neretva .83 A-1228 / TO.84 A- 1229 / TO: Arz datiran 17. džumadel-ahira 1206. / 11. februara 1792. godine, kojim

Zulfikar, dizdar u Ključu, Hercegovina, predlaže da se gedik-timar iza umrlog ćehaje Saliha dodijeli njegovim sinovima.

85 Mübahat Kütükoĝlu, Osmanlı diplomatik dili, Istanbul, 1994., str. 303. 86 Isto, str. 217.87 GHB, R-3244.88 A-1228 / TO.

anali 10.indb 33anali 10.indb 33 28.12.2010 9:10:2028.12.2010 9:10:20

Azra Gadžo Kasumović

34 ANALI GHB 39/2010, (31), 5-44

arz olundu bâkî emr ü fermân devletlü sultânım hazretlerinindir. Navedene tri vrste dokumenata, pored toga što se razlikuju po namjeni i unutrašnjem sadržaju, pored određenih sličnosti u vanjskoj formi, razlikuju se i po upotrebi riječi arz, arz-ı hâl ili i‘lâm. Arz završava izrazom bende ili izrazima mina’l-abdi’l-fakîr i slično. Npr. Bende Ahmed mirâlây-ı Bosna.

Na ispisima na margini / der-kenâr koji su se bilježili u defterhani sijaka-tom upućivalo se na to da je registracija iznad arza sačinjena na osnovu arza navedenog službenika, tj., dizdara ili miralaja npr. : Bâ arz-ı Mustafâ dizdâr-ı kal‘a-i Boçaç. Arz je mogao imati ubilježen datum harfovima. Međutim na arzovima se datumi uvijek ne moraju bilježti. Datum se obavezno bilježio na dokumnetima koji su u procesu kancelarijske obrade dolazili na dokument samog arza.89

Postoje primjerci kopija / suret arzova, a postoje i primjerci kancelarijski obrađenih arzova. Postupak kancelarijske obrade arza ili arzuhala na nivou Ejaleta počinjao je izdavanjem bujuruldije mutesellima ili kajmakama, kojom je postupak otpočinjao. U mnogim arzovima i arzuhalima napisala bi se sa strane riječ tatbik na desnoj strani na sredini margine, a ispod toga bi se napi-salo da je pečat službenog lica koje je podnijelo ilam ili arz vjerodostojan.

Sa strane kancelarijski obrađenog arza, tj., predstavke stoji uobičajeno tatbik, a ispod toga tekst koji upućuje na vjerodostojnost i ispravnost pečata državnog službenika koji je poslao navedeni dokument: Mührü mutâbiktir fermân devletlü sultânım hazretlerinindir.

Primjeri obrazaca arzova ispisanih u rukopisima Inşâ-a

Arz-ı bendeleridir ki90

Bosna sancağında intihâ’i serhad-ı islamiyyede vâkı‘ (vâki‘) Banâlûka kal‘ası muhâfazasına ta‘yîn buyurulan Gradişka neferâtı kulları azabân-ı sânî ve sâlis ve râbi‘ ve hâmis ve fârisân-ı sânî altı cemâ‘at-ı neferât-ı kulları me’mûr oldukları vech-i üzere hidmet-i (hizmet) muhâfazada mevcûd ve leyl ü nehâr mukîm olup müstahakk oldukları mevâcibleri sadaka ve ihsân buyurul-mak niyâzıyla pâye-i serîr -i a‘lâya91 arz olundu.

Der-i devlet -mekîne arz-ı dâ‘î-i kemîneleridir ki92

Rûmelî (Rumili) eyâletinde vâki’ Paşâ sancâğında Cum‘a pazârı kazâsına müddet-i karîbden mütesellimlik nasbı ihdâs ve ehâli-i kazânın perâkende

89 V. priložene navedene kopije kancelarijski obrađenih arzova. 90 GHB, R-3244, list 92.91 Izostavljena je riječ a‘lâya.92 GHB, R-3244, list 79b.

anali 10.indb 34anali 10.indb 34 28.12.2010 9:10:2028.12.2010 9:10:20

Diplomatički dokumenti: arzuhali, mahzari, arzovi, ilami i sahha-bujuruldije...

35ANALI GHB 39/2010, (31), 5-44

ve perîşân ve bend-i belâ-yı fakra giriftâr olmasına bâ‘is bir hâlde olmakla hâlâ Rûmelî vâlisi vezîr-i mükerrem Abdullâh paşa hazretleri hâl-i fukarâya merhametten kazâ-i mezbûrun mütesellimliğini ref‘etmekle emvâl-i mîrî tahsîl ve cem‘ina sâ‘î ve umûr-i mühimme-i fukarâ-yı ru’yet ve temşiyet-i umûr ve siyânet-i fukarâya kâdir bâ‘is-i arz-ı ubûdiyyet Çelebi oğlu hibetu’Llâhi kulları kazâ-i merkûme âyân nasb ve ta‘yîn ve yedine fermân-ı âlî ihsân niyâzıyla bi’l-iltimâs pâye-i serîr-i a‘lâya arz olundu.

Primjeri arzova koji su prošli kancelarijsku obradu

Arz miralaja Ahmeda.93

* Lijevo iznad bujuruldije pri vrhu stoji HU. Sahha / sahh: Arzı ve der-kenârı mûcebince tevcîh olunmak deyü

Počinje s: Dergâh-ı felek-medâr ve bargâh-ı gerdûn-iktidar türâbına arz-ı bende-i bî-mikdâr budur ki Bosna sancâğında…

Završava s: … merkûme berât-ı şerîf-i âlîşân ile sadaka ve ihsân buyurul-mak ricâsıyla sene-i sitt ve mi’eteyn ve elf hâk-pây-ı devletlerine arz olundu bâkî emr ü fermân devletlü sultânım hazretlerinindir

Bende Ahmed mirâlây-ı BosnaArz je protokolisan i prošao je kancelarijsku obradu. Sa strane arza, tj.,

predstavke, stoji uobičajeno tatbîk, a ispod toga tekst koji upućuje na vjero-dostojnost i ispravnost pečata državnog službenika koji je poslao navedeni dokument: Mührü mutâbiktir fermân devletlü sultânım hazretlerinindir.

Desno iznad arza pri vrhu dokumenta ubilježena je naredba da se napravi bilješka na margini, a ispod toga je sijakatom registrirana bilješka u defter-hani:

Kaydı der-kenâr olunaVech-i meşrûh üzere mukayyedNâhiye-i Dubrovnik der lîvâ-i Bôsna Abdül Kâdir ve Ömer ve Mustafâ

veled-i Yûsuf an kayd-ı hôd an tahvîl-i Ibrâhîm pedereş ki mütevvefâIbrâhîm ile Yûsuf mutasarrıflar iken Ibrâhîm fevt oluphissesi sulbî oğulları merkûmûn Abdül Kâdir ve Ömer ve Mustafâ’yave Yûsuf kendi kaydından hissesi icmâl bozulmamak üzere verilmiştirbâ-arz-ı Ahmed mirâlây-ı M (mezbur) fî 9 M (Muharrem) sene 1196.Işit tâbi‘-i m (mezbûr)22001100

93 A-1228 / TO. Arz datiran 1206. / 1791. godine kojim bosanski miralaj Ahmed preporu-čuje da se Ibrahimu dodijeli timar od 1100 akči u selu Šit, nahija Dubrovnik.

anali 10.indb 35anali 10.indb 35 28.12.2010 9:10:2028.12.2010 9:10:20

Azra Gadžo Kasumović

36 ANALI GHB 39/2010, (31), 5-44

A-1228 / TO: HU, sahha-bujuruldija, arz miralaja Ahmeda i bilješke ispisane sijakatom na margini / der-kenâr.

anali 10.indb 36anali 10.indb 36 28.12.2010 9:10:2128.12.2010 9:10:21

Diplomatički dokumenti: arzuhali, mahzari, arzovi, ilami i sahha-bujuruldije...

37ANALI GHB 39/2010, (31), 5-44

Arz Mehmeda, dizdara u Bočcu:94

Na lijevoj strani iznad bujuruldije stoji HU. Iznad arza ubilježena je krat-ka bujuruldija sa sahha / sahh: Arzı der-kenârı mûcebince tevcîh olunmak deyü buyuruldı 09. CA (Cumâde’ l-evvel) sene (1)230.

Na desnoj strani iznad arza sijakatom je ispisano: Kaydı der-kenâr olunaA ukoso pored toga, sa strane sitnim slovima: vech-i meşrûh üzere

mukayyeddirNâhiye-i Laşva der lîvâ-i BosnaAli Bahtiyâr veled-i Mustafâ azab-ı kal‘a-yı Boçaç an tahvîl Mustafâ

merd-i kal‘a-yı BoçaçAn tahvîl-i Mustafâ el-me’mûr ki be-hüsn-i rızâ kasr-ı yed (k)gerdKarye-i Buçli Gora tâbî‘i M (mezbur) Gurûş 750Sa strane ulijevo: Bâ-arz-ı Mustafâ dizdâr-ı kal’a-yı Boçaç Fî 27 N

(Ramazan) sene 1216.Tekst arza glasi: Dergâh-ı felek-medâr ve bargâh-ı gerdûn-iktidâr

türâbına arz-ı bendeleridir ki Bosna sancâğında Laşva nâhiyesinde Buçli95 Gora nâm karye ve gayriden yedi yüz elli akçe gedik tîmârıyla Boçaç kal‘ası mustahfızlarından berât-ı pâdişâhî ile mutasarrıf Ali veled-i Mustafâ bilâ veled fevt olup ol vechiyle tîmârı hâlî kalmakla erbâb-ı istihkâktan mütevvefânın karındâşı oğlu Ali veled-i Mehmed nâm kimesne yarâr ve emekdâr ve her vechiyle lâyık ve mahall ü müstehakk ve hizmet-i lâzimesi iktidâr olup kal‘a-yı mezkûrde sâkin ve hizmet-i pâdişâhîde edâ etmek şartıyla Ali veled-i Mustafa’nın tahvîlinden Ali veled-i Mehmed’e tevcîh ve berât-ı alîşân inâyet ve ihsân buyurulmak pâye-i serîr-i a‘lâya arz olundu sene selâsîne ve mi’eteyn ve elf fî şehr-i muharrem ışrîne yevm.96

Bende Mehmed dizdâr-ı kal‘a-yı Boçaç.Sa strane arza desno stoji znak da je arz uzet u kancelarijski postupak:

TatbîkI niže toga pri dnu: der-kenâreyn fî 27 R (Rebîu’-l-âhir) sene (1)230Na poleđini dokumenta stoji pri vrhu lijevo: Rûznâmçe-i Ebu Bekir paşâ-

da sene (1)218

94 A-287 / TO: Arz datiran 20. muharrema 1230. / 02. januara 1815. godine Mehmeda, dizdara u Bočcu, da se mjesto umrlog mustahfiza Alije, sina Mustafe, postavi njegov bratić Alija, sin Mehmeda, da mu se da gedik-timar Bidzligora u kreševskoj nahiji (piše Buddžli, Bučli ili Bučje u lašvanskoj nahiji?) od 750 akči. Prijedlog je odobren 09. džu-madel-evvela 1230. / 19. aprila 1815. godine i naloženo je dizdaru da ga uvede u defter.

95 Piše Buddžli, Bučli ili Bučje u lašvanskoj nahiji?96 Ovakva formulacija navedenim redom, uglavnom, ne dolazi. Navodi se prvo dan fî’l-

yevm i odgovarajući redni broj sa određenim članom, potom mjesec, a zatim godina.

anali 10.indb 37anali 10.indb 37 28.12.2010 9:10:2328.12.2010 9:10:23

Azra Gadžo Kasumović

38 ANALI GHB 39/2010, (31), 5-44

Ispod toga na poleđini stoji ubilježeno sijaktom: Tîmâr-ı mezkûr gediğiyle ve ol mikdâr yazu ile Ali Bahtiyâr veled-i Mustafâ’nın bilâ veled fevt tahvîlin-den karındâşı oğlu Ali veled-i Mehmed’e verilmişdir fi 9. CA (Cumâde’l-evvel) sene (1)230

A- 287 / TO: Arz Mehmeda, dizdara tvrđave Bočac sa HU na vrhudokumenta, sahha-bujuruldijom i bilješkama sijakatom ispisanih

na margini / der-kenâr.

anali 10.indb 38anali 10.indb 38 28.12.2010 9:10:2328.12.2010 9:10:23

Diplomatički dokumenti: arzuhali, mahzari, arzovi, ilami i sahha-bujuruldije...

39ANALI GHB 39/2010, (31), 5-44

Ilami

Ilam predstavlja službeni izvještaj kadije, naiba, defterdara ili nekog dru-gog državnog službenika koji se slao na više instance izvršne vlasti. Ilam je imao formu koja je vrlo slična, skoro identična, formi arza. Ilam može značiti samo iznošenje činjenica o nekom pitanju, a može sadržavati i neku vrstu sugestije ili prijedloga službenika na nižem stupnju vlasti upućen prema višoj instanci. Pitanja koja su predmet ilama mogu se odnositi na izgradnju infra-stukture, na vojne potrebe, na sakupljanje poreza i slično. Bolje rečeno, sva pitanja koja se pojavljuju u arzuhalima, arzovima nižih državnih službenika i telhisima viših državnih službenika također su i predmet ilama. Prilikom kancelarijske obrade arzuhala ilam se često registrirao s desne strane arzuhala kao izvještaj nadležnog službenog lica kome je valija ili njegov zamjenik ili, čak, mutesellim postavljao zadatak da predmet naveden u arzuhalu ispita i podnese izvještaj. Na lijevoj strani iznad nekih arzuhala koji su prošli kance-larijsku obradu dopisivana je uobičajena kratka bujuruldija sa znakom sahha/ sahh, a na poleđini arzuhala upisivan je ilam, ukoliko je bio veoma opširan, i na desnoj strani iznad njega uobičajena kratka bujuruldija sa sahha / sahh koja je naređivala postupanje prema ilamu: Işbû i‘lâm-ı şer‘î mûcebince amel ve hareket olunmak deyü.97

Ilam ima početni i završni obrazac kao i arz. Razlikuju se samo po upotre-bi riječi ilam ili arz u završnom obrascu. Ilam je potpisivao najčešće kadija ili naib, a po potrebi i neki drugi državni službenik, ukoliko je to od njega bilo traženo s višeg nivoa državne vlasti. Uz potpis je dolazio i pečat nadležnog službenika. Počinje izrazima poput: Ma‘rûz-ı abd-i dâ‘i-i devletleridir ki...a završava sa riječima: hâk-pây-ı devletlerine i‘lâm olundu bâkî fermân hazret-i men lehü’l-emrindir hurrire fi 16. Cumâde’l-âhir sene 1161.98

Ilam se potpisuje na slijedeći način: El-abdü’d-dâ‘î li’d-devleti’ l-osmâniyyeti’ l-‘aliyye

Mustafâ Hulûsî el-müvellâ hilâfeten be-kazâ-ı Banâlûka99 ili u nekoj slič-noj varijanti.

Što se tiče unutrašnjeg sadržaja ova dva dokumenta, arzom se iznosi konkretan prijedlog, a ilamom se iskazuju potrebe i iznose činjenice u vidu službenog izvještaja. Ukoliko se radi i o iznošenju činjenica i o prijedlogu za postavljenje na neko službeno mjesto ili npr. za razrješenje sa dužnosti tada se koristi u završnom obrascu zajedno i termin arz i ilam, tj., arz i ilam (arz ü i‘lâm). Arz i ilam najčešće su sastavljali kadije. Očito su uz primjerke koje

97 A-330 / TO.98 A-2155 / TO.99 A-296 / TO.

anali 10.indb 39anali 10.indb 39 28.12.2010 9:10:2528.12.2010 9:10:25

Azra Gadžo Kasumović

40 ANALI GHB 39/2010, (31), 5-44

su slali na nadležno službeno mjesto sastavljali i primjerke / suret navedenih dokumenata, koje su, također ispisivali na debelom papiru s vodenim znakom i koji kao takvi nisu prolazili uobičajenu kancelarijsku proceduru, nego su ih ostavljali kod sebe kao duplikat.100

Primjeri za obrazac ilama registrovanog uz arzuhal i dvije kratke bujuruldije

* Iznad sahha-bujuruldija ubilježeno je HU. Ilam101 počinje uobičajenim obrascem: Ma‘rûz-ı abd-i dâ‘i-i devletleridir ki...

Završava sa: ..mütevvefâ-yı mezbûrun tereke-i vâfiyyesinden edâsı lâzım gelmeğin hâk-pây-ı devletlerine i‘lâm olundu bâkî fermân hazret-i men lehü’l-emrindir hurrire fî 16. Cumâde’l-âhir sene 1161

Ispod ilama stoji pečat sarajevskog naiba: er-rizk alâ’ Llâh

Iznad ilama ubilježena je i druga bujuruldija: Sahha / sahh. I‘lâm-ı mûcebince zâbiti ma‘rifetiyle ihkâk-ı hakk olunmak deyü buyuruldı fi 19. B (Recep) sene (1)161., datirana 19. redžepa 1161. godine s nalogom da se dug utjera.

Arzuhal koji ima uobičajeni početni obrazac završava s:.....merâhim-i âsafânelerinden mercûdur ki mezbûrları zâbitleri ma‘rifetiyle huzûr-ı şer‘a ihzâr ve hakkımızı ihkâk-ı hakk olunmak bâbında Sarây nâ’ibi efendiye hitâ-ben fermân-ı şerîfleri ricâ ve niyâz olunur bâkî fermân devletlü sultânımındır

Bende İsmâ‘îl

Na istom listu ubilježena je bujuruldija datirana 13. redžepa 1161. / 09. jula 1748. godine, ubilježena iznad arzuhala i upućena kadiji s nalogom da podnese ilam.102 Bujuruldija glasi:

Sahha / sahh. Sarây nâ’ibi efendi

Zâbitleri ma‘rifetiyle şer‘an görüp i‘lâm eyleyesiz deyü buyuruldı fi 13 B (Receb) sene (1)161.

100 A-285 / TO.101 A- 2155 / TO. Ilam je ubilježen desno od arzuhala Smaila (Džennetića) upućen bosan-

skom valiji s molbom da izda naređenje sarajevskom kadiji da sprovede raspravu sa nasljednicima umrlog Abdullaha Džennetića, koji mu je ostao dužan 500 groša.

102 Kadija obavještava ilamom da je uz svjedoke utvrđeno da se molitelju treba isplatiti 500 groša iz ostavštne umrlog Abdullaha.

anali 10.indb 40anali 10.indb 40 28.12.2010 9:10:2628.12.2010 9:10:26

Diplomatički dokumenti: arzuhali, mahzari, arzovi, ilami i sahha-bujuruldije...

41ANALI GHB 39/2010, (31), 5-44

A-2155 / TO: HU, arzuhal, ilam sa pečatom sarajevskog naiba i dvije sahha-bujuruldije

*Ilam sarajevskog kadije hafiza Ahmeda Hatibovića. 103

Počinje uobičajenim obrascem za ilam: Ma‘ruz-ı abd-i dâ‘î-i devam-ı ömr devletleridir ki

103 A- 1639 / TO. Ilam datiran 01. mjeseca zul-hidždže 1235. / 09. septembra 1820. godine i upućen valiji s molbom i preporukom da se zabrani uplitanje u kazaski (svilarski) zanat onima koji ne spadaju u navedeni esnaf. Dokument je napisan na debelom papiru velikog formata i oštećen je.

anali 10.indb 41anali 10.indb 41 28.12.2010 9:10:2628.12.2010 9:10:26

Azra Gadžo Kasumović

42 ANALI GHB 39/2010, (31), 5-44

Završava sa: … meclis-i şer‘îde alâ tarîki’ş-şehâdet haber vermeleriyle niyâz ve istid‘âlarına müsâ‘ade-i aliyye-i hazret-i evliyâ-yı ni‘am erzân ve şâyân buyurulmak ricâsına vâki‘ u hâl104 bi’l-iltimâs huzûr-ı âsafânelerine i‘lâm olundu bâkî emr ü fermân hazret-i men lehü’l-emirdir hurrire fi gurre-i Zi’l-hicce sene 1235.

Iznad ilama nalazi se bujuruldija sa znakom sahha / sahh datirana 11. šabana 1236. godine kojom se naređuje postupanje po ilamu.: Işbu i‘lâm-ı şer‘î mûcebince kadîm re‘ayâsı olunarak ecnebî tâifesinin vukû‘ bulan müdâhalesi men‘ ve def‘ olunmak deyü fî 11 Ş (Şa‘bân) sene (12)36.

Primjer za kopiju arza i ilama (arz ü ilam) koji nije prošao kancelarijsku obradu

* Arz i ilam banjalučkog kadije Mustafe Hilmije, primjerak koji nije pro-šao kancelarijsku obradu:105

Der-i devlet-mekîne arz-ı dâ‘î-i kemîne budur ki eyâlet-i Bosna’da Banâlûka kal‘asında vâki‘ (vakı‘) Sultân Mehmed hân Câmi‘-i şerîfte Kobâş mukâta‘ası mâlından almak üzere yevmî on akçe vazîfe ile vâ‘iziyye cihetine el-hâcı İbrâhîm mutasarrıf iken fevt olup cihet-i mezbûr mahlûl ve hizmet-i lâzimesi mahlûl ve mu‘attal kalmakla yerine erbâb-ı istıhkâktan işbû bâ‘is-i arz-ı ubûdiyyet Alî ibn Derviş Yûsuf nâm kimesne her vechiyle mahall ü müstehakk ve şâyeste-i inâyet olduğundan cihet-i mezbûr vazife-i mersûmesiyle Ali ibn Derviş Yûsuf kullarına tevcîh ve yedine berât-ı ‘alîşân sadaka ve ihsân buyurulmak ricâsıyla pâye-i serîr-i a‘lâya arz ü i‘lâm olun-du el-emr li hazret-i men lehü’ l-emrindir fî evâsit-i rebî‘i’l-âhir sene sitt ve selâsîne ve mi’eteyn ve elf

El-abdü’ d-dâ‘î li’ d-devleti’ l-osmâniyyeti’ l-‘aliyyeMustafâ Hulûsî el-müvellâ hilâfeten be-kazâ-i Banâlûka

104 Nedostaje lamu’t-ta‘rîf. Uobičajeno je da piše vâki‘ü’ l- hâl.105 A-296 / TO: Arz i ilam datirani sredinom rebiul-ahira 1236. godine banjalučkog kadije

Mustafe Hilmije, kojim predlaže Aliju, sina Jusufa, za vaiza u Sultan Fatihovoj džamiji u banjalučkoj tvrđavi umjesto umrlog hadži Ibrahima, iza koga nije ostalo djece.

anali 10.indb 42anali 10.indb 42 28.12.2010 9:10:2728.12.2010 9:10:27

Diplomatički dokumenti: arzuhali, mahzari, arzovi, ilami i sahha-bujuruldije...

43ANALI GHB 39/2010, (31), 5-44

Primjer aza i ilama (arz ü i‘lâm) kadije naiba koji nije prošao kancelarijsku obradu

*Arz i ilam sarajevskog kadije Abdul-Fettaha. Dokument nije prošao kancelarijsku obradu i predstavlja primjerak / suret koji je navedeni kadija zadržavao kod sebe.106

Der-i devlet-mekîne arz-ı dâ‘î-i kemîne budur ki Sarây Bosna’da nâ’ib vekili….

Završava sa: …Iştip kazâsını rûznamçe-i kuzâta kemâ kâne sebt ve kayd ve ibkâ buyurulmak niyâzıyla bi’l-iltimâs der-i devlet-medâra arz ü i‘lâm olundu. El-emr li hazret-i men lehü’l-emr fî evâsit-i şehr-i şevvâl-i mükerrem sene tis‘ ve işrîne ve mi’eteyn ve elf

El-abd-i’d-dâ‘î li’d-devleti’l-aliyye’i l-osmâniyyeEl-hâcı Abdül Fettâh el-müvellâ hilâfeten ve muvakkaten bi-medîne-i

Sarây Bosna.

106 A-285 / TO: Arz datiran sredinom ševvala 1229. godine. Cernički kadija Ibrahim Hilmi bio je predložen da se skine s dužnosti kadije i progna zbog svojih hrđavih poslova, ali ta je kazna pometnjom zadesila čestitiog kadiju Ibrahim-efendiju Ljubimliju, što konstatira sarajevski kadija hadži Abdul-Fettah i moli Divan da se ovo ispravi.

anali 10.indb 43anali 10.indb 43 28.12.2010 9:10:2728.12.2010 9:10:27

Azra Gadžo Kasumović

44 ANALI GHB 39/2010, (31), 5-44

Summary

DIPLOMATIC DOCUMENTS: ARZUHALS, MAHZARS, ARZES, ILAMS AND SHORT SAHHA-BUYRULDIS

The work presents the documents which typified the Ottoman way of administration in the eyalet of Bosnia. Special attention is paid to the peculi-arities of short sahha-buyruldis issued by valis and bearing the sign of sahha/sahh, followed by short buyruldis issued by kaymakams and mutesellims with the characteristic penča. These penčas were important in the official processing of the above-mentioned documents in which requests, complaints, collective petitions, proposals and reports were expressed. The article is motivated by the need to point out the diplomatic features of the documents and the ways in which they were studied and registered, given that they have frequently been misnamed and misunderstood, or even worse, that they have not been particularly studied by our historiography and Oriental studies. Emphasis is placed on the manner of communication between the lower and higher officials of the local and provincial government on the one hand, and of all classes of society including dhimmis, Jews and others with state bod-ies at local and central level, on the other. Arzuhals, mahzars and arzes are presented as documents for initiating official communication, indicating a problem or a personal need and for looking for a solution and intervention by the authorities. In this sense the article explains the process of communica-tion through charts, copies (surets) of the above-mentioned documents and by presenting registration procedures and various levels of official processing of the documents.

The chief contribution of the article is that it gives examples of offi-cial processing of documents at a local level in contrast to authors such as Uzunçarşılı, Nedkov, Velkov, Kütükoğlü and others who give examples of the documents from the highest level and which are preserved in the state archives in Istanbul. The article gives a full transcription of several typical documents kept in Gazi Husrev-beg Library and their form.

anali 10.indb 44anali 10.indb 44 28.12.2010 9:10:2828.12.2010 9:10:28

45ANALI GHB 39/2010, (31), 45-64

930.253:94(496.02 Rumelija)

Önder Bayir

VAŽNOST OSMANSKIH ARHIVA S ASPEKTA

PROUČAVANJA RUMELIJE

Sažetak

Predsjedništvo Ureda osmanskih arhiva (Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı), kao dio strukture Općeg upraviteljstva državnih arhiva vlade Republike Turske (T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü), zauzima cijenjenu poziciju među svjetskim arhivima. Kako prema broju dokumenata koje sadrži, tako i prema naučnom i kulturološkom značaju tih dokumenata, to je jedan od najvećih svjetskih arhiva. U njemu se nalaze podaci i dokumenti koji se odnose na historiju blizu četrdeset evropskih i sjevernoafričkih te nekoliko azijskih zemalja koje su imale kontakta s Osmanskim carstvom, među kojima je i Bosna i Hercegovina. Arhivska građa u Osmanskom arhivu razdvojena je na deftere i pojedinačne dokumente, a oni se opet moraju istraživati prema klasifikaciji deftera i pojedinačnih dokumenata koji su nastali prije i poslije tanzimata. U ovom radu dati su samo podaci o fondovima i katalozima koji se odnose na Rumeliju (Balkan), a nalaze se unutar bogatog materijala Osmanskoga arhiva. Najznačajniji među ovdje prestavljenim fondovima jesu muhimme-defteri, ahkam-defteri, muhimme-kajmekama itd. Među njima, u ovom radu za nas su najinteresantniji Bosanski ahkam-defteri. Ovi defteri sastoje se od 9 knjiga koji obuhvataju odluke u periodu od 1155.-1285. god. po H. / 1742-1867. godine. Na osnovu pojedinih primjera dokumenata iz Kancelarije za tzv.povlaštene ejalete, među kojima je u jednom vremenskom periodu bila i Bosna i Hercegovina, mogu se podrobnije sagledati i određena zbivanja na našim prostorima u navedenom periodu.

Ključne riječi: arhiv, Rumelija, defter, dokument, historija.

Predsjedništvo Ureda osmanskih arhiva (Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı), kao dio strukture Općeg upraviteljstva državnih arhiva vlade Republike Tur-ske (T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü), zauzima jako važnu i poštovanja vrijednu poziciju među arhivima u svijetu. Kako prema broju dokumenata koje sadrži, tako i prema naučnom i kulturološkom značaju tih dokumenata, to je jedan od najvećih svjetskih arhiva. U Osmanskom arhi-vu ima blizu 100 miliona dokumenata i oko 365 hiljada deftera (registara). Osim toga, u njemu se nalaze podaci i dokumenti koji se odnose na historiju blizu četrdeset evropskih i sjevernoafričkih te nekoliko azijskih zemalja koje su imale kontakta sa Osmanskim carstvom. Pored toga, u našim arhivima

anali 10.indb 45anali 10.indb 45 28.12.2010 9:10:2828.12.2010 9:10:28

Önder Bayir

46 ANALI GHB 39/2010, (31), 45-64

također se nalaze i dokumenti za osvjetljavanje bliže historije gotovo svake administrativne ustanove države Republike Turske.

Aktivnosti na sređivanju i klasifikaciji arhivskih dokumenata iz osman-skog perioda u Osmanskom arhivu, koje su započete u prvim godinama uspostave Republike, u pravom smislu, otpočinju 8. novembra 1846.godine što je ona godina koja predstavlja i datum uspostave Dokumentacionog arhiva (Hazine-i Evrak). Odmah nakon formiranja Dokumentacionog arhiva, koji se nalazi u strukturi Predsjedništva Ureda Osmanskog arhiva i Općeg upravitelj-stva državnih arhiva, pored klasifikacionih odjela koji su reorganizirani i sada čuvaju originalnu strukturu, kao što su klasifikacijski odjeli za upravu (İrade tasnifleri), klasifikacijski odjel za carske dokumente (Hatt-ı Hümayun tasni-fi), sidžil defteri Carskog divana (Divan-ı Hümayun Sicil Defterleri), postoje i fondovi koje su ustanovila različita tijela za klasifikaciju formirana u prvim godinama tzv. druge ustavnosti (II. Meşrutiyet) i Republike, a koji se spomi-nju prema imenu upravitelja klasifikacijskih tijela, kao što su klasifikacijski odjeli: Ali Emiri, İbnülemin, Mallim Cevdet i Kamil Kepeci.

I pokrajinski beglerbegovi kao i mjesne kadije morali su poznavati osno-ve arhiviranja dokumenata, što je bilo evidentno kroz izdvajanje i čuvanje dokumenata u centralnim državnim uredima. Službenicima u pokrajinskim ustanovama naređeno je da bilježe svoje odluke i postupke u deftere i da te deftere čuvaju. U fermanu1 koji je u vrijeme sultana Sulejmana Kanunija 943.god. po H. (1536.) poslan rumelijskom beglerbegu Mehmed-paši, ukazuje se na sanduk blagajnu deftera izrazima: “...prijepis ove moje časne naredbe da si ubilježio u defter, još da si ga bez ikakve izmjene sačuvao u blagajni / sanduku deftera, te da si uvijek postupao prema časnom sadržaju...“2. Dokumenti koji su se čuvali u ovim sanducima iz beglerbegovskih arhiva nisu premješteni u Osmanski arhiv. Poznato je da se još u nekim ejaletskim centrima i sada nalaze dokumenti iz osmanskog perioda. Iz podatka čehoslovačkog istraži-vača Josefa Blaškoviča, koji je iznio u jednom svom članku, oslanjajući se na jedan dokument iz Gjongosa, kako je vlada (Divan) u Egriju oslobodila mjesto na period od četiri godine od poreza i od službi nakon požara koji se 1647. godine pojavio u kasabi Gjongos (Göngüş), može se shvatiti da je jedan dio ejaletskog arhiva sačuvan i da doseže i do naših dana.3

1 Kanûnnâme, Âtıf Efendi Ktp., nr. 1734, vr. 12a.2 Bu hükm-i şerîfüm sûretini defterde kayd eyleyüp ve kendüsin dahi ayniyle defter

sandıklarında hıfz edüp dâimâ mazmûn-ı şerîf ile amel eyleyesin...3 J. Blaskovic, “Osmanlı Hakimiyeti Devrinde Slovakya’daki Vergi Sistemi Hakkında”, İ.

Ü. Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, İstanbul 1979., sayı 32, s. 191.

anali 10.indb 46anali 10.indb 46 28.12.2010 9:10:2828.12.2010 9:10:28

Važnost osmanskih arhiva s aspekta proučavanja Rumelije

47ANALI GHB 39/2010, (31), 45-64

Arhivska građa u osmanskom arhivu razdvojena je na deftere i pojedinač-ne dokumente, a oni se, opet, moraju istraživati prema klasifikaciji deftera i pojedinačnih dokumenata prije i onih poslije tanzimata. U ovom našem radu dati su samo podaci o fondovima i katalozima koji se odnose na Rumeliju (Balkan), a nalaze se unutar bogatog materijala Osmanskoga arhiva.

Mühimme-defteri

Muhimme-defterima (registrima hitnih i važnih poslova) nazivaju se de-fteri u kojima se bilježe najvažnije političke, vojne, društvene i ekonomske odluke koje se odnose na unutarnja i vanjska pitanja o kojima se raspravlja na sastancima Carskog divana. U Osmanskom arhivu nalazi se sačuvanih 419 muhimme-deftera za period 961-1333. god. po H./ 1553-1915. godine.

U seriji deftera Osmanskog arhiva nesumnjivo važno mjesto imaju mu-himme-defteri, koji sadrže kulturno i historijsko bogatstvo za period od sre-dine XVI do prvih godina XX stoljeća, a koji, izuzimajući neke kraće vre-menske periode, i s obzirom na period od otprilike 350 godina, ne postoji niti u jednoj zemlji na Istoku i na Zapadu. Glavnu tematiku oblikuju odluke na visokom nivou koje se tiču političke, ekonomske, kulturne, socijalne i vojne historije interesantne za državu.

U muhimme- defterima nalaze se brojne odluke poslane za različite rume-lijske oblasti i upravitelje.

Muhimme- kajmakama

To su defteri u kojima su se pisale važne odluke na divanima koje je ne-ovisno sazivao zastupnik vezira (sadaret kaymakamı) postavljen da upravlja državnim poslovima u isto vrijeme kad su se padišah ili veliki vezir nalazili izvan prijestonice.

Bilješke u muhimme- defterima, prema mjestu, poziciji, govorenja, u for-mi su poslanih prijepisa berata i fermana. Odluke koje su donošene na sastan-cima Divana, pod rukovodstvom velikog vezira a u prisustvu kubbe-vezira, anadolskog i rumelijskog kadiaskera, defterdara i nišandžije, zabilježene su u deftere prema hronološkom redoslijedu.

Ahkâm-defteri

Ahkam-defteri opći je naziv za deftere koji su rezervirani za bilježenje odluka koje dolaze s Carskoga divana (Divân-ı Hümayûn). Ove odluke nekad se nazivaju i fermanima pošto su priređivane u ime sultana.

anali 10.indb 47anali 10.indb 47 28.12.2010 9:10:2928.12.2010 9:10:29

Önder Bayir

48 ANALI GHB 39/2010, (31), 45-64

Odluke su, prema temama, upisivane u različite deftere. Najvažnije od njih formirale su jedan dio vladinih registara (Divân Sicilleri), pod imenima Ahkâm-ı Mühimme, Ahkâm-ı Şikayet (Žalbene odluke), Ahkâm-ı Rüûs ve Ta-hvil.

S obzirom na sadržaj, ovi defteri nastavljaju se na šikajet-deftere i raspo-ređeni su prema ejaletima. Historijski gledano, svi počinju 104 godine nakon šikajet-deftera (izuzimajući ahkam-defter za Moru - Mora Ahkâm Defteri), 1155. god. po H./ 1742. godine i nastavljaju se do perioda tzv. druge ustavno-sti (II. Meşrûtiyet).

Vilajetski ahkam-defteri poredani su prema ejaletima na sljedeći način:

Adana Halep Rumeli Anadolu İstanbul Sivas Bosna Karaman Šam i Šerif Džezâir i Rakka Maraš Trabzon Dijarbekir Mora Erzurum Özi i Silistre

Bosanski ahkâm-defteri

Ovi defteri sastoje se od 9 knjiga koji obuhvataju odluke u periodu 1155.-1285. god. po H./ 1742-1867. godine. U ovim defterima nalaze se odluke za Bosni pripadajući Banjalučki, Bihaćki, Hercegovački, Zvornički i Travnički sandžak, kao i odluke koje se odnose na kadiluke: Derventa, Gradiška, Kostaj-nica, Pridor, Prnjavor, Tešanj, Ključ, Krupa, Petrovac, Sanski Most, Cazin, Čajniče, Čelebi Pazar (Rogatica), Foča, Fojnica, Visoko, Višegrad, Bileća, Gacko, Stolac, Konjic, Ljubuški, Ljubinje, Nevesinje, Trebinje, Brčko, Bje-ljina, Gračanica, Gradačac, Kladanj, Maglaj, Srebrenica, Vlasenica, Bugojno, Prusac, Glamoč, Livno, Žepče, Županjac (Duvno), Prozor, Jajce i Zenica.

Rumelijski ahkâm-defteri

Ovaj fond sadrži 85 deftera koji obuhvataju odluke u periodu između 1155-1326. god. po H./ 1742-1908. godine.

U navedenim defterima nalaze se odluke za sandžake koji pripadaju Ru-melijskom ejaletu: Paša livası (Sofija), Köstendil (Konstanca, Ćustendil), Vize (Viza), Čirmen, Kırkkilise (Krklareli), Silistra, Niğbolu (Nikopolj), Vidin, Alacahisar (Kruševac), Vučitrn, Prizren, İškodra (Skadar), Dukagin, Valona (Avlonya), Ohrid, Delvine, Janja, Ilbasan (Elbasan), Moreja (Mora), Trhala (Trikala), Selanik (Solun), Üsküp (Skoplje), Bender i Akkirman.

anali 10.indb 48anali 10.indb 48 28.12.2010 9:10:2928.12.2010 9:10:29

Važnost osmanskih arhiva s aspekta proučavanja Rumelije

49ANALI GHB 39/2010, (31), 45-64

Ahkâm-defteri u “Katalogu Kâmil Kepeci”, broj 986

U Kamil Kepeci Katalogu, No - 986, nalazi se 13 ahkam-deftera ubilje-ženih pod općim brojkama od 61 do 73, a koji sadrže bilješke za period 927-1168. god. po H./ 1520-1658. godine.

U ovoj seriji nalaze se i dva rumelijska ahkam-deftera pod brojem 61 i 62 iz 927. god. po H.(1520 – 1521) i 951. god. po H. (1544-1545) godine.

Različiti i raznovrsni defteri

Pod ovim naslovom podrazumijevaju se pojedinačni defteri i oni koji pri-padaju različitim kancelarijama Carskog divana. Različitog su datuma i ubilje-ženi u Mahzen defteru (sumarnom inventarskom defteru) broj 1, str. 199-201 i str. 276. Međutim, ovi defteri su za vrijeme aktivnosti na klasifikaciji, pošto su različiti i raznovrsni, izdvojeni i razmješteni po pripadajućim fondovima.

U ovoj grupi nalaze se i u katalogu Rumeli Jurnal Defteri Kâmil Kepeci Tasnifi, Divân-ı Hümayûn Divân Kalemi 986, pod brojem 3, a za period izme-đu 1251-1279. god. po H./1835-1863. godine.

Uredski tahvil (nišan) defteri

U ovim defterima nalaze se bilješke o timarima. Ispod podnaslova koji ukazuje na oblast (nahiju ili sandžak) kojoj pripada timar, piše se ime korisni-ka timara i oblik prenošenja "an-tahvîl-i ..." – kako je preneseno... Ispod toga nalaze se imena mjesta od kojih se dobija prihod s timara, njihovi proizvodi i opći zbir prihoda. Poslije se bilježi datum kad je data potvrda (tezkira) uz objašnjenje koje govori o proširenjima u dodjeli timara.

U Katalogu Kâmil Kepeci Tasnifi Kataloğu broj 986 nalazi se 406 deftera. Defteri su klasificirani prema analitičkom inventarskom sistemu.

Defteri koji se odnose na Rumeliju dati su u tabeli.

Defteri za prepisku uzvišene vlade Visoke porte

Ovdje je riječ o defterima koji su rezervirani za bilješke o nekim prepiska-ma Kancelarije za prepisku kod velikog vezira.

U Kâmil Kepeci Tasnifi Kataloğu broj 986, nalazi se 38 deftera koji sadrže bilješke za period 1186-1228. god. po god. po H./1773-1813. godine, a ubi-lježene su pod brojevima 1-38. Od navedenih 38 deftera, njih šest odnosi se na Rumeliju.

anali 10.indb 49anali 10.indb 49 28.12.2010 9:10:2928.12.2010 9:10:29

Önder Bayir

50 ANALI GHB 39/2010, (31), 45-64

Popisni registri

Popisni defteri (registri) jesu detaljni, opširni statistički izvori koji u slič-noj formi nigdje ne postoje a koji se odnose na socijalnu, demografsku i eko-nomsku historiju država unutar Osmanskog carstva.

Ovi defteri obuhvataju period 835-1300. god. po H./ 1431-1882. godine. Tahrir-defteri (popisni registri) koji se čuvaju u Defterhani dostižu broj 1086, a s ponovljenim 1.100 primjeraka.

Osim toga, tahrir-defteri (popisni registri) nalaze se i Maliye'den Müdevver Defterler Kataloğu.

Defteri koji se odnose na jedinice koje pripadaju Glavnoj kancelariji za mukataau / arendu / zakup (Başmukâtaa Kalemi)

Ovaj biro nazvan i Kancelarija prvog, koji daje u zakup (Mukâtaacı-yı Evvel Kalemi) vjerovatno je osnovan sredinom XVI stoljeća.

Glavna kancelarija za zakup (Başmukâtaa Kalemi) nadzire račune za za-kup polja pirinča u Filipeu (Plovdivu) u Rumeliji i sve skele i solane na obali Dunava, kao što su: Kratova, Kili, Varna, Brail (İbrâil), İsakçı, Tolcı, Maçin, Ahyolu, te pohranjuje i čuva bilješke o naredbama i uredbama donijetim za te zakupnine (mukataae). Također je u isto vrijeme nadgledala dodjeljivanja neki funkcija, hasova i godišnjih dažbina. Pisari u ovom uredu također su pisali berate, hukmove i tezkire za upravitelje i druge službenike za Rumeliju.

Kao što se vidi, većina zakupnina koji ulaze u okvir ove službe nalazila se u Rumeliji.

Defteri Kancelarije za porez na pirinač (Çeltik Rüsûmu Kalemi Defterleri - D.ÇRS.)

Ova kancelarija nadgledala je račune za prihode sa nekih polja zasađenih pirinčom ili polja kraj rijeka u Anadoliji i Rumeliji. Također je sviđala račune koji se odnose na darove duhovnih prvaka kršćanskih zajednica (džemata).

Kancelarija Haremeyn Muhasebesi i defteri o jedinicama koje su pri njoj (Haremeyn Muhasebesi Kalemi ve Bağlı Birimlerine Ait Defterler - D.HMH.)

Ova kancelarija naziva se i Evkâf Muhasebesi (Računovodstvo za vakufe). Ona bi pohranjivala podatke o vakufima dvaju Harema (u Meki i Medini) i o onome što se na njih odnosi, te svake godine vršila kontrolu njihovih finansi-

anali 10.indb 50anali 10.indb 50 28.12.2010 9:10:2928.12.2010 9:10:29

Važnost osmanskih arhiva s aspekta proučavanja Rumelije

51ANALI GHB 39/2010, (31), 45-64

ja. Nadgledala bi vakufe velikih džamija, poznatih kao carske džamije, kao i poslove u vezi s plaćama službenika u tim džamijama. Ovdje se nalaze defteri i bilješke koje se odnose na vakufsku zemlju (arazi) u Istanbulu i Rumeliji a pripadaju vakufima Meke i Medine. Pripremala bi dokumente (potvrde) koje sadrže vjerske obaveze i postavljenja vjerskih službenika u Istanbulu i Rume-liji, te bi, šaljući ih u Maliye Kalemi (Kanceleariju za finansije), omogućavala da se odatle za njih dobiju berati. Posebno bi se upisivali posjedi Haremejna (Meke i Medine) koji su pod ugovorom s nekim licima, zatim uvjeti koji se odnose na njih, organizacija esnaflija i umjetnika koji su priključeni vakufima, s predstavkama o dugovanjima i prinadležnostima koje su izvedene iz nekih zakupnina Haremejna (Meke i Medine), potom naredbe i mjesna korespon-dencija. Pored svega ovoga, ova kancelarija također je kontrolirala mjesečne prinadležnosti nekih tvrđavskih posadnika, obaveze umirovljenika i pobo-žnjaka.

Kancelarije za has-mukate i registri te jedinice (Haslar Mukâtaası Kalemi ve Bağlı Birimine Ait Defterler - D.HSK.)

Ovo je kancelarija u kojoj se pohranjuju bilješke o hasovima velikog vezi-ra zajedno s hasovima padišaha i članova carske porodice, kao i mjesto gdje se pišu i čuvaju obveznice i naredbe. Osim ovog, ovdje se čuvaju i računi izvora prihoda kao što je uobičajeni porez na stoku âdet-i ağnâm. Kancelarija bi po-sebno upravlajla nekim zakupninama (mukattaama) u Rumeliji i jugoistočnoj Anadoliji, lokalnim kancelarijama i izdvajanjima iz njihovih prihoda koja se izdvajaju kao dotacija za vezirske i druge hasove. Tu bi se realizirale mjeseč-ne prinadležnosti “potomaka osvajača” / evlâd-ı fâtihân (potomaka osvajača Rumelije / Balkana i onih koji su u vrijeme osvajanja Rumelije dovedeni iz raznih mjesta Anadolije i tu naseljeni), oslobađanja od poreza i ostale posebne aktivnosti.

Sadrži i bilješke za period 919-1251. god. po H./ 1513-1835. godine u formi 54 deftera “poreza na stoku” (âdet-i ağnâm), u pripadajućoj Kancelariji za mukataa hasove (Haslar Mukâtaası Kalemi).

Defteri Kancelarije sitnih vakufa(Küçük Evkâf Kalemi Defterleri - D.KEV.)

Ova kancelarija, koja je poznata i kao Küçük Muhasebe Kalemi, rukovod-la je jednim dijelom vakufa kojim se upravljalo prije tanzimata u tri različi-ta ureda. Druge kancelarije su Haremeyn Muhasebesi i Anadolu Muhasebesi Kalemi.

anali 10.indb 51anali 10.indb 51 28.12.2010 9:10:2928.12.2010 9:10:29

Önder Bayir

52 ANALI GHB 39/2010, (31), 45-64

Ovdje je riječ o vakufima koji su vezani za ovu kancelariju; neki vakufi u Istanbulu, Rumeliji i Anadoliji. Ova kancelarija, koja je pod upraviteljstvom dvorskog age (bâbüssaâde ağası), organizira poslove kao što su: upravni po-slovi ovih vakufa, njihovi računi, postavljenja i darivanja. Ovdje se čuvaju i mali registri i računi za upravljanje vakufima koji se nazivaju "sadaka te-vliyetleri" (upravljanje registriranim vakufima) čiji nadzor pripada velikim vezirima.

Kancelarija za zakup ruda i defteri za pripadajuće jedinice(Maden Mukâtaası Kalemi ve Bağlı Birimlerine Ait Defterler - D.MMK.)

Ova kancelarija, koja je jedna od kancelarija za finansije, biro je koji upravlja velikim carinskim zakupninama, džizjama Kopta u Anadoliji i Ru-meliji, džizjama nemuslimanskih podanika pod vlašću vojvode Eflaka (Vlaš-ke) Bogdana, džizjama nemuslimanskih podanika Erdeljskog kraljevstva i Dubrovačke republike, carinskim zakupninama serčin i derčin4, zakupnina-ma za mjerenje svile (mîzân-ı harîr mukâtaası), carinom na robu, carinom na evropsku robu i zakupninama kod carina za duhan, zakupninama na rude, zakupninama na majdane stipse, poreze na kantar, eksploatacijom ostriga i školjki, zakupninama s porezom na opijum (mak), zakupninama na kovnice novca i zakupninama na radionice za obradu srebra, a također svake godine priprema računovodstvene obračune.

Defteri različite tematike(Müteferrik Konulu Defterler)

Za posebne stvari koje su ostale izvan gore predstavljenih serija sačinjen je katalog koji se zove Različite teme (Müteferrik Konular). U Müteferrik Konular Defter Kataloğu, broj 632, dati su rezimei 565 deftera. Onaj pod brojem 8 sadrži imena sokolara (šahindžija) i sravnjene pečate šahindžibaša (zapovjednika sokolara) u Rumeliji.

Defteri poglavarstva Visoke skupštine (Meclis-i Vâlâ Riyaseti Defterleri - MVL.)

Jedna od institucija koja je s tanzimatom našla svoje mjesto među institu-cijama osmanske države jeste i Visoka skupština (Meclis-i Vâlâ).

4 Porez na stoku za klanje.

anali 10.indb 52anali 10.indb 52 28.12.2010 9:10:3028.12.2010 9:10:30

Važnost osmanskih arhiva s aspekta proučavanja Rumelije

53ANALI GHB 39/2010, (31), 45-64

Osnovana je 27. zu-l-hidže 1253. god. po H./ 24. marta 1838. godine da pripremi nove pravilnike propisa koji će iznova podstaći aktivnosti na reformi, zatim da se bavi procjenom službenika i da daje stav koji se treba iskazivati u državnim poslovima. Budući da su se poslovi poslije proglašenja tanzimata umnožili, ujedinjenjem Visoke tanzimatske skupštine (Meclis-i Âlî-i Tanzi-mat) i Skupštine za pravne propise (Meclis-i Ahkâm-ı Adliye) dobija se jedna skupština, a ta skupština se dijeli na tri doma pod imenima: upravni (İdâre), reformski (Tanzimat) i pravni (Adliye).

Sažeti defteri (Hülâsa Defterleri)

Ovi defteri sadrže skraćene bilješke popisa koji dolaze iz Anadolije, Ru-melije, Istanbula i Arabije. To su: defteri sudskih naloga (Müzekkere Defterle-ri) koji su zapravo defteri opće evidencije dokumenata, defteri sažetih bilježa-ka (Hülâsa Kayıt Defterleri) potvrde koje skupština piše za različite instance, te defteri molbi (İstida Defterleri) u kojima se bilježe dospjele predstavke. Sažeci važnih i uobičajenih stvari odvojeno su ubilježeni u deftere. Jedino po-stoje defteri predstavki, odnosno izvještaja (Maruzat Defterleri) u kojima se čuvaju sažete bilješke dokumenata koji se šalju padišahu posredstvom vlade kako bi se ostvarila određena želja.

Defteri s identičnim bilješkama (Aynen Kayıt Defterleri)

Ovi defteri jesu ustvari zapisnici koji se odnose na odluke koje se rasprav-ljaju u dokumentima iz Anadolije, Rumelije, Istanbula i Arabije. Primjetno je da se ovi zapisnici bilježe u idžra-deftere (İcra Defterleri). Identične bilješke o dopisima koje skupština piše za različite instance čuvaju se u tezkire-defte-rima (Tezkire Defterleri).

Postoji 478 deftera Poglavarstva Visoke skupštine (Meclisi-i Vâlâ Riyâse-ti Defteri) koji sadrže bilješke u periodu 1253-1284. god. po H./ 1837-1867. godine.

Defteri prihoda(Temettuât Defterleri - ML.VRD.TMT.)

Porez na prihod (temettû vergisi) ime je koje se daje porezu uzetom zbog većih godišnjih zarada trgovaca i zanatlija. Ime poreza na prihod (temettû ver-gisi) kasnije se mijenja u naziv kazanç vergisi, porez na zaradu. U temettu-de-fterima bilježene su kuće pojedinačno, centri za stanovanje, kao što su kadiluk

anali 10.indb 53anali 10.indb 53 28.12.2010 9:10:3028.12.2010 9:10:30

Önder Bayir

54 ANALI GHB 39/2010, (31), 45-64

i selo, lični imetak koji svako posjeduje, nekretnine, zemlje, životinje, plodovi i drugi podaci.

U klasifikaciji i katalogizaciji temettu-deftera kao temelj uzimale su se upravne podjele tog vremena. Defteri i podaci u njima za osnovu uzimaju alfabetski redoslijed izdvajanja prema ejaletima. Po alfabetskom redoslijedu u svakom ejaletu izdvojeni su kadiluci. Ima ih ukupno 17.747 za period 1256-1261. god. po H./ 1844-1845. godine. Ovi defteri klasificirani su prema anali-tičkom inventarskom sistemu.

Defter pod brojem 514 odnosi se na Niš, Rumeliju, Solun, Silistru i Sivas.

Defteri Inspektorata za Rumeliju (Rumeli Müfettişliği Defterleri)

Među dokumentima koji se donose iz ureda Osmanskog carstva izvan Istanbula važno mjesto zauzimaju dokumenti Inspektorata za Rumeliju.

U skladu s potrebama Berlinskog sporazuma, koji je prihvaćen 1878. go-dine na način da je modificiran sporazum u Svetom Stefanu, a koji sadrži teške uvjete potpisane kao posljedica i rezultat osmansko-ruskih ratova, postepeno je osnovan Rumelijski inspektorat u novembru 1902. godine, kao posljedica uplitanja Austrije i Rusije.

Oblast ovlasti ovog inspektorata širi se na šest vilajeta, uz planirane aktiv-nosti na reformi u oblasti uprave, prava, na vojnom i finansijskom planu, uk-ljučujući ranije Kosovo, Bitolj i Solun, a kasnije, uz pridavanje pažnje ostalim susjednim vilajetima, proširuje se i na Janjinu, Edirne i Skadar.

Obavljajući funkcije veze s vladom, Rumelijski inspektorat je institucija koja nekada odbacuje vladu (velikog vezira), dopisujući se s dvorom i koja ima izuzetno razvijene fnkcije i ovlasti. Na taj način može se usporediti s današnjim Oblasnim upraviteljstvom za goruće poslove (Olağanüstü Hâl Böl-gesi Valiliği). Da bi mogla lakše i brže pokrenuti poslove inspekcije, u vladi se nalazila komisija koja se sastojala od četiri osobe.

Utvrđeno je da, pored dokumenata, među papirima Rumelijskog inspek-torata ima 244 deftera.

Ovi defteri koji obuhvataju period 1319-1327. god. po H./ 1901-1909. godine sadrže bilješke različite tematike o dopisivanju između kadiluka i san-džaka koji se vežu za vladu i Rumelijski inspektorat. Datum i sadržaj ovih deftera spominje se u nastavku, ispod tabelarne liste.

U katalogu broj 423 nalaze se 244 deftera za godine 1319 – 1327. god. po H. / 1901 – 1909, a oni pripadaju Rumelijskom inspektoratu.

anali 10.indb 54anali 10.indb 54 28.12.2010 9:10:3028.12.2010 9:10:30

Važnost osmanskih arhiva s aspekta proučavanja Rumelije

55ANALI GHB 39/2010, (31), 45-64

Defteri Kancelarije za velike utvrde(Büyük Kale Kalemi Defterleri - D. BKL.)

Važna kancelarija za prihode - Kancelarija za velike utvrde obavlja poslo-ve popravke velikih utvrda, izuzimajući Moreju i Albaniju, opskrbe utvrđenih mjesta, skladišta oružja i organizira poslove koji se odnose na plaću personala. Posebno je nadgledala kontrolu domaće vojske (vojske koja je uz plaću kori-štena u Egiptu, Bagdadu, Lahsi, Mosulu, Dijarbekiru, Vanu, Bosni, Budimu, Temišvaru, Šamu, Halepu, Karsu i Erezerumu kao janjičari ili u njihovim sku-pinama).

Ova kancelarija bila je ovlaštena za davanje dozvole za trezor (Hazîne tezkiresi).

Dok su sve utvrde u Bosni i Hercegovini bile vezane za Kancelariju za velike utvrde, utvrda u Podgorici bila je vezana za Kancelariju za male utvrde (Küçük Kale Kalemi).

Defteri Kancelarije za male utvrde(Küçük Kale Kalemi Defterleri - D. KKL.)

Sadržavali su obračune prinadležnosti lokalnih vojnika nekih utvrda u Moreji, Albaniji i Hercegovini (naknada i plaća davala se vojnicima četiri puta u godini, jednom u tri mjeseca – u mjesecima muharremu, rebiul-ahiru, redžebu i ševalu).

Ako bi se njihove plaće davale kao nasljedne od prihoda s rijeka, onda bi se potvrde s dokumentima o predaji davale iz ove kancelarije.

Klasifikacija mudevver-deftera iz Ministarstva finansija(Maliye'den Müdevver Defterler Tasnifi)

Ovdje je riječ o klasifikaciji deftera, kojih je blizu 26.000, a koji su u hr-pama preuzeti 1945. godine iz Ministarstva finansija. Kao i ostali defteri koji pripadaju različitim kancelarijama za finansije, sadrže popis zemljišta, dvor, janjičare, plaće kao i druge vrste deftera / protokola.

Dok je rađena klasifikacija, prvo su za svaki defter starijim pismom (osmanskim) pravljene tri rukopisne fiše, pa su fiše tako bivale redane u kutije kao tri posebne grupe, razumljivo, prema hronološkom, brojčanom redosli-jedu i prema temama, da bi one bivale ponuđene istraživačima na korištenje. Ispod je data lista onih koje sadrže tematske podnaslove. Defteri počinju s 830. god. po H./ 1427., i dolaze do 1346. god. po H./ 1927. godine.

anali 10.indb 55anali 10.indb 55 28.12.2010 9:10:3028.12.2010 9:10:30

Önder Bayir

56 ANALI GHB 39/2010, (31), 45-64

Dokumenti Kancelarije za porez na pirinač(Çeltik Rüsûmu Kalemi Belgeleri - D.ÇRS.)

Drugo ime ove kancelarije je Varidât-ı Şıkk-ı Sanî Kalemi (Kancelarija prihoda drugog odabira). Funkcija ove kancelarije, koja se zove Kancelarijom obračuna za pirinač (Çeltik Muhasebesi Kalemi); jeste da se brine o darivanji-ma i beratima za duhovne lidere kršćanskih zajednica (džemata) i upravitelje pirinčanih polja kraj rijeka u Rumeliji.

Dokumenti Kancelarije malih vakufa(Küçük Evkâf Kalemi Belgeleri - D.KEV.)

Sadrže deftere i obračune manjih vakufa poznate kao "sadaka tevliyetle-ri" - upravljanja dobrotvornim vakufima, koji potpadaju pod nadzor velikog vezira, a potječu iz finansijski kancelarija za prihode. Vakufi koji su vezani za ovu kancelariju jesu neki vakufi u Istanbulu, Rumeliji i Anadoliji.

Ova kancelarija, koja je pod upraviteljstvom dvorskog age (bâbüssaâde ağası), organizira poslove kao što su upravni poslovi ovih vakufa, njihovi ra-čuni, postavljenja i darivanja.

Dokumenti Istočne Rumelije(Şarkî Rumeli Belgeleri - A.MTZ.RŞ.)

Općeprihvaćeno je da se Vilajet Istočna Rumelija (Şarkî Rumeli vilaye-ti) utemeljuje između oblasti Balkan i sjeverne granice zapadne Trakije 13. juna 1878. godine na Berlinskom kongresu, a kao rezultat tursko-ruskog rata 1877-78. godine. Vilajet se sastoji od 28 kadiluka koja pripadaju sandžacima Filibe (Plovdiv), Pazardžik, Zagrai-Atik, Haskoj, Islimje i Bergos, odnosno od približno 1300 sela koja se za njih vežu. Uredba o uređenju Istočne Rumelije (Şarkî Rumeli Nizamnâmesi) potpisana je 26. aprila 1879. godine od Osman-skog carstva, Njemačke, Austrije, Engleske, Francuske, Italije i Rusije.

S postavljanjem Aleko-paše (Aleksandra Stefanova Bogoridija) za upra-vitelja Vilajeta Istočna Rumelija službeno je utemeljen 17. maja 1879. godine. Međutim, malo kasnije kao posljedica sklapanja saveza Aleko-paše i ruskog komandanta, oblast počinje ulaziti pod bugarski utjecaj i vlast. Čim je Ale-ko-paša završio period službe i povukao se, vilajetski savjetnik Gavril-efendi postavljen je za upravitelja (valiju) s funkcijom vezira. Malo kasnije, s hap-šenjem valije i državnim udarom 18. septembra 1885. godine koji je izvela Bugarska liberalna partija, koja se oslanjala na pomoć milicije, Vilajet Istočna Rumelija pripojen je Bugarskoj.

anali 10.indb 56anali 10.indb 56 28.12.2010 9:10:3028.12.2010 9:10:30

Važnost osmanskih arhiva s aspekta proučavanja Rumelije

57ANALI GHB 39/2010, (31), 45-64

Dokumenti Istočne Rumelije sadrže bilješke o prijepisu u periodu 1296-1327. god. po H./ 1879-1909. godine.

Dokumenti Arhiva Jildiz Saraja

Ovo je fond koji se sastoji od deftera, dokumenata i novina sakupljanih u Jildiz Saraju u vrijeme Abdulhamida II. (1876-1909). U ovom fondu se ne nalaze se samo dokumenti i uredbe koje su iz vlade otišle do Saraja a bave se različitim temama koje su zanimale Abdulhamida II., nego i razne predstavke, raporti i izvještaji koje su različite osobe poslale u Jildiz Saraj, te zaostavština Kamil-paše, Dževdet-paše, Namika Kemala, Midhat-paše i drugih važnih lič-nosti, članci o osmanskoj državi izašli u stranoj štampi, albumi i slike, prije-pisi zakona i uredbi, osobne bilježnice (defteri) Abdulhamida, isprave i mape.

To je fond koji oslikava različite osobenosti ovog perioda, od važnih dr-žavnih problema kao što su međudržavni odnosi, pitanja Istočne Rumelije, Jermenije i Egipta, događaj oko Krita i granična zbivanja, pa sve do uobičaje-nih zbivanja koja se nalaze u žandarmerijskim izvještajima.

Posebni dokumenti predstavke vlade(Sadaret Hususî Maruzat Evrakı - Y.A.HUS.)

Specijalno se sastoje od ličnih molbenih predstavki i informacija koje sa-drže posebne dopise koje je vladina instanca upućivala na Saraj u namjeri da omogući informaciju sultanu o rezultatima poduzetih aktivnosti, o nekim unutarnjim i vanjskim problemima i događajima.

Posbne predstavke vlade na Jildizu većinom ukazuju na važnost pisanja u pogledu vanjskih pitanja, posebno u pogledu Istočne Rumelije, pitanja Jer-mena, događaja na Kritu, pitanja Egipta, prodora Italije u Afriku i sličnih do-gađaja, međudržavnih veza i politike koju je slijedila osmanska država, zatim članaka koji se bave osmanskom državom u stranoj štampi, kao i sa aspekta prepiske u vezi sa svim ovim.

Razdvojeni dokumenti popisa u inspektoratima i komeserijatima(Perakende Evrakı Müfettişlikler ve Komiserlikler Tahriratı - Y. PRK. MK.)

Ovaj katalog koji se sastoji od 4.273 dokumenta i obuhvata period od 1293-1326. god. po H./ 1876-1909. godine sastoji se od sljedećih dokumena-ta: popisa ispektorata i komeserijata (müfettişlik ve komiserlikler tahrîrâtı), dokumenata koji se odnose na inspektorat Rumelijskog vilajeta i vilajeta u

anali 10.indb 57anali 10.indb 57 28.12.2010 9:10:3028.12.2010 9:10:30

Önder Bayir

58 ANALI GHB 39/2010, (31), 45-64

Rumeliji (Rumeli Vilâyâtı Müfettişliği ve Rumeli vilâyetleriyle ilgili belgeler), dokumenata o Egiptu u Izvanrednom komeserijatu Egipta (Mısır Fevkalâde Komiserliği), dokumenata o Bugarskoj u Bugarskom komeserijatu (Bulgari-stan Komiserliği), prepiske službenog personala u Inspektoratu i komeserijatu i spisa, dokumenata i nacrta kojima nije poznata oblast zanimanja ali se odno-se na Rumelijski vilajet i Komeserijat za Bugarsku i Izvanredni komeserijat za Egipat.

Komisija za unapređenje poslova i reformi pri Ministarstvu unutarnjih poslova (Dahiliye Nezareti Tesrî-i Muamelat ve Islahat Komisyonu - DH.TMİK.S.)

Ova komisija koja je formirana 1312. god. po H./ 1894. godine, a kao što joj samo ime govori, osnovana je da bi podstakla reforme i uobičajene proce-dure.

Teme dokumenata u ovom fondu u širem smislu jesu: reformske aktivno-sti u rumelijskim i anadolskim vilajetima, reformski poduhvati, a posebno oni pod nadzorom inspektora za anadolski vilajet Šakir-paše, aktivnosti poduzete za unapređenje poljoprivrede i reformi u njoj, promjene u raspodjeli admini-strativne uprave i vlasništva, osnivanje žandarmerijskih policijskih organa, promjena snaga za održavanje reda (zaptije) u žandarmeriju, ostavljanje sređi-vanja poreza i ubiranja poreza poreznicima, predstavljanje i služenje u skladu s procentom stanovništva u upravi stranaca koja se nalazi u strukturi osman-ske države, druge reformske aktivnosti u socijalnim i ekonomskim temama.

Kancelarija za kretanje i putovanje Direktorata opće sigurnosti(Emniyet-i Umumiye Müdüriyeti Seyrüsefer Kalemi - DH.EUM.SSM)

Dokumenti koji se nalaze u ovom katalogu obuhvataju period 1333-1340. god. po H./ 1915-19. godine i pripadaju Kancelariji za kretanje i putovanje (Seyrüsefer Kalemi) čija je osnovna funkcija da nadzire ulaz i izlaz iz zemlje i kontrolira putovanja u zemlji. Oni sadrže sljedeće teme: zahtjeve za putne isprave (seyahat varakası), liste putnika koji će se kretati u zemlju u izvan nje, informacije o strancima koji putuju s putnim ispravama (broj, narav, identitet) i izvještaji, lista onih koji dolaze i odlaze balkanskim vozom, proglasi koji ukazuju na procedure za putnike koji žele putovati, omogućavanje olakšica nekim posebnim osobama za vrijeme putovanja, poslovi oko putovnice i viza, kontrola putnika koji dolaze i odlaze vozom ili brodom, aktivnosti u vezi s po-licijskim službenicima u sigurnosnim inspektoratima i istražno-obavještajnim službama.

anali 10.indb 58anali 10.indb 58 28.12.2010 9:10:3128.12.2010 9:10:31

Važnost osmanskih arhiva s aspekta proučavanja Rumelije

59ANALI GHB 39/2010, (31), 45-64

Dokumenti koji pripadaju vilajetima i inspektoratima (pokrajinski arhivi) - TŞR

Kao što je poznato, većina arhivske građe koja se pohranjuje u Osman-skom arhivu odnosi se na državne urede osmanske države u Istanbulu. Budući da su dokumenti i registri (defteri) koji stižu izvan Istanbula dokumentacija iz pokrajina, odvojeno se drže od fondova centralne dokumentacije i klasificira-ju se pod kodom “pokrajinske dokumentacije” (TŞR).

Dokumentacija provincijskih arhiva koja se nalazi u našem arhivu jeste dokumentacija inspektorata za Kipar i Rumeliju.

Dokumenti Rumelijskog inspektorata (koji dolaze iz pokrajina) - TFR

Rumelijski inspektorat (Rumeli Müfettişliği), koji je utemeljen 1902. go-dine, sadrži popisne bilješke vilajeta: Bitolj, Solun, Kosovo, Janjina, Edirne i Skadar, kao i bilješke koje se odnose na sandžake, nahije i sela koja pripadaju tim vilajetima. Rumelijski inspektorat odatle obuhvata i podatke o štetnim aktivnostima bugarskih, grčkih i albanskih pljačkaških četa, kao i organizaci-ja za razdor, o žandarskim i policijskim organima koje su organizirali oficiri stranih država, o aktivnostima konzula, kao i sve službene spise koji se bave, ako izuzmemo važne spise o aktivnostima patrijaršije, također i drugim tema-mama, kao što su upravno-administrativne, finansijske, političke, privredne i trgovačke. Rumelijski inspektorat postao je dobar nadzornik i organizator koji se prema ponuđenim temama pokretao i postupao prema naredbama sultana i velikog vezira.

U dokumentaciji Rumelijskog inspektorata (Rumeli Müfettişliği Evrakı) općenito se nalazi sljedeće: poslovi postavljenja i unapređenja, zahtjevi za plaće, aktivnosti četa i razbojnika, poslovi oporezivanja i zakupnina, grčko-bugarski sektaški sukobi, uobičajeni upravni i pravni slučajevi, bezzakonje u upravi, smanjenje žandarmerije i policije, okružne graditeljske aktivnosti, aktivnosti koje su podijelile grčke i bugarske popove i kaluđere, kao i ostalo.

Dokumenti Rumelijskog inspektorata koji se sastoji od 12 ureda (kancela-rija) dijele se na sljedeće odjele:

1. Rumeli Müfettişliği Arzuhalleri (Arzuhali Rumelijskog inspektorata),2. Rumeli Müfettişliği Edirne, Yanya ve İşkodra Evrakı (Dokumenti Rume-

lijskog inspektorata za Edirne, Janjinu i Skadar),3. Rumeli Müfettişliği Jandarma Müşiriyet ve Kumandanlığı Evrakı (Doku-

menti Rumelijskog inspektorata o žandarmerijskoj upravi i komandi),

anali 10.indb 59anali 10.indb 59 28.12.2010 9:10:3128.12.2010 9:10:31

Önder Bayir

60 ANALI GHB 39/2010, (31), 45-64

4. Rumeli Müfettişliği Konsolosluk, Sefâret ve Müfettişlikler Evrakı (Doku-menti Rumelijskog inspektorata o konzulatima, izaslanstvu i inspektora-tima),

5. Rumeli Müfettişliği Kosova Evrakı (Dokumenti Rumelijskog inspektorata o Kosovu),

6. Rumeli Müfettişliği Makâmât Evrakı (Dokumenti Rumelijskog inspekto-rata o visokim pozicijama),

7. Rumeli Müfettişliği Manastır Evrakı (Dokumenti Rumelijskog inspekto-rata o Bitolju),

8. Rumeli Müfettişliği Müteferrik Evrak (Različiti dokumenti Rumelijskog inspektorata),

9. Rumeli Müfettişliği Sadaret ve Başkitâbet Evrakı (Dokumenti Rumelij-skog inspektorata za vladu i glavnu pisarnicu),

10. Rumeli Müfettişliği Selanik Evrakı (Dokumenti Rumelijskog inspektorata za Solun),

11. Rumeli Müfettişliği Umum Evrak (Opći dokumenti Rumelijskog inspek-torata),

12. Rumeli Müfettişliği Defterleri Kataloğu (Katalog deftera Rumelijskog in-spektorata).Katalog sadrži 288.213 dokumenata i 244 registra (deftera), a ovaj fond

još 37 dokumenata i 1 defter.

Dokumenti Kancelarije za velike utvrde(Büyük Kale Kalemi Belgeleri - D.BKL.)

Važna kancelarija za prihode - Kancelarija za velike utvrde (Büyük Kale Kalemi) obavlja poslove popravke velikih utvrda, izuzimajući Moreju i Alba-niju, opskrbe utvrđenih mjesta, skladišta oružja i vodi poslove koji se odnose na plaće personala. Posebno se brinula o kontroli domaće vojske (vojske koja je uz plaću korištena u Egiptu, Bagdadu, Lahsi, Mosulu, Dijarbekiru, Vanu, Bosni, Budimu, Temišvaru, Šamu, Halepu, Karsu i Erezerumu kao janjičari ili u njihovim skupinama).

Isprave s ovjerom i opisom povoda izdavanja (hüccet-i zahriyyeler), koje se nalaze među dokumentima Kancelarije za velike utvrde i Kancelarije za hasove, nakon odvajanja od ostalih dokumenata i nakon njihovog hronološ-kog rasporeda prema imenima zakupnina (mukattaa), objedinjene su u dosjee važeće do kraja svake godine.

Ova situacija opisuje se u dijelovima kataloških stranica uz objašnjenja.

anali 10.indb 60anali 10.indb 60 28.12.2010 9:10:3128.12.2010 9:10:31

Važnost osmanskih arhiva s aspekta proučavanja Rumelije

61ANALI GHB 39/2010, (31), 45-64

Dokumenti Kancelarije malih utvrda(Küçük Kale Kalemi Belgeleri - D.KKL.)

Kancelarija je mjesto gdje se sviđaju poslovi opskrbe tvrđava u Moreji i Albaniji, utvrđenih mjesta, skladišta oružja, popravke i plaća osoblja. Među obaveze spada i briga za prinadležnosti u formi odžakluka / imanja (uobičaje-ni prihodi ili ušur koji je specifičan kao nadoknada za plaće čuvara utvrda ili lokalnih vojnika) koji pripadaju ovim tvrđavama.

Naredbe povlaštenih ejaleta

Povlašetni ejaleti (eyâlât-ı mümtâze) jesu ejaleti vezani za Osmansko Car-stvo kojima se upravlja na osnovu posebnih specijalnih, privilegiranih spora-zuma. Neki daju fiksni porez, a neki daju vojnike u vojnim pohodima, dok su u vanjskim poslovima slobodni. U različitim vremenima vide se sljedeći eja-leti sa privilegijama: časna Meka, Misirski hidivlik (upraviteljstvo), Sisamski begovat, Libanski mutesarrufluk, Kipar, Bugarski prenslik, Bosna i Hercego-vina, Krimski hanat, Erdeljsko kraljevstvo, Vlaško-Bogdansko vojvodstvo i Ajnoroski emanet. Nakon osnivanja, poslije preokreta 1908. godine poništene su preostale povlastice.

Spisak naredbi povlaštenih ejaleta:

Naredbe za važna pitanja(Mesâil-i Mühimme İrâdeleri)

Prema osnovama prve urađene proklamacije klasifikacije u vrijeme osni-vanja Dokumentacionog arhiva (Hazîne-i Evrak / “Riznice dokumenata”), počev od ustoličenja sultana Abdulhamida pa sve do 1265. god. po H., doku-mentirane naredbe o važnim pitanjima grupirane su odvojeno po odsjecima.

Dokumentacija naredbi koje su u prvoj grupi jeste sljedeća.

Spisak naredbi o važnim pitanjima:

Dokumenti vladine kancelarije za povlaštene ejalete(Sadaret Eyâlât-ı Mümtâze Kalemi Belgeleri - A.MTZ.)

Povlašteni ejaleti jeste izraz koji se koristi za mjesta čije su naredbe pred-stavke sporazumno i uz povlastice objašnjene i čije interne predstavke na-redbe potpadaju pod posebne zakone. Za njih se još kaže da su “povlašteni i odabrani ejaleti” (Vilâyât-ı Mümtâze ve Muhtâre). Sljedeća su mjesta gdje se

anali 10.indb 61anali 10.indb 61 28.12.2010 9:10:3128.12.2010 9:10:31

Önder Bayir

62 ANALI GHB 39/2010, (31), 45-64

ispoljavaju sve vrste povlastica, do promjene u julu 1908. godine: Misirski hidivlik, Sisamski begovat, Libanski mutesarrufluk, Kipar, Bugarski prenslik i Bosna i Hercegovina.

Poslovi koji se odnose na ove ejalete razmatraju se na Visokoj porti (Bâb-ı Âlî) i u Direktoratu Kancelarije za povlaštene ejalete (Eyâlât-ı Mümtâze Kale-mi Müdürlüğü). Zvanični akti s gotovo svakom tematikom (osobito oni prav-ni, ekonomski, vojni i obrazovni) iz ovih ejaleta usmjeravaju se u Kancelariju za povlaštene ejalete i prosljeđuju na potrebna mjesta.

Prijevod na bosanski: Elma Korić, Adnan Kadrić

BOA, A.DVNS.DVE.d, 14/2_1Ferman sultana Mehmeda Fatiha, bosan-

skim redovnicima kojim se garantira slobo-dan nastavak vjerskih aktivnosti.

Prijepis Ahdname sultana Mehmeda Fa-tiha izdate bosanskim redovnicima (franjev-cima)

Ja, sultan Mehmed-han, ukazujući svoju milost prema bosanskim kaluđerima, naređu-jem sljedeće: Bezbrižno stanujte u mome car-stviu i bezbrižno obavljajte molitve u svojim crkvama. Neka ih niko od mojih vezira niti o od stanovnika (moga carstva) ne uznemirava i ne vrijeđa. Kunem se Allahom, Poslanikom, Kur’anom i sabljom koju pašem, da sve dok su mi odani i pokorni, njihovi životi, imeci i crkve, bit će pod mojom zaštitom.

4. april 1478. (?)

anali 10.indb 62anali 10.indb 62 28.12.2010 9:10:3128.12.2010 9:10:31

Važnost osmanskih arhiva s aspekta proučavanja Rumelije

63ANALI GHB 39/2010, (31), 45-64

BOA, İ.HR, 4860_2Pismo zahvale gradskog stanovništva Tuzle

(Bosna) u povodu davanja vjerskih sloboda. Po-tvrđujemo da smo Vaši robovi koji se pokorava-ju Vašim naredbama i primjenju propise koji se odnose na grad Tuzlu i cijelu njenu okolinu. Sa-općavamo da smo beskrajno zahvalni gospodinu sultanu Abdulmedžid-hanu, koji je uzrokom da se kao rezultat politike koju vodi, poveća dugo očekivani mir i sigurnost. U skladu s nared-bom našeg sultana, bosanski valija Huršid paša i rumelijski inspektor Kamil paša, posredstvom patrijarha i zvorničkog mitropolita, dali su nam potpunu slobodu u skladu s našim vjerovanjem i običajima. Boga uvijek molimo za zdravlje i dug život našeg sultana. Preklinjemo i od našeg sul-tana molimo da i ubuduće nastavi ovakvu prak-su. Zvornički mitropolit Agasenfelos i stanovnici kasaba Zvornik, Brčko, Kalesija, Modriča, Bije-ljina. 16. April 1853.

BOA, İ.HR, 4860_1Pismo zahvale nekih čelnika manastira koji

se nalaze u Bosni u povodu davanja vjerskih slo-boda. Presvijetli caru! Mir i spokoj stanovništva pod Vašom upravom, pozornost koju ste pokaza-li u pogledu kažnjavanja odgovornih, napor koji ste uložili da sve vjerske zajednice i grupacije uživaju zaštitu, razlogom su stjecanja ljubavi i poštovanja naroda prema vama. Narod će biti spokojniji i povećat će svoju vjernost ako se na još veći nivo podigne praksa koju su vaši pre-ci ostavili duhovnom vođi katolika i vođama tri crkve u Bosni. Lično ste, za molitve naroda sve strane ukrasili crkvama i džamijama. Sav narod, ma kojoj vjeri pripadao, moli se za vas. Kada je stigao ferman kojim dozvoljavate izgradnju devet crkava katoličkom stanovništvu koje živi u Bosni, za vas su molili u suzama. Kako god date, vremenom su i ukinute privilegije koje je sultan Fatih Mehmed-han, neka mu Bog podari džennet, dao katoličkoj crkvi u Bosni. Neizmjer-no smo zahvalni što ste te privilegije ponovo dali.

20. Maj 1853.

anali 10.indb 63anali 10.indb 63 28.12.2010 9:10:3128.12.2010 9:10:31

Önder Bayir

64 ANALI GHB 39/2010, (31), 45-64

Summary

THE IMPORTANCE OF OTTOMAN ARCHIVESFOR STUDYING RUMELIA

The Presidency of the Ottoman Archive Office (Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı), being part of the General Directorate of the Turkish Republic's State Archives (T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü), is one of the world's most respected archives. It is one of the world's biggest archives in terms of the documents it contains and their scholarly and cultural significance. It contains data and documents relating to the history of nearly 40 European and North African countries and several Asian countries that came into contact with the Ottoman Empire, including Bosnia. The Ottoman Archive documents are divided into defters and individual documents, which in turn may be researched according to their classification before and after the Tanzimat reforms. This article gives only information about the holdings and catalogues relating to Rumelia (the Balkans). The most significant of those introduced here are muhimme defters, ahkam defters, etc, and the most inter-esting ones are Bosnian ahkam defters. They consist of nine volumes which cover decisions for the period 1155-1285 AH / 1742-1867 CE. Based on the examples of individual documents from the Office of the so-called privileged eyalets, which for a period included Bosnia, one can gain better insight into certain events during that period.

anali 10.indb 64anali 10.indb 64 28.12.2010 9:10:3228.12.2010 9:10:32

65ANALI GHB 39/2010, (31), 65-83

94(497.6 Tuzla)

Omer Nakičević

GORNJOTUZLANSKI PROTOKOL

Sažetak

Rad predstavlja prijevode dijelova jednog izvora iz privatne zbirke, nazvanog Protokol. Njegov sadržaj ukazuje na neka burna zbivanja iz perioda 1875-1878. godine iz čega se vidi kako su se odvijali događaji u Tuzlanskoj regiji, kao i učešće pojedinih subjekata, od lokalnih organa vlasti, vojske, ali i očiglednih i nepoznatih ataka i pritisaka na to područje. Dakle, pokazuje se da nije riječ samo o ustanku, nego o svojevsnoj agresiji, što jasno pokazuje obraćanje u dokumentu 102.

Pošto svaki ratni sukob iscrpljuje moć nadležne vlasti, posebno u oblasti zbri-njavanja vojske, to i u ovom slučaju građani Gornje Tuzle priskaču upomoć svojim materijalnim prilozima. To se posebno odražavalo u odjeći i obući. Prema tome ovaj protokol je pokazatelj saradnje i koordinacije mudirluka (administrativnih centara) u jednom dijelu Bosne.

Ključne riječi: Gornja Tuzla, medžlis (mudirluk), administracija, pomoć vojnicima, idadija (škola) i engleski konzul.

Pred nama je jedan lijepo napisani defter koga možemo nazvati i PRO-TOKOLOM o jednoj kasabi u viziji dvije-tri godine zbivanja u njoj, koja je svojevremeno prednjačila u zoni Usore i Soli, pa imeđu ostaloga, i u ekonom-skom smislu u proizvodnji žitarica i soli imala udruženje esnafa soli. Riječ je o Gornjoj Tuzli kao kasabi i centru brojnih pripadajućih sela, ali koja prema sadržaju ovog protokola, kontaktira i Višegrad, i Brčko, i Sarajevo, i Bijeljinu, čiji građani vojni rezervisti, a i redovnici učestvuju u brojnim ratnim zonama, posebno tuzlanskog i zvorničkog područja. Ona je prema ovom protokolu centar brojnih sela svoje okolice, ali je privukla pažnju i stranih diplomata da je posjete, ne neprimjetno i slučajno, nego uz punu pažnju i preporuku nadležnih organa centra Live u Sarajevu.

Premda se u dokumentima kroz cijeli protokol navode samo dvije posljed-nje cifre datiranja, na osnovu sadržaja dokumenata i onoga što se dogodilo u prethodnom periodu zaključujemo da se odnosi na period 1873.,1874., 1875. i 1876. godine.

anali 10.indb 65anali 10.indb 65 28.12.2010 9:10:3228.12.2010 9:10:32

Omer Nakičević

66 ANALI GHB 39/2010, (31), 65-83

Defter broji 91 nepagirani list bez korica i bilo kakva naslova, sa 507 pisama vezanih za Gornju Tuzlu.1 Sadržaj dokumenata je različit, ali veći dio njih govori o vojnicima, posebno onima koji bespravno napuštaju izvršenje vojne obaveze. Na strani b prvog lista zaveden je prvi dokument pod br. 1. Prvi i zadnji list su dobro oštećeni, posebno zadnji i bit će teško dešifrovati njegov sadržaj, posebno na str. b ovog lista. Na zadnjem listu str. b upisano je arapskim pismom više puta ime Avdaga Hadžiosmanović. Na listovima 47 i 74 upisano je ime Abdurahim Terzić.

Izvode iz ovog rukopisa poredali smo prema vremenu datiranja. Poku-šali smo uključiti one dokumente koji bi odražavali, koliko-toliko, stvarnu situaciju na području Gornje Tuzle u to vrijeme, što bi moglo poslužiti kao paradigma za stanje u svakom mjestu u Bosni i Hercegovini u vrijeme 1875-1878. godine.

Čitaoce uvodimo u sadržaj dokumenata uz prilog i original na turskom jeziku. U tu svrhu donosimo prijevode i prvog i drugog dokumenta, naslu-ćujući da je ovo nastavak registracije dokumenata prethodnog perioda. Svaki dokumenat počinje riječima sa „adaletlu efendim hazretleri“, a završava kraj-nje poniznim riječima: „Ol babde emr ve irade hazrete men lehu el-emrindir“ (podrazumijeva se da se slovo z u pismu piše sa d kako se to izgovara u turskom jeziku).

Da je administracija Turske iz vremena tanzimata bila veoma revnosna, posebno u oblasti finansija, ubiranja poreza i drugih dadžbina, potvrđuje nam dokument zaveden pod b. 1 lista u ovom Protokolu od 18. safera 12932. (2. mart /12/92. r. = 15. mart. 1876. m.) a u vezi s naredbom od 26. šubata 1291. r. (7. safer 1293 h. = 4. mart 1876. m.) broj: 952 u kome se potvrđuje da je hafiz Alefendija, Gornjotuzlanin, uplatio na ime poreza na selo koje posjeduje u području Donje Tuzle za 1290. - 1291. /1873. i 1874./ godinu, deset groša i deset para. Novac je upućen Livi preko policajca (zabtije jedile). Potvrdu o uplati iznosa treba izdati davaocu poreza.

O ovom naredba i htijenje pripadaju nadležnom.18. safer /12/93. (02. mart /12/92. r. / 15. mart 1876. m.) godine

1 Ovaj rukopis kome dadosmo ime Protokol pronadjen je davne 1975.god. u Gornjoj Tuzli, zahvaljujući dobročinstvu učenika G.H. medrese Seadu Seljubcu, sada već doktoru nauka i profesoru u Behram-begovoj medresi u Tuzli. Zajedno smo posjetili jednu porodicu u G. Tuzli, a i on je iz G. Tuzle. Domaćin te porodice otvorio je jedno sanduče u kome je bilo nekoliko školskih svjedočanstava iz kasnijeg perioda i ovaj rukopis koji je predmet našeg istraživanja. Rukopis smo pomno čuvali i tek unazad nekoliko mjeseci predali istraživanju.

2 U tekstu se sreću datumi izraženi nekada po rumi a nekada po hidžretskom kalendaru. Svi datumi su preračunati i navedeni prema hidžretskom (h), rumi (r) i gregorijanskom kalendaru (m).

anali 10.indb 66anali 10.indb 66 28.12.2010 9:10:3228.12.2010 9:10:32

Gornjotuzlanski protokol

67ANALI GHB 39/2010, (31), 65-83

I dokumenat zaveden pod brojem 2 je veoma interesantan za taj period, jer se naređuje izbor muhtara i za sela i za mahale, kao i izbor članova med-žlisa kasabe G. Tuzla.

U ovom dokumentu naređuje se Visokom naredbom od 17. šubata /12/91 r. (3. safer 1293. h. = 29. februar 1876. m.) god., a pod brojem 926 kao i drugim dokumentom od 22. šubata /12/91. (8. safer 1293. h. = 5. mart 1876. m.) pod brojem 942:

- da se izaberu muhtari mahala i muhtari sela,- da se izaberu muhtari i članovi medžlisa prema želji mještana i instruk-

cijama iz 1292/1875. god. u državnoj administraciji,- da se dostave liste izbornika, ovaj puta njih 50, centru Live.U tom smislu dostavlja se naredba nadležnom21. safer /12/93 h. (6. mart /12/92. r. = 18. mart 1876. m.)godina

Poštovana ekselencijo!Broj 38Visokom naredbom koja je dostavljena Direkciji (mudirluk) G. Tuzle pod

brojem 261 od 11. maja /12/92. r. (28. rebiu-l-ahira 1293. h. = 23. maja 1876. m.) god., naređuje se:

- da članovi medžlisa Direkcije (mudirluka) razmatraju ponedjeljkom i četvrtkom probleme tog stanovništva,

- da se ovaj puta izabere, po mišljenju i odluci od strane sveg stanov-ništva G. Tuzle osam članova, kako se ne bi niko miješao u odluke tog tijela (medžlisa),

- da se dostavi spisak izabranih članova tog tijela medžlisa shodno odredbi o izboru članova državne administracije,

- da se dostavi spisak izabranih tih članova centru Live (kursi livaje) ovjeren pečatom.

anali 10.indb 67anali 10.indb 67 28.12.2010 9:10:3228.12.2010 9:10:32

Omer Nakičević

68 ANALI GHB 39/2010, (31), 65-83

O ovome se dostavlja naredba nadležnom (men lehu ´l-emr)16. maja /12/92. r. (4. džumade-l-evvela 1293. h. = 28. maj 1876. m. god

Poštovana ekselencijo!Broj 69U Visokoj naredbi br. 389 od 02. temuza /12/92. r. (21. džumade-l-ahira

1293. h. = 14. jula 1876. m.) god. pita se koju količinu i vrstu žitarica imaju obveznici i posjednici čiftluka u G. Tuzli predati. Prema nalazima komisije, osim kod hafiza Alefendije žitarice nisu drugi prijavili da posjeduju, premda je svako bio pitan.

Kod spomenutog hafiza Alefendije nalazi se pet hiljada oka pšenice i tri hiljade oka kukuruza. Cijena svake oke pšenice je osamdeset para, a cijena oke kukuruza je četrdeset para. Ove dvije vrste žitarica predat će se (u maga-cin), po ovoj cijeni u Donju Tuzlu.

Naredba i htijenje pripada nadležnim (men lehu ´l-emrindir).Dana 03. temuz /12/92. r. (22. džumade-l-ahir 1293. h. = 15. juli 1876.

m.) god.

Tragati za slijedom: dva-tri

anali 10.indb 68anali 10.indb 68 28.12.2010 9:10:3228.12.2010 9:10:32

Gornjotuzlanski protokol

69ANALI GHB 39/2010, (31), 65-83

Broj 105Pismo koje smo danas primili od mule Šakira, Korajca, govori da je srp-

ska vojska stigla u selo Zabrđe i da je ranila jednog rezervistu u selu Tutnje-vac. Stavljajući Vam ovo do znanja, istovremeno šaljemo nadležnim prepis pisma kojega smo dobili od mule Šakira, zatim da li ćemo vojsci u Loparama, njima dvadeseterici, dodati još trideset, jer braniti položaj u Loparama može s uspjehom samo pedeset vojnika.

Očekujemo Vašu naredbu o ovom, a naredba i htijenje pripadaju nadlež-nom.

07. august /12/92. r. (28. redžeb 1293. h. = 19. august 1876. m.) godine

Poštovana ekselencijo!Broj 102

Prema saznanju koje smo ovaj puta dobili od mule Šakir-age (oficira) iz Koraja, dosada se nijsu pojavili u selu Koraj, niti u njegovu susjedstvu srpski odmetnici (ekšija), ali je srpska vojska u četvrtak stigla u selo Korjenita i insistirala da tamošnje kršćansko stanovništvo podje s njima. Odatle je ona produžila ka planini zvanoj Dubrave, a stanovništvo sela Korjenita je uteklo od spomenute eškije i otišlo svojim kućama, samo su ostala trojica koje je eškija povezala i povela sa sobom. Nakon što je eškija napustila Korjenitu i uputila se prema selu Zabrđe tamošnje hrišćansko stanovništvo prisilno je povela sa sobom. Potom su odatle krenuli prema selu Bogutovo i na planini zvanoj Nijemac formirali tri tabora, a došli su sa dva tabora vojnika. Tako su formirali vojsku što od stanovnika kršćana sela Bogutovo, što sela Ugljevik, prisilno da im se pridruže. Nakon toga mula Šakir-aga, Korajac, izašao je sa stanovnicima sela Koraj - grupom rezervnih vojnika, i približio se mjestu gdje se neprijatelj bio smjestio i započeo borbu. Iza leđa je također ekšiju napao jedan tabor rezervista iz Bijeljine i jedna grupa rezervnih vojnika iz sela

anali 10.indb 69anali 10.indb 69 28.12.2010 9:10:3328.12.2010 9:10:33

Omer Nakičević

70 ANALI GHB 39/2010, (31), 65-83

Janjari, čim su se približili mjestu. Borba je trajala oko 4 sata i spomenuta ekšija je dar-mar uništena i poražena. Otprilike rečeno, 150 osoba je poginulo a s naše strane pala su dvojica šehida-rezervista i trojica su bila ranjena.

Stanovnici sela Zabrđe napustili su u sumrak večeri redove eškije i otišli svojim kućama, samo su tri osobe koje su prisilno dovedene otišle zajedno sa spomenutom eškijom. U 5 sati noći eškija je pobjegla prema selu Crnaljevo. Rano u petak spomenuti mula Šakir zajedno sa juzbašom i dvije-tri stotine vojnika rezervista povratio se svome mjestu. Od mjesta sukoba ekšiju su progonila dva bataljona travničkih rezervista do sela Crnaljevo (?). Travnički rezervisti vratili su se u Bijeljinu a i Korajac mula Šakir također se vratio u Koraj.

Utvrdivši da je ovakva situacija doista postojala, izvještava se onaj kome pripada nadležnost.

01. august /12/92. r. (22. redžeb 1293. h. = 13. august 1876. m.) god.

Poštovana ekselencijo!Broj 160Odgovor na uzvišenu naredbu pod brojem 825 od 30. novembra /12/92.

r. (25. zu-l-kade 1293. h. =. 12. decembar 1876. m.) god. Dolje je naznačena

anali 10.indb 70anali 10.indb 70 28.12.2010 9:10:3328.12.2010 9:10:33

Gornjotuzlanski protokol

71ANALI GHB 39/2010, (31), 65-83

mjesečna kirija za 27 kuća za boravak vojske i oficira četvrtog buljuka Novše-herskog tabora carske vojske, rezervista, koja je konačila u Hadži Husejnovoj mahali u kasabi G. Tuzla. Iznos, kako se vidi iz priloga, jeste 577 groša, a ovaj dokumenat se izdaje na osnovu zvaničnog deftera uz ovjeru i potpis muhtara dotične mahale i dostavlja centru Live (kursi Livajesi). Nadležnost o ovome pripada onome ko ima konačnu riječ (men lehu ´l-emrindir).

Gornjotuzlaninu Salihu Konjiću 2 mjeseca 30 para = 60Gornjotuzlaninu Mustafi Bešliću 2 mjeseca 30 para = 60Gornjotuzlaninu Hamidu Bešliću 2 mjeseca 15 para = 30Gornjotuzlaninu Sulejmanu Terziću 2 mjeseca 20 para = 40Gornjotuzlaninu Hasanu Unkiću 2 mjeseca 15 para = 30Gornjotuzlaninu Zejćiru Kardaševiću 2 mjeseca 15 para = 30Gornjotuzlaninu Ibrahimu Mehanoviću 2 mjeseca 20 para = 40Gornjotuzlaninu Maši Trbiću 2 mjeseca 20 para = 40Gornjotuzlaninu Ibrahimu Kifiću 2 mjeseca 20 para = 40Gornjotuzlaninu Hasanu Mehanoviću 2 mjeseca 35 para = 70Gornjotuzlanki Hanum 2 mjeseca 12 para = 24Gornjotuzlaninu Sulejmanu Nakiću 2 mjeseca 20 para = 40Gornjotuzlaninu Mujagi Čaklavici 2 mjeseca 25 para = 50Gornjotuzlaninu Mustafi Kurahoviću(?) 2 mjeseca 35 para = 70Gornjotuzlaninu Muhamedu Kurahoviću 2 mjeseca 20 para = 40Gornjotuzlaninu Ahmed Ozgurjakoviću 2 mjeseca 30 para = 60Gornjotuzlaninu Salihu Aginiću (?) 2 mjeseca 20 para = 40Gornjotuzlaninu Salkanu Gori 2 mjeseca 20 para = 40Gornjotuzlaninu Muji Selimoviću 2 mjeseca 35 para = 70Gornjotuzlaninu Musi Salkanoviću 2 mjeseca 13 para = 36Gornjotuzlaninu Muhamedu Salkanoviću 2 mjeseca 13 para = 26Gornjotuzlaninu Mevludu Žuni 2 mjeseca 13 para = 60Gornjotuzlaninu Osmanu Onbaši 2 mjeseca 15 para = 30Gornjotuzlanki Salihi Kahvedžić 2 mjeseca 14 para = 28Gornjotuzlaninu Muzaferu Kifiću 2 mjeseca 25 para = 50Gornjotuzlaninu Ibrahimu Dervišagiću 2 mjeseca 25 para = 50Gornjotuzlaninu Jusufu Taliću 2 mjeseca 15 para = 30

Broj kuća 27 a ukupni iznos 577,20 groša

anali 10.indb 71anali 10.indb 71 28.12.2010 9:10:3428.12.2010 9:10:34

Omer Nakičević

72 ANALI GHB 39/2010, (31), 65-83

Ovdje dodati i kiriju za deset dana za mjesece:- januar- februar- i 15 dana za mart

anali 10.indb 72anali 10.indb 72 28.12.2010 9:10:3528.12.2010 9:10:35

Gornjotuzlanski protokol

73ANALI GHB 39/2010, (31), 65-83

Poštovana ekselencijo!Broj 85

Za adaptaciju časne Bijele džamije ( Ak džamisi) u G. Tuzli potrebno je:

- balvadža (?) dasaka 50 komada, cijena 2 groša, ukupno 100,- brvno dasaka 10 komada, cijena 5 groša, ukupno 50,- eksera 20 oka, cijena 5 groša, ukupno 50,- majstorske usluge 17 radnika, dnevnica 12 groša, ukupno 204.

Ukupno za popravak ove džamije 454 groša.Potpis nečitljiv.

Potrebni materijal za adaptaciju Mostar džamije:- balvadža dasaka 24 komada, cijena 2 groša, ukupno 48,- brvno dasaka 16 komada, cijena 5 groša, ukupno 80,- 200 komada, cijena 100 komada 8 groša, ukupno 16,- eksera 8 oka, cijena 5 groša, ukupno 40,- dnevnice za 8 radnika dnevnica 12, ukupno 96 groša.

Ukupno za popravak ove džamije 280 grošaPotpis nečitljiv.

Potrebni materijal za časnu Banja (?) džamiju:- krovnih dasaka 500 komada, za svakih 10 dasaka 30 groša, ukupno 375,- perdolah (?) dasaka 1600, za svakih 30 dasaka 8 groša, ukupno (?),- baskije 20 komada, ukupno 20 groša,- balvadža daske 50 komada, cijena 2 groša, ukupno 100,- brvno dasaka 20 komada, cijena 5 groša, ukupno 100,- eksera 24 oke, cijena 5 groša, ukupno 120,- dnevnice za 40 radnika, dnevnica 12 groša, ukupno 480.

Ukupno za popravak ove džamije 1315 groša.Potpis nečitljiv.

anali 10.indb 73anali 10.indb 73 28.12.2010 9:10:3528.12.2010 9:10:35

Omer Nakičević

74 ANALI GHB 39/2010, (31), 65-83

Da bi se uskladištile žitarice dobivene od desetine (ušura), koje će pristići iz područja koja pripadaju kadilucima i rasporedile u tri spomenute i gore navedene časne džamije, ustanovljeno je, prema nalazu Ibrahim-efendije i dunđera (majstora) Agušina Hajdara, a pod nadzorom medžlisa, da bi se prozori, vrata i ostalo osiguralo, kako je to gore pojedinačno objašnjeno - materijal i dnevnice za izvođenje radova (dunđerluka) potreban je iznos od 2049 groša.

Izvještaj je dostavljen mutesarifluku (načelništvu).Dostavlja se nadležnom organu

Velepoštovana ekselencijo!Broj 161Udovoljavajući uzvišenoj naredbi broj 867 od 31. oktobra /12/93. r.

(6. zu-l-kade 1294. h. = 12. novembar 1877. m.) god. izvještavamo da je engleski konzul - Velsa, koji boravi u Sarajevu mesje Ferimani (?), putujući prema Bijeljini, posjetio je juče u nedjelju u jedanaest sati G. Tuzlu. Nakon što je popio findžan-dva kahve, podigao se da prošeta sa mojom malenkosti

anali 10.indb 74anali 10.indb 74 28.12.2010 9:10:3628.12.2010 9:10:36

Gornjotuzlanski protokol

75ANALI GHB 39/2010, (31), 65-83

gradom. Šetajući tako posjetio je mahalu u kojoj se nalazi Konak (službena zgrada, centar mudirluka), pa je otišao da se malo tu odmori.

Spomenutom konzulu ukazana je odgovarajuća pažnja i počast kao i potrebno jelo. Sve je ispunjeno skladno Vašoj naredbi. Spomenuti konzul otputovao je jutros poslije sabah-namaza i doručka prema Bijeljini izražava-jući veliko oduševljenje.

Sve je izvršeno prema Vašoj naredbi (onom kome pripada nadležnost).07. zu-l-kade /12/94.h. (1. novembar 1293. r. = 13. novembar 1877. m.)

god.

Poštovana ekselencijo!Broj 89

Za potrebe telegrafa do Zvornika potrebno je ponovo odsjeći 40 stubova a i radne snage za izvršenje ovog posla kako slijedi:

za Požarnicu 4 radnikaza hrišćansku Čaklavicu 4 radnika

Za potrebe telegrafa Bijeljina potrebno je obnoviti šezdeset stubova a za izvođenje radova kako slijedi:

za selo Mitrane (?) 2 radnika,za selo Sarije 5 radnika,za selo Đorđević 4 radnika.Ukupno 100 stubova i 19 radnika

anali 10.indb 75anali 10.indb 75 28.12.2010 9:10:3628.12.2010 9:10:36

Omer Nakičević

76 ANALI GHB 39/2010, (31), 65-83

Na osnovu visoke naredbe nadležnog organa broj 428 od 12. temuza /12/93. r. (13. redžeb 1294. h. = 24. juli 1877. m.) god. vezano za liniju telegrafa: Tuzla-Zvornik-Bijeljina potrebno je, prema zahtjevima telegrafske službe, kako je gore objašnjeno, da se odsiječe stotinu stubova i uposli odre-đeni broj radnika (dnevnica). Da bi se izvršila Vaša želja (naredba) na 5 loka-cija, potrebno je da se u tu svrhu upotrijebi 100 stubova uz dnevnice radnika koji će raditi na ovom poslu uz pratnju žandarmerije.

Izvještaj se dostavlja Centru Live (kursi Livaje), strani kojoj pripada nad-ležnost, ispunjavajući traženo.

03. šabana /12/94. h. (31. juli 1293. r. = 13. august 1877. m.) god.

Ime i prezime davaoca pomoći, mjesto i zanimanje, vrsta darovanoga čohana pamuklija, košulja, šarvale, donji vešIbrahim-beg, mudir (upravnik) Gornje Tuzle, 10 10 10 10Hadži Mehmed-efendi, zamjenik naiba (naibu-reis) G. Tuzla, 2 2 2 2Muhamed-efendi, imam G.Tuzle i član (medžlisa), 1 1 1 1Mula Husejin Kušljugić, član (medžlisa) G. Tuzla, 2 2 2 2Salihaga Hajdarević, član (medžlisa) G. Tuzla, 2 2 2 2Osman-efndi, pisar upravnika G.Tuzle, 2 2 2 2Sulejman-efendi, poreski činovnik, G. Tuzla, 2 2 2 2Mehmed-efndi, muderris, G.Tuzla, 1 1 1 1Hadži Jusuf efendija, ugledni građanin G.Tuzle, 4 - 2 2Ajanović hadži Mujaga, bogataš G. Tuzle 8 2 2 2Hadžiabdić Abdija, uglednik (hanedan), G.Tuzla, 1 1 1 1Hajdarević Mujaga, rezervista, major (binbaša) G. Tuzla, 3 3 3 3

anali 10.indb 76anali 10.indb 76 28.12.2010 9:10:3728.12.2010 9:10:37

Gornjotuzlanski protokol

77ANALI GHB 39/2010, (31), 65-83

Kušljugić Hasanaga i sin Osmanaga, uglednici, G. Tuzla, 5 5 5 5Hadžimehmedović Muhamed, trgovac, G. Tuzla, 2 2 2 2Hafiz Alefendija, G. Tuzla, 1 2 2 2Hadžimehmedović Hasanaga, trgovac, G. Tuzla, 1 1 1 1Mehčić Mustafaga, mještanin G. Tuzle, - 2 2 2Bašić Mehmedaga, član Esnafa soli, G. Tuzla, 1 1 1 1Hadžiabdić Ahmetaga, član Esbafa soli, G. Tuzla, 1 1 1 1Hajdarević Hasanaga, član Esnafa soli, - 1 1 1Saračević Salihaga, mještanin G. Tuzle, 1 1 1 1Hadžimehmedović Salihaga, trgovac, G. Tuzla, 1 1 1 1Hadžiselimović Mustafaga, član Esnafa soli, G. Tuzla, 1 1 1 1Hadžihasanović Salihaga. G. Tuzla, 1 1 1 1Spahija Mustafa, G. Tuzla, 1 1 1 1Abidović Mehmedaga, član Esnafa soli, G. Tuzla, 1 1 1 1Atifaga Mulaibrahimović, član Esnafa soli. G.Tuzla, 3 2 2 2Husejinefendić Hasanaga, G. Tuzl, 1 1 1 1Hajdarević Omer i Abdija, Gornjotuzlaci, 2 2 2 2Hadžiefendić Alijaga, Gornjotuzlanin, 2 2 2 2Hadžijusufović Hašim, Gornjotuzlanin, - 1 1 1Sulejman Nakić, Gornjotuzlanin, - 1 1 1Džino Osmanaga, G. Tuzla, - 2 2 2Mehanović Jusuf, G.Tuzla, - 1 - -Osmanagić Salihaga, G. Tuzla, - 1 1 1Ismail Abdi, iz Seljublja, G.tuzlanski kadiluk 1 - - -Hasan Rožnjak i brat Alija, Vukovije, G. tuzlan. kadiluk 2 1 - -Ajanović Mehmedaga, Gornjotuzlanin, 1 - - -Hukić Hasan, Gornjotuzlanin, 1 - 1 1Osman Spahija, Gornjotuzlanin, - 1 - -Mulaibrahimović Lutfaga, Gornjotuzlanin, 1 1 1 1Šahić Mustafa, Gornjotuzlanin 1 - - -Mulić Sejfullah, Gornjotuzlanin, 1 - - -Kifić Osmanaga, Gornjotuzlanin, - 1 - -Hadži Omeraga, Gornjotuzlanin, 1 1 1 1Husejin Hadžimehmedović, Gornjotuzlanin, 2 - 1 1Supruga umrlog Hadžimehmedovića Muhameda, G. Tuzla 1 1 1 1Hasan Nakić, Gornjotuzlanin, - 2 1 1Ibrahim Hadžiabdić, Gornjotuzlanin, - 1 1 1Tubudić Osmanaga, Gornjotuzlanin, 1 1 1 -Berbo Abdiaga, Gornjotuzlanin, - 2 1 2Rukić Salih, Gornjotuzlanin, 1 1 1 1Mehanović Ibrahim, Gornjotuzlanin, - 1 1 1Salihović Mehmed, Gornjotuzlanin, 1 - - -Imamović hafiz Abdullah,Gornjotuzlanin, 1 1 1 1Katibušić Mehmedaga,Gornjotuzlanin, 1 - - -Ragib Hajdarević, Gornjotuzlanin, - 2 2 2

anali 10.indb 77anali 10.indb 77 28.12.2010 9:10:3728.12.2010 9:10:37

Omer Nakičević

78 ANALI GHB 39/2010, (31), 65-83

Alibegović Muhamed, Gornjotuzlanin, - 1 1 1Durmić Abdija, Gornjotuzlanin, 1 - - -Katibušić Velijaga, Gornjotuzlanin, 1 - - -Terzić Mujo, Gornjotuzlanin, - 1 1 1Hadžihusejnović Mustafa, Gornjotuzlanin, - 1 1 1Bego Tubudić-aga,Gornjotuzlanin,

anali 10.indb 78anali 10.indb 78 28.12.2010 9:10:3728.12.2010 9:10:37

Gornjotuzlanski protokol

79ANALI GHB 39/2010, (31), 65-83

anali 10.indb 79anali 10.indb 79 28.12.2010 9:10:3728.12.2010 9:10:37

Omer Nakičević

80 ANALI GHB 39/2010, (31), 65-83

Većini vojnika rezervista Carske vojske 4. buljuka (dijela) Gornje Tuzle prethodnice četvrtog Birčanskog tabora 2. alaja (puka) bosanskih rezervista, odjeća je pocijepana dok su vršili misiju teške obaveze, osim toga oni su djeca naše domovine, pa u svakom slučaju imaju pravo na pomoć i zaštitu. Tako je nabrzinu formirana komisija u G. Tuzli koja je sačinila spisak imena ugledni-ka i imućnih osoba, upisujući i vrstu i količinu odjeće koju su Gornjotuzlani darovali spomenutoj jedinici. Pomoć se sastoji od 84 para veša, košulja i toliko mintana (pamuklija), pa se dostavlja sačinjeni spisak.

Naredba i htijenje pripadaju nadležnom.1. decembar /12/92. r. (26. zu-l-kade 1293. h. = 13. decembar 1876. m.)

godine.(u potpisu nisu naznačena imena potpisnika, nego samo: pisar, četiri člana

medžlisa-mudirluka, naibu-vekil i mudir-direktor Gornje Tuzle)

Komandi (binbašluku) 4. tabora Birč rezervista u Višegradu

Poštovana ekselencijo,Poklon vojnicima rezervistima Carske vojske Zvorničkog sandžaka,

vojnicima gornjotuzlanskog buljuka, prethodnice tabora Birč rezervista koji se nalaze u Višegradu, kao dar činovništva i zainteresovanih građana, da se podijele 84 komada veša i isto toliko šarvala, košulja i čohanih pamuklija spo-menutim, koji se nalaze u Višegradu. Spomenuta količina odjeće prenosi se konjima a za tu svrhu određen je i poseban službenik - Dervišagić Ibrahim iz Gornje Tuzle. Predajući ovu pomoć, dostavlja se i spisak lica darovala i koli-čina pomoći koja je predata spomenutom službeniku, s namjerom da se ova pomoć podijeli vojnicima spomenutog buljuka. Moli se da se potvrdi prijem i dostavi ovoj strani, a naredba i htijenje pripadaju nadležnom.

08. zu-l-hidždže /12/93. h. (13. decembar 1292. r. = 25. decembar 1876. m.) godine.

anali 10.indb 80anali 10.indb 80 28.12.2010 9:10:3828.12.2010 9:10:38

Gornjotuzlanski protokol

81ANALI GHB 39/2010, (31), 65-83

Poštovana ekselencijo!Broj 84Prema prispjeloj visokoj naredbi (Vilaje), opći broj: 169 od 07. temuza

/12/93. r. (8. redžeba 1294. h. = 19. juli 1877. m.) god.Traži se ponovo upis i prijem učenika u školu idadiju ove godine. Prema

ovoj naredbi traži se:- da učenici uče arapski jezik po djelima:a) Sarf,b) Nahv,c) Avamil id) IzharPravila perzijsog jezika po djelu:GulistanTurski jezik:Prema diktatima iz dijela koja su ranije izučavana.

anali 10.indb 81anali 10.indb 81 28.12.2010 9:10:3828.12.2010 9:10:38

Omer Nakičević

82 ANALI GHB 39/2010, (31), 65-83

Traži se također da se utvrdi stručnost učenika koji su ranije učili u škola-ma G. Tuzle i kada se ustanovi njihova stručnost od strane profesora (mude-riza) dostaviti izvještaj.

Naredba i htijenje pripadaju nadležnima24. redžeb /12/94. god. h. (23. juli 1293. r. = 4. august 1877. m.)

Prvi predsjednik: hadži Mustafa-aga,Drugi predsjednik: Hasanaga KušljugićČlanovi:Abdija Hajdarević,Ahmet Hadžiabdić,Osmanaga Kifić i(?) hafiz Abdulah

Poštovana ekselencijo,Broj 91Sa naredbom koja je dostavljena pod brojem 511 od 01. augusta /12/93. r.

(3. šabana 1294. h. = 13. augusta 1877. m.) godine sa prilogom dvaju primje-raka oglasa, u kojoj se govori o pomoći (porodicama) ratnim šehidima da se formira komisija u sastavu od:

- prvi predsjednik,- drugi predsjednik i- članovi komisije shodno Vašoj želji.

Osobe koje su izabrane i postavljene od strane stanovništva kasabe Gor-nja Tuzla: prvi predsjednik, drugi predsjednik i članovi komisije, njihova imena i prezimena su gore navedena.

Ovaj dopis je sačinila naša poniznost i dostavila ga državnim vlastima.Naredba i htijenje pripadaju nadležnom07. šaban /12/94. h. (4. august 1293. r. = 17. augusta 1877. m.) godina.Pisar (kjatib), članovi 1, 2, 3 i 4, naibu-vekil, mudir Gornje Tuzle (su u

tekstu naznačeni, ali potpisa nema)

anali 10.indb 82anali 10.indb 82 28.12.2010 9:10:3928.12.2010 9:10:39

Gornjotuzlanski protokol

83ANALI GHB 39/2010, (31), 65-83

Summary

THE GORNJA TUZLA PROTOCOL

The Gornja Tuzla Protocol gives an accurate portrayal of Bosnia at a time when Ottoman authorities were coming under both international and domestic pressure and were consequently trying to meliorate the situation by introduc-ing reforms and equality for all subjects, without hesitating to use force to that end. The Protocol introduces Gornja Tuzla on the eve of Tanzimat when the town became the seat of a mudirluk (an administrative unit) through the free electoral participation of all citizens of the town and the muhtars or heads of neighboring villages. The reforms met no resistance and were fully imple-mented. This stands in contrast to previous attempts of resistance by Bosnian notables with the aim of preserving their privileges and status quo before they were ruthlessly crushed by Omer-paša Latas. This was reflected in areas such as taxation, compulsory military service, employing reserve military corps to defend the homeland and in how administration and education functioned. War effort necessarily weakens local authorities, especially when it comes to maintaining an army, but as the Protocol shows, in this case the citizens of Gornja Tuzla supported the army by donating shoes and clothing and, even more importantly, by providing manpower, i.e. their own sons. Thus, the Protocol is a true embodiment of the co-existence of one of 44 mudirluks of a region in Bosnia.

anali 10.indb 83anali 10.indb 83 28.12.2010 9:10:3928.12.2010 9:10:39

anali 10.indb 84anali 10.indb 84 28.12.2010 9:10:3928.12.2010 9:10:39

85ANALI GHB 39/2010, (31), 85-112

930.85(497.6 Tešanj)“17“

Enes Pelidija

PROŠLOST TEŠNJA I NJEGOVE OKOLINE

U XVIII STOLJEĆU

SažetakMeđu značajnijim gradovima osmanskog perioda u Bosni i Hercegovini, Tešanj

zauzima istaknuto mjesto. Za razliku od većine urbanih sredina koje su nastale i razvile se u XV i XVI stoljeću, Tešanj je svoj urbani, privredni i vojni razvoj počeo bilježiti nakon Karlovačkog mirovnog ugovora 1699. godine. Da bi se shvatili razlozi zbog čega u odnosu na druge gradove Bosanskog ejaleta njegov razvoj kasni, bilo je potrebno navesti konkretne činjenice koje su uticale na takvo stanje. O svemu tome više je napisano u uvodnom dijelu.

Posebna pažnja poklonjena je prilikama u Tešnju i njegovoj okolici na prijelazu iz XVII u XVIII stoljeće. Najznačajniji događaj iz toga vremena je uspješna odbra-na Tešnja i njegove tvrđave od habzburške vojske koju je predvodio princ Eugen Savojski. Bio je to jedini njegov vojni neuspjeh u pohodu na Bosanski ejalet oktobra i novembra 1697. godine.

Tek poslije ovih uvodnih napomena, može se govoriti o Tešnju i njegovoj okolici u XVIII stoljeću. U ovom dijelu rada date su osnovne informacije o administrativnom uređenju i urbanom izgledu grada. S pravom je dužna pažnja posvećena Tešanjskoj kapetaniji i Tešanjskoj tvrđavi. Tu je navedeno više podataka o vojnom značaju ovog kraja u daljim planovima uspješnije odbrane ovog dijela Bosne u navedenom stoljeću. Pored dosadašnjih saznanja o Kapetaniji i njenim kapetanima, donesene su i neke manje korekcije u vezi s tim. Zbog svog značaja donešeni su potpuniji podaci o tešanjskoj tvrđavi, njenoj dogradnji i broju posade.

Radi boljeg razumjevanja prilika u ovom gradu i njegovoj okolici, prikazani su društveni život i socijalne prilike koje su bile karakteristične za stanovništvo Tešnja. Iz brojnih neobjavljenih i objavljenih izvora, te stručne literature u ovom dijelu rada prikazana su brojna i vrlo interesantna dešavanja u svakodnevnom životu sultanovih podanika ovog kadiluka. Zbog posebnosti koju je Tešanj imao u vrijeme velike bune koja je trajala u Bosanskom ejaletu od 1747. do 1757. godine, detaljno su tematski i hronološki prikazana sva dešavanja narodnog nezadovoljstva ljudi ovog kraja prema predstavnicima lokalne i pokrajinske vlasti. U svemu tome centralnu ulogu imao je bivši sarajevski, a zatim tešanjski kadija Abdurahman Muharemija. Na ovom mjestu prezentirani su brojni događaji koji se odnose na ovog najistaknutijeg vođu pobune, kao i njegov tragičan kraj. Posljednji dio rada posvećen je tešanjskoj čaršiji i njenoj privrednoj djelatnosti, te najznačajnijim privrednim djelatnostima stanovništva Teš-nja i njegove okolice tokom XVIII stoljeća.Ključne riječi: Osmanska vlast, Tešanj, Tešanjska tvrđava, Habzburška monarhija,

XVII-XVIII stoljeće, razvoj, zanati

anali 10.indb 85anali 10.indb 85 28.12.2010 9:10:3928.12.2010 9:10:39

Enes Pelidija

86 ANALI GHB 39/2010, (31), 85-112

Uvodne napomene

Uspostavljanje osmanske vlasti na prostore današnje Bosne i Hercegovine praćeno je sa brojnim promjenama na administrativno-upravnom, sudskom, urbanom, privrednom, konfesionalnom, te obrazovno-kulturnom polju. Sve je to utkano u kulturno-civilizacijsko naslijeđe ovih, kao drugih prostora jugo-istočne Evrope, koja je bila pod vlašću Osmanskog carstva. Posebno su te promjene bile evidentne u urbanim sredinama. Naime, jedna od karakteristika osmanske uprave bila je da su, pored zatečenih, vremenom nastali i potpuno novi gradovi, koji su u pravilu dobili orijentalno-islamski izgled. Po tome se nije razlikovao ni jedan dio evropskog dijela Osmanskog carstva. Najviše novih urbanih sredina u evropskom dijelu Carstva nastao je tokom XV i XVI stoljeća. To je vrijeme njegovog najvećeg uspona. Tada se ono uzdiže u rang svjetske supersile.1 Vojno-politički i privredni usponi imali su direktnog utjecaja na cijeloj teritoriji osmanske države. Tokom XV, a posebno u XVI stoljeću, usljed novih teritorijalnih osvajanja došlo je i do formiranja brojnih sandžaka, te više ejaleta kao najvećih administrativno-upravnih jedinica. Tako je fermanom sultana Murata III (1574-1595) 1580. godine formirana još jedna osmanska pokrajina, poznata pod imenom Bosanski ejalet.2

To je vrijeme do kada su se na prostorima ove nove osmanske pokrajine, pored Bosanskog, Hercegovačkog, Zvorničkog, Kliškog, Požeškog, Cernič-kog i Krčko-ličkog sandžaka, od kojih je formiran Bosanski ejalet, formirale i brojne urbane sredine. Među njima je bio i današnji grad Tešanj.3 O nastanku ove, kao i drugih kasaba u vrijeme vlasti osmanskih sultana do sada je najis-crpnije pisao dr. Adem Handžić. Ovaj cijenjeni osmanist u više radova ističe preciznost i propise novih vlasti, te koji su bili preduvjeti da se jednom mjestu prizna status grada, kasabe. Time je lokalno stanovništvo dobijalo i određene poreske privilegije u odnosu na susjedna ruralna mjesta.4

U osmanskim vojnim osvajanjima i teritorijalnim širenjima na prostorima preko Save i Dunava tokom cijelog XVI stoljeća najveći dio bosanskih gra-dova nalazio se u unutrašnjosti. To im je omogućavalo dalji urbani i privredni

1 Jozef Matuz, Osmansko carstvo, preveo Nenad Moačanin, Zagreb 1992. godine, 37-57 i 76-104; Istorija Osmanskog carstva, priredio Rober Mantran, prevela s francuskog Ema Miljković-Bojanić, Beograd, 2002. godine, 65-271; Historija osmanske države i civilizacije,priredio Ekmeleddin Ihsanoğlu, Sarajevo, 2004. godine, 34-53.

2 Hazim Šabanović, Bosanski pašaluk, postanak i upravna podjela, Sarajevo, 1982. godine, 77-81.

3 Isto, 150; Mirza Hasan Ćeman, Urbana antroplogija Tešnja 1461-1878., Tešanj, 2006. godine, 8-16.

4 Adem Handžić, Studije o Bosni, historijski prilozi iz osmansko-turskog perioda, Istanbul, 1994. godine, 154.

anali 10.indb 86anali 10.indb 86 28.12.2010 9:10:4028.12.2010 9:10:40

Prošlost Tešnja i njegove okoline u XVIII stoljeću

87ANALI GHB 39/2010, (31), 85-112

razvoj u odnosu na nesigurna pogranična mjesta. Takvo stanje ostalo je do Bečkog rata (1683-1699). Kako je u tome ratu osmanska država doživjela svoje najveće teritorijalne gubitke u evropskom dijelu Carstva od Habzburške monarhije i Mletačke republike, te odlukama Karlovačkog mirovnog ugovora (1699) to biva ozakonjeno, time se i položaj Bosanskog ejaleta, koji postaje najisturenija pokrajina u ovom dijelu Carstva osjetno mijenja.5 Sve je to imalo znatnog odjeka i na urbane sredine ove pokrajine. U takvoj situaciji je bio i Tešanj. Ovo je mjesto kao i u prethodnom periodu, tako i u XVIII stoljeća dijelilo sudbinu sa svim drugim mjestima Bosanskog ejaleta.

a) Tešanj na prijelazu iz XVII u XVIII stoljeće

Tešanj i njegova okolica došli su pod osmansku vlast u prvim decenijama XVI stoljeća. Po dosadašnjim saznanjima, ovo je mjesto osmanska vojska zauzela neposredno nakon pada Srebreničke banovine 1512. godine.6 No, drugi historičari su mišljenja da se to desilo, po jednim osmanistima 1520., a po drugim 1521. godine.7 Deceniju kasnije, zahvaljujući vojvodi Ferhadu Čelebiji, sinu Iskenderovom, koji je bio u službi bosanskog sandžak-bega Gazi Husrev-bega i nadzornik "nad njegovim posjedima, odnosno nad njego-vim vakufom, posebno na onom dijelu koji se nalazio na području Tešnja"8, osmanski dokumenti na koje se poziva dr. Handžić govore da sa svojim vakufskim dobrima i svim što je uradio "Ferhad-beg za Tešanj predstavljao njegovog prvog vakifa i stvarnog osnivača muslimanskog gradskog naselja u podgrađu Tešanjske tvrđave".9 S podignutim sakralnim i profanim objektima neposredno nakon Mohačke bitke 1526. godine Tešanj je stekao sve uvjete i dobio status gradskog naselja, kasabe.10

U administrativno-upravnom pogledu Tešanj je do druge polovine XVI stoljeća bio jedna od nahija Brodskog kadiluka. Nešto poslije 1566. godine ovo mjesto je postalo i sjedište istoimenog kadiluka. Prvi put se kao kadiluk spominje u osmanskim dokumentima 1584. godine. To znači da je Tešanj postao kao sudsko-upravni centar u vremenskom periodu od 1566. do 1584.

5 Ešref Kovačević, Granice Bosanskog pašaluka prema Austriji i Mletačkoj republici po odredbama Karlovačkog mira, Sarajevo, 1973. godine, 62-76; Enes Pelidija, Bosanski ejalet od Karlovačkog do Požarevačkog mira 1699-1718., Sarajevo, 1989. godine, 16.

6 Salih Sidki Hadžihuseinović – Muvekkit, Povijest Bosne, knj. 1, Sarajevo, 1999. godine, 100.

7 Safvet-beg Bašagić-Redžepašić, Kratka uputa u prošlost Bosne i Hercegovine (1463.-1850), reprint izdanje, Sarajevo, 1989. godine, 27; A. Handžić, Studije o Bosni, 169.

8 M. H. Ćeman, Urbana antropologija Tešnja, 8, 9.9 Isto, 9; A. Handžić, Studije o Bosni, 174.10 M. H. Ćeman, Urbana antropologija Tešnja, 12.

anali 10.indb 87anali 10.indb 87 28.12.2010 9:10:4028.12.2010 9:10:40

Enes Pelidija

88 ANALI GHB 39/2010, (31), 85-112

godine.11 U odnosu na neke druge urbane sredine koje su tokom XVI stoljeća doživljele brz prosperitet, Tešanj se kao grad postepeno razvija. O tome nam govore i osmanski popisni defteri. U njima se, po pravilu, svake desete godi-ne upisivao broj domaćinstava jednog mjesta sa svim drugim pokazateljima koji su bili od interesa za Osmansko carstvo. Posebno to pokazuje osmanski popisni defter Bosanskog sandžaka iz 1604. godine. U njemu se navodi da kasaba ima dvije mahale: ˝a) Mahalu džamije umrlog Ferhad-bega s hatibom (govornik; propovjednik koji drži hudbu u džamiji petkom i bajramima), ima-mom (islamski vjerski službenik), muezzin (džamijski službenik koji poziva na molitvu), te 188 oženjenih i 15 mudžerreda (neoženjenih) muškaraca i b) Mahalu Oručevog mesdžida – nova s imamom, muezzinom, te 32 oženjena i jednim (1) neoženjenim muškarcem, osim (3) s pola čifluka** , te jednim (1) nemuslimanom.12

Interesantno je primijetiti da najpoznatiji osmanski putopisac Evlija Čelebi, koji je 1660. i 1664. godine dolazio na teritoriju Bosanskog ejaleta i obišao skoro sve urbane sredine ove osmanske pokrajıne, u svom poznatom djelu Seyahatnamesı (Putopıs) nije dolazio u Tešanj, te iz pera ovog čuvenog putopisca nemamo podatke o ovom mjestu.

No, daleko više informacija o ovoj urbanoj sredini i njenoj tvrđavi znamo iz brojnih podataka posljednje decenije XVII stoljeća. Uzrok tome bila je pobjeda habzburške vojske nad osmanskim oružanim snagama u Bici kod Sente 11. septembra 1697. godine. Kao posljedica ove pobjede u to vrijeme sjeverne granice Carstva ostale su nebranjene. Saznavši za katastrofalni poraz sultanovih oružanih snaga, tadašnji bosanski valija Mehmed-paša Korča nakon tog osmanskog poraza se razbolio i petnaesti dan "preselio u vječni mir" (26. 09. 1697).13 Saznavši za smrt bosanskog valije, te da je Bosanski ejalet u to vrijeme ostao bez dovoljno vojnih snaga, princ Eugen Savojski, glavni tvorac pobjede nad Osmanlijama kod Sente, odluči da napadne ovu osmansku pokrajinu.14 Cilj mu je bio da što više iskoristi nedavnu pobjedu i da ovom prilikom osvoji Bosnu. Osim podataka od habzburških obavještaj-nih službi i Kiba, komandanta savskog graničnog distrikta, vijesti o stanju u Ejaletu dobijao je i od nekih bosanskih franjevaca.15

11 H. Šabanović, Bosanski pašaluk, 150, 184. * slobodan seljački posjed sa svim nekretninama koje posjeduje jedno domaćinstvo. ** kompleks zemljišta koji zadovoljava potrebe jedne porodice. U širem smislu, misli se na

posjed uopće. To je posjed koji se koristi na osnovu tapije. 12 Opširni popis Bosanskog sandžaka iz 1604. godine, sv. III, Obradila: Amina Kupusović,

Bošnjački Institut Zürich, Odjel Sarajevo, Orijentalni institut u Sarajevu, Sarajevo, 2000. godine, 360-364.

13 S. S. H. – Muvekkit, Povijest Bosne, 425. 14 Mustafa Imamović, Historija Bošnjaka, Sarajevo, 1997. godine, 287.15 Dr. Fadil Ademović, Princ palikuća u Sarajevu (Provala Eugena Savojskog u Bosnu

1697.), Sarajevo, 1997. godine, 139/140.

anali 10.indb 88anali 10.indb 88 28.12.2010 9:10:4028.12.2010 9:10:40

Prošlost Tešnja i njegove okoline u XVIII stoljeću

89ANALI GHB 39/2010, (31), 85-112

S vojskom od 6.000 ljudi koju je sakupio kod Osijeka, 12. oktobra 1697. godine kod današnjeg Bosanskog Broda prešao je Savu bez ikakvih poteš-koća. Narednih četiri do pet dana, krećući se dolinom rijeke Bosne prema Sarajevu, osvojio je Doboj i Maglaj.16 Svjestan rizika koji je preuzeo tim pohodom, ali i prednosti, kao što je faktor iznenađenja, te usputnim haranjem i paljenjem, izazivao je strah i zbunjenost kod sultanovih podanika."Franjevci su, kako se hvalio njihov stari historičar Mijo Vjenceslav Batinić, prethodno dostavili Savojskom izvještaje o razmještanju osmanske sile i položaju poje-dinih mjesta na njihovom putu prema Sarajevu."17 Sve je to utjecalo da za relativno kratko vrijeme habzurški odredi osvoje Žepče i dođu i do Vranduka. Po prvi put su se kod ovog mjesta sukobili habzburški s bosanskim odredima. No, nadmoćniji napadači su bez većih poteškoća porazili branioce Bosne. Prošavši bez očekivanog otpora i klanac Osičanik, preko Kaknja, princ Savoj-ski došao je u selo Moštre kod Visokog.18 Iz okolice Visokog princ Savojski Sarajlijama je uputio pismo u kojem traži predaju šehera. U slučaju da pozi-tivno odgovore, garantovao im je ličnu i imovinsku sigurnost, a u suprotnom, zaprijetio im je da će grad zapaliti i sve njegove stanovnike pobiti. U prismu se kaže: "Nećemo poštedeti ni dijete u majčinoj utrobi’’ (‘’Ja sogar auch das Kind im Mutterleibe nicht verschonen wollen, allermasen heizu das gröbere Garschütz Möeser und Feuerwerk sohon vorhanden stehen’’) jer je priprav-ljena i teška artiljerija."19

Ne dobivši pozitivan odgovor, habzburški odredi 23. oktobra 1697. godi-ne iz Visokog polaze prema Sarajevu. U toku dana carski vojnici opljačkali su sve što im je došlo do ruke. Da prikriju pljačku i još više zastraše stanovnike ovog grada, u noći 23. na 24. oktobar zapalili su grad. Tom prilikom većina njegovih građevina sagrađenih u posljednja nepuna dva i po stoljeća bila je od drveta. Time je olakšano da vatrena stihija uništi skoro cio grad.20

16 Joseph von Hammer, Historija Tuskog (Osmanskog) carstva, knj. 3, Zagreb, 1979. godine, 73; Enes Pelidija, Bosanski ejalet od 1593. god. do Svištovskog mira 1791. god. u knjizi Bosna i Hercegovina od najstarijih vremena do kraja Drugog svjetskog rata, Sarajevo, 2004. godine, 153.

17 M. Imamović, Historija Bošnjaka, 287; F. Ademović, Princ palikuća, 139.18 S. S. H. – Muvekkit, Povijest Bosne, 427; F. Ademović, Princ palikuća, 146; E. Pelidija,

Bosanski ejalet od 1593. god., 153.19 F. Ademović, Princ palikuća, 148.20 Владислав Скарић, Сарајево и његова околина од најстаријих времена до

аустроугарске окупације, Изабрана дјела, књ. 1, Сарајево, 1985. године, 130, 131; S. S. H. – Muvekkit, Povijest Bosne, 427; M. Imamović, Historija Bošnjaka, 288; F. Ademović, Princ palikuća, 152; E. Pelidija, Bosanski ejalet od 1593. god., 154.

anali 10.indb 89anali 10.indb 89 28.12.2010 9:10:4028.12.2010 9:10:40

Enes Pelidija

90 ANALI GHB 39/2010, (31), 85-112

Pošto je nastupao zimski period, a bez dovoljno materijalne pomoći i većih vojnih snaga, te svjestan da bi duže zadržavanje bilo nepovoljno za ovaj ekspedicioni korpus, princ Savojski dan nakon spaljivanja Sarajeva, naređuje svojim odredima povlačenje. I ovоga puta habzburška vojska spalila je skoro sva muslimanska imanja.21 Na tom putu pridružio im se i veliki broj sultano-vih nemuslimanskih podanika. Najveći dio činili su katolici, ali bilo je nešto i pravoslavnih, te poneka jevrejska porodica.Većina historičara ne navodi koliki je to broj, osim dr. Safvet-bega Bašagića, koji piše da se radilo o 40.000 ljudi.22 Bez ikakvih poteškoća istim putem kojim su došli, habzburški odredi su se i povlačili. Već 31. oktobra 1697. godine prethodnica carskih oružanih snaga stigla je do Doboja.

Toga dana glavnina odreda nalazila se u Maglaju. Tu su princu Savojskom stigle informacije da se u blizini ovog grada nalazi grad Tešanj s tvrđavom. Po tim informacijama ovo mjesto sa svojim fortifikacionim objektom moglo se lakše osvojiti nego što je to bio slučaj s maglajskom i dobojskom tvrđavom, koje su osvojene prije dvije nedjelje. Zato je sjutradan, tj. 1. novembra, princ Savojski s 1.000 vojnika pješaka i 600 konjanika pošao prema Tešnju. U to vrijeme u ovoj kasabi je, po jednim podacima, bilo 1.000, a po drugima 1.600 ljudi. Kao i u mnogim sličnim prilikama i ovoga puta habzburški vojskovođa je pozvao branioce da se predaju. No, s druge strane nije bilo odgovora. Zato je naredio da sa osam topova artiljerijski granatiraju grad i tvrđava. Iz arti-ljerijskih oružja je tom prilikom ispaljeno stotinu topovskih đuladi, a zatim je zapovijedio pješadiji i konjici da pređu u napad. Granatiranje i juriše pro-tivničke vojske branioci Tešnja su uspješno odbili. Iskusni "princ palikuća" bio je svjestan da će mu za osvajanje Tešanjske tvrđave i grada biti potrebno više vremena nego što je planirao. Bojeći se da duže zadržavanje na ovom mjestu može ugroziti rezultate dotadašnjeg pohoda, a u nastojanju da se mirno vrati na habzburšku teritoriju, izdao je naređenje o povlačenju svojih odreda. Već 3. novembra bio je u Doboju, a dva dana kasnije (5.11. 1697.) prešao je preko novosagrađenog mosta na Savi kod Broda. Tri dana kasnije je s dijelom voske došao u Osijek, odakle je počela njegova vojna ekspedicija na teritoriju Bosanskog ejaleta. 23 Tako su Tešanj i njegova tvrđava bili jedino mjesto koje princ Eugen Savojski nije uspio osvojiti u ovom pohodu na Bosanski ejalet 1697. godine. Od tada ime ovog grada i njegove tvrđave postaje interesantno, kako za osmansku, tako i za habzburšku državu.

21 Б. Скарић, Сарајево и његова околина, 131.22 S. Bašagić, Kratka uputa, 87; F. Ademović, Princ palikuća, 153. 23 J. v. Hammer, Historija, 73; F. Ademović, Princ palikuća, 155.

anali 10.indb 90anali 10.indb 90 28.12.2010 9:10:4128.12.2010 9:10:41

Prošlost Tešnja i njegove okoline u XVIII stoljeću

91ANALI GHB 39/2010, (31), 85-112

b) Tešanj i njegova okolica u XVIII stoljeću

1. Administrativno uređenje i urbani izgled

Za razliku od nekih drugih mjesta koja su Bečkim ratom (1683-1699 ) izgubila dotadašnju važnost kao značajni administrativni, privredni, fortifi-kacioni i kulturni centri Bosanskog ejaleta, Tešanj i njegova tvrđava poslije potpisanog Karlovačkog mira ( 26. 01. 1699.) tek tada dobivaju na značaju. Razlog za to bio je i u činjenici što se ova kasaba sa svojom tvrđavom više nije nalazila u dubokoj unutrašnjosti Carstva, kako je to bilo do 1683. godine, nego blizu novouspostavljene osmansko-habzburške granice.24

Kao i u prethodnim stoljećima, Tešanj je i u XVIII stoljeću bio u sastavu Bosanskog sandžaka. Također je bio i sjedište kadiluka s nahijama: Tešanj ili Usora, Maglaj i Žepče.25 Pored poslovnog dijela, čaršije, u osmanskim dokumentima toga vremena navode se u urbanom dijelu ovog mjesta i četiri mahale: Dobro Polje, Tabhana, Mahala Ferhad-bega i Trasica. U gradu su se svojom veličinom, izgledom i značajem isticale i džamije: Tabhana i Ferhad-begova.26 Osim čaršije i kuća za stanovanje, te tvrđave, Tešanj je bio poznat i kao mjesto u kojem se nalazi jedna od 19 sahat-kula bosanskohercegovačkih gradova koje su podignute u vremenskom periodu od 1587. do 1830. godine.27 Također se navodi da je u gradu bio i još jedan veći objekt koji je poznat pod imenom Bijela kula.28 Kao i u drugim pokrajinama Osmanskog carstva, tako je i u Bosanskom ejaletu postojalo više poštanskih stanica gdje su se držali u pripravnosti odmorni konji za tatare, poštare. Te poštanske stanice bile su poznate pod imenom menzilhane. Tokom XVIII stoljeća na teritoriji tešanj-skog kadiluka menzilhane su bile u: Doboju, Maglaju, Žepču i Duboštici.29

Interesantan je podatak da su u to vrijeme na području Tešnja sultanovi nemuslimanski podanici, zimije, obnovili zvoje vjerske objekte. O tome je obaviješten valija Gurmuči Jegen Mehmed-paša. Svojom bujruldijom bosan-ski namjesnik tražio je od tešanjskih vlasti da se provjere vijesti da li su bogomolje koje su zimije obnovili u ovom kraju u istom obliku kao i ranije ili su proširene, kako su se pronosile vijesti. Na kraju se izričito naređuje da

24 E. Kovačević, Granice Bosanskog pašaluka, 5-301; H. M. Ćeman, Urbana antropologija, 6.

25 Ahmed. S. Aličić, Uređenje Bosanskog ejaleta od 1789. do 1878. godine, Sarajevo, 1983. godine, 25; H. Šabanović, Bosanski pašaluk, 230.

26 Sidžil Tešanjskog kadiluka (1740-1752), Prijevod i obrada: Hatidža Čar-Drnda, Sarajevo, 2005. godine, XII.

27 Hamdija Kreševljaković, Esnafi i obrti u Bosni i Hercegovini (1463-1878), knj. II, Sarajevo, 1991. godine, 107.

28 Sidžil tešanjskog kadiluka, XIV.29 Isto, XIV, 74.

anali 10.indb 91anali 10.indb 91 28.12.2010 9:10:4128.12.2010 9:10:41

Enes Pelidija

92 ANALI GHB 39/2010, (31), 85-112

se postupa "u skladu s bujuruldijom. Izbjegavajte i strogo se čuvajte činiti suprotno! Zapisano: 18. rebiul-ahira 1156. (11. 06. 1743.) godine".30

2. Tešanjska kapetanija i tvrđava

Tokom četvorostoljetne osmanske vlasti na prostorima današnje Bosne i Hercegovine, te dijela susjednih zemalja koji su bili u sastavu Bosanskog ejaleta, osnivane su brojne kapetanije. Pod ovim imenom podrazumijeva se tačno ograničeni manji teritoriji koji nikada nisu prelazili granice sandžaka u kojem su se nalazili, ali se dešavalo da su kapetanije bile na teritoriji dvaju kadiluka. I dok su u prvoj fazi formiranja kapetanije uspostavljane duž pogra-ničnih mjesta i plovnih rijeka, od XVIII stoljeća organizuju se i u unutrašnjo-sti ove osmanske pokrajine.31

U to vrijeme teritorija Tešanjskog kadiluka bila je poznata po činjenici da su se na tom prostoru nalazile tri kapetanije: Tešanjska, Dobojska i Maglaj-ska, dok su Novi Šeher i Žepče, koji su, također, bili u sastavu ovog kadilu-ka, pripadali Vrandučkoj kapetaniji.32 Sve te kapetanije osnovane su poslije Karlovačkog mira. Među njima bila je i Tešanjska. To nije bilo slučajno. Karlovačkim mirovnim ugovorom iz 1699. godine teritorij Tešanjskog kadi-luka nalazio se u blizini novouspostavljene osmansko-habzburške granice.33 To joj u odnosu na prethodna stoljeća, kada se nalazila u relativno dubokoj unutrašnjosti, daje novi geostrateški značaj. Pogotovo je to postalo izuzetno važno vojno pitanje poslije potpisivanja Požarevačkog mira (1718.). Tada se državna osmansko-austrijska granica još više približila ovom kadiluku.34

Tada su osmanske vlasti na teritoriji Bosanskog ejaleta od 1718. do 1737. godine formirale 11 novih kapetanija. Po mišljenju Hamdije Kreševljakovića, među njima se nalazila i tešanjska kapetanija. Kao i u drugim kapetanijama, i u njoj je bila vojna posada koja se sastojala od mustahfiza, * konjanika (spahija), azapa,**, tobdžija i dobrovoljaca (gönulliye). Po podacima Ham-dije Kreševljakovića "Odžakluk vojnika i zapovjednika tešanjske kapatanije bijaše carina Jenišeher u Tesaliji”.35 Prvi poznati zapovjednik tešanjskog

30 Isto, 87/8.31 Hamdija Kreševljaković, Kapetanije u Bosni i Hercegovini, Izabranja djela, knjiga I,

Sarajevo, 1991. godine, str. 23- 30.32 Isto, pp. 154.33 E. Kovačević, Granice Bosanskog pašaluka, str. 77-79.34 Enes Pelidija, Banjalučki boj iz 1737. – uzroci i posljedice, Sarajevo 2003. godine, pp.

55-61* čuvari, članovi stalne vojne posade stacionirane u gradovima.** posebna vrsta pješadije; vremenom stalne vojne posade, posebno u pograničnim tvrđavama.35 H. Kreševljaković, Kapetanije, pp. 155

anali 10.indb 92anali 10.indb 92 28.12.2010 9:10:4228.12.2010 9:10:42

Prošlost Tešnja i njegove okoline u XVIII stoljeću

93ANALI GHB 39/2010, (31), 85-112

kraja bio je Mehmed-aga Imamović. Na tu dužnost imenovan je zbog zasluga u vojnoj službi. Njega je na tu dužnost po odobrenju Visoke porte imenovao tadašnji bosanski valija Halil-paša Ćoso.36

Vjerovatno zbog blizine granice s Habzburškom monarhijom, zasluga u uspješnoj odbrani Tešanjske tvrđave 1697. godine, kao i zbog činjenice da je bio među zaslužnim ličnostima ove pokrajine tokom Bečkog rata, centralna vlada iz Istanbula imenovala je za bosanskog valiju 1702. godine Sejfulah-pašu Tešnjaka. Tu dužnost obavljao je od 1702. do 1703. godine. U tom zvanju i dužnosti zamijenio ga je Mehmed-paša Dogramedži.37 Vjerovatno je već u tom vremenu osnovana Tešanjska kapetanija, a ne poslije Požarevačkog mirovnog ugovora (1718), kako je to u svoje vrijeme napisao akademik Kreševljaković.38 To svoje mišljenje zasnivam i na činjenici da je upravo 1703. godine zbog geostrateškog značaja sagrađen i novi dio tvrđave poznate pod imenom Donji grad.39

Nakon ovih građevinskih radova Tešanjska tvrđava sastojala se iz dva dijela: Gornje tvrđave, podignute na uzvišenju koja dominira tim krajem i Donje tvrđave, tzv. "frenki”, podignute pri dnu utvrđenja. U ovom dijelu tešanjskog fortifikacionog objekta bila je smještena vojna posada od 30 lju-di.40 Te 1710. godine muhafiz Tešanjske tvrđave bio je raniji bosanski valija Sejfudin-paša Tešnjak. Navodno je iste godine i umro u rodnom gradu.41

Zbog svoje dobre organiziranosti, Tešanjska tvrđava ubrajala se među veća i značajnija vojna utvrđenja Bosanskog ejaleta u XVIII stoljeću. Cijelo utvrđenje bilo je u okruženo kanalima s vodom. Sa strane su bile dvije tabije naoružane s 15 topova. Prema izvještaju austrijskog konfidenta iz prvih godi-na XVIII stoljeća, Tešanjska tvrđava bila je veoma jaka i kao fortifikacioni objakat najznačajnija u ovom dijelu Bosanskog ejaleta.42 U Tvrđavi je bila smještena posada od oko 400 ljudi. Od toga je 91 vojnik 1704. godine pre-komandovan u Tvrđavu (Bosanski) Brod. Istovremeno je u Tešanj na službu došlo novih 107 nefera. Tako je u prvoj deceniji XVIII stoljeća Tešanjska tvrđava imala ukupno 393 vojnika. Njihove dnevne plaće iznosile su 50.750

36 Vedad Biščević, Bosanski namjesnici osmanskog doba (1463.-1878.), Sarajevo, 2006. godine, str. 219-221.

37 Isto, str. 221-222.38 E. Pelidija, Bosanski ejalet, str. 115; H. Kreševljaković, Kapetanije, str. 30.39 H. Kreševljaković, Kapetanije, str.154; E. Pelidija, Bosanski ejalet, str. 115.40 Akademija nauka i umjetnosti u Bosni i Hercegovini, Başbakanlık devletı arşıvı, Istanbul,

Sarajevski sidžil, br. 97, 164, 121, 74/2, pisano u ramazanu 112. (između 24. 10. i 23. 11. 1710) godine, fotokopije i regesta.

41 V. Biščević, Bosanski namjesnik, str. 222.42 Đoko Mazalić, Tešanj, Glasnik Zemaljskog muzeja u Sarajevu, nova serija VIII, Sarajevo,

1953. godine, str. 290.

anali 10.indb 93anali 10.indb 93 28.12.2010 9:10:4228.12.2010 9:10:42

Enes Pelidija

94 ANALI GHB 39/2010, (31), 85-112

akči. Godišnje je to iznosilo ukupnu novčanu sumu u iznosu 12.070.850 akči. Novac za ove potrebe uziman je iz bosanske džizije, te nekih mukata koje su pripadale bosanskoj blagajni, kao i iz prihoda skopskog nezareta (nadzorništva).43 Neposredno nakon zaključenja Beogradskog mirovnog ugo-vora (18. 09. 1739. godine), plašeći se da uskoro ponovo ne dođe do novog austrijsko-osmanskog rata, u jednom mazharu (zajedničkoj predstavci) pisa-nom 7. šabana 1150. (30.09.1739) godine tražilo se povećanje vojnih posada u Novom Pazaru, Zvorniku, Banjoj Luci, Bihaću, Novom, Ostrovici, Bužimu, Cetinu i Tešnju.44

S vremenom se Tešanjska tvrđava ponovo popravljala. Tom prilikom su pojedini njeni dijelovi proširivani. To se vidi i iz napisa iznad glavnog ulaza u ovu tvrđavu. Na tom mjestu na kamenoj ploči stoji napis koji u pri-jevodu glasi: "Gradnja velike kule izvršena je hiljadu storinu i pedeset osme (1745/46) godine, a gradnja tabije hiljadu stotinu pedeset i devete godine (1746/47).

Ova gradnja izvršena je po naredbi dvojice visokih plemenitih vezira-mušira, gospode Ali-paše i Sulejman-paše, neka im je slava trajna. Pov-jerenik gradnje je kapetan Alija, neka mu je to obilna nagrada (sevap).”45 Navedeni napis precizno navodi godinu dogradnje kule i tabije na Tešanjskoj tvrđavi u vremenskom periodu od 1745. do 1747. godine.

Kao i svim vojnim tvđavama, i u Tešnju je komandu nad posadom imao dizdar. Služba ovih vojnih zapovjednika bila je vrlo precizna u svim dužnostima i obavezama. Između ostalog njihov zadatak bio je da u povje-renoj im tvrđavi svakodnevno među članovima posade održavaju potrebnu vojnu disciplinu. Zato je dizdar morao stalno boraviti u gradu, i bez poseb-nog odobrenja nije smio nikada napustiti gradsko područje. Tako je bilo i s tešanjskim dizdarima. Jedan od brojni dizdara za koga se zna u Tešnju bio je i Ibrahim-aga. Ukopan je u groblju Ferhadije ili Čarđijske džamije 1766. (1180.) godine.46

U takvim okolnostima novoosnovana Tešanjska kapetanija je u potpu-nosti ispunjavala svoje obaveze. Do sada, prvi poznati tešanjski kapetan zvao se Jahja. Prezime mu je nepoznato. Međutim, po službi koju je obavljao,

43 ANU BiH, BBAI, Muhimme defter 2942/325-2, 17. rebiu-l-evvel 1116. ( 22. 07. 1704.) godine f. r.

44 Hamdija Kreševljaković, Bitka pod Banja Lukom 4. VIII 1737, Izabrana djela, IV, Sarajevo, 1991. godine, str. 18.

45 Mehmed Mujezinović, Islamska epigrafika Bosne i Hercegovine, Knjiga II – Istočna i centralna Bosna, Sarajevo-Publishing, Sarajevo, 1998. godine, str. 257; Alija Galijašević, Stara tešanjska čaršija danas, Tešanj, 2006. godine, str. 40.

46 H. Kreševljaković, Kapetanije, str. 254.

anali 10.indb 94anali 10.indb 94 28.12.2010 9:10:4228.12.2010 9:10:42

Prošlost Tešnja i njegove okoline u XVIII stoljeću

95ANALI GHB 39/2010, (31), 85-112

kao i njegovi direktni potomci, s vremenom su se prezivali Kapetanovići. O njegovom radu jedino se zna da je kapetansku službu vršio u trećoj deceniji XVIII stoljeća. U tom zvanju naslijedio ga je sin hadži Hasan-kapetan. I dok o prvoj dvojici tešanjskih kapetana nemamo preciznije podatke, kao uostalom i o nekima prije njih, za trećeg po redu Ali-kapetana Kapetanovića zna se da je na toj dužnosti bio nešto prije 1745., ali i nakon 1753. godine.47 On je imao velikog udjela u gušenju pobune koju je u ovom kraju vodio Abdurahman Muharremija. Na dužnosti tešanjskog kapetana naslijedio ga je Hasan I. On je tu dužnost obavljao do 1771. godine. Ubrzo nakon toga, kapetansku službu preuzeo je Hasan II. U odnosu na svoje prethodnike, kapetansku dužnost obavljao je relativno dugo. To se vidi i iz podatka da se u osmanskim doku-mentima po prvi put kao tešanjski kapetan spominje 1771., a posljednji put 1805. godine.48 Svi navedeni tešanjski kapetani boravili su u selu Logobare, koje se nalazilo 3 kilometra od Tešnja.49

Tokom XVIII stoljeća, osim kapetanije koja je imala zapaženo mjesto i ulogu u odbrambenom sistemu Bosanskog ejaleta, stanovnici Tešnja bili su i radno angažirani. Posebno je njihovo angažiranje bilo u prvim decenijama navedenog stoljeća. Po potrebi su majstori s područja Tešanjskog kadiluka i Tešanjske kapetanije bili pozivani da rade na izgradnji novih i popravka-ma starijih tvrđava Bosanskog ejaleta. Tako se u osmanskim dokumentima navodi da je za opravku Bihaćke tvrđave, kao i drugih manjih fortifikacio-nih utvrđenja u njenoj blizina, kao što su Izačić, Tržac i Drežnik, osmanske vlasti 1713. godine angažirale 10 majstora i 10 običnih radnika s teritori-je Tešanjskog kadiluka. Iz ovog dokumenta također saznajemo da su svi angažirani za svoj posao dobivali novčanu nadoknadu. Kako u dokumentu piše, majstori su za svoj posao imali dnevnicu u iznosu od 50 akči, a obični radnici upola manje.50 Osim radne snage osmanske vlasti su u više kadiluka, pa i u Tešanjskom, na građevinskim poslovima tvrđava angažirale i zaprežna vozila za prijenos građevinskog materijala. Iste, 1713. godine je s područja Tešanjskog kadiluka bilo angažirano pet (5) volovskih kola. Vlasnicima ovih zaprežnih vozila davana je novčana nadoknada u vidu dnevnice od 70 čuruk-akči.51

Na području Tešanjske kapetanije, u određenim vremenskim periodima, mobilizirani su vojno sposobni ljudi za ratovanje na frontovima daleko van

47 Isto, str. 155.48 Isto, str. 156.49 Isto, str. 155.50 ANU BiH, BBAI, Maliye defter zb. II 3439/53 10. muharrem 1125. (8. 02. 1713.) godine,

f. r.51 Isto.

anali 10.indb 95anali 10.indb 95 28.12.2010 9:10:4328.12.2010 9:10:43

Enes Pelidija

96 ANALI GHB 39/2010, (31), 85-112

Bosanskog ejaleta. Tako je bilo i u vrijeme osmansko-ruskog rata, koji se vodio od 1768. do 1774. godine. Usljed velikih gubitaka, a posebno velikog poraza Osmanlija kod Bendera, lokalne vlasti su u avgustu 1770. godine izvršile novu vojnu mobilizaciju u više kapetanija. Među mobiliziranim za odlazak na osmansko-ruski front bili su i vojnici s područja Tešnja.52

3. Društveni život i socijalne prilike

Društveni život Tešnja bio je kao i u drugim kasabama Bosanskog ejaleta. Međutim, za razliku od mnogih drugih kadiluka, zahvaljujući podacima iz tešanjskog sidžila, koji obuhvata vremenski period od 1740. do 1752. godine, u prilici smo da nešto više kažemo o društvenom životu i socijalnoj strukturi stanovništva Tešnja i njegove okolice. Najveći dio gradskog stanovništva činili su predstavnici lokalne i sudske vlasti: kapetani, age, vojnici, pripadnici uleme: imami, hatibi, vaizi, mualimi, mujezini, kadije, te trgovci, zanatlije, kao i pripadnici raznih uslužnih djelatnosti. Na više mjesta u ovom sidžilu spominju se Vlasi kao filuridžijsko stanovništvo, te ostali društveni slojevi koji su obavljali određene poslove u korist države. Zbog toga su bili osloba-đani plaćanja određenih poreza.53

Kao i u drugim mjestima Bosanskog ejaleta, i u Tešnju je tokom XVIII stoljeća došlo do opadanja stanovništva. Razlozi za to bili su u velikom broju epidemije kuge tokom navedenog stoljeća, te čestih ratova, kako na teritoriji ove pokrajine, tako i na dalekim osmansko-perzijskim i osmansko-ruskim frontovima. Sve je to imalo za posljedicu opadanje broja domaćeg radnog stanovništva, posebno onog dijela koji je bio vojno sposoban.54 Takvo će se stanje znatno popraviti u narednom XIX stoljeću. Na osnovu podataka iz XIX stoljeća ovaj grad se ubrajao među najveće urbane sredine Bosanskog ejaleta/vilajeta.55

Uporedo sa slabljenjem autoriteta Visoke porte, slabila je osmanska vlast na pokrajinskom i lokalnom nivou. Ta pojava postala je redovna već od prvih decenija XVIII stoljeća. Takvo stanje bilo je evidentno i na terito-riji Bosanskog ejaleta. Po tome se ni Tešanjski kadiluk nije razlikovao. U šikayet-defterima iz XVIII stoljeća nalaze se brojne žalbe, prigovori i dopisi o

52 Fra Marijan Bogdanović, Ljetopis kreševskog samostana (1765-1817), I. P. "Veselin Masleša", biblioteka "Kulturno naslijeđe", Sarajevo, 1984. godine, str. 122.

53 Sidžili tešanjskog kadiluka, XV.54 Bogumil Hrabak, "Kužne radnje u Bosni i Hercegovini 1463-1800.", Istorijski zbornik,

god. II, br. 2, Banja Luka, 1981. godine, 27/8 ; E. Pelidija, Banjalučki boj, 84; Dominik Mandić, Etnička povijest Bosne i Hercegovine, Rim, 1967. godine, 271, 177.

55 Iljas Hadžibegović, Bosanskohercegovački gradovi na razmeđu 19. i 20. stoljeća, Sarajevo, 1991. godine, 26, 31.

anali 10.indb 96anali 10.indb 96 28.12.2010 9:10:4328.12.2010 9:10:43

Prošlost Tešnja i njegove okoline u XVIII stoljeću

97ANALI GHB 39/2010, (31), 85-112

zloupotrebama predstavnika lokalnih vlasti.56. U jednoj od brojnih predstavki, cjelokupno muslimansko i nemuslimansko stanovništvo žali se na kapetana i maglajske age zbog nezakonitog uvođenja poreza koji se odnosio na poštan-ske konje. Falsifikujući izjave, oni su obavijestili više instance vlasti da je stanovništvo ovog kadiluka pristalo na obaveze poštanskog saobrćaja veće nego što su to ranije bile. Da se radi o svjesnoj prevari, potvdio je svojim pot-pisom i tešanjski kadija Ahmed Said. Ova žalba napisana je 29. rebiu-l-ahira 1155. (2. 08. 1742) godine.57 Slična zajednička predstavka stanovnika ovog kadiluka pisana je višim predstavnicima osmanske vlasti i predata je 4. šabana 1154. (4. 10. 1742.) godine.58 U to vrijeme neke udovice poginulih boraca koji su 1736. godine bili mobilizirani u Tešanjskom kadiluku, a zatim upućeni na osmansko-ruski rat, te poginuli u Bici kod Ozije jula 1737. godine, tražile su od pokrajinske vlasti da im se dozvoli udaja za drugog.59

Posebno su brojni podaci koji se odnose na prikupljanju poreza na ime mirnodopskog (imdad-i hazariye) i ratnog (imdad-i seferiye) poreza. Tako je u ime ratnog doprinosa za 1743. godinu u Tešanjskom kadiluku predviđeno da se prikupi 2.553 groša. Zbog epidemije kuge, gladi i nerodne godine sta-novništvo Tešanjskog kadiluku navedeni porez nije moglo platiti. Imajući u vidu realno stanje, osmanske vlasti su im smanjile traženi iznos.60

Kao i u drugim dijelovima Bosanskog ejaleta, i na području Tešanjskog kadiluka u ovo vrijeme bila je prisutna hajdučija. Manje i veće odmetničke grupe su tokom XVIII stoljeća i na ovom području presretale pojedince, kao i veće skupine putnika i poslovnih ljudi. Ljudi koji su se odlučivali na odmetanje od vlasti često su na to bili prisiljeni iz socijalnih, porodičnih ili osobnih razloga. Kako je kriza postajala sve veća poslije Beogradskog mira (1739.), to je u narodu nezadovoljstvo bilo sve više, a broj hajdučkih četa sve viši. U cilju održavanja lične i imovinske sigurnosti stanovništva, vlasti su često organizirale potjere hajdučkih četa, te hvatale i osuđivale njihove pomagače (jatake).61 Tako je u Sidžilu Tešanjskog kadiluka iz 1742. godine zabilježeno da su odmetnici: Hasan-beg iz sela Dumne, Đurica Bahčenović iz Novog Grada, Stipan Košović, Ćirko iz Duboštice i Luka Stipić uhvatili "austrijskog popa Andriju Veličića, dok je nosio alkohol između sela Gornji Svilaj i Brusnice, koja se nalaze uz austrijsku granicu. Nakon što su ga pre-tukli i ranili, uzeli su mu 500 forinti i pustili ga na slobodu". U to vrijeme su

56 ANU BiH, BBAI, Šikayet defterleri, 79, 92, 92/3 1113/17001. godine, f. i r.57 Sidžil Tešanjskog kadiluka, 37.58 Sidžil Tešanjskog kadiluka, 48/9.59 Isto, 55/6.60 Isto, XVII, 17, 22-26, 37, 63, 68/9, 76/7, 79, 89/90, 104/5, 115/6 i na više drugih mjesta.61 Isto, 27, 29, 71/2.

anali 10.indb 97anali 10.indb 97 28.12.2010 9:10:4428.12.2010 9:10:44

Enes Pelidija

98 ANALI GHB 39/2010, (31), 85-112

slično postupale i druge odmetničke skupine. Zbog toga su predstavnici vlasti intervenisali u namjeri da se oštećeni zaštite i da im se vrati oduzeti novac i druge otete stvari.62

Hajdučki napadi na putnike i poslovne ljude nisu se dešavali samo na glavnim komunikacijama i planinskim predjelima, nego i u samom Tešnju. Tako je u jednom dokumentu iz 1745. godine zabilježeno da su nepoznati kradljivci upali u kuće Ahmed-age Galijaša i tom prilikom pokrali stvari u vrijednosti od 600 groša. Zbog toga svojom bujruldijom od 12. safera 1158. (16. 03. 1745. ) godine valija Ali-paša Hekimoglu, koji je tada po drugi put obavljao dužnost valije Bosanskog ejaleta naređuje da se kradljivci i njihovi pomagači što prije uhvate i po zakonu osude.63

Najuglednije ličnosti Tešnja, Doboja, Maglaja, Žepča i Gradačca, koji su pripadali Tešanjskom kadiluku, žalili se Visokoj porti na Halep Hasan-agu. On je obavljao dužnost kapetana tešanjske kapetanije u ime malodobnog Huseina, sina umrlog kapetana hadži Hasana. Koristeći povjereni mu polo-žaj, vršio je mnoge zloupotrebe kao što su uzimanje višeg novčanog iznosa za plaće vojnika Tešanjske tvrđave, kojih je objektivno bilo manje nego što je Hasan-aga navodio. Također je omalovažavao mnoge stanovnike ovog kadiluka, a uglednijim ličnostima pravio brojne intrige. Posebno je nezako-nito u ime poreza uzimao veće novčane iznose od sirotinje. Zbog toga je bio omrznut skoro od cjelokupnog stanovništva navedenih mjesta. Zbog toga su uglednije ličnosti navedenih mjesta Tešanjskog kadiluka tražile od Carskog divana da izda naređenje da se u Istanbulu, gdje se Halep Hasan-aga 1742. godine nalazio, uhapsi i privede Bosanskom divanu.64

Odmetanje od vlasti, sudski sporovi, pa i manje pobune pojedinaca i grupa, bili su na ovom području prisutni još od prvih godina XVIII stoljeća. S vremenom se to nezadovoljstvo još više povećavalo. To je posebno došlo do izražaja poslije prekida osmansko-austrijskog rata i Beogradskog mira (18. 09. 1739.).65 Ozbiljniji znaci nereda i otvorene pobune u Tešanjskom kadiluku zabilježeni su tokom 1743. godine. I pored pokušaja gušenja pobune, pred-stavnici vlasti nisu je bili u stanju ugušiti.66 Posljedica takvog stanja bila je pojava otvaranja novih kafana u kojima se konzumira alkohol (rakija i vino). U njima su se ljudi opijali, tukli i stvarali razne nemile scene. Zato je iz Travnika stiglo naređenje da se mejhane u kojima su se okupljali ljudi skloni alkoholu

62 Isto, 41/2.63 Isto, 94.64 Isto, 4. ša’ban 1155. (4. 10. 1742.) godine, 48/9.65 E. Pelidija, Bosanski ejalet od 1593. god., 165.66 Sidžil tešanjskog kadiluka, 81.

anali 10.indb 98anali 10.indb 98 28.12.2010 9:10:4428.12.2010 9:10:44

Prošlost Tešnja i njegove okoline u XVIII stoljeću

99ANALI GHB 39/2010, (31), 85-112

što prije zatvore, a izgrednici kazne. Takva jedna naredba zavedena je i u Si-džilu Tešanjskog kadiluka 19. rebiul-ahira 1156. (12. 06. 1743.) godine. Dvije godine kasnije izdaje se u vezi s ovim novo naređenje. Tada se izričito traži da se svi objekti u kojima se toči alkohol i koji predstavljaju mjesto remećenja mira po okolnim tešanjskim mjestima poruše. Također se u istom dokumentu naređuje rušenje i proširenog dijela svake crkve koja nema saglasnost vlasti o proširenju.67 No, zbog velikog broja voćnjaka sa šljivama, mnogi njegovi vlasnici su i dalje nastavili da peku rakiju. To se vidi i iz bujruldije zvorničkog mutesarifa Smail-paše. On se pismenim putem obraća predstavnicima lokalne vlasti upozoravajući ih kako se po cijelom ejaletu govori da se u tešanjskom kraju u velikom broju otvaraju nove mehane (kafane), čak i po selima, te da se rakija javno konzumira. Zbog toga među ljudima dolazi do svađe i tuče, što ugrožava javni red i mir. Zato i traži od predstavnika lokalne vlasti da interveniraju i broj takvih kafana svedu na najmanju mjeru.68

Kao i u drugim pokrajinama Osmanskog carstva, i u Bosanskom ejaletu sultanovi nemuslimanski podanici (pravoslavni i katolici ) koji nisu bili vojno angažirani, a bili su vojno sposobni, plaćali su godišnji porez poznat pod ime-nom džizija (glavarina – baş vergısı). To se isključivo odnosilo na punoljetne muškarce.69 Tu vrstu poreza plaćali su i osmanski nemuslimanski podanici na području Tešanjskog kadiluka. U ovom kraju kao i drugim mjestima, saku-pljači džizje poznati su pod imenom džizjedari. Oni su povjereni im porez skupljali po defteru ovog kraja jedanput u toku godine. Svi koji bi navrijeme platili džizju upisivani su u defter i dobivali potvrdu o njezinu izmirenju za navedenu godinu. Prema dostupnim informacijama, 1755. godine dužnost džizjedara u Tešanjskom kadiluku obavljali su kapetan Ali-aga i prijatelj mu Mehmed-beg. Istovremenio su bili ovlašteni za sakupljanje i drugih prihoda Tešanjske kapetanije.70

Traženje intervencije od lokalne vlasti bile su česte. Tako su mutevelija Ferhad-begova vakufa u Tešnju 1765. godine žali na neke zaime Tešanjskog kadiluka da nezakonito prisvajaju vakufsku zemlju. U podnesenoj žalbi navodi da je to vlasništvo vakufa još od fetha (osvajanja)*, te da je na tim otetim prostorima naseljena raja - muslimani i hrišćani koji su oslobođeni od tekalifa.71

67 Isto, 87, 103, 107.68 H. Kreševljaković, Esnafi i obrti, str. 362.69 Hamid Hadžibegić, Glavarina u osmanskoj državi, Orijentalni institut u Sarajevu,

Posebna izdanja IV, Sarajevo, 1966. godine, str. 13. 70 H. Kreševljaković, Kapetanije , str. 61.71 ANU BiH, Şikayet defter iz 1765. godine f. i r.

anali 10.indb 99anali 10.indb 99 28.12.2010 9:10:4528.12.2010 9:10:45

Enes Pelidija

100 ANALI GHB 39/2010, (31), 85-112

Samovolja pojedinih nosilaca lokalne vlasti više-manje bila je prisutna u više mjesta Bosanskog ejaleta tokom cijelog XVIII stoljeća. Tako je bilo i na teritoriji Tešanjskog kadiluka. Jedan od primjera nasilničkog ponašanja desio se 26. oktobra 1768. godine. Toga dana je fra Marijan Bogdanović, ehinski biskup i apostolski vikar u osmanskoj Bosni boravio u Komašinu i obavio vjerske obrede s katolicima toga sela. Poslije obavljenog obreda sa pratnjom pošao je u župu Žepče. Na udaljenosti "jedne talijanske milje" biskupa i njegovu pratnju presreo je tešanjski kadija pitajući ih ko su i ko im je izdao dozvolu o slobodnom kretanju. Odgovor biskupa bio je "Mi nismo razbojnici, nego podanici Visoke porte, fratri franjevci." A zatim je dodao:"Mi franjevci svi imamo jedan ferman, ili naredbu, koji je poznat cijeloj Bosni i čuva se kod vezira. Dosad nam je bilo slobodno doći, vidjeti fratre i vratiti se, niti je to bila neka pogreška." Dobivši ovakav odgovor kadija ih je pustio da slobodno nastave svoje putovanje.72 I na ovom primjeru vidimo da i pored slabljenja moći, autoritet centralne osmanske vlasti i dalje bio je relativno velik jer je i ovom prilikom ahdnama koju je sultan Mehmed II Fatih dao bosanskim franjevcima poštovana kao i u vrijeme kada je izdata 28. maja 1463. godine.

I u posljednjim decenijama XVIII stoljeća na području Tešanjskog kadi-luka pojedinci iz lokalne vlasti ponašaju se nezakonito prema domaćem stanovništvu. O tome piše fra Bono Benić sljedeće: "1785. u tekstu Treba zabilježiti. I zaštobo paša za toliko i toliko vrimena ne dade ačik-bujruntije po fermanu, osobito izime harača, /od kojeg smo po tom fermanu oslobođe-ni/ da /ga/ ne dajemo, počeše harač/l/ije zaganjat fratre po parokija i uzimat na silu. Štoviše, počeli su vezat za drv/l/je za uzet /harač/. To se dogodilo u Sivši* o. fra Frani Gabeli.). Zato zdogovorom, poslasmo o. p. gvardijana fra Pavla Stojčića u Tešanj, da pritegne harač/l/iju zločinca na meščemu tešan/j/sku za taki zulum, učinjen fratru, suprot tolikijem i takijem senetima. Koji povrati harač, i dade kadiji i kapetanu tešanjskom i ostaloj gospodi onoj, lijep peškeš – da /mu/ se ne ilami što je zulum učinio fratru, s obećanjem da više neće učiniti nikada. A inače, i gospoda /skupa/ s kadijom mnogo besidiše (kao – bajagi – moleći gvardijana da ga se prođe). I prošo ga se! – Ele bi slavna pobjeda ..... hvala Bogu i čestitomu caru i dabome veziru bosanskome Tevtedarović – Sarajliji!’’**73

72 M. Bogdanović, Ljetopis kreševskog samostana, str. 273.73 B. Benić, Ljetopis sutješkog samostana, str. 301-302.* Sivša je katolička župa u blizini Tešanjke, odnosno Tešnja.** misli na Abdullah-pašu Defterdarevića, rođenog Sarajliju.. On je dužnost bosanskog

namjesnika obavljao u periodu od 1780. do 1785. godine. O njemu više vidi: S. S. Hadžihuseinović – Muvekkit, Povijest Bosne, str. 584-591; S. Bašagić, Kratka uputa, str. 111; V. Biščević, Bosanski namjesnici, str. 293-296.

anali 10.indb 100anali 10.indb 100 28.12.2010 9:10:4528.12.2010 9:10:45

Prošlost Tešnja i njegove okoline u XVIII stoljeću

101ANALI GHB 39/2010, (31), 85-112

4. Tešanj u vrijeme bune u Bosanskom ejaletu od 1747-1757. godine

Zbog lične i imovinske nesigurnosti, masovnije pojave korupcije i nepo-tizma kod brojnih nosilaca pokrajinske i lokalne vlasti, te slabljenja autoriteta sultana i Visoke porete, s vremenom sporadični incidenti i protesti prerastaju u opće narodno nezadovoljstvo. Ovakvim stanjem naročito je bilo nezado-voljno bošnjačko stanovništvo. U prvim decenijama XVIII stoljeća Bošnjaci su zabilježili velike ljudske gubitke. Do toga je jednim djelom došlo usljed epidemija kuge. Od ove zarazne bolesti u gradovima, gdje je tada skoro u cije-losti živjelo muslimasko stanovništvo, umrlo je oko 20.000 ljudi. Skoro isti broj ih je izgubio život u borbama za odbranu Bosanskog ejaleta u ratovima 1714-1718. i 1737-1739, te na dalekim frontovima u osmansko-perzijskom ratu 1727., te osmansko-ruskim ratovima 1736-1739, 1768-1774. i 1787-1792. godine. Socijalni položaj sultanovih podanika u ovoj pokrajini, pa time i Tešanjskom kadiluku, postaje teži usljed povećanja postojećih poreza, kao i svakodnevnih insistiranja kod lokalnog stanovništva da učestvuje u opravka-ma starih i izgradnji novih fortifikacionih objekata. Posebno je za stanovniš-tvo teško bilo davanje poreza za izdržavanje bosanskih namjesnika i njihove svite u živežnim namirnicama, poznatog pod imenom taksit.74

Oficijelna vlast je pojavu veće pobune i nereda na teritoriji cijelog eja-leta dočekala nespremno. U tome je dobrog udjela imao i tadašnji bosanski namjesnik Sulejman-paša Bostandži (1745-1747).75 Zbog toga ga je sultan Mahmud I (1730-1754) svojim fermanom smijenio i po treći put za bosan-skog valiju imenovao Ali-pašu Hekimoglua. Kao i u drugom periodu uprave u Bosni (1744-1745), nekadašnji Gazija od Banjalučkog boja (4. 08. 1737.) pokazao se nefleksibilnim. Oštrim i nasilnim mjerama počeo je progoniti svakoga za koga mu se činilo da je na strani pobunjenika. Za kratko vrijeme imao je protiv sebe skoro svo domaće stanovništvo. Ubrzo je uvidio da su to bile pogrešne mjere i pokušao je nastalo stanje popraviti. Svjestan da je taksit jedan od glavnih uzroka otvorene pobune, u martu 1748. godine poslao je u sve kadiluke ove pokrajine bujruldiju. U njoj obavještava predstavnike lokal-ne vlasti da ubuduće odustanu od prikupljanja taksita.76

No, bio je to zakašnjeli potez. Već tada su najuglednije ličnosti Bosan-skog ejaleta zajedničkim mazharom (predstavkom) 13. marta 1748. godine zatražile od Visoke porte opoziv ovog namjesnika. Saznavši i s drugih strana

74 Авдо Сућеска, "Сељачке буне у Босни у XVII и XVIII стољећу", Годишњак Друштва историчара Босне и Херцеговине, година XVII 1966-1967., Capajebo, 1969. године, 182; E. Pelidija, Bosanski ejalet od Karlovačkog do Požarevačkog mira, 100-148.

75 S.S.H.- Muvekkit, Povijest Bosne, str. 513.76 Muhamed Hadžijahić, "Bune i ustanak u Bosni sredinom XVIII stoljeća", Historijski

zbornik 1980-1981., Zagreb, 1982. godine, 106.

anali 10.indb 101anali 10.indb 101 28.12.2010 9:10:4628.12.2010 9:10:46

Enes Pelidija

102 ANALI GHB 39/2010, (31), 85-112

da se Ali-paša ni ovoga puta nije snašao na povjerenom mu položaju, Porta udovoljava zahtjevu Bošnjaka i donosi odluku o njegovom opozivu. Ubrzo je Ali-paša Hekimoglu s položaja bosanskog valije imenovan za namjesnika u Trikali.77 Odlazeći iz Travnika sa svojom pratnjom i malim brojem pristalica, Ali-paša je morao ići dolinom Bosne."Nit mu vilajet dade komora, ni večere, nego sve za njegove jaspre." Kod Žepča, koji je pripadao Tešanjskom kadilu-ku, put mu je prepriječio Smail-baša Horoz. To je popraćeno sljedećim riječi-ma: "Veliki gazi Ali-paša, koji smide udarit na svu cesarovu vojsku pod Banja Lukom, a na oroza ne smide."78 Ni druge valije koje su dolazile u Bosnu od 1748. do 1752. godine nisu uspjeli umanjiti nastalu pobunu. Naprotiv.79

Upravo znaci narodnog nezadovoljstva iz 1747. godine prerastaju u pravu pobunu. Pored jugozapadne Bosne, Mostara i Sarajeva, glavna žarišta pobune postaju brojna ruralna mjesta na području Tuzle i oko Tešnja. Pored pobunje-nog seoskog stanovništva, koje se bavilo zemljoradnjom i stočarstvom, njima su se pridružili spahije, imami, kao i dio gradskog stanovništva, posebno onaj dio koji je posjedovao čifluke80 U to vrijeme među glavnim organizatorima i pokretačima pobune bio je Sarajlija Abdurahman-efendija Muharemija. U vrijeme izbijanja opće pobune obavljao je dužnost kadije u Tešnju.. U narodu je bio poznat kao poštena i pravedna osoba. Zato je bio omiljen i popula-ran. Njegov ugled postao je još veći kada se pridružio ustanicima. Posebno je bio cijenjena ličnost u manjim mjestima.81 Ubrzo je postao "глава свих опозиционара у Сарајеву."82 Zato su osmanske vlasti mnoge pobunjenike zvali "Muharemijinim pristalicama".

Zbog ugleda koji je uživao u narodu, Visoka porta je 1750. godine kadiju Abdurahman-efendiju osudila na smrt. U zapovjedi koju je poslala u Bosnu,

77 Adem Handžić, "Bosanski namjesnik Hekimoglu Ali-paša", Prilozi za orijentalnu filologiju i istoriju jugoslovenskih naroda pod turskom vladavinom, V 1954-55, Sarajevo, 1955. godine, 295; Fra Nikola Lašvanin; Ljetopis, priredio, latinske i talijanske dijelove preveo, uvod i bilješke napisao dr. fra Ignacije Gavran, Sarajevo, 1981. godine, 189-191; Avdo Sućeska, "Ajani, prilog izučavanju lokalne vlasti u našim zemljama za vrijeme Turaka", Naučno društvo SR Bosne i Hercegovine, Djela, knjiga XII, Odjeljenje istorijsko-filoloških nauka, knjiga 14, Sarajevo, 1965. godine, str. 186; E. Pelidija, Banjalučki boj, 384.

78 N. Lašvanin, Ljetopis, 192; M. Hadžijahić, Bune i ustanak, 106/7. 79 Abdulah-paša Muhsin-zade (1748-1749);Hadži Bekir-paša Kodža (1749-1750); Ćehaja

Seid Abdulah-paša (1751), Šerif Halil-paša i Ahmed-paša Ćuprilić (1751-1752) vidi: Vedad Biščević, Bosanski namjesnici osmanskog doba (1463-1878), Sarajevo, 2006. godine, 261-265; S. S. H. – Muvekkit, Povijest Bosne, 513-521

80 M. Imamović, Historija Bošnjaka, 310.81 A. Sućeska, Seljačka buna, 187; V. Biščević, Bosanski namjesnici, 253.82 Владислав Скарић, Сарајево и његова околина од најстаријих времена до

аустроугарске окупације, Изабрана дјела, кнјига I, Сарајево, 1985. године, 141.

anali 10.indb 102anali 10.indb 102 28.12.2010 9:10:4628.12.2010 9:10:46

Prošlost Tešnja i njegove okoline u XVIII stoljeću

103ANALI GHB 39/2010, (31), 85-112

centralna vlada tražila je da se glava ubijenog Muharemije pošalje u Istanbul. Kao razlog ovakvog naređenja navođeno je da tako zahtijevaju "poredak u državi, bezbjednost i mir." Također je naglašavano da se izdate zapovijedi koje se odnose na Muharemiju moraju držati u tajnosti. Vjerovatno je takav stav Visoke porte bio zbog Abdurahman-efendijine popularnosti i što su ga tokom te 1750. godine u Sarajevu, gdje se trenutno nalazio, dobro čuvale nje-gove pristalice, u prvom redu bašeskije (isluženi jeničeri). Zato je naređenje ponovljeno više puta tokom maja, juna i septembra 1750. godine.83 Time je od predstavnika vlasti tajno, a ne javno, osuđen.

Zbog lične sigurnosti Muharemija ponovo ide u Tešanj. Narednih godina u ovoj kasabi obavlja sudački (kadijski) posao. No, koncem ramazana 1165. godine (početkom avgusta 1752.) napušta posao kadije. Ponovo se vraća u Sarajevo. U to vrijeme buna koja je počela prije pet godina (1747.) dostiže vrhunac. Ustaničke čete napadaju Livno i Tešanj. Svjesni opasnosti u kojoj se nalazio Bosanski ejalet, sultan Mahmud I i Visoka porta šalju Mehmed-pašu Kukavicu, koji je bio porijeklom iz Foče. S pravom su računali da će on kao dobar znalac stanja i mentaliteta ljudi u ovoj pokrajini na najbolji način ugušiti pobunu, te uvesti red i zakon. Ubrzo su takva očekivanja dala pozi-tivne rezultate. Zbog toga vlada iz Istanbula iste godine Mehmd-pašu Kuka-vicu imenuje za valiju Bosne, umjesto dotadašnjeg namjesnika Ahmed-paše Ćuprilića.84 Vjerovatno želeći podići ugled novog bosanskog namjesnika, Visoka porta je svojom odlukom 1. džumade-l-ahira 1166. (05. 02. 1752.) godine Mehmed-paši Kukavici dodijelila zvanje vezira i poslala mu ukrašen samurov ogrtač.85 Već narednih dana stižu nova naređenja u cilju suzbijanja pobune u Bosanskom ejaletu koja traje punih pet godina

Jedno od prvih naređenja koje je Mehmed-paša dobio iz Istanbula bilo je da "obrati posebnu pažnju da suzbije ogovaranja i sačuva čast i ugled spo-menutog Muharemije Abdurahman-efendije, a njega što prije udalji iz Bosne i pošalje na hadž."86 Bio je to novi pokušaj centralne vlade u uklanjanju Abdu-rahman-efendije Muharemije. Vjerovatno saznavši za ovo naređenje i ne osje-

83 ANU BiH, BBAI, Muhimme defter, 179/2, 181/1, 181/2, 1163. /1750. godine, f. i r.. Ove dokumente koristi i dr. Muhamed Hadžijahić u radu Bune i ustanak u Bosni sredinom XVIII stoljeća, koji je citiran. Međutim, u nekim interpretacijama pružio sam potpunije podatke od onoga što je navodio dr. Hadžijahić. Zato sam i naveo signaturu dokumenata.

84 Alija Bejtić, "Bosanski namjesnik Mehmed paša Kukavica i njegove zadužbine u Bosni (1752-1756 i 1757-1760)", Prilozi za orijentalnu filologiju i istoriju jugoslovenskih naroda pod turskom vladavinom, VI-VII 1956-57, Sarajevo, 1958. godine, 78-82; S. S. H.- Muvekkit, Povijest Bosne, 1, 522-523.

85 S. S. H. – Muvekkit, Povijest Bosne, knj. I, 520- 523; A. Bejtić, Bosanski namjesnik, 82.86 ANU BiH, BBAI, Muh. d. 222/4 i 223/1, 1166/1752. godine f. r. ; M. Hadžijahić, Bune i

ustanak, 108.

anali 10.indb 103anali 10.indb 103 28.12.2010 9:10:4628.12.2010 9:10:46

Enes Pelidija

104 ANALI GHB 39/2010, (31), 85-112

ćajući se ni u šeheru sigurnim, Muharemija ponovo napušta Sarajevo i odlazi na teritoriju Tešanjskog kadiluka. Ubrzo se oko njega okupljaju pristalice. Ovoga puta Muharemija se oružano suprotstavlja valijinim ljudima. Tako je sa svojim pristalicama u Maglaju, koji je također bio u sastavu Tešanjskog kadiluka, onemogućio dolazak valijinog ćehaje (zamjenika) Husein-age. Bio je to uzrok za izdavanje valijine bujruldije, u kojoj se kaže da je u cilju uspo-stavljanja reda i mira u ovoj pokrajini potrebno pogubiti Halila Rasovčanina i druge pristalice Muharemije.87

Vjerovatno da je u to vrijeme broj ustanika u Tešanjskom kadiluku bio velik. Da je tako, govori i podatak da su ustanički odredi napali Tešanjsku tvrđavu. Glavni organizatori ovog napada bili su Džindžafo iz Zvorničkog sandžaka i Sulejman Rashodža iz Tuzlanskog kadiluka. Po mišljenju dr. Muhameda Hadžijahića, napad ustaničkih četa na Tešanj i opsada Tešanjske tvrđave najvjerovatnije su se desili u toko avgusta 1752. godine. Do ovakvog zaključka došao je na osnovu osmanskih izvora iz toga vremena. U bujruldiji bosanskog namjesnika Mehmed-paše Kukavicе pisanoj 18. ševvala 1165. (29. 08. 1752.) godine navodi se da je Rashodža s alajem odmetnika (eškiya) sa četiri strane opkolio Tešanjsku tvrđavu. "Tako je pritijesnio (svijet) unutra i van kasabe." Dalje se u istoj bujruldiji kaže da Rashodža želi da "uništi i žene i djecu, sve građevine i kuće popali, a imovinu i stvari pljačka i raznosi. Pošto sve ono što su imali žitelji poruši, onda volove, krave, ovce i ostalu stoku oduzima i sakupljeno njegovi vojnici koje je sabrao pojedu." U daljoj naredbi traži se od tešanjskog Ali-kapetana, aga i oficira (zabiti) da se s određenim brojem ljudi suprotstave ustanicima. Prije nego što ih napadnu, savjetuje se u ovom dokumentu, trebaju ustanike upozoriti na njihove nezakonite postupke, a ako oni i dalje ostanu buntovni "onda ćete složno svi na njih udariti". Pri kraju bujruldije naglašava se da svu uništenu imovinu i učinjene štete stanov-nici ovog mjesta trebaju popisati i izvještaj dostaviti Divanu. U fermanu koji je pisan krajem zil-kade 1165. (20-30. septembra 1752.) ustanici se optužuju da planiraju ubiti tešanjskog Ali-kapetana.88

Uspjesi ustanika na području Tešanjskog kadiluku tih su dana natjerali vlast u Travniku i Sarajevu na veću aktivnost. Iz Sarajeva je krajem septembra 1752. godine braniocima Tešnja u pomoć posla peti buljuk* jeničera. Vjero-vatno su i druge vojne formacije iz više mjesta Bosanskog sandžaka došle u

87 M. Hadžijahić, Bune i ustanak, 112.88 Isto, 111; A. Bejtić, Bosanski namjesnik, 81.* manji odred plaćene vojske, pješaka i konjanika.** misli se na Mehmed-pašu Kukavicu koji je u Bosanski ejalet došao kao izaslanik sultana i

Visoke porte, a tek dva mjeseca kasnije imenovna na položaj bosanskog valije, te uskoro dobio i zvanje vezira (vidi: S. S. H.- Muvekkit, Povijest Bosne, I, 522-523; V. Biščević, Bosanski namjesnici, 265-275).

anali 10.indb 104anali 10.indb 104 28.12.2010 9:10:4728.12.2010 9:10:47

Prošlost Tešnja i njegove okoline u XVIII stoljeću

105ANALI GHB 39/2010, (31), 85-112

pomoć braniocima Tešnja. Tokom oktobra svi skupa su prešli u protunapad, što je imalo za rezultat da ustanićke čete budu pobijeđene. Tom su prilikom zarobljeni Sulejman Rashodža i Džindžafo, koji su krajem decembra 1752. godine dovedeni u Travnik da im se sudi. O tome piše i ljetopisac franjevač-kog samostana u Kraljevoj Sutjesci fra Bono Benić. U njegovom "Ljetopisu", između ostalog, piše: "Međuto stiže Kul-čauš** i skupi u Travnik kadije, age sarajevske i bašeskije; i posla baš-eskije po poglavare pobune (rebellionis). I dovedoše hi na viru: paak hi izsmicaše, ti jest Rasohodžu od Tešnja, Džin-džafu od Tuzhle i Čorbiča iz Skop/l/ja, i još dvoicu troicu."89 Zasluge za posti-gnuti uspjeh u pobjedi nad ustaničkim odredima kod Tešnja, ali i na drugim mjestima pripisane su bosanskom valiji Mehmed-paši Kukavici.

U jednoj od zapovjedi Mehmed-paše Kukavice pisanoj 27. zu-l-ka‘de 1166. (25. 09. 1753.) godine traži se od stanovništva Tešnja da "ubuduće području vašeg kadiluka odmetnik Muharemija ne smije nastupiti..., a ... ako nastupi, treba ga živa uhvatiti". Vjerovatno zbog velikog pritiska, kao i želje za mirom jednog dijela domaćeg stanovništva, dolazi do sporazuma Tešnjaka i bosanskog valije Mehmed-paše Kukavice. To je zabilježeno i u tešanjskom sidžilu, kada je izdata valijina bujruldija 27. zu-l-ka‘de 1166. (25. 09. 1753.) godine. Tom prilikom Tešnjaci su se obavezali "da u njihov kadiluk uopće ne dolazi Muharemija, buntovnik i podstrekač buna". U to vrijeme kadija Abdu-rahman-efendija, nalazi se sa svojim pristalicama na teritoriji Tuzlanskog kadiluka.90

Istovremeno su ustanici bili aktivni na područjima kadiluka Akhisar (Pru-sac), Duvna (Tomislavgrad), Livna, Tešnja, Tuzle, Srebrenice i Zvornika. U kontranapadu valijini odredi predvođeni bašama*** na više mjesta porazili su ustaničke odrede. U svim navedenim mjestima koja su bila i sjedišta kadi-

89 Fra Bono Benić, Ljetopis sutješkog samostana, Sarajevo, 1979. godine, 164. 90 M. Hadžijahić, Bune i ustanak, 108.*** "Термин баша досада није објашњен. Он се јавља као титула коју су носили

сви припадници јањичарског оџака у провинцијама, редовно од XVIII стољећа, а нарочито домаћи јањичари (јерлије), који, за разлику од царских јањичара, нису имали ни сталне службе ни сталне плате од цивилног становништва у провинцијама, које није припадало спахијском реду. Зато су међу њима биле скоро све градске занатлије, многи трговци па и сељаци. И они су обично посједовали, као и богатији градски слојеви, чифлуке некадашњих сељака. Као посједници чифлука, који су имали статус тзв. пореске земље (verığı erazısı), баше су као и сељаци земљорадници морали да дају неке доприносе држави, а нарочито босанском везиру таксит. Пошто су сами били погођени злоупотребама органа власти, разумљиво је што су узели активног учешће у сељачкој буни." Авдо Сућеска, "Сељачке буне у Босни у XVII и XVIII стољећу", Годишњак Друштва историчара Босне и Херцеговине, год. XVII/1966-1967., Сарајево, 1969. год., 182.

anali 10.indb 105anali 10.indb 105 28.12.2010 9:10:4728.12.2010 9:10:47

Enes Pelidija

106 ANALI GHB 39/2010, (31), 85-112

luka91 bosanski valija Mehmed-paša Kukavica svojim bujruldijama pisanim krajem ševvala 1166. (krajem avgusta 1753.) godine i 17. zu-l-ka‘de 1166. (15. septembra 1753.) godine traži od stanovništva da se prije njegovog dolaska u navedena mjesta, lokalno stanovništvo obračuna s pobunjenicima. Istovremeno zahtijeva da ustanike "treba pohvatati žive ili mrtve". Dalje ističe da na svim komunikacijama od Jajca do Vrhovina, pa od Tešnja i Gračanice do Tuzle lokalne vlasti trebaju raščistiti puteve i s obje strane posjeći šumu. Istovremeno uništene mostove traba obnoviti, a po potrebi treba prokopati i proširiti sva oštećena mjesta, tako da se omogući lahak prolaz. Na kraju ovih bujruldija traži da kuda god bude prošao s pratnjom, domaće stanovništvo dužno mu je navrijeme osigurati hranu i komoru za konje.92 Šest dana kasnije u novoj zapovijedi pisanoj 23. zu-l-ka‘de 1166. (21. septembra 1753.) godine bosanski valija naređuje da kadiluci: Tešanj, Tuzla, Gračanica, Birče, Sre-brenica, Zvornik, Prozor, Nevesinje i Konjic većim vojnim angažovanjem u navedenim mjestima što prije uspostave red i zakon. Istom bujruldijom traži od navedenih kadiluka da što prije pohvataju odmetnike, te da sprovedu uza-jamno jamčenje lokalnog stanovništva (ćefilema) da će biti lojalno vlastima. Također su dužni da ovjerene izjave od mjesnog kadije i kadiluka pošalju Divanu. Da bi sve bilo pod punom Mehmed-pašinom kontrolom, u navedena mjesta poslao je u inspekcijsku službu (mufetiš) lično svog zamjenika (ćeha-ju) Husein-agu. 93

Pred kadijom u Tešnju su 27. zu-l-hidže 1166. (25. oktobra 1753.) pred-stavnici grada i tvrđave Tešanj, te okolnih sela Šije, Čifluk, Liješnica, Koso-vo, Moševac, Plane, Kaloševići, Miljanovac, Teslić, Ihranković (Ranković?) i Kamenica dali i potpisali sljedeću izjavu: " Svi će se oni pokoravati šeriatu i časnim naredbama; ubuduće jamčit će jedan za drugog da među njima neće biti odmetnika." Pošto se u to vrijeme jedan od vodećih ustaničkih vođa, Abdurahman Muharemija sa svojim pristalicama nalazio, na prostoru Zvor-ničkog kadiluka, u ovom dokumentu unesen je i dodatak da se Muharemija sa svojim sljedbenicima uhvati i preda bosanskom namjesniku. U slučaju da se Abdurahman-efendija sa svojim ljudima ne uhvati, popisani jemci bili su dužni da u vidu sankcije plate valiji 6000 groša. Na kraju se kao svjedoci date i preuzete obaveze navode kapetan Kamengrada Hasan94, kapetan Prijedora

91 H. Šabanović, Bosanski pašaluk, str. 229-231.92 M. Hadžijahić, Bune i ustanci, 115.93 Sidžil Tešanjskog kadiluka, 26; M. Hadžijahić, Bune i ustanak, 115. 94 Kapetani u Kamengradskoj kapetaniji u XVIII stoljeću bili su iz porodice Cerić. Ime ovog

kapetana ne spominje se u djelu H. Kreševljakovića, Kapetanije u Bosni i Hercegovini, str. 139-14.

anali 10.indb 106anali 10.indb 106 28.12.2010 9:10:4828.12.2010 9:10:48

Prošlost Tešnja i njegove okoline u XVIII stoljeću

107ANALI GHB 39/2010, (31), 85-112

hadži Šaban95, kapetan tvrđave Bihać Ibšir-beg96, dostojanstvenici bosanskog Divana, kliški mutesarif * Bektaš-aga97 i drugi.98

U odnosu na prethodne godine od izbijanja ustanka, kada su tadašnje bosanske valije bezuspješno pokušavale ugušiti općenarodno nezadovoljstvo, ovoga puta preduzete mjere Mehmed-paše Kukavice za obračun s pobunje-nicima bile su temeljite i sveobuhvatne. Iz više krajeva Bosanskog ejaleta sakupio je veće vojne snage, te je 23. oktobra 1753. godine došao na područje Tešanjskog kadiluka, tačnije u Žepče i Tešanj. Prisustvo velikih vojnih snaga koje je lično predvodio bosanski valija izazvalo je strah kod većine stanov-ništva. Posebno je veliki utisak vezir Mehmed-paša Kukavica ostavio na predstavnike vlasti. Pored izraza lojalnosti, nosioci vlasti ovog kadiluka obe-ćali su mu da će u što kraćem vremenskom periodu mirnim putem rješavati sva sporna pitanja i preduzeti sve potrebne mjere da se odmetnici pohvataju. Posebno su naglasili da će se potruditi da uhvate vođu pobune Abdurrahman-ef. Muharemiju i njegove prve saradnike, žive ili mrtve, te da će ih poslati na Divan u Travnik.99

Poslije potrebnih priprema vezir Mehmed-paša Kukavica prešao je u otvoreni napad na glavna ustanička područja. O tome fra Bono Benić u svom Ljetopisu bilježi: "Isto tako, godine 1753, videći paša da po ovi način, to jest silom, ništa učiniti ne more; evo uzima na ruku sarajevske baš-eskije (bile su baš-eskije i po drugih mjestije, ama na drugu ruku bile/su ove/ sarajevske, i za njima sve je stajalo), i s njima se diže po devru čine (preduzeti kaznenu ekspe-diciju – prim. E. P.) k Zvorniku. I povede mnogu vojsku i kud godi prođoše, satriše i umijeriše po ta/j/ način, da se nitko živ /po/ kazni ne smijaše, jerbo, da i siromah Muharemija pogine i to od svoje družine, Zvorničana, i bi data /njegova glava/ paši i paša ju posla u Carigrad. I vrati se s devra u Sarajevo."100

Da je glavnina ustanika pobijeđena, te da je nedavnim pogubljenima i zarobljavanjem istaknutijih vođa pobune riješen problem, bila je svjesna i Visoka porta u Istanbulu. U fermanu bosanskim kapetanima pisanim od kraja

95 O ovom kapetanu akademik Hamdija Kreševljaković dao je više podataka. Isto, str. 167.96 U ovom vremenskom periodu, po Kreševljakoviću, dužnost bihaćkog kapetana obavljao

je Ahmed-beg. Njegovo prezime se ne navodi. Međutim, kapetansku dužnost u to vrijeme u Ostrožačkoj kapetaniji vršio je Ibšir Beširević. Vidi: H. Kreševljaković, Kapetanije, str.105/6 i 110. Vjerovatno da se u ovom dokumentu misli na ovog kapetana za koga se kaže da je "kapetan tvrđave Bihać".

* posjednik, uživalac posjeda, sandžak-beg. Ovdje se misli na sandžak-bega.97 Dr. Safvet-beg Bašagić ga navodi kao kliškog sandžak-bega pod imenom Bektaš-

paša, koji je domaćeg porijekla. Vidi: S. Bašagić, Kratka uputa, str. 103, 186; S. S. Hadžihuseinović – Muvekkit, Povijest Bosne, str. 523.

98 M. Hadžijahić, Bune i ustanak, strp. 116.99 А. Сућеска, Сељачке буне, 191.100 B. Benić, Ljetopis, 166.

anali 10.indb 107anali 10.indb 107 28.12.2010 9:10:4828.12.2010 9:10:48

Enes Pelidija

108 ANALI GHB 39/2010, (31), 85-112

muharrema 1167. (kraj novembra 1753.) godine, između ostalog, kazano je i sljedeće: "Vama kapetanima također pripada hvala i car je obaviješten o svemu što ste učinili." Toga je bio svjestan i bosanski namjesnik Mehmed-paša Kukavica, koji u svojoj bujruldiji od 15. safera 1167. (12. decembra 1753.) godine zahvaljuje kapetanima, agama, zabitima (oficirima) i neferima (vojnicima) tvrđava: Bihaća, Ostrošca, Stare Ostrovice, Banje Luke, Gradiš-ke, Prijedora, Sanskog Mosta, Krupe, Kamengrada, Novog, Dubice, Kozarca, Kobaša, Glamoča, Tešnja, Doboja, Maglaja, Gradačca, Zvornika, Onogošte, Kolašina, Novog Pazara, Trebinja, Stoca, Mostara, Ljubuškog, Počitelja, Krljuč-Klisa, Livna, Kupresa, Jajca, Vranduka i Klobuka.101 Interesantno je primijetiti da Mula Mustafa Bašeskija u svom Ljetopisu 1757., tj. četiri godi-ne poslije Muharemijinog ubistva piše da je umro "Glasoviti kadija Muhare-mija’’ (kadi meşhur Murarremi).102

Ovom pobjedom nad ustaničkim odredima i smrću Abdurahmana Muha-remije pobijeđeni su skoro svi ustanici na području Bosanskog ejaleta. O tome govori i osmanski dokumenti iz ovog vremena u kojima se više ne spominju otvoreni vojni sukobi s pobunjenim stanovništvom. Po mišljenju akademika Avde Sućeske, u naredne četiri godine (do 1757.) osjećao se više pasivni otpor na području Sarajeva i Mostara.103 Kao što iz naprijed nave-denog vidimo, sredinom XVIII stoljeća Tešanj i Tešanjski kadiluk imali su važnu ulogu u ovom vrlo burnom periodu Bosanskog ejaleta.

5. Privredna djelatnost

Kao i u drugim urbanim sredinama, i u Tešnju se stanovništvo bavilo zanatstvom, trgovinom, te dijelom zemljoradnjom, a ljudi iz okolnih mjesta uglavnom zemljoradnjom i stočarstvom. U to vrijeme tešanjska čaršija se skoro ni po čemu, osim po broju zanatskih radnji i trgovačkih dućana, nije razlikovala od privrednih centara u drugim urbanim sredinama Bosanskog sandžaka i Bosanskog ejaleta. Skoro svi poslovni objekti, zanatske radnje i trgovački dućani, građeni su od drveta. Također su bili okrenuti prema ulici. Ispod poda svakog pojedinačnog dućana "bila je praznina, slična trapu, a zvala se ćumurnjak. S dvije ili tri strane bile su rafe ili čivije (vješalice). Dućan se zatvarao ćepencima. Trgovački dućani imali su iza sebe magazu koja je pored prizemlja mogla imati i prostoriju na katu. Na magazama su vrata i prozori bili od gvožđa.’’104

101 M. Hadžijahić, Bune i ustanak, str. 131.102 Mula Mustafa Ševki Bašeskija, Ljetopis (1746-1804), Sarajevo-Publishing, Sarajevo,

1997. godine, dtr. 39.103 А. Сућеска, Сељачке буне, 192.104 Alija Galijašević, Tešanjske zanatlije i trgovci (1642-1992), Tešanj, 1992. godine, 18.

anali 10.indb 108anali 10.indb 108 28.12.2010 9:10:4928.12.2010 9:10:49

Prošlost Tešnja i njegove okoline u XVIII stoljeću

109ANALI GHB 39/2010, (31), 85-112

Kako se privredni život u Tešnju razvijao tokom XVIII stoljeća, tako se povećavao i broj radnji i dućana, a s njima i značaj čaršije i njenih poslovnih ljudi. Tokom navedenog stoljeća posebno mjesto imala je kožarska privreda. Još u prethodnom, XVII stoljeću, u Tešnju je među postojećim zanatima tabački obrt bio izuzetno zapažen. Po tome je Tešanj bio poznat kao jedan od 22 grada Bosanskog ejaleta u kojima je postojala kožarska radionica, tab-hana.105 U gradu se bile zanatlije koji su za izradu svojih proizvoda koristili kožu. Među takvim zanatlijama bili su: sarači, tabaci, papučari, čizmedžije i ćurčije (krznari). Koliko je tabački zanat bio zastupljen u Tešnju, govori i podatak da su tabaci ovog mjesta, slično tabacima Sarajeva, Banje Luke, Mostara i nekih drugih gradova imali svoju džamiju u kojoj su klanjali.106 Tešanjski tabaci izrađivali su od kože bijelu mješinu, bijeli sahtijan i đon. Dio navedenih proizvoda prodavali su i u drugim mjestima.107 Poslovni dio tabaka, gdje su se nalazile njihove tabhane*, bio je posebna četvrt (mahala) poznata pod imenom Dibekhan. Pod ovim imenom navodi se u sidžilu iz 1757. godine.108 Ime Dibekhan nastalo je po tome što se na tom mjestu nala-zio kamen u kojem se tucala kahva. Jedan takav kamen nalazio se i u Gornjoj čaršiji. Isto tako, ovo je ime vezano i s činjenicom što se prilikom štavljenja kože morala upotrebljavati hrastova šiška, kao jedan od preparata za štavlje-nje kože.109 Vjerovatno da se upravo zbog tucanja hrastove šiške za štavljenje kože, a ne kahve, ovaj kraj i zvao Dibekhana.

Od drugih zanatlija koji su bili prisutni u ovom gradu i njegovoj čaršiji bili su: ekmekčije (pekari), halvadžije (slastičari), šerbedžije (slatka i osvježa-vajuća bezalkoholna pića), pirjandžije (oni koji prave rižu s mesom), kasapi (mesari), kahvedžije, bozadžije, mlinari, terzije (krojači), kujundžije (zlatari), kalajdžije (zanatlije koji kalajišu suđe), mutapdžije (zanatlije koji prave razne predmete od kostrijeti), sabljari, samardžije, demirdžije (kovači), handžije i drugi. Svi navedeni zanati spominju se u tešanjskom sidžilu (sudskom pro-tokolu), koji je pisan od 1639. do 1642. godine. Svi navedeni zanati bili su zastupljeni i u XVIII stoljeću. Zajedno s trgovcima se u to vrijeme navodi preko stotinu zanatlija.110 Neki od ovih zanata postali su prisutni tek s dola-skom Osmanlija na ove i druge prostore jugoistočne Evrope gdje je uspostav-ljena osmanska vlast.

105 H. Kreševljaković, Esnafi i obrti, 114.106 Isto, str. 267.107 Isto, str. 359.* kožarska radionica gdje se sirove kože kisele i učinjaju, kožara. 108 Isto, str. 360.109 Alija Galijašević, Tešanjske zanatlije i trgovci 1642-1992, Tešanj, 2006. godine, str. 19.110 Isto, 16.

anali 10.indb 109anali 10.indb 109 28.12.2010 9:10:4928.12.2010 9:10:49

Enes Pelidija

110 ANALI GHB 39/2010, (31), 85-112

Među uglednijim zanatlijama Tešanjskog kadiluka bili su i sarači. Oni su se bavili izradom konjske opreme i drugih predmeta od kože. U ostavštini jednog sarajevskog sarača, između ostalog se 1788. godine navodi i tešanj-ski sarač Avdija Džabija. Posebno su na glasu bili tešanjski opančari. Zbog bavljenja saračkim zanatom, jedna porodica u Tešnju preziva se Sarač. Jedno vrijeme brojnije zanatlije od sarača u Tešnju bile su čizmedžije. Po vrsti posla koji su obavljali dijelili su se na: čizmare, papučare i mestvedžije. U jednom dokumentu iz 1752. godine kao dužnik navodi se čizmedžija Alija. Uporedo s ovim zanatom u Tešnju je u manjem obimu bio zastupljen i ćurčijski zanat. Treći po zastupljenosti zanat u ovoj kasabi, nakon tabaka i čizmedžija, bio je terzijski. Zbog brojnosti ovih zanatlija, po mišljenju Kreševljakovića, terzij-ski proizvodi su iz Tešnja prodavani i u drugim mjestima Bosanskog ejaleta. Po ovom zanatu jedna tešanjska porodica se preziva Terzić. Godine 1756. u jednom dokumentu se kao svjedok navodi terzija Mehmed. Za razliku od ter-zijskog, bojadžijski zanat bio je malobrojan. Među pripadnicima ovog zanata 1752. godine zbog duga se spominje neki bojadžija Husein-baša.

Od drugih zanata koji su tokom XVIII stoljeća bili zastupljeni u Tešanj-skom kadiluku, spominju se i sabljari. Njegove zanatlije se nisu bavile izradom, nego opravkom i oštrenjem sablji za potrebe tešanjske posade. Mljevenjem žita bavili su se mlinari. Tokom navedenog stoljeća u ovom su kraju na više mjesta bili izgrađeni mlinovi na rijekama. Uporedo s ovim, kako je navedeno, postojao je i pekarski (ekmekdžijski) zanat. Broj ekmedžija nije bio velik. Godine 1756. u tešanjskom sidžilu spominju se pekari: Mustafa Mandžuka, Mehmed Hurem, Turali i Bokan Mustafa, Alija Hurem, Husein Čebedžija, te Osman i brat mu Mehmed Okić. U tešanjskoj čaršiji postojao je i mesarski (kasapski) zanat. Ovim poslom sredinom XVIII stoljeća bavili su se kasapi: dvojica Ahmeda, Bajram Uzun i Kara Ismail. Kao i u drugim sličnim kasabama, i u Tešnju je bio zastupljen i aščijski zanat. Jedan od njih koji se spominje bio je Mehmed-baša.

S vremenom je u Tešnju došlo do povećanja kahvedžija. U kahvama su se okupljali ljudi svih društvenih slojeva, provodili slobodno vrijeme, ali neri-jetko i vodili ozbiljne društvene i poslovne razgovore. Bilo je to uobičajeno u svim kahvama toga vremena, pa i u Tešnju. Kako je vrijeme proticalo, broj kahvedžija se povećavao. To znači da su ljudi koji su se bavili ovim poslom imali dobar promet. Među tešanjskim kahvedžijama iz XVIII stoljeća 1756. godine spominje se Mustafa Čelebi, a 1788. godine i neki Mehmed.111

111 H. Kreševljaković, Esnafi i obrti, str. 360-362.

anali 10.indb 110anali 10.indb 110 28.12.2010 9:10:5028.12.2010 9:10:50

Prošlost Tešnja i njegove okoline u XVIII stoljeću

111ANALI GHB 39/2010, (31), 85-112

Kad je 1767. godine za bosanskog namjesnika imenovan Mehmed-paša Silahdar Danedži112, dolazak novog valije su na najbolji način iskoristili kre-ševski fratri. Budući da im je u to vrijeme samostan bio dosta oštećen, oni su preko svog prijatelja, uglednog Sarajlije Bećir-age Meterevića isposlovali od bosanskog vezira da im izda dozvolu za opravku samostana. Za tu uslugu su Metereviću kao posredniku dali "peškeš" u iznosu od 100 dukata.113 Ubrzo nakon dobijanju saglasnosti od osmanskih vlasti započeli su građevinski radovi na ovom samostanu. U radu su učestvovali brojni majstori iz više sandžaka Bosanskog ejaleta. Većinu njih činili su katolici. No, među njima je bilo i pravoslavnih majstora. Jedan od njih bio je i Marko Vukaljević /Vuka-ilevich/ od Tešnja. On je tih dana uz nadnicu od 60 aspri radio na opravci samostana. S njim je bilo još 16 drugova koji su obavljali tesarske poslove.114

Tokom cijelog XVIII stoljeća Tešanj je bio na jednom od šest glavnih puteva koji su iz Banja Luke vodili prema drugim mjestima Bosanskog san-džaka. Jedan od njih bio je Banja Luka – Kotor-Varoš – Tešanj.115 I to je u znatnoj mjeri utjecalo na uspješnu privrednu djelatnost ove kasabe i njenih okolnih sela. Drugi put kojim su išli trgovački karavani iz pravca Trsta bio je preko Bosanske krajine na relaciji: Banja Luka – Prnjavor – Tešanj – Žepče – Travnik – Sarajevo, te dalje prema istoku. Jedan karavan koji je išao nave-denim putem spominje se 1756. godine. Tadašnji bosanski valija Hasan-paša izdao je naređenje da se iz tuzlanske vojne posade otpremi dvopek u tvrđavu Onogošt (Nikšić). Za taj posao bilo je određeno da se iz pet kadiluka, među kojima je i Tešanjski otpremi 457 komorskih konja. Tom prilikom je iz Tešanjskog kadiluka za ove potrebe uzeto 170 konja.116

112 Po S. S. Hadžihuseinoviću-Muvekikitu, Mehmed-paša Silahdar dužnost bosanskog valije počeo je obavljati od 6. ševvala 1180. godine (7. 03. 1767.), S. S. Hadžihuseinović-Muvekkit, Povijest Bosne, knj. I, str. 546; Međutim Mehmed Mujezinović je mišljenja da je prvi dolazak ovog bosanskog namjesnika bio godinu dana ranije, tačnije 5. 03. 1766. godine. Ovo mišljenje iznosi u prvoj (1) fusnoti u Bašeskijinom Ljetopisu. Savremenik dolaska navedenog valije Mula Mustafa Bašeskija donosi treći podatak o dolasku ovog bosanskog namjesnika. Po njegovim podacima, to je bilo 17. zu-l-hidždže 1179. godine (27. 05. 1766.); Vidi: M. M. Bašeskija, Ljetopis, str. 69.

113 Fra Marijan Bogdanović, Ljetopis kreševskog samostana (1765-1817), I. P. "Veselin Masleša", biblioteka "Kulturno naslijeđe", Sarajevo, 1984. godine, str. 66.

114 Isto, str. 73.115 H. Kreševljaković, Esnafi i obrti, str. 311.116 A. Galijašević, Tešanjske zanatlije, str. 39.

anali 10.indb 111anali 10.indb 111 28.12.2010 9:10:5028.12.2010 9:10:50

Enes Pelidija

112 ANALI GHB 39/2010, (31), 85-112

Summary

HISTORY OF TEŠANJ AND ITS ENVIRONS IN THE 18th CENTURY

Tešanj ranks among the more prominent towns of Ottoman Bosnia. Unlike most urban centres that appeared and grew in the 15th and 16th centu-ries, Tešanj started its urban, economic and military development following the peace treaty of Karlowitz in 1699. In order to understand the reasons for its late development in comparison with other towns of the eyalet of Bosnia, the article presents the facts which influenced such a development, particu-larly in the introduction.

Special attention is paid to circumstances in and around Tešanj at the turn of the 18th and 19th centuries. The most significant event of the period is the successful defence of the town and its fortress from the Habsburg armies led by Prince Eugene of Savoy, the general's only military failure during his the campaign of October and November of 1697.

It is only after making these introductory remarks that one can speak of Tešanj and its environs in the 18th century. Basic information about the admin-istrative organisation and urban appearance of the town is provided. Attention is given to the kapetanija and fortress of Tešanj. A number of facts about the military importance of the area for the subsequent plans for a more success-ful defence of this part of Bosnia in the 18th century is offered. In addition to previous knowledge about the kapetanija and the kapetans of Tešanj, new data concerning Tešanj fortress, its reconstruction and the size of the garrison are given, too.

In order to understand better the conditions in Tešanj and its environs, social life and social conditions typical for its citizens are presented, includ-ing many interesting events from the every day life based on published and unpublished sources as well as on scholarly literature. Due to its special position during the great revolt of 1747-1757, the thematic and chronologi-cal presentation of all instances of popular dissatisfaction towards local and provincial government are given. The central role in the events was played by Abdurahman Muharemi, the former kadi of Sarajevo and the contemporary kadi of Tešanj. Numerous events revolving around this most prominent leader of the revolt are given, including his tragic end. The final part of the article deals with Tešanj’s čaršija and its economic activities, the most important economic activities of the population of Tešanj and its environs during the 18th century.

anali 10.indb 112anali 10.indb 112 28.12.2010 9:10:5128.12.2010 9:10:51

113ANALI GHB 39/2010, (31), 113-138

94(497.6 Sarajevo)

394(497.6 Sarajevo)

Kerima Filan

IZ SVAKODNEVNICE OSMANSKOG SARAJEVA:

DRUŽENJA I RAZONODE

Sažetak

U radu će se pokazati različiti oblici zabave i razonode u stoljećima osmanske vladavine na ovim prostorima s konkretnim podacima koji se odnose na Sarajevo. Razmatranje se vodi na temelju pisanoga historijskog izvora iz pera savremenika te se na taj način nudi konkretan materijal o načinima na koje su građani u proteklim stoljećima podmirivali svoje potrebe za druženjem i zabavom. Prema načinu organi-ziranja, zabave i druženja se promatraju u tri kategorije: one koje je nalagalo središte države, izleti koji su odraz stanja u lokalnom društvu, premda se po svome toku nisu razlikovali od onih u središtu, kao i u drugim dijelovima Osmanskog carstva i, najzad, druženja koja su kreirali pojedinci ili grupe građana. U radu će se pokazati kako je taj oblik života, kao manifestacija kulture življenja, ukomponovan u lokalno znanje bosanskohercegovačkog prostora.

Ključne riječi: 18. stoljeće, Sarajevo, zabave, druženja, opće osobenosti, lokalna kreacija

Izleti u prirodu zvani teferiči kušanme

Već na prvom listu svoje bilježnice (medžmue) u kojoj je od 1757. do 1805. godine zapisao mnoge događaje i situacije iz svakodnevnog života u Sarajevu, Mula Mustafa Bašeskija je upisao teferič. To je nagovještaj da se s listova njegove medžmue može iščitati štošta o zabavnoj strani života njego-voga doba.

Kratki zapisi u kojima se na prvim listovima spominju teferiči predstav-ljaju obavijesti o vremenu kada je neka od cehovskih organizacija u Sarajevu održala izlet (odnosno teferič) kušanme. Prvi takvi zapisi su:

Esnaf kazaza održao kušanmu 5. muharrema 1171. Esnaf berbera imao kušanmu u mjesecu zu’l-hidždžetu 1170.1

1 Kako je 5. muharrem 1171. prvi puni datum u medžmui Mula Mustafe Bašeskije, a muharrem je prvi mjesec hidžretskog kalendara, moguće je da je Bašeskija pristupio zapisivanju s početkom 1171. godine. Navedeni datum, 5. muharrem, pao je u 20. sep-tembar 1757. Sljedeći zapis obavještava o kušanmi berbera koja je održana u posljednjem mjesecu hidžretske 1170. godine, a to je vrijeme od polovine augusta do polovine septem-bra iste 1757. Dakle, ove su dvije kušanme održane u razmaku od nekoliko dana.

anali 10.indb 113anali 10.indb 113 28.12.2010 9:10:5128.12.2010 9:10:51

Kerima Filan

114 ANALI GHB 39/2010, (31), 113-138

Teferič kušanme čizmedžijskog esnafa održan na Koševu 1172. godine.2

Na izletima kušanme održavale su se ceremonije na kojima su se zvanič-no promovirali kalfe u majstore i šegrti u kalfe.3 Čin promoviranja odvijao se kroz uređen niz postupaka koji su se jednako primjenjivali kako u svim cehovskim organizacijama tako i na prostoru cijele Osmanske države. Cehov-ske organizacije su svaka za sebe organizirale kušanmu, što se može vidjeti i iz naprijed navedenih Bašeskijinih bilježaka. Sâma ceremonija nosila je naziv po činu pripasavanja pregače (peştemal kuşatma) unaprijeđenim članovima. Pripasavanje je u ime cehovske organizacije obavljao njen čelnik – ćehaja ili njegov pomoćnik, izričući pri tome blagoslov novim majstorima i kalfama i upućujući im niz savjeta za daljnji uspješan rad. U tom su obraćanju novoi-menovanim majstorima uz ćehaju sudjelovali i drugi stariji i iskusni majstori dotične organizacije.4

Kušanme su se održavale u prirodi, na izletu na koji su domaćini pozi-vali predstavnike drugih cehovskih organizacija, lokalne uglednike i prvake. Prema Mula Mustafinim riječima, na izletu kušanme džebedžija održanom na Obhođi 1770. godine bilo je petnaestak visokih uzvanika, i to gosti izvan grada, čelnici drugih esnafa (hirfet baši), bašeskije i nekoliko ljudi od znanja,5 po čemu se vidi da se na tim izletima okupljao znatan dio lokalnog stanov-ništva. Tako su izleti cehovskih organizacija na jednoj strani imali službeni karakter (kušanma), a na drugoj su bili prilika za susrete i druženje (teferič). 6

Kušanme su svakako imale velik značaj za lokalnu ekonomiju samim tim što su se i organizirale onda kad bi jedan broj pripadnika cehovske organiza-cije dobro izučio zanat. Ipak, u zapisima u kojima govori o tim događajima Mula Mustafa je unio posve malo podataka koji bi mogli biti korisni za upoznavanje gradske ekonomije. Samo mjestimično je zabilježio, naprimjer,

2 Ovi su zapisi na prvom listu (6a) medžmue u redovima 12 i 18. Na taj ćemo način dalje u podnožnim napomenama označavati list i red u autografu Bašeskijine medžmue na kojima se može pročitati dotični tekst na osmanskom turskom jeziku.

3 U svome uradku „Esnafi i obrti u Bosni i Hercegovini (1463-1878)“ u dijelu koji se odnosi na Sarajevo Hamdija Kreševljaković je jedno poglavlje posvetio i izletima kuša-nme. Ondje navodi da je uz sav trud uspio iznaći podatke za 40 takvih izleta od 16 raznih esnafa održanih u vremenu od 1621. do 1894. godine. Hamdija Kreševljaković, Izabrana djela II (ur. A. Sućeska i E. Pelidija), Veselin Masleša, Sarajevo, 1991., str. 64.

4 Mübahat S. Kütükoğlu, Historija Osmanske države i civilizacije II, (Ur. E. Ihsanoğlu), (Prevod K. Filan), Sarajevo, 2008., str. 103.

5 List 15b/2-4. 6 Jedan kraći opis izletâ koje su u svrhu održavanja kušanmi organizirali obrti u Istanbulu

u drugoj polovini 19. stoljeća dao je Abdulaziz Bey ibn Cemaleddin u svojim bilješkama o svakodnevnom životu. V: Abdülaziz Bey, Osmanlı Adet, Merasim ve Tabirleri, (Hazırlayanlar: K. Arısan, D. Arısan-Günay), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 3. Baskı, Istanbul, 2002., s. 298-299.

anali 10.indb 114anali 10.indb 114 28.12.2010 9:10:5128.12.2010 9:10:51

Iz svakodnevnice osmanskog Sarajeva: Druženja i razonode

115ANALI GHB 39/2010, (31), 113-138

broj novoimenovanih majstora ili kalfi. Oskudnost tih podataka u njegovoj bilježnici dovoljan je pokazatelj da njegov cilj nije bio pisati o ekonomskoj važnosti kušanmi. Poznato je da su cehovske organizacije vodile svoje knjige protokola.7 I Mula Mustafa je u bilješci o kušanmi koju su 1777. godine pri-redili mutabdžije rekao da je tom prilikom obavljao pisarske poslove za njih, pa su ga domaćini za taj trud darovali čohom.8

Mula Mustafine bilješke o kušanmama koje osim općih podataka sadrže još poneki, poput ovoga da je na toj manifestaciji vodio zapisnik, nastale su u vremenu od 1770. do 1778. kad je pisac bio u životnoj dobi između četrdeset i pedeset godina, što tim zapisima daje karakter zapažanjâ jednog zrelog pri-padnika društvene zajednice. Ni u tim nešto dužim bilješkama Mula Mustafa nije opisivao tok izleta, nego je zabilježio poneku okolnost u kojoj se izlet odvijao. On, očito, nije imao namjeru opisivati jednu društvenu praksu koja je, kako smo već spomenuli, imala stabilan i definiran oblik. Naprimjer, sve što je imao reći o teferiču kušanme koji su 1777. priredili halači9 sadržano je u ovih nekoliko riječi:

Halači su održali kušanmu u mjesecu redžebu, u ponedjeljak, dvanae-sti dan po Aliđunu. Postavili su čadore u bašči Bećir-age, sina defterdara Osman-age Đuguma, u Saračalijinoj mahali i tu su izletovali.10

No nešto više obavijesti sadrže bilješke o druga dva izleta kušanme odr-žana iste te 1777. godine. Kad se prate vremenske odrednice u bilješkama, vidi se da su desetak dana nakon halača, u utorak 22. redžeba (26. augusta), na izlet kušanme otišli u isti dan mutabdžije11 i čizmedžije. Evo Mula Musta-finog zapisa o tome:

22. redžeba su mutabdžije organizirali kušanmu. Sastali su se u Tabačkoj džamiji, učinili dovu i njih petnaestak-dvadeset otišli su na teferič u Šejhali-jinu tekiju.12

I čizmedžije su istoga dana otišli na Soukbunar, gdje su održali teferič kušanme i majstorima pripasali pregače. Čizmedžijska povorka bila je veoma velika (çizmeciler alayı gayetü’l-gaye büyük), što sluti na kugu. Naroda je bilo mnogo, djece bezbroj, a i majstora i kalfi je bilo jako puno, možda sve skupa hiljadu duša. Čuo sam od ljudi da je samo konjanika bilo dvjesto devetnaest.

7 O esnafskim defterima vidjeti poglavlje VIII u: H. Kreševljaković, Izabrana djela II, str. 68-72.

8 List 30a/21.9 Haliči su se bavili obradom pamuka i vune pripremajući te materijale za izradu jorgana,

dušeka, potom anterija (širokih ogrtača) i sl. 10 List 30a/8-9. 11 Mutabdžije su zanatlije koji su izrađivali različite predmete od kostrijeti. 12 List 30a/18-19.

anali 10.indb 115anali 10.indb 115 28.12.2010 9:10:5128.12.2010 9:10:51

Kerima Filan

116 ANALI GHB 39/2010, (31), 113-138

Riječi kojima je Mula Mustafa prokomentirao mnoštvo naroda u povorci čizmedžija ukazuje na neubičajenu okolnost. Veličina povorke svakako je zavisila od brojnosti pripadnika jedne cehovske organizacije, ali se Mula Mustafin komentar odnosi kako na veliki broj majstora i kalfi tako i na mnoštvo naroda u povorci. U zapisu nema izravnih riječi o nekakvim restrik-tivnim odredbama koje su ograničavale pravo sudjelovanja u povorci. Ipak, Mula Mustafin komentar, uz očitu razliku u broju sudionika u povorkama mutabdžija i čizmedžija, pokazuje da dostupnost povorke za svakoga nije bila uobičajena situacija. No piščevu primjedbu ne treba shvatiti kao stav da teferiči kušanme trebaju biti odvojeni od puka. Narod je svakako rado dolazio na izletišta gledati zabave koje su zanatlije priređivali, o čemu i Mula Mustafa izvještava, kako ćemo niže vidjeti. Njegova primjedba izrečena u naprijed navedenom zapisu odnosi se na samu povorku. Pisac njome ukazuje na odstu-panje od običaja, što je dovelo do toga da je jedna poznata praksa promijenila oblik, jer izleti cehovskih organizacija nisu se održavali radi masovnog izleta nego radi kušanme. Svi aspekti djelovanja cehovske organizacije bili su ute-meljeni na disciplini i organizirani u svojevrstan sistem. U nastavku zapisa o teferiču čizmedžijskog esnafa Mula Mustafa izvještava da je cijeli izlet protekao paski, kako je to zapisao na bosanskom jeziku. Tim neočekivanim prelaskom na lokalni izraz pisac je teferiču čizmedžija dao lokalni karakter i jasno ga odvojio od poznatog i očekivanog oblika te manifestacije.

Teferič čizmedžija protekao je paski. Došlo je do velike svađe zbog čoha, svako se sa svakim zavadio. Ružan događaj. A to je zato što među njihovim prvacima nema razboritih ljudi.13

Protumačivši uzrok nesređenoj situaciji na izletu čizmedžijskog esnafa pisac poručuje da realizaciju kušanme trebaju osmisliti konkretni pojedinci koji su preuzeli i ugodnu i odgovornu ulogu prvaka. U protivnom svaki uče-snik ili svaka grupa učesnika u taj skupni događaj može unijeti neku vlastitu kreaciju. Dobra strana tih izleta bila je, između ostaloga, to što su pružali priliku za susrete i druženje, a dogodi li se svađa, to je znak da je izlet izgubio svoj stvarni smisao.

Još je oštrijim riječima Mula Mustafa prokomentirao ljutnju među pri-padnicima pekarskog esnafa 1776. godine. Tada povod svađi nisu bili darovi u čohi nego čelna pozicija u povorci. Kad se formirala povorka od četrdeset-pedeset ljudi i krenula prema izletištu, nekima se, kako Mula Mustafa kaže, nerazboritim ljudima, nije svidjelo što su se na čelu povorke našli nemusli-mani, pa su uputili prigovor ćehaji i zahtijevali tu poziciju za sebe. Mula Mustafin komentar glasi:

13 Izlet kušanme čizmedžijskog esnafa zapisan je na listu 30a/22-26.

anali 10.indb 116anali 10.indb 116 28.12.2010 9:10:5128.12.2010 9:10:51

Iz svakodnevnice osmanskog Sarajeva: Druženja i razonode

117ANALI GHB 39/2010, (31), 113-138

A nisu bili u pravu. Međutim neki ljudi sebe smatraju jako pametnima a nisu nimalo pametni i razboriti. Takvi samo pilav pretvore u hlapu namećući kao ispravne postupke koji nimalo nisu valjani.14

U ovome kao i u prethodnom komentaru Mula Mustafa pokazuje koliko drži do razboritosti. No njegove riječi ne govore samo o tome da je za njega kao pojedinca razboritost važna nego istodobno odražavaju i piščev stav da javno djelovanje treba biti uobličeno razumnim rješenjima. Situacija koja se desila sarajevskim pekarima posljedica je poremećaja u poimanju jednoga dijela zajednice o sebi samoj, kao što se, da se osvrnemo na piščevo pore-đenje, hlapa dobije poremećenim omjerom namirnica prilikom pripravljanja pilava. Piščeva poruka u zapisu o izletu pekarskog esnafa izražena kroz taj ekspresivan komentar postaje još jasniji kad se čita naporedo s jednim drugim na narednim listovima medžmue:

Kujundžije15 su priredili teferič kušanme na Koševu. Krenuli su na izlet trinaestog dana mjeseca ša‘bana. Išli su u uređenoj povorci. Na čelu je bio Salih-aga, mlad čovjek, pametan i razborit. Svi su se vladali po njegovim uputama i niko mu se nije protivio.16

Zapisi o izletima pekara i kujundžija, sačinjeni u vremenskom razmaku od godinu dana, pokazuju da Mula Mustafini komentari nisu odraz nekakvo-ga njegovog trenutnog raspoloženja nego stabilnog stava prema društvenoj zajednici. Isticanjem uređenosti povorke kujundžija i pohvalom njihovom čelniku zaslužnom za red Mula Mustafa kao da poručuje: Ovako to treba biti!

Ne treba misliti da Mula Mustafa od kušanmi očekuje više nego što one mogu pružiti. On je svjestan da je ta manifestacija poput zajednice koja je organizira. To je stavio do znanja u zapisu o propustima kovačkog esnafa na izletu održanom na Kovačičima u augustu 1778. godine. Tada je zapisao da ni majstori ni kalfe nisu znali izaći pred uzvanike i dočekati ih. Uzvanici su hodali između čadora a domaćini nisu znali kojega će gosta smjestiti u koji čador. Tu je nesređenost pisac usporedio s ordijom zapisavši i ovu riječ upravo u navedenom obliku, kako se u bosanskom koristila da izrazi neorga-niziranu skupinu ljudi.17 Potom je objasnio uzrok nereda:

14 List 28a/21-22. Pekari su tu kušanmu održali na Jaliji 28. augusta 1776. godine, kako je Mula Mustafa Bašeskija zapisao, na dan Gospojine.

15 Kujundžije izrađuju filigranske predmete od zlata i srebra. 16 List 30b/4-6. Datum održavanja te kušanme po gregorijanskom kalendaru je 16. septem-

bra 1777. 17 Ordija je oblik koji je u bosanskom jeziku poprimila turska riječ ordu – vojska. Nigdje

se u medžmui Mula Mustafa nije zbunio i sultansku vojsku (padişah ordısı) imenovao bosanskim oblikom riječi ordija. Time je nedvojbena ekspresivna upotreba te riječi u ovome zapisu.

anali 10.indb 117anali 10.indb 117 28.12.2010 9:10:5228.12.2010 9:10:52

Kerima Filan

118 ANALI GHB 39/2010, (31), 113-138

Neka se zna da su kovači mahom ljudi iz naroda. Među njima nema učenih, pametnih i uljudnih. Oni su većinom ljudi sa sela koji su došli izučiti zanat i stoga nisu znali dočekati uzvanike.18

Među kovačima je i u drugim sredinama bilo mnogo ljudi sa sela, jer je na selu bila velika potreba za njihovim proizvodima. Na tome su se istom izletu kovači pokazali nespretnim domaćinima i stoga što nisu znali goste pozvati na veliki pilav. Običaj je, naime, bio da se domaćini i uzvanici skupa pogoste. U tu svrhu su domaćini novcem koji su prethodno međusobno pri-kupili nabavljali namirnice i donosili na izletište,19 gdje su hranu pripremali majstori aščije.20 Iz Mula Mustafine medžmue se, naprimjer, vidi da je poznati aščija Mehmed-aga Muminbašić pripremao hranu na izletima esnafa (Esnâf teferrüclerinde aşcılık eder idi).21

Evo, naprimjer, zapisa o tome kako je protekao zajednički objed na izletu džebedžijskog obrta 1770. godine kad je Mula Mustafa bio među uzvanicima:

Na tom smo izletu jeli tri vrste pilava: crveni, žuti i bijeli. I jeli smo baklavu. Izlet je potrajao četiri-pet dana. Neka je poznato da je održan kad je Sunce stupilo u zviježđe Vage.22

To što je Mula Mustafa ukazao na propuste, premda je bio svjestan struk-ture kovačke cehovske organizacije, pokazuje da se nije mirio s tim da se ta manifestacija odvija po slobodnoj kreaciji umjesto po poznatom obliku. Piščevo naglašavanje potrebe za uspostavljanjem reda u vezi je s njegovom sviješću o tome da su se teferiči kušanme odvijali u javnim prostorima, od prolaska povorke kroz grad do mjesta na kojem se održavala ceremonija. Samim tim su se dešavale pred očima javnosti i utiskivale u iskustvo cijele

18 List 32b/14-17.19 Prema onome što je Abdulaziz Bey zapisao o Istanbulu, za izlete kušanme od namirnica

su se nabavljali riža, maslo, brašno i šećer te jedno ili dvoje janjadi, što je zavisilo od broja uzvanika. V: Abdülaziz Bey, Osmanlı Adet, Merasim ve Tabirleri, s. 298.

20 Godine 1775. na izletu tabačkog obrta bilo je hrane u izobilju premda je vladala skupoća. Mula Mustafa o tome piše: „Tabaci su priredili kušanmu na Golubinjaku. Kako je sve bilo skupo, a naročito maslo, tabaci su se pobojali za hranu, pa su prikupili mnogo novca. Usto su kalfe nabavili dosta masla i janjadi od svojih kuća na selima, a i majstori su osigurali puno hrane. Tako su izletovali duže od sedam dana. Kad su vidjeli da će im preostati novca, kupili su čohu i darovali je svim majstorima i šejhovima, nekima čak dajući i po dvije mjere. A neki su se majstori s tog izleta vratili i s tri mjere čohe“ (25b/3-9). Mula Mustafa je zapisao da su tabaci otišli na izlet kušanme u srijedu a vratili se u četvrtak 2. ša‘bana. Taj datum pada u 28. septembar 1775. H. Kreševljaković je u svome pregledu izleta kušanme u: Izabrana djela II, str. 64., upisao godinu 1774., što se ne podudara s Bašeskijinim podatkom.

21 List 81a/3. 22 List 15b/4-5.

anali 10.indb 118anali 10.indb 118 28.12.2010 9:10:5228.12.2010 9:10:52

Iz svakodnevnice osmanskog Sarajeva: Druženja i razonode

119ANALI GHB 39/2010, (31), 113-138

društvene zajednice. Dobro svjedočanstvo o tome ima u zapisu o kušanmi berbera iz 1776. godine:

Berberi su priredili teferič kušanme na Kovačićima. [...] Izletovali su samo jedan dan. Podijelili su čohe majstorima, ali su im neki zamjerili što nisu darovani. Potom su darovali još nekoliko čoha i svi su se izmirili, ali je teferič protekao u neraspoloženju. Nikoga nisu počastili ni zalogajem hrane. Nakon izleta su se i djeca šalila s berberima. Govorila su: „Danni (dadni) majstore“ i „Mrdni prstom biće čohe“.23

I jedan dan izleta bio je dovoljan da se kroz grad pronese vijest o ljutnji među majstorima i da ta situacija postane tema dječije šale. Je li toga dana stanovnoštvo išlo na izlet s berberima, kao što je jednom prilikom pratilo povorku čizmedžija, Mula Mustafa nije zapisao, ali dječije riječi, koje je u svojoj medžmui upisao na bosanskom jeziku, lijepo pokazuju kako je isku-stvo s izleta za kratko vrijeme postalo i iskustvo širokog puka.

Jasno svjedočanstvo o tome da su zanatlije na izletištu bili pred očima javnosti vidi se u zapisu o izletu kušanme saračkog esnafa24 iz 1777. godine.

Teferič sarača na Korijama na obali Miljacke protekao je u lijepom vre-menu. U večernjim satima je dolazilo veoma mnogo naroda da se zabavi jer je na taj teferič došao nekakav čovjek iz unutrašnjosti koji je pravio vatromet i pokazivao razne druge vještine s vatrom. Za to je dobio puno bakšiša.25

Nije poznato jesu li sarači pozvali tog čovjeka da na njihovom izletu izvodi svoje vještine ili je on sam obilazio takve prigode. Izleti kušanme su za njega mogli biti prilika da se predstavi drugima i da zarađuje. U svakom slučaju, njegovo prisustvo je svijetu učinilo privlačnim izlet sarača. Kako su ti izleti imali repetativan karakter, vjerovatno je da su i domaćini nastojali učiniti ih zabavnim i za sebe i za goste, što se moglo postići prikazivanjem vještina kao što je vatromet. Ovakvim su predstavama izleti kušanme dobivali važnost i kao manifestacija koja unapređuje iskustvo društvene zajednice.

Dakako, nije samo u Sarajevu bio običaj da narod dolazi na mjesta gdje su zanatlije održavali izlet. Evo šta o tome kaže Abdulaziz Bej u svojim obavijestima o svakodnevnom životu u Istanbulu u 19. stoljeću: „Na izletima kušanme igrale su se različite igre, sviralo se i pjevalo. Posmatrati te zabave bilo je tako lijepo da je stanovništvo Istanbula dolazilo na izletišta gledati kako se oni zabavljaju.“26

23 List 28b/4-11. 24 Sarači izrađuju sitne predmete od kože: različito remenje, uzde, kandžije, futrole i sl. 25 List 30b/7-12. 26 Abdülaziz Bey, Osmanlı Adet, Merasim ve Tabirleri, s. 299.

anali 10.indb 119anali 10.indb 119 28.12.2010 9:10:5228.12.2010 9:10:52

Kerima Filan

120 ANALI GHB 39/2010, (31), 113-138

Sudeći po ovome tekstu, narod je na tim izletima imao uglavnom ulogu (pasivne) publike.

Da je izlete cehovskih organizacija vidio kao iskustvo društvene zajedni-ce, Mula Mustafa je pokazao svojim mjestimično upisanim komentarima u kojima govori o socijalnom i kulturnom aspektu tih događaja. Stoga i njegove kratke bilješke, poput ove iz 1797.:

Sarači održali kušanmu na Bembaši, na Korijama, 15. muharrema 1212. Otišli su u utorak, na Petrovdan i ostali dva dana na teferiču.27,

ili onih prvih koje je sačinio četrdeset godina prije ove, ne treba gledati samo kao obavijest o vremenu i mjestu kad je neki esnaf održao kušanmu nego o cijeloj jednoj manifestaciji uređenoga toka koja je istodobno davala oblik i svakodnevnom životu sredine u kojoj se odvijala.

Budući da govori o kušanmi sarača, dobro je ovaj posljednji zapis čitati naporedo s onim u kojem se spominje vatromet. Oba izvještavaju o kušanmi istoga, saračkog esnafa. Nastali su u vremenskom razmaku od ravno dvadeset godina, a iz njih se vidi da je sarački esnaf priredio kušanmu na istom izleti-štu, na Korijama. Godine 1797. izlet je održan sredinom ljeta, na Petrovdan i potrajao je dva dana. No, godine 1777. izlet je organiziran pred kraj ljeta, u septembru, i potrajao je sedam dana. Tom dugom trajanju vjerovatno je dopri-nio i vatromet. Tada se vrijeme održavanja izleta prikučilo mjesecu ramazanu, na što je Mula Mustafa aludirao svojim komentarom:

Sarači su otišli na izlet kušanme na Korije kad je sunce bilo četvrti dan u sazviježđu Vage, a to je bio četvrtak. Kad su se vratili u srijedu 23. ša‘bana, do mjeseca ramazana je bila ostala još samo jedna sedmica. Pa shvati šta time hoću reći.28

Sigurno je i ovim svojim riječima Mula Mustafa ukazao na odstupanje od običaja u tom smislu što je izlet zaokupio pažnju svijeta u vrijeme kad je već trebalo početi s duhovnom pripremom za mjesec posta. Piščevi komentari o izletima kušanme koji su imali određenu ulogu u životu društvene zajednice – njegove pohvale redu i prigovori neredu – pokazuju njega kao osobu koja ima na umu da se „iskustvo nameće mišljenju i utječe na nj“.29 Izleti kušanme bili su provjeravanje društvene discipline, a piscu je to važno jer je i praksom pedesetogodišnjeg zapisivanja pokazao da je odabrao disciplinu kao jedan od načina vlastitog duhovnog uzdizanja.

27 List 153b/13. Datum 15. muharrem 1212. pada u 10. juli 1797. 28 List 30b/7-8.29 E. P.Thompson, prema S. Desan, „Svjetina, zajednica i rituali“, u: Nova kulturna histo-

rija, Naklada Ljevak, Zagreb, 2001., str. 92.

anali 10.indb 120anali 10.indb 120 28.12.2010 9:10:5228.12.2010 9:10:52

Iz svakodnevnice osmanskog Sarajeva: Druženja i razonode

121ANALI GHB 39/2010, (31), 113-138

Teferiči bez kušanme

Polazeći od toga da se izleti cehovskih organizacija, koji su bili jedan vid zabavnog života, nazivaju teferičima, provjerit ćemo koje još prigode Mula Mustafa Bašeskija u svojoj medžmui spomenje kao teferiče.

U jednom zapisu o masovnoj pojavi nekakvih čudnih crva na stablima koji su, veli pisac, brstili lišće tako da su stabla više izgledala bijela od pau-čine koju su crvi ostavljali nego što su bila zelena od lišća, stoji ovakav opis:

Kad sam otišao na teferič na Nišan, susreo sam ondje jednoga čovjeka iz Krajine. Razgovarali smo o koječemu. On mi je rekao da su u Krajini nekakvi insekti napali hrastova stabla toliko da šume izgledaju kao ogoljele. Upitao sam ga kakva su ta stvorenja, a on mi je rekao da su to veliki leptirovi koje na bosanskom zovemo prndelj. Toliko je leptirova na stablima da čovjek pomisli kako je hrast stablo duda koje se prolama od roda. Leptirovi su prekrili cijelu šumu i brste listove stabala. Prolaznik može čuti šum koji dolazi od njihovog kretanja.30

Ovdje se spominje teferič na Nišanu, uzvišenju na istočnoj strani Sarajeva s kojega se pruža lijep pogled na grad. Budući da ne stoji nikakva preciznija odrednica tog teferiča, sigurno je bio dobro poznat među svijetom. Zapravo je sve do pedesetih godina dvadesetog stoljeća u Sarajevu živio običaj da se u ljeto priredi izlet na Nišan. To što, na jednoj strani, Mula Mustafa spominje teferič na Nišanu i što su, na drugoj strani, stariji stanovnici Sarajeva svjedo-ci teferiča na tom lokalitetu u novije doba, dobro je svjedočanstvo o dugom kontinuitetu te zabave.

Bašeskija ne opisuje sami tok teferiča, ali time što spominje „nekog čovjeka iz Krajine“ dovoljno kazuje da je taj izlet bio dostupan za svakoga. Piščev zapis o njegovom razgovoru s nepoznatim čovjekom jasno kazuje da su teferiči učesnicima bili prilika da se međusobno upoznaju, da razgova-raju i razmjenjuju korisna znanja. Kao što se u novije doba na teferiču na Nišanu pjevalo i sviralo, na sličan se način, zasigurno, narod zabavljao i u Mula Mustafino doba. Takvi su izleti svakako bili prilika za ljude različitih vještina da se predstave drugima. Dovoljno je pročitati u medžmui na strani-cama nekrologija za neke Sarajlije kako su znali lijepo zabaviti društvo, da se Nišan zamisli kao mjesto na kojem su pokazivali ta svoja umijeća. Tako je, naprimjer, neki Salih, poznat kao alemdar, znao lijepo svirati i pjevati narodne pjesme.31 Stanovitog Mehmed-bašu su zvali Tambura jer je bio ne samo vrstan izvođač muzike na sazu nego i majstor koji je izrađivao sazove

30 List 29b/15-18.31 List 133b/10.

anali 10.indb 121anali 10.indb 121 28.12.2010 9:10:5328.12.2010 9:10:53

Kerima Filan

122 ANALI GHB 39/2010, (31), 113-138

tako dobro da mu „sličnoga nije bilo u cijeloj Rumeliji“.32 Jašar Šukrić je bio poznat po izvođenju junačkih pjesama. Znao je u samo jednoj pjesmi nabrojiti imena svih junaka s Krajine i sva mjesta na kojima su bojevali. Jašar je bio, kaže Mula Mustafa, „hafiz“ tih podataka.33 Posebno je dobar zabavljač bio telal Alija. Takav se, veli Mula Mustafa, ne rađa ni u hiljadu godina. Pjevao je junačke pjesme na bosanskom jeziku, nekada uz tamburu nekada bez nje. U svojim je pjesmama Alija pretjerano hvalio junake i bez milosti ubijao nepri-jatelje. A dok je pjevao nije mirovao, nego bi u ruke uzeo štap i cijelim tije-lom pravio kretnje kao da stvarno radi to o čemu pjeva. Svi su voljeli njegov način zabave. Ovaj Mula Mustafin zapis o tome kako je telal Alija zabavljao narod, dobiva još zanimljiviju dimenziju kad u nastavku pročitamo da je taj, očito vrlo talentiran i omiljen zabavljač, „tokom boravka u Dubrovniku toliko osvojio posmatrače svojom vještinom, da su izradili njegovu sliku“ (Hattâ Dubrovnik’de iken anun fellâhlıgı görüp sūrete kayd etmişlerdür).34 Ova Mula Mustafina kratka rečenica prenosi neposredno iskustvo onodobnoga savremenika o tome da su i ljudi od umijeća pokazivali svoje vještine u razli-čitim gradovima i, poput trgovaca ili zanatlija, doprinosili povezivanju širega prostora. Preostaje nam još samo ukazati na to da Vesna Miović u jednom svome članku spominje nekoga neimenovanog osmanskog podanika koji je u Dubrovniku „jednom prigodom u Dvoru svirao knezu i članovima Malog vijeća“.35

Jedna druga Mula Mustafina bilješka govori da su Sarajlije u ljetnim mjesecima imali običaj prirediti izlete u večernjim satima. Primjer takvog druženja čita se u ovome kratkom tekstu:

Jedne večeri kad je u mevlevijskoj bašči u blizini pećine izletovalo (teferrücde iken) dvadesetak-tridesetak ljudi, začula se nekakva huka koja je dolazila iz pećine. Svi prisutni su posvjedočili da su čuli nekakve čudne zvukove nalik na pljeskanje rukama.36

Iz teksta je jasno da se izlet odvijao u samome gradu, u zelenilu, a zapisa-ni datum pokazuje da je to bilo jedne augustovske noći 1775. godine. Premda nije precizno naveden broj prisutnih, vidi se da se na večernjim izletima oku-pljalo određeno društvo.37

32 List 129b/2.33 List 135b/2-4.34 List 88b/15. 35 Vesna Miović, Dubrovačka republika između Istoka i Zapada, poglavlje „Osmanski

podanici u Dubrovniku“. Članak pripremljen za objavljivanje. 36 List 25a/7-10. 37 Budući da pisac nije rekao mjesto gdje se nalazila ta mevlevijska bašča, može se pret-

postaviti da je riječ o bašči poznate mevlevijske tekije na Bendbaši.

anali 10.indb 122anali 10.indb 122 28.12.2010 9:10:5328.12.2010 9:10:53

Iz svakodnevnice osmanskog Sarajeva: Druženja i razonode

123ANALI GHB 39/2010, (31), 113-138

Teferič se spominje i u narednoj bilješci u kojoj Mula Mustafa govori o sebi i svojoj porodici:

Napustio sam svoj dućan kraj javnog nužnika uz sahat-kulu i otišao sam s porodicom u Zgošće radi teferiča (teferrüc içün). Ondje sam bio učitelj u mektebu. Otišao sam 02. jula 1781., a vratio se 01. marta 1782. Za vrijeme moga boravka na selu u Sarajevu se štošta dogodilo, ali ja ništa od toga nisam zapisao budući da sam bio odsutan.38

Nema dvojbe da je Mula Mustafa s porodicom otišao na selo radi pri-vremene promjene sredine. Iz Sarajeva je bio odsutan osam mjeseci. Da je planirao provesti s porodicom neko vrijeme izvan grada, jasno je po tome što je napustio svoj pisarski dućan.39 Život u novoj sredini provodio je poduča-vajući djecu, što je vjerovatno njemu bio nekakav izvor prihoda a za seosko stanovništvo također jedna promjena bilo da je Mula Mustafa ondje „otvorio“ školu, bilo da je zamijenio nekoga ranijeg vjeroučitelja. Svrhu svoga odlaska Mula Mustafa je posve jasno naveo – otišao je u selo Zgošće radi teferiča. Teferič, dakle, uvijek označava neki vid odmora, pa tako i onda kada je riječ o planiranoj promjeni sredine na neko vrijeme.

Da je odlazak s porodicom na selo s ciljem privremene promjene sredine bila poznata praksa među građanima Sarajeva, lijepo kazuje bilješka od 12. septembra 1779. Ondje stoji da je tadašnji imam Buzadži hadži Hasanove džamije, Mula Šaćir, otišao s porodicom na selo na godinu dana uzevši mje-sto imama i učitelja u mektebu za godišnju plaću od 100 groša.40 Kao razlog njegova odlaska na selo Mula Mustafa spominje sıklet, što znači da je Mula Šaćir imao nekakvu tegobu ili bolest,41 pa je očito procijenio da će promjena životne sredine dobro utjecati na njegovo zdravlje i raspoloženje.

Ova dva zapisa dobar su pokazatelj da su građani znali kako je odlazak iz grada korisna promjena za njih i njihovu porodicu. To je, kako vidimo, barem bila praksa onih koji su mogli osigurati izdržavanje u novoj sredini, kao što su Mula Mustafa Bašeskija i Mula Šaćir.

Sigurno su taj vid odmora primjenjivali i gradski uglednici. Ko zna da li bi se zapis o tome našao u medžmui da se nije dogodio požar u mahkemi baš u vrijeme kad je mula-efendija – a on je glavni kadija u mahkemi – bio

38 List 40a/13-16. 39 Za njegovog odsustva taj dućan je iznajmio pisar mula Ibrahim i radio ondje do smrti

1783. godine. Za to je vrijeme Mula Mustafa, po povratku sa sela, radio u jednom drugom manjem dućanu u susjedstvu (list 41b/6-9).

40 Mula Šaćir je isti onaj kojem je Mula Mustafa predao dužnost imama u Buzadžinoj džamiji 1777. godine kad je odlučio da se nakon osamnaest godina redovnog obavljanja razriješi te dužnosti.

41 List 35a/14-16.

anali 10.indb 123anali 10.indb 123 28.12.2010 9:10:5328.12.2010 9:10:53

Kerima Filan

124 ANALI GHB 39/2010, (31), 113-138

na teferiču u Kotorcu kod Sarajeva. U tom požaru od 1. maja 1773. godine izgorjela je zgrada mahkeme, jedan broj sudskih protokola, pisarske peštahte, kao i mnoge druge stvari mula-efendije i njegovih saradnika. Mula Mustafa je taj događaj zapisao čak dva puta,42 što se doima kao njegov prigovor mula-efendiji zbog odsustva iz mahkeme. Zapisao je upravo ovako: „Mahkema gori u požaru, a mula na teferiču (Ve mahkeme ihrak bi’n-nar oldı, ve molla efendi köyde teferrücde imiş.).“ Je li požar bio povod da mula-efendija bude smi-jenjen ili je njegova služba u Sarajevu svakako bila pri kraju nije pouzdano poznato, samo je već pred kraj istoga mjeseca u Sarajevo došao novi čovjek na taj položaj.43 Ujedno je počela gradnja nove zgrade mahkeme za koju je, kad je dovršena u jesen te iste 1773. godine, i Mula Mustafa sačinio nekoliko hronograma i zapisao ih u medžmui.44

Teferič je očito podrazumijevao odlazak u prirodu na kraći ili duži bora-vak. Bilo da su ih organizirali esnafi, bilo da su se održavali u gradu ili izvan grada po zamisli građana, ili su pak predstavljali porodični boravak na selu, teferiči su kao oblik zabave i odmora u ljetnim mjesecima bili bliski širokom stanovništvu.

Jedan drugi vid druženja i zabavljanja u ljetnim mjesecima bila su natje-canja u hrvanju, bacanju kamena s ramena, bacanju motke i, vjerovatno, drugim sličnim igrama koje Mula Mustafa nije spomenuo. I o ovima govori u bilješci o smrti Hasana Kozarića, koji je od svoje četrdesete do šezdesete godine bio nenadmašan u bacanju kamena i motke. U igrama je sudjelovao sve do smrti, a bilo mu je oko osamdeset kad je umro 1206. godine po Hidžri [1791-1792], samo je pred kraj života kamen i motku zamijenio jataganom i puškom:

Imao je osamdeset godina. Od svoje četrdesete do šezdesete bio je nenad-mašan u bacanju kamena i motke na druženjima koja su se održavala na Bakijskom brijegu svakoga petka od Jurjeva do Kasuma45 od podne do večeri. On je bio i poznati hrvač. Živio je na Vratniku. Još je u tim igrama bio poznat Pinjo alemdar s Bjelava. 46

Lijepo svjedočanstvo o sedmičnom odmoru gradskog stanovništva uz rekreaciju! O tome da su se tokom šest ljetnih mjeseci petkom građani oku-pljali na poznatom mjestu i vrijeme od podneva do večeri provodili u natjeca-njima! Tu praksu u sarajevskoj svakodnevnici Mula Mustafa je spomenuo i u

42 List 21a/21-23 i list 21b/3-6. 43 List 21b/6. 44 Mula Mustafini hronogrami su na listu 22a/12-15.45 Prema gregorijanskom kalendaru Jurjev je 06. maja a Kasum 08. novembra. Prvi datum

označava početak, a drugi kraj ljeta. 46 List 129a/10-12.

anali 10.indb 124anali 10.indb 124 28.12.2010 9:10:5328.12.2010 9:10:53

Iz svakodnevnice osmanskog Sarajeva: Druženja i razonode

125ANALI GHB 39/2010, (31), 113-138

bilješci o nekom hadži Salihu, imućnom čovjeku koji je u Varešu posjedovao dućane, rudnike i hanove, te je često putovao u Istanbul radi posla i tako ste-kao imetak. Bio je navodno i snažan, hrabar čovjek jer je „svojedobno petkom na Bakijama tokom igara po dvadeset, trideset pa ako hoćeš i četrdeset ljudi tjerao pred sobom s kamenom ili motkom u rukama“.47

Najzad, Mula Mustafa Bašeskija je spomenuo i svoje sudjelovanje u tim igrama. Naime u povodu smrti Bege Pjanića početkom 1796. godine zapisao je da su on i taj Bego svojedobno bili najbolji u cijelom gradu u bacanju kamena.48

Za građane Sarajeva je, bez sumnje, jedan vid zabave bio gledati vještinu izvjesnog Šere koji je bio poznat po tome što se penjao na stijenu na Bembaši visoku kao munara. Činio je to, kako je Mula Mustafa Bašeskija zapisao, nerdubansuz, ne koristeći nikakve „stepenice“.49 Ovdje zasigurno stepenice treba razumjeti kao kakva pomagala za penjanje.

Od svih zabava koje su se priređivale u ono doba, u narodu su na pro-storu cijele Osmanske države omiljeni bili nastupi pehlivana.50 Da je narod u Sarajevu isto tako rado gledao pehlivane svjedoče dva Mula Mustafina zapisa sačinjena u razmaku od dvadeset godina.51 Međutim povod da ih Bašeskija spomene u svojoj medžmui nisu bile njihove vještine nego to što su kadiza-delije (onodobni vjerski čistunci) oba puta isposlovali kod kadije zabranu nastupa pehlivanima. Mula Mustafa je iskoristio stranice svoje medžmue da kadizadelije zbog toga iskritikuje. U svojim oštrim komentarima o njihovom poimanju života društvene zajednice i manifestacije tog života u javnom pro-storu Mula Mustafa je zapisao i ovo:

1779. godine: Pehlivani na kraju odu u Visoko i mnoge su Sarajlije otišli za njima da ih gledaju.

1798. godine: Pehlivani odu u Visoko i puno ljudi iz grada ode da ih gleda. Oni što pehlivanima ne dadoše dozvolu toliki su narod (ibâdullah) namučili.

Da nije ovih Mula Mustafinih zapisao, vjerovatno bi danas teško bilo zamisliti da su ljudi u ono doba išli i do Visokog, i to u velikom broju, samo da ne propuste omiljenu zabavu.

Jedan Mula Mustafin kraći zapis o nesretnom slučaju sadrži podatak i o tome da su konjske trke bile jedan oblik javne zabave:

47 List 81b/16. 48 List 135a/6. 49 List 98b/9. 50 Vještine pehlivana ili džanbaza, kao i pažnju s kojom ih je narod gledao opisao je Metin

And u poglavlju „Sirk Sanatları“ u: Osmanlı Şenliklerinde Türk Sanatları, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 1982, str. 135-154.

51 Jedan zapis je iz 1779. (list 35a/6-9 i 35a/12-13.), a drugi iz 1798. godine (list 154a/18-20).

anali 10.indb 125anali 10.indb 125 28.12.2010 9:10:5328.12.2010 9:10:53

Kerima Filan

126 ANALI GHB 39/2010, (31), 113-138

U ponedjeljak su po običaju konji izvedeni u Polje na trku. Dok je svijet bio zabavljen konjskim trkama, dvojica jaramaza opale iz pušaka jedan na drugoga. Jedan metak pogodi neku djevojku koja se nalazila negdje u kraju i djevojka nakon sedam dana podlegne.52

Sudeći po riječima da su konji po običaju (adet üzere) izvedeni u Polje na trku, može se zaključiti da su se konjske trke održavale redovito. U nastavku gore navedenoga zapisa čita se da je dan bio ponedjeljak, no doba godine nije precizno zabilježeno. Ipak ravnajući se po datumima prethodnih i narednih zapisa iz te 1785. godine, ovaj o konjskim trkama pripada februaru ili martu mjesecu.

Druženja u dugim zimskim noćima

O druženjima sarajevskih građana u zimsko doba godine uvjerljivo govori jedan zapis o takozvanoj sohbet-halvi na kojoj je sudjelovao i Mula Musta-fa Bašeskija. U ovome nazivu sohbet označava ugodan razgovor, odnosno druženje u manjim grupama, a halva ukazuje na običaj da se na tim sijelima zajednički pripravi i služi to slatko jelo.53 Kako su vrijeme provodili Mula Mustafa i njegovo društvo na tim sijelima u zimu 1778-1779., čitamo iz ove bilješke:

U spomenutoj godini okupljali smo se na sohbet-halvi u kući sarača Hasan-baše na Atmejdanu. Tokom večeri bismo pripravili halvu i svaki je od nas u tome sudjelovao, a potom bismo skupa jeli. To nam je bilo lahko jer se odmah u blizini nalazio bakalski dućan. Evo ko je sve bio na našem sohbetu: hafiz mula Abdija Saračbegović, po zanimanju sarač, potom sarač Ahmed koji je bio kalfa-baša u tom esnafu, naš domaćin Hasan i njegov ortak bakal Mustafa, potom sarač Bekir-baša Grabevija, mula Fazlija Šaćo, imam Buzadžine džamije, potom Čomara hadži Ismail, te hafiz mula Mahmud, knjižničar u biblioteci, potom mula Hasan Vilajetović, sarač Osman Tabu-čić i njegov ortak Hasan te berber mula Omer i ovaj grješni siromah Mula Mustafa, pisar. Tokom druženja najprije bismo obavili jacija-namaz, potom smo oko pola sata provodili učeći Kur’an, tevhid i salavate. Pri tome bismo sjedili ukrug kao što se sjedi u tekiji. Nakon toga bismo također oko pola sata čitali neku od knjiga. Preostalo vrijeme provodili smo u razgovoru. Družili smo se tako jednom sedmično, uoči četvrtka.54

52 List 45b/3-4. 53 Turski naziv je helva sohbetleri (druženje uz halvu), dok je u našim krajevima uobičajen

naziv sohbet-halva. Bašeskija koristi izraz helva sohbeti premda mjestimično kaže i sohbet helvamuz misleći na samo druženje. U zapisu o smrti nekoga Abdi-baše Kadića, belukčije (zanatlija koji je izrađivao jeleke) Mula Mustafa kaže da je dobro spravljao halvu na druženjima (sohbet helvası) (list 93a/1).

54 List 33a/6-14.

anali 10.indb 126anali 10.indb 126 28.12.2010 9:10:5428.12.2010 9:10:54

Iz svakodnevnice osmanskog Sarajeva: Druženja i razonode

127ANALI GHB 39/2010, (31), 113-138

Na ovoj je sohbet-halvi sudjelovalo trinaest osoba, vjerovatno sličnih interesovanja i stupnja obrazovanja. Naslov mula uz imena nekih od njih kazuje da su imali određeno vjersko obrazovanje, poput Mula Mustafe Baše-skije. Dvojica učesnika bili su hafizi, jedan od te dvojice i knjižničar u bibli-oteci. U društvu je bio i Mula Fazlija Šaćo (mjestimično upisan kao Šaćir) kojemu je dvije godine ranije Mula Mustafa Bašeskija predao dužnost imama u Buzadžinoj džamiji spomenuvši ga u tom zapisu kao svoga “jarana”. Mula Mustafin detaljan zapis o sohbet-halvi jasno pokazuje da je za njegovo druš-tvo to druženje imalo i obrazovnu i zabavnu svrhu jer, osim što su razgovarali i pripravljali halvu, dobar dio vremena provodili su u spominjanju Boga i čitanju knjiga.55 Sam tok njihovog druženja imao je red, kao što je i vrijeme druženja bilo uređeno – jednom u sedmici, uvijek u isti dan i u isto vrijeme. Znači da je Mula Mustafino društvo svojoj sohbet-halvi dalo jasan smisao.

O sohbet-halvi kao dobro poznatom obliku druženja u zimsko doba godi-ne posve lijepo kazuje to što se ona redovito spominje u kasidima u kojima ima opisa zime (u šitaijjama). Mora biti da su je prakticirali različiti slojevi društva. U stihovima, istina, nema mnogo detalja o tome kako su se ta dru-ženja odvijala jer ondje opisi imaju uglavnom opći karakter. Stoga upravo Mula Mustafin zapis ima veliku obavijesnu vrijednost.56 Time što je svoj opis sohbet-halve, sačinjen, dakako, na osmanskom turskom jeziku, kao što su i sve druge bilješke u njegovoj medžmui, završio riječima na bosanskom – uoči četvrtka, preciznije uči četvrtka (ve haftada bir kerre, uči četvrtka), Mula Mustafa je tu praksu druženja smjestio u lokalno znanje (Geertz) sarajevske sredine. Sohbet-halva, kako ju je opisao Mula Mustafa Bašeskija, razumijeva se kao kružok na kojem su se sudionici okupljali s barem dva cilja: druženje i duhovno uzdizanje. Ima li se na umu da je to bio, kako smo već spomenuli,

55 Oslanjajući se na jedan drugi Mula Mustafin zapis vidi se da se na tim druženjima ostajalo tri do četiri sata. Naime, govoreći o pojavi crvenila na nebu u večernjim satima Mula Mustafa je zapisao: „I ja sam to vidio [crven na nebu] kad sam u šest sati izišao s halve od mula Hasana Vilajetovića” (list 33b/19). Vrijeme se onda mjerilo tako da je prvi večernji namaz, akšam bio u 12 sati, a drugi večernji namaz, jacija u 2 sata. Budući da je Mula Mustafino društvo najprije obavljalo jaciju namaz, znači da su se sastajali oko 2 sata i ostajali do 6. Kad imamo u vidu vrijeme namaza u zimsko doba godine po današnjem računanju vremena, zaključujemo da se Mula Mustafino društvo sastajalo oko 18 sati i ostajalo skupa do oko 22 sata.

56 U radu „Şitaiyyelerde Sosyal Yaşantı“ autorica Döndü Akarca je navela primjera stihova prikupljenih iz 29 šitaijja u kojima se spominju i sohbet-halve i drugi oblici zimske zaba-ve (internet adresa turkoloji.cu.edu.tr/.../Akarca_01.pdf). U jednom drugom uratku pod naslovom XVIII. Yüzyıl Divan Şiirinde Toplumsal Hayatın İzleri, Divanlardan Yansıyan Görüntüler iz pera Özge Öztekin (Ankara 2006) također se spominju i sohbet-halve, kao što ih kratko spominje i Suraiya Faroghi u knjizi Osmanlı Kültürü ve Gündelik Yaşam, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, Istanbul 2005, (5. Basım), str. 232.

anali 10.indb 127anali 10.indb 127 28.12.2010 9:10:5428.12.2010 9:10:54

Kerima Filan

128 ANALI GHB 39/2010, (31), 113-138

raširen oblik druženja, posve je sigurno da su se i u drugim privatnim prosto-rima okupljala društva na sohbet-halvama i na sličan način provodila vrijeme. Dovoljno je primijetiti da u Mula Mustafinom društvu nije bio nijedan od onih ljudi koje je pisac u svojoj medžmui opisao kao najučenije građane ono-dobnog Sarajeva, pa da se pretpostavi kako je barem neki od njih imao svoje društvo i svoje sohbet-halve. Uostalom, Mula Mustafin precizan opis sijela na kojima je on sudjelovao svjedoči o tome da su sohbet-halve bile i jedan način prenošenja i širenja znanja. Teško je znati koliko se takvih kružoka održavalo tokom zime u jednom gradu kao što je Sarajevo, budući da su pripadali pri-vatnom prostoru. U svakom slučaju, ne treba gubiti iz vida da su okupljanjem na sohbet-halvi ljudi zadovoljavali svoju potrebu za druženjem.

S druge strane, nije teško pretpostaviti da su neka društva na svojim sijeli-ma, koja su jednako nazivali sohbet-halvama, vrijeme provodili drukčije. Evo jednoga takvog primjera:

U ovoj 1194. godini (1780.) udruži se čitava grupa mladih efendija kadi-ja među kojima su Hadžimusić Abdulah-efendija, svi Alikadići, muftijin zet Kurevija, potom Ćemerlić, Abdurahman Pinjo i Salih-aga Pinjo, Lutfulah Ćurčić, Mutevelić, Sulejman Ablagija, Ismail Handžić, Dukatar, Fazlagić, Cigić i drugi, sve skupa njih sedamnaest osoba i počnu održavati sohbet-halve. I to dva puta u sedmici. Pridruže im se i ćehaja iz mahkeme, potom mulini sinovi, Isa-beg i još neki njihovi prijatelji i jarani. Na tim njihovim druženjima postavi se po sedam sofri i po dvadeset-trideset sahana hrane. Svira se u naj, pjeva se, igraju se razne igre, zameću se šale. I na sve to se troši četrdeset-pedeset groša. Ako to nije neumjerenost, šta onda jeste? Samo Bog zna da je tolika razuzdanost predznak kuge. A kada kuga sve opustoši, preostat će samo sjećanje i kazivanje kako se nekada živjelo.57

I da nema Mula Mustafinog komentara na kraju ovoga zapisa, on govori o rasipničkom ponašanju sudionika sijela. Mula Mustafin komentar je sva-kako prigovor jednoga pobožnog i skromnog čovjeka na ponašanje gradskih uglednika. Pisac nije propustio zapisati imena ili porijeklo uglednika (mulini sinovi) i time uprijeti prstom u one kojima upućuje kritiku. Istodobno on svo-jim riječima podcrtava da opisano sijelo odstupa od onoga smisla koje sohbet-halva, kao oblik društvene aktivnosti, ima za njega. To što Mula Mustafa rasipnost karakterizira kao predznak kuge izraz je njegove bogobojaznosti jer on svoj život uobličava skrušenošću pred Bogom. Iz tog odnosa prema vla-stitom životu proizlazi i njegovo shvatanje da je društvena zajednica cjelina koju uobličava svaki njen dio. Stoga, neumjerenost mladih kadija nije samo slika njihova života nego i života cijele zajednice kojoj pripadaju.

57 Listovi 37a/24-37b/5.

anali 10.indb 128anali 10.indb 128 28.12.2010 9:10:5428.12.2010 9:10:54

Iz svakodnevnice osmanskog Sarajeva: Druženja i razonode

129ANALI GHB 39/2010, (31), 113-138

Iz prethodnih zapisa se vidi da su se na sohbet-halvama okupljali ljudi istoga staleža, a to potvrđuju još neki Mula Mustafini zapisi. Tako je u zimu 1774-1775. zapisao da su se udružili mula-efendija i sve kadije i održavali sohbet-halve na kojima su se gostili. Iste zime su i age imali svoje sohbet-halve koje su provodili u gošćenju i raznim igrama.58 Desetak godina kasnije, u zimu 1785-1786. godine Mula Mustafa je ponovo pisao o sohbet-halvi:

Prošle godine su u našem gradu u zimsko doba kahvedžije priređivali halve. Evo, i ove godine to čine bašeskije i prosjaci kahvedžije. A to je obično prosjačenje i ništa drugo.59

Riječ “prosjaci” (dilenciler) Mula Mustafa koristi na više mjesta, uvijek u smislu grdnje upućene osobama o kojima govori u dotičnom zapisu. Tim komentarom, “umetnutim” u naizgled objektivnu bilješku pisac se distancira od sohbet-halvi koje se provode jedino u zabavi i gozbi. Sasvim je jasno da je za njega druženje pod nazivom sohbet-halva podrazumijevalo najprije određenu svrhu, potom i redoslijed postupaka. Što se tiče društva bašeskija i kahvedžija, oni su, vjerovatno, svoja sijela u kafanama nazivali sohbet-halva-ma kako bi im barem dali privid tradicionalnih.

U kafani, u mejhani

Da su kafane bila mjesta na kojima su se ljudi okupljali, pored ostaloga, i zato da bi čitali knjige, recitirali poeziju, vodili ugodne, ali i učene razgovore pokazuju izvori poput Putopisa Evlije Čelebije ili Historije Ibrahima Peče-vije.60 Premda Mula Mustafa nije pisao o takvim skupovima u sarajevskim kafanama, jedan zapis ipak svjedoči o prisustvu pera u tom prostoru. Riječ je o tome da je kaligraf po imenu Mula Ahmed imao običaj sjediti u kafani i ondje izrađivati svoje kaligrafske radove.61

Dakako, kafane su bile mjesta za slobodno, opuštajuće druženje. Obavi-jest o toj općepoznatoj funkciji kafane nalazimo u jednom zapisu u kojem se

58 List 23b/9-10. 59 List 45b/1-2. 60 Ibrahim Pečevi o kafani govori u prvom dijelu svoje Historije ukazujući na različite

oblike druženja u tom prostoru, od skupova učena svijeta do sjedeljki dokoličara. V: Historija 1520-1576, (I), (Prijevod, uvod i bilješke Fehim Nametak), Sarajevo 2000, str. 301-302.

61 List 96b/11. Mehmed Mujezinović je u prevodu Ljetopisa uz ime ovoga kaligrafa, koji je umro u zimu 1785.-86. dodao napomenu kako on lično posjeduje jedan prepis Kur'ana iz 1748. godine koji je ispisan neobično lijepim nesih pismom a prepisivač je Ahmed Rifki. Budući da su i korice rad sarajevskih mudželita, taj je prepis zasigurno sačinio mula Ahmed kojega spominje Bašeskija.

anali 10.indb 129anali 10.indb 129 28.12.2010 9:10:5428.12.2010 9:10:54

Kerima Filan

130 ANALI GHB 39/2010, (31), 113-138

najmanje mogla očekivati. Bilježeći, naime, imena ljudi koji su 1777. godine iz Sarajeva otišli na hadž u Meku, Bašeskija piše ovako:

Jedan jaramaz po imenu Kasapović iznenada je odlučio da ide na hadž. Po ugledu na njega takvu odluku donesu još i Salih Žmiro, potom Džedžibula, Huko i sin Kara Ibrahimov. A svi su oni svojevrsni jaramazi. Sjedeći u kafa-ni uz pjesmu i muziku reknu jedan drugome „hoćemo li, hoćemo“ i tako se dogovore o odlasku na hadž.62

Ostavljajući ovaj put po strani stvarnu piščevu poruku u ovome zapisu ukazat ćemo samo na kafanu kao mjesto na kojem se pjevalo i sviralo. Pjevači koje smo naprijed spomenuli pretpostavljajući da su svoje umijeće drugima pokazivali na izletima u prirodi, zasigurno su bili zabavljači i u kafanama. Mula Mustafa je svakako za neke građane – naprimjer za siromašnog haladža Huvu63 – zapisao da su bili poznati po tome što su šalama znali uveseljavati svijet u kafanama (kahvehanelerde masharacı). Vjerovatno je da su se u kafanama igrale igre poput šaha i tavle, pa se u nekrologiju može pročitati da su u šahu bili vješti Ali-beg Popovac, starac visoka stasa, lijepo odjeven sa sarukom na glavi (umro 1776. godine) i Džumhur iz Nevesinja, koji je inače bio polaznik medrese (suhte) (umro od kuge 1783).64

Dva zapisa u medžmui izravno pokazuju kafanu kao prostor u kojem se moglo (pre)spavati. Naime, neki starac Abdi-baša ostao je bez krova nad gla-vom kad se razveo od žene s kojom je stanovao u njenoj kući, pa se s ulice sklonio u kafanu i ondje živio (birkaç eyyam) do smrti. 65 Neki terzija Mulo Golubar, koji je inače bio neženja, također je umro u kafani (kahvede vefat zira bekar idi).66

Da su kafane bile dobro posjećeni prostori koje je i sam Mula Mustafa vidio kao važno središte društvenog života čita se iz jednog zapisa s kraja 1783.67 Te godine u kojoj je harala kuga on je zapisao da se raspitivao kod ljudi po kafanama o broju dženaza u njihovim mahalama kako bi provjerio svoj proračun od oko 8.000 umrlih u Sarajevu.

Pitao sam mnoge ljude po kafanama koliko je dženaza bilo u njihovoj mahali. Većina ih je rekla oko osamdeset. Neki su rekli i veći broj, ali je više onih koji su rekli manji broj. 68

62 List 30a/1-7. 63 List 71a/28.64 Listovi 77a/16 i 92b/30. 65 List 84b/9. 66 List 71b/8.67 O kafanama kao mjestu druženja i istodobno kao središtu društvene solidarnosti i pomoći

piše Abdulaziz Bey u svome djelu o svakodnevnom životu u prijestolnici. V: Abdülaziz Bey, Osmanlı Adet, Merasim ve Tabirleri, str. 301-306.

68 List 42a/22-42b/2.

anali 10.indb 130anali 10.indb 130 28.12.2010 9:10:5428.12.2010 9:10:54

Iz svakodnevnice osmanskog Sarajeva: Druženja i razonode

131ANALI GHB 39/2010, (31), 113-138

Dobro svjedočanstvo o onodobnoj kafani kao izvorištu informacija! Za neke je građane pisac kao njihovu naviku po kojoj su u gradu bili poznati zabilježio da su „silazili u čaršiju“ u kafanu (çarşuya inerdi),69 što govori o određenoj dinamici društvenog života i istovremeno nameće pitanje koliko je uopće bilo kafana po mahalama. Stoga, možda, i nije prevelik broj od pedeset-šezdeset kafana koliko ih je stradalo u sarajevskoj čaršiji u velikom požaru 1788. godine,70 pogotovo ako se pretpostavi da su neke zauzimale mal prostor te nisu bile namijenjene za sjedenje i druženje nego za opsluživanje okolnih dućana kahvom.

U Sarajevu je bilo i nekoliko kafana koje su se otvarale u zoru (seherî kahve) i, dakako, građana koji su zorom dolazili piti kahvu. Jedan od njih bio je Salih-baša Zolo. On je jutrom prvi dolazio u džamiju, a potom odlazio u neku od tih kafana. Jednu takvu kafanu držao je poznati kafedžija Kurt, koji je došao iz Anadolije i nastanio se u Sarajevu, gdje je živio četrdeset godina, a jednu je zorom otvarao hamamdžija Mosto.71

Mula Mustafa nije pisao o mejhanama. Samo je u zimu 1785. pribilježio da se na dvadeset jednom mjestu nalazi mejhana. Evo šta je bio povod za tu bilješku:

Aga se htio nametnuti kao strog upravitelj pa je navodno rekao da od pijanica neće naplaćivati globu nego da će narediti batinanje. A Bog zna, i globu će uzimati jer mejhana ima na dvadeset jednom mjestu. Ima poslova koji se udešavaju prema svijetu, pa se u početku postupa strogo da se uvede red. I narod doista misli neko vrijeme da je zavladao red zato što je aga strog. A nije strog nego ne zna kako da upravlja. Vidjet ćemo kako će ovaj aga postupati, ja ću sve ovdje zapisati. A evo, već je jedan serdarov čovjek u Visokom izbjegao batine. I jedan kolukčija u našem gradu umalo je bio izba-tinan. A ima puno pijanica.72

Ovaj tekst, zapisan rukom jednoga savremenika, neposredno je svjedo-čanstvo o tome kako je Osmanska država bila popustljiva pred propisom Šerijata o alkoholu. Upotreba alkohola nije bila zabranjena nego se za takvom mjerom povremeno posezalo na nekim prostorima i određenim povodom. Osmanlije su uzimali porez na alkohol, ali su ga, kako kaže Ilber Ortajlija, “uspješno potiskivali na rub društvenog života”.73 I za Mula Mustafinu med-žmuu se može reći da mejhane drži na rubu društvenog života. Premda su u

69 Na primjer bašeskija Sloboda (list 123a/1-2) i Salih-baša koji je s Vratnika dolazio u kafanu na Bembašu (list 132a/9).

70 List 56a/19. 71 Listovi: 132a/11, 138a/8, 126b/5. 72 List 43b/12-16. 73 Ilber Ortaylı, Osmanlı Barışı, Ufuk Kitap, Istanbul 2006 (7. Baskı), str. 66-67.

anali 10.indb 131anali 10.indb 131 28.12.2010 9:10:5428.12.2010 9:10:54

Kerima Filan

132 ANALI GHB 39/2010, (31), 113-138

stvarnom životu postojale, što najbolje pokazuje i njihov broj naveden u pret-hodnom zapisu, pisac ih ne spominje ni onda kada piše o građanima koji su bili ljubitelji vina ili rakije (bade-nuş). Ali evo jednoga zapisa iz kojega se čita vječita funkcija mejhane (i kafane) – kao mjesta na kojem se ljudi rado izdaju za junake premda se ne pojavljuju ondje gdje bi to junaštvo trebali pokazati:

[Umro je] Stasiti Popo, jaramaz, nikada nasmijan, očiju toliko sitnih da su se jedva vidjele. Nije odlazio na vojnu nego je junaštvo prodavao po Sarajevu. Narod na vojni, a on od mejhane do mejhane (halk seferde kendüsi meyhaneden meyhaneye) s jataganom zadjevenim za pojasom! Na kraju su ga zadavili.74

Od zabava u zimsko doba godine u medžmui se još spominje dječije sanj-kanje. Početkom hidžretske 1193. godine, a nastupila je 19. januara 1779., u Sarajevu je jako zahladnilo, sve su se vode zamrzle i nakupilo se nekoliko slo-jeva leda. Te zime je jedino djeci bilo dobro jer su se do mile volje sanjkala.75

No krajem te iste 1779. godine, 28. decembra Sarajlije su se zabavili na način posve neuobičajen za zimsko doba. Povod je bio dolazak Mustafa-paše Nišandžije za namjesnika u Bosnu. Svijet je izašao do Kozije ćuprije pozdraviti novog pašu, a u znak dobrodošlice je četrdesetak Sarajlija skakalo s ćuprije u rijeku Miljacku. Mula Mustafa je bio ondje i gledao je skakače, kako kaže, svojim očima. Tek je pri kraju bilješke zapisao da je te zime vri-jeme bilo veoma toplo, stotinu se godina nije upamtilo tako lijepo vrijeme u to doba godine. Dodao je kako se pamti sredina zime bez snijega i u lijepome vremenu, ali se ne pamti toliko toplo vrijeme da je narod vrata držao otvore-nima, kako je bilo te godine.76

Proslavljanje dolaska novoga namjesnika u Bosnu odvijalo se zasigurno spontano. Naime, nije riječ o nekakvoj organiziranoj priredbi u čast novog paše. Skokovi s Kozije ćuprije u Miljacku izvodili su se radi bakšiša jer je običaj bio da paša građane daruje bakšišom i prvake binjišom (ogrtačem) pri-likom prvog susreta s njima. No taj put se paša i njegova svita nisu pokazali darežljivima.77

Slavlja po fermanu

Proslave u povodu dolaska novog sultana na prijestolje, njegova rođenda-na, rođenja princeza i prinčeva i ceremonije obrezivanja prinčeva priređivale

74 List 125b/21-22. 75 List 33a/19-21. 76 List 35b/3-8.77 Prema Mula Mustafinom zapisu, paša je davao pet guruša, a njegov ćehaja samo pedeset

para, pa je neko ćehaji vratio tako sitan bakšiš, i on je, kaže Mula Mustafa, uzeo novac nazad.

anali 10.indb 132anali 10.indb 132 28.12.2010 9:10:5528.12.2010 9:10:55

Iz svakodnevnice osmanskog Sarajeva: Druženja i razonode

133ANALI GHB 39/2010, (31), 113-138

su se po sultanovu fermanu. Sudeći po opisima krasnih ceremonija u Ista-nbulu u različitim izvorima, posebno su svečano protjecala ova posljednja.78 Takva su slavlja svakako imala karakter komuniciranja između saraja i naroda jer je to bila prilika da se svijetu prikažu nova tehnička postignuća. Suveren je naime dijelio svoju radost s narodom pružajući mu ugođaj da sazna za takve novine.

Narod u unutrašnjosti nije mogao vidjeti raskoš kakva se pokazivala u prijestolnici. Ipak su proslave organizirane po nalogu dvora imale za lokalno stanovništvo i zabavnu i kulturnu dimenziju. Fermanom kojim bi se obznanila radosna vijest naredila bi se i donanma (donanma emr olındı).79 Donanma je označavala kićenje čaršije pa su se džamije, ulice i dućani ukrašavali prigod-nim natpisima i raznovrsnim ukrasima. Mula Mustafa je u zimu 1776. svoj pisarski dućan uredio lijepim natpisima i papirnim ukrasima u obliku cvijeća, mjeseca, zvijezda i buketa80 u očekivanju rođenja djeteta sultana Abdulhami-da. Međutim stigla je vijest da dijete nije preživjelo (şehzade vefat etmişdür).81 Ta okolnost je, naprimjer, za dubrovačkog konzula Curića, koji je u to vrijeme boravio u Istanbulu, kao i za druge građane prijestolnice, nametala potrebu da požure sa skidanjem obilježja slavlja,82 dok je Mula Mustafa, živeći na zapadnoj granici Carstva, daleko od prijestolnice svoj dućan mogao ostaviti tako okićenim (Ve dâ’im dükkân-ı mezbûr zînetlü dururdı).83 Svakako je ubrzo nakon tog događaja nastupio Kurban-bajram, a odmah nakon Bajrama stigla je vijest da je rođena sultanova kćerka od druge žene, Hatidža-sultan, i da se tim povodom nalaže donanma. Mula Mustafa se na to potrudio još bolje oki-titi dućan. Pronašao je na jednom mjestu – no nije zapisao gdje – sliku (sûret) koja prikazuje janičarskog agu i njegov odred u odlasku na vojnu, iznajmio ju je (kîra ile aldum) i postavio u svoj dućan. Uz tu je njegov dućan krasila još jedna slika koju ovako opisuje:

78 Iscrpan opis svečanosti po sultanovom fermani priređenih u Istanbulu v. u: Metin Anda, Osmanlı Şenliklerinde Türk Sanatları. Jedan kratak a iscrpan opis v. u: Suraiya Farouqhi, Osmanlı Kültürü ve Gündelik Hayat, str. 184-188.

79 List 26b/8.80 List 26b/13-14. 81 List 26b/3-5. 82 Kako je dubrovački konzul Curić u Istanbulu te 1776. godine kitio kuću u kojoj je boravio

povodom rođenja tog sultanovog djeteta, a potom „morao hitno ukloniti tragove pro-palog slavlja“ vidjeti u: Vesna Miović, Dubrovačka diplomacija u Istambulu, Hrvatska akademija znanosti i umjetnosti, Zavod za povijesne znanosti u Dubrovniku, Zagreb-Dubrovnik, 2003., str. 220.

83 List 26b/15.

anali 10.indb 133anali 10.indb 133 28.12.2010 9:10:5528.12.2010 9:10:55

Kerima Filan

134 ANALI GHB 39/2010, (31), 113-138

Na velikom papiru bili su likovi tako predstavljeni da su izgledali kao da će progovoriti, činili su se kao pravi.84

Bit će da su takve slike u čaršiji bile rijetkost jer je, veli pisac, sav gradski svijet došao gledati njegov dućan. Jedna druga vještina (marifet) koju je istom tom prigodom svijet mogao vidjeti u njegovom dućanu izgledala je ovako:

Jednog sam dana narodu pokazao jednu čudnu, teško shvatljivu vještinu. Svako ko je to vidio čudio se i odlazio izgovarajući ve lâ havle. Čudno je bilo to što su dva velika handžara stajala u zraku ni na što se na naslanjajući.85

Mula Mustafa je zapisao da je u povodu proslave rođenja princeze Hatidže bilo puno okićenih dućana, a najljepši su bili hadži Mehmed-age Džine i dvojice Jevreja u Tašli hanu. Navodno nijedan drugi dućan nije bio tako lijepo okićen kao njihovi.86 Očito je naloženo veliko slavlje u povodu rođenja te princeze jer se proslavljalo i u manjim mjestima kao što je Visoko. O tome piše Fra Bono Benić u Ljetopisu Sutješkog samostana:

Miseca marta na 4. dan, poče šenluk u Visokomu jer se čulo da se u cara kći rodila. I dura dana osam.87

Evo još jedne zanimljivosti koja je zabavljala narod u Sarajevu, a poslije i u Visokom. Abdi-čauš Hamalović je smislio kako će napraviti konja, i u tome mu je pomogao aščija Husejin-baša. Njih su dvojica u Abdi-čauševoj kafani najprije napravili od abe88 oblik glave i vrata, prišili ih jedno za drugo i napunili pamukom. Potom su od istog platna napravili uši, a od šarenog oči u obliku slova nun. Tako načinjenu konjsku glavu pričvrstili su za korpu te je jedan od njih navukao korpu na sebe, a drugi ga pokrio platnom da se onaj koji na sebi nosi korpu ne vidi. Napravili su i uzengije i noge konju, a zapravo je hodao čovjek, samo mu se noge nisu vidjele od pokrivke te je izgledalo kao da se kreće konj. Konj je, zapisao je Bašeskija, bio pravo čudo u čaršiji, svijetu se ta predstava dopadala. Izumitelji su prodali konja u neku kasabu, potom su napravili drugoga i otišli u Visoko zabavljati narod.89

U vrijeme proslava i bajrama narod se rado zabavljao ljuljanjem na lju-ljačkama, kako je navela Suraiya Farouqhi u svojoj knjizi o svakodnevnom životu u Osmanskoj državi.90 I u Sarajevu su tokom proslave rođenja princeze Hatidže salindžakčije (vlasnici ljuljački) zaradili mnogo novca.91

84 List 26b/15-19. 85 List 26b/20-27a/2. 86 List 27a/3-5.87 Fra Bono Benić, Ljetopis Sutješkog samostana, (priredio prof. dr Ignacije Gavran),

Veselin Masleša, Sarajevo, 1979., str. 251. 88 Aba je vrsta platna.89 List 27a/7-17.90 Suraiya Farouqhi, Osmanlı Kültürü ve Gündelik Yaşam, str. 199.91 List 27a/7.

anali 10.indb 134anali 10.indb 134 28.12.2010 9:10:5528.12.2010 9:10:55

Iz svakodnevnice osmanskog Sarajeva: Druženja i razonode

135ANALI GHB 39/2010, (31), 113-138

Sultanovim fermanom se nalagalo i proslavljanje uspjeha osmanske voj-ske na frontu. Kako su vijesti o pobjedi donosile olakšanje, s veseljem se nije čekalo; slavilo se čim bi telal u čaršiji pročitao bešâret-i fermân – ferman s veselom viješću. Dobre vijesti s fronta proslavljale su se u unutrašnjosti drža-ve, kao i u prijestolnici, svečanim pucanjem iz topova. U Istanbulu je slavlje obično narastalo do velikog veselja: kuće i ulice su se ukrašavale prostirkama i skupim platnima, grad bi osvjetljavali vatromet i baklje.92

U Sarajevu su se te situacije proslavljale topovskim salvama. Samo toliko je Mula Mustafa zapisao i o objavljivanju primirja s Austrijancima postignu-tog u ljeto 1791. U taj zapis nije dodao nijednu riječ koja bi pokazala njegove emocije, a vijest o tom primirju je, zasigurno, njega obradovala jer je nepuna dva mjeseca ranije, početkom jula i njegov sin Mustafa od petnaest godina bio otišao u rat.93

Jedno poduže izvješće o veselju u Sarajevu 1769. godine u povodu pobje-de na frontu zaslužuje da se spomene. Proslavljala se pobjeda Osmanlija nad ruskom i poljskom vojskom, ali se brzo pokazalo da je radosna vijest s fronta bila lažna. Naime tri mjeseca nakon što je bosanska vojska otišla na istočni front, u Sarajevo je stigao bešâret-i fermân o tome da je 60-70 hilja-da neprijateljskih vojnika, Rusa i Poljaka topovima opkolilo tvrđavu Hotin, da je Osmanlijama pristigla u pomoć vojska iz raznih krajeva predvođena Abaza-pašom, Kahriman-pašom i još nekim vojskovođama i da su skupa porazili neprijatelja. Na tu je vijest u Sarajevu započelo trodnevno slavlje uz pucanje iz topova i pušaka.94 U fermanu je još stajalo da je osmanlijska vojska potjerala neprijatelja čak do glavnog logora, da je na nevjerničkoj strani blizu 30 hiljada žrtava, a na muslimanskoj oko 600 ili 700 šehida i još nekoliko stotina ranjenika.95 Bilo je tu još vijesti o sjajnoj pobjedi Osmanlija, ali kad se vojska vratila s fronta, piše Mula Mustafa, pokazalo se da su taj ferman sročili neki lažljivci kapetani (yalancılar kapudanlar). 96 Tu je bilješku pisac završio riječima:

Eto tako je narod ne znajući pravo stanje požurio sa slavljem. Najzad je postalo bjelodano da vijest o pobjedi nije istinita te se narod postidio (utanakaldı). 97

Nije poznato je li lažni ferman dospio u još neki dio Carstva. U Bosni je dočekan s velikom radošću, što je razumljivo kad se zna da je i veliki broj

92 Suraiya Farouqhi, Osmanlı Kültürü ve Gündelik Yaşam, str. 199.93 List 144a/2-5.94 List 12b/12-14. 95 List 12b/15-18.96 List 12b/21-22.97 Cijeli je događaj zabilježen na listu 12b, od 12. do 27 reda.

anali 10.indb 135anali 10.indb 135 28.12.2010 9:10:5528.12.2010 9:10:55

Kerima Filan

136 ANALI GHB 39/2010, (31), 113-138

Bosanaca bio na toj vojni. Mula Mustafa je poimenice zapisao četrdeset aga i isto toliko njihovih bajraktara koji su otišli na moskovsku vojnu vodeći svaki pod svojim bajrakom petnaest do dvadeset ljudi.98 I kad bi se pretpostavilo da je lažni ferman bio sačinjen tako da mu formalno ništa nije nedostajalo, taj slučaj pokazuje slabost lokalne vlasti. Objavljivanje narodu vijesti o strašnim gubicima neprijatelja i malima na osmanskoj strani, iako se već neko vrijeme nije desila sjajna osmanska pobjeda, posljedica je slabe odgovornosti lokalne vlasti i prema središtu države i prema narodu kojim je upravljala. Što se tiče naroda, posebno je zanimljiv Bašeskijin zapis o tome da se svijet posramio što je slavio neostvarenu pobjedu (halk utanakaldı). Ni riječi o kakvom prigovoru onima koji su ferman sačinili i onima koji su dopustili da se ferman proči-ta. Mula Mustafa također u ovome slučaju ne govori ništa o vlasti. Najteža optužba koju je u vezi s ovim slučajem nekome uputio jest to što je kapetane koji su sačinili ferman nazvao lažljivcima. Taj je slučaj bio povod za ovaj njegov komentar:

Na ova sam dva lista zapisao događaje čim sam za njih saznao. Požurio sam zabilježiti ih. Nakon nekoga vremena postalo je jasno da nije istinita ni vijest o pobjedi ni o velikim, pretjeranim gubicima na neprijateljskoj strani. Stoga sada dajem riječ da ću ubuduće biti strpljiv i pustiti da prođe dovoljno vremena koliko treba da se uvjerim u istinitost vijesti pa ću ih tek onda zapi-sivati. 99

Mula Mustafin zavjet na jednoj strani povećava povjerenje u njegove bilješke u medžmui (to je zapisao na početku svoje prakse). Na drugoj strani, one kazuju o piščevoj svijesti o činu zapisivanja sadašnjosti radi njenoga predavanja drugom vremenu.

Riječ na kraju

Kad se prikupe obavijesti o druženjima i zabavama, zapisani na različi-tim mjestima u medžmui Mula Mustafe Bašeskije, mogu se sagledati njihovi različiti povodi.

Obilježavanja kakvog sretnog događaja, kao što je uspjeh vojske na fron-tu, rođenje prinčeva i princeza ili dolazak novoga sultana na prijestolje, odvi-jala su se u svim dijelovima Carstva u (približno) isto vrijeme, tačnije, čim bi stigao sultanov ukaz kojim se narodu obznanjivala takva vijest. Recimo, iz zapisa koji glasi:

98 List 10b/1-11b/14. Ta bilješka od dva i po lista detaljno govori o ljudima koji su krenuli na vojnu.

99 List 13a/17-20.

anali 10.indb 136anali 10.indb 136 28.12.2010 9:10:5528.12.2010 9:10:55

Iz svakodnevnice osmanskog Sarajeva: Druženja i razonode

137ANALI GHB 39/2010, (31), 113-138

Desetog dana mjeseca redžeba umro je sultan Abdulhamid a na prijesto-lje je zasjeo sultan Selim.100 U Sarajevo je vijest o tome stigla 29. dana istoga mjeseca. Godina 1203.101

Vidljivo je da je proteklo 19 dana od događaja do njegovoga objavljivanja u Sarajevu. Deset godina ranije, 1779. kad je rođen Abdulhamidov sin Selim (koji nije postao sultan na vlasti), Bašeskija je zapisao da je princ došao na svijet 28. safera, u srijedu uvečer u 3 sata, a to je bio 17. mart. Proslava sret-nog događaja je, također prema Bašeskijinom zapisu, u Sarajevu započela na Blagovijest.102

Izleti u prirodu koje su periodično održavala udruženja zanatlija bili su organizirane zabave s jasno određenim tokom koji se primjenjivao jednako i u centru i na periferiji države. U tome se ogleda opći karakter takvih izleta i njihova „povezanost“ na prostoru cijeloga Carstva. S druge strane, u pogledu vremena i mjesta održavanja, oblika zabave i broja učesnika ti su izleti bili lokalno kreirani. U tom su smislu dobar pokazatelj stanja i iskustva društva u dotičnoj sredini.

Spontano su se odvijala druženja u privatnom prostoru o čemu je lijepo svjedočanstvo Bašeskija ostavio opisavši sohbet-halvu što su je održavali on i njegovi prijatelji. Jedna važna svrha takvoga druženja bila je duhovno uzdizanje. Stoga sohbet-halve treba imati u vidu kao jedan oblik izvaninstitu-cionalnoga prenošenja i širenja znanja u osmanskoj kulturi. Ipak, to što neke grupe gradskih prvaka nisu imale na umu – ili pak nisu marili za to – da su njihova druženja javna čak i onda kad se odvijaju u privatnom prostoru, bilo je povod da imamo svjedočanstvo o tome kako su sohbet-halve posve slobod-no kreirane – na nekima se samo zabavljalo i gostilo.

Vratimo se korisnim zabavama. Zanimljivo je saznanje da su se građani u ljetnim mjesecima okupljali jednom sedmično (petkom) i provodili vrijeme od podneva do večeri u druženju i rekreaciji. Mula Mustafa je ostavio svje-dočanstvo o dugogodišnjem kontinuitetu te društvene prakse u Sarajevu. Naj-zad, svijest o zdravom životu ogleda se u praksi da cijela porodica ode živjeti jedno vrijeme na selu. Kad je 1781. godine sa svojom porodicom otišao u Zgošće, Mula Mustafa je u Sarajevu ostavio svoj već dobro uhodani posao pisara, dućan u središtu čaršije, dužnost imama u Buzadžinoj džamiji i svoju kuću u Mimar Sinanovoj mahali. A kao svrhu svoga odlaska na selo naveo je teferič – odnosno želju za jednokratnom promjenom životne sredine.

100 Sultan Selim III (1789-1807) bio je sin Abdulhamidova brata sultana Mustafe II (1757-1774). Abdulhamid je na vlasti došao nakon Mustafe II i vladao je od 1774. do 1789.

101 List 118a/13. Pretočen u gregorijanski kalendar, datum sultanove smrti je 06. april 1789., a vijest je u Sarajevo stigla 25. aprila.

102 List 34a/1.

anali 10.indb 137anali 10.indb 137 28.12.2010 9:10:5628.12.2010 9:10:56

Kerima Filan

138 ANALI GHB 39/2010, (31), 113-138

Summary

FROM THE EVERYDAY LIFE OF OTTOMAN SARAJEVO: COMPANIONSHIPS AND AMUSEMENTS

The article presents different forms of amusement and leisure during the Ottoman period by giving concrete data related to Sarajevo. It is based on written historical sources composed by contemporary persons. The sources provide concrete material about the ways in which citizens satisfied their needs for companionship and amusement. In terms of their organisation, parties and get-togethers are divided into three categories: those promoted by the state centre, outings which reflect local society even though they did not differ from those taking place in the imperial centre or in other parts of the empire, and finally parties created by individuals or citizens’ groups. The article shows how this way of living, as a culture of living, was incorporated into the local knowledge about Bosnia.

anali 10.indb 138anali 10.indb 138 28.12.2010 9:10:5628.12.2010 9:10:56

139ANALI GHB 39/2010, (31), 139-159

811.411.21'366

Mustafa Jahić

PARTIKULE KAO VRSTA RIJEČI

U ARAPSKOM JEZIKU

Sažetak

Zbog učestale upotrebe u jeziku i značajne uloge u formiranju rečenice, partikule su često predstavljale predmet lingvističkih analiziranja, interpretiranja i definiranja. Partikule se dovode u središte savremenih lingvističkih istraživanja posebno nakon osporavanja tradicionalne tripartitne klasifikacije riječi i svrstavanja u partikule nekih riječi koje u tripartitnoj klasifikaciji pripadaju imenicama i glagolima. Prema preovlađujućem mišljenju klasičnih gramatičara, partikule su riječi koje izriču značenja u drugim riječima, tako da se njihovo potpuno značenje razumijeva isključivo kada se koriste u konstrukcijama s punoznačnim riječima. Prema manjem broju gramatičara, partikule izriču i potpuna značenja.

Kad se govori o formalnim karakteristikama partikula, uglavnom se ističu njihova potpuna nepromjenljivost i nederivativnost, što podrazumijeva odsustvo svih vrsta afiksa koje primaju promjenljive vrste riječi. U značenjskom pogledu partikule se tretiraju kao nepunoznačne riječi koje zbog svojega nejasnog značenja zahtijevaju punoznačne riječi s kojima zajedno izražavaju potpuno značenje. Partikule se u savremenim lingvističkim analizama definiraju i kao funkcionalne riječi zato što služe uglavnom za uspostavljanje konekcijskog odnosa s drugim riječima u smislu povezivanja različitih dijelova rečenice, pri čemu izražavaju i različite odnose koji vladaju među njima. Uspostavljanjem različitih odnosa zavisnosti s punoznačnim riječima partikule izriču i specifična funkcionalna značenja, kao što su negacija (nafy), koroboracija (ta’kīd), pitanje (istifhām) i sl. Veza koja se tom prilikom uspostavlja među dijelovima rečenice označava se kao poseban stil izražavanja. Sa sintaksičkog aspekta, najznačajnija osobina partikula je što ne mogu biti konstitutivni dio rečenice.

Prema nekim savremenim arapskim lingvistima koje predvode Ibrahīm Anīs i Tammām Ḥassān, tradicionalna tripartitna klasifikacija riječi je preuska, jer ne obuhvata sve vrste riječi u arapskom jeziku. U svojim klasifikacijama oni partikule označavju kao adawāt i, pored partikula (ḥurūf) u tradicionalnoj klasifikaciji, u ovu vrstu riječi ubrajaju i druge vrste koje, prema tradicionalnoj klasifikaciji, spadaju u imenice i glagole. Međutim, pristalice tripartitne podjele riječi izrazom adawāt označavaju „gramatička sredstva“ (adawāt naḥwiyya) koja mogu biti sve tri vrste riječi, kojima se uspostavljaju sintaksički odnosi s drugim riječima, čime se ostvaruju različita značenja, mnogobrojne funkcije i raznovrsne konstrukcije unutar rečenice.

Ključne riječi: partikule, vrste riječi, arapski jezik, gramatika, sintaksa, klasifikacija riječi.

anali 10.indb 139anali 10.indb 139 28.12.2010 9:10:5628.12.2010 9:10:56

Mustafa Jahić

140 ANALI GHB 39/2010, (31), 139-159

Uvod

Partikule (ḥurūf) u tradicionalnoj klasifikaciji riječi, nakon imenica (asmā’) i glagola (af‘āl), predstavljaju treću vrstu riječi u arapskom jeziku. Kao posebna vrsta riječi, partikule se razlikuju od imenica i glagola u eti-mološkom, formalnom, funkcionalnom, semantičkom, čak i ortografskom pogledu, jer se neke pišu zajedno s riječima na koje se odnose a druge odvo-jeno. Partikule su u odnosu na imenice i glagole specifične i po tome što predstavljaju heterogenu vrstu riječi koje nemaju jedinstvene morfološke i sintaksičke karakteristike. Posebno je značajna njihova učestalost javljanja u rečenici koja je mnogo češća od imenica i glagola, bez obzira što je broj partikula u jeziku znatno manji od broja imenica i glagola. Za razliku od imenica i glagola, partikule se, bez obzira na novonastale potrebe društva ili stvaralačku moć govornika u proizvodnji novih riječi, ne mogu stvarati i kao nove leksičke jedinice uvoditi u jezik, niti unositi iz drugih jezika kao strane riječi. Partikule se razlikuju od imenica i glagola i po tome što samostalno ne izražavaju potpuno značenje, što su u izvornom smislu sufiksalno potpuno nepromjenljive prema obliku i prema poziciji u rečenici i što su sintaksički zavisne riječi, zbog čega ne mogu biti ni konstitutivni dijelovi rečenice, odno-sno vršiti funkciju subjekta i predikata.

S obzirom na to da upotrijebljene izvan konteksta ne izriču potpuno značenje koje se razumijeva isključivo nakon uspostavljanja vremenskog, prostornog ili nekog drugog odnosa s imenicama i glagolima kao punoznač-nim riječima ili cijelom rečenicom, partikule se označavaju i kao „pomoćne“, „nepunoznačne“ i „odnošajne riječi“. Budući da se uspostavljanjem odnosa između različitih elemenata rečenice ističe njihova funkcionalna uloga i da se značenje koje tom prilikom izriču označava kao funkcionalno, a ne leksičko, koje se izvan konteksta u potpunosti ne razumije, partikule se označavaju i kao „funkcionalne riječi“. Zato što se funkcionalna uloga partikula objašnja-va njihovim gramatičkim značenjem, one se označavaju i kao „gramatičke riječi“. Partikule se često označavaju i u negativnom smislu u odnosu na imenice i glagole, kao riječi koje nisu ni imenice ni glagoli, odnosno riječi koje nemaju morfološka ni sintaksička obilježja imenica i glagola, kao što su: fleksija, nūnacija, određeni član, oblici dvojine i množine, ne mogu biti subjekt i predikat, zatim atribut, niti biti atributirane i sl. Međutim, i pored toga, partikule se smatraju riječima zbog neovisnosti pojma koji označavaju kao i zbog toga što, za razliku od afiksa, koji modificiraju značenja pojedi-načnih leksičkih jedinica, utječu na promjenu značenja rečenice. Partikule se zbog toga tretiraju kao riječi i kada se sastoje od jednog konsonanta.

Zbog navedenih i drugih osobenosti o kojima će u ovome radu biti riječi, kao i njihove značajne uloge u formiranju rečenice, partikule su često među

anali 10.indb 140anali 10.indb 140 28.12.2010 9:10:5628.12.2010 9:10:56

Partikule kao vrsta riječi u arapskom jeziku

141ANALI GHB 39/2010, (31), 139-159

arapskim gramatičarima bile predmetom različitih tumačenja, definiranja i klasificiranja. Pitanje partikula ponovo se našlo u središtu gramatičkih istra-živanja i različitih lingvističkih analiziranja i interpretiranja nakon što su neki savremeni arapski gramatičari doveli u pitanje i samu tradicionalnu tripartitnu klasifikaciju riječi, te nakon što se u tradicionalnoj klasifikaciji riječi počeo koristiti i izraz adāt (mn. adawāt) za označavanje partikula, a u klasifikacija-ma nekih savremenih arapskih gramatičara i za označavanje nove vrste riječi.

Definiranje partikula

U ranoj arapskoj gramatičkoj tradiciji ḥarf (mn. ḥurūf), kao gramatički termin, označava dvije jezičke jedinice: glas kao osnovnu jezičku jedinicu u govoru, odnosno slovo arapskog alfabeta i vrstu riječi koja ima poseban sintaksički status. Riječ ḥarf u ranim gramatičkim djelima često se koristi i za označavanje sve tri vrste riječi (al-Farrā’, al-Aẖfaš, al-Mubarrid). Tako ḥarf može označavati tri vrste jezičkih jedinica: glasove ili slova, uopće riječi i partikule kao posebnu vrstu riječi.1

Prvi gramatičar koji je riječ ḥarf upotrijebio kao termin u gramatici bio je Sībawayh (um. oko 180/796), označavajući njome partikule kao treću vrstu riječi. Riječ ḥarf koristili su gramatičari i prije njega, među njima i al-Ḫalīl b. Aḥmad (um. 175/791), ali za označavanje riječi uopće ili slova arapskog alfabeta. Međutim, niko prije Sībawayha izrazom ḥarf nije označavao parti-kule kao posebnu vrstu riječi.2

U pogledu razumijevanja partikula i njihovoga definiranja među kla-sičnim arapskim gramatičarima postoje neznatne razlike koje, međutim, ne utječu na određivanje statusa partikula kao posebne vrste riječi. Sībawayh je bio i prvi gramatičar koji je na neki način definirao partikule ističući da predstavljaju riječi koje „služe za izricanje značenja koje nije (značenje) ni imenica ni glagola“ (جاء لمعنى ليس باسم وال فعل).3 Ova definicija, iako predstavlja negativno određivanje partikula sa semantičkog aspekta, smatra se jednom od najpotpunijih, mada se iz same definicije ne razumije šta tačno znači „služe za izricanje značenja“ tj. da li partikule izriču samostalna značenja ili znače-nja u drugim riječima. Zbog toga je ova definicija bila predmetom različitih tumačenja, posebno onih koji su nastojali da je povežu s grčkim utjecajem.

1 Jonathan Owens, Early Arabic Grammatical Theory, Heterogeneity and Standardization, John Benjamins Publishing Company, Amsterdam/Philadelphia, 1990, str. 245-248.

2 Nūr al-Hudā Lūšan, Ḥurūf al-ğarr fī al-‘arabiyya bayna al-muṣṭalaḥ wa al-waẓīfa, Ğāmi‘a Qār Yūnus, Banġāzī, al-Ṭab‘a al-ūlā, 1995, str. 12.

3 Abū Bišr ‘Amr ibn ‘Uṯmān ibn Qanbar Sībawayh, al-Kitāb, I-II, al-Maṭba‘a al-kubrā al-amīriyya, Būlāq, al-Qāhira, 1316/1898-899 - 1317/1899-900, I, str. 2.

anali 10.indb 141anali 10.indb 141 28.12.2010 9:10:5728.12.2010 9:10:57

Mustafa Jahić

142 ANALI GHB 39/2010, (31), 139-159

Sībawayhovu definiciju partikula prihvatila je većina kasnijih gramati-čara. Manji broj među njima partikule definira na drugačiji način, kao npr. al-Aẖfaš (um. 215/830), koji ističe njihove morfološke karakteristike. On partikule označava kao riječi koje ne mogu biti glagoli ni pridjevi, ne mogu imati dvojinu, množinu niti biti promjenljive. Međutim, ovakva definicija, prema nekim tumačenjima, mogla bi obuhvatati i druge vrste riječi koje ne pripadaju partikulama, kao što su nepromjenljivi glagoli بئس -gla ,عسى i نعم، golske imenice صه i مه, te zamjenice.4

Među prvim gramatičarima koji su prihvatili Sībawayhovu definiciju par-tikula bio je al-Mubarrid (um. 285/898). On partikule definira, također, kao riječi „koje služe za izricanje značenja“,5 dok ih Ibn al-Sarrāğ (um. 316/928) označava kao riječi koje ne mogu biti u poziciji subjekta i predikata, želeći time ukazati na razlike u pogledu sintaksičkog statusa partikula u odnosu na imenice i glagole, koji mogu biti konstitutivni dijelovi rečenice.6

Al-Zağğāğī (um. 337/948) partikule definira, također, na temelju njiho-vog odnosa prema imenicama i glagolima. Povezujući gramatičko značenje partikula s leksičkim značenjem izraza ḥarf, on ističe da su partikule vrsta riječi koje predstavljaju granicu između imenica i glagola i uspostavljaju vezu među njima.7 Partikule se, prema al-Zağğāğīju, definiraju kao riječi koje „označavaju značenje u drugim riječima“ (غيره في معنى على دل Tako .(ما se, npr., prijedlog من uvodi u govor da označi partitivnost, ali ne svoju, nego partitivnost druge riječi. Isto je i s prijedlogom إلى, koji označava dosezanje cilja koji izriče druga riječ. Definiranje partikula da „predstavljaju riječi koje nemaju karakteristike imenica i glagola“ ili kao „riječi koje zahtijevaju reče-nicu u kojoj se realiziraju, kao u primjeru: لن يقوم زيد Zejd neće ustati“, kako to čine neki gramatičari, prema al-Zağğāğīju, predstavlja deskripciju partikula, a ne njihovo definiranje, isto kao i stav da „partikule predstavljaju riječi koje

4 Abū al-Ḥusayn Aḥmad ibn Fāris ibn Zakariyyā, al-Ṣāḥibī fī fiqh al-luġa al-‘arabiyya wa masā’ilihā wa sunan al-‘Arab fī kalāmihā, (Ta‘līq: Aḥmad Ḥasan Basağ), Dār al-Kutub al-‘ilmiyya, Bayrūt, al-Ṭab‘a al-ūlā, 1418/1997, str. 50. Fāḍil Muṣṭafā al-Sāqī, Aqsām al-kalām al-‘arabī min hayṯ al-šakl wa al-waẓīfa, Maktaba al-Ḫānğī, al-Qāhira, 1397/1977, str. 85. Mas‘ad Muḥammad Ziyād, Ḥurūf al-ma‘ānī, str. 2, http://www.drmo-sad.com/index57.htm.

5 Abū al-‘Abbās Muḥammad ibn Yazīd al-Mubarrid, Kitāb al-Muqtaḍab, I-IV, (Taḥqīq: Muḥammad ‘Abdulẖāliq ‘Aḍīma), al-Qāhira, 1399/1979, I, str. 141.

6 Abū Bakr Muḥammad ibn Sahl al-Baġdādī ibn al-Sarrāğ, al-Uṣūl fī al-naḥw, I-II, (Taḥqīq: dr. ‘Abdulḥusayn al-Fatalī), Maṭba‘a al-Nu‘mān, al-Nağaf al-ašraf (I), Maṭba‘a Salmān al-A‘ẓamī (II), Baġdād, 1393 /1973, I, str. 43.

7 Abū al-Qāsim al-Zağğāğī, al-Īḍāḥ fī ‘ilal al-naḥw, (Taḥqīq: dr. Māzin al-Mubārak), Dār al-Nafā’is, Bayrūt, 1402/1982, str. 44.

anali 10.indb 142anali 10.indb 142 28.12.2010 9:10:5728.12.2010 9:10:57

Partikule kao vrsta riječi u arapskom jeziku

143ANALI GHB 39/2010, (31), 139-159

nemaju karakteristike imenica i glagola i da zbog toga ništa od onoga što je dopušteno imenicama i glagolima nije dopušteno partikulama“.8

Međutim, al-Baṭalyūsī (um. 521/1127) u komentaru al-Zağğāğījevog djela al-Ğumal ističe da je ovakva definicija pogrešna, jer je nepotpuna zato što se u njoj ne navodi još i to da „partikule ne mogu zauzimati poziciju ni jednog od dva konstitutivna dijela rečenice, koji izražavaju potpuno znače-nje“, odnosno ne mogu biti subjekt i predikat. Zbog toga je, prema njemu, Sībawayhova definicija potpunija i bez ikakvih nedostataka.9

Ni prema Ibn ‘Uṣfūru (um. 663/1264-65), navedena al-Zağğāğījeva definicija nije u potpunosti tačna zato što i imenice izriču značenja u drugim riječima. Tako u primjeru: راهم الد بعض ,Dobio sam nekoliko dirhema قبضت imenica بعض, isto kao i prijedlog من, izriče značenje u riječi راهم tako da ,الدznači kao da je rečeno راهم الد ,Zbog toga bi, kako objašnjava Ibn ‘Uṣfūr .من partikule bilo ispravnije definirati kao „riječi koje izriču značenje u drugim riječima, a ne izriču samostalno značenje“. U tom slučaju definicija se ne bi mogla odnositi i na one imenice koje istovremeno izriču značenje u drugim riječima i imaju samostalno značenje.10

Abū ‘Alī al-Fārisī (um. 377/987-88), kao i Sībawayh, partikule definira kao riječi koje izriču značenje koje nije ni imensko ni glagolsko,11 a Ibn Ğinnī (um. 392/1002) kao riječi koje nemaju obilježja imenica i glagola, nego služe za izricanje značenja u drugim riječima.12 Ibn Fāris (um. 395/1005) smatra da Sībawayhovo definiranje partikula kao riječi koje „izriču značenje koje nije značenje ni imenica ni glagola“ najbliže određuje partikule pokazujući to primjerom: هل زيد منطلق Da li je Zejd otišao?, u kojemu partikula هل izriče značenje koje nemaju ni زيد ni 13.منطلق

I al-Zamaẖšarī (um. 538/1143-44) partikule definira kao riječi koje izriču značenje u drugim riječima, koje zbog toga dolaze uvijek zajedno s imenica-ma i glagolima i od njih se mogu razdvajati samo u slučaju elidiranja glagola, kada se, na temelju impliciranja ispuštenoga glagola, partikula ponaša kao

8 Al-Zağğāğī, al-Īḍāḥ fī ‘ilal al-naḥw, 54-55.9 Abū Muḥammad ‘Abdullāh ibn Muḥammad ibn al-Sayyid al-Baṭalyūsī, Kitāb al-ḥulal fī

iṣlāḥ ẖalal min kitāb al-Ğumal. Taḥqīq: Sa‘īd ‘Abdulkarīm Sa‘ūdī, s.l., s.a., str. 74-75.10 Abū al-Ḥasan ‘Alī ibn Mu’min ibn Muḥammad ibn ‘Alī ibn ‘Uṣfūr al-Išbīlī, Šarḥ Ğumal

al-Zağğāğī (al-Šarḥ al-kabīr), I-II, (Taḥqīq: dr. Ṣāḥib Abū Ğanāḥ), ‘Ālam al-kutub, Bayrūt, 1419/1999, I, str. 101.

11 Abū ‘Alī al-Ḥasan ibn Aḥmad ibn ‘Abdulġaffār al-Fārisī al-Naḥwī, Kitāb al-Īḍāḥ, (Taḥqīq wa dirāsa: dr. Kāẓim Baḥr al-Murğān), ‘Ālam al-kutub, Bayrūt, 1416/1996, str. 72.

12 Abū al-Fatḥ ‘Uṯmān ibn Ğinnī, Kitāb al-Luma‘ fī al-‘arabiyya, Markaz li abḥāṯ al-ḥāsib al-ālī, al-Urdun, Maktaba al-naḥw wa al-ṣarf, 1420/1999, str. 8.

13 Ibn Fāris, al-Ṣāḥibī fī fiqh al-luġa al-‘arabiyya..., str. 50.

anali 10.indb 143anali 10.indb 143 28.12.2010 9:10:5728.12.2010 9:10:57

Mustafa Jahić

144 ANALI GHB 39/2010, (31), 139-159

njegova zamjena, kao u primjerima: نعم Da; بلى Da, svakako; إي Da, jeste (samo ispred zakletve) ili: إنه Zaista.14 Kada bi partikule izražavale samostalna značenja, u tom slučaju ne bi bilo razlike u značenju između primjera: ضرب -Zejd nije udario, zato što bi negacijsko zna ما ضرب زيد :Zejd je udario i زيدčenje partikule ما ostalo u samoj njoj i ne bi se odnosilo na negaciju rečenice, odnosno glagola 15.ضرب

Prihvatajući stav da partikule ne izriču potpuno značenje, Ibn al-Ḥāğib (um. 646/1248) ističe da zbog toga partikule trebaju imenicu ili glagol u kojima izražavaju takvo značenje. Komentirajući ovakav stav, al-Raḍī (um. 686/1287) još dodaje da partikule, osim imenica i glagola kao individualnih leksičkih jedinica (mufrad), nekada mogu trebati i rečenicu u kojoj izriču svoje značenje, kao što su negacijske, upitne ili pogodbene partikule.16

Neki gramatičari pokušavali su, na temelju široko shvaćenog značenja definicije partikula, prema kojoj „izriču značenje u drugim riječima“, u par-tikule svrstati i upitne zamjenice (asmā’ al-istifhām) أين، كيف، متى, pogodbene zamjenice (asmā’ al-šarṭ) من، ما i još neke vrste imenskih riječi zato što, isto kao i partikule, izriču značenja u iskazu koji slijedi poslije njih; upitne zamje-nice pitanje a pogodbene zamjenice pogodbu, bez obzira što istovremeno izriču i samostalna značenja.

Tako i al-Zağğāğī pokazuje određenu kolebljivost u pogledu tretiranja nekih imenskih riječi. Kada govori o kondicionalu, on, pored إن i إذما, kao partikule tretira i riječi: مهما، حيثما، كيف، كيفما، أين، أينما، أنى، أيان، من i ما, a kada govori o sufiksalnoj nepromjenljivosti imenica na vokal u i vokal a, u ove vrste imenica ubraja i حيث, odnosno أين، كيف، أيان i ثم, a kada govori o sufiksal-noj nepromjenljivosti partikula, u ovu vrstu riječi ubraja i منذ kao prijedlog.17

Međutim, većina klasičnih gramatičara, među kojima se posebno ističu Ibn Ya‘īš (um. 643/1245-46) i al-Raḍī, odbacuju ideju svrstavanja riječi imenskog porijekla u partikule. Ibn Ya‘īš u vezi s tim ističe da se partikule izricanjem značenja u drugim riječima razlikuju od imenica i glagola koji izri-ču samostalna značenja. Tako, npr., određeni član samostalno iskazan nema značenje, dok zajedno s imenicom na koju se odnosi izražava determinacijsko

14 Abū al-Qāsim Maḥmūd ibn ‘Umar al-Zamaẖšarī, al-Mufaṣṣal fī ṣan‘a al-i‘rāb, Dār wa Maktaba al-Hilāl, Bayrūt, 1993, str. 379.

15 Abū al-Baqā’ Ya‘īš Muwaffaquddīn ibn ‘Alī ibn Ya‘īš, Šarḥ al-Mufaṣṣal, I-X + Fahāris, Maṭbu‘āt: Mağma‘ al-luġa al-‘arabiyya, Dimašq, 1411/1990, Tawzī‘: Maktaba al-Mutanabbī, al-Qāhira, VIII, str. 4.

16 Muḥammad ibn al-Ḥasan al-Astarābādī Raḍiyyuddīn (al-Raḍī), Šarḥ al-Kāfiya, I-II, al-Šarika al-ṣaḥāfiyya al-‘uṯmāniyya, (Istānbūl), 1310/1900, II, str. 319.

17 Abū al-Qāsim ‘Abdurraḥmān b. Isḥāq al-Zağğāğī, al-Ğumal, Jules Carbonel - Alger, Edouardo Champion - Paris, 1927, str. 17, 217, 263 i 265.

anali 10.indb 144anali 10.indb 144 28.12.2010 9:10:5828.12.2010 9:10:58

Partikule kao vrsta riječi u arapskom jeziku

145ANALI GHB 39/2010, (31), 139-159

značenje imenice. Međutim, nasuprot određenom članu upitne imenske riječi (asmā’ al-istifhām) أين izražava značenje lokacije, a كيف značenje okolnosti, dok pogodbena zamjenica (asmā’ al-ğazā’) من izražava značenje razumnih, a ما nerazumnih bića. Da bi se izbjegla ovakva primjedba, neki gramatičari, kako dalje objašnjava Ibn Ya‘īš, ističu da u partikule spadaju one riječi koje „samo“ u drugim riječima izriču značenje, čime se isključuju navedene imen-ske riječi, odnosno riječi koje istovremeno izražavaju samostalno značenje i značenje u drugim riječima. Osim toga, ove riječi mogu biti i konstitutivni dio rečenice, odnosno subjekt (mubtada’) i predikat (ẖabar), npr: أين زيد؟ Gdje je Zejd? ili: من عندك Ko je kod tebe?...18

Neki gramatičari, kako navodi al-Raḍī, pored pogodbenih i upitnih zamjenica, u partikule svrstavaju još i ličnu zamjenicu trećeg lica (ḍamīr al-ġā’ib), odnosne zamjenice (asmā’ mawṣūla), poredbenu imensku riječ ك (kāf al-tašbīh al-ismiyya)19 i predikatsku imenicu كم (kam al-ẖabariyya), zato što izriču nepotpuna značenja. Odbacujući ovakav stav, al-Raḍī ističe da lična zamjenica trećeg lica i odnosne zamjenice ne zahtijevaju drugi iskaz da bi svojim značenjem objasnile ono što je nepoznato u tom iskazu, nego da bi taj iskaz objasnio ono što je nepoznato u njima samim. To znači da odnosna zamjenica treba odnosnu rečenicu da bi ta rečenica objasnila ono što je u odnosnoj zamjenici nepoznato, a ne da bi odnosna zamjenica potvrdila ono što je nepoznato u odnosnoj rečenici. Isti je slučaj i s ličnom zamjenicom tre-ćeg lica, kao i s pokaznim zamjenicama, s tim što značenje pokaznih zamje-nica često objašnjava i izvanjezički kontekst. Poredbena imenska riječ ك , s obzirom na to da izražava značenje poređenja, zahtijeva također drugi izraz u kojem se iskazuje poredba. Isto je i s predikatskom imenicom كم. Budući da izražava značenje mnogobrojnosti, a ne mnoštva, ona to značenje izraža-va u drugoj riječi. I, na kraju, navedene upitne imenske riječi i pogodbene zamjenice, kako objašnjava al-Raḍī, istovremeno izriču samostalno značenje i značenje u drugim riječima, npr.: أيهم ضربت Koga si od njih udario?“ ili: أيهم Koga ti od njih udariš, udarit ću i ja.20 تضرب أضرب

Međutim, ovakvo tretiranje navedenih riječi savremeni arapski gramati-čar Fāḍil al-Sāqī objašnjava al-Zağğāğījevim razumijevanjem funkcionalnog značenja partikula u povezivanju različitih dijelova rečenice. Al-Zağğāğī, prema al-Sāqījevome mišljenju, ove riječi nije želio izdvajati u posebnu vrstu da ne bi narušio utvrđeni tripartitni sistem klasifikacije. Međutim, ono što o

18 Ibn Ya‘īš, Šarḥ al-Mufaṣṣal, VIII, str. 2-3.19 Većina gramatičara smatra da se ك , prema ličnom izboru, može tretirati kao imenska

vrsta riječi i kao partikula. Vidi: Ğamāluddīn ibn Hišām al-Anṣārī, Muġnī al-labīb ‘an kutub al-a‘ārīb, Taḥqīq wa ta‘līq: Dr. Māzin al-Mubārak wa Muḥammad ‘Alī Ḥamdullāh, Dār al-Fikr, Bayrūt, 1412/1992, str. 238-239.

20 Al-Raḍī, Šarḥ al-Kāfiya, I, 12.

anali 10.indb 145anali 10.indb 145 28.12.2010 9:10:5828.12.2010 9:10:58

Mustafa Jahić

146 ANALI GHB 39/2010, (31), 139-159

ovim riječima govori, prema Fāḍilu al-Sāqīju, navodi na potrebu istraživanja njihovih oblika, funkcija i praćenja upotrebe u rečeničnim konstrukcijama kako bi se definirala njihova pozicija u sistemu klasifikacije riječi, jer nije ispravno tretirati ih istovremeno kao imenice i kao partikule.21

Gramatičar koji je prvi u historiji arapske gramatike na cjelovit način tre-tirao partikule smatra se Ibn Hišām (um. 761/1360). Navedeni autor u djelu Muġnī al-labīb ‘an kutub al-a‘ārīb, uzimajući u obzir rezultate do kojih su u istraživanjima i tumačenjima partikula došli prethodni gramatičari, u poseb-nom poglavlju tumači više od devedeset partikula poredanih alfabetskim redoslijedom. Uzimajući u obzir gramatičku funkciju koju imaju u rečenici, Ibn Hišām govori o značenju svake partikule pojedinačno.22

Al-Suyūṭī (um. 911/1505) partikule definira, također, kao riječi koje izriču značenje u drugim riječima, odnosno imenicama, glagolima ili rečenici,23 navodeći istovremeno da, prema mišljenju aš-šayẖa Bahā’uddīna ibn al-Naḥḥāsa (um. 698/1298) i Abū Ḥayyāna (um. 745/1344-45), i same partikule izriču vlastita značenja. Međutim, najraširenije mišljenje među gramatičarima je, kako ističe al-Suyūṭī, da riječi mogu izražavati potpuna i nepotpuna značenja. Kada se značenje jedne riječi razumije u potpunosti na osnovu njenoga izraza, za takvu riječ kaže se da izražava potpuno značenje. U ovu vrstu riječi spadaju imenice, zato što svojim oblikom u potpunosti određuju pojam na koji se odnose, i glagoli koji, pored toga, izražavaju i vrijeme realizacije sadržaja koji izriču. Međutim, ukoliko se radi potpunog razumijevanja značenja jedne riječi očekuje neka vrsta dopune, za takvu riječ kaže se da svoje značenje izražava u drugoj riječi. U ovu vrstu riječi spadaju partikule, čije se značenje ne razumije u potpunosti bez dopune jedne od dvije vrste punoznačnih riječi.

Al-Suyūṭī odbacuje i mišljenje da partikule ne izriču značenje kada se upotrebljavaju samostalno zato što su bliske praznim riječima, bez značenja

21 Fāḍil al-Sāqī, Aqsām al-kalām..., str. 84. - U evropskim gramatikama arapskog jezika riječi koje se u tradicionalnoj klasifikaciji riječi tretiraju kao nepromjenljive imenice na vokal u i imenice u akuzativu koje izriču priloška značenja tretiraju se kao prilozi imen-skog porijekla i svrstavaju u partikule. Vidi: W. Wright, A Grammar of the Arabic Lan-guage, Third edition revised by W.R. Smith and M.J. de Goeje, Vol. I, Cambridge at the University Press, 1955, str. 282-290. Šaćir Sikirić, Muhamed Pašić i Mehmed Handžić, Gramatika arapskog jezika, I dio, Starješinstvo Islamske zajednice Bosne i Hercegovine, Hrvatske i Slovenije, Sarajevo, Peto izdanje, 1984, str. 176-178. Teufik Muftić, Gramati-ka arapskoga jezika, Federacija Bosne i Hercegovine, Ministarstvo obrazovanja, nauke, kulture i sporta, Izdavačka kuća Ljiljan, Sarajevo, 1998, str. 335-341 i 569-588.

22 Ibn Hišām, Muġnī al-labīb ‘an kutub al-a‘ārīb, str. 17-489.23 Ğalāluddīn ‘Abdurraḥmān ibn Abū Bakr al-Suyūṭī, Ham‘ al-hawāmi‘ fī šarḥ Ğam‘

al-ğawāmi‘, Taḥqīq: Aḥmad Šamsuddīn, I-III, Dār al-kutub al-‘ilmiyya, Bayrūt, al-Ṭab‘a al-ūlā, 1418/1998, I, str. 22.

anali 10.indb 146anali 10.indb 146 28.12.2010 9:10:5928.12.2010 9:10:59

Partikule kao vrsta riječi u arapskom jeziku

147ANALI GHB 39/2010, (31), 139-159

(muhmalāt), ističući da partikule nisu takve, nego su to konvencionalne riječi s vlastitim značenjem koje se potpuno razumijeva u konstrukcijama s drugim riječima, dok prazne riječi nemaju značenje ni kada se upotrebljavaju samo-stalno ni u konstrukcijama s drugim riječima. Istina je, kako ističe al-Suyūṭī, da i partikule imaju svoje značenje.

Smisao Ibn al-Naḥḥāsove tvrdnje kako i same partikule izriču značenje sastoji se u tome da, kako objašnjava al-Suyūṭī, i partikule imaju svoje kon-vencijom utvrđeno leksičko značenje bez kojega se ne bi moglo razumjeti ni značenje koje izražavaju u konstrukcijama s drugim riječima. Isti je slučaj i s imenicama i glagolima čije se, također, značenje u konstrukciji može razumjeti samo poznavanjem njihovog leksičkog značenja. Zato, da bi se, npr., razumjelo značenje partikule هل u konstrukciji s drugim riječima, mora se znati da je njeno konvencijom ustanovljeno leksičko značenje „pitanje“ (istifhām). Međutim, partikule se, ipak, u semantičkom pogledu razlikuju od imenica i glagola zato što se značenje imenica i glagola jednako razumijeva kada se upotrebljavaju samostalno i u konstrukcijama, dok se potpuno znače-nje partikula razumijeva tek u konstrukcijama s drugim riječima.24

Razlike u definiranju partikula postoje i između basranskih i kufanskih gramatičara. Basranski gramatičari partikule označavaju izrazom ḥurūf al-ma‘ānī a kufanski izrazom adawāt (jed. adāt). Basranski gramatičari par-tikule označavaju izrazom ḥurūf al-ma‘ānī zato što, prema njihovom tuma-čenju, svaka partikula izražava posebnu vrstu značenja, kao što je „pitanje“ (istifhām), „otpočinjanje“ (ibtidā’), „uzdignutost“ (isti‘lā’), „prevladavanje“ (muğāwaza), „ograničavanje“ (istidrāk) i dr. Kufanski gramatičari partikule označavju izrazom adawāt zato što, prema njihovom tumačenju, partikule predstavljaju obične simbole, odnosno formalne riječi koje ne izražavaju samostalno značenje, osim kada se nađu u određenoj sintaksičkoj poziciji u rečenici. Ova se vrijednost partikula, prema njima, jasno vidi kod partikula koje su sačuvale svoju semantičku izvornost od koje su se dugom upotrebom u jeziku udaljile. Takav je, npr., slučaj s prijedlogom على, koji izražava znače-nje uzdignutosti (isti‘lā’), isto što izražava i glagol عال, od kojega se razlikuje samo prema načinu upotrebe, s tim što se على može upotrebljavati i kao ime-nica. Isti je slučaj i s riječi عن, koja se kao prijedloška partikula upotrebljava u značenju prevladavanja (muğāwaza), a kao imenica u značenju „strana“ (ğānib).25 Da su partikule izgubile svoja značenja i postale obični simboli,

24 Ğalāluddīn ‘Abdurraḥmān ibn Abū Bakr al-Suyūṭī, al-Ašbāh wa al-naẓā’ir fī al-naḥw, Dār al-Kutub al-‘ilmiyya, I-IV, Bayrūt, s.a., III, str. 69-71.

25 Mahdī al-Maẖzūmī, Madrasa al-Kūfa wa manāhiğuhā fī dirāsa al-luġa wa al-naḥw, Dār al-Rā’id al-‘arabī, Bayrūt, 1406/1986, str. 207.

anali 10.indb 147anali 10.indb 147 28.12.2010 9:10:5928.12.2010 9:10:59

Mustafa Jahić

148 ANALI GHB 39/2010, (31), 139-159

prema kufanskim gramatičarima, dokaz je upotreba prijedloga radi postizanja aneksije kada se ne može realizirati u formi konstrukcije aneksije.26

U vezi sa Sībawayhovom definicijom partikula Kees Versteegh prihvata mišljenje da ḥurūf kao „partikule“ izriču vlastita značenja, za razliku od istog izraza u značenju „slova“ ili „konsonanta“. Kasnije su se neki gramatičari, kako ističe Versteegh, usprotivili stavu da partikule nemaju značenja ustvrdiv-ši da imaju i vlastita značenja. Ovaj je stav, kako navodi isti autor, redefiniran u smislu da se izrazom ḥurūf označavaju one riječi koje izražavaju samo zna-čenje, za razliku od imenica i glagola, koji, pored izražavanja značenja, ozna-čavaju i određeni pojam u izvanjezičkom svijetu, kao što su stvari ili radnje.27

U vezi sa Sībawayhovom definicijom partikula, M.G. Carter ističe da partikule (ḥurūf) označavaju vrstu riječi koje se u morfološkom pogledu razlikuju od imenica i glagola, te da su punoznačne ali neodređene funkcije, tako da je značenje koje izražavaju prije gramatičko nego leksičko. Tako se značenje partikula, kako ističe Carter, odnosi na njihovu gramatičku funkciju u rečenici, zbog čega ḥarf kao termin ima veoma široku primjenu u gramatici. Može označavati grafem (slovo), fonem, konsonant, radikal ili morfem (npr. aḥruf al-muḍāra‘a ili tā’ al-ta’nīṯ).28

Partikule prema savremenim arapskim gramatičarima

Većina savremenih arapskih gramatičara prihvata tradicionalnu tripar-titnu klasifikaciju riječi. I u savremenim arapskim gramatikama arapskog jezika partikule se također tretiraju kao treća vrsta tripartitne klasifikacije riječi. Međutim, neki savremeni arapski lingvisti dovode u pitanje tripartitnu klasifikaciju riječi nudeći vlastite klasifikacije u kojima se riječi dijele na više od tri vrste. Partikule u njihovim klasifikacijama predstavljaju također posebnu vrstu riječi, ali u njih se svrstavaju i riječi koje se u tripartitnoj kla-sifikaciji tretiraju kao imenice i glagoli. Oni partikule označavaju izrazom adawāt, a definiraju ih prema više kriterija, uglavnom kao instrumentalne riječi koje služe za uspostavljanje zavisnog odnosa između riječi u rečenici.

26 Mahdī al-Maẖzūmī, Fī al-naḥw al-‘arabī, naqd wa tawğīh, al-Maktaba al-‘aṣriyya, Ṣaydā-Bayrūt, al-Ṭab‘a al-ūlā, 1964, str. 77.

27 Kees Versteegh, The Explanation of linguistic causes, az-Zağğāğī’s theory of grammar: introduction, translation, commentary, John Benjamins Publishing Company, Amster-dam/Philadelphia, 1995, str. 68-69.

28 M.G Carter, Arab Linguistics: An introductory classical text with translation and notes (Nūr al-sağiyya fī ḥall al-alfāẓ al-Āğurrūmiyya li al-Širbīnī), Edited by M.G. Carter, John Benjamins B.V., Amsterdam, 1981, str. 14-15, 1.25 (n. 1 i 2), 104-05, 5.3 (n.1) i 184-85, 8.71(n. 2).

anali 10.indb 148anali 10.indb 148 28.12.2010 9:11:0028.12.2010 9:11:00

Partikule kao vrsta riječi u arapskom jeziku

149ANALI GHB 39/2010, (31), 139-159

Prihvatajući tradicionalnu tripartitnu klasifikaciju, savremeni arapski gramatičar ‘Abbās Ḥasan partikule tretira kao riječi koje samostalno ne izriču značenje, nego isključivo u rečenici, izričući značenje koje takva rečenica prije upotrebe partikule nije imala. Partikule, prema ovome gramatičaru, imaju svoja izvorna značenja bez vremenske dimenzije, ali ih izriču isključi-vo u drugim riječima u rečeničnoj konstrukciji. Tako, npr., izvorno značenje prijedloga من jeste „otpočinjanje“ (ibtidā’), a značenje prijedloga إلى jeste „dosezanje cilja“ (intihā’ al-ġāya). Ovi prijedlozi svoja značenja izriču tek u rečenici, kao u primjeru: سافرت من القاهرة إلى العراق Putovao sam iz Kaira u Irak, gdje prijedlog من izriče značenje otpočinjanja putovanja, a prijedlog إلى krajnji cilj putovanja. Partikule se zbog toga samo poznavanjem njihovog izvornog značenja mogu na ispravan način upotrebljavati u rečenici. Nijeka-nje izvornog značenja partikula, prema ‘Abbāsu Ḥasanu, neprihvatljivo je i sa stanovišta logike jezika.29

Partikule i kod aš-šayẖa Muṣṭafe al-Ġalāyīnīje (živio 1303/1885 – 1364/1944) predstavljaju treću vrsta riječi tripartitne klasifikacije, koje svoje značenje izriču u rečeničnoj konstrukciji, a prema značenju koje izriču, dijele se na trideset i jednu vrstu. Neke od njih imaju rekciju (ḥurūf ʻāmila), a neke nemaju (ḥurūf ʻāṭila).30

I prema Muḥammadu As‘adu al-Nādirīji, partikule su treća vrsta riječi u tripartitnoj klasifikaciji, koje svoje značenje, oslobođeno od vremenske dimenzije, izriču u drugim riječima u rečeničnoj konstrukciji. Partikule, prema ovome gramatičaru, nemaju nikakvih formalnih obilježja imenica i glagola i ne izriču nikakva značenja samostalno, a dijele se na: partikule koje dolaze isključivo s imenicama, partikule koje dolaze isključivo s glagolima i partikule koje dolaze i s imenicama i s glagolima.31

Definiranje partikula tako da izriču značenje samo u drugim riječima, prema savremenom arapskom gramatičaru ‘Abduhu al-Rāğīji, koji također prihvata tripartitnu klasifikaciju, nije u potpunosti tačno. Partikule, prema njemu, izriču i vlastita značenja. Tako i gramatičari koji tvrde da partikule izriču značenja u drugim riječima, kako ističe al-Rāğī, navode da, npr., pri-jedloška partikula من izražava otpočinjanje i partitivno značenje, prijedlog إلى dosezanje određenog cilja itd. Partikule, osim toga, utječu i na promjenu zna-čenja imenica i glagola, čak izražavaju i suprotna značenja. Primjer takvoga

29 ‘Abbās Ḥasan, al-Naḥw al-wāfī, I-IV, Dār al-Ma‘ārif bi Miṣr, al-Qāhira, 1974.-76., I, str. 66-68.

30 Muṣṭafā al-Ġalāyīnī, Ğāmiʻ al-durūs al-ʻarabiyya, (Rāğa‘a hāḏih al-ṭab‘a wa naqqaḥahā: Sālim Šamsuddīn), al-Maktaba al-‘aṣriyya, Ṣaydā-Bayrūt, 1423/2003, str. 582.

31 Muḥammad As‘ad al-Nādirī, Naḥw al-luġa al-‘arabiyya, Kitāb fí qawā‘id al-naḥw wa al-ṣarf, al-Maktaba al-‘aṣriyya, Ṣaydā-Bayrūt, 2002, str. 17.

anali 10.indb 149anali 10.indb 149 28.12.2010 9:11:0028.12.2010 9:11:00

Mustafa Jahić

150 ANALI GHB 39/2010, (31), 139-159

značenja predstavlja glagol في عن željeti“ i„ رغب -mrziti“ koji s nave„ رغب denim prijedlozima izražava potpuno oprečna značenja. Tako prijedlozi في i ,u navedenim konstrukcijama izražavaju neku vrstu samostalnog značenja عنprijedlog في “želju za nečim”, a prijedlog عن „mržnju prema nečemu”.32

Drugi savremeni arapski lingvist Ibrāhīm Anīs tvrdi da je klasičnim arap-skim gramatičarima ideja partikule kao vrste riječi bila prilično nejasna, tako da su partikulama odricali skoro svako značenje, pripisujući ga imenicama i glagolima. Međutim, kada bi u jezičkoj praksi nailazili na primjere u kojima se, npr., على upotrebljava u značenju فوق iznad, kao u stihu:

، وعن قيض بزيزاء مجهل تصل غدت من عليه بعدما تم ظمؤها Odletjela je (kata-ptica) od njega (ptičeta) nakon što ju je žeđ savladalai crijeva od žeđi krčala, (odletjela je) s ljuske jajeta na brežuljku pustinje

ili عن u značenju ناحية strana, kao u stihu:ة وأمامي مــاح دريــئــة من عن يميني مر فـلـقـد أرانـي لـلـر

Gađao me je kopljima kao u metu za vježbu u strijeljanju, čas s moje desne strane čas sprijeda,

takve primjere objašnjavali bi tvrdnjom da se neke partikule ponekad upotre-bljavaju i kao imenice, iako je, kako ističe Anīs, jasno da se u ovim slučaje-vima radi upravo o imenicama على u značenju فوق iznad i عن u značenju ناحية strana. Zbog toga partikule u Anīsovoj klasifikaciji predstavljaju posljednju, četvrtu, vrstu riječi, koju označava terminom adawāt, i u koje uključuje parti-kule iz tripartitne klasifikacije riječi (ḥurūf) i priloge vremena i mjesta (ẓurūf az-zamān wa al-makān), kao što su: فوق، تحت، قبل i 33..بعد

Na postojanje ovih riječi ukazivao je i Ibn Ya‘īš, ističući da je neispravno tvrditi kako se navedene partikule koriste i kao imenice, zato što se radi o različitim vrstama riječi koje imaju samo zajedničke fonološke oblike.34 Osim spomenutih prijedloga, Ibn Ya‘īš kao posebno karakterističan slučaj navodi riječ ما, koja, zavisno od pozicije u rečenici, može biti partikula i zamjenica. Kad je partikula, onda je uvijek prema položaju sufiksalno nepromjenljiva, dok kao zamjenica, zavisno od položaja u rečenici, može biti u nominativu

32 ‘Abduh al-Rāğī, al-Taṭbīq al-naḥwī, Dār al-Nahḍa al-‘arabiyya, Bayrūt, 1408/1988, str. 367.

33 Ibrāhīm Anīs, Min asrār al-luġa, Maktaba Anğlū-al-miṣriyya, al-Ṭab‘a al-ṯāliṯa, 1966, str. 264 i 278. Ibn Hišām, Muġnī al-labīb ‘an kutub al-a‘ārīb, str. 194 i 199. Bahā’uddīn ‘Abdullāh ibn ‘Aqīl al-‘Aqīlī, Šarḥ Ibn ‘Aqīl (Šarḥ Alfiyya Ibn Mālik), Wa ma‘ah kitāb: Minḥa al-ğalīl bi taḥqīq Šarḥ Ibn ‘Aqīl, Ta’līf: Muḥammad Muḥyiddīn ‘Abdulḥamīd, I-II, s.l., s.a., II, str. 28-29. - Ibrāhīm Anīs riječi dijeli na četiri vrste: imenice (ism), zamje-nice (ḍamīr), glagole (fi‘l) i partikule (adāt). Vidi: Ibrāhīm Anīs, Min asrār al-luġa, str. 266-78.

34 Ibn Ya‘īš, Šarḥ al-Mufaṣṣal, VIII, str. 10.

anali 10.indb 150anali 10.indb 150 28.12.2010 9:11:0028.12.2010 9:11:00

Partikule kao vrsta riječi u arapskom jeziku

151ANALI GHB 39/2010, (31), 139-159

kao subjekt, u akuzativu kao direktni objekt i u genitivu poslije prijedloga. Tako je u primjeru ما جاء علي Alija nije došao sufiksalno nepromjenljiva par-tikula negacije, dok je u kur’anskom primjeru: بشرا هذا Ovo nije ljudsko ما biće35, također, sufiksalno nepromjenljiva partikula negacije, ali s rekcijom glagola laysa. Međutim, u kur’anskom ajetu: ماوات وما في األرض يسبح لله ما في السOno što je na nebesima i ono što je na Zemlji hvali Allaha36 je odnosna zamjenica prema položaju u nominativu kao agens (fā‘il) glagola يسبح, dok je u primjeru: قادم عليا أن أدراك Znaš li ti da Alija dolazi? upitna zamjenica ما prema položaju u nominativu kao subjekt imenske rečenice (mubtada’), čiji je predikat (ẖabar) glagolska rečenica koja slijedi poslije nje. U primjeru: اليوم أكلت -Šta si jeo danas? također je upitna zamjenica, ali prema položa ما ju u akuzativu kao direktni objekt glagola koji slijedi poslije nje, dok je u kur’anskom primjeru: لهم لنت الله من رحمة Samo Allahovom milošću ti si فبما blag prema njima37 redundantna partikula koja se nalazi između prijedloga i imenice u genitivu, a u primjeru: د رسول Muhamed je samo poslanik إنما محمsufiksalno nepromjenljiva „partikula sprečavanja” (mā al-kāffa), zato što sprečava djelovanje rekcije partikule إن. I, na kraju, u primjeru: ماء ما أجمل السŠto je lijepo nebo! ما predstavlja zamjenicu čuđenja, koja se, prema položaju, nalazi u nominativu kao subjekt imenske rečenice čiji je predikat glagolska rečenica koja slijedi poslije nje.38

Prema drugom savremenom arapskom lingvisti Tammāmu Ḥassānu, kla-sični arapski gramatičari vršili su podjelu riječi na imenice, glagole i partikule na osnovu njihovih formalnih (šakl) i funkcionalnih (waẓīfa) karakteristika, odnosno oblika (mabnā) i značenja (ma‘nā) koja izražavaju. Tako partikule, npr., prema Ibn Māliku, predstavljaju vrstu riječi koje ne primaju nūnaciju, određeni član, ne mogu biti u vokativu, konstitutivni dio rečenice, niti primati glagolske sufikse t, y i n. Zbog toga u partikule, prema ovome gramatičaru, spadaju sve riječi koje nisu imenice i glagoli.39 Međutim, klasifikacija riječi na osnovu jednog od navedenih kriterija, kako su to činili klasični gramatičari, prema Tammāmu Ḥassānu, nije dovoljna zato što neke karakteristike partiku-la, kao što su, npr., potpuna nepromjenljivost, nederivativnost ili izražavanje specifičnog značenja, posjeduju i druge vrste riječi. Razlike između partikula i drugih vrsta riječi mogu se, kako ističe Tammām Ḥassān, utvrđivati samo u kombinaciji više različitih formalnih i funkcionalnih, odnosno semantičkih kriterija. Zbog toga on u definiranje partikula (adawāt) uključuje njihove

35 Al-Qur’ān, Yūsuf, 31.36 Al-Qur’ān, al-Ğumu‘a, 1.37 Al-Qur’ān, Āl ‘Imrān, 159.38 ‘Abduh al-Rāğī, al-Taṭbīq al-naḥwī, str. 11-13.39 Ibn ‘Aqīl, Šarḥ Ibn ‘Aqīl, I, str. 23.

anali 10.indb 151anali 10.indb 151 28.12.2010 9:11:0128.12.2010 9:11:01

Mustafa Jahić

152 ANALI GHB 39/2010, (31), 139-159

formalne karakteristike, kao što su pozicija koju ostvaruju u sintagmatskoj konstrukciji, mogućnost združivanja s drugim riječima u cilju formiranja sin-tagmatskih konstrukcija (vokativna, konekcijska, konstrukcija aneksije i sl.) i njihove ortografske karakteristike, zatim funkcionalne, odnosno semantičke karakteristike, kao što su njihova sintaksička zavisnost u smislu uspostav-ljanja predikacije, specifikacije, atribucije ili apozitivnog odnosa i, na kraju, značenja koja ostvaruju u rečenici. Prema ovim kriterijima, partikule u njego-voj klasifikaciji predstavljaju posljednju, sedmu, vrstu riječi.40

Tammām Ḥassān na osnovu navedenih kriterija partikule definira kao instrumentalne riječi (adawāt) koje ne izriču leksička značenja, nego opće funkcionalno značenje, koje se definira kao „uspostavljanje odnosa zavisno-sti“ (ta‘līq) između različitih dijelova rečenice. Pored općeg funkcionalnog značenja svaka partikula izražava i specifično funkcionlano značenje, kao poseban stil izražavanja u smislu izricanja negacije (nafy), koroboracije (ta’kīd), pitanja (istifhām), imperativa pomoću partikule li (amr bi lām), zatim prohibicije (nahy), molbe (‘arḍ), podsticanja (taḥḍīḍ), želje (tamannī), nade (tarağğī), dozivanja (nidā’), irelane pogodbe (šarṭ imtinā‘ī), realne pogodbe (šarṭ imkānī), zakletve (qasam), oplakivanja (nudba), dozivanja u pomoć (istiġāṯa) i čuđenja ili divljenja (ta‘ağğub).41

Partikule u navedenim slučajevima predstavljaju osnovni element veziva-nja svih dijelova rečenice, tako da partikule, kao što su, npr.: ،لم، عم، متى، أين ، ليت، لو ,i dr. i u slučaju elidiranja rečenice, zahvaljujući kontekstu ربما، إن، لعلmogu izraziti potpuno značenje ispuštene rečenice. Sve navedene vrste parti-kula dolaze pred rečenicu i utječu na promjenu njenoga značenja prema spe-cifično funkcionalnom značenju takve partikule. Zbog toga što dolaze pred rečenicu i izriču u njoj značenje „koje takva rečenica prije nije imala“, ove se partikule označavaju i kao značenjske (adawāt al-ma‘ānī). Treba istaći i da neke partikule, zavisno od pozicije u rečenici i koneksta u kojem se realizi-raju, mogu izražavati više funkcionalnih značenja, kao što su partikule ال، ما i S druge strane, ukoliko se do funkcionalnog značenja može doći pomoću .إنimenice, glagola, priloga ili zamjenice, riječi koje ostvaruju ovakvo značenje, prema Tammāmu Ḥassānu, označavaju se kao riječi značenjski slične partiku-lama i mogu se tretirati kao partikule transformirane za izražavanje ovakvoga značenja (adawāt muhawwala).

40 Tammām Ḥassān, al-Luġa al-‘arabiyya, ma‘nāhā wa mabnāhā, ‘Ālam al-kutub, al-Tab‘a al-rāb‘ia, al-Qāhira, 1425/2004, str. 87-90. - Tammām Ḥassān riječi dijeli na sedam vrsta: imenice (ism), pridjevi (ṣifa), glagoli (fi‘l), zamjenice (ḍamīr), uzvici (ẖālifa), prilozi (ẓarf) i partikule (adāt). Tammām Ḥassān, al-Luġa al-‘arabiyya..., str. 90. Tammām Ḥassān, al-Ḫulāṣa al-naḥwiyya, ‘Ālam al-kutub, al-Qāhira, 1425/2004, str. 40-41.

41 Tammām Ḥassān, al-Luġa al-‘arabiyya..., str. 123.

anali 10.indb 152anali 10.indb 152 28.12.2010 9:11:0128.12.2010 9:11:01

Partikule kao vrsta riječi u arapskom jeziku

153ANALI GHB 39/2010, (31), 139-159

Drugu vrstu partikula predstavljaju partikule koje imaju funkciju pove-zivanja pojedinačnih dijelova rečenice, kao što su prijedlozi (ḥurūf al-ğarr), veznici (ḥurūf al-‘aṭf), partikule izuzimanja (ḥurūf al-istiṯnā’), skupnosti (ma‘iyya), namjere ili uzroka (ta‘līl), infinitivne partikule (maṣdariyya), par-tikula و kvalifikatora okolnosti (wāw al-ḥāl) i dr.42

Partikule, prema tome, u Tammām Ḥassānovoj klasifikaciji riječi obu-hvataju izvorne partikule (adawāt aṣliyya), koje čine partikule u tradicional-noj tripartitnoj klasifikaciji (ḥurūf al-ma‘ānī), i partikule transformirane iz drugih vrsta riječi (adawāt muḥawwala), koje mogu imati priloško (adawāt ẓarfiyya), imensko (adawāt ismiyya), glagolsko (adawāt fi‘liyya) ili zamje-ničko porijeklo (adawāt ḍamīriyya). Ove se riječi, prema Tammāmu Ḥassānu, smatraju partikulama zato što su zbog nepromjenljivosti izgubile veći dio svoje imenske, odnosno glagolske prirode, i tako se transformirale u partikule s preovladavajućom partikularnom prirodom, te izričući funkcionalna znače-nja služe za pronalaženje značenja u drugim riječima.43

U partikule (adawāt), prema Tammāmu Ḥassānu, spadaju i neke neo-dređene imenice (asmā’ mubhama), kao što su: كم ili كيف upotrijebljene kao upitne (istifhām), kondicionalne (šarṭ) i izrične, za iskazivanje mnoštva (takṯīr), zatim neki prilozi (ẓurūf), kao što su: أين أيان، upotrijebljeni u ,متى، upitnim i pogodbenim rečenicama, deficijentni glagoli (af‘āl nāqiṣa), kao što su kāna i njemu slični (kāna wa aẖawātuhā) ili kāda i njemu slični (kāda wa aẖawātuhā), neke zamjenice (ḍamā’ir), kao što su: من، ما ili أي, upotrijeblje-ne kao pogodbene (šarṭ), upitne (istifhām), infinitivno-priloške (maṣḍariyya ẓarfiyya), i zamjenice čuđenja (ta‘ağğub) i, na kraju, neke imenice, infinitivi i pridjevi u akuzativu, kao što su: رويدا، كثيرا ili ا 44.جد

S obzirom na to da izražavaju nejasno značenje, i zbog toga zahtijevaju drugu leksičku jedinicu ili cijelu rečenicu kao dopunu u kojima realiziraju svoje značenje, partikule s takvim elementima uspostavljaju jači odnos zavi-snosti. Partikule se zbog toga uvijek nalaze u inicijalnoj poziciji u odnosu na elemente s kojima uspostavljaju odnos zavisnosti, jer samo takva pozicija partikula predstavlja jezički kontekst koji omogućava ispravno razumije-vanje rečenice. Uspostavljajući zavisni odnos s drugim riječima, partikule takvim riječima oduzimaju njihovu semantičku nezavisnost i čine ih dijelom konstrukcije koju zajednički formiraju. Partikule zbog toga imaju naglašenu konekcijsku funkciju povezivanja svih dijelova rečenice ili međusobnog

42 Ibidem, str. 125. Muṣṭafā al-Naḥḥās, Dirāsāt fī al-adawāt...,, str. 33.43 Tammām Ḥassān, al-Luġa al-‘arabiyya..., str. 87-89 i 123.44 Ibidem, str. 123-128. – Većina ovih riječi koje se u tripartitnoj klasifikaciji tretiraju kao

imenice u evropskim gramatikama arapskog jezika tretiraju se raznim vrstama partikula imenskog porijekla.

anali 10.indb 153anali 10.indb 153 28.12.2010 9:11:0228.12.2010 9:11:02

Mustafa Jahić

154 ANALI GHB 39/2010, (31), 139-159

povezivanja pojedinačnih leksičkih jedinica (mufradāt), pri čemu izražavaju i različite odnose koji vladaju između njih. Ta im činjenica određuje i jasno utvrđenu poziciju u rečenici i karakter funkcionalnih riječi. Tako se, npr., značenje prijedloga može razumjeti jedino ako se nalazi ispred imenice na koju se odnosi, veznika kada se nalazi prije riječi ili rečenice koju povezuje s elementom koji se nalazi prije njega, restriktivne partikule kada se nalazi prije elementa koji se izuzima, partikule wa skupnosti (wāw al-ma‘iyya) kada se nalazi prije objekta skupnosti (maf‘ūl ma‘ah), veznika wa kvalifikatora okolnosti (wāw al-hāl) kada se nalazi prije rečenice u funkciji kvalifikatora okolnosti (wāw al-ğumla) itd.45 Zbog toga neki gramatičari partikule označa-vaju i kao „konektore“ (adawāt al-rabṭ ili rawābiṭ).46 Međutim, ovaj su izraz, kako ističe Kees Versteegh, više koristili filozofi u svojim interpretacijama i analizama jezika, označavajući njime partikule (ḥurūf) kao jednu od tri vrste dijelova govora, koje služe za povezivanje imenice s imenicom i imenice s glagolom.47

Posebna odlika partikula koje dolaze pred glagolima jeste da, između ostalog, služe i za izražavanja vidova (ğiha) glagolske radnje. S obzirom na to da se vidovi glagolske radnje, osim partikulama, postižu i upotrebom glagola abrogiratora (af‘āl nāsiẖa), koji sami ne izriču značenje radnje, nego isklju-čivo određeni vremenski vid glagola pred kojim se nalaze, kao što su, npr., blizina (muqāraba), otpočinjanje (šurū‘) ili trajnost (istimrār), oni se, prema nekim savremenim arapskim gramatičarima, također smatraju partikulama. U izražavanju određenog vida glagolske radnje posebnu ulogu imaju niječe-ne partikule. Ovim se partikulama postiže pretvaranje značenja glagolskog oblika imperfekta u značenje perfekta, kao što su partikule لم i ا لم يفعل :.npr ,لم(On) nije uradio i ا يفعل još nije uradio, zatim specificiranje glagolskog (On) لمoblika imperfekta za izražavanje sadašnjeg i budućeg vremena, koje se posti-že partikulama ما i لن, npr.: ما يفعل (On) ne radi i لن يفعل (On) neće raditi, i, na kraju, izražavanje širokog aspekta glagolske radnje koje se postiže upotrebom partikule ال. Pored toga, partikula قد pred oblikom perfekta približava prošlo vrijeme sadašnjem vremenu sve do trenutka njegovog izricanja, tako da se može smatrati, čak, i sadašnjim vremenom. Tako za izražavanje određenog aspekta glagolskog vremena nije dovoljan samo glagolski oblik, nego i odre-đena partikula.48

I Fu’ād Ṭarazī, savremeni arapski lingvist, zalaže se također za revidira-nje tradicionalne tripartitne klasifikacije riječi s aspekta njihovog značenja i

45 Tammām Ḥassān, al-Luġa al-‘arabiyya..., str. 125-126.46 ‘Abbās Ḥasan, al-Naḥw al-wāfī, I, 66, nap. 1. Tammām Ḥassān, al-Ḫulāṣa al-naḥwiyya,

str. 41.47 Kees Versteegh, The Explanation of linguistic causes, str. 69.48 Muṣṭafā al-Naḥḥās, Dirāsāt fī al-adawāt...,, str. 35-65.

anali 10.indb 154anali 10.indb 154 28.12.2010 9:11:0228.12.2010 9:11:02

Partikule kao vrsta riječi u arapskom jeziku

155ANALI GHB 39/2010, (31), 139-159

sintaksičke funkcije koju obnašaju u rečenici. Partikule označene terminom adawāt, u njegovoj klasifkaciji riječi, predstavljaju posljednju, šestu, vrstu riječi. One, prema Ṭarazīju, obuhvataju vrste riječi koje se u evropskim jezi-cima označavaju kao prijedlozi, veznici i uzvici. Pored partikula (ḥurūf), u tradicionalnoj klasifikaciji riječi, u partikule, prema njegovoj klasifikaciji, spadaju još: ليس, zatim ما za izražavanje čuđenja, يا za izražavanje vokativa, وا za dozivanje u pomoć i druge slične riječi.49

Definiranje partikula da izriču značenje u drugim riječima, prema Fu’ādu Ṭarazīju, pogrešno je. Na ovakvo definiranje partikula, prema njegovom mišljenju, utjecalo je al-Sīrāfījevo pogrešno tumačenje Sībawayhove defi-nicije partikula. Naime, objašnjavajući Sībawayhovu definiciju partikula, al-Sīrāfī ističe da partikule, prema Sībawayhovoj definiciji, izriču značenja u imenicama i glagolima u smislu negacije, afirmacije i sl.50 Prihvatajući ova-kvo tumačenje, kasniji su gramatičari, prema Ṭarazīju, partikule oslobodili njihove prirodne suštine, učinivši ih običnim sredstvom (adāt) za izricanje značenja skrivenog u drugim riječima.51 Ṭarazī istovremeno smatra da je Ibn Fārisovo tumačenje Sībawayhove definicije partikula ispravnije od tumačenja drugih klasičnih gramatičara zato što svaka partikula ima i vlastito značenje koje se javlja pri njenom spominjanju, a da takvo značenje postaje jasnije kada se upotrijebi u rečenici. Isti je slučaj, kako objašnjava Ṭarazī, i s mnogim potpuno nepromjenljivim imenicama i glagolima kada se samostalno koriste, kao što su, npr., عسى ، čija značenja nisu ništa jasnija od značenja ,ما ili ربpartikula.52

I pojedini klasični gramatičari, kako navodi al-Suyūṭī, neke vrste glagola tretiraju kao partikule. Tako Ibn al-Sarrāğ glagole عسى i ليس smatra partiku-lama zbog njihove nepromjenljivosti. U pogledu glagola عسى podržava ga Ṯa‘lab (Abū al-‘Abbās Aḥmad ibn Yaḥyā ibn Zayd, um. 291/903-04), a u pogledu glagola ليس Abū ‘Alī al-Fārisī i Ibn Šuqayr (Abū Bakr Aḥmad ibn al-Ḥasan ibn al-Farağ, um. 317/929). Al-Zağğāğī, prema nekim navodima i al-Mubarrid, i deficijentne glagole kāna wa aẖawātuhā smatraju partiku-lama.53

49 Fu’ād Ḥannā Ṭarazī, Fī uṣūl al-luġa wa al-naḥw, str.136.50 Abū Sa‘īd al-Sīrāfī, Šarḥ Kitāb Sībawayh, I-II, Ḥaqqaq wa qaddam wa ‘allaq ‘alayh:

Maḥmūd Fahmī Hiğāzī, Ramaḍān ‘Abduttawwāb, MuṬammad Hāšim ‘Abdudā’im, al-Hay’a al-miṣriyya al-‘āmma li al-kitāb, al-Qāhira, 1986, I, str. 52.

51 Fu’ād Ḥannā Ṭarazī, Fī uṣūl al-luġa wa al-naḥw, Maktaba Lubnān nāširūn, Bayrūt, 2005. str. 132-133.

52 Ibidem, str. 133.53 Al-Suyūṭī, Ham‘ al- hawāmi‘..., I, str. 40.

anali 10.indb 155anali 10.indb 155 28.12.2010 9:11:0328.12.2010 9:11:03

Mustafa Jahić

156 ANALI GHB 39/2010, (31), 139-159

Adawāt – ḥurūf

Savremeni arapski gramatičari, zagovornici revidiranja tripartitne klasi-fikacije riječi, partikule, kao što smo naprijed vidjeli, označavaju izrazom adawāt (jed. adāt). Partikule se, međutim, i u tradicionalnoj arapskoj grama-tici ponekad označavaju ovim izrazom, koji su uveli kufanski gramatičari, označavajući njime istu vrstu riječi koju izrazom ḥurūf al-ma‘ānī označavaju basranski gramatičari. Međutim, neki gramatičari su čak i ranije koristili izraz adāt, ali više u njegovom leksičkom značenju, kao jezičko sredstvo kojim se ostvaruje neki gramatički cilj54, tako da se adāt u ovom slučaju odnosi na sve tri vrste riječi. Tako, npr., prema al-Mubarridu, „glagoli predstavljaju sredstvo (adawāt) ostvarivanja rekcije na imenicama, kao i određene partikule (ḥurūf) koje postižu rekciju akuzativa i genitiva na imenicama, s tim što glagoli imaju jaču rekciju od partikula“.55

Kasniji gramatičari izrazom adawāt označavaju i neka poglavlja u grama-tici, a da pri tome ne misle na posebnu vrstu riječi, kao npr.: adawāt al-šarṭ (riječi – sredstva za izražavanje kondicionala), adawāt al-istifhām (riječi – sredstva za izražavanje pitanja) ili adawāt al-qasam (riječi – sredstva za izražavanje zaklinjanja). U ovome slučaju, pored partikula, misli se i na druge leksičke jedinice (mufradāt). Međutim, kada se želi označiti partikule, kao „riječi koje nisu ni imenice ni glagoli“, onda se koristi isključivo izraz ḥarf. Tako izrazom adawāt Ibn Hišām označava leksičke jedinice (mufradāt) koje, pored partikula (ḥurūf), uključuju i neke imenice (asmā’) i priloge (ẓurūf). Kad interpretira partikule, on istovremeno koristi izraze mufradāt, adawāt i ḥurūf, ali nikada izrazom adawāt ne označava partikule (ḥurūf) kao posebnu vrstu riječi.56

Međutim, pristalice tradicionalne tripartitne podjele riječi ne prihvataju izraz adawāt za označavanje partikula, smatrajući njegovu upotrebu pogreš-nom, zato što se u klasifikaciji riječi klasičnih arapskih gramatičara ne koristi za označavanje partikula.57 Oni izraz adawāt najčešće koriste u njegovom širokom leksičkom značenju, kao „gramatička sredstva“ (adawāt naḥwiyya),

54 Muṣṭafā al-Naḥḥās, Dirāsāt fī al-adawāt al-naḥwiyya, Šarika al-Rabī‘ān li al-našr wa al-tawzī‘, al-Kuwayt, al-Ṭab‘a al-ṯāniya, 1406/1986, str. 13. - Adāt doslovno znači isto što i āla „sredstvo“ ili „instrument“. U našem radu arapske izraze adawāt i hurūf prevodimo kao „partikule“, mada bi se izraz adāt mogao prevoditi i kao „formalna riječ“ s obzirom na to kako ga gramatičari definiraju. Ovi se izrazi, inače, i u evropskoj arabistici najčešće prevode kao „partikule“.

55 Al-Mubarrid, Kitāb al-Muqtaḍab, IV, str. 80.56 Ibn Hišām, Muġnī al-labīb..., str. 17 i dalje. Muṣṭafā al-Naḥḥās, Dirāsāt fī al-adawāt...,,

str. 12-13.57 ‘Abduh al-Rāğī, al-Taṭbīq al-naḥwī, 13.

anali 10.indb 156anali 10.indb 156 28.12.2010 9:11:0328.12.2010 9:11:03

Partikule kao vrsta riječi u arapskom jeziku

157ANALI GHB 39/2010, (31), 139-159

koja mogu biti imenske, glagolske i partikularne prirode, pomoću kojih se formiraju raznovrsne konstrukcije i ostvaruju mnogobrojne sintaksičke funk-cije i uspostavljaju odnosi unutar rečenice, te tako postižu različita značenja. Kao „gramatička sredstva“ tretiraju se uglavnom stacionarne nepromjenljive riječi (ğāmida) koje utječu na promjenu fleksije riječi pred kojom se nalaze, kao što su riječi imenskog porijekla kojima se ostvaruje kondicionalno i upitno značenje, te imenice izuzimanja (istiṯnā’), zatim glagoli za izražavanje čuđenja i divljenja (afʻāl al-taʻağğub), te glagoli: خال عدا، عسى، ,i حاشا i ليس، na kraju, partikule (ḥurūf) koje utječu na promjenu fleksije imenica i glagola pred kojima se nalaze. Prema nekim mišljenjima, i riječi koje dovode do pro-mjene značenja rečenice smatraju se gramatičkim sredstvima, kao što je, npr., upitna partikula 58.هل

Međutim, i pored toga, u nekim savremenim gramatikama arapskog jezi-ka, posebno evropskim, partikule se označavaju i terminom adawāt, s tim što se termin ḥurūf smatra izvornim arapskim a adawāt terminom nastalim pod grčkim utjecajem. Naime, u Aristotelovoj teoriji o tripartitnoj podjeli riječi ovim se izrazom označavaju veznici kao treća vrsta riječi koje ne izriču samo-stalna značenja nego služe za povezivanje misli. Zbog toga se njihova funk-cija u rečenici označava kao gramatička.59 Zato se upotrebom izraza ḥurūf al-ma‘ānī želi negirati grčki utjecaj na klasifikaciju riječi u arapskom jeziku.

Podjele partikula

Partikule se u arapskom jeziku mogu dijeliti prema više kriterija. Prema semantičkom principu, partikule se dijele, uglavnom, na tri osnovne vrste: partikule koje izriču značenje u riječima pred kojima se nalaze, partikule koje uspostavljaju odnos zavisnosti između dva izraza i međusobno ih povezuju i redundantne partikule, kad izražavaju neku vrstu koroborativnog značenja.

Partikule koje izriču značenje u drugim riječima dijele se na partikule koje dolaze isključivo ispred imenica, kao u primjeru određenog člana, npr.: جل čovjek, partikule koje dolaze isključivo ispred glagola, kao (određeni) الرšto je partikula قد, npr: قد قام Upravo je ustao, koja značenje prošlog vremena približava sadašnjem vremenu, i س ili سوف, npr: سيقوم (On) će ustati, koje izriču značenje budućnosti u glagolu pred kojim se nalaze i partikule koje dolaze na početku rečenice i odnose se na značenje cijele rečenice, npr: أزيد ?Da li je Zejd kod tebe عندك

58 Vidi: ‘Abdulqādir Muḥammad Māyū, al-Mu‘tamad fī al-ḥurūf wa al-adawāt, Dār al-Qalam al-‘arabī, Ḥalab, al-Ṭab‘a al-ūlā, 1419/1998.

59 Milka Ivić, Pravci u lingvistici, Peto izdanje, Državna založba Slovenije, Ljubljana, 1983, str. 14.

anali 10.indb 157anali 10.indb 157 28.12.2010 9:11:0328.12.2010 9:11:03

Mustafa Jahić

158 ANALI GHB 39/2010, (31), 139-159

Partikule koje uspostavljaju odnos zavisnosti između dva izraza i među-sobno ih povezuju mogu povezivati dvije imenice, npr.: جاء زيد وعمرو Došli su Zejd i Amr, dva glagola, npr.: قام زيد وقعد Zejd je ustao pa sjeo, glagol s ime-nicom, npr.: نظرت إلى زيد Pogledao sam u Zejda i dvije rečenice, npr.: إن تعطني Ako mi daš, bit ću ti zahvalan. U prva dva slučaja partikule izražavaju أشكركkonekcijsko značenje, u trećem prijelazno, a u četvrtom kondicionalno. Treba istaći da posljednji primjer ne predstavlja povezivanje dva glagola i uspostav-ljanje zavisnog odnosa među njima zato što ovaj primjer izvorno glasi: تعطيني -u ovom slučaju povezuje dvije reče إن tako da kondicionalna partikula ,أشكركnice i uspostavlja odnos zavisnosti između njih tako što od prve pravi kondi-cionalnu rečenicu (šarṭ) a od druge završnicu kondicionalne rečenice (ğazā’).

Kad se upotrebljavaju kao redundantne, partikule izražavaju neku vrstu koroborativnog značenja u izrazu na koji se odnose, kao, npr., partikula ما u kur’anskom ajetu: فبما رحمة من الله Samo Allahovom milošću....60

Prema sintaksičkom kriteriju partikule se dijele na partikule koje imaju rekciju, partikule koje nemaju rekciju i partikule koje ponekad imaju rekciju. Partikule koje imaju rekciju dijele se na partikule koje zahtijevaju nominativ, akuzativ, genitiv ili jusiv. Partikule koje imaju rekciju usko su povezane s elementima na koje se odnose, tako kao da predstavljaju njihov neodvojivi dio, bez obzira na to da li ti elementi bili imenice ili glagoli.

Partikule koje dolaze isključivo uz jednu vrstu riječi, uglavnom, imaju rekciju. Tako prijedlozi dolaze isključivo s imenicama i imaju rekciju geni-tiva. Partikule لم i لن dolaze isključivo s glagolima i imaju rekciju jusiva, odnosno konjunktiva. Izuzetak u prvom slučaju predstavlja određeni član, koji dolazi isključivo s imenicama, a nema rekciju, a u drugom partikula budućnosti سوف, koja dolazi isključivo s glagolima i također nema rekciju. Poseban izuzetak predstavljaju negativna partikula ما i upitna partikula هل, koje dolaze s imenicama i s glagolima i nemaju rekciju. Ove se partikule označavaju i kao sentencijalne zato što se odnose na značenje cijele rečenice. Partikula ما afirmativno značenje rečenice pretvara u negativno, a partikula هل izrično u upitno. Tako se partikule mogu dijeliti i prema tome da li se odnose na pojedinačnu riječ u rečenici ili na cijelu rečenicu.

60 Al-Qur’ān, Āl ‘Imrān, 159. Ibn Ya‘īš, Šarḥ al-Mufaṣṣal, VIII, str. 4-5.

anali 10.indb 158anali 10.indb 158 28.12.2010 9:11:0428.12.2010 9:11:04

Partikule kao vrsta riječi u arapskom jeziku

159ANALI GHB 39/2010, (31), 139-159

Summary

PARTICULARS AS A TYPE OF WORD IN ARABIC

Particulars have often been subject of linguistic analyses, interpretations and definitions. They have become the focus of modern linguistic studies especially following the departure from the traditional tripartite classification of words and the inclusion of some words in particulars, which according to traditional word classification, belong to nouns and verbs. In the prevailing opinion of classical grammarians, particulars are words which express mean-ings through other words so that the full meaning of particulars is understood only when they are used in constructions with other words of complete mean-ing. According to a minority opinion among grammarians, particulars express complete meanings.

Speaking of the formal characteristics of particulars, grammarians usu-ally emphasize their lack of changeability and derivation, which implies the absence of affixes typical of changeable types of words. In terms of meaning, particulars are treated as words with incomplete meanings which, because of their unclear meanings, require words with complete meanings, with which they jointly express a complete meaning. In modern linguistic analyses par-ticulars are defined as functional words because they serve mainly to connect other words in order to link various parts of a sentence and in doing so, they express different relations among words. By establishing various relations of dependence with the words of complete meaning, particulars also express certain functional meanings such as negation (nafy), corroboration (ta’kīd), question (istifhām) etc. The connection which is thereby established between parts of the sentence is described as a special type of expression. From the point of view of syntax, the most significant feature of particulars is that they cannot be a constituent part of the sentence.

According to some modern Arab linguists led by Ibrahīm Anīs and Tammām Ḥassān, the traditional tripartite classification of words is too nar-row since it does not include all types of words in Arabic. In their classifica-tions they refer to particulars as adawāt and, in addition to particulars (ḥurūf) in the traditional classification, they include other types of words, which according to the traditional classification, fall into the categories of nouns and verbs. However, supporters of the tripartite classification use the term adawāt to describe “grammatical means” (adawāt naḥwiyya) which may be any of the three types of words used to establish a syntax relationship with other words, thereby creating different meanings, numerous functions and constructions within the sentence.

anali 10.indb 159anali 10.indb 159 28.12.2010 9:11:0428.12.2010 9:11:04

anali 10.indb 160anali 10.indb 160 28.12.2010 9:11:0428.12.2010 9:11:04

161ANALI GHB 39/2010, (31), 161-168

811.411.21'38

Munir Mujić

POIMANJE SLIČNOSTI U POREĐENJU I

ZAJEDNIČKOG SVOJSTVA POREĐENJA

U KLASIČNOJ ARAPSKOJ STILISTICI

Sažetak

Poređenju se u arapskoj stilistici posvećuje dosta prostora. To se ima zahvaliti činjenici da se metafora temelji na poređenju. Važno mjesto u razmatranju poređenja pripada poimanju sličnosti i zajedničkog svojstva poređenja.

Arapski autori jasno su stavili do znanja da se poređenje ne realizira na bazi reci-pročnog sudjelovanja poredbenih korelata u zajedničkom svojstvu poređenja, tj. da se sličnost jednostavno ne odslikava u preklapanju istog broja sema jednog i drugog konstituenta poređenja.

Zajedničko svojstvo poređenja razumijeva se kao nešto u čemu poredbeni korelati zajednički suučestvuju. Zajedničko svojstvo poređenja uvijek je u stanju pre-egzistentnosti. Ono postoji kao unaprijed upisana mogućnost koja čeka da bude aktualizirana.

Ključne riječi: poređenje, sličnost, zajedničko svojstvo poređenja

Klasični arapski stilističari zaokupljeni su poređenjem koliko i metafo-rom, a nerijetko poređenju poklanjaju i više pažnje. Posmatrano iz sadašnje perspektive, to je prilično začudno, jer prevlast metafore nad ostalim tropima i figurama vremenom je postala toliko snažna i neupitna da se ne može zami-sliti neki trop, odnosno figura koja bi metafori i izbliza mogla biti takmacem. U helensko-latinskoj retoričkoj tradiciji poređenje nikada nije zauzimalo tako istaknuto mjesto, a danas to pogotovu nije slučaj. S druge strane, u arap-skoj literaturi koja se bavi proučavanjem tropa i figura i danas se poređenju posvećuje mnogo pažnje, ali ovaj put u manjoj mjeri nego metafori. U osnovi, razlog naglašenom prisustvu poređenja u arapskoj stilistici može se tražiti u karakteru arapske literarne tradicije, koja je snažno oslonjena na deskriptivne tehnike - barem je takvom bila sve do novijih vremena. Šire posmatrano, poređenje je u arapskoj kulturi više od samog sredstva za tvorenje pjesničkih slika i pravljenje logičkih usporedbi. Ono je, u neku ruku, način doživljavanja svijeta.1

1 Vidi: Esad Duraković, Orijentologija: univerzum sakralnoga teksta, Sarajevo, Tugra, 2007., str. 132-218..

anali 10.indb 161anali 10.indb 161 28.12.2010 9:11:0428.12.2010 9:11:04

Munir Mujić

162 ANALI GHB 39/2010, (31), 161-168

Treba skrenuti pažnju na jedan drugi razlog zbog kojega je poređenje u tolikoj mjeri prisutno u arapskoj stilistici. Riječ je o koncepcijskoj orijenta-ciji po kojoj se metafora temelji na poređenju. To je polazište koje ni jedan od arapskih autora ne pokušava dovoditi u pitanje: “Poređenje je” - kaže al-Ğurğānī – “poput korijena u odnosu na metaforu, a metafora nalikuje nekoj grani njegovoj ili nekoj slici koja je istrgnuta iz slika poređenja.”2 Odmah treba napomenuti kako nije riječ o koncepciji po kojoj se metafora posmatra kao skraćeno poređenje.

O vezi između poređenja i metafore govorio je i Aristotel. On je u Poetici zapisao: “I poređenje je metafora mada među njima ima neznatne razlike.”3 Aristotel i arapski autori su bliskost ili, bolje kazano, neraskidivu povezanost između poređenja i metafore ipak su različito predstavili. Riječ je - kako se da primijetiti - o smjeru koji se daje odnosu između poređenja i metafore: Ari-stotel polazi od toga da je metafora osnova za poređenje, dok arapski autori polaze od poređenja kao osnove za metaforu.

Poređenje se u arapskoj stilistici najčešće definira kao:الداللة على مشاركة أمر ألمر فى معنى.

Upućivanje na to da jedna stvar suučestvuje sa drugom u nekom znače-nju.4

Arapski autori pokazali su u vezi sa poređenjem sve umijeće pravljenja različitih podjela i potpodjela, ili, bolje kazano, sve umijeće različitih pristu-pa. U ovom radu zadržat ćemo se na sličnosti u poređenju (al-šabah) i zajed-ničkom svojstvu poređenja (wağh al-tašbīh).

Sličnost u poređenju

Sadržaj poređenja, odnosno ono što se poredi (al-mušabbah), po arapskim autorima, temelj je poređenja (asās al-tašbīh) i to zbog toga što - kako kaže Yamūt - “svaki element slike ima cilj da eksplicira, naglasi i osvijetli sadržaj poređenja”. Da bi pojasnio ovaj stav, Yamūt navodi sljedeći primjer i objaš-njenje:

أنت كالليث في الشجاعة واالقــدام والسيف في قراع الخطوب.Ti si kao lav po hrabrosti i odvažnosti I kao sablja u zaštiti od nesreće.

2 ‘Abd al-Qāhir al-Ğurğānī, Asrār al-balāġa, ur. i predgovor: Helmut Ritter, Bayrūt, Dār al-Masīra, 1983., str. 28.

3 Aristotel, Retorika, Beograd, Plato, 2000., str. 205.4 Sa‘d al-Dīn al-Taftāzānī, Muhtaṣar al-Sa‘d, Bayrūt, al-Maktaba al-‘aṣriyya, 2003., str.

283.

anali 10.indb 162anali 10.indb 162 28.12.2010 9:11:0428.12.2010 9:11:04

Poimanje sličnosti u poređenju i zajedničkog svojstva poređenja u klasičnoj...

163ANALI GHB 39/2010, (31), 161-168

“Sadržaj poređenja (ti) temeljni je konstituent, i samo poređenje se rea-lizira kako bi njemu služilo, kako bi pokazalo njegove osobitosti i svojstva i kako bi ga ekspliciralo u mjeri u kojoj će biti zadovoljena svrha poređenja.”5 Sredstvo poređenja, odnosno ono sa čime se poredi (al-mušabbah bihī) drugi je poredbeni konstituent; za njega Yamūt kaže da je “slika kojom se želi pre-dočiti sadržaj poređenja. Ciljana slika ili svojstvo većinom je intenzivnija i očitija u sredstvu poređenja nego u sadržaju poređenja”.6

Odnos između poredbenih korelata može se opisati u kategorijama kvan-titeta: stepen prisustva onoga što predstavlja zajedničko svojstvo poređenja mora biti različito izražen. Asimetričnost i nereverzibilnost među konstitu-entima poređenja u pogledu zajedničkog svojstva osnovna je pretpostavka za realiziranje samoga poređenja. Zajedničko svojstvo poređenja naglašenije je u sredstvu poređenja. Očito je da je Yamūt, dajući centralno mjesto onome što u poređenju predstavlja sadržaj poređenja, pokušao prikazati odnos između sadržaja i sredstva poređenja kao neku vrstu sintaksičko-semantičke relacije, gdje se sredstvo poređenja predicira sadržaju, a ne obrnuto.

Poređenje je, dakle, figura čije realiziranje nužno podrazumijeva posto-janje dvaju pojmova, pri čemu drugi pojam naglašava prvi, i to putem doda-vanja, odnosno naglašavanja ciljanih sema. To znači da poređenje ne počiva na tzv. geometrijskom modelu sličnosti,7 odnosno na pojednostavljenom poimanju sličnosti, koje podrazumijeva da se distanca između sadržaja i sred-stva poređenja posmatra kao distanca između dviju tačaka u geometrijskom prostoru. Ovo bi značilo da bi, slijedeći logiku geometrije po kojoj je tačka A udaljena od tačke B isto onoliko kolikoje i tačka B udaljena od tačke A, i semantička udaljenost između cilja i sredstva poređenja morala biti jednaka u oba smjera. I semantička simetrija i semantička asimetrija među poredbe-nim korelatima morale bi po toj logici biti jednakog intenziteta iz bilo kojeg pravca da se posmatra. No, to, uglavnom, nije moguće. Geometrijski model, kao model razumijevanja sličnosti, osujećen je već u samoj definiciji poređe-nja - uzmimo al-Sakkākījevu definiciju - gdje se semantička simetrija između poredbenih korelata proglašava inkompatibilnom sa poređenjem: “Eliminira-nje različitosti u svakom pogledu, sve do poistovjećivanja, eliminiralo bi plu-ralnost i činilo poređenje ništavnim, jer nešto se može porediti samo na način da se opiše sličnost u nekom pogledu u odnosu na ono sa čime se poredi, a ne može se porediti samo sa sobom.”8 Isti je slučaj i sa potpunom asimetrijom:

5 Ġāzī Yamūt, ‘Ilm asālīb al-bayān, Bayrūt, Dār al-Aṣāla, 1983., str. 99.6 Isto, str. 99.7 O kritici geometrijskog modela sličnosti vidi u: Eva Feder Kittay, Metaphor its Cognitive

Force and Linguistic Structure, Oxford, Claredon Press, 1987., str. 145. i 187.8 Abū Ya‘qūb al-Sakkākī, Miftāḥ al-‘ulūm, al-Qāhira, al-Maṭba‘a al-adabiyya, s.a., str. 177.

anali 10.indb 163anali 10.indb 163 28.12.2010 9:11:0528.12.2010 9:11:05

Munir Mujić

164 ANALI GHB 39/2010, (31), 161-168

“Nepostojanje sličnosti među dvjema stvarima u nekom aspektu, sprečava te da posegneš za poređenjem tih stvari.”9

Arapski autori jasno su stavili do znanja da se poređenje ne realizira na bazi recipročnog sudjelovanja poredbenih korelata u zajedničkom svojstvu poređenja, tj. da se sličnost jednostavno ne odslikava u preklapanju istog broja sema jednog i drugog konstituenta poređenja. Akcentiranje određenih sema u poređenju po sličnosti, odnosno poređenju tipa comparatio, podrazumijava to da između poredbenih korelata postoji bliskost, koja predstavlja polaznu tačku u poređenju “a u prvom planu je isticanje kvantitativne razlike.”10

Ono što umanjuje stilogenost poređenja jeste njegov “urođeni nedosta-tak” da je sredstvo poređenja vlasnik više sema nego sadržaj poređenja. To smanjuje tenziju koja bi, da nije tako, bila veća jer bi recipijenta stavljala u nedoumicu da razluči koji od poredbenih korelata više učestvuje u zajednič-kom svojstvu poređenja. Mada je ova konstatacija tačna, ona je u neku ruku i suvišna, jer je poređenje, kao mentalna aktivnost, uglavnom orijentirano u smjeru u kome ide progresija sema kvaliteta i kvantiteta. I u samoj metafori, kao i u poređenju, sredstvo ima naglašenije karakteristične seme, ali to u slu-čaju metafore pogoduje razvijanju stilogenosti, jer se ovaj puta uprkos razlici uspostavlja novi identitet.

Zajedničko svojstvo poređenja

Zajedničko svojstvo poređenja uglavnom se u arapskoj literaturi definira kao:

المعنى الذى يشترك فيه طرفا التشبيه تحقيقا أو تخييال.Značenje u kome participiraju oba poredbena korelata, u doslovnom smi-

slu ili posredstvom imaginacije.11 Zajedničko svojstvo poređenja aktualizira se zahvaljujući sličnosti i ra-

zlici u značenju između poredbenih korelata, što će reći da se ono ne temelji samo na sličnosti u značenju koju dijele poredbeni korelati. Postojanje takvog zajedničkog svojstva ukidalo bi mogućnost realiziranja poređenja, jer slič-nost, koja ne bi uključivala razliku kao opoziciju, predstavljala bi istovjetnost, a istovjetne stvari se – kako smo već kazali - ne mogu porediti. Otuda se za ne-podudaranje između poredbenih korelata na semantičkom planu može kazati da predstavlja neku vrstu odsutnog konstitutivnog elementa. U figuri poređe-nja - naglašava Duraković - “relacije među korelatima ostaju formalne i usilje-

9 Isto, str. 177.10 Marina Katnić-Bakaršić, Gradacija, Sarajevo, Međunarodni centar za mir, 1996., str. 52.11 Šayh Amīn Bakrī, al-Balāġa al-‘arabiyya fī tawbihā al-ğadīd, al-Qāhira, Dār al-‘Ilm li

al-malāyīn, 2001., t. 2., str. 28.

anali 10.indb 164anali 10.indb 164 28.12.2010 9:11:0528.12.2010 9:11:05

Poimanje sličnosti u poređenju i zajedničkog svojstva poređenja u klasičnoj...

165ANALI GHB 39/2010, (31), 161-168

ne: distanca među njima je izražena i nesavladiva jer uvijek ostaje naglašeno kao da, što znači da ipak nije, te se uprkos elementima sličnosti vazda ističe razlika među korelatima... distanca među korelatima je sasvim neprevladiva, i među njima se, zapravo, golim okom vide mnogo veće razlike nego sličnosti. Nema procesa bliskosti, poistovjećivanja, i nema emfaze”.12

Sličnost između onoga što označavaju poredbeni korelati - treba imati na umu – uvijek je u stanju pre-egzistentnosti, ona postoji kao unaprijed upisa-na mogućnost koja čeka da bude aktualizirana. Njeno aktualizaranje ovisi o dovođenju u vezu poredbenih korelata. Zajedničko svojstvo poređenja, kako se da iz definicije vidjeti, imenuje se terminom značenje (al-ma‘nā). Taj ter-min na ovom mjestu ne podrazumijeva značenje koje ima vlastitu referenciju, ono je uvjetovano preklapanjem semantičkih karakteristika koje su zajedničke riječima što stupaju u poredbeni odnos. U poređenju je evidentno “da pri-bližavanje dvaju pojmova ne dokida njihovu dvojnost, kao što je to slučaj u metafori”.13 Suučestvovanje u zajedničkom svojstvu poređenja ne predstav-lja ukidanje drugosti, drugost se opaža samim time što se sredstvo poređenja javlja kao naglašeniji element, kao temelj kompariranja, pa se uspoređivanje, pomalo apsurdno, i ne javlja kao traganje za sličnošću već kao traganje u kome sadržaj poređenja traga za predmetom u kome je ciljana osobina snaž-nije izražena. Zajedničko svojstvo poređenja jeste most između dva predmeta, koji ih spaja, ali istovremeno pokazuje da nisu jedno. Ibn Rašīq, govoreći o poređenju i zajedničkom svojstvu poređenja, kaže: “To je opisivanje nekoga pojma pomoću pojma koji mu je blizak ili sličan, kroz jedan semantički as-pekt, ili više njih, a ne kroz sve aspekte, jer kada bi se podudarao sa njim u potpunosti, bio bi to isti pojam. Zar ne vidiš kako neko, kada kaže: Obrazi su kao ruža, misli na crvenu boju ružinih latica i njihovu nježnost, a ne misli na nešto izvan toga kao što je žuta boja tučka ili zelena boja čaške.”14

Ovakvo razumijevanje poređenja i zajedničkog svojstva poređenja ne-odoljivo podsjeća na tumačenje sličnosti kao preklapanja semantičkih polja onih pojmova koji se porede. Semantičko polje riječi – kako nalazimo kod Užarevića – jeste “do određenog stupnja usustavljena ukupnost aktualnih i potencijalnih značenja (semova, semantema) koja na ovaj ili onaj način ulaze u domenu neke riječi”.15 Semantičko polje riječi sastoji se od jezgrenih i pe-riferijskih značenja i nije striktno omeđeno jer se periferijska značenja mogu proširiti zahvaljujući stupanju semantičkog polja određene riječi u neki drugi

12 Esad Duraković, Orijentologija…, str. 210-211.13 Ricouer, Živa metafora, Zagreb, Grafički zavod Hrvatske, 1981., str. 124.14 Ibn Rašīq, al- Umda, Bayrūt, Dār al-Ǧīl, 1955., t.1., str. 286.15 Josip Užarević, “Tropi i jezik”, u: Tropi i figure, ur.: Benčić, Ž. i Fališevac D., Zagreb,

Zavod za znanost o književnosti, 1995., str. 105.

anali 10.indb 165anali 10.indb 165 28.12.2010 9:11:0528.12.2010 9:11:05

Munir Mujić

166 ANALI GHB 39/2010, (31), 161-168

kontekst. Semantička polja ruže i obraza ne poklapaju se u jezgrenim nego u perifernim dijelovima.

Teško je omeđiti granice jednog semantičkog polja, jer se ono mijenja, u perifernom dijelu dakako, shodno mijenjanju konteksta. Kako je nemoguće predvidjeti sve potencijalne kontekste u koje može stupiti neka riječ, tako je nemoguće definirati i obim jednog semaničkog polja. Značenje riječi se ne može izdvojiti iz konteksta, ono uvijek mora kao ambijent realiziranja po-drazumijevati kontekst. Svaki novi kontekst aktivira i drugačije semantičke potencijale riječi. Otuda je i posmatranje semantičkih polja samo u duhu kom-ponencijalne analize redukcionističko. Komponencijalna analiza koja traga za atomima značenja od kojih se sastoji značenje riječi, ne može se – po mišlje-nju Kittay16 - smatrati valjanom za tumačenje semantičkih polja. Glavni nedo-statak komponencijalne analize jeste odsustvo relacionalnosti. Komponente jednog semantičkog polja, ili kako ih Kittay naziva semantički deskriptori, ne opisuju samo neku riječ, odnosno njen sadržajni domen, već je svaka na svoj način identificiraju i diferenciraju u odnosu na ostale riječi.17 Upravo na ovu osobinu poređenja naglasak stavlja Salīm ‘Abd al-’Ilāh i pritom se poziva na Ibn Rašīqa, koji je kazao da se poređenje odvija samo u svojstvima koja su akcidencijske naravi (al-a‘rāḍ), ne i u onima koja su suštinske naravi (al-ğawāhir). To znači da između pojmova koji se porede mora postojati najma-nje jedno distinktivno obilježje iz periferije njihovih semantičkih polja, a da istovremeno mora biti pretpostavljiv određeni broj suštinskih obilježja. Pod suštinskim svojstvima podrazumijevaju se konstantna ili pretežno konstantna svojstva, dok se pod akcidentalnim svojstvima putem kojih se realizira po-ređenje podrazumijevaju svojstva koja se mijenjaju zajedno sa mijenjanjem okolnosti i konteksta.18

Kada su definirali zajednički semantički faktor, arapski autori imali su na umu da se participiranje poredbenih korelata (tj. dvaju pojmova koji se porede) ne odvija kao susret dva kompaktna značenja. Neka vrsta poimanja semantičkih polja, kao i komponencijalne analize značenja, da se nazrijeti, mada nije eksplicirana i sistematski iznesena. Uzmimo samo u obzir termin al-ištirāk (participiranje, sudjelovanje u zajedničkom svojstvu poređenja). Sam ovaj termin podrazumijeva intersekciju i preklapanje semantičkih polja riječi koje predstavljaju poredbene korelate. Nadalje, jasno je da se prekla-panje semantičkih polja dviju riječi, ili dvaju sadržajnih domena, ne može odvijati “nasumično”. U tome smislu, neki autori potcrtavaju da se sudjelova-

16 Kittay, op. cit., str. 254.17 Isto, str. 254.18 Vidi: Salīm Abd al-Ilāh, Binyāt al-mušābaha fī al-luġa al-arabiyya, al-Dār al-bayḍā, Dār

Tubqāl li al-našr, 2001., str. 122-123.

anali 10.indb 166anali 10.indb 166 28.12.2010 9:11:0528.12.2010 9:11:05

Poimanje sličnosti u poređenju i zajedničkog svojstva poređenja u klasičnoj...

167ANALI GHB 39/2010, (31), 161-168

nje poredbenih korelata u zajedničkom svojstvu poređenja odvija po diktatu intencije. Al-Taftāzānī - uzmimo njega za primjer - naglašava da je zajednič-ko svojstvo poređenja: “Značenje u kome se ciljano (italic: M.M.) uvodi u participiranje poredbene korelate.”19 Pojašnjavajući šta se misli pod ciljanim uvođenjem poredbenih korelata u participiranje u zajedničkom svojstvu pore-đenja isti autor kaže: “To znači da Zejd i lav dijele mnoge jezgrene semantičke odlike (al-dātiyyāt) a i one koje to nisu: živo biće, tjelesnost, postojanje i dr., ali nijedna od njih nije zajedničko svojstvo poređenja.”20 Iz velikog broja za-jedničkih semantičkih odlika pri poređenju Zejda sa lavom kao ciljana javlja se jedna između njih, a to je hrabrost, koja je dijagnostičko obilježje lava. Da-kle, sličnost među poredbenim korelatima razumijeva se vrlo blisko modelu sličnosti kao podešavanja svojstvenosti (engl. feature-matching model), koji je razvio Tversky. A ključno polazište u tome modelu jeste da nisu sve karak-teristike neke stvari dijagnostičke, što će reći da ne mogu sve karakteristike determinirati sličnost između dvije stvari koje se porede.21

Neki savremeni arapski autori, koji nisu skloni lingvističkoj stilistici, pokušavaju kazati kako cilj poređenja ne treba tražiti u naglašavanju onoga svojstava u sadržaju poređenja koje je u sredstvu poređenja naročito naglaše-no i specifično za njega. Jedan od njih, Rağā’ ‘Īd, autor djela zvučnog naslova (Filozofija klasične arapske stilistike), kaže: “Ono što od poređenja treba oče-kivati jeste da slika i njene komponente budu ‘u zagrljaju sa kontekstom’”.22 Nažalost, ova i nekoliko sličnih njegovih postavki, vezanih za poređenje, ostale su na nivou napomene, tj. nisu urodile ozbiljnijim teoretskim razma-tranjima. Ono što se iz njegovog viđenja poređenja da zaključiti, jeste da ovaj autor pristaje samo na kontekstualno tumačenje poređenja, pri čemu tumačenju uloge unutrašnjih mehanizama putem kojih se odvija poređenje odriče svaku valjanost; pritom, ne uzima u obzir da je razumijevanje bilo koje jezičke upotrebe izvan konteksta nemoguće. Kontekst se ne može zanemariti sve kada bi se to i htjelo učiniti, tako da je odricanje valjanosti onim tumače-njima koja ne naglašavaju kontekst, ustvari neutemeljeno. Razložno je podra-zumijevati to da svako razmatranje bilo koje jezičke upotrebe podrazumijeva postojanje konteksta. To je - naravno - bilo jasno starim arapskim autorima. Nikada ne treba gubiti iz vida da je temeljni princip klasične arapske stili-stike to da “ono što se iskazuje mora odgovarati zahtjevu govorne situacije” (muṭābaqa al-kalām li al-muqtaḍā al-ḥāl). To što se neka jezička upotreba

19 al-Taftāzānī, op. cit., str. 288.20 al-Taftāzānī, Isto, 288.21 Vidi: Tversky A., “Features of Similarity”, Psychological Review, 1997., vol. 84, str. 327-

52. 22 Rağā’ ‘Īd, Falsafa al-balāġa, al-Iskandriyya, Manša’a al-ma‘ārif, 1979., str. 175.

anali 10.indb 167anali 10.indb 167 28.12.2010 9:11:0528.12.2010 9:11:05

Munir Mujić

168 ANALI GHB 39/2010, (31), 161-168

posmatra izdvojeno, prije je rezultat naglaska na unutrašnjim mehanizmima putem kojih se ona realizira.

Summary

UNDERSTANDING SIMILARITIES WITH REGARD TO THE COMMON FEATURE OF COMPARISON IN CLASSICAL

ARABIC STYLISTICS

Comparison is given great attention in Arabic stylistics. This is thanks to the fact that metaphor is based on comparison. An important place in ana-lysing comparison belongs to understanding the similarity and the common feature of this comparison.

Arabic authors have made clear that comparison is not done on the basis of reciprocal interaction of the correlates addressed in the common feature of comparison, i.e. that similarity is not simply reflected in the overlapping of the identical number of schemes of the one and the other constituents of the comparison.

A common feature of comparison is understood as something in which the compared correlates participate jointly. The comparison’s common feature is always in the state of pre-existence. It exists as a read-into possibility waiting to be actualized.

anali 10.indb 168anali 10.indb 168 28.12.2010 9:11:0628.12.2010 9:11:06

169ANALI GHB 39/2010, (31), 169-194

821.512.161.09 Matrakči N.

Adnan Kadrić

OSVRT NA SIMBIOZU POETSKOG I PROZNOG

NARATIVA U DJELIMA NASUHA MATRAKČIJA

BOŠNJAKA ?1564

Sažetak

U radu se skreće pažnja na simbiozu proznog i poetskog narativa u djelima Nasuha Bošnjaka iz Visokog (?-1564). Njegova djela su zanimljiva, kako za opće kulturološke studije, tako i za jezičke ili književnoznanstvene analize. Osnovu za vlastiti narativ Matrakči Visočanin nalazi u svetopovijesnom narativu, biografiji Božijeg poslanika i carskim hronikama, prethodnika i suvremenika. U ovom radu želimo skrenuti pažnju na funkciju poezije u proznim djelima, uglavnom u putopisnim hronikama, Nasuha Matrakčija. Iako je funkcija poezije u općem okviru historijskog narativa Nasuha Matrakčija ponajprije dekorativna, ona ima, očito, i posebnu strukturalnu vrijednost u naglašavanju određenih poruka i ideja u njegovim djelima. Inače, jedna od općih osobitosti gotovo svih proznih djela Nasuha Matrakčija Bošnjaka jeste simbioza proznih cjelina i poetskih fragmenata koji se međusobno dopunjuju.

Ključne riječi: književnost Bošnjaka na orijentalnim jezicima, 16. stoljeće, poetski i prozni narativ.

Nasuh Matrakči Visočanin (?-1564), matematičar, pjesnik, carski hroni-čar, poznavalac vojnih disciplina, minijaturist, kartograf i kaligraf, osoba je koja zavređuje posebnu pažnju znanstvene i stručne javnosti. Njegova djela su zanimljiva kako za opće kulturološke studije, tako i za jezičke ili književ-noznanstvene analize. Osnovu vlastitog narativa nalazi u svetopovijesnom narativu, biografiji Božijeg poslanika i carskim hronikama, prethodnika u suvremenika. U ovom radu želimo skrenuti pažnju na Nasuha Matrakčija kao pjesnika na orijentalnim jezicima, a osobito na njega kao na pjesnika kratkih poetskih fragmenata u strukturi njegovih proznih narativnih djela.

Početkom 16. stoljeća dolazi do svojevrsnog procvata prijevodne literatu-re iz oblasti matematike, historije, geografije, lijepe umjetnosti i književnosti. U svim navedenim oblastima okušao se i Nasuh Matrakči iz Visokog.1 Treba

1 O Nasuhu Matrakčiji Bošnjaku, rođenom u Visokom (karye-i Visoka) u porodici Kara-đoz, dosad je već prilično pisano. Vidi: Yurdaydın, Hüseyin G. (1965) Matrakçı Nasuh'un Hayatı ve Eserleri ile İlgili Yeni Bilgiler. Ankara. Treba napomenuti da se na osnovu podataka iz popisnih deftera može samo pretpostvljati dalje porijeklo Nasuha Matrakčija

anali 10.indb 169anali 10.indb 169 28.12.2010 9:11:0628.12.2010 9:11:06

Adnan Kadrić

170 ANALI GHB 39/2010, (31), 169-194

napomenuti da forme pisanja i sastavljanja djela iz spomenutih oblasti često variraju: nekad su to traktati, nekad komentari, nekad hronike. Općenito gle-dajući, u spomenutome periodu otpočinje prijevod nekih zanimljivih djela iz prirodnih znanosti, da bi se taj proces donekle primirio, te se kasnije opet otpočelo s prevođenjem slične literature s evropskih jezika. Veliko je pitanje, koje je više stvar istraživačke naravi, zbog čega od sredine 16. stoljeća poste-peno slabi prevodilačko zanimanje za znanstvena djela iz oblasti prirodnih znanosti, a nevjerovatno se pojačava produkcija djela mističko-filozofske naravi.2 Dakako, ne radi se o općem pravilu, nego o tendenciji, tako da je jako teško donijeti neki ozbiljniji sud o spomenutoj pojavi čak i u specifiziranim studijama koje bi se bavile spomenutim fenomenom. Svoje djelo iz oblasti matematike Nasuh Matrakči Bošnjak počinje u vrijeme sultana Selima, dovr-šava ga 1517. godine i nudi ga na uvid tadašnjoj učenoj eliti na osmanskom dvoru. Radi se o djelu Cemālü'l-Küttāb ve Kemālü’l-Ḥisāb / Lje pota spisate-lja i savršenstvo u računstvu (جمال الكتاب وكمال الحساب). Navedeno djelo pred-stavlja podužu, ali prilično zapaženu studiju iz matematike. Drugo djelo jeste dje lo mič ni prijevod Taberijeve Historije s arapskog na osmanski, s dodatkom o tur skim dinastijama i osmanskim vladarima do sultana Bajezida. Djelo ima naslov Mecme‘ü-t-Tevārīḫ (التواريخ .Stjecište hronika [926/1520] / (مجمع Matrakčijevo djelo Tuḥfetü'l-Guzāt (الغزات Dragulj o ratnicima / (تحفة [936/1529] interesantna je rasprava o ratovanju i ratnim tehnikama početkom 16. stoljeća. Navedena je studija, možda, najintrigantnija i najinteresantnija za imagološke studije u starijoj bošnjačkoj književnosti. Dakako, književno-znanstvena obrada spomenutog djela podrazumijeva i poznavanje izvora opće Matrakčijeve imagološke stereotipizacije, ali i odgovarajući kontekst i smisao teksta, te bi svaka studija bez prethodnih istraživačkih preduvjeta donijela više “imagoloških” pogrešaka i stranputica nego znanstvenih rezultata i ocje-na. U navedenom djelu Matrakči se pokazuje i kao stručnjak za ratne taktike. Priručnik ‘Umdetü’l-Ḥisāb (الحساب Principi računstva [940/1533] / (عمدة prerađena je i dopunjena verzija ranijeg Matrakčijevog udžbenika iz mate-matike. Djelo Mecme‘ü-l-Menāzil / Skup odmorišta (مجمع المنازل) [944/1537] neka je vrsta carskog historijskog putopisa, gdje se opisuje sultanov obilazak nekih krajeva u Iraku i Iranu, te se to djelo još naziva i Menāzil-i Sefer-i Iraḳeyn / Konačišta pri putovanju kroz dva Iraka. Pošto je sultan Sulejman

Visočanina. Ako bi se prihvatila istinitom pretpostavka da je Karađoz, otac Nasuhov, bio isti onaj Karađoz koji je imao posjed u Jošanici između Visokog i Sarajeva krajem 15. stoljeća, onda je i realna pretpostavka da je Nasuh otišao na dvor na više nauke već kao dijete muslimana, što i nije bilo neobično za Bosanski sandžak tog vremena.

2 Zanimljivo je da sličnu pojavu pojačane produkcije mističkih djela imamo i kod jevreja u Osmanskom carstvu u istome periodu.

anali 10.indb 170anali 10.indb 170 28.12.2010 9:11:0628.12.2010 9:11:06

Osvrt na simbiozu poetskog i proznog narativa u djelima Nasuha Matrakčija

171ANALI GHB 39/2010, (31), 169-194

Zakonodavac u prvom planu, opisuje se sultanov pohod, i djelo se posvećuje sultanu, Matrakčijev putopis bi se žanrovski uvjetno mogao nazvati i carskim putopisom. Dakako, spomenuto djelo doista je na granici današnjih odrednica žanrova: djelo ima osobitosti i carskog putopisa ali i carske hronike. Druga Matrakčijeva historijska putopisna hronika poznata uglavnom je pod odredni-com Süleymān-nāme / Knjiga o Sulejmanu (سليمان نامه) [1551-958/1543-950] i bavi se putovanjem i pohodom sultana Sulejmana Zakonodavca u pravcu srednje Evrope, ka teritoriju današnje Mađarske. Radi se o tematskom pod-žanru sulejmannama (djelā posvećenih sultanu Sulejmanu) a sadrži dosta podataka koje srećemo i u drugim hronikama tog perioda. Od ostalih kratkih Matrakčijevih hronika / historija može biti interesantna i ona koja nosi naziv Tevārīḫ-i Āl-i ‘Osmān / Hronika porodice Osmanlija, čije se autorstvo često pripisuje Rustem-paši, iako je samo posvećena Rustem-paši. Kraće Matrak-čijeve hronike jesu sljedeće: Fetiḥ-nāme-i Ḳaraboġdān (بوغدان قره (فتحنامهء [945/16. novembar 1538], spomenuta hronika Süleymān-nāme (نامه (سليمان [950-958/1543-1551] i djelo Tārīḫ-i Sulṭān Bāyezid ve Sulṭān Selīm (تاريخ سليم وسلطان بايزيد -Navedena djela sadrže kraće poetske fragmente naj .(سلطان češće sa mesnevi-rimom unutar proznih cjelina. U Matrakčijevim hronikama o događajima čiji suvremenik nije bio nalaze se uglavnom isti stihovi kao i u drugim, prethodnim hronikama, tako da je gotovo nemoguće govoriti o njegovom autorstvu u tim stihovima. No, postoje i stihovi, pa i čitave pjesme, unutar hronika koje je Nasuh Matrakči iz Visokog pisao upravo u vrijeme kad su se ti događaji zbivali. Stoga, ograđujući se od mogućeg Matrakčijevog autorstva stihova u hronikama pisanim na osnovu ranijih hronika, kao i od stihova koji stoje u njegovim stručnim djelima iz oblasti matematike, odlučili smo se malo pozabaviti onim Matrakčijevim poet skim cjelinama koje je pisao unutar proznog teksta djela koja opisuju suvremene događaje, i to poetskim ulomcima pisanim u mesnevi-rimi.3

3 U radu ne planiramo detaljnije analizirali neka druga narativna obilježja Matrakčijeva djela. Štaviše, od Matrakčijeve tri sulejmanname mi ćemo se pozabavili dvjema, dok hronike, kao što su: Mecme‘ü-t-Tevārīḫ (التواريخ ,Stjecište hronika [926/1520] / (مجمع Tevārīḫ-i Āl-i ‘Osmān / Hronika porodice Os man lija, Fetiḥ-nāme-i Ḳaraboġdan (فتحنامهء تاريخ) i djelo Tārīḫ-i Sulṭān Bāyezid ve Sulṭān Selīm [novembar 1538 .945/16] (قره بوغدانسليم وسلطان بايزيد nećemo posebno analizirati u ovom radu uglavnom zbog dva ,(سلطان razloga: a) nismo mogli sa sigurnošću utvrditi autorstvo brojnih stihova u njima; b) uglavnom opisuju događaje o kojima je Matrakči čitao ili slušao i nije bio svjedok opisa-nih zbivanja. Jedino je za vrijeme sulejmanname koja opisuje period osvajanja od 1520. do 1537. Matrakči je bio živ i svjedok zbivanja događaja u spomenutom periodu. No, posebnu analizu tog djela nastojat ćemo dati u radovima koji slijede ili nakon prijevoda istog djela na bosanski.

anali 10.indb 171anali 10.indb 171 28.12.2010 9:11:0628.12.2010 9:11:06

Adnan Kadrić

172 ANALI GHB 39/2010, (31), 169-194

Primjer 1.

Viteški duh u poetskim fragmentima unutar djela Tuhfetü'l-Guzāt (تحفة الغزات) / Dragulj o ratnicima [936/1529]

Viteški duh poezije Nasuha Matrakčija iz Visokog, koji se osjeća i tematizira u nekim njegovim djelima, naprosto je svojevrsni odraz i vreme-na u kojem je živio i opće geostrateške i vojne politike i situacije, kako na bosanskom krajištu, tako i u Carstvu početkom 16. stoljeća. Pisani tekstovi u to vrijeme, dakako, bili su i pod snažnim utjecajem “hronika osvajanja i pobjeda”. Nasuh Matrakči, kao sultanov paž, pisar i hroničar, bio je pod vidnim utjecajem takvog stila pisanja. Napisao je nekoliko hronika, prevodio je Taberijevu hroniku osvajanja čak i iz ranih perioda širenja islama, pisao je hronike o osvajanjima i vremenima koja su mu neposredno prethodila ili pak o događajima čiji je sudionik i sam bio. Kod njega se da razlučiti novi podžanr pisanja, a to je viteški tematski podžanr epskog narativnog proznog ili poetiziranog diskursa. Čak i sam nadimak Matraki (borac s dugim viteš-kim štapom) upućuje na to da se radi o osobi koja se, između ostalog, bavila i određenom vrstom viteškog nadmetanjima u različitim prilikama, uglav-nom prilikom održavanja različitih dvorskih “parada i viteških natjecanja“ u prijestolnici, u Carigradu. Stoga treba dati i nekoliko napomena o Nasuhu Matrakčiju kao vitezu4. Bio je čuveni ratnik, vješt u jahanju konja, strijelac i musketir. Svojom je rukom napisao djelo Tuḥfetüʼl-Guzāt (الغزات / (تحفة Dragulj o ratnicima. Djelo ima 42 lista. Završava se na strani 42a, gdje stoji bilješka da je prijepis djela završen krajem šabana 939. godine (1532.), dok u samo uvodu stoji da je djelo Tuḥfetüʼl-Guzāt (تحفة الغزات) / Dragulj o ratnici-ma pisano i 936. [1529.] godine. Autor je Nasuh es-Silāhi eş-şehir bi-Matrākī. Djelo počinje zahvalom Bogu i blagosiljanjem Poslanika, a potom slijedi traktat u kojem se podstiče časna borba za domovinu. Od stihova prvo izdva-jamo sljedeći poetski fragment pisan u poetskoj formi mesnevije, iskazan kroz riječi Sa‘da ibn Vekkasa:

4 Podatke preuzimamo i citiramo prema djelu: Kahraman, Atıf (1995:481-488) Osmanlı Devletinde Spor, T.C. Kültür Bakanlığı, Ankara.

anali 10.indb 172anali 10.indb 172 28.12.2010 9:11:0628.12.2010 9:11:06

Osvrt na simbiozu poetskog i proznog narativa u djelima Nasuha Matrakčija

173ANALI GHB 39/2010, (31), 169-194

Nasuh Matrakči Bošnjak: Tuḥfetüʼl-Guzāt (تحفة الغزات) /

Dragulj o ratnicima(Sül. Ktp. Esad Ef. - 2206; 9b)

Didi gördüm kim Resulullāh gider Bilesince iki kişi cenk ider Yüzleri ve gözleri berrāḳ idi Ṭonları ġāyet laṭīf ve āḳ idi Bildim anuñ biri Cebrāʼil idi Hem ma‘iyetin biri Mikāʼil idi Şol ḳadar olmışdı ḥarb-ı şedīd Tā ki yetmiş kişi olmışdı şehīdKim muhācirlerden idi dört nefer Altmış altısı idi enṣārilerHer birisi verdi cānun ḳaçmadı Ṣusuz oldı cümlesi içmedi Tā şehādet rütbesi nāḳıṣ olmaya Ol şehādet gülistānı ṣolmaya (TG:9b-10a)

Reče:5 „Vidjeh kako Božiji poslanik idečim saznaše da boj vojuju osobe dvije

Bijahu lica njihova i oči njihove blistave hlače njihove ugodne i bijele.

5 Kontekst u koji se uklapa pjesma jeste sljedeći: Prenosi se od Sa'da ibn Vekkasa ...

anali 10.indb 173anali 10.indb 173 28.12.2010 9:11:0728.12.2010 9:11:07

Adnan Kadrić

174 ANALI GHB 39/2010, (31), 169-194

Shvatih - jedan od njih bi Džebrail a onaj drugi s njim bi Mikail

Tako je žestoka borba bilada je poginulo sedamdeset šehida:

od muhadžira četiri vojnika, ašezdeset i šest bilo je ensarija.

Svako od njih život je dao, bježao nije svako od njih žedan je bio, ali pio nije.

Kako se stepen svjedočenja jednog Boga ne bi umanjioda ružičnjak šehadeta (la ilahe illallah) ne bi svehnuo...“

(TG:9b-10a) Matrakči koristi spomenute stihove da ukaže na značaj bor be za čast

vjere, a u toj borbi, prema predaji, učestvuju i dva meleka. Ko risti svo jevrsnu tehniku narativne distance, gdje ulogu pripovjedača radnje do djeljuje Sa‘du ibn Vekkasu, jednom od dru go va Poslanika, a.s. Događaj se pripovjedno smješta u područje na granici legende i stvarnosti. U či ta vom Matrakčijevom djelu Tuḥfetüʼl-Guzāt (الغزات Dragulj o rat ni cima sreće se s takvom / (تحفة vrstom podsticanja, što dje lu u cjelini daje posebnu stilsku obo je nost i osobitu tematsku markiranost. Jedino se na kraju djela nalazi kon k re tan opis raz li či-tih vojnih taktika prilikom opisa borbe, osvajanja i odbrane od nep ri ja te lja. Matrakčijev, dakle, uvodni dio svojevrsni je predtekst za opis vojnih taktika. Jezik je u djelu prilično jed nostavan, sa dosta citata. Mnogi današnji israživa-či, na osnovu Matrakčijevog jezika, možda mogu donijeti zaključak da je spo-menuto djelo mogao napisati samo neko kome je turski jezik maternji jezik. Međutim, sam pjesnik govori za sebe da je Bošnjak iz Bosne. Gelibolulu Ali kaže da među kaligrafima dvorske kancelarije iz Rumelijskog vilajeta ima i takvih koji su potpuno izmijenili dotadašnji perzijski stil pisanja i da je čitanje takvog pisma posve olakšano, da je u službama i institucijama takvo “olakša-nje” prihvaćeno draga srca, te da je prethodnik u toj skupini reformatora, čak i prvi koji je uveo novine u pravopisu i grafopisu u admiistraciji svog vremena bio Matrakči Nasuh, tačnije da je “otkrivač tog novog stila” zapravo časni učitelj ostalih “kaligrafa matrakčija”.6 Kaligrafi koji su pisali po njegovom stilu, kako se vidi iz navoda, čak su se i nazivali “matrakčije”.

Na osnovu carske zapovijedi sultana Sulejmana, izdate 30. zul-kadea 936. god. po H., odnosno 27. jula 1530. godine, saznaje se sljedeće: Nasuh Matrakči je u periodu namjesništva Hajri-bega u Misiru (31. augusta 1517 - 11. oktobra 1522) bio pozvan da se takmiči s misirskim (egipatskim) vite-

6 Usp. Gelibolulu, Ali Mustafa, Manakıb-ı Hünerveran. İstanbul, 1926., str. 61. Cit. prema: Habib Efendi. Hat ve Hattatan. İstanbul, 1305., str. 159.

anali 10.indb 174anali 10.indb 174 28.12.2010 9:11:0728.12.2010 9:11:07

Osvrt na simbiozu poetskog i proznog narativa u djelima Nasuha Matrakčija

175ANALI GHB 39/2010, (31), 169-194

zovima. Kako se može zaključiti na osnovu temessuka Hajri-bega, Nasuh Matrakči Bošnjak na tom skupu vitezova odnosi važnu pobjedu. Nadalje, Nasuh Matrakči Bošnjak čet vrtog dana dvorske proslave na Atmejdanu povodom obrezivanja prinčeva (20. jula 1530) predlaže sultanu da se umjesto ceremonijalnog izdavanja zapovijedi na arapskom jeziku izda ista ceremoni-jalna za po vijed na osmanskom turskom jeziku. U sultanovoj zapovijedi koja se od no si na Nasuha Matrakčiju Bošnjaka stoje i titule koje se odnose na njega, kao što su üstad-ı ser-amed (učitelj predvodnika) i reis-i hü ner mend (vođa umjetnika). Već je 1520. godine bio “Nasuh, poznat kao Borac dugog viteškog koplja” (Nasūh eş-şehīr bi-Matrākī). Zapravo, na osnovu arhivskih dokumenata o aktivnostima na Dvoru, nije poznato da je u vrijeme sultana Bajezida II i sultana Selima postojala igra i natjecanje u borbi s dugim viteš-kim štapom / kopljem (matrakom). U arhivskim podacima iz 1526. godine7 Nasuhovo ime stoji i među imenima poznatih dvorskih strijelaca lukom. Uz ime Nasuh stoji bilješka kako je on paž znamenitog učitelja Tadžuddina, sjajnog majstora za gađanje lukom u sviti sultana Bajezida II, te da je učitelj Tadžuddin dao Nasuha Matrakčija sultanu na službu kao dar zahvalnosti vite-za svome vladaru. Nasuh Matrakči Bošnjak već 1530. ima pridjevak “Nasuh oružnik” (Nasūh es-Silāhī). Historičari koji opisuju dvorsku proslavu povo-dom obrezivanja prinčeva u vrijeme sultana Sulejmana Zakonodavca 1530. godine Matrakčiju Silahiju Bošnjaku daju i nadjevak “junak među borcima s dugim viteškim štapom” (matrakçıların pehlivanı).

U djelu Tuḥfetüʼl-Guzāt (تحفة الغزات) / Dragulj o ratnicima Nasuh Matrak-či u tekst uvodi poglavlja o ceremonijama borbe različitim oružjem. Borbe se opisuju kao neka vrsta viteških sportskih nadmetanja. Knjiga ima 5 cjelina i 15 poglavlja. U prvom dijelu se opisuje nadmetanje u gađanju strijelom (5 disciplina) - L. 12a-15b. U drugom dijelu opisuju se nadmetanja mačem i sabljom (10 disciplina) - L. 16a-19a. U trećem dijelu opisuje se borba topu-zom, s jednom ili dvije osobe (36 disciplina) - L. 21a-27b. U četvrtom dijelu opisuje se nadmetanje u bacanju koplja (6 disciplina: 3 hodajući kao pješak i 3 sa konja) - L. 27b-31b. U petom dijelu opisuje se borba za osvajanje utvrda. Na već spominjanoj svečanosti u julu 1530. godine Matrakči je na dvjema ogromnim hasurama nacrtao utvrde sa po četvero vrata. Oko 180 učesnika (vojnika) na manevru nosilo je različito oružje i primjenjivalo različite vojne taktike koje im je Nasuh Matrakči nacrtao i opisao (L. 32a-34a). Poslije kraćeg podsjećanja na spomenuti manevar na dvoru koji je sam isplanirao i iscrtao, a koji su promatrali svi prisutni na svečanosti, Matrakči u knjizi daje slike dviju utvrda.

7 Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi No. 9306/1; rebiul-ahir 932./ januar 1526. Mevācib-i cemā‘at-ı ehl-i hiref’. ‘Cemā‘at-ı tīrgerān’ (f. 14a).

anali 10.indb 175anali 10.indb 175 28.12.2010 9:11:0828.12.2010 9:11:08

Adnan Kadrić

176 ANALI GHB 39/2010, (31), 169-194

Nasuh Matrakči Bošnjak: Utvrde na manevru 1530. godineTuḥfetüʼl-Guzāt (تحفة الغزات) / Dragulj o ratnicima

(Sül. Ktp. Esad Ef. - 2206; 33b-34a)

Kao što se vidi, iznad slika Matrakči daje kraće poetske odlomke u mesnevi-rimi. Stihovi glase:

چون مقابل اولديلر قاپولر آچلدى همان بونلرى مردانه ميدانه يورتديلر روان صفلرى بربر چقوب ترتيبله طوردى ايراق هربرنده آلتمشر ار واردى هپ پر براق

صكره طاپو هم تواضع ايليوبن كتديلر جمله كروفر ايله لعب و هنر عرض اتديلر (TG:33b-34a)

Bunları merdāne meydāna yürütdiler revānÇün muḳābil oldılar ḳapular açıldı hemān

Her birinde altmışar er vardı hep pür berraḳṢafları bir bir çıḳub tertīble ṭurdı ıraḳ

Cümle kerr ü ferr ile la‘b u hüner ‘arż etdilerṢoñra ṭāpū hem tavāżu‘ eyleyūben gitdiler

(TG:33b-34a)Da krenu pješke do junačkog megdana, tad ih potjeraše

Kad nasuprot bijahu, kapije se odmah otvoriše.

anali 10.indb 176anali 10.indb 176 28.12.2010 9:11:0828.12.2010 9:11:08

Osvrt na simbiozu poetskog i proznog narativa u djelima Nasuha Matrakčija

177ANALI GHB 39/2010, (31), 169-194

Na svakoj kapiji po šezdeset ljudi bilo je, sve puno sjaja bijaše.Bojni redovi njihovi, sve po jedan u stroju izlaziše, podalje zastadoše

Napadajući i povlačeći se, svi pokazaše vještine igre i umijeće Kasnije, uz “tapu-naklon” ponizno odoše.

Poezija u spomenutom djelu predstavlja stilski jaku poziciju teksta. Ona je naglašena slikom iznad koje je napisana. S grafostilskoga aspekta, oivičeni crvenom linijom, kao da čine jedinstvo sa slikom, navedeni stihovi dobija-ju posebnu stilsku vrijednost. Navedni poetski fragment u poetskoj formi mesnevije pisan je u remel-i medžzuvv-i mahzuf metričkom obrascu od 15 slogova - Fā‘ilātün Fā‘ilātün Fā‘ilātün Fā‘ilün / Fā‘lün (- * - - - * - - - * - - - * -). Kao što se vidi iz prijevoda posljednjeg stiha, osobito lekseme (tapu), Nasuh Matrakči i stihom opisuje uobičajne ceremonije u sportskim viteškim nadmetanjima: kad suparnici okončavaju dvoboj, iz go varaju “huu”, i dok još stoje jedan naspram drugog, tri puta ljube zemlju, što se u stručnom vojno-viteškome registru naziva tapu, naklanjanje protivniku iz počasti. Navedeni običaj preuzet je iz misirske (egipatske) viteške tradicije, što napominje i sam Nasuh Matrakči Bošnjak. Narativna slika i figura opi sa (hipotipoza) u navedenom poetskom fragmentu s mesevi-rimom tipični je primjer etopeje (poetskog opisa obi ča ja) u bošnjačkoj književnosti na osman skom turskom jeziku. Poezija je iskorištena u strukturi djela da naglasi određenu poruku autora i čini važan dio u ukupnom narativno-deskriptivnom mozaiku djela.

U Matrakčijevoj knjizi Tuḥfetüʼl-Guzāt (تحفة الغزات) / Dragulj o ratnicima prikazane su i ostale vjež be (manevri) vojske (u 15 vojnih formacija), uz odgovarajuće she matsko-taktičke nacrte pred stav ljene i u pisanoj formi (L. 34b-42a). Navedena knjiga Na su ha Matrakčija Bošnjaka ukazuje na to da osmanska vojska nije napadala bez određenih već spremnih taktičkih shema, već se radi o vojsci koja se i uvježbavala po nekim već raz rađenim taktičkim zamislima. Na kraju knjige nalazi se sljedeći poetski fragment:

بو سوزى خوش نصيحت قلدى آنلر كيدوب اول مرد ميدانم دنيلر نه دستانلر ايدر كور ديديلر كور ندر دهرك مألى

كسر يارانى يارانى يانندن محقق تيغنى چكمش قنندن كله قرشو قلور فرياد و غلغل بو احوالى كورر كلشنده بلبل حجاب ايدنمكل برك و نباتى كه اى كل عمركك يوقدرثباتى

فنا يى باقيه ايله زخيه وفا قلمز بلورسينى دورخپه قول ايلر نفسنى والله اعلم او دورر بهلوان اوالن دخى منم

/فى اواخر شعبان تم سنه /939

anali 10.indb 177anali 10.indb 177 28.12.2010 9:11:0928.12.2010 9:11:09

Adnan Kadrić

178 ANALI GHB 39/2010, (31), 169-194

Nasuh Matrakči Bošnjak:Tuḥfetüʼl-Guzāt (تحفة الغزات) / Dragulj o ratnicima

(Sül. Ktp. Esad Ef. - 2206; 42a)

Gidüb ol merd-i meydānum denilirBu sözi ḫoş naṣīḥat ḳıldı anlar

Didiler gör nedür dehrüñ me’āliNe destanlar ider gör çīġ-ı Zālı

Muḥaḳḳaḳ tīġüni çekmiş ḳanındanKeser yārānı yārānı yanından

Bu aḥvāli görür gülşende bülbülGüle ḳarşu ḳılur feryād u ġulġul

Ki ey gül ‘ömrüñüñ yoġdur sebātıḤicāb idenmegil berg ü nebātıVefā ḳılmaz bilürini dūr-i ḫīre

Fenāyı bāḳıya eyle zahīreO durur pehlivān olan daḫı memḲul eyler nefsini vallāhü a‘lem

anali 10.indb 178anali 10.indb 178 28.12.2010 9:11:0928.12.2010 9:11:09

Osvrt na simbiozu poetskog i proznog narativa u djelima Nasuha Matrakčija

179ANALI GHB 39/2010, (31), 169-194

Spominje se ‘Ja sam onaj čovjek od megdana’, to se govori,Što ovaj govor ugodnim savjetom učini, a oni

Rekoše: Gle, šta je smisao jednog trena ovosvjetskoga kakve epopeje sačini, vidi, ta perjanica Zalova.8

Zasigurno, on svoj mač izvuče iz krvi svojei kraj sebe posiječe prijatelje brojne.

U ružičnjaku Slavuj promatra te halovepred Ružom jeca i graju diže:

O Ružo, tvoj život nema postojanosti stalne nipošto se ne skrivaj u list i ostale biljke.

Vrijeme spletki milost Biljuru ukazati neće,A ti - uloži prolaznost za vječnost, kao zalog za crne dane

Onaj ko je junak-pehlivan, uz to još i musliman je9

on vlada sobom - a Bog zna najbolje. /Završeno krajem šabana, 939. godine, odnosno

u martu 1533. godine/

Knjiga Tuḥfetüʼl-Guzāt (الغزات Dragulj o ratnicima završava / (تحفة se navedenim poet skim od lom kom pisanim u metričko-stilskom obrascu hezedž-i mahzufu od svega 11 slo gova, uz manje od s tu pa nje u metričkoj shemi - Mefā‘īlün Mefā‘īlün Fe‘ūlün (* - - - * - - - * - -). Navedeni poetski fragment više je u for mi narativne patopeje, slikovite figure opisa psihološ-kog stanja pjesnika predstavljenog kroz razgovor Slavuja i Ruže - vje čiti motiv zaljubljenog i voljene / Voljenog i u lirskom (i simboličko-mističkom) poetskom diskursu bošnjačke književnosti na orijentalnim jezicima. Kao što smo već napomenuli, iste godine Nasuh Matrakči piše knjigu iz matematike ‘Umdetü'l-Ḥisāb (عمدة الحساب) / Principi računstva [940/1533]. Na četiri mje-sta u knjizi sreću se poetski fragmenti u formi mesnevije, ali oni su deskrip-tivni, u skladu s osnovnim pristupom i metodom pisanja djela u cjelini.10 Što se tiče ostalih djela Nasuha Matrakčija iz Visokog, za proučavanje suodnosa simbioze poetskog i proznog narativa, osvrnut ćemo se prvo na njegov histo-rijski putopis Menāzil-i Sefer-i Iraḳeyn / Odmorišta na putu za dva Iraka.

8 Legendarni istočnjački vitez.9 Leksema mem (مم) skraćenica je za leksemu musliman, ili leksemu ma‘lum (poznat)

ili memnu‘ (zabranjen). Odabrali smo značenje (مم) musliman zbog ukupnog značenja distiha, iako je moguće odabrati i neko drugo značenje “šifrirane” lekseme.

10 Djelo iz matematike u POF-u jako iscrpno predstavio je dr. Džemal Ćehajić.

anali 10.indb 179anali 10.indb 179 28.12.2010 9:11:0928.12.2010 9:11:09

Adnan Kadrić

180 ANALI GHB 39/2010, (31), 169-194

Primjer 2.

Putopisni poetski fragmenti u djelu Menāzil-i Sefer-i ‘İraḳeyn

U putopisnom djelu Menāzil-i Sefer-i ‘İraḳeyn Nasuh Matrakči opisuje carsko pu to vanje sul tana Sulejmana Zakonodavca kroz Irak i južni dio Irana, koji je bio pod os man skom upravom. Matrakči Bošnjak detaljno opisuje konake (odmorišta, odnosno me nā zile) sultana, njegove garde i dvorske pratnje. Na samom početku djela sam Nasuh smješta svoje djelo među ostale knjige iz povijesti Osmanskog carstva (Kitāb-ı Tevārīḫ-i Āl-i ‘Osmān), što dodatno objašnjava narav njegovog djela, smještajući ga u zaseban žanr his-to rij skih carskih putopisa. Prvo opisuje konake sultana Sulejmana na putu do Tebriza i Bag da da. Polazak je iz Carigrada. Nasuh Matrakči je u svojstvu sultanovog paža (ġulām-ı şāhī). U knjizi se opisuju sve redom gradovi, utvr-de i kule u istočnom dijelu Carstva, kao što su: Nevšar, Nahčevan, Merend, Sufyan, Dizrev, Husrevšah, Meraga, Serav, Erdebil, Van, Amik, Erdžiš itd. Zatim se detaljnije opisuje arapski i perzijski dio Iraka, odnosno dio Perzije pod osmanskom kontrolom. Nasuh Matrakči opisuje čak i ruševine i po lu-pusta mjesta u kojima su konačili. U knjizi je prvo dao podjelu naseljenih zemalja na se dam oblasti (iklima), prema tadašnjoj tradicionalnoj podjeli geografskih područja i zona na osnovu “zona utjecaja određenih kosmičkih sfera”. Tu je, naprimjer, Bosna svrstana u šestu zonu (iklim), koja je pod utje-cajem nebeskog tijela Merkura (zajedno je s Venecijom, Sofijom, Skopljem, Smederevom, Budimom, Pečuhom i ostalim krajevima u Evropi, uključujući i Sredozemno more do Magreba). Na osnovu spomenute podjele daje se opće-nito opis klime i prirodnih (rudnih) bogatstava koja, navodno, nastaju pod utje ca jem određenih nebeskih tijela. Matrakči na početku djela prvo opisuje polazak preko Uskudara do Akšehira i dolazak do Gegibize. Pritom crta klan-ce i utvrde, ubacujući na početku i sljedeći poetski fragment u mesnevi-rimi:

Ḳalem alub ele üstād-ı ḫāṭır11 Yine bir resm-i zībā ḳıldı ẓāhirBu resmi cem‘iden menzil be-menzil Dedi adına Mecmū‘-ı Menāzil Nice menzil-i cihān-dīde Sikender Eğer derse beli dirdi muḳarrer Bu resmi çünkü bünyād itdi üstad Menāzil ismini itmek gerek yād (MSI:12 b)

11 U jedanaestosložnom metru hezedž-i mahzufu - Mefā‘īlün Mefā‘īlün Fe‘ūlün (* - - - * - - - * - -).

anali 10.indb 180anali 10.indb 180 28.12.2010 9:11:1028.12.2010 9:11:10

Osvrt na simbiozu poetskog i proznog narativa u djelima Nasuha Matrakčija

181ANALI GHB 39/2010, (31), 169-194

Kalem u ruku majstor-sjećanje uze,Opet sliku prekrasnu u postojanja uvede.

Sliku ovu: na jednom mjestu sve odmorište do odmorištaMecmû-‘i Menâzil (Zbirkom odmorišta) nju nazva.Koliko je samo svjetskih odmorišta Skender prošao.

Ako bi govorio, i on bi to sigurno potvrdio,Jer tako sliku ovu majstor napravi,

Ime njeno, Menazil, treba spomenuti. (MSI:12b)

Navedeni dio sadrži implicitnu autobiografsku i autoreferencijalnu narativnu notu, iako na prvi pogled ostavlja dojam da se radi o nekoj vrsti distanciranog deskriptivnog poetskog fragmenta. Pored ovih stihova, Nasuh Matrakči crta mjesta koja obilazi, ukazujući dvostruko na metaforu narativ-nog mozaika u svojim djelima, sastavljenog od proze koju poezija svojim izgledom ubrzava i daje joj novi ritam, dok slike koje slijede predstavljaju posebnu tehniku naglašavanja složenog teksta djela u cjelini.

Nakon uvodnog poetskog fragmenta, Nasuh Matrakči daje nekoliko vrlo interesantnih slika, minijatura u kojima slika i opisuje krajeve kroz koje pro-lazi. Matrakči bilježi tačan datum dolaska u gotovo svako mjesto koje opisuje i/ili crta. Poetski frag menti nekad su u formi rubaije ili mufreda. Proza je visokostilizirana s mnoštvom mudrih izreka, poslovica i poučnih podsjećanja iz bliže ili dalje povijesti Carstva. Daje vrlo zanimljiv opis klime za vrijeme carskog putovanja ili pri opisu nekih događaja koji se vežu za određeni kraj. Tako, naprimjer, pri opisu Hamedana i Isfahana, u stihu govori o bijegu kizilbaša prema mjestu Imam-i Sehl-i Aliju i hladnoći koja je tad zadesila te krajeve:

Bozarub beñzi serma'dan semānuñ Yañaḳları göğermiş āsumānuñŞovuḳdan elleri düşmüş çınaruñ Ayaḳlārı ḳurumuş cūy-i bāruñ (MSI:39a)12

Iskvari se boja neba od zimePomodrjeli obrazi površine nebeske Od hladnoće ruke platana otpale,Osušili se rukavci potoka što teče.

(MSI:39a)

12 Pošto Matrakči bilježi u napomeni kad se radi o rubaiji, navedene stihove ubrojili smo, prema njegovom bilježenju, u bejtove (koji možda samo slučajno imaju mesnevi-rimu).

anali 10.indb 181anali 10.indb 181 28.12.2010 9:11:1128.12.2010 9:11:11

Adnan Kadrić

182 ANALI GHB 39/2010, (31), 169-194

Ovaj poetski odlomak napisan 23. rebiul-ahira 941. god. po H. / 1. novem-bra 1534. godine pred stav lja jedan od naj ljep ših opisa zime u ranom periodu razvoja bošnjačke divanske po e zi je u prvoj po lo vi ni 16. stoljeća. Zanimljive opise prirode u određenim godišnjim dobima srećemo i kod Ali-bega Her-cegovića Širija i kod Intizamija i nekih drugih velikih osmanskih pjesnika iz šesnaestog stoljeća. Dodatnu vrijednost ovom opisu daje prozna kontek-stualizacija opisa dolaska zime. Time se proza i poezija dodatno dopunjuju: kontekstualiziraju i/ili stiliziraju. U daljem tekstu carskog putopisa Matrakči nudi žive slike mjestā koja obilazi. Posebnu pažnju pridaje slikanju dvoraca, mostova i prirode. Detaljno opisuje dolazak sultana u Bagdad, kad svi izlaze na puteve i trg da ga dočekaju. Matrakči piše da je taj dan “blagdan za Bag-dad, čiju je unutrašnjost sreća ispunila”. Opis je dat sljedećim stihovima:

(MSI:47a)

Bedenler ḳaldırıb eller du‘āya13 Ḳapular aġız açdılar senāyaIraḳdan görmeğe şāhı uzandı Uzatdı boynunı bārū ün atdıÇıḳub birbirinüñ üstīne evler Gözini dikmişdi yola manẓarṢuṣaḳ düşüb öñine gösterir yöl Buyuruñ şöyle diyü üzredir ḳul (MSI:47a).

Tijela podigoše ruke za doveUsta otvoriše kapije za hvalospjeve.

13 Metrički obrazac: jedanaesterac hezedž-i mahzuf - Mefā‘īlün Mefā‘īlün Fe‘ūlün (* - - - * - - - * - -).

anali 10.indb 182anali 10.indb 182 28.12.2010 9:11:1128.12.2010 9:11:11

Osvrt na simbiozu poetskog i proznog narativa u djelima Nasuha Matrakčija

183ANALI GHB 39/2010, (31), 169-194

Da padišaha izdaleka vide, istegnuše seKule na tvrđavi - izdužiše se, daleko se oglasiše.

Jedne se na druge kuće ispeleS puta pogled nisu skidale.

Drveni vrč ispred njega pade, put pokazujeBujrum - sve govoreći, vjerni sluga na raspolaganju je!

(prev. A.K.)Navedeni opis sultanovog dolaska u Bagdad iz Matrakčijeva carskog

putopisa na raz me đu je deskriptivne i narativne poezije. Nasuh Matrakči Bošnjak potom opisuje ljepotu dvora u Bagdadu, osobito dekoracije, za koje u jednoj rubaiji kaže da su po ljepoti iznad djela čuvenog slikara Manija. Nasuh Matrakči ide prema Basri. U svom putopisu slika krajeve i građevine da bi opis bio što vjerniji i potpuniji. Kao da je htio predstaviti gotovo sva tur beta slavnih ljudi iz povijesti islama: turbe imama Muhammeda el-Gazalija, šej-hul-islama Šehabudina Suhraverdija, te raznih šejhova i učenjaka iz krajeva koje su obilazili. Potom opisuje krajeve u perzijskom Iraku, odnosno dijelove zapadnog Irana. Matrakči unutar proznog opisa katkad navede i pokoji distih na perzijskom. Visokostiliziranom prozom opisuje sukobe s kizilbašama, tako da se često granica stvarnog opisa pomjera ka metaforičkim usporedbama sudionika događaja. Na kraju se Matrakčijev historijski putopis završava opi-som dolaska sultana u Carigrad preko Antakije, Adane i Konje do Uskudara, 7. džumadel-ahira 942. god. po H. / 4. decembra 1535. godine.

Historijska epika u Matrakčijevom djelu Suleymannama / Knjiga o Sulejmanu

Djelo Suleymannama zapravo je Matrakčijeva hronika osvajanja Šikloša, Ostorgona i Stolnog Biograda. Nasuh Matrakči pisao je knjigu po naredbi sultana Sulejmana Zakonodavca. Povod za pohod sultana Sulejmana jeste ponovno osvajanje Budima i Pešte. Ovo je knjiga koja se može koristiti i kao jedan od narativnih izvora za proučavanje historije pohoda na Budim i Peštu 27. augusta 1542. godine. Na početku se opisuju pripreme za pohod, slanje vojske i pružanje logistike. Vojska kreće iz Edirne i uglavnom slijedi put kraj Dunava. Pisac Matrakči detaljno opisuje mjesta kraj kojih prolazi, slikajući njemu zanimljive krajeve. U ovom radu oslanjali smo se na rukopis iz Topka-pi muzeja (Topkapı Sarayı Müzesi Ktp. - H.K. 1608).14

14 Uskoro se očekuje štampanje prijevoda ovog djela na bosanski jezik. Prevodioci su: Adnan Kadrić, Dženita Karić i Ahmed Zildžić.

anali 10.indb 183anali 10.indb 183 28.12.2010 9:11:1128.12.2010 9:11:11

Adnan Kadrić

184 ANALI GHB 39/2010, (31), 169-194

Na jednoj strani ratovale su osmanske trupe pod vodstvom Sulejmana Zako no dav ca, a na drugoj strani bile su, uglavnom, ujedinjene trupe iz nekoli-ko evropskih kraljevina i sus jed nih oblasti. Španski kralj Karlo i zapovjednik njemačkih i austrijskih vojnih jedinica Ferdinand napravili su savez s kraljem neosvojenih ugarskih pokrajina. Neke erdeljske utvrde koje je sultan Sulej-man bio predao princu Janošu od Erdelja na čuvanje, nakon smrti Janoša, postaju predmet dogovora nasljednika upraviteljstva u pokrajini s raznim gru-pama i vojskama. Prema pisanju Nasuha Matrakčija, vojskovođa zvani “Crni Herceg“ (Joachim von Brandenberg) šalje skoro 100.000 dobro opremljenih vojnika, i pješadiju i konjicu, i kopnene i riječne trupe, na Budim. Nakon što su došli do Pešte, 27. augusta otpočinju bombardiranje Budima. Opsada Pešte i napad na Budim bili su žestoki. Po zapovijedi sultana, rumelijski beglerbeg Ahmed-paša s vojskom stiže do Petrovaradina, a potom dolazi do Segedina. Što se tiče opsade Pešte, ona je trajala do 13. septembra (1542.).15 Nasuh Matrakči opisuje zimu u Edirni koju sultan provodi ili u savjetovanji-ma na divanu ili u lovu na ptice. Francuski kralj Francois I. šalje izaslanika koji donosi pismo sultanu Sulejmanu, tražeći od sultana potporu. Matrakči prenosi sadržaj pisma kroz stihove u poetskoj formi mesnevije (11a, 12a). Sultan poziva Hajrudina Barbarosu u Edirne i naređuje mu da sa stotinu lađa pomogne Francuzima protiv Španije. Hajrud in Barbarosa obećava da će se zaputiti “3.000 milja“, te da će pomoći Francuskoj da vrati oduzete teritorije. Određeni su sandžak-begovi koji će krenuti u rat s Hajrudinom Barbarosom, nakon što cjelivaju ruku sultana. Potom sultan naređuje da se poprave svi putevi i konaci od Edirne do Budima, upućujući naredbe zapovjednicima Nikopolja, Silistre, Vidina, Smedereva i Zvornika. Vojska kreće na proljeće prema Budimu. Rumelijski beglerbeg Ahmed-paša kreće u susret sultanovoj vojsci 29. marta 1543. Okupljaju se i drugi zapovjednici sandžaka iz čitavog Carstva.16 Hajrudin Barbarosa s lađama kreće u pomoć Francuskoj u aprilu 1543. godine. Nasuh Matrakči Bošnjak opisuje vojsku Hajrudina Barbarose u stihu, u formi mesnevije, poredeći otvaranje jedara na lađama sa otvaranjem krila ptica, odnosno sa sedžadama koje se vihore u zraku. Lađe idu preko Inebahta (Navpaktosa), Kalavarte (Kalabrije) u Italiji, preko Riče (kod Messi-

15 Austrijska vojska se povlači zbog nesuglasica s lokalnim mađarskim upraviteljima. Obavještenje sultanovo da bosanski sandžak-beg Husrev-beg i smederevski sandžak-beg Mehmed-beg stignu u pomoć trupama u Mađarskoj, odmah je bilo prslijeđeno. Pešta je ostala duže u rukama Austrijanaca, a Ulama-paša pristiže u odbranu Budima, koji su branile i mađarske vojne snage i dijelovi osmanske vojske, na mjesto Husrev-bega i Murad-bega.

16 Podatke koje iznosi Matrakči Visočanin kasnije preuzimaju ostali osmanski hroničari, kao što su Selaniki, Hasan Bey-zade i Ibrahim Alajbegović Pečevi.

anali 10.indb 184anali 10.indb 184 28.12.2010 9:11:1228.12.2010 9:11:12

Osvrt na simbiozu poetskog i proznog narativa u djelima Nasuha Matrakčija

185ANALI GHB 39/2010, (31), 169-194

ne). Prolaze kraj Strombolija i stižu u Antibes.17 Zatim se kreće ka Tulonu. Matrakči Bošnjak daje prekrasan opis Tulona u stihovima, u poetskoj formi mesnevije, završavajući molbom Bogu: “O Bože, ovaj grad bez mahana/ Učini da bude pun spahija muslimana” (22a). Na dvije strane raširene u knjizi Nasuh Matrakči Bošnjak crta Tulon, tada privremeno stolno mjesto francuskog kralja.

Nasuh Matrakči Silahi Bošnjak iz Visokog, Tulon 1543. godineSulejmannama / Knjiga o Sulejmanu Zakonodavcu

(Topkapı Sarayı Müzesi - Hazine ktp. 1608.)

17 Nasuh Matrakči odmah daje sliku Antibesa. Da li to znači da je bio zajedno s Hajrudinom Barbarosom? Inače, kako bi mogao tako vjerno nacrtati grad ako nije bio tamo.

anali 10.indb 185anali 10.indb 185 28.12.2010 9:11:1328.12.2010 9:11:13

Adnan Kadrić

186 ANALI GHB 39/2010, (31), 169-194

Hajredin Barbarosa potom ulazi i u Marsej. Taj dolazak Nasuh Matrakči također opisuje u stihu.

Ṭurup andan ṣığınub müste‘āneOlub Marçilye şehrine revāne

Ṭuyacaḳ irdiğin ḫayliyle serdārṬonanmasıyla ḳarşu çıḳdı küffār

Çün irdi ḫayliyle Paşa o şehreṢadālar ṣaldı ṭoblar rūy-ı dehre

(S:24a)Zastadoše, te sa te strane utočište od Njega zatražiše,

prema gradu Marseju krenuše,Da je s vojskom serdar pristigao, oni čut će.

S ratnim brodovljem u susret nevjernici izađoše,Kad u taj grad paša s vojskom pristiže,

Ka površini ovog svijeta topovi jeku odaslaše.

Hajrudina Barbarosu dočekali su s počastima i velikim poštovanjem. Pozvali su ga i na gozbu koju su priredili povodom dolaska saveznika Osman-lija sa dijelom osmanske flote. Nakon toga slijedi zajednički pohod prema Nici, koju su željeli osloboditi od Španjolaca. Hajrudin-paša Barbarosa šalje zajedno Saliha Reisa i francuskog kapetana Konta Kilarija da pozovu nepri-jatelja na mirnu predaju utvrda u Nici. Slijedi odbijanje i opsjedanje Nice s mora. Nasuh Matrakči opisuje branitelje utvrde kao hrabre borce čije su puške poput “aždaha koje neprestano bljuju vatru”. Da bi što bolje predstavio koji se dio Nice osvaja, Matrakči daje sliku Nice i crta raspored brodova u toj bici.

Kad opisuje utvrdu Nice, Nasuh Matrakči piše o zidovima od čelika. Napad ide dalje. Postepeno se osvajaju vanjske zidine. Napadači, udružene snage Francuza i Osmanlija, osvajaju vanjske zidine grada, dok se neprijatelj povlači u unutarnje zidine, odnosno u utvrdu povrh grada, na brežuljku. U mesnevi-rimi Matrakči to ovako opisuje:

Girīzān girdi cümle iç ḥisāraEl urdı sāz-ı cenk u kārzāra (S:29a)

anali 10.indb 186anali 10.indb 186 28.12.2010 9:11:1328.12.2010 9:11:13

Osvrt na simbiozu poetskog i proznog narativa u djelima Nasuha Matrakčija

187ANALI GHB 39/2010, (31), 169-194

Oni što bježe svi uđoše u unutarnje utvrđenjeOružje za ratovanje i udaranje opet u ruke uzeše...

Devetnaesti dan opsade na vanjskim zidinama grada bila je postavljena „zastava islama“ (sancak-ı islām). U unutarnjim zidinama ostaje dio Špa-njolaca koji se brani. Njihov zapovjednik nudi dogovor: ako se muslimani potpuno povuku iz grada, predat će grad Francuzima. Francuski izaslanik to saopćava Hajrudinu Barbarosi i on se potpuno sa svojim vojnicima i „zasta-vom“ povlači iz grada. Međutim, Španjolci su čekali pomoć drugih trupa i nisu se htjeli predati. Francuski izaslanik je opet poziva Hajrudin-pašu, koji se vraća i počinje napad sa svih strana, bez dopuštanja da se neprijatelj izvu-če preko brda. Unutarnji dio grada počeo je gorjeti od silne paljbe iz topova sa mora, tako da se i luka zapalila, neprijatelj se predao Francuzima, koji se zahvaljuju osmanskoj vojsci na potpuno ispunjenom dogovoru. Hajrudin-paša kao iskusan morski ratnik odmah nakon žestoke paljbe povlači brodove na pučinu, kako bi izbjegli mogućnost da vatra iz grada i luke zbog vjetra ne zahvati jedra osmanskih lađa. Usidrio se u blizini, na otoku Santa Margarita مارغرده) Španski vojskovođa Andrea Dorja saznaje da se osmanska .(صانته vojska usidrila na Santa Margariti i kreće s flotom iz Venecije da presretne osmansku flotu, ali je uletio u zasjedu dobro raspoređenih brodova Hajrudina Barbarose. Ostatak španjolske mornarice povlači se. U oktobru 1543. godine osmanska vojska stiže do Tulona. Nasuh Matrakči u stihovima pjeva o tom dolasku osmanske vojske u Tulon:

Ṭulon’da çün ḳarar eyledi ‘asker‘Adālet eyleyüb serdār-ı ṣafder

Gelüb aṭrafdan ni‘met-i ferāvānDöküldi kim yoġ idi ḥadd ü pāyān (S:31a)Tako se vojska u Tulonu smjesti,

Hrabri zapovjednik pravedno postupi.Obilne blagodati dolažahu sa strane,

I sipahu tako da im ni ograničenja i ni kraja ne bijaše.Nasuh Matrakči pohvalno opisuje Hajrudina Barbarosu. Lijepa je slika

Venecije u nastavku knjige. Kad prikazuje figuru protivnika, Nasuh Matrakči kaže za Andrea Doriju i njegove prijatelje da su im „nosevi kao Kaf-planina“. U podsjećanju na Bitku kod Perveze Matrakči počinje opis u poetskoj formi mesnevije:

anali 10.indb 187anali 10.indb 187 28.12.2010 9:11:1428.12.2010 9:11:14

Adnan Kadrić

188 ANALI GHB 39/2010, (31), 169-194

Dönüb āba niçe āhen yüreklerḲılıçlardan çekildi ḫoş kürekler

Dikildi tīrkeştī-veş sinānlar‘İnān-ı tūsinān oldı dümenler

Göründi tīġlerden tende yaraÇü māhī ābdan düşmüş kenara (S:35b)

U vodu se pretvorilo dosta srca željeznih Veslalo se veslima od mačeva boljim.

Navlake za strijele i koplja podigoše se,Kormila postadoše dizgine za konje.Na tijelu se od mačeva ukazala rana,

Kao da je riba iz vode na obalu ispala.

Nasuh Matrakči Bošnjak je majstor opisa bitaka. Na brojnim stranicama njegovih djela osjeća se duh, katkad, prenaglašenoga viteštva. U djelu Sulej-mannama Nasuh, nakon opisa vojevanja Hajrudina Barbarose, nastavlja opis pohoda sultana Sulejmana na Budim. Vojska je, naime, krenula 23. aprila 1543. iz Edirne prema Budimu. Matrakči opisuje i slika mjesta kroz koja prolazi. Usput opisuje i vojskovođe koje se bore kod Budima u maju mjese-cu, dok sultan s vojskom ide iz pravca Sofije prema Nišu. Takvi opisi često su praćeni stihovima u formi mesnevije (51). Ništa manje živo nije opisana vojska u pratnji sultana kad 17. maja kreće iz Sofije prema Nišu:

Buyurdı oldı leşker ṣaf keşīdeDürüldi ḳalbe merdān-ı güzīde

Açub pervāz-ı Sulṭānī alemler‘Alem dibinde ṭurdı muḥteşemler

Yerinden ḳopdı ol kūh-ı girānlarṬoḳundı birbirine āsumānlar

(S:51b)On naredi, i vojska se pretvori u bojne redove. Ti odabrani junaci prema srcu se postrojiše,

anali 10.indb 188anali 10.indb 188 28.12.2010 9:11:1428.12.2010 9:11:14

Osvrt na simbiozu poetskog i proznog narativa u djelima Nasuha Matrakčija

189ANALI GHB 39/2010, (31), 169-194

Sultanske zastave otvoriše i dadoše da polete. Podno zastave stajale su veličanstvene vojske,

Kao da učiniše da se teška brda sa svog mjesta pomjere,Kao da se nebesa među sobom dotaknuše.

Čadori sultanski opisuju se kao cvjetovi po livadama i pašnjacima. Matrakči uz spomenute opise doista slika livade u maju, kao i manja mjesta kroz koja prolazi sultanova vojska. Poezija ima funkciju slikanja riječima, dok naslikane slike dočaravaju tekst djela vidljivim bojama osmanskih mini-ja tu ra 16. stoljeća . Pašnjaci se, zbog vojske na njima, porede s morima, a redovi vojnika sa „željeznim valovima“, sultan je mjesec sa ogrtačem od sunca, a ostali su zvijezde oko tog mjeseca. Teški topovi od Beograda bili su prevoženi lađama. U formi mesnevije Matrakči daje duži opis požara u Beogradu. Zanimljiv je i stihovani opis prolaska sultanove vojske kroz Osijek u julu 1543. godine. Okruživanje utvrde Šikloš Nasuh Matrakči iz Visokog opisuje na sljedeći način:

Nasuh Matrakči Silahi Bošnjak iz Visokog poče-tak opisa okruživanja utvr-de Šikloš

Sulejmannama / Knjiga o Sulejmanu Zakonodavcu (Topkapı Sarayı Müzesi - Hazine ktp. 1608; 77b)

anali 10.indb 189anali 10.indb 189 28.12.2010 9:11:1428.12.2010 9:11:14

Adnan Kadrić

190 ANALI GHB 39/2010, (31), 169-194

Seḥerden başın açdı tūġ-ı şāhīÇalındı kūs-i rezm-i padişāhī

Süvār oldı bes andan ḫusrev-i dehrYanınca ‘askeri hem-çü Menüçehr

Ne‘al-i raḫş olub menkūş-ı çarḫuñPür oldı ṭabl öninden gūş-i çarḫuñ

Yerinden ürgidüb ṭayr u vuḥūşıÇeker ejder-ṣıfat her su cüyūşı

Sürer sür‘atīle salar cihān-baḫşḤiṣār-ı Şiḳlo Rüstem gibi raḫş

Yanınca leşkeri çün baḥr-i pür-cūşÇü māhī bi-şümār u heb zırh-pūş

Önünce ‘askeri hem-çün meh-i nevḲamū zerrīn külāh ü mihri pertev

Ḳafasında ġılāmānı cüvān-sālSiyeh çeşm ü siyeh zülfü siyeh ḥāl

Yedilür önce espān-ı siyeh çeşmDidilür sümlerinden kūh çün peşm

Yedekler ki öğredür ṭāvūsa cevlānYeder her birini bir merd-i meydān

Bulardan ġayri gebrān-ı müsellemNiçe bin esb-i rehvār u mu‘allem

Bu dārātiyle çün Dārā-yı devrānİrişdi ḳal‘aya çün baḥr-ı ‘Ummān

Naẓar ṣaldı ırāḳdan şāh-ı ‘alemGöründi ḳarşūdan bir ḥıṣn-ı muḥkem

İrişince hemān emr itdi leşkerḲuşatdı çevresin mānend-i ejder

anali 10.indb 190anali 10.indb 190 28.12.2010 9:11:1528.12.2010 9:11:15

Osvrt na simbiozu poetskog i proznog narativa u djelima Nasuha Matrakčija

191ANALI GHB 39/2010, (31), 169-194

İdüb simurġ-veş cenk-i maṣāfiḲuşatdı ‘askerine kūh-ı Ḳāfı

(S:77b-78a)

Od jutra vladarev tug-biljeg18 svoju glavu otkri,Zasvira ratni bubanj sultanski.

Vladar vremena odmah zatim ata uzjaha,Kraj njega je vojska kao u Minučehra.19

Potkovice od konja postadoše, gle, minđuša nebeska.Uho nebesko ispuni se glasom ratnoga bubnja.

Sa zemlje strahom tjerajući ptice i životinje,vojske, poput aždahe, na sve se strane šire.

Žurno zapovjednik ovosvjetski idePrema utvrdi Šikloš, poput Rustema konja jaše.

Sa njim vojska njegova poput mora živahna.Poput riba bez broja, sva u pancirima.

Vojska ispred njeg poput mladog polumjeseca.Svi su blistavih kapa, sjajnih poput sunca.

Na glavama junaka, mladih po godinama sveOko crno, soluf crni i crni ben je.Ispred jašu konjanici crnog oka.

Kažu, od njihovih kandži brda postaju vuna.Oni koji su u pričuvi uče pauna kako da se uzdignuto šeće.

Svakoga od njih jedan junak od megdana pokreće.Osim njih i geberani koji su postali muslimani,Na hiljade atova pripitomljenih i podučenih.

Tako Darije ovog vremana, sa svim što posjedujeStiže do tvrđave - kao Omansko more.Izdaleka pogled pruži vladar svijeta.

Na suprotnoj strani ukaza se neka utvrda ojačana.Čim stiže, odmah izda naređenje.

Vojska se kao aždaha obavila oko nje. Kao Simurg vojne redove uspostavljajući tada,Okruži ju: za vojsku je ona kao Kaf-planina...

Nakon što je 30. juna okružena utvrda Šikloš, u nastavku djela opisuje se taktika strpljivosti. Nekoliko dana nakon opsade bilo je zasjedanje Divana.

18 Nosio se na dugačkom koplju, spada u vladarske vojne insignije.19 U perzijskoj mitologiji, Minučehr je sin Feriduna.

anali 10.indb 191anali 10.indb 191 28.12.2010 9:11:1528.12.2010 9:11:15

Adnan Kadrić

192 ANALI GHB 39/2010, (31), 169-194

Osvojene su vanjske zidine, a potom je nastavljeno osvajanje i ostalog dije-la tvrđave. Osmanska vojska je do 19. jula ušla u tvrđavu. Nasuh Matrakči Bošnjak u stihu detaljno opisuje sukob sa vojnicima u unutarnjim zidinama utvrde Šikloš. I „neprijateljski“ i osmanski vojnici opisuju se kao „krokodli u moru krvi“. Na sličan način Matrakči opisuje i osvajanje ostalih utvrda. Prvo je osvojena utvrda Pečuh. Detaljno je opisano osvajanje utvrda Ostorgon, Tata i Vilan. Bosanski sandžakbeg Ulama-paša20 prodire dalje na neprijateljske teritorije na sjeveru i donosi veliki ratni plijen. Vrlo su slikoviti stihovi Nasu-ha Matrakčija povodom opisa utvrde Tata:

Āsümān-ı ma‘reke pür mīġ olubBerḳ-i tīġiyle cihān içi ṭolub

Ṭutdı āfāḳı ṣadā-yı dār u gīrḲorḳusından oldı lerzān çarḫ-ı pīr (S:104a)

Nebo bitke puno oblaka bi,Dok se središte svijeta munjom mača ispuni.

Zvuk ratovanja obzorja poklopi,Ostarjelo nebo zbog straha od njeg’ zadrhti...

Put sultana Sulejmana Zakonodavca prema Budimu bio je pun opsada i osvajanja. Stolni Biograd je osvojen u septembru 1543. godine. Matrakči nastavlja opis dolaska Hajrudina Barbarose u Istanbul i slanja delegacije iz Stolnog Biograda u Francusku preko Dubrovnika, Venecije i Italije do grada Gižona. Nasuh Matrakči Bošnjak dovršava ovo svoje djelo 3. džemadel-ahira 950. / 3. septembra 1543. godine.

O poetici narativnog mozaika u djelima Nasuha Matrakčija Bošnjaka

Jedno od prvih historijskih djela Nasuha Matrakčija Bošnjaka jeste Mecme‘ü-t-Tevārīḫ (التواريخ Stjecište hronika [926/1520]. Koncept / (مجمع djela uvjetovan je Taberijevom historijom Tārīḫ al-rusul wa al-mulūk. U Matrakčijevom djelu ima dosta prevođenja, adaptacija, ima i proze, a i kraćih

20 Mujadžević, Dino (2008:402) „Mühimme defter iz 1552. - Osmanski izvor za povijest Slavonije i Srijema“, Scrinia Slavonica, VIII (2008).

anali 10.indb 192anali 10.indb 192 28.12.2010 9:11:1528.12.2010 9:11:15

Osvrt na simbiozu poetskog i proznog narativa u djelima Nasuha Matrakčija

193ANALI GHB 39/2010, (31), 169-194

poetskih odlomaka. Nasuh Matrakči Bosnevi dodatno je afirmirao “klasičnu historiografsku” taberijansku metodu u osmanskoj historiografiji po čet kom 16. stoljeća. On opisuje događaje u scenama, razvijajući narativnu scenu do detalja. Kod Taberija se poezija najčešće koristi u redžez-metru i često ima parnu rimu. Kod Matrakčija i drugih osmanskih hroničara najčešća poetska forma za duže poetske opise kakva događaja u hronici jeste poetska forma mesnevije. Funkcija poezije u općem okviru historijskog narativa ponajprije je dekorativna, ali i vrlo upečatljiva. Ona ima, dakle, i posebnu strukturalnu vrijednost u naglašavanju poruke kakva djela.

Poetski fragmenti i dekorativno i ritmički naglašavaju određeni dio teksta, čime se tradicionalno u literaturi na orijentalnim jezicima često pokušava razbiti mirni, usporeni, statički model autorske naracije. Poetska scena uklo-pljena u prozni tekst često je sastavni dio želje (i plana) naratora, pisca da dodatno naglasi zaplet u tekstu, ali, i da istodobno ugodi “narativnoj želji” prefinjenog čitatelja, s druge strane. Dvostruka usmjerenost naracije u djelu, od želje autora da priču dovede do kraja pa do želje čitatelja da “narativna igra” što duže traje, nužno dobija različite forme i sekvence koje čas ubr-zavaju priču, čas je usporavaju i razvlače. Ovaj postupak pripovijedanja u starijim bošnjačkim hronikama na osmanskom jeziku gotovo da je kanono-ziran s filotehničkoga aspekta. Po tehnici i sadržaju pisanja, Matrakčijeve hronike su i književna i historijska djela sa posebno formuliranim slikama koje katkad obiluju brojnim, čak i ne baš tako važnim historijskim podacima, s jedne strane, dok u nekim dijelovima gotovo da skrivaju historijsku zbilju i naglašavaju autorovu narativnu želju da kaže nešto što se samo njemu čini važnim. Na taj način, svjesno ili nesvjesno, pravi otklon od historijske real-nosti i kreće ka oblikovanju imagološke slike djela. Naracija u hronikama Nasuha Matrakčija Bošnjaka više je podređena velikoj “historijskoj priči” nego što je u službi praćenja “emotivnog” u svijesti likova koje opisuje. To je opća tendencija koja žanrovski samo donekle pravi razliku između osmanske historijske hronike i biografije. Imagološke želje naratora najčešće i najpri-hvatljivije se semiotički kodiraju kroz određene izreke, poslovice, citate ili kroz poeziju koja je sama po sebi kodirana određenom epskom ili lirskom matricom. Štaviše, i neke se poslovice ili izreke mogu smatrati određenom vrstom komprimiranog protonarativa, a ako se one iskažu unutarnjom rimom, onda su stilski još efektnije i idejno snažnije. Poetski narativni fragmenti u hronikama su, stoga, najčešće varijabilni u tekstualnom mozaiku djela, ali su često i sastavni dio “narativne želje” teksta, mjesto autorske digresije i bijega od činjenica neumitne historijske realnosti. Čak i u šabloniziranim poetskim opisima sultanskog pohoda i “pobjedničke vojske”, u tekstualnom mozaiku djela, jasno biva idejno stajalište koje je sastavni dio narativnog horizonta Matrakčijevih hronika. Kao da je i poezija sama po svojoj naravi uključena u

anali 10.indb 193anali 10.indb 193 28.12.2010 9:11:1628.12.2010 9:11:16

Adnan Kadrić

194 ANALI GHB 39/2010, (31), 169-194

narativnu strukturu kroz prepoznatljive idejne, imagološke narativne filtere. Zanimljiva je još jedna osobitost poetskih fragmenata u Matrakčijevim hroni-kama: stihovi su katkad pisani pod jakim nabojem visokostiliziranih kanona jezičkostilskog izraza kićene osmanske poetike, dok su nekad prilično jedno-stavni, gotovo šablonizirano predvidljivi. No, općenito promatrajući, ako se promatra struktura Matrakčijevih hronika i drugih proznih djela, uočava se nevjerovatna simbioza proznih i poetskih fragmenata teksta, a u narativnim djelima poetski fragmenti su katkad narativni a nekad deskriptivni, opisni. Narativni poetski fragmenti u tekstualnom mozaiku Matrakčijevih hronika u jačoj su povezanosti s cjelinom narativnog teksta. Povezanost je i formalne, strukturalne, ali i konceptualne naravi, dok stilska izražajnost i ekspresivnost takvih poetskih fragmenata povećavaju i stilogenost samog djela. Na kraju treba naglasiti da je jedna od općih osobitosti gotovo svih proznih djela Nasu-ha Matrakčija Bošnjaka simbioza proznih cjelina i poetskih fragmenata koji se međusobno dopunjuju.

Summary

A REVIEW OF THE SYMBIOSIS OF POETIC AND PROSE NARRATIVE IN THE WORKS OF NASUH MATRAKČI

BOŠNJAK (?-1564)

The article draws attention to a symbiosis between prose and poetic nar-rative in the works of Nasuh Bošnjak, also known as Matrakčki Visočanin (ie, from the town of Visoko). His works are interesting both from the point of general cultural studies as well as from the point of linguistic or literary analyses. Matrakči Visočanin finds the basis for his own narrative in the world history narrative, the Prophet's biography and royal chronicles. The article highlights the function of poetry in his prose works, mainly his travel accounts. Although the function of poetry in the general framework of Matrakčki's historical narrative is decorative, it clearly has a special structural value in that it emphasizes certain messages and ideas found in his works. In general, one of the regular features of nearly all works of this writer is the symbiosis and mutual complementarity of prose units and poetic fragments.

anali 10.indb 194anali 10.indb 194 28.12.2010 9:11:1728.12.2010 9:11:17

195ANALI GHB 39/2010, (31), 195-212

821.512.161.09 : 929 Bjelopoljak A. Hatemi

Sabaheta Gačanin

AHMED HATEM BJELOPOLJAK NAKŠIBENDIJSKI

ŠEJH I PJESNIK

Sažetak

Ovaj rad se bavi poetskim značajkama gazela Ahmeda Hatema Bjelopoljaka u okviru društveno-historijskog konteksta, relacijama s drugim kulturnim fenomenima 18. stoljeća u Osmanskoj državi, kao i sufijskom recepcijom njegovog Divana.

Ahmed Aqovali-zade (Bjelopoljak) Hatem (umro 1168./1754. godine) je sin je Osmana Šehdi-efendije Bjelopoljaka, hadžegana carskog divana, a unuk Mehmeda Salim-efendije Kadića iz Bijelog Polja (tur. Aqova). Nije poznato gdje se rodio i odra-stao Ahmed Bjelopoljak, ali se zna da je visoke škole završio u Carigradu, a zatim otputovao u Misir i Hidžaz i tamo boravio neko vrijeme. U Meki je dobio iršad od nakšibendijskog šejha Ahmeda Džurjanija koji ga je i uveo u nakšibendijski tarikat. Godine 1168/1754. imenovan je za kadiju u Larissi, u Grčkoj, gdje je i umro.

Bio je veoma obrazovan, isticao se kao dobar poznavalac raznih disciplina islam-skih nauka. Iza sebe je ostavio i uređen divan pjesama na osmanskom, perzijskom i arapskom jeziku. Njegov Divan je bio veoma cijenjen i često prepisivan. Unutar Divana poezija je razvrstana po jezicima: arapskom, turskom i perzijskom, tako da su odvojeni kao zasebne cjeline.

Hatemova poezija je poetska filozofija u kojoj se misli isprepliću u koncentrič-nim krugovima gdje je svaka interpretacija samo jedna od mogućih interpretacija. Hatem je pjesnik misaone lirike, istančanog filinga, zgusnutog i hermetičnog jezičkog izraza čiji je površinski jednostavni smisao poezije u obrnutoj srazmjeri sa brojnim smislovima i porukama u dubinskoj strukturi.

Ključne riječi: sufijski pjesnik, društveno-historijski kontekst, 18. stoljeće, perzijski jezik, gazeli.

Društveno-historijski kontekst

Zanimljiva je pojava poetskog lika Ahmeda Hatema Bjelopoljaka na književnoumjetničkoj sceni Osmanskog carstva u 18. stoljeću. Hatem je bio erudita - mufessir, fakih, filolog, matematičar, muzikolog i pjesnik.1 To

1 Dr. Safvet-beg Bašagić, Bošnjaci i Hercegovci u islamskoj književnosti. Sarajevo, 1986., str. 364; Mehmed Handžić, Književni rad bosansko-hercegovačkih muslimana, Sarajevo, 1933., str. 12-14; Hazim Šabanović, Književnost Muslimana BiH na orijentalnim jezi-cima, Sarajevo, 1973., str. 467-469.; Fehim Nametak, Divanska književnost Bošnjaka, Sarajevo, 1997., str. 75-76.

anali 10.indb 195anali 10.indb 195 28.12.2010 9:11:1828.12.2010 9:11:18

Sabaheta Gačanin

196 ANALI GHB 39/2010, (31), 195-212

je pjesnik osebujnog pjesničkog stila, čiji se pjesnički svijet bez suvišne pjesničke patine bavi čovjekom u univerzumu i koji će, bez sumnje, potaknuti čitatelja na promišljanje o univerzumu kao vidljivom odrazu čovjekove duhovne zbilje. Njegova pojava je utoliko zanimljivija stoga što se ističe svojom poetskom osobnošću u plejadi osmanskih pjesnika 18. stoljeća. Da bismo razumjeli njegov pjesnički opus, nužno je dati širi književni okvir - u svjetlu poststrukturalnog pristupa - to jest sagledati društveni, filozofski i umjetnički kontekst u kojem je Hatem stasavao u pjesnika.

Na društveno-političkom planu to je bio izrazito turbulentan period, stagnacija se osjećala na političkom, vojnom i ekonomskom planu, sultani su svrgavani državnim udarima, kriza je posebno pogađala niže društvene slojeve tako da su krizni procesi u unutarnjim strukturama počeli da izjedaju Carstvo. Svi pokušaji da se nešto unaprijedi propadali su i Osmanska država je 18. stoljeće završila nemoćnija nego što ga je dočekala.2 Na društveno-kulturnom planu u prijestolnici se dešavaju zanimljive graditeljske, umjetničke i kulturne aktivnosti. Euforički uzlet doživljava Istanbul u periodu lala (1718 - 1730), kako ga je imenovao pjesnik Jahja Kemal. U prijestolnici je formirana štamparija, grade se palate i parkovi po ugledu na evropske palate i parkove, te šetališta i paviljoni po ugledu na isfahanske i pariške, kao i brojna izletišta sa šadrvanima i česmama, travnjacima za izletnike iz običnog naroda i to sve po naredbi Velikog vezira. U uzavreloj atmosferi, u proljeće pravile su se zabave u sarajima i baščama, šetalo se po baščama lala i zumbula, a noću pod svjetlošću svijeća i svjetiljki. Svi sultani iz ovog perioda bavili su se umjetnošću i imali svoje umjetničke mahlase. Na zabavama su i ljeti i zimi učestvovali poznati muzičari i pjesnici. Pjesnici su recitovali svoje kaside, gazele i šarkije posvećene raznim ličnostima. 3 Lala, koja je ranije donesena iz Austrije i Egipta u vrijeme Murata IV i uzgojena u Istanbulu, bila je vrlo omiljen i tražen cvijet.4 Stoga je cvijet lale ili tulipana postao nezaobilazni simbol poetike tog vremena.

2 Vidi više: Yılmaz Öztuna, Büyük Osmanlı Tarihi: Osmanlı Devleti'nin siyasî, medenî, kültür, teşkilât ve san'at tarihi, Istanbul, 1994., c. IV, str. 418-488, c. V, str. 5-79; Dimitri Kicikis, Osmanlijsko carstvo. Beograd, 1999., str. 85-100.

3 Vidi: Istorija Osmanskog carstva. Ed. Rober Mantran, Beograd, 2002., str. 319-345; Cambridge History The Later Ottoman Empire, 1603-1839, svezak 3. Ed. Suraiya N. Faroqhi, Cambridge, 2008., str. 481-520; Dana Sajdi, Ottoman Tulips, Ottoman Coffee: Leisure and Lifestyle in the Eighteen Century., London, 2007.

4 Lala se kao cvjetna vrsta toliko umnožila tako da su lukovice iz Holandije i Širaza nakon ukrštanja dosegle broj od 639 vrsta lala. O njima su se pisale rasprave, a cijena pojedinih raritetnih vrsta je utvrđivana carskim proglasom. Vidi: Büyük Türk Klasikleri svezak IV, str. 194.

anali 10.indb 196anali 10.indb 196 28.12.2010 9:11:1828.12.2010 9:11:18

Ahmed Hatem Bjelopoljak – Nakšibendijski šejh i pjesnik

197ANALI GHB 39/2010, (31), 195-212

Protivno društveno-političkim turbulencijama i na unutarnjem i na vanjskom planu, za književnost 18. stoljeća može se reći da nije preživljavala velike promjene. Na početku 18. st. poetska dominacija se pripisuje pjesniku Nabiju, a kasniji period su obilježila dva velika pjesnika: Nedim i šejh Galib.5

Kriza koja se osjećala u Carstvu na specifičan način je utjecala na književnost: razvijala se u dva oprečna pravca, dok su se jedni predavali hedonizmu i pisali poeziju u njegovom okrilju, drugi su se otisnuli u mistički svijet tesavvufa. Među ovim prvim se svakako ističe Nedim (1681-1730), za čiju popularnost historičari književnosti navode da je jedan od njenih razloga njegova vizura ugode i radosne predanosti uživanjima kojima je gledao na svijet oko sebe. Njegova filozofija razdraganosti i hedonizma je pridobila veliki broj pristalica među tadašnjim pjesnicima: Kami, Sejid Vehbi, Nejli i drugi koji su pored poezije u maniru Nabija počeli pisati u maniru Nedima. Na drugoj strani, potpuno nezainteresirani za ovakav književni manir, svoju poeziju pišu pjesnici poput Osman-zadea Tajiba, Nazima, Nahifija, Hatema i Esrar-dedea. Na kraju stoljeća pojavio se i šejh Galib sa sasvim osobenim pjesničkim stilom. Jedna od značajki poetskog stila ovog perioda je „lokalizam“ - ranije već u 17. stoljeću pripisivan Nabiju i Sabitu - koji je u narednom stoljeću intenziviran tako da pjesnici lale devri u kasidama, gazelima, tarihima i šarkijama ne opisuju neke imaginarne prizore i vrtove, niti Širaz i Bagdad, već opisuju Bosfor i živopisni život Istanbula sa njegovim ljepoticama, događajima, zabavama, ramazanima, bajramima. Svi događaji iz tog perioda su ušli u divane pjesnika sa Nedimom na čelu.6 Poezija nije više bezlična, lirika dobiva drukčija značenja koja moraju imati izvjesnu dubinu, široku imaginaciju i prefinjenosti u jezičkom izrazu. Zanimljivo je da poetika počinje da polahko izmiče krutim pravilima klasične divanske poezije. To je vidljivo kod pjesnika već spočetka stoljeća, dok s Nedimovom lirikom to uzima maha. Tako se poetička načela tokom 18. stoljeća polahko mijenjaju, gube na krutosti i otvaraju kvalitativnim promjenama poetskih imaginacija.7

Među drugim književnim značajkama ovog stoljeća je zastupljenost poetskih formi šarkije, tariha i nazire. Skoro svaki pjesnik se ogledao u sastavljanju tariha o velikim i malim događajima: od podizanja novih i popravki starih objekata, proslavi bajrama i ramazana, stupanja na prijesto sultana i vezira, rađanja prinčeva, održavanju čuvenih gozbi pa do zaruka

5 Başlangıcından Günümüze Kadar Büyük Türk Klasikleri 4/13, Istanbul, 1986., 193.6 Vidi: Stanford J. Shaw, History of the Ottoman Empire and Modern Turkey. Empire of the

Gazis: The Rise and Decline of the Ottoman Empire 1280-1808, svezak 1, Cambridge, 1976.

7 O književnim kretanjima u 18. stoljeću vidi: Başlangıcından Günümüze Kadar Büyük Türk Klasikleri 4/13, Istanbul, 1986., 193-200.

anali 10.indb 197anali 10.indb 197 28.12.2010 9:11:1828.12.2010 9:11:18

Sabaheta Gačanin

198 ANALI GHB 39/2010, (31), 195-212

uglednika svoga vremena. Tarih, u formi kaside ili kratke i nešto duže kit'e, obavezan je dio divana svakog pjesnika. Šejh Galib je bio mevlevijski šejh i napisao je 68 tariha što svjedoči da se izbliza interesirao za događaje oko sebe.8 Što se tiče poetskog izraza, za razliku od teškog i kitnjastog jezika sebk-i hindija iz 17. stoljeća, jezik je jednostavniji, izbjegavaju se apstraktni izrazi i pretenciozna upotreba perzijskih i arapskih izraza u pjesmama.9

Bilješka o pjesniku

U prvoj polovini 18. stoljeća živio je i naš pjesnik Hatem. Međutim, iako se školovao i jedan dio života živio u Istanbulu, njegov filozofski i pjesnički put je bio omeđen drugim geografskim tačkama. Za njega književni historičari ističu da „jedan od malobrojnih pjesnika kod kojeg se ne osjeća utjecaj Nabija i Nedima je šejh Ahmed Akovalizade, autor je malog sređenog divana u kojem se nalazi 170 gazela. Njegov divan je štampan na 101 stranici u Istanbulu“.10

Hatem nije bio pjesnički bard koji je slijedio književnoumjetnički trend, naprotiv on je bio učenjak, sufija i pjesnik koji je izoštrio svoju poetsku vizuru iz ugla tesavvufa kao svog filozofskog određenja. Do sada o njegovom životu, naučnom i književnom opusu nije bilo ozbiljnijih analiza, opservacija i interpretacija književnih kritičara.11

Ahmed Hatem Bjelopoljak (Aqovalizade) (umro 1168./1754. godine) sin je Osmana Šehdi-efendije Bjelopoljaka, hadžegana carskog divana, a unuk Mehmeda Salim-efendije Kadića iz Bijelog Polja (tur. Aqova).12 Nije poznato gdje se rodio i odrastao Ahmed Bjelopoljak, ali se zna da je visoke škole završio u Carigradu, a zatim otputovao u Misir i Hidžaz i tamo boravio neko vrijeme. U Meki je dobio dozvolu, iršad, od nakšibendijskog šejha Ahmeda Džurjanija (Ahmad Yakdastī Ğuryānī), koji ga je i uveo u nakšibendijski tarikat.

Godine 1168/1754. bio je naimenovan za kadiju u Larissi (Yenişehir) u Grčkoj, gdje je i umro. Turski pjesnik Belīg, njegov učenik iz Jenišehira, napisao je elegiju (mersiyya) u kojoj, između ostalog, kaže: Na ovaj prolazni

8 Ibid., str. 198.9 Ibid., str. 199.10 Ibid., str. 357.11 O Hatemovom pjesničkom izrazu više u: Sabaheta Gačanin, Lingvostilistička analiza

perzijskog divana Ahmeda Hatema Bjelopoljaka, doktorska disertacija, rukopis u Orijen-talnom institutu u Sarajevu.

12 Ovaj podatak je on sam dao u bilješci na kraju kaside o ahlaku na arapskom jeziku: hadim beni adem Aqovalizade Hatem. Vidi: M. Handžić, Književni rad bosansko-hercegovačkih muslimana, str. 13.

anali 10.indb 198anali 10.indb 198 28.12.2010 9:11:1828.12.2010 9:11:18

Ahmed Hatem Bjelopoljak – Nakšibendijski šejh i pjesnik

199ANALI GHB 39/2010, (31), 195-212

svijet neće doći niko njemu sličan, nitko tako slavan u egzaktnim i mističnim naukama, a posljednji stih ove elegije sadrži datum njegove smrti: Resul-e ekreme Ahmed efendi hemgivar olsun/Neka Ahmed-efendija bude susjed časnog Božijeg Poslanika (1168./1754/5).13

Bio je veoma obrazovan, isticao se kao dobar poznavalac raznih disciplina islamskih nauka. Navode da je bio i odličan kaligraf, što potvrđuje diploma kod poznatog kaligrafa Hattata Emir-efendije. Poznavao je dobro sva tri orijentalna jezika, a na arapskom je čak držao i predavanja. Iz oblasti šerijatskog prava napisao je komentar na čuveno djelo Mulṭaqā al-abḥur Ibrahima Halebija, iz oblasti leksikografije komentar poznatom rječniku Tuhfe-i Šāhidī, iz oblasti matematike komentar djelu Al-lum‘ al-Faradīya. Iza sebe je ostavio i uređen divan pjesama na osmanskom, perzijskom i arapskom jeziku. Njegov Divan je bio veoma cijenjen i često prepisivan što svjedoči veliki broj prijepisa njegovog Divana u bibliotekama širom svijeta14, a i činjenica da je njegov Divan vrlo rano bio (1248/1832) litografisan u Istanbulu. Napisao je na osmanskom jeziku i jednu manzumu moralno-didaktičkog sadržaja, koja nije prepisivana u sastavu Divana i na koju je sam pjesnik kasnije napisao komentar.15 I on je u duhu svoga vremena pisao tarihe i pohvalnice. Jednu kasidu je posvetio sultanu Mahmudu (1730-1754)16. U narodu je ostala poznata njegova pjesma (šarkija): U tebe je srce moje ludo, u tebe je...17

Poetička načela Hatemove poezije

Na koji način oblikuje poetiku jedan sufijski pjesnik a pogotovo šejh (za kojeg se pretpostavlja da je kao muršid dosegao viši duhovni stupanj). El-Gazali nam veli da je mistikova temeljna svrha u tome da prosegne kroz zastor pričina izatkan snagom osjetila i ljudskog razuma, da opaža s onu stranu fizičkog svijeta i na taj način iskuša istinu, bit postojanja, koja je, zauzvrat, mogući iskustveni aspekt Boga.18 Svojom poezijom Hatem je

13 Ibid., str. 14.14 British Museum OR 7119; Istanbul Üniversitesi Ktb., T. 1274, 2823, 394/1, 2825, 381,

2882; Millet Ktb. , ‘Ali Emiri Manzum eserler Ms. 125; Süleymaniye Ktb., Mihrišah Sultan Ms. 373; Selimiyye Ktb., SYEK Ms. 2185 i brojni drugi rukopisi širom svijeta.

15 U Istanbulu se nalazi njen autograf (Süleymaniye Ktb., zbirka Ašir-efendi), kao i prijepis rukopisa sa autorovim komentarom (Süleymaniye Ktb., zbirka Laleli).

16 Sultan Mahmud je bio poznat među sultanima kao kompozitor i pjesnik pod mahlasom Sebkatî. Što se tiče njegovih državničkih aspiracija, principijelno je smatrao da primat u njegovoj upravi treba da ima reorganizacija državnoupravnog aparata i vojske, a tek potom druge oblasti u državi.

17 Büyük Türk Klasikleri 4/13, str. 357.18 Vidi: El-Gazali, Niša svjetlosti. Prijevod i predgovor E. Karić. Zagreb, 1995., 83-88.

anali 10.indb 199anali 10.indb 199 28.12.2010 9:11:1928.12.2010 9:11:19

Sabaheta Gačanin

200 ANALI GHB 39/2010, (31), 195-212

nastojao da opisuje iskustva svojih duhovnih putovanja zagledan u svijet izvan granica osjetilnog, nastojeći da simboličkim jezikom opiše slojeve božanskih manifestacija kroz koji nepristupačna božanska Bit manifestira Sebe.

Inspiracija (proistekla iz ilm-i ladunni) koja ovlada pjesnikom sufijom, naprosto ga inicira da izgovara stihove krajnje sofisticiranog retoričkog ugođaja čijeg je sadržaja sufija često i nesvjestan. Za Rumijeve stihove se često veli da su najbolji primjer takvog iskustva - poredeći to iskustvo s najem koji svira samo kada ga usne Voljenog dotaknu.

U svojoj poeziji pjesnik vodi računa o estetičkim djelovanjima riječi, jer njegova poezija i svojim ritmičko-melodijskim i pojmovnim osobenostima potiče i osjetilne i intelektualne podražaje, oblikujući na taj način jezički supstrat s višestrukim poetskim oblicima na površini, a još više u dubini.

Stilska figuracija u Divanu je raznovrsna i složena: glasovne figure, metafora, antitetičke figure, ponavljanje istovrsnih jezičkih elemenata, permutacije rečeničkih dijelova i niz drugih stilskih figura na svim jezičkim nivoima su stilemi u Divanu, koji pokazuju svu jezičko-semantičku raskoš i ekspresivnost stihova. 19

Duhovna iskustva koja pretače sufija pjesnik mogu biti pokrenuta bilo kojim senzualnim objektom: cvijetom, mirisom, oblakom ili osobom, primjerice: Ružina prsa se raspukoše, bojom i mirisom iznjedriše // Mjesečina i mlađak ovom činu su svjedoci // Mjesec pod oblakom tad jedva da se nazire...

Njegova stilska osobenost leži u metafori kojom stilizuje svoj izraz na specifičan način, izvlačeći iz riječi uvijek drugo značenje u odnosu na njihovo značenje na površini i ispunjavajući ih mističkim značenjem kako bi dosegao njihove najdublje smislove. Njihova značenja su zasnovana na različitoj vrsti iskustva i stoga su teško prevodive s jezika na jezik, a posebno iz svijeta transcendentnog i neiskustvenog u svijet pojavnog i iskustvenog, što veoma usložnjava njihovu semantičku kompleksnost pa time i njihovo razumijevanje bez interpretacije u duhu mističke gnoze. Naprimjer: napojena ruža (سيرابگل), metafora u kojoj je ruža, vrhunska manifestacija božanske ljepote, život čovjeka koji može da živi i bitiše (napojen) ako dosegne istinsko znanje; mladi izdanci truda i nastojanja (اجتهاد metafora u kojoj mladi ,(نهال izdanci predstavljaju svježinu i živost procesa neprestanog obnavljanja čime se insistira na neprekinutom procesu kakav bi ljudski trud i zalaganje trebalo da bude; onaj koji poji svijet (ساقی گيتی), to jest onaj koji je po svom znanju jedinstven u svijetu, savršeni duhovni učitelj (qutb); pečat sreće (خاتم اقبال) u

19 O stilističkoj i semantičkoj analizi Hatemove poezije na perzijskom jeziku vidi: Sabaheta Gačanin, doktorska disertacija. O Hatemovim gazelima vidi i: Mirza Sarajkić, Gazeli Ahmeda Hatema Bjelopoljaka na arapskom jeziku, magistarski rad, rukopis na Filozof-skom fakultetu u Sarajevu.

anali 10.indb 200anali 10.indb 200 28.12.2010 9:11:1928.12.2010 9:11:19

Ahmed Hatem Bjelopoljak – Nakšibendijski šejh i pjesnik

201ANALI GHB 39/2010, (31), 195-212

značenju u konačnici biti od onih koji su dosegli Zbilju; djevičanska mašta u značenju sufije ,(جبين گدا) metafora za originalnost; čelo siromaha ,(بکر خيال)koji se odrekao blagostanja materijalnog svijeta; ruševina (ويرانه), metafora za sve ono što ima neuglednu formu, ali istinski sadržaj i značenje.

Međutim za ovu vrstu tekstova je relevantna interpretacija teksta, to jest pravilno dekodiranje teksta, jer je ova poezija pisana sa jasnom porukom recipijentu da promišlja o tawhidu - krajnjem cilju duhovnoga puta čovjeka. Dekodiranje pjesnikove poruke recipijent može teško razumjeti bez poznavanja kako neposrednog tako i šireg konteksta u čijoj interakciji je književnoumjetničko djelo kodirano. Stoga je poželjno markiranje tesavufskog registra sa posebnom upotrebom jezika kako bi se uspješno izvršilo dekodiranje teksta, odnosno njegova semantička interpretacija. Ovo ćemo ilustrirati primjerima iz gazela koje donosimo na kraju teksta:

oni koji noću izlaze (شب روان) - oni koji teže da se uzdignu u viši duhovni svijet; noć (شب)- svijet skrivenosti (‘ālam-e gayb), svijet predodžbi, viši duhovni svijet (‘ālam-e ğabarūt);svjetiljka (چراغ) - aktivni racio koji upravlja ovim svijetom, svjetlo koje sjaji tajnom spoznajom (ma‘refat), svjetlost Božije emanacije, salik koji izgara na putu Spoznaje;opijenost jutarnjim vinom koje ne izaziva mahmurluk صهبا) - (نشوه alegorija u kojoj zanesen spoznajom salik krajem noći, pred zoru zaziva Boga u osami, u potpunosti je ispunjen duhovnom snagom;miomiris (نازبوی) - svjetlost koja se pojavljuje kod salika usljed duhovnih vježbi, oplemenjivanjem duše duhovnim vježbama dostići stanje blaženosti;sreća (طالع eho iz Praiskona, praiskonska sreća, Božije obilje i - (بنگ milost iz kojeg se izvodi pregnuće i sve što posjeduje duhovni putnik; kraj, pečat(njak), vlastito ime (خاتم) - termin: potpuno dostignuta zrelost u duhovnom napredovanju; lice (رخ) - emanacija Ljepote koja je uzrok pregnuća salika na duhovnom putu: blijesak ljepote Voljenog;čisteći, čišćenje (طهوری) - duhovno pročišćavanje, aluzija na neophodna tri stupnja čistoće kod sufija: izvanjsko (vodom), unutarnje (pokajanjem pred Bogom) i duhovno odgajanje (u tarikatu);krug (حلقه) - kružna forma u kojoj se obavlja zajednički zikr (molitva, zazivanje Boga) derviša; kružna forma je institucionalizirana kod derviških redova a simbolizira svemir u kome se sve kreće oko sebe i u orbiti oko

anali 10.indb 201anali 10.indb 201 28.12.2010 9:11:1928.12.2010 9:11:19

Sabaheta Gačanin

202 ANALI GHB 39/2010, (31), 195-212

sunca koje predstavlja Suštinu; koncentrični krugovi simboliziraju ljuske koje počinju od izvanjskog susreta sa svetim do najdublje srži religije - tevhida;grana (شاخ) - suha grana je aluzija na ljude koji su nezahvalni Bogu, koji su zapali u duhovni nemar i zaborav; reminiscencija na Ebu Lehebovu ženu, nosačicu granja za potpalu (aluzija na gorivo pakla);golub(ica) (قمری) - u sufijskoj poeziji simbol vjernosti i ljubavi, čije gugutanje gū gū znači: Gdje je, gdje (Voljeni);noć (شب) - svijet skrivenosti (‘ālam-e gayb), svijet predodžbi, viši duhovni svijet (‘ālam-e ğabarūt)..

Principijelno, sufijski gazeli strukturalno se zasnivaju na polaritetu, principu na kojem se zasniva postojanje univerzuma: azal, vječnost bez početka i abad, vječnost bez kraja - polovi između kojih svijet pulsira. Tako i Hatem u dubinskoj strukturi svoje poezije, kroz suštinsku dijalektičku suprotstavljenost paradoksalnih odnosa koji se na krajnjoj instanci svode na svijet osjetilnog - svijet nevidljivog, pretače svoja iskustva u osmišljene poruke univerzalnog značenja. Ta univerzalna značenja se zasnivaju na spoznaji da sve u univerzumu ima svoj antipod, svoje lice i naličje: dva kraja istog polariteta čine tama i svjetlost, forma i značenje, dan i noć, vatra i voda, unutarnje i izvanjsko, žalost i radost - što pjesnik veoma uspješno izražava kroz dobro oblikovanu formu. Naprimjer:

čempres koji ne daje plod (حاصل بی توبی) plod rajskog drveta - (سرو ,(بر znanje kojim se ne stječe istinska spoznaja nasuprot spoznaji Istine (gazel na elif, stih 3);kraj (مننهی) - početak (مبندی), polaritet između života i smrti ili Prapočela i konačnog/ponovnog sjedinjenja (gazel na elif, stih 6);skut (دامن), nasuprot Jusufu - košulja (پيراهن), nasuprot Jakubu; ovo je dvostruka opozicija, ali sa istim značenjskim odnosom: košulja i njen skut imaju referencu fizičke ljubavi, odnosno ovog svijeta, dok je njihov rajski analog istinska ljubav prema Voljenom (gazel na ta, stih 4);sreća (اقبال), referenca za duhovnu nagradu - carski (شاهنشهی), referenca nagrade u ovosvjetskim razmjerama (gazel na la, stih 7).

Hatemov jezički izraz se odlikuje i poetskim sentencionalnim mislima, koje djeluju veoma stilematično jer se poetskom retorikom izriču univerzalne mudrosti. Sentencije su nabijene stanovitom dozom prozaičnosti, koja snažno djeluje i na današnjeg čitatelja koji je svikao na savremeni poetski izraz - neobične mješavine prozaičnog i poetičnog govora, tako da takvi stihovi munjevito dopiru do svijesti čitatelja. Upravo se u tim stihovima osjeća

anali 10.indb 202anali 10.indb 202 28.12.2010 9:11:2028.12.2010 9:11:20

Ahmed Hatem Bjelopoljak – Nakšibendijski šejh i pjesnik

203ANALI GHB 39/2010, (31), 195-212

dinamička napetost zbog sudara različitih izražajnih registara - tamo gdje se čisto lirski sadržaj (iskustva izvan racionalnog mišljenja) sudara sa mudrošću:

Kad srce progleda, to su stvari što na kraju dođu...Znaj da mudrima u ovom svijetu ništavnoga sve znano je...

Onom ko ne vidi, kakva mu korist očima od sunca i mjeseca...Kad srce mladog čovjeka do granice stigne, razum zalud je.

Umjesto zaključka reći ćemo da Hatem stilizuje svoj izraz na specifičan način i da njegov poetski jezik predstavlja figurativnu polihromiju koju redovno prate postupci dvostrukog modeliranja, površinskog i dubinskog sa mističkom konotacijom, čime se veoma usložnjava semantička struktura i pojačava ekspresivna vrijednost. Možemo ustvrditi da u naizgled sasvim jednostavnim stihovima pjesnik izražava najdublje smislove i univerzalne istine. Otuda njegovu poeziju karakteriše jezgrovit i kondenzovan izraz, često zasjenjen površinskim ambigvitetom Naravno, percepcija ovakvog jednog složenog književnoumjetničkog teksta uveliko ovisi o primatelju poruke, njegovoj sklonosti da komunicira sa tekstovima tesavufske orijentacije koja je osjenčena brojnim semantičkim slojevima i nijansama.

Gazeli koji slijede najbolje ilustriraju iznesene stavove u našem istraživanju poetskih načela Hatema - pjesnika i sufije. U radu je iz Divana ekscerpirano sedam gazela na perzijskom jeziku20 koji su prvi put predstavljeni kulturnoj javnosti.

غزل حرف االلفچــراغ شــــبروان عـــشق آه شــــعله تــــاب اينجا نگاه شـــــير رغــــبت داغ مهـــتاب حجاب اينـجا

ز اشک تشنه چشمان لرزه می ريزد سراب اينجا درين وادی گل سيراب رنگ از خشک لب چــيند

بر طوبی نهال اجـــتــهاد ســـت اجـــتناب ايـــــنجا ز هستی کج مشو آزاده شو چون سرو بی حاصل

حــــباب دل مذاب آفــــتابســـــت آب ناب ايــــــنجا طراوت مــــی چکد از قرص داغ آتشـــيـــنم بـس

شکر خند مـــــــذاق گفتگو می گــــشت آب اينجا خط پـــــــشت لبش مـژگان طوطیء تــبسم شــــد

حضور مبتدی را دور گردد فــــصل و باب اينجا نــــــگاه دل بــهم از کــــــــــارهای منتهی باشــد

نه پــــنداری که بر عــکس خطاب آيد جواب اينجا بيابی آنچه کردی نزد کــــــهسار حقــــــــيقت را

به نوع ديـــگر از هر دو ثواب افتاد خواب ايــنجا بدان در عـــــــــالم نيــــستی به نيکان آشـــنايانند

عروس شيوه را بيت الحجال از پـــيچ و تاب اينجا ســــالست خانۀ زيب نظم شد خــــاتم نـــمی زيبد

20 Analiza je napravljena na osnovu rukopisa Istanbul Üniversitesi Ktb. T 2823. Ovaj ruko-pis sadrži 271 pjesmu na osmanskom, 32 pjesme na arapskome jeziku te 29 gazela, 2 kaside, 4 mufreda i 4 tariha na perzijskom jeziku.

anali 10.indb 203anali 10.indb 203 28.12.2010 9:11:2028.12.2010 9:11:20

Sabaheta Gačanin

204 ANALI GHB 39/2010, (31), 195-212

Pogled lava, žarka želja i pokrivač od mjesečeva svjetla ovdje jeOni koji lutaju po tminama ljubavi svojim uzdahom svjetiljku upale. U dolini ovoj gdje ruža svježinu skuplja sa usana suhih Ovdje priviđenje titra od suze iz očiju žednih.Oslobodi se i ne svijaj poput čempresa jalova zarad samog bitisanjaSvaka mladica truda je plod tuba drveta, stoga se kloni toga. Od kapljica sunčeve svježine na meni su samo opekotine Mjehurić rastaljenog srca na suncu, čista voda ovdje je.Nausnice, trepavice ko u papagaja osmjehuju seUsne slatke što poeziju sriču sve u slast to ovdje tvore. Kad srce progleda, to su stvari što na kraju dođu A početak sami, samo nas od rastanka ovog svijeta dijeli. Što uradiš, naći ćeš na planini Istine Nemoj mislit' da odgovor je izvan ovog što se reče ovdje. Znaj da mudrima u ovom svijetu ništavnoga sve znano je A drugo su oni što svako dobro djelo prespavaju ovdje.Lijepa kuća što sazdana je, njenoj ljepoti Hatem ukrase ne dodajeMladenku u ložnici krase samo uvojci ovdje.

غزل حرف التاءشمــع باهم شهپر پروانــــه در چشمم يـــکيـست تابش حسنش نگه سوزانه در چشمم يکيــــــستآنکه اسپــيد و سيه همخانه در چشمم يــــکيـست انبساط بی نوايان از دو رنگ آمـــــاده اســـــتمرغ بـيزارم که دام و دانه در چشمم يــــکيـست بهر خال گيسوان منت نــــشايد ســــــــــبحه رادانـۀ اشک و در شهــــدانه در چشمم يـــکيـست گريۀ ابرست چون شير يتـــــــــــــيمان صــدفميــنه و آيــــينۀ کاشــــانه در چشمم يـــــکيست زر گل خورشيد تا دست خوشــــينم کرد چــرخشکوه نگشايم که خط و شانه در چشمم يکيست گر شود با عکس مژگانم خط آشوب عارضــشجفت لـــتعل خندۀ جــانانه در چشمم يـــــکيست شمـــع از جنبش شــــکافی مــی نمايد جلــوه راچون شوم بی وايــۀ ويرانه در چشمم يـــکيست درد سر شد پـــنبه ميـــنای تهی را ايـــــن خاکصبح و شب آينيه وش بيگانه در چشمم يکـيست بی بصيرت را چه سودعينک شود گرمهرو ماههست نه پيـمانه روشن يـا نه در چشمم يـکـيست نشـــــوه داد از تلخــــيابی ســـاقیء گيـــتی مـراهر چه باداباد صد افـسانه در چشمم يــــکيـست سبحه ســان ازعـقدۀ بــــند ايـــن و آن آزرده اميوسفی دارم که يــعقوبانه در چـشمم يــــــکيست دامـــن از شمـــع بصــيرت می کشد پـــيراهنشپی شدم با پيروش ايــنجا نه در چشمم يــکيست بذلـه گـــويم ســـاخت خــــاتم دانـــش دانا مــنش

Svjetlost ljepote njene i pogled koji žeže za mene isto je I svijeća i krilo leptira za mene isto je.

anali 10.indb 204anali 10.indb 204 28.12.2010 9:11:2028.12.2010 9:11:20

Ahmed Hatem Bjelopoljak – Nakšibendijski šejh i pjesnik

205ANALI GHB 39/2010, (31), 195-212

Nevoljnom se čini da sreća ima samo boje dvije Ali u očima mojim i crno i bijelo isto je.Sve dok mi sunčevi cvijet zlatni sudbinu okrećePalata bajna ili kućica trošna za mene isto je. Pred svijećom pronicljivosti treba povući skute košulje svoje Stoga košulja Jusufova kao da je Jakubova, za mene isto je.I kroz voštane nabore lojanica svoju svjetlost šaljeOsmijeh drage na rubinskim usnama za mene isto je. S ovim krčagom ispražnjenim sva bol nesta, poput prašine da postanem i ruina napuštena, pa svejedno mi je.Onom ko ne vidi, kakva mu korist očima od sunca i mjesecaJutro i večer, tuđincu su poput ogledala, a meni svejedno je. Plač oblaka školjci carskoj poput hrane je A suza krupna i biser carski za mene isto je. Ako se od odraza trepavica mojih na licu joj nemir pojaviNe žalim se što i kosa i češalj za mene isto je. Zarad bena i uvojaka zahvala zikrom ne pristoji Ptica sam izmučena, što joj zamka i zrno isto je. Izmučen sam dobrim i lošim kao tespih nanizan od čvorovaSve što se desilo i trebalo je, zalud priča, isto mi je. Od razočarenja svijesti me priziva Onaj što svijet poji Devet čaša je, svijetle bile ili ne, isto mi je. Pohvalu ću da izreknem o stilu Hatema, znalca, učenoga Za njim se povedoh i nikako mi svejedno nije zbog toga.

غزل حرف الثاء

رندان نمی شود به گـــلش مــشتهی عبث گلشن که شد ز نشوۀ صهبا تــــهی عـــبثگر دل به خط رسيده جوان را دهی عبث مانند مه که پردۀ شب تــــيره بسته اســـتچون در ميـــان مزبله سرو ســـهی عبث ای شمع رخ به انـــجمن ناســــزا مـــرسآری شـود عاليـــق عقبــــی گـهــی عبث اهــل ريا گـــرفـــتۀ حرمــــان مطـــــلبـندشايان ز وجه آن که نويسی زهــی عــبث با خط چو گشته کالۀ حسن و بها دو بـــوددر زير ابر تــا تنـک آيـــــــد مــهی عبث دخشنده عارضش خط پيتتچيتتده در فـــتدبر مـن نــه آفريـــنۀ شاهـــــنشـــهی عبث نامـم که گـــشــت خــاتم اقبــال گـفــتـگو

anali 10.indb 205anali 10.indb 205 28.12.2010 9:11:2128.12.2010 9:11:21

Sabaheta Gačanin

206 ANALI GHB 39/2010, (31), 195-212

Ružičnjak zbog opojnoga vina rumenoga opustoši, zaludBulbuli za ružom njegovom ne čeznu zalud. Poput mjeseca kad ga gusta koprena tmine obuzme Kad srce mladog čovjeka do granice stigne, razum zalud je.Ej ti lica k'o plamen svijeće, ne idi među one što ti ne dolikuju!Jer biti vitkim čempresom sred đubrišta zalud je. Licemjerni u neprestanoj potrazi očajanjem su sputani Neizbježno je da posljedice snose, a tada sve zalud je.Dovoljno su nekom ispisani reci puni ljupkosti i ljepoteAli onima koji pravo lice vide ljepota rukopisa zalud je. Na obraz što sav sija pada jedan pramen kovrdžavi Mjesec pod oblakom tad jedva da se nazire, zalud je. Po imenu sam onaj čija poezija sreći pečat (Hatem) jeStoga za me carsko divljenje zalud nije.

غزل حرف الحاءافتــــادۀ بخـــنـدۀ ســــيلی ز پا فـــــرح ای بی شعور تکـيه مکن هيــــچ با فـرححرف امــــيد کــــی کــندم آشـــنا فرح چيزی نديدمی که بهم شد بعکس خويــشبيگانه اســت بـی می و بی دلربا فرح در بـزم عاشـــــــقانــۀ رند غم آشــــــــنادردا که درد سر همه می شد مرا فرح سر رشتۀ رسيده خطان نازبوی ماســـتدر عقش مذهبــيست در آنراخطا فرح چون عاشقی به شکوه خط نسخ می کـشیگر مــی زند به خـانۀ ما پشــت پا فرح لغـزيده کــار می کنـــــدش بانگ طالــعمکی می خورد به گوشــۀ ما ناروا فرح ماتــم چـــو شـد مزاوجۀ حســن خاتـــمـم

Ej ti uma malenoga, ni u šta se s ushitom nemoj uzdati Ćuška što na obraz padne, osmijeh radosti će ti izbrisati. Ništa drugo ne vidjeh osim vlastita odraza Moja najdublja radost koju osjećam nadu mi ulijeva.Na sastanku ljubavnom bohem s tugom drugujeBez vina i bez drage, radost tuđa njemu je. Kad na koncu miomiris hitenski nas obuze Ah žalosti, sva radost bol mi postajaše.Ti, zaljubljeniče, stalno neke žalbe ispisuješ U ljubavi ima pravilo, radost u njoj prijestup je.

anali 10.indb 206anali 10.indb 206 28.12.2010 9:11:2128.12.2010 9:11:21

Ahmed Hatem Bjelopoljak – Nakšibendijski šejh i pjesnik

207ANALI GHB 39/2010, (31), 195-212

Nakon praska zvijezda moja pokliza se Ako mi u kuću udari, pa to radost je.I ljepoti kraja moga žalost se pridružiRadost nedostižna - kad ću je u svom domu osjetiti?!

غزل حرف الخاءسازد به نشوۀ رنگ هــزار پيــــــــاله رخ از تابـش مـی آ ن گـل مســـــــــــتور اللــه رخگلچين بوســه می کندم گر حــــــواله رخ خرســـندم از نگــاره نـــدادش بر آن ســــــــببآنست هميــشه رنگ رحيـــق دو ساله رخ فيض دو ساله کی به می از جـــــفت لعل تستماه تمام مــی شـــــــــده در گرد هالـه رخ ديــدم بعــکس ســــــاقیء گـــلچــهره جــــام رااز روی خط نوشــت اميـــدم قبـــــاله رخ شــــــاهد به مــــدعای وصالـــــش گر آمـــــدمخويکرده کی اگر کشد از شــرم ژاله رخ گل سينه چاک می شود از رنگ و بوی خـويشمی کرد هر آنــکه بکر خيـــالم ازاله رخ خاتـــــم ز خامه خون نــــزاکت همــی چکـــــد

Od blijeska vina, ona ruža skrivena, tena lalina Pijanstvo lice takvog tena od hiljadu čaša izaziva. Uzrok mojoj radosti nije zbog te ljepotice Već poljubac da uberem, kad mi obraz predade.U rubinskim ti usnama blagoslov vina od godine dvije Rumen s lica ti je poput vina najčišćega od godine dvije. Vidjeh čašu i odraz krčmara ružinoga tena Oko lica tog sja aura kao što je ima mjesečina.Ako svjedokom budem sastanka sa njom Nadam se da je to na licu sudbinski zapisano. Ružina prsa se raspukoše, bojom i mirisom iznjedriše Od stida kapljice znoja lice orosiše.I na koncu iz pera sama krv finoće prokapa Što god moja mašta bujna ispisuje, to lice poništava.

غزل حرف الدالگر نمی ســازد طــهوری آب طاهر می شود کــی جناب شــيخ در ارشــاد مـاهر مـی شوددود عود در چنــبر اين حـلقۀ دايـر می شود بـــوی عرفــانی نــوا بــيگانــه مــی دارد ز آهچند شـــويی لــکه را بی مهر ظاهر می شود مرشــدی بـــايد ز دل رنـــگ تعل مــــی بردکور گــردد تا قضــای دام حــاضر مـی شود تاج پـــوشـی را چه سـود از حــدت نور بصرزر پرســتان از چنــين افســانه کافرمی شود گر برش چـــيدی زبان شـاخ مـی گــردد درازآتشين سروی که قمری را به خاطر می شود شمــع با پروانه می ســــوزد ز بان جــلوه اش

anali 10.indb 207anali 10.indb 207 28.12.2010 9:11:2128.12.2010 9:11:21

Sabaheta Gačanin

208 ANALI GHB 39/2010, (31), 195-212

تا ســـخن نـــقل نمـــکدان اکــــابر مــی شود شـــورش صـــهبای بــزم شـــيون آتــش زبانگر گشايش خانه شد همواره قاصر می شود ديـــدۀ پوشــــيــده با چــنـــدين عالم آشـــناستداغــم از توتی کــه با آيــينه ناظر مــی شود حس و گفتار و نظر بيگانه است از انعتتکاس در کمان نــرم اين بازيـچه ماهر می شـتــود گر تواضــــع می نمايد نــاتوان شان خودستآن قـــمر رخ مهررا با مـهر ساتر مـی شـود پنــچۀ مــــــاه هــاللی مـــی زنــد بر آفـــتاببی بصيــرت با نـظربازان مـظاهر می شود پرتو يک چـــــيز بسيـــاری کند از بهر شمعشـــمع تنــــها جلوه را پای مسافر مــی شود مهربــــانی را همـــــين حســن توجه بايـدشمخلص خود خواندن ناموس شاعر می شود شــــاهد جهـــلست خاتم مـــــدعای معــرفت

Kako može poštovani šejh u uputi vješt bitiKada sebe vodom ne može čistim učiniti!? Miris irfana tuđincu u nevolji opskrba je Dim uda mirisnoga kruži u obruču halke ove.Učitelju zadatak je da boju ovisnosti iz srca izbrišeKoliko god da pereš mrlje, bez ljubavi iznova izbit će. Kakva korist od oštrine svjetlosti vida i sa krunom da si Slijep čovjek bude kad je zamka odredbe spremna.Ako siječeš, sijeci grane jezika što predug postajeZbog mita onaj što se zlatu klanja nevjernikom ostaje. U plamenu nestaje svijeća sa leptirom zbog svjetlosti U plamen čempres se pretvara zbog golubice.Nemir, jecaj izaziva dirljiv govor dok pijanke traju Dok se riječi mudrosti velikana pripovijedaju. Oko koje pokriveno je, sa toliko svjetova blisko je Kad su kući vrata otvorena, s nedostacima stalno je.Iz ogledala su tuđi osjećaji, riječi i pogledi, bolni pečat što mi ga papagaj iz ogledala stavi. Kad znake skromnosti nemoćni pokazuje, prirodno je Na luku savitljivom igre ove spretan postat će. Zrake mjeseca mladoga po suncu padaju, Ono lice ko mjesečina sunce svojom samilošću zakloni. Samo jedan trak svjetlosti svijeće donijet će obilje Oni što očima koketiraju i zavode, pomoći će onima što ne vide.Da bi se blagonaklonost stekla, krajnja pažnja je potrebnaSvijeća svoju svjetlost pokazuje samo nozi putnika.

anali 10.indb 208anali 10.indb 208 28.12.2010 9:11:2128.12.2010 9:11:21

Ahmed Hatem Bjelopoljak – Nakšibendijski šejh i pjesnik

209ANALI GHB 39/2010, (31), 195-212

Hatem sebe vidi neznalicom, stoga mu je cilj spoznaja On na svoj način izbavljenje traži, stoga će postati pjesnik vrijedan

štovanja

غزل حرف السينما را به عکـــــس بود نبود آشناست بس آيــــــينۀ رخ تـــو که عالم نماســــت بـــسنقـــش حصير چـــــين جبين گداست بس کس را ز جنـس خود رسد آشـوب درد سرآن لعــــل ميــــگسار گل جـانفزاست بس بويايـــیء شکـــوفه نـپــــرد بـــه آب تـــلخغســـالۀ ثالثـــه صـــراحی رواسـت بس ساقــــی به نشـوه چون سه طالق نگه ندادبــدر و هالل شاهــد ايــــن مـدعاست بس فتراک شـــــبسوار رياضت بزرگــــــيستنقـــــش دلم کمــــينۀ عــفو خـداست بس چـــــون شـــــد نــــگار خاتم ما بــــندۀ خدا

Ogledalo lica tvoga pokazuje svijetu da mu je ono dovoljno A i odraz našeg biti i ne biti potpuno mu je poznat. Nemir, brige i nevolje stižu čovjeku od njega samo Prosjaku i otisak hasure na čelu je dovoljan.Mirisanje behara neće iščeznuti u piću gorkomKo vino pije rubinsko, njega i cvijetak razveseli dovoljno. Krčmar u ekstazi tri talaka pogledom ne dade Tri čaše vina jutarnjeg i krčag njemu je dovoljno.Sedlanje konja noćnom jahaču je izuzetna vještinaMjesečina i mlađak ovom činu svjedoci, to je dovoljno. Naš Hatem posta slika roba Gospodara svoga Srcu mome i trunka oprosta od Gospodara je dovoljno.

غزل حرف الصادهمســــــايـۀ ريا نـــشود زاهـــــدا خـــلوص بــــی گانه انــد سگـالــش بازيــچه با خــلوصويرانـــه ايــــست قلب حزيــنم بـــيا خلوص خـــالی نـــيست جای عـــمارت ز غـل و غـشای بــی خرد کــه هيــچ نگيــر ترا خـلوص کــی دم زنی ز مــعـرفـــت حال صــــوفــــيانگر زيــــور درون کنی ای بی ريا خلـوص در پــــــنچۀ مصالــحه مانــــــند اخگريـــــستبا قـصــد و با غــرض نشود آشــنا خلـوص آيــــــينه سان کـــــدورت جـــوهر نمــی خوردخاتم دريـــن وادی بس است رهنما خلوص در مســـلکت چـــه می کشی مــنت ز اين و آن

Igrati se promišljanjem sa iskrenošću je nespojivoPobožnjače, iskrenosti nije blisko licemjerstvo!

anali 10.indb 209anali 10.indb 209 28.12.2010 9:11:2128.12.2010 9:11:21

Sabaheta Gačanin

210 ANALI GHB 39/2010, (31), 195-212

Tamo gdje su ljudi, tu su zavist i neprijateljstvo Hajde, dođi iskrenosti u ruine, u srce moje tužno.Kada ćeš se nadahnuti spoznajom kojoj teži sufijaEj, ti što ne razmišljaš i iskrenost zapostavljaš. Dobro koje činiš u šaci je k'o žeravica Ej, ti bez licemjerja, nakit nek ti bude iskrenost.Poput ogledala ne trpi ni dragulj nečistoćuIskrenost ne trpi bilo kakav cilj i namjeru. U svom životu što god ćeš dobra kome učiniti Hateme, u ovoj dolini iskrenost kao vodič dosta ti.

IZVORI I LITERATURA

Divan-i Ahmed-efendi Aqovalizade, Istanbul Üniversitesi Ktb. T. 2823.Bašagić, S., Bošnjaci i Hercegovci u islamskoj književnosti. Sarajevo,: Svje-

tlost, 1986.Başlangıcından Günümüze Kadar Büyük Türk Klasikleri 4/13, Ötüken-Sögüt,

Istanbul, 1986.Cambridge History The Later Ottoman Empire, 1603-1839, Vol 3., Ed. Su-

raiya N. Faroqhi. Cambridge, Cambridge University Press 2008.Gačanin, S. Lingvostilistička analiza perzijskog divana Ahmeda Hatema Bje-

lopoljaka, doktorska disertacija iz 2009., rukopis u Orijentalnom institutu u Sarajevu.

El-Gazali, Niša svjetlosti. Prijevod i predgovor E. Karić. Zagreb, MIZ u Hr-vatskoj 1995.

Handžić, M. Književni rad bosansko-hercegovačkih muslimana, Sarajevo, 1933.

Istorija Osmanskog carstva, ur. Rober Mantran, Beograd, Clio, 2002. Kicikis, D., Osmanlijsko carstvo, Beograd, Plato, 1999.Nametak, F., Divanska književnost Bošnjaka, Sarajevo, Međunarodni centar

za mir, 1997.Nametak, F., Pojmovnik divanske i tesavufske književnosti, OIS Posebna

izdanja, XXVII,. Sarajevo, Orijentalni institut, 2007.Öztuna, Y. Büyük, Osmanlı Tarihi: Osmanlı Devleti'nin siyasî, medenî, kültür,

teşkilât ve san'at tarihi, Cilt IV, V. Istanbul, Ötüken, 1994.

anali 10.indb 210anali 10.indb 210 28.12.2010 9:11:2228.12.2010 9:11:22

Ahmed Hatem Bjelopoljak – Nakšibendijski šejh i pjesnik

211ANALI GHB 39/2010, (31), 195-212

Sajdi, D., Ottoman Tulips, Ottoman Coffee: Leisure and Lifestyle in the Eighteen Century, London, Tauris Academic Studies, 2007.

Schimmel, A., Mystical Dimension of Islam, Chapel Hill: University of North Carolina Press, 1975.

Schimmel, A., Odgonetanje Božijih znakova: fenomenološki pristup islamu, El-Kalem, Sarajevo, 2001.

Shaw, J. S. History of the Ottoman Empire and Modern Turkey. Empire of the Gazis: The Rise and Decline of the Ottoman Empire 1280-1808, Vol. 1, Cambridge, Cambridge Universitiy Press, 1976.

Šabanović, H., Književnost Muslimana BiH na orijentalnim jezicima, Svjetlost, Sarajevo, 1973.

Summary

AHMAD KHATAM AQOWALĪZĀDE - NAQSHIBANDI SHAIKH AND POET

In this work we shall try to present the poetical features of ghazals of Ahmad Khatam Bjelopoljak in the social and historical context. Apart from that, it deals with its relations with other cultural phenomena of 18th century Ottoman Empire and tasawwuf reception of his Diwan as well.

Ahmad Aqovali-zade (Bjelopoljak) Khatem (died in 1168/1754) was a son of Osman Shahdī-efendy Aqovali-zāde Bjelopoljak, a hāğegān (master-clerk of the government service) of the Emperor's Diwan, and a grandson of Mehmed Salim-efendy Kadić from Bijelo Polje (Aqova). It is unknown where Ahmad Aqovali-zade was born and grew up. It is known, however, that he graduated from University in Istanbul, then traveled to Egypt (Misr) and Hijaz. In Mecca, he was issued a license, iršād (a teaching and guiding in religion), from the Naqshibandi Sheikh Ahmad Yakdastī Ğuryānī, who introduced him into the tariqat Naqshibandi. In 1168/1754 he was appointed a qadi in Larissa (Yenišehir) in Greece, where he died.

He was well-educated, an excellent connoisseur of various disciplines of the Islamic sciences. His legacy is a well-organised Diwan of poems in the Ottoman, Persian, and Arabic languages. His Diwan was highly esteemed and often copied. Within the Diwan, poetry is classified into languages: Arabic, Turkish, and Persian, therefore, they are separate entities.

Khatem's poetry is poetical philosophy where thoughts are entangled in concentric circles and where each interpretation is only one of the possible

anali 10.indb 211anali 10.indb 211 28.12.2010 9:11:2228.12.2010 9:11:22

Sabaheta Gačanin

212 ANALI GHB 39/2010, (31), 195-212

interpretations. Khatem is a poet of thoughtful lyrics, profound feeling, dense and hermetic linguistic expression, whose simple poetic interpretation on surface is in reverse proportion to diverse implications and messages at the deep structure.

anali 10.indb 212anali 10.indb 212 28.12.2010 9:11:2228.12.2010 9:11:22

213ANALI GHB 39/2010, (31), 213-225

821.411.21.09 Bjelopoljak A. Hatemi

Mirza Sarajkić

OSNOVNE TEME GAZELA AHMEDA HATEMA

BJELOPOLJAKA NA ARAPSKOM JEZIKU

Sažetak

Ovaj rad predstavlja analizu gazela Ahmeda Hatema Bjelopoljaka na arapskom jeziku, odnosno centralnih tema Hatemove tesavvufske poezije. Poznati bošnjački pjesnik iz XVIII stoljeća napisao je izrazito hermeneutičan poetski tekst sastavljen od 28 tesavvufskih gazela. Hatem je u maniru zrelog tesavvufskog pjesnika na poseban način obradio dvije temeljne teme mistične poezije islama, a to je vječna ljubav prema Gospodaru i iščekivanju konačne ljepote, odnosno Lica Voljenog. U svom mističkom psihotopu, Hatem virtuozno ulančava opće simbole tesavvufa, otkriva kako je ljubav prema Bogu, odnosno jedinom Voljenom, izuzetno raznobojna i daleko od svih ovozemaljskih stereotipa o ljubavi i zaljubljenosti. Ljubav je neprekidna staza, puna iznaneđenja koja podrivaju logički slijed i sintaksu. Nagrada za ljubavno treperenje ispunjeno potpunim predavanjem i žrtvovanjem jeste krajnja blizina Voljenog i ugledanje Lica Gospodara. Na ovaj način Hatem pokazuje kako je bio uronjen u klasičnu tesavvufsku misao, te kako, po uzoru na Ibn Arebija, uspijeva svojim hermeneutičnim stilom ostvariti izuzetno visoke zahtjeve mistične poezije islama.

Ključne riječi: Ahmed Hatem Bjelopoljak, bošnjačka poezija na arapskom jeziku, gazel, divanska poezija, tesavvuf, vječna ljubav, vizija Lica Gospodara

Ahmed Kadić Bjelopoljak - Hatem (umro 1754. godine) pripada zlat-noj generaciji bošnjačkih autora koji su stvarali na arapskom, perzijskom i osmanskom jeziku. Osim što je ostavio značajno poetsko blago na perzijskom i osmanskom jeziku, posebno je značajan dio njegovog divana na arapskom jeziku koji sadrži trideset i dvije pjesme, odnosno 28 gazela, jedan tarih, jedan na't i dva bejta.1 Njegova poezija na arapskom jeziku u potpunosti je inspi-risana tesavvufom kog je autor izučavao ne samo u Bosni i Turskoj nego i u Egiptu i Mekki, gdje je izučavao arapski jezik i islamske nauke. Zanimljivo je kako su Hatemovi gazeli primjer izuzetno hermetične tesavvufske poezije, dok je njegova ljubavna lirika na osmanskom uglavnom profana.

Gazeli Ahmeda Hatema Bjelopoljaka mogu se posmatrati kao svojevrsna „duhovna odiseja“ zaljubljenog pjesnika na putu ka Voljenom. Iako pjesnik,

1 Izvor: Tahiraga Tekkesi - 281, fol. 1b-6b.

anali 10.indb 213anali 10.indb 213 28.12.2010 9:11:2228.12.2010 9:11:22

Mirza Sarajkić

214 ANALI GHB 39/2010, (31), 213-225

opisujući svoja stanja zaljubljenosti, stvara jedinstven semantički beskraj, postoje dvije osnovne teme u njegovoj poeziji. Prva tema koja prevladava Hatemovim gazelima jeste izražavanje vječne ljubavi, koja se uglavnom iska-zuje pomoću boli, suza i patnje. Druga tema jeste prelijepo Lice Božije, koje simbolizira krajnju ljepotu, istinsku zbilju i konačni cilj zaljubljenika. Stoga se ove dvije teme mogu smatrati centralnim u Hatemovim gazelima. Narav-no, njih podupire čitav suptematski ili motivacijski sistem. Poseban tematski okvir, svakako, predstavljaju posljednji stihovi ili husni bejtovi.

Vječna Ljubav

Ljubav je jedina staza kojom korača tesavvufski pjesnik. On je beskrajno zaljubljen u Gospodara, Koji je sve stvorio i samim time u sve utisnuo trag Svoje ljubavi. Prema jednom od središnjih slogana tesavvufskog učenja, hadisi-kudsijju, Bog je poželio (htio) da bude spoznat te je stvorio cijeli svijet.

(كنت كنزا ال أعرف فأحببت أن أعرف فخلقت خلقا فعرفتهم بي فعرفوني)Bio sam skriveno blago, pa sam htio da budem spoznat, te sam svijet

stvorio ...Ljubav (ḥubb) je, dakle, imala za rezultat i čovjekovo stvaranje, koji,

s druge strane, predstavlja središte svega stvorenog. Stoga, jedini način da se čovjek oduži Bogu jeste da krene istom stazom, da voli Boga. Ljubav je ujedno i jedini način da se stekne znanje o Bogu. Ljubav i znanje tako su neraskidivo vezani u tesavvufskom pogledu na svijet. Ako volite, onda želite i spoznati. Što više spoznajete, to jače volite. Ovo bi mogao biti sukus tesavvufskog pogleda na svijet. Jedinstvenost međusobne ljubavi Boga i čovjeka potvrđena je i preegzistencijalnim ugovorom - ʻahd alast. Naime, prema islamskom učenju, sve duše u svom čistom, primordijalnom stanju posvjedočile su Boga (Kur’an, VII, 172).2 Tesavvufski autori smatraju kako se time obznanila ljubav između ljudi i njihovog Gospodara. Ruzbihan Baqli smatra kako su za vrijeme tog prvog ljubavnog razgovora “srca ljudi postala opijena glasom i licem Gospodara”.3 Tako je potekla vječna ljubav koja će postati središte ezoterijskih učenja u islamu. Kako je ljubav centralni pojam tesavvufa, isto je tako i središnja tema svih tesavvufskih pjesnika. Analizira-jući tesavvufsku poeziju i njena razgranata značenja, William Chittick dolazi

2 „I Gospodar tvoj od sinova Ademovih - iz leđa njihovih - potomstvo im izvede, pozivaju-ći ih da svjedoče protiv sebe: - Ja sam vaš Gospodar, zar ne - ?!, a oni rekoše: - Dakako! Svjedoci smo tome - ! Zato na Dan ustanuća ne recite: - Ništa slutili nismo o ovome - ''!

3 Leonard Lewisohn, Divine Love in Islam, u: The Encyclopaedia of Love in World Religions, Vol. 2., uredila Yudit K. Greenberg, ABC CLIO Inc., 2008., str. 163.

anali 10.indb 214anali 10.indb 214 28.12.2010 9:11:2228.12.2010 9:11:22

Osnovne teme gazela Ahmeda Hatema Bjelopoljaka na arapskom jeziku

215ANALI GHB 39/2010, (31), 213-225

do univerzalnog pjesničkog načela koje glasi: “Šta god zaljubljenik kaže, to se tiče njegovog Voljenog”.4

Hatemova poezija izražava jedinstven mistički psihotop. Ezoterijski svijet njegovih gazela u potpunosti je protkan Božijom ljubavi. Prisjetit ćemo se stiha u kojem Hatem kaže kako u njegovoj duši postoji samo Ljubav, koja se slijeva s izvora srca i plavi sav pjesnikov svijet:

Upitaj Hatema da li u njegovoj duši ima ičegaDo ljubavi što izvire iz zdenca srdašca njegova. 5

U svojim gazelima on na jedinstven način prikazuje apsolutno predanje Ljubavi:

Zar nisi kazala, dušo moja, da zalog ti je duša moja?Ako želiš, uzmi je i sve što imam neka bude tvoje.6

Kako je ljubav jedini ispravan Put i Stvarnost, Koja održava sve što postoji, prirodno je da se za nju žrtvuje u potpunosti, bez gledanja na ličnu dobrobit i blagostanje. Na tom Putu, naglašava se protivljenje egu, odnosno suprotstavljanje egzistencijalnom ja:

Polahko promisli o naravi ljubavi,Ako istinski voliš, svojoj se želji usprotivi.7

Inače, potiranje svoga egzistencijalnog jastva predstavlja dominantnu temu u tesavvufskoj literaturi. Prva je tesavvufska poezija na odtrđrn način potekla iz tog motiva. Najbolja potvrda toga jeste Rabijina ideja nesebične ljubavi. Upravo je ona u svojoj poeziji zahtijevala čisto predanje Bogu ne mareći za time šta ljudsko ja želi, odnosno šta je u njegovom interesu. To i jeste vrhunaravna ljubav, odnosno potpuno predavanje Voljenom.

Ḥubb, hawā’, ġarām, ṣabāba i ʻašq samo su neke riječi/simboli kojima Hatem pokušava izraziti svijet Vječne Ljubavi. Stoga ću pažnju posvetiti naravi Ljubavi u Hatemovoj poeziji, odnosno pitanju kako se ona “živi” i ostvaruje u njegovim stihovima. Pri tome imamo na umu pjesnikove stihove kojima ukazuje na svoju nemoć da opiše stanja iskrenih zaljubljenika u Lju-bav. Hatem se tako pita:

O iskreni zaljubljenici u Ljubav, mogu li se vaše riječiU kakvu formu ili stih kakav pretočiti?8

4 William C. Chittick, Sufijski put ljubavi - Rumijeva duhovna učenja, prijevod s engleskog: prof. dr. Rešid Hafizović, Naučnoistraživački institut “Ibn Sina”, Sarajevo, 2005., str. 269.

5 Gazel IV, sedmi bejt.6 Gazel XXII, prvi bejt.7 Gazel XXII, četvrti bejt.8 Gazel IV, šesti bejt.

anali 10.indb 215anali 10.indb 215 28.12.2010 9:11:2328.12.2010 9:11:23

Mirza Sarajkić

216 ANALI GHB 39/2010, (31), 213-225

Ljubav u Hatemovim gazelima, dakle, nikada nije jednoznačna. Sasvim suprotno, ona se rasipa u hiljade boja i nijansi. Ljubav je ples koji nikada ne prestaje, okean bez obala. Iako nema kraja, ljubavna priča tesavvufskog pje-snika ima svoj početak. Taj početak simbolički je često predstavljen dolaskom proljeća koji u tesavvufskoj terminologiji uvijek predstavlja ukazanje Božije ljepote, početak stvaranja, puninu Božijeg prisustva, odnosno aludira na čisto, ezelsko stanje ili primordijalnost.9 Proljeće jeste period bujanja, cvjetanja i beharanja života, kako u fizičkom, tako i u duhovnom smislu. To stanje onto-loške bistrine i prvotnosti Ahmed Hatem Bjelopoljak opisuje u svojim prvim stihovima:

Silovito se ukaza proljeće nadmoćnoNa obrazu i granici gdje oduvijek je bilo.

Puhnu lahor i za sobom ostavi tragove neprolazneIza njega sve u skladu najboljem ostade.

Njegovi glasi učiniše mi se poput naja nepomična.Mene je prognao. Kamo sreće da ostao sam usred sna.10

U veoma zgusnutoj mreži simbola, pjesnik govori o silovitoj teofaniji, početku stvaranja, ukazivanju svoje čiste Ljepote (الربيع -Njegovo uka .(ورد zivanje vezano je za sam obraz (ẖadd). Ovdje je obraz simbol za poslanika Muhammeda, a.s., koji se često naziva i causa prima stvaranja. To je još jedna od temeljnih ideja tesavvufske filozofije, koja je potekla od Božije izreke, koju prenosi poslanik Muhamed, a.s., u hadisi-kudsijji: ''Da tebe nije, Muhammede, ne bih ni kosmos stvorio (لوالك لما خلقت األفالك)''.

S proljećem neminovno dolazi i lahor ili povjetarac, koji je, pak, simbol otkrovenja Božijih lijepih imena i atributa, te strujanja njihovog savršenstva kroz kosmos. Milozvučje ove proljetne teofanije oličeno je u naju11, kako to kazuje Hatem. Ipak, svako javljanje, stvaranje ili ukazivanje izaziva ontološ-ku pukotinu. Naime, ono ukazuje na egzistencijalnu raspolućenost pjesnika i Voljenog. “Duhovna pastorala” prekida se spoznajom o duhovnom izgnan-stvu (hiğrān) u kojem se nalazi pjesnik (فأهجرنى يا ليتنى كنت نائما). Otuda pjesnik žali za prekidom snenog, nesvjesnog utonuća u Božiju esenciju, odnosno pre-laskom u formu Božije manifestacije - ẖalq. Ovo je ishodišni impuls od kojeg

9 Uporedi: Anwār Fu’ād Abū Ḥazam, Muʻğam al-muṣṭlaḥāt al-ṣūfiyya, Maktaba Lubnān Nāširūn, Bayrūt, 1994., str. 113.

10 Gazel I, prvi, drugi i treći bejt.11 Orijentalni duhački instrument; višeznačan simbol u tesavvufskoj poeziji; savršeni

čovjek; najprisniji prijatelj zaljubljenika koji mu pomaže da odagna tugu zbog razdvo-jenosti od Voljenog; njegova melodija jeste Božija tajna povje rena Muhammedu, a.s., ili savršenom čovjeku.

anali 10.indb 216anali 10.indb 216 28.12.2010 9:11:2328.12.2010 9:11:23

Osnovne teme gazela Ahmeda Hatema Bjelopoljaka na arapskom jeziku

217ANALI GHB 39/2010, (31), 213-225

se intenzivira ljubavna priča između pjesnika, āšiqa, i Gospodara, maʻšūqa. Odvojenost (hiğrān) i želja za sjedinjenjem (waṣl) tako postaju temeljni stva-ralački fluidi koji prožimaju tesavvufsku poeziju. Bezmalo svi ostali stihovi u gazelu, kao i svi gazeli u lirskom ciklusu, izražavaju raznoboje ove ljubavne situacije.

Pažnju privlači upravo ova inicijalna situacija iz koje se bogato grana ljubavna lirika. Naime, silina ljubavi pokazuje se u momentu rastanka, raspo-lućenja, odvajanja i izgnanstva, a ne, kao što se često klišeizirano predstavlja, od momenta susreta s Voljenom. Ovo je tek jedna u nizu posebnosti tesavvuf-skog poimanja Ljubavi. Naravno, za pjesnika tesavvufa, kao i za sufije uopće, ljubav predstavlja najveći stepen duhovnosti i optimalno bivanje. Ona je luka svih zadovoljstava i vrhunac postojanja.

Ipak, ljubav nije predstavljena samo krajnjom odrednicom (waṣl) kao konačnom destinacijom. Ljubav je također i put kojim se dolazi do kranje odrednice, odnosno do postaje bez postaja. Gledano kroz Hatemove gazele, ali i druge tesavvufske tekstove, taj put nije nimalo lahak, predvidiv i pravo-linijski. Naprotiv, on je ispunjen brojnim obratima, iskušenjima, preprekama, a najviše tugom i boli. Ljubav jeste vrhunac bivanja, ali njeno potpuno ostva-renje zahtijeva dosta boli, samoodricanja, žrtvovanja i krajnu nesebičnost.12 Zato Hatem, nakon spominjanja duhovnog izgnanstva, kazuje kako ljubav nije jednaka našoj racionalnoj predstavi u glavi:

Ljubav nije da čežnjivo cjeliva draganaPlam luči moje još u meni nemire stvara.13

Ne postoji bolja stereotipizirana slika ljubavi od zaljubljenika koji nježno ljubi svoju voljenu. Hatem kazuje kako to nije ljubav, odnosno sva ljubav. Prava ljubav očituje se u stalnim nemirima u ezoterijskom beskraju ili u čovjekovom duhu. Njih potiče plam luči, odnosno Božija svjetlost, koja nam je zavještana pri stvaranju i koja je vrhunaravni trag Boga u čovjeku (يته فإذا سووحي ر من فيه Kao dio Božije esencije, taj se plam želi vratiti svome 14.(ونفخت iskonskom ognjištu. Put povratka jeste put Ljubavi. Pjesnik upravo slika sta-nja i situacije s tog uzvišenog Puta.

Tuga se pokazuje kao prirodno osjećanje pjesnika, jer je ono vezano za neprestani povratak i stalnu želju za sjedinjenjem. S druge strane, i sam Voljeni želi iskušati stepen zaljubljenosti i predanosti zaljubljenika upravo

12 Uporedi: Johannes Thomas Pieter de Brujin, Johannes Thomas Pieter de Brujin, Persian Sufi Poetry - An Introduction to the Mystical Use of Classical Poems, Curzon Press, Richmond, 1997., str. 71.

13 Gazel I, četvrti bejt.14 Kur’an, XV, 29.

anali 10.indb 217anali 10.indb 217 28.12.2010 9:11:2328.12.2010 9:11:23

Mirza Sarajkić

218 ANALI GHB 39/2010, (31), 213-225

kroz njegovu bol, jad i strpljenje. Tuga i ljubav postaju gotovo sinonimne riječi, odnosno osjećaji na pjesnikovom putu povratka i sjedinjenja. U sva-kom gazelu na arapskom jeziku Hatem je iznio određenu nijansu svoje boli kao najbolji dokaz ljubavi. On eksplicitno kazuje kako se pred Voljenog može doći jedino sa suzama kao dokazom svoga žrtvovanja u ljubavi. Štaviše, suza je pokazatelj Pravoga puta i vodič do njega:

Ako svoju ljubav suzama ne zamutite, Pazite se oči moje i pred voljenim iščeznite.15

...Tvoje je da plačeš i strepiš srca iskrena

Jer suza čovjekova vodič je do Puta pravoga.16

Hatem na određenim mjestima eksklamativno i pomalo didaktički upozo-rava kako je jedino bol uvjet i dokaz iskrene ljubavi.

Ako ne strahuješ od sablje pogleda,Znaj da ne postoji žudnja bez čemera.17

...Hiroviti čovječe, pusti sudbu da vreba iz prikrajka

Ako imaš želju, strpljiv budi ili sažgaj u nemirima.18

Posebnost ove ljubavi pak prepoznaje se u tome da se boli iskazuje dobrodošlica i da se prepozna ljubav koja je zaogrnuta očajem i tugom. Po racionalnoj inerciji očekivalo bi se da ljubav donosi samo slast, mir i olak-šanje, odnosno da ugađa. Ipak, u “izvrnutom ogledalu”19 Hatemove poezije stvarnost je drugačija. I u njoj se očituje otpor “racionalnom logosu”. Ovaj otpor svojstven je tesavvufskim tekstovima uopće. Stoga se mora biti krajnje oprezan i kada se pjesnik žali na muke kojima ga izlaže Voljena. One se naj-češće odnose na koketnost i šepurenje u ljepoti, kao u prvom bejtu XV gazela. Pjesnik biva mučen i ostavljen dok voljenu naziva gizdavom zavodnicom, odnosno najvećim osvajačem, kao u sljedećim stihovima:

O nesretni dani moji, da l je duša ova krhka klonulaPred hitrim pogledom Osvajača Najvećega i Zavodnika.20

15 Gazel II, sedmi bejt.16 Gazel V, treći bejt.17 Gazel VIII, treći bejt.18 Gazel XIV, prvi bejt.19 O pojmu “izvrnutog ogledala” u tesavvufu, više vidjeti u: Tom Cheetham, The World

Turned Inside Out - Henry Corbin and Islamic Mysticism, Spring Journal Books, Connecticut, USA, 2003., str. 55-84.

20 Gazel XI, šesti bejt.

anali 10.indb 218anali 10.indb 218 28.12.2010 9:11:2428.12.2010 9:11:24

Osnovne teme gazela Ahmeda Hatema Bjelopoljaka na arapskom jeziku

219ANALI GHB 39/2010, (31), 213-225

Ovo je, također, jedna od poznatih karakteristika tesavvufske poezije. Anali zi ra jući poeziju najvećeg tesavvufskog pjesnika Dželaludina Rumija, William Chittick kaže: “Pojmovi poput ‘Svjedoka’, ‘Otimača srca’, ‘Osvaja-ča srca’, ‘Srčanog olakšanja’ pri mjenjuju se na divnog, zanosnog Voljenog i predstavljaju teofanije Njegove naklo no sti.”21

U Hatemovoj poeziji tuga se gleda s izrazitom dobrodošlicom. Njene su blagodati višestruke onome ko slijedi put Ljubavi. Kao prvo, ona je dokaz da je cilj još ispred, da “ljubavni ples i igra” još traju. Potom, obuzetost tugom i bol zbog Voljenog sprečavaju zaljubljenika da se posveti bilo čemu drugom, i na taj način sebe dovede u opasnost od zaborava, nemara ili zablude. To bi značilo i skretanje s ljubavnog puta i gubljenje u ništavilu. Štaviše, tuga je, kako to El-Kušejri kaže, stanje kojim se najbrže dospijeva do Božije blizine.22 Tuga je, prema tome, najbolji stimulans na putu Ljubavi. Zaljubljenik tako dolazi u stanje da voli osjećaj tuge i boli. Jedino se u tuzi ostvaruje apsolutno usredotočenje na Voljenog bez ikakvog osvrtanja na vlastito blagostanje. Ono se intenzivira do željenog stepena samopotiranja egzistencijalnog ja unutar jedino zbiljskog Ja. Ovaj stepen sufije nazivaju fenā ili iščeznuće, utrnuće. U određenom smislu, on korespondira s pojmom sjedinjenja - waṣl. Stoga, Hatem poručuje kako ga ne trebaju koriti zbog tuge, jer ona je vrhunac lju-bavi:

O ti, što me koriš zbog moga tugovanja,Znaš li da u ljubavi je tuga istinska i najveća?23

U tesavvufskoj poeziji sasvim je prirodan ovakav pogled na ljubav i egzistencijalnu stvarnost. Analizirajući slične stihove Dželaludina Rumija, William Chittick kaže: “Temeljni naglasak ovih stihova svodi se na činjenicu da čovjek u svom samopostojanju ne može vidjeti stvari na način na koje one jesu. Smrt jastva koja se izvana pojavljuje kao trpljenje i patnja zapravo je izvorište sve radosti, a ‘radosti’ koje mi uobičajeno iskušavamo čine patnje, jer nas one drže daleko od Boga... Srcobolja (ghamm) i okrutnost (jafa), nane-seni od Voljenoga, pripravljaju put za radost (shadi, surur) i Njegovu odanost (wafa). Trpljenje i patnja su posvema nužne etape pročišćenja.”24 Osim što bistri srce i drži u stalnoj zaokupljenosti Voljenim, svaka ljubavna patnja ima i svoje vrijeme žetve ili ubiranja plodova. Kad se pogleda na plodove boli i samožrtvovanja na putu ljubavi, pjesnikova opsesija tugom postaje veoma

21 William C. Chittick, Sufijski put ljubavi - Rumijeva duhovna učenja, prijevod s engleskog: prof. dr. Rešid Hafizović, Naučnoistraživački institut “Ibn Sina”, Sarajevo, 2005., str. 337.

22 El-Kušejri, Kušejrijeva poslanica o tesavvufskoj znanosti, prijevod s arapskog: hfz. Sabahudin Skejić, Bookline, Sarajevo, 2006., str. 126.

23 Gazel VI, četvrti bejt.24 William C. Chittick, Sufijski put ljubavi, str. 272-273.

anali 10.indb 219anali 10.indb 219 28.12.2010 9:11:2428.12.2010 9:11:24

Mirza Sarajkić

220 ANALI GHB 39/2010, (31), 213-225

jasna. Nagrada za ustrajavanje u svim nedaćama i izgnanstvu na putu Ljubavi jeste samo sjedinjenje s Bogom, odnosno prispijeće konačnom cilju. Bol je tako uvijek signal duhovnog pregnuća, ali i nagrade koja dolazi poslije njega.

Hatem u svojim stihovima kaže da do ljubavnog sjedinjenja dolaze samo oni koji su sebe savladali i dušu usavršili (فيناله بتمكن وتخصص). Usavršavanje duše u tesavvufskoj terminologiji naziva se tamkīn ili tamakkun.25 Upravo ovu riječ Hatem upotrebljava u spomenutom stihu. Temekkun označava stanje otkrovenja, odnosno onu postaju u koju se dospijeva kada duhovni putnik upotpuni svoju neprestanu selidbu iz jednog duhovnog stanja u drugo - talwīn. U drugom stihu, Hatem još jasnije kaže kako je ljubavno sjedinjenje skupocjen plod tegobe i žrtvovanja:

Samo se srcem može postići ljubavno sjedinjenjeDo njega se ne može stići lahko i bez tegobe.26

Tako je kruna ljubavi označena sjedinjenjem - waṣl ili wiṣāl.27 Ovo je jedan od najfrekventnijih motiva u Hatemovim gazelima. Sjedinjenje ozna-čava prispijeće u istinsku i iskonsku Stvarnost. Ono je kruna brojnih iskuše-nja, neprestanog talasanja kroz najrazličitija duhovna stanja - halove, i znak upotpunjenja hoda kroz brojne postaje - mekame. Sjedinjenje jeste pjesnikova postaja bez postaje, u kojem ne postoje vela, opsjene niti krive staze. U tom čistom stanju ezelske i metaegzistencijalne ljepote kao nagrada vrhuni savr-šenstvo Lica Božijega. Pjesničko kontempliranje i opisivanje Lica Ljepote upravo i predstavlja drugi tematski pol Hatemovih gazela.

Vizija Lica

U opisu svoje Voljene Hatem slijedi nepisano pravilo tesavvufske poezije da su sve deskripcije fizičke ljepote Voljenoga koncentrirane na Njegovo lice. U samom fokusu najčešće su obrazi, crte lica, oči, pogledi, usne, madeži, čelo i solufi ili uvojci. Spomenuti simboli odlikuju se izrazitim stepenom poli-semije. U svojoj značenjskoj radijaciji, zavisno od konteksta i pjesnikovog raspoloženja, crna boja madeža, očiju ili solufa, naprimjer, može označavati udaljenost i zatajenost Božije ljepote, ali i njenu beskonačnost. Na šta god aludirao, svaki dio lica u biti ostaje neizmjerno drag pjesniku, jer predstavlja savršenu ljepotu Voljenoga. Izuzetna važnost Lica Božijeg u tesavvufskoj poeziji uopće proizlazi iz njegove istaknutosti u kur’anskome tekstu. Na nekoliko mjesta u Kur’anu Bog spominje Svoje lice, kao naprimjer: “Kuda

25 Opširnije o temkinu vidjeti u: Kušejrijeva poslanica., str. 60-62. i Anwār Fu’ād Abū Ḥazam, Muʻğam al-muṣṭalaḥāt al-ṣūfiyya, str. 63.

26 Gazel XIV, šesti bejt.27 Opširnije vidjeti u navedenim terminološkim rječnicima tesavvufske terminologije.

anali 10.indb 220anali 10.indb 220 28.12.2010 9:11:2428.12.2010 9:11:24

Osnovne teme gazela Ahmeda Hatema Bjelopoljaka na arapskom jeziku

221ANALI GHB 39/2010, (31), 213-225

god se okrenete, tamo i Lice Allahovo je”,28 ili: “Izuzevši Njegovo Lice, pro-pada sve.”29 Stoga i tesavvufski pjesnik u svemu što gleda, čini ili osjeća želi pronaći Lice Božije. Ono je implicirano u svim pojavama i stvarima. Nave-deni ajeti sadrže istančanu aluziju na sveobuhvatnost Božije stvarnosti. “Lice Božije, koje jedino opstaje, ne predstavlja samo transcendentnu, Božansku esenciju, naspram ostalih stvari koje su ništa. Ono je imanentno Prisustvo, koje prožima i obuhvata sve stvoreno i označava njihovo stvarno biće.”30 Postoje tako stepeni viđanja ili prepoznavanja Lica Božijeg u svemiru. Na prvom nivou, pjesnik na putu Ljubavi treba u svemu prepoznati Lice u skla-du s navedenim ajetom o Božijem sveprisustvu. Ustvari, ako je pjesnikova predanost potpuna, on će vidjeti odraze Lica ispod svakog vela, odnosno u svemu stvorenome. Drugi nivo na kojem se intenzivnije može gledati Lice Božije jeste srce ili ezoterijski beskraj koji i predstavlja sav pjesnikov svijet. Već je ranije kazano kako je to, prema islamskom učenju, jedino mjesto u sve-miru koje je dom Božiji ili prvi bejtullah, kako to kaže Ibn Arebī. Posljednji nivo predstavlja konačno i neograničeno gledanje Lica Božijeg. To je post-egzistencijalna Stvarnost (āẖira), gdje će se u punini vidjeti i Lice i ljepota Boga. Sve to vodi pjesnika, odnosno bilo kojeg sālika, iz duhovnog stanja u duhovno stanje, iz mekama u mekam, i tako osigurava vječito raznovrsni ritam ljubavnih odnosa između roba i Gospodara.

Osim toga što je Lice izvor istinske ljepote, ono je i garancija vječnosti, jer, po svetom tekstu, sve na zemlji prolazi, a vječno je samo Lice Veličan-stvenog i Plemenitog Gospodara (Kur’an, LV, 26 - 27.). Pjesnik ili duhovni putnik može dosegnuti vječnost samo ako je neprestano zagledan u Lice. Smisao života jeste u gledanju, kontemplaciji i žudnji za Licem Božijim. Ono je dokaz da se prešao prag zemaljske egzistencije i da se prispjelo u čisto, ezelsko stanje, gdje je najviši stepen Božije ljepote i prisustva. Samo uz Njega pjesnik je potpuno smiren i uvjeren u neprolaznost svoje ljubavi. Lice Božije konačna je luka svih pjesničkih naprezanja i motrenja. Otuda je razumljivo zašto opisi Lica zauzimaju toliko prostora u Hatemovoj poeziji. Gotovo pede-set bejtova posvećeno je opisu Lica, a to je četvrtina svih njegovih gazela. Već u početnim gazelima (Gazel II, četvrti, peti i šesti bejt) on veoma eksplicitno opisuje moć i posebnost Lica Božijeg:

Jutro užarenim dlanom sklanja kosu s Njegova čelaI glasom silnim uzvikuje: “Gdje je utočište zaljubljenika?”

28 Kur’an, II: 115, Kur’an s prijevodom na bosanski jezik, prijevod s arapskog: Esad Duraković, Svjetlost, Sarajevo, 2004., str. 18.

29 Kur’an, XXIX: 88.30 Reza Shah-Kazemi, The Other in the Light of the One - The Universality of the Qur'an

and Interfaith Dialogue, Islamic Texts Society, Cambridge, 2006., str. 131.

anali 10.indb 221anali 10.indb 221 28.12.2010 9:11:2528.12.2010 9:11:25

Mirza Sarajkić

222 ANALI GHB 39/2010, (31), 213-225

Ko se zagleda u zjenice zbog zanosna pogleda zažalit će,Jer u njima je divota svijeta budućega, a ne u svijetu ovome.

Na jednoj strani lica njegov se obraz ogledaPoput uštapa u punom sjaju među zvijezdama.

Prvi stih veoma upečatljivo pokazuje kako jutro obznanjuje ljepotu Boži-jeg čela. Prestanak noći ili tame prilika je za zaljubljenika da vidi raskoš ljepote koja je sveprisutna. Jutro, koje korespondira izlasku sunca, može se tumačiti kao pobjeda svjetla Božijega. Objava Ljepote s duhovnog orijenta silovita je i beskrajna. Stoga se pjesnik retorički pita ima li zaljubljenik u Boga ikakva utočišta pred Njegovom ljepotom. Sveprisustvo ljepote koja se rasprostire s istoka i apsolutno vlada svim horizontima jasna je aluzija na ajet koji kazuje: Gdje god se okrenuli, tamo je Lice Božije. Nakon toga opisuje se fatalna ljepota zjenica i očiju koje hipnotično očaravaju, baš kao što madeži na Njenom vratu zarobljavaju pjesnikove poglede, kako to Hatem veli u prvom gazelu. Punina ljepote je, međutim, dvosjekli mač, jer ona se tek na trenutke ukazuje pjesniku. Njen dom je onosvjetski, a pjesnik ostaje okovan ovim svijetom i bezbrojnim velovima. Nemogućnost stalnog gledanja ljepote Božijih zjenica uzrokovat će da pjesnik zažali zbog pogleda. U posljednjem stihu ukazuje se na obraz, koji u ovom kontekstu simbolizira Poslanika, a.s. Dokaz za to jeste poređenje obraza s punim mjesecom koji označava Muhammeda, a.s., dok su zvijezde oko njega ostali poslanici.

Najveći broj stihova koji govore o Licu ima funkciju da iskaže intenzitet i puninu Njegove ljepote. Ona se predstavlja kao jutro nad jutrima. To je stanje duhovne bistrine u kojoj svjetlost Božija označva trijumf Istine i Zbilje nad zemaljskim velovima i opsjenama egzistencije. Sam pjesnik iskazuje svoju nemoć pred vizijom te savršene Ljepote. O svemu ovome svjedoče sljedeći stihovi:

Pogledao sam savršenstvo Ljepote na površini lica NjegovaI spoznao kako je u njemu Najuzvišeniji primjer od davnina.31

...Kada se pogled s Ljepotom suočava,

Jutro nad jutrima ukaže se poput sunca.32

...Pjesnik najveći, kada njen madež ugleda,

Uzvikne: “Teško meni, kakva je ljepota njena.”33

31 Gazel IV, četvrti bejt.32 Gazel XIX, treći bejt.33 Gazel XXVIII, četvrti bejt.

anali 10.indb 222anali 10.indb 222 28.12.2010 9:11:2528.12.2010 9:11:25

Osnovne teme gazela Ahmeda Hatema Bjelopoljaka na arapskom jeziku

223ANALI GHB 39/2010, (31), 213-225

Savršena ljepota Lica svakako ima i svoju cijenu. Ona opija, hipnotizira i zarobljava svakoga ko se u nju zagleda. Tako se Voljeni ukazuje i kao onaj koji krade srce, poništava zemaljsko jastvo ili ego pjesnika. Zaljubljenost u Lice Božije samo na prvi pogled predstavlja sužanjstvo, kako to Hatem kazuje u gazelima. Ustvari, u predavanju Onome Koji je Sve krije se oslobođenje od svega ostalog koje je ništa. U opisu ljepote ne pokazuju se samo fizičke slike. Miris uvojaka opija pjesnika. On mu oduzima um, koji simbolizira racionalnu vezanost za ovaj svijet, naspram intuicije, koja vodi istinskoj Zbilji. Silina lje-pote tolika je da zbog njenih odraza (velova, manifestacija) sav svemir postaje nijem. Brojni su primjeri za ovo u Hatemovim gazelima:

Madež između uvojka i obrazaZarobljava svako oko koje je ljubav ukrasila.34

...Mirisi njenih solufa ispunili su mi srce

O lahore dobrote, to pamet moju obuze.35

...Kad ugledaju njen odraz u ogledalu,

Iz želje za njom sve blagodati nijeme postanu.36

...Pred njegovim biljezima gasi se luč svaka. O lahore ljubavi, u tebi uputa je istinska.37

Hatem, svakako, ukazuje i na spominjano imanentno prisustvo Lica Boži-jeg u svemu, odnosno o stupnjevima na kojima se ono može ukazati. Oko Voljenog ljubomorno prati čovjeka, čak i onda kada on bježi, odnosno zabo-ravlja i nemaran je u ljubavi. Sve to ima za rezultat spoznaju kako je zabluda sve osim Njega, te kako, ako to srcem želimo, možemo Ga vidjeti u svemu. To je u konačnici i vječna istina koju je Bog ispisao na stranicama Kur’ana: On je uz vas ma gdje bili.38

Zamišljali su čas crtu Lica čas madežeA Lice je u svemu što oni ostvare.39

Ovim stihom Hatem eksplicitno kazuje kako je ljepota Lica Božijega vodilja zaljubljenicima koji o Njemu intenzivno kontempliraju. To ih dovodi

34 Gazel VIII, drugi bejt.35 Gazel XIII, treći.36 Gazel XIV, peti bejt.37 Gazel XV, šesti bejt.38 Kur’an, LVII: 4.39 Gazel XIV, drugi bejt.

anali 10.indb 223anali 10.indb 223 28.12.2010 9:11:2628.12.2010 9:11:26

Mirza Sarajkić

224 ANALI GHB 39/2010, (31), 213-225

do spominjanog stepena u kojem se Lice prepoznaje u svemu oko njih. Na taj način čak i materijalne pojave postaju sredstva koja pomažu da se transcen-dentira svijet formi i dosegne univerzalno jedinstvo. “Sufija napušta mnoštvo zbog Jednoga, i kroz ovaj proces ostvaruje viziju Jednoga u mnoštvu. Za njega sva obličja postaju očita, uključujući i religijske forme, te mu na taj način otkrivaju svoje unikatno porijeklo.”40

U drugim pak stihovima Lice se otkriva kao alegorijska slika u kojoj se odražava Božija kreacija.

Moje srce krije se u uvojku kod madeža Njegova obrazaI nalik je robu što stoji kraj dva roba koji su jedan kraj drugoga.41

Slika Lica prikazana je kao raznolikost Božijih robova različitih po funkciji i duhovnom intenzitetu. Pjesnik je tako upreten u uvojak koji ozna-čava crninu ili nemogućnost čiste vizije Božijeg lica. Uvojak je i prepreka, odnosno simbol udaljenosti i razdvojenosti od Voljenoga. Uvojak kao veo znači da je pjesnik još u stanju tjelesnosti u kojem ne može doći do potpunog stapanja. Ipak, pored egzistencijalne razdvojenosti, on je i pored madeža, koji simbolizira Poslanika. Ovim pjesnik želi kazati kako je predan Poslanikovom putu, odnosno jedinoj ispravnoj stazi koja u zemaljskom životu može dovesti do konačnog cilja i čistoga stanja. Na kraju, pjesnik ističe ontološku stvarnost samoga sebe, solufa kao simbola njegovog egzistencijalnog stanja i madeža kao duhovne vodilje. Svi su oni, u krajnjoj instanci, robovi Božiji. Ova slika otkriva Lice Božije kao svemir, a svemir kao panoramu Njegovih robova ili stvorenja.

Na kraju, treba ponoviti kako je vizija Lica ne samo vrhunac Ljepote, već i najčišće stanje zaljubljenosti u kojoj se pjesnik može naći. Stoga i ne treba čuditi da je toliko zastupljena u Hatemovim gazelima. Gledanje Lica ujedno je cilj kojem pjesnik teži na svome putu Ljubavi, ali i najbolja nagrada za sva iskušenja na tome putu. Slijeđenje vizije Lica potiskuje svaku drugu zao-kupljenost drugim, koje je ništavno. Istovremeno, ona osigurava pjesnikovo treperenje u vječnosti, jer samo Lice Njegovo neprolazno je. Vizija Lica potire lažno ja i vraća istinskoj Zbilji i stvarnome Ja. Štaviše, možemo zaključiti kako je Lice veoma bogata i složena alegorija. Gledanjem u Lice ostvaru-je se istinska spoznaja i potiru razlike koje su samo privid u ograničenom, isključivo racionalnom doživljaju svijeta. “Tako patnja i koketno odbijanje Voljenoga ustvari jesu krajnja dobrota, jer uzrokuju da se zaljubljeni udalji od ovosvjetskih ciljeva... One dovode do brisanja razlika između mučitelja i liječnika, zadovoljstva i bola, te, konačno, između zaljubljenika i Voljenoga,

40 Reza Shah-Kazemi, The Other in the Light of the One..., str. 18. 41 Gazel VIII, prvi bejt.

anali 10.indb 224anali 10.indb 224 28.12.2010 9:11:2628.12.2010 9:11:26

Osnovne teme gazela Ahmeda Hatema Bjelopoljaka na arapskom jeziku

225ANALI GHB 39/2010, (31), 213-225

jer prestaju vrijediti koncepti jastva i drugosti, i sve biva utopljeno u transcen-dentno jedinstvo.”42 O tome najbolje svjedoče crno-bijeli kolopleti na njemu.

Njen soluf obraz prekrivaPa se crno-bijeli koloplet u oku mome sjedinjava.43

Uvojci i madeži svojom crninom ukazuju na potpuno utopljenje u besko-načnost Božiju. Štaviše, oni su muhamedanska zbilja ili sinteza zbiljskog jastva i identiteta. Ta crnina može samo prividno zasjeniti bjelinu i veličan-stveno svjetlo Obraza i Čela. Ustvari, oni se upotpunjuju. Dok svjetlo i bjelina sebi podređuju sva obzorja vidljivoga svijeta (ʻālam al-šuhūd), dotle tama kose i madeža izražava beskraj Nevidljivog ili Odsutnog (ʻālam al-ġayb). Tako se na jedinstven način uprizoruje neprestano treperenje Božijeg stva-ranja i objavljivanja Njegove Jednoće u mnoštvu te mnoštva u Jednoći, baš kao što se na Njegovom licu uzajamno objavljuju i upotpunjuju crno i bijelo.

Summary

THE MAIN THEMES OF AHMED HATEM BJELOPOLJAK'S ARABIC GHAZAL

This article presents an analysis of Ahmed Hatem Bjelopoljak's ghazal in the Arabic language or the central themes of Hatem's Sufi poetry. This famous Bosniak writer from the 18th century wrote a highly hermetic poetic text composed of 28 Sufi ghazals. In the manner of a mature Sufi poet he addressed in a unique way two key themes of Islam's mystical poetry: eternal love for the Lord and anticipation for the ultimate beauty, that is to say, the Face of the Beloved.

In his mystical psychotop, Hatem masterfully links general Sufi symbols, discovers how the love of God, that is to say, the Only Beloved, is highly multicoloured and far from any of these worldly stereotypes about love and of being in love. Love is an interrupted path, full of surprises which under-mine logical sequence and syntax. The reward for amorous quiver filled with complete surrender and sacrifice is the ultimate proximity of the Beloved and beholding the Face of the Lord. In this way, Hatem demonstrates his submer-sion into classical Sufi thought and, following the example of Ibn Arabi with his hermetic style, he successfully achieves the high demands of the mystical poetry of Islam.

42 Walter G. Andrews, Poetry's Voice, Society's Song - Ottoman Lyric Poetry, University of Washington Press, Seattle and London, 1985., str. 72.

43 Gazel XIX, četvrti bejt.

anali 10.indb 225anali 10.indb 225 28.12.2010 9:11:2728.12.2010 9:11:27

anali 10.indb 226anali 10.indb 226 28.12.2010 9:11:2728.12.2010 9:11:27

227ANALI GHB 39/2010, (31), 227-271

016:050

Osman Lavić

BIBLIOGRAFIJA RADOVA OBJAVLJENIH U ANALIMA

GAZI HUSREVBEGOVE BIBLIOTEKE KNJ. I XXX

Sažetak

Anali Gazi Husrev-begove biblioteke pokrenuti su 1972. godine s ciljem ostva-rivanja glavnog zadatka Biblioteke a to je, kako je i naglašeno u uvodniku prvog broja, da naučno sređuje rukopisni materijal i da naučno obrađuje pojedina pitanja iz islamistike i kulturne historije Bosne i Hercegovine.

Ova bibliografija sadrži 394 rada koji su objavljeni kroz 16 do sada izdatih sve-zaka na 5032 stranice iz pera 148 autora. Prema načinu navođenja građe Bibliografija je popisnog karaktera u kojoj su navedena imena autora abecednim a radovi jednog autora hronološkim redom. Uz naslov rada na bosanskom dodat je i prijevod naslova na engleski jezik.

Cilj izrade ove bibliografije je raznovrsnu građu publikovanu na stranicama "Anala" učiniti preglednijom i lakšom za korištenje.

Ključne riječi: Anali Gazi Husrev-begove biblioteke, Bibliografija

Anali Gazi Husrev-begove biblioteke počeli su izlaziti 1972. godine. Do sada je izašlo trideset knjiga u šesnaest svezaka. Za prvih deset knjiga rahm. hafiz Mahmud-ef. Traljić izradio je prigodnu bibliografiju koja je objavljena u knjizi IX-X, str. 335-341. Po istoj metodologiji izrađena je i bibliografija nakon dvadeset knjiga izlaženja i objavljena u knj. XIX-XX, str. 349-358.

Anali su do sada izlazili uglavnom kao dvobroj, sa izuzetkom I i IV sve-ske. Prve dvije sveske /knj. I i II-III/ uredio je dr. Muhamed Hadžijahić. Slje-dećih šest svezaka /knj. IV, V-VI, VII-VIII, IX-X i XI-XII glavni urednik bio je Abdurahman Hukić, knj. XIII-XIV Bilal Hasanović a knj. XV-XVI dr. Mu-stafa Jahić. Dr. Enes Karić je bio na čelu redakcije naredne tri sveske, i to: XIX-XX, XXI-XXII, XXIII-XXIV, da bi u preostalim sveskama /knj. XXV-XXVI, XXVII-XXVIII i XXIX-XXX/ uredništvo ponovo preuzeo aktuelni urednik Anala dr. Mustafa Jahić. U dosadašnjem izlaženju promijenjeno je sedam redakcija ovog časopisa.

U tri sveske Anala objavljeni sa radovi sa naučnih skupova u organizaciji ili suorganizaciji Gazi Husrev-begove biblioteke, i to: knj. IX-X - radovi pre-zentirani na naučnom skupu povodom 450-godišnjice Gazi Husrev-begova vakufa i njegovih institucija koji je održan u Sarajevu 22. i 23. novembra

anali 10.indb 227anali 10.indb 227 28.12.2010 9:11:2728.12.2010 9:11:27

Osman Lavić

228 ANALI GHB 39/2010, (31), 227-271

1982. godine; knj. XVII-XVIII (1996), radovi sa naučnog skupa “Islamske znanosti i ulema u Bosni i Hercegovini” održanog u organizaciji Gazi Hu-srev-begove biblioteke i Mešihata Islamske zajednice u Bosni i Hercegovini u Sarajevu od 15. do 17. januara 1990. godine i knj. XIX-XX (2001), radovi sa skupa “Doba bosansko-muslimanskog književno-kulturnog preporoda” koji je u organizaciji Gazi Husrev-begove biblioteke i Islamskog teološkog fakul-teta održan u Sarajevu 1990. godine, što je uz svaki rad u napomeni navedeno.

Ova bibliografija sadrži 394 rada koji su objavljeni u 16 do sada izdatih svezaka na 5032 stranice iz pera 148 autora. Prema načinu navođenja građe Bibliografija je popisnog karaktera. Imena autora navedena su abecednim a radovi jednog autora hronološkim redom. Uz naslov rada na bosanskom dodat je i prijevod naslova na engleski jezik.

ABU SAFIJA, Afif:

1. O jednom seksološkom djelu u Gazi Husrev-begovoj biblioteci = About a sexological work in Gazi Husrev-bey Library, knj. II-III (1974), str. 153-158.*Rad je urađen u koautorstvu sa Aišom Smailbegović-Hadžihalilović.

ADILOVIĆ, Ahmed:

2. Rukopis Mehmeda Handžića o tumačenju ajeta o propisima iz sure en-Nisa’ = Mehmed Handžić’s Manuscript on the interpretation of an ayah from the sura al-Nisa concerning regulations, knj. XXI- XXII (2003), str. 201-214.

ALIBAŠIĆ, Ahmet:

3. Ibn ‘Asakirova Povijest grada Damaska: Slavno dostignuće musliman-ske historiografije = Ibn Asakir’s History of the city of Damascus: a glorious achievement of Muslim historiography, knj. XXI- XXII (2003), str. 181-199.

ALIĆ, Salih H.:

4. Jedno medicinsko djelo pisano vjerovatno u Bosni: Nida’i, Menafi en-nas (Ljekarske koristi svijetu) = Nida’i, Menafi’ en-nas : Medical Benefits for People : a Medical Work Probably Written in Bosnia, knj. XV-XVI (1990), str. 141-155.

AL-ASFUR, dr Su’ud Muhamed:

5. The political role of the ulama of Damascus at the time of Circassian Mameluks (784H/1382AD-923H/1517 AD) = Politička uloga uleme Dama-ska u doba čerkeskih memluka, knj. XXIII-XXIV (2005), str. 365-391.

anali 10.indb 228anali 10.indb 228 28.12.2010 9:11:2728.12.2010 9:11:27

Bibliografija radova objavljenih u Analima Gazi Husrev-begove biblioteke...

229ANALI GHB 39/2010, (31), 227-271

BAVČIĆ, Uzeir:

6. Determinante etničke posebnosti bosanskih muslimana u esejima Ahme-da Muradbegovića = Determinants of ethnic pecularities of Bosnian Muslims in the essays of Ahmed Muradbegović, knj. XVII-XVIII (1996), str. 399-406.*Rad je prezentiran na naučnom skupu „Islamske znanosti i ulema u Bosni i Hercegovini“ održanom u organizaciji Gazi Husrev-begove biblioteke i Mešihata Islamske zajednice u Bosni i Hercegovini u Sarajevu od 15. do 17. januara 1990. godine.

BEĆIRBEGOVIĆ, Edah:

7. Mogućnosti i način uspostavljanja vakufa u našem pravnom sistemu sa osvrtom na praksu organa Islamske zajednice = Possibilities and ways of establishing waqf in our legal system with reference to the practice of Islamic Comunity bodies, knj. IX-X (1983), str. 163-169.*Referat prezentiran na Simpozijumu povodom 450. godišnjice Gazi Husrev-begova vakufa i njegovih institucija održanom u Sarajevu 22. i 23. novembra 1982. godine.

BEJTIĆ, Alija:

8. Pjesnik Sabit Alauddin Užičanin kao sarajevski kadija i bosanski mulla = Poet Sabit Alauddin Užičanin as Kadi of Sarajevo and Bosnian Mulla, knj. II-III (1974), str. 3-20.

9. Kasida Ibrahima Biočaka: spomenik aljamiado literature sandžačkih Muslimana = Ibrahim Biočak’s qasida, a monument of Sandžak Muslim alha-mijado literature, knj. IV (1976), str.155-176.

10. Iz Drnišlijina zbornika bosanskih memorijala 1672-1719. = From Drnišlija’s anthology of Bosnian memorials (1672-1719), knj. IV (1976), str. 177-186.

BOJANIĆ LUKAČ, Dušanka:

11. O banjalučkoj sedžadi = About the Banja Luka sajjada, knj. XI-XII (1985), str. 267-276.

BULJINA, Halid:

12. Osnovni uzroci osiromašenja i propadanja vakufa u Bosni i Herce-govini = Main causes of pauperisation of waqfs in Bosna-Herzegovina, knj. IX-X (1983), str. 155-162.*Referat prezentiran na Simpozijumu povodom 450. godišnjice Gazi Husrev-begova vakufa i njegovih institucija održanom u Sarajevu 22. i 23. novembra 1982. godine.

anali 10.indb 229anali 10.indb 229 28.12.2010 9:11:2828.12.2010 9:11:28

Osman Lavić

230 ANALI GHB 39/2010, (31), 227-271

BUŠATLIĆ, Ismet:

13. Blagajski muftija Mustafa Ćišić i njegov kodeks Fatawa magmu’asi = Blagaj mufti Mustafa Ćišić and his codex Fatawa Magmu’asi, knj. XXIII-XXIV (2005), str. 93-115.

14. Gazi Husrev-begova biblioteka u Sarajevu. Katalog arapskih, turskih, perzijskih i bosanskih rukopisa: Svezak šesnaesti. Obradio Haso Popara. Al-Furqan, Fondacija za islamsko naslijeđe = Rijaset Islamske zajednice u Bosni i Hercegovini, London - Sarajevo, 1429/2008., XXXI + 784 + 13 faksimila + 12 strana arapskih prijevoda, knj. XXIX-XXX (2009), str. 335-338. *Prikaz knjige.

BUTUROVIĆ, Dženana:

15. Otkriće muslimanske epike u 19. vijeku = Discovery of Muslim epic poetry in the 19th century, knj. XIX- XX (2001), str. 177-190.

CVIKO, Fazileta:

16. O Gazi Husrev-begovom vakufu u Slavonskoj Požegi = About Gazi-Husrev-Bey’s waqf in Slavonska Požega, knj. XI-XII (1985), str. 75-78.

ČAR-DRNDA, Hatidža:

17. Zbirka sidžila Gazi Husrev-begove biblioteke = The collection of sijji-ls in Gazi Husrev-Bey Library, knj. XIII-XIV (1987), str. 53-67.

18. Neki legati Osman-Šehdijine biblioteke = Some Legacies of the Osman Šehdi Library, knj. XV-XVI (1990), str. 243-252.

19. Šerijatski sidžili i njihova zastupljenost u Bosni i Hercegovini = Shari’a sijills and their presence in Bosnia-Herzegovina, knj. XXI-XXII (2003), str. 85-94.

20. Hifzija Hasandedić (1915-2003.), knj. XXIII-XXIV (2005), str. 403-405.*U rublici: In memoriam. navedena kratka biografija Hifzije Hasandedića.

ČAUŠEVIĆ, Halid:

21. Pravni i sociološki aspekti institucije vakufa-zaklade:s posebnim ob-zirom na njezin razvoj u Bosni i Hercegovini = Legal and sociological aspect of the institution of waqf: with special reference ot its development in Bosnia-Herzegovina; Wills, knj. IX-X (1983), str. 129-140.*Referat prezentiran na Simpozijumu povodom 450. godišnjice Gazi Husrev-begova vakufa i njegovih institucija održanom u Sarajevu 22. i 23. novembra 1982. godine.

anali 10.indb 230anali 10.indb 230 28.12.2010 9:11:2828.12.2010 9:11:28

Bibliografija radova objavljenih u Analima Gazi Husrev-begove biblioteke...

231ANALI GHB 39/2010, (31), 227-271

ČEKLIĆ, Vasilije:

22. Ilirski pokret i Bosansko-muslimanski književno-kulturni preporod = The Illyrian movement and the Bosnian Muslim literary and cultural revival, knj. XIX-XX (2001), str. 313-332.*Rad je prezentiran na naučnom skupu „Doba bosansko-muslimanskog književno-kulturnog preporoda“, koji je u organizaciji Gazi Husrev-begove biblioteke i Islamskog teološkog fakul-teta održan u Sarajevu 1990. godine.

ČULIĆ, Branko:

23. Jedan zanimljiv bibliografski projekat = An interesting bibliographical project, knj. I (1972), str. 113-117.

ĆEHAJIĆ, Džemal:

24. Gazi Husrev-begov hanikah u Sarajevu = Gazi Husrev-bey hanikah in Sarajevo, knj. IV (1976), str. 3-8.

25. Bektashis and Islam in Bosnia and Hercegovina = Bektašije i islam u Bosni i Hercegovini, knj. V-VI (1978), str. 83-90.

26. Bektašije i islam u Bosni i Hercegovini = Bektashis and Islam in Bo-snia-Herzegovina, knj. V-VI (1978), str. 91-98.

DAUTOVIĆ, Ferid:

27. Biografija Šukrije Alagića = Biography of Šukrija Alagić:A survey of sources and literature, knj. XXI-XXII (2003), str. 215-242.

DOBRAČA, Kasim:

28. Skriptorij u Foči u XVI stoljeću = The scriptorium in Foča in 16th century, knj. I (1972), str. 67-74.

29. Tuhfetul-musallin ve zubdetul-haši‘in od Abdulvehaba Žepčevije Ilha-mije = Tuhfetul-musallin ve zubdetul-haši‘in by Abdulvehhab Žepčevija Ilha-mija in Gazi Husrev-bey Library, knj. II-III (1974), str. 41-69.

30. Jedno pismo (arzuhal) na arapskom jeziku poslato iz Kaniže potkraj XVII stoljeća: u kodeksu Gazi Husrev-begove biblioteke = A letter (arzuhal) in Arabic sent from Kaniža at the end of 18th c. : in the codex of Gazi Husrev-bey Library, knj. II-III (1974), str. 131-139.

31. Kasidei Burdei Bosnevi: Kasidei Burda na „bosanskom“ jeziku = Ka-sidei Burdei Bosnevi in “Bosnian” language, knj. IV (1976), str. 9-20.

32. Vakufname u Gazi Husrev-begovoj biblioteci = Waquf-namas in Gazi Husrev-bey Libraray, knj. IV (1976), str. 41-47.

anali 10.indb 231anali 10.indb 231 28.12.2010 9:11:2828.12.2010 9:11:28

Osman Lavić

232 ANALI GHB 39/2010, (31), 227-271

33. Mehmed Refik-efendi Hadžiabdić - šejhul-islam = Shaikh al-Islam Mehmed Refik-efendi Hadžibajrić, knj. V-VI (1978), str. 99-115.

34. Orijentalni medicinski rukopisi u Gazi Husrev-begovoj biblioteci = Oriental medical manuscripts in Gazi Husrev-bey Library in Sarajevo, knj. VII-VIII (1982), str. 57-76.

DURIĆ, Rašid:

35. Estetska, etička i strukturna svojstva muslimanskih epskih pjesama objavljenih u Beharu 1900.-1912. = Esthetic, ethical and structural features of Muslim epic songs published in Behar 1900-1912, knj. XIX-XX (2001), str. 155-164.*Rad je prezentiran na naučnom skupu „Doba bosansko-muslimanskog književno-kulturnog preporoda“, koji je u organizaciji Gazi Husrev-begove biblioteke i Islamskog teološkog fakul-teta održan u Sarajevu 1990. godine.

DŽAKA, Bećir:

36. Interes za sufijsku poeziju kod bosanske uleme = Interest in Sufi poe-try among Bosnian ulama, knj. XVII-XVIII (1996), str. 373-384.*Rad je prezentiran na naučnom skupu „Islamske znanosti i ulema u Bosni i Hercegovini“ održanom u organizaciji Gazi Husrev-begove biblioteke i Mešihata Islamske zajednice u Bosni i Hercegovini u Sarajevu od 15. do 17. januara 1990. godine.

37. Književni prevodi sa perzijskog jezika u Beharu, Gajretu i Biseru = Literary translations from Persian in Behar, Gajret and Biser, knj. XIX-XX (2001), str. 19-36.*Rad je prezentiran na naučnom skupu „Doba bosansko-muslimanskog književno-kulturnog preporoda“, koji je u organizaciji Gazi Husrev-begove biblioteke i Islamskog teološkog fakul-teta održan u Sarajevu 1990. godine.

DŽANANOVIĆ, Ibrahim:

38. Vakuf u svjetlu islamskih propisa = Waqf in the light of Islamic regu-lations, knj. IX-X (1983), str. 9-16.*Referat prezentiran na Simpozijumu povodom 450. godišnjice Gazi Husrev-begova vakufa i njegovih institucija održanom u Sarajevu 22. i 23. novembra 1982. godine.

39. Osvrt na traktat Hasana Duvnjaka: Rasprava o pet pravnih pitanja o kojima postoji pet različitih mišljenja = Rewiew of the treatise by Hasan Duv-njak : the treatise on five legal issues concerning which there are five different opinions, knj. XVII-XVIII, str. 83-90.*Rad je prezentiran na naučnom skupu „Islamske znanosti i ulema u Bosni i Hercegovini“ održanom u organizaciji Gazi Husrev-begove biblioteke i Mešihata Islamske zajednice u Bosni i Hercegovini u Sarajevu od 15. do 17. januara 1990. godine.

anali 10.indb 232anali 10.indb 232 28.12.2010 9:11:2828.12.2010 9:11:28

Bibliografija radova objavljenih u Analima Gazi Husrev-begove biblioteke...

233ANALI GHB 39/2010, (31), 227-271

DŽILO, Hasan:

40. Rukopis Ibn Sinaova komentara 113. sure Kur’ana u Gazi Husrev-be-govoj biblioteci = Manuscript of Ibn Sina’s commentary of the 113th sura of the Qur’an from Gazi Husrev-bey library, knj. XVII-XVIII (1996), str. 31-40.*Rad je prezentiran na naučnom skupu „Islamske znanosti i ulema u Bosni i Hercegovini“ održanom u organizaciji Gazi Husrev-begove biblioteke i Mešihata Islamske zajednice u Bosni i Hercegovini u Sarajevu od 15. do 17. januara 1990. godine.

EREN, Ismail:

41. Prilozi bibliografiji objavljenih radova o orijentalnim bibliotekama u Jugoslaviji = Contributions to bibliography of published works about Oriental libraries in Yugoslavia, knj. II-III (1974), str. 249-258.

FAJIĆ, Zejnil:

42. “Mala historija događaja u Hercegovini”: Iz Bračkovićeva autografa u Gazi Husrev-begovoj biblioteci = From Bračković’s autograph “A small hi-story of events in Herzegovina” in Gazi Husrev-bey Library, knj. II-III (1974), str. 97-108.

43. Fragmenti iz Kronike hadži Husejn-efendije Muzaferije = Fragments from the chronicle by hajji Huseyn-effendi Muzafferi, knj. IV (1976), str. 33-39.

44. Popis vakufnama iz Bosne i Hercegovine koje se nalaze u Gazi Hu-srev-begovoj biblioteci u Sarajevu, = The list of waqf-namas from Bosnia-Herzegovina found in Gazi Husrev-bey Library knj. V-VI (1978), str. 245-302.

45. Stanje sakralnih i prosvjetnih objekata u Sarajevu razorenih za vrijeme provale Eugena Savojskog = The state of sacral and educational buildings in Sarajevo destroyed during the invasion by Prince Eugen of Savoy, knj. VII-VIII (1982), str. 89-108.

46. Originali i prepisi vakufnama sačuvanih do danas = Originals and transcripts of vakuf-namas preserved until present day, knj. IX-X (1983), str. 25-28.*Referat prezentiran na Simpozijumu povodom 450. godišnjice Gazi Husrev-begova vakufa i njegovih institucija održanom u Sarajevu 22. i 23. novembra 1982. godine.

47. Biblioteka šejha Abdurrahmana Sirije sa Oglavka: Prilog istoriji bibli-otekarstva BiH u XVIII i XIX stoljeću = The library of Šejh Abdurrahman Siri of Oglavak : contribution to the history of librarianship in Bosnia-Herzegovi-na in the 18th and 19th century , knj. XI-XII (1985), str. 55-68.

48. Biblioteka Abdulah-efendije Kantamirije = The library of Abdullah-efendi Kantamiri, knj. XIII-XIV (1987), str. 15-36.

anali 10.indb 233anali 10.indb 233 28.12.2010 9:11:2828.12.2010 9:11:28

Osman Lavić

234 ANALI GHB 39/2010, (31), 227-271

49. Abdurrahman Muftić: Novo ime u književnosti bosanskohercegovač-kih Muslimana na orijentalnim jezicima = Abdurrahim Muftić, a new name in the literature of Bosnian-Herzegovinian Muslims in Oriental languages, knj. XV-XVI (1990), str. 237-241.

50. Merhum dr. Adem Handžić (1916.-1998.) = The late dr Adem Handžić (1916-1998), knj. XXI-XXII (2003), str. 347-348. *U rublici: In memoriam. navedena kratka biografija Adema Handžića.

FILAN, Kerima:

51. O jednom “sporadičnom” rukopisu na turskom i bosanskom jeziku = About a “sporadic” manuscript in Turkish and Bosnian language, knj. XXI-XXII (2003), str. 9-40.

52. Turska leksika u riječniku Makbuli Arif Muhameda Hevaija Uskufija = Turkish vocabulary in Muhamed Hevai Uskufi’s dictionary Makbuli Arif, knj. XXIII-XXIV (2005), str. 205-217.

53. Kako je mula Mustafa Bašeskija označavao vrijeme = How Mula Mu-stafa Bašeskija marked time, XXVII-XXVIII (2008), str. 187-207.

54. Sufije i kadizadelije u Osmanskom Sarajevu = Sufis and Kadizadelis in Ottoman Sarajevo, XXIX-XXX (2009), str. 163-186.

FILANDRA, Šaćir:

55. Muslimani i Evropa s kraja 19. i početka 20. stoljeća = Muslims and Europe at the end of 19th and the beginning of 20th century, knj. XIX-XX (2001), str. 333-341.*Rad je prezentiran na naučnom skupu „Doba bosansko-muslimanskog književno-kulturnog preporoda“, koji je u organizaciji Gazi Husrev-begove biblioteke i Islamskog teološkog fakul-teta održan u Sarajevu 1990. godine.

GADŽO - KASUMOVIĆ, Azra:

56. Hafiz Abdullah Ajni-ef. Bušatlić = Hafiz Abdulah Ajni-ef. Bušatlić, knj. XVII-XVIII (1996), str. 323-333.*Rad je prezentiran na naučnom skupu „Islamske znanosti i ulema u Bosni i Hercegovini“ održanom u organizaciji Gazi Husrev-begove biblioteke i Mešihata Islamske zajednice u Bosni i Hercegovini u Sarajevu od 15. do 17. januara 1990. godine.

57. O sidžilima u Gazi Husrev-begovoj biblioteci = About sijills in Gazi Husrev-bey library, knj. XXI-XXII (2003), str. 41-83.

58. Vasijjetname na osmanskom jeziku = Vasiyyet-namas in Ottoman lan-guage, XXV-XXVI (2007), str. 45-85.

anali 10.indb 234anali 10.indb 234 28.12.2010 9:11:2828.12.2010 9:11:28

Bibliografija radova objavljenih u Analima Gazi Husrev-begove biblioteke...

235ANALI GHB 39/2010, (31), 227-271

59. Muhamed Hodžić, Zemaljska vakufska komisija za Bosnu i Hercego-vinu (1882.-1894.), analitički inventar, Sarajevo, 2006., 336 str., XXV-XXVI (2007), str. 383-386. *Prikaz knjige.

60. Mulla u Bosanskom ejaletu = Mulla in Bosnian ejalet, XXVII-XXVIII (2008), str. 5-67.

61. Ahmed S. Aličić, Sumarni popis sandžaka Bosna iz 1468/69. godine, Islamski kulturni centar, Mostar, 2008, 315 str., XXVII-XXVIII (2008), str. 271-274.*Prikaz knjige.

62. Vesna Miović, Dubrovačka republika u spisima osmanskih sultana, Državna arhiva u Dubrovniku, Dubrovnik, 2005., 444 str., XXVII-XXVIII (2008), str. 285-288.*Prikaz knjige.

63. Regeste vasijjetnama u Arhivu Gazi Husrev-begove biblioteke = Re-gestas of vasijjet-namas in the Archive of Gazi Husrev-bey Library, XXIX-XXX (2009), str. 99-142.

GAZIĆ, Lejla:

64. Medžmua sarajevskog pjesnika Mehmeda Mejlije Guranije = The Majmua of the Sarajevo poet Mehmed Meyli Gurani, knj. XV-XVI (1990), str. 105-130.

GUDELJ VELAGA, Zdenka:

65. Musa Ćazim Ćatić kao školski pisac = The paper examines a possi-bility of including the poem by Musa Ćazim Ćatić, knj. XIX-XX (2001), str. 277-288.*Rad je prezentiran na naučnom skupu „Doba bosansko-muslimanskog književno-kulturnog preporoda“, koji je u organizaciji Gazi Husrev-begove biblioteke i Islamskog teološkog fakul-teta održan u Sarajevu 1990. godine.

HADŽIBAJRIĆ, Fejzullah:

66. Uvodne tesavufske interpretacije Abdulaha Bošnjaka = Introductory “tesavvuf” interpretations by Abdullah Bošnjak, knj. I (1972), str. 35-47.

67. Tesavvufsko-tarikatska poema Abdullaha Bošnjaka = Abdullah Bošnjak’s tesawwuf-tarikat poem, knj. II-III (1974), str. 21-32.

68. Risala šejh Mustafe Gaibije = Sheik Mustafa Gaibi’s Risalah, knj. IV (1976), str. 95-101.

anali 10.indb 235anali 10.indb 235 28.12.2010 9:11:2828.12.2010 9:11:28

Osman Lavić

236 ANALI GHB 39/2010, (31), 227-271

69. O inventarima knjiga Gazi Husrev-begove biblioteke = A short acco-unt of the internal work of Gazi Husrev-bey’ Library, knj. V-VI (1978), str. 55-63.

70. Omer Lutfijin Tahmis na Bošnjakovu Kasidu o Fususul-hikemu = Tahmis about Bosniak’s Qasida about Fusus al-hikam, knj. V-VI (1978), str. 187-204.

71. Bajtarname: Orijentalne veterinarske knjige = Baytar-names: oriental veterinary books, knj. VII-VIII (1982), str. 77-88.

72. O arhivu Gazi Husrev-begove biblioteke = About the archives of the Ghazi Husrev-Bey library, knj. VII-VIII (1982), str. 255-263.

73. Vrednovanje službi u Gazi Husrev-begovu vakufu: Bodovanje i pove-zivanje službi = Valuation of services in Gazi Husrefbeg’s Vakuf, knj. IX-X (1983), str. 321-324.*Referat prezentiran na Simpozijumu povodom 450. godišnjice Gazi Husrev-begova vakufa i njegovih institucija održanom u Sarajevu 22. i 23. novembra 1982. godine.

74. Najstariji orijentalni rukopisi iz privremenog inventara Gazi Husrev-begove biblioteke = The oldest oriental manuscripts from the temporary in-ventory of Gazi Husrev-bey library, knj. XI- XII (1985), str. 69-74.

75. Osvrt na dva rukopisa na turskom jeziku: Iz Privremenog inventara rukopisa Gazi Husrev-begove biblioteke = A Survey of the two manuscripts in Turkish language, knj. XIII-XIV (1987), str. 113-123.

76. O arhivalijama Gazi Husrev-begove biblioteke u Sarajevu = On the Archive of Ghazi Husref-bey Library in Sarajevo, knj. XV-XVI (1990), str. 283-286.

HADŽIBEGOVIĆ, Zalkida:

77. Analiza rukopisnog teksta iz astronomije koji se nalazi u Gazi Hu-srev-begovoj biblioteci = The Analysis of a manuscript in the Gazi Husreveg Library, knj. XIII-XIV (1987), str. 103-111.

78. Značaj i metode određivanja Kible = The significance and methods of determination of Kibla, the Holy Islamic direction, knj. XXIII-XXIV (2005), str. 267-280.

HADŽIĆ-BOGDANOVIĆ, Indira:

79. Al-Ġazālijevo tretiranje Allahovih imena u djelu al-Maqṣad al-asnā fī Šarḥ Ma‘ānī Asmā’ i-llāh al-ḥusnā = Al-Gazali’s treatment of Allah’s names in his work of Al-Maqṣad al-asnā fī šarḥ ma‘ānī asmā’i-llah al-ḥusnā, XXIX-XXX (2009), str. 299-334.

anali 10.indb 236anali 10.indb 236 28.12.2010 9:11:2928.12.2010 9:11:29

Bibliografija radova objavljenih u Analima Gazi Husrev-begove biblioteke...

237ANALI GHB 39/2010, (31), 227-271

HADŽIĆ, Kasim:

80. Gazi Hurev-begova medresa u Sarajevu: U razdoblju od 1920. do kra-ja 1982. = Gazi Husrefbeg medresa in the period from 1920 till present day, knj. IX-X (1983), str. 263-279.*Referat prezentiran na Simpozijumu povodom 450. godišnjice Gazi Husrev-begova vakufa i njegovih institucija održanom u Sarajevu 22. i 23. novembra 1982. godine.

HADŽIĆ, Mehmedalija:

81. Rukopisi enciklopedija u Gazi Husrev-begovoj biblioteci = Encyclo-pedia manuscripts in the Gazi Husrev-bey’s library, knj. XVII-XVIII (1996), str. 131-146.*Rad je prezentiran na naučnom skupu „Islamske znanosti i ulema u Bosni i Hercegovini“ održanom u organizaciji Gazi Husrev-begove biblioteke i Mešihata Islamske zajednice u Bosni i Hercegovini u Sarajevu od 15. do 17. januara 1990. godine.

HADŽIJAHIĆ, Muhamed:

82. Derviš M. Korkut, knj. I (1972), str. 131-148. *U rublici In memoriam navedena biografija i kratka bibliografija Derviša M. Korkuta.

83. Prof. dr. Fehim Bajraktarević, knj. I (1972), str. 131-148. *U rublici In memoriam navedena biografija i kratka bibliografija Fehima Bajraktarevića.

84. Antun Šimčik, knj. I (1972), str. 131-148. *U rublici In memoriam navedena biografija i kratka bibliografija Antuna Šimčika.

85. Derviš M. Korkut, knj. I (1972), str. 131-148. *U rublici In memoriam navedena biografija i kratka bibliografija Derviša M. Korkuta.

86. Dr. Hazim Šabanović, knj. I (1972), str. 131-148. *U rublici In memoriam navedena biografija i kratka bibliografija Hazima Šabanovića.

87. Derviš Buturović-Fazlibegović, knj. I (1972), str. 131-148. *U rublici In memoriam navedena biografija i kratka bibliografija Derviša Buturovića.

88. Osman Asaf Sokolović, knj. I (1972), str. 131-148. *U rublici In memoriam navedena biografija i kratka bibliografija Osmana Asafa Sokolovića.

89. Franz Babinger, knj. I (1972), str. 131-148. *U rublici In memoriam navedena biografija i kratka bibliografija Franza Babingera.

90. Alojz Schmaus, knj. I (1972), str. 131-148. *U rublici In memoriam navedena biografija i kratka bibliografija Alojza Schmausa.

91. Aleksandar Vasiljević, knj. I (1972), str. 131-148. *U rublici In memoriam navedena biografija i kratka bibliografija Aleksandra Vasiljevića.

anali 10.indb 237anali 10.indb 237 28.12.2010 9:11:2928.12.2010 9:11:29

Osman Lavić

238 ANALI GHB 39/2010, (31), 227-271

92. Dr Behaudin Salihagić, knj. II-III (1974), str. 259-260. *U rublici In memoriam navedena kratka biografija Behaudina Salihagića.

93. Dr Mustafa Kamarić, knj. II-III (1974), str. 260. *U rublici In memoriam navedena kratka biografija i bibliografija Mustafe Kamarića.

94. Ana Stepanova Tveritinova, knj. II-III (1974), str. 259-260. *U rublici In memoriam navedena kratka biografija Ane Stepanove Tveritinove.

95. Badžijanije u Sarajevu i Bosni: prilog historiji duhovnosti u nas = Badžijanis in Sarajevo and in Bosnia : contribution to the history of our spiri-tuality, knj. VII-VIII (1982), str. 109-133.

96. Uloga i značaj Gazi Husrev-bega i njegova vakufa = The role and si-gnificance of Gazi Husrefbeg and of his vakuf, knj. IX-X (1983), str. 219-232.*Referat prezentiran na Simpozijumu povodom 450. godišnjice Gazi Husrev-begova vakufa i njegovih institucija održanom u Sarajevu 22. i 23. novembra 1982. godine.

97. Građa o posljednjim ostacima bosančice u nas = Materials about the last remnants of Bosančica, knj. XI-XII (1985), str. 101-111.

98. Seid M. Traljić, knj. II-III (1974), str. 259-260. *U rublici In memoriam. navedena kratka biografija i bibliografija Seida M. Traljića. Potpisano inicijalima: M. Hj.

HADŽIJAMAKOVIĆ, Muhamed:88. Dvije pjesme šejh-Sejfudina Iblizovića = Two poems by Ebullejs zade

Iblizović sheik Sejfedin efendi, son of hadji Ibrahim, knj. VII-VIII (1982), str. 29-33.

99. Hadži Ahmed Asimbeg Mutevelić = Hajji Ahmed Asim-beg Muteve-lić, knj. XI-XII (1985), str. 79-86.

100. Medžmua Abdulvehaba Karahodže: Karahodža zade = Karahodža zade’s Majmua, knj. XI-XII (1985), str. 211-228.

101. Nekoliko pjesama iz Ilhamijina Divana = Several poems from Ilhamia’s Divan, knj. XIII-XIV (1987), str. 85-92.

102. Medžmu‘a Saliha Emina = Salih Emin’s Majmua, knj. XV-XVI (1990), str. 131-139.

103. Porodica Hadžijamakovića = The Hadžijamaković family, knj. XVII-XVIII (1996), str. 295-302.*Rad je prezentiran na naučnom skupu „Islamske znanosti i ulema u Bosni i Hercegovini“ održanom u organizaciji Gazi Husrev-begove biblioteke i Mešihata Islamske zajednice u Bosni i Hercegovini u Sarajevu od 15. do 17. januara 1990. godine.

HADŽIOSMANOVIĆ, Lamija:104. Jedna stara verzija (autograf?) Kaimijine kaside protiv duhana = One

old version (autograph?) of the Kaimija’s Kasida against tabacco, knj. II-III (1974), str. 125-130.

anali 10.indb 238anali 10.indb 238 28.12.2010 9:11:2928.12.2010 9:11:29

Bibliografija radova objavljenih u Analima Gazi Husrev-begove biblioteke...

239ANALI GHB 39/2010, (31), 227-271

105. Porijeklo mudžellitskog obrta u Bosni i Hercegovini = The origin of the Mujelit Trade in Bosnia and Herzegovina with reference to Ottoman Empire, knj. XV-XVI (1990), str. 257-266.

106. Biblioteka i ulema = The library and the ulema, knj. XVII-XVIII (1996), str. 259-265.*Rad je prezentiran na naučnom skupu „Islamske znanosti i ulema u Bosni i Hercegovini“ održanom u organizaciji Gazi Husrev-begove biblioteke i Mešihata Islamske zajednice u Bosni i Hercegovini u Sarajevu od 15. do 17. januara 1990. godine.

107. Uloga Bisera u kulturno-prosvjetnom uzdizanju Muslimana = The Role of Biser in the Cultural and Educational Ascension of the Moslem Peo-ple, knj. XIX-XX (2001), str. 237-242.*Rad je prezentiran na naučnom skupu „Doba bosansko-muslimanskog književno-kulturnog preporoda“, koji je u organizaciji Gazi Husrev-begove biblioteke i Islamskog teološkog fakul-teta održan u Sarajevu 1990. godine.

HAFIZOVIĆ, Fazileta:

108. O nekim vakufima u Slavoniji u XVI stoljeću = About some waqfs in Slavonia in the XVIth century, knj. XV-XVI (1990), str. 19-24.

HAFIZOVIĆ, Rešad:

109. Mustafa Ejubović - Šejh Jujo i njegova Summa Theologica = Musta-fa Ejubović - Šejh Jujo and his Summa Theologica, knj. XVII-XVIII (1996), str. 51-73.*Rad je prezentiran na naučnom skupu „Islamske znanosti i ulema u Bosni i Hercegovini“ održanom u organizaciji Gazi Husrev-begove biblioteke i Mešihata Islamske zajednice u Bosni i Hercegovini u Sarajevu od 15. do 17. januara 1990. godine.

HAJDAREVIĆ, Rašid:

110. Zaostavština iza Ahmed-Munib-efendije Glođe, mutevellije i džabije Gazi Husrev-begova vakufa = The legacy of Ahmed Munib ef. Glođo, admi-nistrator and collector of the Gazi Husrev bey’s foundation, knj. II-III (1974), str. 193-224.

111. Prihodi i rashodi Gazi Husrev-begova vakufa u Sarajevu za period 1248-1251. (1832-1835) = Income and expenditure of Gazi Husrev-Bey waqf in Sarajevo for the period 1248-1251, knj. V-VI (1978), str. 23-42.

HAJDARHODŽIĆ, Hamdija:

112. Dva podatka o prometu i prodaji papira u Bosanskom pašaluku = Two data about traffic and paper trade in Bosnian pashaluk, knj. II-III (1974), str. 159-160.

anali 10.indb 239anali 10.indb 239 28.12.2010 9:11:2928.12.2010 9:11:29

Osman Lavić

240 ANALI GHB 39/2010, (31), 227-271

113. Vijesti o muslimanskoj publici u dubrovačkom teatru na početku XIX vijeka = News on Muslim audience at the theatre of Dubrovnik by the be-ginning of the XIX century, knj. V-VI (1978), str. 231-236.

114. Lujigji Ferdinando Marsilji i jugoslavenske zemlje od 1679. do 1684. godine: ulomak iz veće cjeline = Luigi Ferdinando Marsigli and the Yugoslav countries from 1679 to 1684: extract from the main text, knj. VII-VIII (1982), str. 241-251.

115. Dubrovačke i mletačke pripreme pred razgraničenje 1699. godine = Dubrovnik’s and Venice’s preparations prior to boundary demarcation of 1699., knj. XI-XII (1985), str. 289-330.

HANDŽIĆ, Adem:116. Gazi Husrev-begovi vakufi u Tešanjskoj nahiji u XVI stoljeću = Gazi

Husrev-bey’s foundations in the administrative district of Tešanj in XVI cen-tury, knj. II-III (1974), str. 161-174.

117. Vakuf kao nosilac određenih državnih i društvenih funkcija u Osman-skom carstvu = The vakuf as bearer of certain state and social functions in the Otoman empire, knj. IX-X (1983), str. 113-119.*Referat prezentiran na Simpozijumu povodom 450. godišnjice Gazi Husrev-begova vakufa i njegovih institucija održanom u Sarajevu 22. i 23. novembra 1982. godine.

118. Husrev-begov vakuf na prelazu iz XVI u XVII stoljeće = Husrefbeg’s vakuf at transit from XVI to XVII centry, knj. IX-X (1983), str. 207-217.*Referat prezentiran na Simpozijumu povodom 450. godišnjice Gazi Husrev-begova vakufa i njegovih institucija održanom u Sarajevu 22. i 23. novembra 1982. godine.

119. Dokumenat o prvom službenom popisu Husrev-begova vakufa iz 1604. godine = Documents on the First Official Inventory of the Gazi Husrev-bey’s Waqf from 1604, knj. XV-XVI (1990), str. 3-18.

120. Rukopisne zbirke i biblioteke na području Gradačca = Collection of manuscripts and the libraries in the area of Gradačac, knj. XVII-XVIII (1996), str. 169-177.*Rad je prezentiran na naučnom skupu „Islamske znanosti i ulema u Bosni i Hercegovini“ održanom u organizaciji Gazi Husrev-begove biblioteke i Mešihata Islamske zajednice u Bosni i Hercegovini u Sarajevu od 15. do 17. januara 1990. godine.

HASANDEDIĆ, Hivzija:121. Muslimanske biblioteke u Mostaru = The Moslem libraries in Mo-

star, knj. I (1972), str. 107-112.122. Djela Mustafe Ejubovića (Šejh Juje) i Ibrahim-efendije Opijača koja

se nalaze u Arhivu Hercegovine u Mostaru = Literary works of Mustafa Eju-bović (Sheik Yuyo) and Ibrahim Opijač which are kept in the Archive of Her-zegovina in Mostar., knj. IV (1976), str. 57-68.

anali 10.indb 240anali 10.indb 240 28.12.2010 9:11:2928.12.2010 9:11:29

Bibliografija radova objavljenih u Analima Gazi Husrev-begove biblioteke...

241ANALI GHB 39/2010, (31), 227-271

123. Djela i kraći literarni sastavi Muslimana Bosne i Hercegovine koji su napisani na orijentalnim jezicima i koji se nalaze u Arhivu Hercegovine u Mostaru = The works and some shorter literary essays written in oriental languages by Bosnian and Herzegovinian Muslims which are kept in Herze-govina archive in Mostar, knj. IV (1976), str. 117-130.

124. Nekoliko rukopisa iz orijentalne zbirke Zavičajnog muzeja Herce-govine u Mostaru = Some manuscripts from the Oriental collection of the County Museum of Herzegovina in Mostar, knj. V-VI (1978), str. 181-186.

125. Nekoliko rukopisa iz orijentalne zbirke Provincijalata hercegovačkih franjevaca u Mostaru = Several manuscripts from the oriental collection in the Franciscan provincialate in Mostar, knj. VII-VIII (1982), str. 161-176.

126. Hercegovački vakufi i vakifi = Vakufs and vakifs in Hercegovina, knj. IX-X (1983), str. 29-73.*Referat prezentiran na Simpozijumu povodom 450. godišnjice Gazi Husrev-begova vakufa i njegovih institucija održanom u Sarajevu 22. i 23. novembra 1982. godine.

127. Jedan rukopis Muhammeda Prozorca = A manuscript of Mehmed Prozorac, knj. XV-XVI (1990), str. 191-194.

128. Muslimanske privatne biblioteke na orijentalnim jezicima u Mostaru = Private Muslim Oriental-languages libraries in Mostar, knj. XV-XVI (1990), str. 253-256.

129. Karabezi: Učeni ljudi (ulema) njihov rad i djela = The Karabegs the ulema and their work, knj. XVII-XVIII (1996), str. 313-322.*Rad je prezentiran na naučnom skupu „Islamske znanosti i ulema u Bosni i Hercegovini“ održanom u organizaciji Gazi Husrev-begove biblioteke i Mešihata Islamske zajednice u Bosni i Hercegovini u Sarajevu od 15. do 17. januara 1990. godine.

130. Muslimanska društva u Mostaru = The Moslem societies in Mostar, knj. XIX-XX (2001), str. 197-213.*Rad je prezentiran na naučnom skupu „Doba bosansko-muslimanskog književno-kulturnog preporoda“, koji je u organizaciji Gazi Husrev-begove biblioteke i Islamskog teološkog fakul-teta održan u Sarajevu 1990. godine.

HASANI, Mustafa:

131. Zbornik fetvi muftije Ahmed-ef. Mostarca = Collection of fatawa of the Mufti Ahmad ef. Mostarac, knj. XXI-XXII (2003), str. 243-261.

HASANOVIĆ, Zuhdija:

132. Prepiska između Božijeg poslanika, alejhi-s-selam, i kralja Abesini-je = Correspondence between Prophet Muhammed (peace be upon him) and Kingdom of Abyssinia, knj. XXI- XXII (2003), str. 263-279.

anali 10.indb 241anali 10.indb 241 28.12.2010 9:11:2928.12.2010 9:11:29

Osman Lavić

242 ANALI GHB 39/2010, (31), 227-271

HIRSCH, David G.:

133. Posjeta Gazi Husrev-begovoj biblioteci u Sarajevu od 07-18. juna 2004. = A Visit to the Gazi Husrev beg library on Sarajevo, June 7-18, 2004., knj. XXIII- XXIV (2005), str. 353-358.*Rad je objavljen na engleskom i bosanskom jeziku. Prijevod na bosanski objavljen je u istom broju Anala, str. 359-364.

HODŽIĆ, Muhamed:

134. Pregled arhivske građe Rijaseta Islamske zajednice u Bosni i Her-cegovini = A survey of the Archive materials in the Riyasat of the Islamic Community in Bosnia and Herzegovina, knj. XXIII-XXIV (2005), str. 297-312.

135. Nekoliko fetvi iz arhivskog fonda Gazi Husrev-begove biblioteke u Sarajevu = A few fatwa from the archive of the Gazi Husrev-bey’s Library in Sarajevo, XXV-XXVI (2007), str. 161-192.

HUKIĆ, Abdurahman:

136. Nužnost jedinstvenog sistema transkripcije arapskog pisma = Unity of the system of transcription of arabic alphabet, knj. V-VI (1978), str. 3-4.

137. Socijalne i humanitarne ustanove Gazi Husrev-begova vakufa = So-cial and humanitarian institutions of Gazi Husrefbeg vakuf, knj. IX-X (1983), str. 233-240.*Referat prezentiran na Simpozijumu povodom 450. godišnjice Gazi Husrev-begova vakufa i njegovih institucija održanom u Sarajevu 22. i 23. novembra 1982. godine.

HUKOVIĆ, Muhamed:

138. Napori za uvođenje narodnog jezika u početne vjerske škole musli-mana = Efforts to introduce the vernacular into Muslim elementary religious schools, knj. XVII-XVIII (1996), str. 241-251.*Rad je prezentiran na naučnom skupu „Islamske znanosti i ulema u Bosni i Hercegovini“ održanom u organizaciji Gazi Husrev-begove biblioteke i Mešihata Islamske zajednice u Bosni i Hercegovini u Sarajevu od 15. do 17. januara 1990. godine.

139. Muslimanski književnici u Gajretu = The Moslem writers in Gajret, knj. XIX-XX (2001), str. 164-176.*Rad je prezentiran na naučnom skupu „Doba bosansko-muslimanskog književno-kulturnog preporoda“, koji je u organizaciji Gazi Husrev-begove biblioteke i Islamskog teološkog fakul-teta održan u Sarajevu 1990. godine.

anali 10.indb 242anali 10.indb 242 28.12.2010 9:11:2928.12.2010 9:11:29

Bibliografija radova objavljenih u Analima Gazi Husrev-begove biblioteke...

243ANALI GHB 39/2010, (31), 227-271

HUSIĆ, Aladin:

140. Trebotić i utvrda Kličevac u vrijeme Osmanske vladavine = Trebotić and fortress Kličevac during the Ottoman reign, knj. XXI-XXII (2003), str. 119-134.

141. O Gradskoj džamiji u Travniku = About the City mosque in Travnik, knj. XXIII-XXIV (2005), str. 219-228.

142. Ferman Sulejmana Zakonodavca upućen Gazi Husrev-begu sredi-nom 1533. godine = Ferman of Sulejman II sent to Gazi Husrev-bey in the middle of 1533., XXV-XXVI (2007), str. 141-147.

143. Osman Lavić, Katalog arapskih, turskih, perzijskih i bosanskih ru-kopisa, svezak petnaesti: Al-Furqan, Fondacija za islamsko naslijeđe - Rijaset Islamske zajednice u BiH, London-Sarajevo, 1427/2006., XXI+288+prilozi, XXV-XXVI (2007), str. 381-382.*Prikaz knjige.

144. Maglaj u ranom Osmanskom periodu (15. i 16. stoljeće) = Maglaj during the early Ottoman period (15th and 16th century), XXVII-XXVIII (2008), str. 113-134.

145. Tešanjski vakufi: s posebnim osvrtom na novčane vakufe = Waqf of the town of Tešanj (whith special emphasize on money based waqf), XXIX-XXX (2009), str. 40-64.

146. Priozi za orijentalnu filologiju 57/2007.: Orijentalni institut u Saraje-vu, Sarajevo, 2008., str. 318., XXIX-XXX (2009), str. 343-347. *Prikaz knjige.

ILIĆ, Slobodan:

147. Jedan perzijski gazel Husejna Lamekanija = A Persian gazel written by Husein Lamekani, knj. XIII-XIV (1987), str. 93-95.

148. Kasida Ahmeda Vahdetija iz njegovog sarajevskog divana = The Ka-sida of Ahmed Vahdeti from his Sarajevo Divan, knj. XV-XVI (1990), str. 223-235.

ISAKOVIĆ, Alija:

149. Vid Bosanskog jezika = The Aspect of Bosnian Language, knj. XIX-XX (2001), str. 3001-312.*Rad je prezentiran na naučnom skupu „Doba bosansko-muslimanskog književno-kulturnog preporoda“, koji je u organizaciji Gazi Husrev-begove biblioteke i Islamskog teološkog fakul-teta održan u Sarajevu 1990. godine.

anali 10.indb 243anali 10.indb 243 28.12.2010 9:11:3028.12.2010 9:11:30

Osman Lavić

244 ANALI GHB 39/2010, (31), 227-271

JAHIĆ, Mustafa:

150. Rukopisi djela šejh-Juje u Gazi Husrev-begovoj biblioteci = Manus-cripts of Šejh Jujo’s works in Gazi Husrev-bey library, knj. XI-XII (1985), str. 39-54.

151. Apozitivi u arapskoj rečenici: - prema poglavlju “Apozitivi” u djelu Al-Fawa’id al-Abdiyya šejh Juje = Appositives in arabic sentence, knj. XV-XVI (1990), str. 169-189.

152. Rukopis Mehmeda Handžića Mağma‘a al-biẖar fī tārīẖ al-‘ulūm wa al-asfar = Manuscript of Mehmed Mağma‘a al-biẖar fī tārīẖ al-‘ulūm wa al-asfar, knj. XVII-XVIII (1996), str. 147-161.*Rad je prezentiran na naučnom skupu „Islamske znanosti i ulema u Bosni i Hercegovini“ održanom u organizaciji Gazi Husrev-begove biblioteke i Mešihata Islamske zajednice u Bosni i Hercegovini u Sarajevu od 15. do 17. januara 1990. godine.

153. Pozdravni govor predsjednika organizacionog odbora = A Welcome speech by organisational board chairman, knj. XIX-XX (2001), str. 7-8.*Rad je prezentiran na naučnom skupu „Doba bosansko-muslimanskog književno-kulturnog preporoda“, koji je u organizaciji Gazi Husrev-begove biblioteke i Islamskog teološkog fakul-teta održan u Sarajevu 1990. godine.

154. Rukopisi matematičkih djela u Gazi Husrev-begovoj biblioteci = Ma-nuscripts of mathematical works in the Gazi Husrev-bey Library, knj. XXIII-XXIV (2005), str. 41-53.

155. Glagolske karakteristike arapskog participa aktivnog = Verbal cha-racteristics of Arabic participle active (ism al-fa’il), XXV-XXVI (2007), str. 233-248.

156. Dr. Muhamed Ždralović, XXV-XXVI (2007), str. 395-396.*U rublici: In memoriam.

157. Utjecaj islamske pravne nauke na razvoj arapske gramatike = Influ-ence of Islamic jurisprudence on the development of Arabic grammar, XXVII-XXVIII (2008), str. 163-186.

158. Medžmua Bajrama i Mehmeda Kalabe iz Sarajeva = Majmua of Baj-ram and Mehmed Kalaba from Sarajevo, XXIX-XXX (2009), str. 206-223.

JAHOVIĆ, Redžep:

159. Njemačka književnost u muslimanskim preporodnim časopisima 1900.-1918. = German Literature in the Moslem Journals in the Revival Peri-od, knj. XIX-XX (2001), str. 73-88.*Rad je prezentiran na naučnom skupu „Doba bosansko-muslimanskog književno-kulturnog preporoda“, koji je u organizaciji Gazi Husrev-begove biblioteke i Islamskog teološkog fakul-teta održan u Sarajevu 1990. godine.

anali 10.indb 244anali 10.indb 244 28.12.2010 9:11:3028.12.2010 9:11:30

Bibliografija radova objavljenih u Analima Gazi Husrev-begove biblioteke...

245ANALI GHB 39/2010, (31), 227-271

JAŠAREVIĆ, Nermina:

160. Gazi Husrev-begova ženska medresa u Sarajevu: u periodu od 1933-1949. god. i od 1978. god. do danas = Gazi Husrev-beg medresa for girls in the period from 1933 till present - dey, knj. IX-X (1983), str. 281-289.*Referat prezentiran na Simpozijumu povodom 450. godišnjice Gazi Husrev-begova vakufa i njegovih institucija održanom u Sarajevu 22. i 23. novembra 1982. godine.

JOVANOVIĆ, Jovan:

161. Reagovanja muslimana u Rusiji i muslimanske štampe u Bosni po-vodom smrti Lava Nikolajeviča Tolstoja : uz 60-godišnjicu Tolstojeve smrti = The reaction of the Moslems in Russia and the Moslem press in Bosnia on occasion of Leo Tolstoy’s death, knj. I (1972), str. 125-130.

162. Prva knjiga iz oblasti stvaralaštva Muslimana u Bosni i Hercegovini štampana latinicom : povodom 90-godišnjice njenog štampanja (1883-1973) = First Moslem’s book in Bosnia and Herzegovina printed in latin characters, knj. II-III (1974), str. 231-240.

JUZBAŠIĆ, Dževad:

163. Refleksije ratova na Balkanu 1921/13 godine na držanje Muslimana u Bosni i Hercegovini = Reflections about the Wars on the Balkans 1912-1913 in the light of behavior of the Moslems in Bosnia and Herzegovina, knj. XIX-XX (2001), str. 267-275.*Rad je prezentiran na naučnom skupu „Doba bosansko-muslimanskog književno-kulturnog preporoda“, koji je u organizaciji Gazi Husrev-begove biblioteke i Islamskog teološkog fakul-teta održan u Sarajevu 1990. godine.

KADRIBEGOVIĆ, Aziz:

164. Neke opaske o našem alhamijado pjesništvu = Some remarks about Bosnian alhamiado poetry, knj. IV (1976), str. 143-154.

KADRIĆ, Adnan:

165. Derviš-paša Bajezidagić i njegovo djelo “Zübdetül-eş‘ār” = Derviš-pasha Bajezidagić and his work ‘’Zübdetü’l Eş’ār’’, XXV-XXVI (2007), str. 87-109.

166. Dvije poeme na osmanskom jeziku o opisu Jakub-pašine odbrane Sarajeva i pobjeda na Krbavskom polju 1493. godine = Jakub-paša Bošnjak: the winner on the Krbavsko battlefield 1493 and one of the founders of the Bosniak imerial epic, XXVII-XXVIII (2008), str. 209-231.

anali 10.indb 245anali 10.indb 245 28.12.2010 9:11:3028.12.2010 9:11:30

Osman Lavić

246 ANALI GHB 39/2010, (31), 227-271

167. Develi Hayati, Osmanli’nin dili, Istanbul, 2006., 96 str., XXVII-XXVIII (2008), str. 289-291.*Prikaz knjige.

168. Veliki vezir i pjesnik Ahmed-paša Hercegović u poetiziranim hro-nikama na osmanskom jeziku : prilog književnoj historiografiji = The Great vezir and poet Ahmed- paša Hercegović in poeticized chronicle on Ottoman language : contribution to the historiography of the literature, XXIX-XXX (2009), str. 164-205.

KALAJDŽIJA, Alen:

169. Elementi književnojezičke koine u najstarijoj alhamijado pjesmi “Hirvat turkisi” (1588/1589.) = The elements of literary - linguistic koine in the oldest Alhamiado poem Hirvat turkisi (1588/1589), XXIX-XXX (2009), str. 249-271.

KAMARIĆ, Mustafa:

170. Povodom prvog broja „Anala“ = On the occasion of the first issue of Anali, I, knj. (1972), str. 3-4.

KANTARDŽIĆ, Azra:

171. Islam na poštanskim markama : filatelistička zbirka u Gazi Husrev-begovoj biblioteci = Islam on postage stamp in the philately of stamp collecti-on in the Gazi Husrev-bey’s library, XXV-XXVI (2007), str. 149-160.

172. Fond knjiga na evropskim jezicima u Gazi Husrev-begovoj biblioteci = The Collection of books in European languages in the Gazi Husrev-bey’s Library, XXIX-XXX (2009), str. 287-298.

KANTARDŽIĆ, Muhamed:

173. Gazi Husrev-begova sahat-kula i muvekithana i način mjerenja vre-mena = Gazi Husrev-bey’s clock-tower and muvekit-hana and the calculation of the sharp time for saying prayers, knj. II-III (1974), str. 175-184.

KARČIĆ, Fikret:

174. Međunarodnopravno regulisanje vakufskih pitanja u jugoslovenskim zemljama = International regulating of vakuf affairs in the Yugoslav lands, knj. IX-X (1983), str. 141-153.*Referat prezentiran na Simpozijumu povodom 450. godišnjice Gazi Husrev-begova vakufa i njegovih institucija održanom u Sarajevu 22. i 23. novembra 1982. godine.

anali 10.indb 246anali 10.indb 246 28.12.2010 9:11:3028.12.2010 9:11:30

Bibliografija radova objavljenih u Analima Gazi Husrev-begove biblioteke...

247ANALI GHB 39/2010, (31), 227-271

175. Pitanje javnopravnog priznanja islama u jugoslovenskim krajevima nakon prestanka osmanlijske vlasti = The issue of public and legal recognition of Islam in Yugoslavia after the end of the Ottoman rule, knj. XI-XII (1985), str. 113-120.

176. Odnos bosanske uleme prema reformama u Osmanskoj carevini u XIX vijeku = The atittude of Bosnian ulema towards the reforms in the Otto-man empire in the XIXth century, knj. XVII-XVIII (1996), str. 221-231.*Rad je prezentiran na naučnom skupu „Islamske znanosti i ulema u Bosni i Hercegovini“ održanom u organizaciji Gazi Husrev-begove biblioteke i Mešihata Islamske zajednice u Bosni i Hercegovini u Sarajevu od 15. do 17. januara 1990. godine.

KARČIĆ, Hamida:

177. Stephan Roman, Development of islamic library collections in We-stern Europe and North America: = Razvoj islamskih bibliotečkih kolekcija u Zapadnoj Evropi i Sjevernoj Americi), ManSell, London i New York, 1990. ISBN: 0720120659, XXV-XXVI (2007), str. 389-394.*Prikaz knjige.

178. Zbornik radova “Islamska tradicija Bošnjaka: izvori, razvoj i institu-cije, perspektive”:Rijaset Islamske zajednice u Bosni i Hercegovini, Sarajevo, 2008. ISBN:978-9958-23-222-0, XXVII-XXVIII (2008), str. 275-276. *Prikaz knjige.

KARIĆ, Enes:

179. Ima li nearapskih riječi u Kur’anu = Are there non-Arabic words in the Holy Kur’an? , knj. XIII-XIV (1987), str. 135-152.

180. Zamahšarijev komentar Kur’ana: Glavna determinanta Korkutovog prevoda Kur’ana: (skica) = Zamahsheri’s Commentary on the Kur’an: the main determinant of Korkut’s translation of the Kur’an, knj. XV-XVI (1990), str. 59-70.

181. Riječ glavnog urednika, knj. XIX-XX (2001), str. 5-6.182. Riječ urednika, knj. XXI-XXII (2003), str. 5-7. 183. Merhum dr. Ismet Kasumović (1948-1995.) = The late dr. Ismet Ka-

sumović (1948-1995.) , knj. XXI-XXII (2003), str. 349-350.*U rublici: In memoriam..

184. Intelektualno hodočašće u Bosansku arapsku rukopisnu klasiku: Mustafa Jahić - Arapska gramatika u djelu al-Fawā‘id al-‘Abdiyya Musta-fe Ejubovića, Gazi Husrev-begova biblioteka, Sarajevo, 1428/2007. 329 str., XXVII- XXVIII (2008), str. 265-269.

anali 10.indb 247anali 10.indb 247 28.12.2010 9:11:3028.12.2010 9:11:30

Osman Lavić

248 ANALI GHB 39/2010, (31), 227-271

185. Ljubovićevo afirmiranje klasične bosanske naučne slave : Amir Lju-bović, The Works in Logic by Bosnian Authors in Arabic, izd. Brill, Leiden and Boston, 2008. (252 pages), XXIX- XXX (2009), str. 339-342.

KASUMOVIĆ, Amila:

186. Zijad Šehić: U smrt za cara i domovinu!: Bosanci i Hercegovci u vojnoj organizaciji Habsburške monarhije 1878 - 1919), Sarajevo publishing, Sarajevo, 2007., 329 str., XXVII-XXVIII (2008), str. 281-284.

KASUMOVIĆ, Ahmet:

187. Bosanskohercegovački Muslimani i njihov jezik = Bosnian-Herze-govinian Moslems and Their Language, knj. XIX-XX (2001), str. 253-265.*Rad je prezentiran na naučnom skupu „Doba bosansko-muslimanskog književno-kulturnog preporoda“, koji je u organizaciji Gazi Husrev-begove biblioteke i Islamskog teološkog fakul-teta održan u Sarajevu 1990. godine.

KASUMOVIĆ, Fahd:

188. Prilog proučavanju saobraćaja u dolini rijeke Bosne: Skele u blizini sela Bičer i Desetnik u XVII st. = Contribution to the research of transporta-tion in valley of river Bosnia: ferry boat near village Bičer and Desetnik in XVIII century, XXV-XXVI (2007), str. 297-308.

KASUMOVIĆ, Ismet:

189. Dvije verzije hronike o Mekam-i Ibrahimu = Two versions of the chronicle on Mekam-i Ibrahim, knj. XIII-XIV (1987), str. 153-178.

190. Mulazemet-defteri kao izvor za proučavanje naše uleme = Mulaze-met defters as the source for studying the ulema, knj. XVII-XVIII (1996), str. 211-220.*Rad je prezentiran na naučnom skupu „Islamske znanosti i ulema u Bosni i Hercegovini“ održanom u organizaciji Gazi Husrev-begove biblioteke i Mešihata Islamske zajednice u Bosni i Hercegovini u Sarajevu od 15. do 17. januara 1990. godine.

KEMURA, Ibrahim:

191. Malićeva kolekcija u Gazi Husrev-begovoj biblioteci = Malić’s Collection in the Gazi Husrev-bey’s Library, knj. I (1972), str. 103-106.

192. Pismena zaostavština književnika Husejna Dubravića oge u Gazi Hu-srev-begovoj biblioteci = Literary inheritance of the writer Husejin Dubravić-Đogo in Gazi Husrev-bey’s Library, knj. II-III (1974), str. 241-248.

193. Položaj i uloga Islamske vjerske zajednice i “Gajreta” u društveno-političkom životu Muslimana početkom 30-tih godina ovog stoljeća = Posi-

anali 10.indb 248anali 10.indb 248 28.12.2010 9:11:3128.12.2010 9:11:31

Bibliografija radova objavljenih u Analima Gazi Husrev-begove biblioteke...

249ANALI GHB 39/2010, (31), 227-271

tion and role of the Islamic Religious Community and “Gajret” in social and political life of Muslims in the early 1930s, knj. XI-XII (1985), str. 121-140.

194. Muslimanska kulturno-prosvjetna društva = The Muslim cultural and educational associations, knj. XIX-XX (2001), str. 227-235.*Rad je prezentiran na naučnom skupu „Doba bosansko-muslimanskog književno-kulturnog preporoda“, koji je u organizaciji Gazi Husrev-begove biblioteke i Islamskog teološkog fakul-teta održan u Sarajevu 1990. godine.

KORKUT, Halima:

195. O vakufima u sjeveroistočnoj Bosni = About waqfs in North East Bosnia, knj. IX-X (1983), str. 102.*Referat prezentiran na Simpozijumu povodom 450. godišnjice Gazi Husrev-begova vakufa i njegovih institucija održanom u Sarajevu 22. i 23. novembra 1982. godine.

196. Doprinos Osmana A. Sokolovića zdravstvenoj istoriji Sarajeva = A Contribution of Osman Asaf Sokolović to the history of health education in Sarajevo, knj. XIII-XIV (1987), str. 217-220.

KRASNIĆ, Ayten:

197. Arhivska građa Gazi Husrev-begove biblioteke: (druga knjiga) = The Arhives of the Gazi Husrevbeg Library, knj. XIII-XIV (1987), str. 125-133.

KUJOVIĆ, Mina:

198. Prilog historiji knjige u Bosni i Hercegovini = Contributions for hi-story in Bosnia and Herzegovina, knj. XXIII-XXIV (2005), str. 171-178.

199. Prilozi za historiju vakufa u Bosni i Hercegovini : iz arhiva BiH = Contributions for history of waqf in Bosnia and Herzegovina (Archive of Bo-snia and Herzegovina), knj. XXI-XXII (2003), str. 167-179.

KUJRAKOVIĆ, Nusret:

200. Vakuf Hesein-kapetana Gradaščevića = Waqf of Husein Kapetan Gradaščević, XXIX- XXX (2009), str. 65-98.

201. Dokumenti o gradačačkom muftiji: hadži hafizu Ahmed-ef. Mu-laibrahimoviću (Svircu) = Documents about mufti of Gradačac hajji hafiz Ahmed ef. Mulaibrahimović (Svirac), XXIX-XXX (2009), str. 239-248.

KUJUNDŽIĆ, Enes:

202. Klasifikacija književne građe na arapskom za bibliotečke potrebe = The classification of literary works in the Arabic language in libraries, knj. XIII-XIV (1987), str. 241-249.

anali 10.indb 249anali 10.indb 249 28.12.2010 9:11:3128.12.2010 9:11:31

Osman Lavić

250 ANALI GHB 39/2010, (31), 227-271

203. Osnova za katalogizaciju rukopisa na arapskom jeziku = The Basis for Cataloging of Arabic Manuscripts, knj. XV-XVI (1990), str. 73-102.

204. Značenje “iluma” s posebnim osvrtom na Istočno blago Mehmed-bega Kapetanovića Ljubušaka = “Ilum” in Eastern treasure of Mehmed-beg Kapetanović Ljubušak, knj. XVII-XVIII (1996), str. 179-185.*Rad je prezentiran na naučnom skupu „Islamske znanosti i ulema u Bosni i Hercegovini“ održanom u organizaciji Gazi Husrev-begove biblioteke i Mešihata Islamske zajednice u Bosni i Hercegovini u Sarajevu od 15. do 17. januara 1990. godine.

205. Filantropija kod Bosanskih muslimana sa osobitim osvrtom na pravi-la dobrotvornih društava na početku XX stoljeća = Philantropist work among the Bosnian Moslems with a particular review of the humanitarian societies’ rules at the beginning of 20th Century, knj. XIX-XX (2001), str. 191-196.*Rad je prezentiran na naučnom skupu „Doba bosansko-muslimanskog književno-kulturnog preporoda“, koji je u organizaciji Gazi Husrev-begove biblioteke i Islamskog teološkog fakul-teta održan u Sarajevu 1990. godine.

KURTO, Nedžad:

206. Objekti Gazi Husrev-begova vakufa i mogućnosti njihove revitaliza-cije = Buildings of Gazi Husrefbeg’s vakufs and possibilities of their revitali-zation, knj. IX-X (1983), str.305-313.*Referat prezentiran na Simpozijumu povodom 450. godišnjice Gazi Husrev-begova vakufa i njegovih institucija održanom u Sarajevu 22. i 23. novembra 1982. godine.

KUSTURICA, Nazif:

207. Ruska književnost u Beharu i Gajretu = Russian literature in Behar and Gajret, knj. XIX-XX (2001), str. 89-105.*Rad je prezentiran na naučnom skupu „Doba bosansko-muslimanskog književno-kulturnog preporoda“, koji je u organizaciji Gazi Husrev-begove biblioteke i Islamskog teološkog fakul-teta održan u Sarajevu 1990. godine.

LATIĆ, Džemaludin:

208. Arapska književnost u preporodnim časopisima = Arabic literature in our Revival periodicals, knj. XIX-XX (2001), str. 47-55.*Rad je prezentiran na naučnom skupu „Doba bosansko-muslimanskog književno-kulturnog preporoda“, koji je u organizaciji Gazi Husrev-begove biblioteke i Islamskog teološkog fakul-teta održan u Sarajevu 1990. godine.

LAVIĆ, Osman:

209. Rukopisi Mehmeda Handžića u Gazi Husrev-begovoj biblioteci = Manuscripts of Mehmed Handžić in the Gazi Husrevbeg Library, knj. XIII-XIV (1987), str. 37-51.

anali 10.indb 250anali 10.indb 250 28.12.2010 9:11:3128.12.2010 9:11:31

Bibliografija radova objavljenih u Analima Gazi Husrev-begove biblioteke...

251ANALI GHB 39/2010, (31), 227-271

210. Risala o hidžri = A Risala on Hijra, knj. XV-XVI (1990), str. 197-222.211. Iseljavanje Bošnjaka muslimana iz BiH za vrijeme austrougarske

vladavine i Risala Mehmeda Teufika Azapagića, = The emigration of Muslims from Bosnia and Herzegovina during the rule of Austro-Hungary and the Ri-sala of Mehmed Teufik Azapagić, knj. XVII-XVIII, str. 123-130.*Rad je prezentiran na naučnom skupu „Islamske znanosti i ulema u Bosni i Hercegovini“ održanom u organizaciji Gazi Husrev-begove biblioteke i Mešihata Islamske zajednice u Bosni i Hercegovini u Sarajevu od 15. do 17. januara 1990. godine.

212. Bibliografija Anala sv. od IX-XII do XIX-XX, = Anali’s Bibliography vols. IX-XII - XIX-XX , knj. XIX-XX (2001), str. 348-358.

213. Bibliografija radova prof. dr. Fehima Nametka za period 1967.-2001. godina : povodom 60 godina života = Bibliography of Dr Fehim Nametak’s works 1967.-2001: on the occasion of his 60th birthday, knj. XXI-XXII (2003), str. 311-331.*U koautorstvu sa Zilhom Muminović.

214. Zejnil-ef. Fajić (1934.-2004.), knj. XXIII-XXIV (2005), str. 415-420.*U rublici: In memoriam..

215. Ulemanska i šejhovska porodica Muslihudina Užičanina iz XVII sto-ljeća = Muslihuddin Užičanin Family of Ulama and Sheikh from the XVII century, XXV-XXVI (2007), str. 111-128.

216. Azra Kantardžić, Bibliografija Novog behara : Sarajevo: Gazi Hu-srev-begova biblioteka, 2007. - VII, 416 str.: ilustr.; 25 cm, XXV-XXVI (2007), str. 387-388.*Prikaz knjige.

217. Prepisivači rukopisa iz Jajca = Transcribers of manuscripts from town of Jajce, XXVII- XXVIII (2008), str. 145-162.

218. Ismail Parlatir, Gyorgy Hazai and Barbara Kellner-Heinkele: Catalo-gue of Turkish manuscripts in the library of the Hungarian Academy of Scien-ces, Budapest: Ihas, 2007, 664 str. + 27 iluminacija, XXVII-XXVIII (2008), str. 277-279.*Prikaz knjige.

219. Rukopisi Karađoz-begove biblioteke u Mostaru = Manuscripts of the Karadjoz-bey library in Mostar, XXIX-XXX (2009), str. 142-162.

MAGLAJLIĆ, Munib:

220. Islamska poučno-prosvjetiteljska linija u djelu Mehmed-bega Kape-tanovića Ljubušaka = The islamic educational-instructive line of thought in the work of Mehmed-bey Kapetanović Ljubušak, knj. XVII-XVIII (1996), str. 389-397.

anali 10.indb 251anali 10.indb 251 28.12.2010 9:11:3128.12.2010 9:11:31

Osman Lavić

252 ANALI GHB 39/2010, (31), 227-271

*Rad je prezentiran na naučnom skupu „Islamske znanosti i ulema u Bosni i Hercegovini“ održanom u organizaciji Gazi Husrev-begove biblioteke i Mešihata Islamske zajednice u Bosni i Hercegovini u Sarajevu od 15. do 17. januara 1990. godine.

221. Lirska pjesma i balada u Beharu = Lyrical Song and Ballad in Behar, knj. XIX-XX (2001), str. 37-46.*Rad je prezentiran na naučnom skupu „Doba bosansko-muslimanskog književno-kulturnog preporoda“, koji je u organizaciji Gazi Husrev-begove biblioteke i Islamskog teološkog fakul-teta održan u Sarajevu 1990. godine.

MAHIĆ, Semra:

222. Mekteb vakifa Hende Ahmed-age na Vratniku = An elementary scho-ol in Vratnik: Waqf Henda Ahmed-agha, knj. XXIII-XXIV (2005), str. 229-255.

MAHMUTĆEHAJIĆ, Rusmir:

223. Zapis o muzici iz 1767. godine iz kodeksa Gazi Husrev-begove bibli-oteke u svjetlu nekih karakteristika muzičkog folklora Bosne i Hercegovine = Note about music from the codex of Gazi Husrev-bey’s Library in the light of some characteristics of musical folklore in Bosnia and Herzegovina, knj. II-III (1974), str. 141-151.

224. Ibrahim Vehbi: Kadija, pjesnik i epigrafičar = Ibrahim Vehbi - qadi, poet and epigraphist, knj. IV (1976), str. 77-94.

225. Dvije rasprave šejh-Mustafe Sarajlića = Two debates by sheikh Mu-stafa Sarajlić, knj. XI-XII (1985), str. 229-231.

MAHMUTOVIĆ, Mirsad:

226. Životni put Osman-ef. Redžovića = In the memory of Osman-efendi-ja Redžović, knj. XVII-XVIII (1996), str. 347-355.*Rad je prezentiran na naučnom skupu „Islamske znanosti i ulema u Bosni i Hercegovini“ održanom u organizaciji Gazi Husrev-begove biblioteke i Mešihata Islamske zajednice u Bosni i Hercegovini u Sarajevu od 15. do 17. januara 1990. godine.

MAŠIĆ, Ahmed:

227. Hadim Ali-pašina medresa u Kladnju = Hadim Ali-pasha Medresa in Kladanj, knj. XVII-XVIII (1996), str. 369-372.*Rad je prezentiran na naučnom skupu „Islamske znanosti i ulema u Bosni i Hercegovini“ održanom u organizaciji Gazi Husrev-begove biblioteke i Mešihata Islamske zajednice u Bosni i Hercegovini u Sarajevu od 15. do 17. januara 1990. godine.

anali 10.indb 252anali 10.indb 252 28.12.2010 9:11:3128.12.2010 9:11:31

Bibliografija radova objavljenih u Analima Gazi Husrev-begove biblioteke...

253ANALI GHB 39/2010, (31), 227-271

MAŠOVIĆ, Sulejman:

228. Značaj i uloga vakufa u razvoju islamske doktrine danas = Singifi-cance and role of the vakuf in the development of Islamic doctrine today, knj. IX-X (1983), str. 121-128.*Referat prezentiran na Simpozijumu povodom 450. godišnjice Gazi Husrev-begova vakufa i njegovih institucija održanom u Sarajevu 22. i 23. novembra 1982. godine.

MEHDIU, Feti:

229. O albanskim prevodima Kur’ana = Translations of Kur’an into Alba-nian language, knj. V-VI (1978), str. 237-244.

230. Nekoliko arapskih rukopisa bosanskog porekla sačuvanih u Prištini = Several arabic manuscripts of Bosnian origin preserved in Priština, knj. XVII-XVIII (1996), str. 163-167.*Rad je prezentiran na naučnom skupu „Islamske znanosti i ulema u Bosni i Hercegovini“ održanom u organizaciji Gazi Husrev-begove biblioteke i Mešihata Islamske zajednice u Bosni i Hercegovini u Sarajevu od 15. do 17. januara 1990. godine.

MEHINAGIĆ, Ibrahim:

231. Osvrt na život i pisana djela Ali-Fehmi-efendije Džabića = The life and works of Ali Fehmi-efendi Djabich, knj. II-III (1974), str. 81-96.

MEHMEDOVIĆ, Ahmed:

232. Novi podaci o Muhammed-ef. Prozorcu i njegovom djelu = A new detail about Muhammed ef. Prozorac and his work, knj. XXIII-XXIV (2005), str. 85-91.

233. Hadži hafiz Muhammed Baqi Džino-zade: sarajevski kadija, vakif, kaligraf i bibliofil = Hadji hafiz Muhammed Baqi Džino-zade: a qadi of Sa-rajevo, wakif, calligrapher and bibliophile, XXIX-XXX (2009), str. 225-238.

MEHTIĆ, Halil:

234. Porodica Serdarević sa posebnim osvrtom na Muhameda Seida i Ab-dulaha Serdarevića = The Serdarević family and the work of Muhamed Seid and Abdulah Serdarević, knj. XVII-XVIII (1996), str. 303-312.*Rad je prezentiran na naučnom skupu „Islamske znanosti i ulema u Bosni i Hercegovini“ održanom u organizaciji Gazi Husrev-begove biblioteke i Mešihata Islamske zajednice u Bosni i Hercegovini u Sarajevu od 15. do 17. januara 1990. godine.

anali 10.indb 253anali 10.indb 253 28.12.2010 9:11:3128.12.2010 9:11:31

Osman Lavić

254 ANALI GHB 39/2010, (31), 227-271

MEMIJA, Minka:

235. Pojam mudrosti i slika mudraca u alhamijado književnosti = Ulema in the alhamijado literature, knj. XVII-XVIII (1996), str. 267-272.*Rad je prezentiran na naučnom skupu „Islamske znanosti i ulema u Bosni i Hercegovini“ održanom u organizaciji Gazi Husrev-begove biblioteke i Mešihata Islamske zajednice u Bosni i Hercegovini u Sarajevu od 15. do 17. januara 1990. godine.

236. Štampa i pretpreporodni period bosansko-muslimanske književnosti = The Press and the period of Bosnian Moslem Literature before the Revival, knj. XIX-XX (2001), str. 215-220.*Rad je prezentiran na naučnom skupu „Doba bosansko-muslimanskog književno-kulturnog preporoda“, koji je u organizaciji Gazi Husrev-begove biblioteke i Islamskog teološkog fakul-teta održan u Sarajevu 1990. godine.

MILINČEVIĆ, Vaso:

237. Prosvetiteljsko-preporodne drame J. S. Popovića i M. Bana (posebno Mejrima i Hajduci) = The enlightenment and revival plays of Jovan Sterija Popović and Matija Ban (Particularly Mejrima and Hajduci), knj. XIX-XX (2001), str. 119-131.*Rad je prezentiran na naučnom skupu „Doba bosansko-muslimanskog književno-kulturnog preporoda“, koji je u organizaciji Gazi Husrev-begove biblioteke i Islamskog teološkog fakul-teta održan u Sarajevu 1990. godine.

MRAHOROVIĆ, Muhamed:

238. Mustafa Ejubović-Šejh Jujo: Risāla fi ādāb al bahṯ: Trakat o disputa-ciji ili o metodi postupaka u raspravi = Mustafa Ejubović - Šejh Jujo „Risala fi adab al baht”, knj. XVII-XVIII (1996), str. 97-106.*Rad je prezentiran na naučnom skupu „Islamske znanosti i ulema u Bosni i Hercegovini“ održanom u organizaciji Gazi Husrev-begove biblioteke i Mešihata Islamske zajednice u Bosni i Hercegovini u Sarajevu od 15. do 17. januara 1990. godine.

239. Šehid mr. Nijaz Šukrić: Sjećanje - skica za biografiju = Shahid mr. Nijaz Šukrić: Reminiscences - a biographical sketch, knj. XXI-XXII (2003), str. 340-346.*U rublici: In memoriam.

240. U okrilju kataloga Gazijine biblioteke = In the shelter of Gazi Library’s catalogues, knj. XXIII-XXIV (2005), str. 337-352.

241. Selim Ibrahima Jelovac (Ebu Ilham): Pjesnik Veležistana = Selim Ibrahima Jelovac (Ebu Ilham): the poet of Veležistan, knj. XXIII-XXIV (2005), str. 407-414.*U rublici: In memoriam..

anali 10.indb 254anali 10.indb 254 28.12.2010 9:11:3228.12.2010 9:11:32

Bibliografija radova objavljenih u Analima Gazi Husrev-begove biblioteke...

255ANALI GHB 39/2010, (31), 227-271

MUJEZINOVIĆ, Mehmed:

242. Diplome kaligrafa Islamovića u Gazi Husrev-begovoj biblioteci u Sarajevu = Diplomas in calligraphy of calligrapher Islamović in Gazi Husrev-bey’s Library in Sarajevo, knj. I (1972), str. 91-94.

243. Neobjavljeni natpisi sa Gazi Husrev-begovih građevina u Sarajevu = Unpublished inscriptions from Gazi Husrev-bey’s edifices in Sarajevo, knj. II-III (1974), str. 185-191.

244. Biblioteka Mehmed-Razi Velihodžića, šejha i muderisa Husrev-be-gova hanikaha u Sarajevu = The Library of Mehmed Razi Velihodžić, sheik and muderis of Husrev-bey’s hanikah in Sarajevo, knj. V-VI (1978), str. 65-82.

245. Tri stara orijentalna rukopisa u jugoslovenskim zbirkama prepisana u Iraku = Three old oriental manuscripts of Yugoslav collection transcribed in Iraq, knj. V-VI (1978), str. 205-215.

246. Nekoliko kronograma i zapisa na objektima Gazi Husrev-begova vakufa u Sarajevu = Some insciptions and writings on objects belonging to Husrefbey’s waqf in Sarajevo, knj. VII- VIII (1982), str. 41-55.

247. Povodom izlaska iz štampe II sveska Kataloga rukopisa Gazi Hu-srev-begove biblioteke = On the occasion of publication of the 2nd volume of Gazi Husrev-bey Library manuscipt catalogues, knj. VII-VIII (1982), str. 287-289.

248. Nekoliko rukopisa prepisanih u Gazi Husrev-begovoj medresi u Sa-rajevu = Several manuscripts copied in Gazi Husrev-bey Madrasa in Sarajevo, knj. IV (1976), str. 21-32.

MUJIĆ, Muhamed A.:

249. Neke vakufname iz Bosne i Hercegovine (15.-17. stoljeće): forma, jezik i stil = Some vakufnamas from Bosnia and Hercegovina (15-17th centu-ry): form, language and style, knj. IX-X (1983), str. 17-24.*Referat prezentiran na Simpozijumu povodom 450. godišnjice Gazi Husrev-begova vakufa i njegovih institucija održanom u Sarajevu 22. i 23. novembra 1982. godine.

MUJIĆ, Munir:

250. Metonimija u arapskoj stilistici = Metonymy in Arabic stylistics, XXIX-XXX (2009), str. 273-286.

MULAHALILOVIĆ, Enver:

251. Književni rad Ali-efendije Sadikovića na arapskom jeziku: (1872-1936.) = Literary works of Ali Efendi Sadiković in Arabic (1872-1936.), knj. VII-VIII (1982), str. 191-207.

anali 10.indb 255anali 10.indb 255 28.12.2010 9:11:3228.12.2010 9:11:32

Osman Lavić

256 ANALI GHB 39/2010, (31), 227-271

252. Sulejman Fikri Erten: (Sulejman Hadžiefendić-Imamović): (1292-1382. H./1875-1962. n. e.) = Sulejman Fikri Erten: (Sulejman Hadžiefendić-Imamović), knj. XI-XII (1985), str. 141-164.

MULAOMEROVIĆ, Jasminko:

253. Nekoliko klasičnih pomorskih astronomskih instrumenata u Gazi Husrev-begovoj muvekithani u Sarajevu: prilog istoriji astronomije u BiH = Several classical nautical and astronomical instruments in Gazi Husev-bey muvekkithane in Sarajevo: a contribution to the history of Astronomy in BiH, knj. XI-XII (1985), str. 87-100.

254. Kvadranti u Bosni i Hercegovini = Quadrants in Bosnia and Herze-govina, knj. XIII-XIV (1987), str. 227-240.

255. Muvekkithane, muvekkiti i mjerenje vremena = Muvekithanas and the measuring of time, knj. XV- XVI (1990), str. 267-280.

MULIĆ, Jusuf:

256. O nekim posebnostima vezanim za postupak prihvatanja islama u Bosni i netačnostima koje mu se pripisuju = About some particularities related to way of accepting Islam in Bosnia and some untruths which are attributed to it, knj. XXIII-XXIV (2005), str. 179-204.

257. Počitelj u vrijeme Osmanske vladavine = Počitelj in the time of Otto-man reign, XXV- XXVI (2007), str. 261-296.

MUŠIĆ, Omer:

258. Medžmua Mula Muhameda Mestvice s posebnim osvrtom na popis hadžija = Mula Mohammed Mestvica’s majmua with a special review to its register of pilgrims, knj. IV (1976), str. 109-116.

259. Hadži Muhamed Sejfudin, šejh Sejfija - pjesnik iz Sarajeva = Haji Muhamed Sejfedin-sheik Sejfija: poet from Sarajevo, knj. VII-VIII (1982), str. 5-27.

NAKIČEVIĆ, Omer:

260. Rukopisna djela bosansko-hercegovačkih pisaca i mislilaca na orijen-talnim jezicima koja se čuvaju u Biblioteci Sulejmaniji u Istanbulu = Manus-cripts of Bosnian writers and thinkers written in Oriental languages and kept in the Süleymaniye Library in Istanbul, knj. VII-VIII (1982), str. 223-239.

261. Mjesto Gazi Husrev-begove medrese u sistemu osmansko-turskog školstva i sistem školstva u osmanskoj Turskoj = Gazi Husrefbeg’s medresa in the Ottoman-Turkish school system, knj. IX-X (1983), str. 241-262.

anali 10.indb 256anali 10.indb 256 28.12.2010 9:11:3228.12.2010 9:11:32

Bibliografija radova objavljenih u Analima Gazi Husrev-begove biblioteke...

257ANALI GHB 39/2010, (31), 227-271

*Referat prezentiran na Simpozijumu povodom 450. godišnjice Gazi Husrev-begova vakufa i njegovih institucija održanom u Sarajevu 22. i 23. novembra 1982. godine.

262. Muhaddis Mustafa Pruščak: Mustafa b. Muhamed, Bosanac, Prušča-nin = Muhaddis Mustafa Pruščak, knj. XI-XII (1985), str. 3-18.

263. Na marginama verbalnog ranog sučeljavanja sunizma (ortodoksije) i sufizma (misticizma u islamu) u Bosni i Hercegovini = The margins of the early verbal conflict of Sunism (Islamic ortodoxy) and Sufism (Islamsic My-sticism), knj. XIII-XIV (1987), str. 179-191.

264. Hafiz Sejjid Zenunović i njegov prijevod Kur’ana = Hafiz Sejjid Ze-nunović and his translation of the Qur’an, knj. XVII-XVIII (1996), str. 7-30.*Rad je prezentiran na naučnom skupu „Islamske znanosti i ulema u Bosni i Hercegovini“ održanom u organizaciji Gazi Husrev-begove biblioteke i Mešihata Islamske zajednice u Bosni i Hercegovini u Sarajevu od 15. do 17. januara 1990. godine.

265. Životni put Abdullaha Drnišlije, profesora, kadije i muftije = The life and times of Abdullah Drnišlija, XXVII-XXVIII (2008), str. 233-249.

NAMETAK, Abdurahman:

266. Muhamed Rušdi: (uz 155. godišnjicu rođenja i 75. godišnjicu smrti) = Muhamed Rushdi, knj. VII-VIII (1982), str. 209-217.

NAMETAK, Alija:

267. Marginalije iz naše kulturne historije: prema podacima iz I sveska Kataloga Gazijine biblioteke = Some marginal notes from our cultural history, knj. I (1972), str. 95-102.

268. Gazi Husrev-beg u bosanskoj beletristici = Gazi Husrev-bey in Bo-snian literature, knj. II-III (1974), str. 225-229.

269. Marginalije o životu i radu muftije Ali Fehmi-efendije Džabića = Some marginalia about life and career of mufti Ali Fehmi-effendi Džabić, knj. IV (1976), str. 187-199.

270. Tri rukopisa “Makbuli-arifa” (“Potur-Šahidije”) = Three manuscripts of „Makbuli-arif“, knj. V-VI (1978), str. 145-163.

271. Jedan bosansko-turski aljamiado rukopis = One Bosnian-Turkish al-hamiado manuscript, knj. VII-VIII (1982), str. 177-189.

272. Još o “Makbuli-’arifu” ili “Potur-Šahidiji” About Makbuli-arif or Po-tur Shahidija, knj. VII-VIII (1982), str. 219-221.

273. Turcizmi u “Dervišu” pjesnika Stijepa Đurđevića: (1579-1632) = Turkish loan words in the poem „Derviš“ by poet Stijepo Djurdjević (1579-1632), knj. XI-XII (1985), str. 277-288.

anali 10.indb 257anali 10.indb 257 28.12.2010 9:11:3228.12.2010 9:11:32

Osman Lavić

258 ANALI GHB 39/2010, (31), 227-271

NAMETAK, Fehim:

274. Prevodilački rad Fehima Spahe = Fehim Spaho’s translational work, knj. I (1972), str. 119-123.

275. Traktat o izrazu čelebi od Hasana Kafije Pruščaka i kasnija upotreba te riječi = Tractate about term “čelebi” from Hasan Kafi Pruščak, knj. II-III (1974), str. 33-40.

276. Uvodni stihovi Kaimijina Divana = Kaimi’s introductory verses, knj. II-III (1974), str. 71-79.

277. Doprinos Omera Mušića izučavanju našeg kulturnog naslijeđa = Contribution of Omer Mušić to the study of our cultural heritage, knj. IV (1976), str. 103-108.

278. Rukopisi Divana Fadil-paše Šerifovića = Manuscripts of Fadil-paša Šerifović’s Divan, knj. VII-VIII (1982), str. 35-39.

279. Šejhulislam Jahja i njegovi gazeli = Shaikh al-islam Yahya and his ghazals, knj. VII-VIII (1982), str. 135-154.

280. Rukopisna zbirka Habibe Mehmedbašić iz Stoca = Manuscipt collec-tion of Habiba Mehmedbašić from Stolac, knj. XI-XII (1985), str. 181-200.

281. Važniji legati u rukopisnom fondu Gazi Husrev-begove biblioteke u Sarajevu = Important legacies in the Gazi Husrev-beg Library, knj. XIII-XIV (1987), str. 7-14.

282. Teme, motivi i simboli u pjesmama divanskih pjesnika iz Bosne i Hercegovine = Themes, motifs, and symbols in Divan poetry from Bosnia-Herzegovina, knj. XV-XVI (1990), str. 27-56.

283. Institucija nekibu-l-ešrafa u Bosni i Hercegovini = The institution of nekibu-l-ešraf in Bosnia and Herzegovina, knj. XVII-XVIII (1996), str. 253-257.*Rad je prezentiran na naučnom skupu „Islamske znanosti i ulema u Bosni i Hercegovini“ održanom u organizaciji Gazi Husrev-begove biblioteke i Mešihata Islamske zajednice u Bosni i Hercegovini u Sarajevu od 15. do 17. januara 1990. godine.

NEZIROVIĆ, Muhamed:

284. Prijevodi sa francuskog i drugih romanskih jezika u muslimanskim časopisima u doba preporoda = Translations from French and other Romance Languages in the Bosnian Moslem journals in the time of Revival, knj. XIX-XX (2001), str. 56-72.*Rad je prezentiran na naučnom skupu „Doba bosansko-muslimanskog književno-kulturnog preporoda“, koji je u organizaciji Gazi Husrev-begove biblioteke i Islamskog teološkog fakul-teta održan u Sarajevu 1990. godine.

anali 10.indb 258anali 10.indb 258 28.12.2010 9:11:3328.12.2010 9:11:33

Bibliografija radova objavljenih u Analima Gazi Husrev-begove biblioteke...

259ANALI GHB 39/2010, (31), 227-271

NILEVIĆ, Boris:

285. Iz historijske geografije Srpske pravoslavne crkve u Bosni i Herce-govini 1463-1557. godine = From the historical geography of the Serbian Ort-hodox Church in Bosnia and Herzegovina from 1463 to 1557., knj. XIII-XIV (1987), str. 209-215.

286. O uticaju islamske umjetnosti na pravoslavnu crkvu u Bosni i Herce-govini = On the influence of Islamic art on the Orthodox church in Bosnia and Herzegovina, knj. XVII-XVIII (1996), str. 187-194.*Rad je prezentiran na naučnom skupu „Islamske znanosti i ulema u Bosni i Hercegovini“ održanom u organizaciji Gazi Husrev-begove biblioteke i Mešihata Islamske zajednice u Bosni i Hercegovini u Sarajevu od 15. do 17. januara 1990. godine.

287. O pogledima Vladimira Ćorovića na književno-kulturno i umjetnič-ko stvaranje Muslimana u Bosni i Hercegovini: = On the views of Vladimir Ćorović about the literary and cultural and artistic work by the Moslems in Bosnia and Herzegovina, knj. XIX-XX (2001), str. 133-147.*Rad je prezentiran na naučnom skupu „Doba bosansko-muslimanskog književno-kulturnog preporoda“, koji je u organizaciji Gazi Husrev-begove biblioteke i Islamskog teološkog fakul-teta održan u Sarajevu 1990. godine.

OKIĆ, Tajib:

288. Bosanski kristijani (bogumili) prema nekim neobjavljenim osman-skim izvorima = Bosnian Christians (Bogomils) according to some unpublis-hed Ottoman sources, knj. XXI- XXII (2003), str. 143-166.*Rad je s turskoga jezika preveo Kemal Bašić.

OMERDIĆ, Fatima:

289. Bibliografija radova Mahmud-ef. Traljića = Bibliography of Ma-hmud-ef Traljić , knj. XXIII-XXIV (2005), str. 313-335.

290. Bibliografija štampanih djela arapskim pismom bosanskohercego-vačkih autora u Gazi Husrev-begovoj biblioteci = The Bibliography of printed works in Arabic produced by Bosnian - Herzegovina authors which are held in the Gazi Husrev-bey’s library, XXV-XXVI, str. 309-372.

OMERDIĆ, Muharem:

291. Traktat o učenju islamskih frakcija od Muhameda ibn Pira ‘Ali El-Bergilija Muhammed ibn Pir ‘Ali el-Bergili’s treatise about teachins of Isla-mic sects, knj. XI-XII (1985), str. 19-37.

anali 10.indb 259anali 10.indb 259 28.12.2010 9:11:3328.12.2010 9:11:33

Osman Lavić

260 ANALI GHB 39/2010, (31), 227-271

292. Traktat o vrlinama džemata hadži Mustafe Pruščaka = “Treatise on the virtue of collective prayer” by hadži Mustafa Pruščak, knj. XIII-XIV (1987), str. 68-84.

293. Traktat o postu šest dana mjeseca ševvala hadži Mustafe Pruščaka,Treatise on the Six-day Fast of Month of Shawwal by Hajj Mustafa Pruščak, knj. XV-XVI (1990), str. 163-168.

294. Ahmed Bejazić i njegovo djelo “Išārat al-marām min ‘ibarāt al-imām” = Ahmed Bejazić and his work “Išārat al-marām min ‘ibarāt al-imām”, knj. XVII-XVIII (1996), str. 41-50.*Rad je prezentiran na naučnom skupu „Islamske znanosti i ulema u Bosni i Hercegovini“ održanom u organizaciji Gazi Husrev-begove biblioteke i Mešihata Islamske zajednice u Bosni i Hercegovini u Sarajevu od 15. do 17. januara 1990. godine.

295. Djela Ahmed-efendije Bejadi-zadea Bošnjaka = Works of Ahmed Efendi Beyadi-zade Boshnaq, knj. XXIII-XXIV (2005), str. 13-39.

296. Hfz. Mahmud-ef. Traljić (1918.-2002.), knj. XXIII-XXIV (2005), str. 395-402.*U rublici: In memoriam..

OSMANBEGOVIĆ- BAKŠIĆ, Samira:

297. T.C. Bašbakanlik Devlet Genel Mudurlugu Osmanli Aršivi Dai-re Baškaligi, Gokkubbe Altinda Birlikte Yašmak - belgelerin diliyle osmanli hošgorusu (Živjeti zajedno pod istim nebeskim svodom - osmanska toleran-cija dokazana dokumentima), Ankara, 2006., ISNB: 975-10-3842-2, XXIX-XXX, str. 348-352.

298. Rukopisne zbirke inša’a u Gazi Husrev-begovoj biblioteci = Inšaa manuscript collection in the Gazi Husrev-bey’s Library, XXV-XXVI (2007), str. 129-140.

PALAVESTRA, Vlajko:

299. Usmena predanja o šehitima i njihovim grobovima = The oral traditi-on about shahids and their graves, knj. XIX-XX (2001), str. 149-154.*Rad je prezentiran na naučnom skupu „Doba bosansko-muslimanskog književno-kulturnog preporoda“, koji je u organizaciji Gazi Husrev-begove biblioteke i Islamskog teološkog fakul-teta održan u Sarajevu 1990. godine.

PECO, Asim:

300. Muslimanski narodni govori i standardizacija našeg jezika = The Moslem people’s speeches and the standardization of our language, knj. XIX-XX (2001), str. 243-251.

anali 10.indb 260anali 10.indb 260 28.12.2010 9:11:3328.12.2010 9:11:33

Bibliografija radova objavljenih u Analima Gazi Husrev-begove biblioteke...

261ANALI GHB 39/2010, (31), 227-271

*Rad je prezentiran na naučnom skupu „Doba bosansko-muslimanskog književno-kulturnog preporoda“, koji je u organizaciji Gazi Husrev-begove biblioteke i Islamskog teološkog fakul-teta održan u Sarajevu 1990. godine.

PELIDIJA, Enes:

301. Prilog kulturnoj istoriji Pljevaljskog kralja: o naučnoj, kulturnoj i pre-pisivačkoj djelatnosti Pljevljaka na orijentalnim jezicima u vrijeme osmanske uprave = On scientific, cultural and transcribal activities of the Pljevljaks in Oriental languages in the times of the Ottoman rule, knj. XVII-XVIII (1996), str. 233-238.*Rad je prezentiran na naučnom skupu „Islamske znanosti i ulema u Bosni i Hercegovini“ održanom u organizaciji Gazi Husrev-begove biblioteke i Mešihata Islamske zajednice u Bosni i Hercegovini u Sarajevu od 15. do 17. januara 1990. godine.

302. Radovi Hamdije Kreševljakovića i drugih historičara u Beharu = The works of Hamdija Kresevljakovic and ather historians in Behar, knj. XIX-XX (2001), str. 107-111.*Rad je prezentiran na naučnom skupu „Doba bosansko-muslimanskog književno-kulturnog preporoda“, koji je u organizaciji Gazi Husrev-begove biblioteke i Islamskog teološkog fakul-teta održan u Sarajevu 1990. godine.

303. Akademik prof. dr. Avdo Sućeska, knj. XXI-XXII (2003), str. 335-339.*U rublici: In memoriam..

304. Doprinos saradnika Orijentalnog instituta iz Sarajeva u izučavanju historije Bosne i Hercegovine = About contribution of associates of the Ori-ental Institute in Sarajevo in the study of history of Bosnia and Herzegovina during the Ottoman times, knj. XXIII-XXIV, str. 281-295.

POPARA, Haso:

305. O jednom autografu koji se čuva u Gazi Husrev-begovoj biblioteci = About an autograph kept in the Gazi Husrev-bey Library, knj. XXIII-XXIV (2005), str. 55-60.

306. Islamski rukopisi: Historijat, nastanak, procvat, stradanje i procjena vrijednosti = Islamic manuscripts (history, origin, blooming, destruction and estimation of value, knj. XXIII-XXIV (2005), str. 117-153.

307. Idžazetname u rukopisima Gazi Husrev-begove biblioteke: Prilog proučavanju historije obrazovanja u BiH = Idžazetnama in the Gazi Husrev-bey’s library: contribution to the stady of history of education in Bosnia and Herzegovina, XXV-XXVI (2007), str. 5-44.

308. Tri banjalučka arzuhala: Prilog historiji Banje Luke = Three petitions of Banja Luka: a contribution to the history of Banja Luka, XXVII-XXVIII (2008), str. 69-112.

anali 10.indb 261anali 10.indb 261 28.12.2010 9:11:3328.12.2010 9:11:33

Osman Lavić

262 ANALI GHB 39/2010, (31), 227-271

309. Tri neobjavljena dokumenta o banjalučkom mutesellimu i muhafi-zu Ali-begu Grošiću: Prilog historiji Banje Luke 1738-1740. = Three unpu-blished documents about Banjaluka’s Mutesellim and Muhafiz Ali-bey Gro-šić: contribution to the history of Banja Luka 1738-1740., knj. XXIX-XXX (2009), str. 5-40.

RAMIĆ, Alena:

310. Slavenski nazivi mjeseci u rukopisima Gazi Husrev-begove bibli-oteke = Slavic names of the months in manuscripts of the Gazi Husrev-bey Library, knj. XXIII-XXIV (2005), str. 155-169.

RAMIĆ, Jusuf:

311. Pozdravna riječ = Word of welcome, knj. IX-X (1983), str. 5-6.*U organizaciji Starješinstva Islamske zajednice za Bosnu i Hercegovinu, Hrvatsku i Sloveniju te Gazi Husrev-begove biblioteke u Sarajevu a u povodu 450-godišnjice Gazi Gusrev-begova vakufa i njegovih institucija, odžan je 22. i 23. novembra 1982. godine Simpozijum. Ovom pozdravnom riječju tadašnji direktor Gazi Husrev-begove biblioteke otvorio je ovaj skup.

RAŠIDBEGOVIĆ, Amra:

312. Osnivanje i rad Islamske dioničke štamparije (tiskare) u Sarajevu od 1905-1918 godine = The establishment and work of Islamic Printing Shop Ltd. In Sarajevo between 1905 and 1918, knj. XIX-XX (2001), str. 221-226.*Rad je prezentiran na naučnom skupu „Doba bosansko-muslimanskog književno-kulturnog preporoda“, koji je u organizaciji Gazi Husrev-begove biblioteke i Islamskog teološkog fakul-teta održan u Sarajevu 1990. godine.

RIZVANBEGOVIĆ, Fahrudin:

313. Lirizam kao obilježje književnosti u Biseru = Lyric Features as the Characteristic of Literature in the Biser, knj. XIX-XX (2001), str. 343-348.*Rad je prezentiran na naučnom skupu „Doba bosansko-muslimanskog književno-kulturnog preporoda“, koji je u organizaciji Gazi Husrev-begove biblioteke i Islamskog teološkog fakul-teta održan u Sarajevu 1990. godine.

RIZVIĆ, Muhsin:

314. Iluminirani rukopisi u Gazi Husrev-begovoj biblioteci = Manuscripts of great value in Gazi Husrev-bey’s Library in Sarajevo, knj. I (1972), str. 75-90.

315. Ćehajićeva studija o Bašagićevoj disertaciji = Čehajić’s essay on Bašagić’s dissertation, knj. XVII-XVIII (1996), str. 385-387.

anali 10.indb 262anali 10.indb 262 28.12.2010 9:11:3328.12.2010 9:11:33

Bibliografija radova objavljenih u Analima Gazi Husrev-begove biblioteke...

263ANALI GHB 39/2010, (31), 227-271

*Rad je prezentiran na naučnom skupu „Islamske znanosti i ulema u Bosni i Hercegovini“ održanom u organizaciji Gazi Husrev-begove biblioteke i Mešihata Islamske zajednice u Bosni i Hercegovini u Sarajevu od 15. do 17. januara 1990. godine.

316. Doba preporoda kao prelomno u bosansko-muslimanskoj književno-sti i kulturi = The Age of Revival as a crossroad in Bosnian Moslem literature and culture, knj. XIX-XX (2001), str. 9-17.*Rad je prezentiran na naučnom skupu „Doba bosansko-muslimanskog književno-kulturnog preporoda“, koji je u organizaciji Gazi Husrev-begove biblioteke i Islamskog teološkog fakul-teta održan u Sarajevu 1990. godine.

SADAK, Bekir:

317. Ali Fehmi Džabić, knj. XVII-XVIII (1996), str. 289-294.*Rad je prezentiran na naučnom skupu „Islamske znanosti i ulema u Bosni i Hercegovini“ održanom u organizaciji Gazi Husrev-begove biblioteke i Mešihata Islamske zajednice u Bosni i Hercegovini u Sarajevu od 15. do 17. januara 1990. godine.

SADIKOVIĆ, A. Alija:

318. Hadži-badže kadun medresa u Tuzli - Hadži-badže Kadun Madrasa in Tuzla, knj. XVII-XVIII (1996), str. 357-368.*Rad je prezentiran na naučnom skupu „Islamske znanosti i ulema u Bosni i Hercegovini“ održanom u organizaciji Gazi Husrev-begove biblioteke i Mešihata Islamske zajednice u Bosni i Hercegovini u Sarajevu od 15. do 17. januara 1990. godine.

SALIHSPAHIĆ, Džemal:

319. Sarajevo do Gazi Husrev-bega - Sarajevo till Gazi Husrefbeg, knj. IX-X (1983), str. 181-205.*Referat prezentiran na Simpozijumu povodom 450. godišnjice Gazi Husrev-begova vakufa i njegovih institucija održanom u Sarajevu 22. i 23. novembra 1982. godine.

SARAJLIĆ, Mustafa Sidqi el-Mostari:

320. Medžmu‘a: Zbirka nekoliko važnih pitanja - Majmua: collection of several important issues. knj. XI- XII (1985), str. 231-252.*Medžmu’u je sa arapskoga jezika preveo Mehmed Mujezinović.

321. Idžazetnama: svjedodžba Mustafe Sidkija Sarajlića (el-Mostari) = Ijazat-nama: certificate of Mustafa Sidki Sarajlić, knj. XI- XII (1985), str. 253-258.*Idžazetnamu je Sarajlić izdao, najvjerovatnije, Mustafa-efendiji Mukiću a sa arapskog jezika je preveo Osman Mehremić.

anali 10.indb 263anali 10.indb 263 28.12.2010 9:11:3428.12.2010 9:11:34

Osman Lavić

264 ANALI GHB 39/2010, (31), 227-271

SARIĆ, Samija:

322. Šejh Sejfudin Fehmi-ef. Kemura 1963-1917. - Sheikh Sejfudin ef. Kemura, knj. XXI- XXII (2003), str. 135-142.

323. Udruženje islamske omladine u Sarajevu - Islamski klub (1905-1910) - The Islmac Youth Association in Sarajevo, knj. XXIII-XXIV (2005), str. 257-266.

SELJUBAC, Sead:

324. Allamek i njegovo djelo Tafsir ahar li surat al-Fath - ‘Allamaq and his work Tafsīr Āẖar li sūra Al-Fatḥ, knj. XXI-XXII (2003), str. 281-309.

325. Jedan stari rukopis: u biblioteci porodice Azapagić iz Tuzle - An old manuscript (In the Azapagic family library from Tuzla), knj. XXIII-XXIV (2005), str. 73-84.

SILAJDŽIĆ, Adnan:

326. Bitna znakovitost drugog Isaovog dolaska u rukopisima Mehmed-ef. Handžića - Important characteristics of the second Isa’s coming to earth in the manuscript of Mehmed-ef. Handžić, knj. XVII-XVIII (1996), str. 75-81.*Rad je prezentiran na naučnom skupu „Islamske znanosti i ulema u Bosni i Hercegovini“ održanom u organizaciji Gazi Husrev-begove biblioteke i Mešihata Islamske zajednice u Bosni i Hercegovini u Sarajevu od 15. do 17. januara 1990. godine.

SMAILBEGOVIĆ-HADŽIHALILOVIĆ, Aiša:

327. O jednom seksološkom djelu u Gazi Husrev-begovoj biblioteci - About one sexological work in Gazi Husrev-bey’s Library, knj. II-III (1974), str. 153-158.*Rad je urađen u koautor-stvu sa: ABU SAFIJA, Afif.

SMAJIĆ, Husein:

328. Rasprava o Muaviji Ibn Ebi Sufjanu = Treatise on Muavija Ibn Ebi Sufijan (or the defence of Muavija Ibn Ebi Sufjan) by Hasan-efendija Podgo-ričanin, knj. XVII-XVIII (1996), str. 113-122.*Rad je prezentiran na naučnom skupu „Islamske znanosti i ulema u Bosni i Hercegovini“ održanom u organizaciji Gazi Husrev-begove biblioteke i Mešihata Islamske zajednice u Bosni i Hercegovini u Sarajevu od 15. do 17. januara 1990. godine.

SMAILOVIĆ, Ismet:

329. Pogled na pismo i jezik lista Gajret u 1913. godini = An outlook on the language and alphabet of the Gajret journal in 1913, knj. XIX-XX (2001), str. 289-299.

anali 10.indb 264anali 10.indb 264 28.12.2010 9:11:3428.12.2010 9:11:34

Bibliografija radova objavljenih u Analima Gazi Husrev-begove biblioteke...

265ANALI GHB 39/2010, (31), 227-271

*Rad je prezentiran na naučnom skupu „Doba bosansko-muslimanskog književno-kulturnog preporoda“, koji je u organizaciji Gazi Husrev-begove biblioteke i Islamskog teološkog fakul-teta održan u Sarajevu 1990. godine.

SOKOLOVIĆ, Osman A.:

330. Pjesnik Aga-dede iz Dobor-grada u svome zavičaju i pogibiji Osma-na II: O jednom autografu Gazijine biblioteke = The poet Aga-dede from Do-bor grad about his homeland and the death of Osman II, knj. I, str. 5-34.

SPAHO, Fehim Dž.:

331. Džamije i njihovi vakufi u gradovima Kliškog sandžaka početkom XVII vijeka = The mosques and their waqfs ih the towns of Kliški sandžak at the begging of the XVIIth century, knj. V-VI (1978), str. 217-230.

332. Vakufi i vakifi u jugozapadnoj Bosni i Dalmaciji = Vakufs and vakifs in west Bosna and Dalmatia, knj. IX-X (1983), str. 87-94.*Referat prezentiran na Simpozijumu povodom 450. godišnjice Gazi Husrev-begova vakufa i njegovih institucija održanom u Sarajevu 22. i 23. novembra 1982. godine.

SUŠIĆ, Hasan:

333. Platonova Država i al-Farabijeva Al-Madina al-Fadila = Platon’s “State” and al-Fārābi’s “al-Madina al -fadila”, knj. IV (1976), str. 69-76.

ŠAMIĆ, Jasna:

334. Čija je pjesma “Ti besposlen nemoj hodat”? = Whose poem is „Ti besposlen nemoj hodat“, knj. XI-XII (1985), str. 175-179.

335. Rukopisi poezije Hasana Kaimi Babe = Manuscripts of poetry by Hasan Kaimi Baba, knj. XI-XII (1985), str. 201-210.

336. Qu’est ce que “notre heritage” plus particulierement sur un manus-cript conserve au siege de la communate juive (”Jevrejska opština”) de Sara-jevo: = “Šta je to naša baština”? - posebno o jednom rukopisu koji se čuva u Jevrejskoj opštini u Sarajevu, knj. XVII-XVIII (1996), str. 91-96.*Rad je prezentiran na naučnom skupu „Islamske znanosti i ulema u Bosni i Hercegovini“ održanom u organizaciji Gazi Husrev-begove biblioteke i Mešihata Islamske zajednice u Bosni i Hercegovini u Sarajevu od 15. do 17. januara 1990. godine.

ŠEKO, Mahira:

337. Elementi kulture u djelu “Povijest Bosne”, autora Saliha Sidkija Hadžihuseinovića Muvekkita: Biografija: Muvekkit i njegova Povjest Bosne

anali 10.indb 265anali 10.indb 265 28.12.2010 9:11:3428.12.2010 9:11:34

Osman Lavić

266 ANALI GHB 39/2010, (31), 227-271

= Cultural elements in ‘’History of Bosnia’’, of the author Salih Sidki Hadži-huseinović Muvekkit, knj. XXV-XXVI (2007), str. 193-231.

ŠETA, Ferhat:

338. Hadži Mujaga Merhemić 1877 - 1959., život i djelo: porijeklo poro-dice Merhemić = On the life and work of hadži Mujaga Merhemić, knj. XVII-XVIII (1996), str. 335-346.*Rad je prezentiran na naučnom skupu „Islamske znanosti i ulema u Bosni i Hercegovini“ održanom u organizaciji Gazi Husrev-begove biblioteke i Mešihata Islamske zajednice u Bosni i Hercegovini u Sarajevu od 15. do 17. januara 1990. godine.

ŠTIMAC, Vera; SARIĆ, Samija:

339. Gazi Husrev-begov bezistan i Tašlihan u Sarajevu, 1889.-1890. = The Gazi Husrev-bey Bezistan and Tashlihan in Sarajevo, knj. XXI-XXII (2003), str. 95-118.

ŠUKRIĆ, Nijaz:

340. Prinove rukopisa u Gazi Husrev-begovoj biblioteci = New manus-cript acquisitions by Gazi Husrev-Bey library, knj. VII-VIII (1982), str. 265-271.

341. Gazi Husrev-begova biblioteka : doprinos uvakufljene knjige obra-zovnom procesu kod nas = Gazi Husrevbeg’s Library, knj. IX-X (1983), str. 291-303.*Referat prezentiran na Simpozijumu povodom 450. godišnjice Gazi Husrev-begova vakufa i njegovih institucija održanom u Sarajevu 22. i 23. novembra 1982. godine.

342. Opći kriterij za izbor u zvanje vjerskoprosvjetne uleme u Bosni i Hercegovini = The general criteria for apointment of the Bosnian and Her-zegovinian ulema for religious and educational positions, knj. XVII-XVIII (1996), str. 195-208.*Rad je prezentiran na naučnom skupu „Islamske znanosti i ulema u Bosni i Hercegovini“ održanom u organizaciji Gazi Husrev-begove biblioteke i Mešihata Islamske zajednice u Bosni i Hercegovini u Sarajevu od 15. do 17. januara 1990. godine.

TANASKOVIĆ, Darko:

343. Onomasticon arabicum: Projekat budućnosti arabistike = Onomasti-con arabicum, knj. IV (1976), str. 49-56.

344. Projekat biografskog leksikona uleme “perifernog islama” = Projet dictionnaire biographique des “ulema” du monde musliman peripherique du milieu du XIX eme siecle a nos jours, knj. XVII-XVIII (1996), str. 273-279.

anali 10.indb 266anali 10.indb 266 28.12.2010 9:11:3428.12.2010 9:11:34

Bibliografija radova objavljenih u Analima Gazi Husrev-begove biblioteke...

267ANALI GHB 39/2010, (31), 227-271

*Rad je prezentiran na naučnom skupu „Islamske znanosti i ulema u Bosni i Hercegovini“ održanom u organizaciji Gazi Husrev-begove biblioteke i Mešihata Islamske zajednice u Bosni i Hercegovini u Sarajevu od 15. do 17. januara 1990. godine.

TEPARIĆ, Meliha:

345. Dva restaurirana kaligrafska zapisa šejha hfz. Nezir-ef. Hadžimejlića = The two restored calligraphy notes of Shaykh hfz. Nezir ef. Hadžimejlić, XXVII-XXVIII (2008), str. 251-263.

TRAKO, Salih:

346. Kronogrami sarajevskog muftije Muhameda Šakir-efendije Muido-vića = Chronograms by Muhammed Šakir ef. Muidović poet from Sarajevo, knj. I (1972), str. 49-65.

347. Medžmua pjesnika Šakira = “Majmua” poet’s Šakir, knj. II-III (1974), str. 109-123.

348. Duraru’l-hukkam sa marginalijama beogradskog muftije Ali-efendi-je = Duraru’l-hukkam with marginalia by Belgrade mufti Ali-efendi, knj. IV (1976), str. 131-141.

349. Šerhi Wasiyyetname-i Bergiwi sa prevodom na srpskohrvatskom je-ziku = Šerhi Wasiyyetname-i Bergiwi with translation into Serbo-Croat, knj. V-VI (1978), str. 117-125.

350. Natpisi na šamadanima Kizlaragine džamije u Mrkonjić Gradu = The inscriptions on shamadans of Kizlar-Aga’s Mosque in Mrkonjić Grad, knj. VII-VIII (1982), str. 155-160.

351. Yuzo Nagata: Materials on the Bosnian Notables copyright 1979 by Institute for the Study of languages and cultures of Asia and Africa, Tokyo, s. 1-153., knj. VII-VIII (1982), str. 291-293. /Prikaz/

352. Značajniji vakufi na području jugoistočne Bosne = Vakufs and vakifs in Eastern Bosna, knj. IX-X (1983), str. 75-85.*Referat prezentiran na Simpozijumu povodom 450. godišnjice Gazi Husrev-begova vakufa i njegovih institucija održanom u Sarajevu 22. i 23. novembra 1982. godine.

353. Ibrahim Zikrija iz Užica, komentator Sulejman- čelebijina djela Va-silet en-nedžat = Ibrahim Zikrija from Užice: a commentary on Süleyman Chelebi’s work Vasilet en nedžat, knj. XI-XII (1985), str. 165-173.

354. Jedan domaći farmakološki rukopis iz zbirke manuskripata Orijen-talnog instituta u Sarajevu = A domestic pharmacological manuscript from the manuscript collection of the Oriental Institute in Sarajevo, knj. XI-XII (1985), str. 261-266.

355. Predavanja Mesnevije i mesnevihani u Sarajevu = Lectures on Me-snevi in Sarajevo, knj. XIII-XIV (1987), str. 221-226.

anali 10.indb 267anali 10.indb 267 28.12.2010 9:11:3428.12.2010 9:11:34

Osman Lavić

268 ANALI GHB 39/2010, (31), 227-271

356. Jedan autograf Muhammeda Hilmije Gore iz Sarajeva = An Auto-graph of Muhammed Hilmi Goro, knj. XV-XVI (1990), str. 157-161.

357. Pendnama - Knjiga savjeta Ibrahima Zikrije Užičanina = Pend-nama - book of advice by Ibrahim Zikrija Užičanin, knj. XVII-XVIII (1996), str. 107-111.

TRALJIĆ, Mahmud:

358. Iz prošlosti Gazi Husrev-begove biblioteke = From the past of Gazi Husrev-bey’s Library, knj. I (1972), str. 149-151.

359. Štampa o prvom svesku Kataloga arapskih, turskih i perzijskih ru-kopisa = Press about the first volume of the Catalogue of Arabic, Turkish, Persian manuscripts in the Gazi Husrev-Bey Library in Sarajevo, Volume I, knj. I (1972), str. 152-153.

360. Korištenje fondova Gazi Husrev-begove biblioteke = Using Gazi Husrev-bey Library holdings, knj. I (1972), str. 154-159.

361. Prilog bibliografiji o Gazi Husrev-begovoj biblioteci = Contribution to bibliography about Gazi Husrev-bey Library, knj. I (1972), str. 159-160.

362. Prof. Omer Mušić, knj. II (1974), str. 261-263. *U rublici In memoriam. navedena biografija i bibliografija Omera Mušića.

363. Hafizi-kutubi Gazi Husrev-begove biblioteke: prilog historiji Bibli-oteke = Hafizi kutubs of the Gazi Husrev-bey Library: a contribution to the Library’s history, knj. V-VI (1978), str. 45-53.

364. Hafiz Ibrahim Mehinagić, knj. VII-VIII (1982), str. 274-277. *U rublici In memoriam. navedena biografija i bibliografija hafiza Ibrahima Mehinagića.

365. Sulejman Bajraktarević, knj. VII-VIII (1982), str. 277. *U rublici In memoriam navedena biografija i izvod iz bibliografije Sulejmana Bajraktarevića.

366. Rašid Hajdarović, knj. VII-VIII (1982), str. 277-278. *U rublici In memoriam navedena biografija i izvod iz bibliografije Rašida Hajdarovića.

367. Prof. Muhamed Pašić, knj. VII-VIII (1982), str. 278-279. *U rublici In memoriam navedena biografija i izvod iz bibliografije Muhameda Pašića.

368. Prof. Kasim-ef. Dobrača, knj. VII-VIII (1982), str. 281-285.*U rublici In memoriam navedena biografija i bibliografija Kasima Dobrače.

369. Hivzija Hasandedić, Katalog arapskih, turskih i perzijskih rukopisa, Mostar, Arhiv Hercegovine, 1977., strana 330 plus sadržaj, plus ispravke (na posebnim listovima) 23,5 x 17, knj. VII- VIII (1982), str. 295-298. *Prikaz knjige.

370. Osvrt na dosadašnju literaturu o vakufima = A review to the literature of vakufs, knj. IX-X (1983), str. 171-178.

anali 10.indb 268anali 10.indb 268 28.12.2010 9:11:3428.12.2010 9:11:34

Bibliografija radova objavljenih u Analima Gazi Husrev-begove biblioteke...

269ANALI GHB 39/2010, (31), 227-271

*Referat prezentiran na Simpozijumu povodom 450. godišnjice Gazi Husrev-begova vakufa i njegovih institucija održanom u Sarajevu 22. i 23. novembra 1982. godine.

371. Forma i sadržaj ibadeta u Gazi Husrev-begovoj džamiji = Form and conditions of prayers in Gazi Husrefbeg’s Mosque, knj. IX-X (1983), str. 315-320.*Referat prezentiran na Simpozijumu povodom 450. godišnjice Gazi Husrev-begova vakufa i njegovih institucija održanom u Sarajevu 22. i 23. novembra 1982. godine.

372. Prof. Mehmed-ef. Mujezinović, knj. IX-X (1983), str. 327-333.*U rublici In memoriam navedena biografija i bibliografija Mehmeda Mujezinovića.

373. Bibliografija objavljenih radova u deset knjiga (I-X) Anala Gazi Hu-srev-begove biblioteke = Bibliography of articles published in the Analis ten vols (I-X) (, knj. IX-X (1983), str. 335-341.

374. Prof. dr. Hadži Abdurahman Nametak, knj. XI-XII (1985), str. 331-333. *U rublici In memoriam. navedena biografija i bibliografija Abdurahmana Nametka.

375. Muhamed A. Mujić, knj. XI-XII (1985), str. 333-334. *U rublici In memoriam. navedena biografija i bibliografija Muhameda Mujića.

376. Prof. dr. Ahmed Tuzlić, knj. XI-XII (1985), str. 334-335. *U rublici In memoriam. navedena biografija i bibliografija Ahmeda Tuzlića.

377. Abdulah Polimac, knj. XI-XII (1985), str. 335-336. *U rublici In memoriam. navedena biografija i bibliografija Abdulaha Polimca.

378. Ahmed Selimović, knj. XI-XII (1985), str. 336. *U rublici In memoriam. navedena biografija Ahmeda Selimovića.

379. Dr. Muhamed Hadžijahić, knj. XIII-XIV (1987), str. 251-256.*U rublici In memoriam. navedena biografija i izvod iz bibliografije Muhameda Hadžijahića.

380. Prof. hadži Fejzulah-ef. Hadžibajrić, knj. XV- XVI (1990), str. 287-291.*U rublici In memoriam. navedena biografija i bibliografija Fejzulaha Hadžibajrića.

381. Prof. hadži Ali ef. Nametak, knj. XV-XVI (1990), str. 293-299.*U rublici In memoriam. navedena biografija i bibliografija Alije Nametka.

382. Vaz, vazovi i vaizi u Bosni i Hercegovini - Sermons (vaz) and pre-achers (vaiz) in Bosnia and Herzegovina, knj. XVII-XVIII (1996), str. 281-287.*Rad je prezentiran na naučnom skupu „Islamske znanosti i ulema u Bosni i Hercegovini“ održanom u organizaciji Gazi Husrev-begove biblioteke i Mešihata Islamske zajednice u Bosni i Hercegovini u Sarajevu od 15. do 17. januara 1990. godine.

383. Prvi svršenici Daru-l-Mualimina suradnici Behara - The first gra-duates of Darul-Muallimin contributors to Behar, knj. XIX-XX (2001), str. 113-118.

anali 10.indb 269anali 10.indb 269 28.12.2010 9:11:3528.12.2010 9:11:35

Osman Lavić

270 ANALI GHB 39/2010, (31), 227-271

*Rad je prezentiran na naučnom skupu „Doba bosansko-muslimanskog književno-kulturnog preporoda“, koji je u organizaciji Gazi Husrev-begove biblioteke i Islamskog teološkog fakul-teta održan u Sarajevu 1990. godine.

TRALJIĆ, Seid M.:

384. Husrev-begov boravak i rad u Dalmaciji = Husrev-bey’s life and work in Dalmacija, knj. V-VI (1978), str. 7-20.

UREDNIŠTVO:

385. Uz 450-godišnjicu Gazi Husrev-begove biblioteke, knj. XIII-XIV (1987), str. 3-6.

ZAHIROVIĆ, Nedim:

386. Fetāvā-yi Aqḥiṣārī: rukopis u Nacionalnoj biblioteci u Beču = Fe-tawa-yi Akhisari: Manuscript in the National Library in Vienna, knj. XXIII-XXIV (2005), str. 61-71.

387. Katastarski defteri u Arhivu Tuzlanskog kantona s kraja Osmanske uprave u Bosni = Turkish property defters in the Archive of Tuzla canton, XXV-XXVI (2007), str. 249-259.

388. Vakufnama Nefise-hatun iz Visokog iz 1880. godine = Vakufnama of Nefis-hatun from Visoko 1880, XXVII-XXVIII (2008), str. 135-143.

ZEČIĆ, Dževad:

389. Opis rukopisa matematskog djela “Hulasa al-hisab” = The Analysis of a manuscript on astronomy in the Gazi Husrevbeg Library, knj. XIII-XIV (1987), str. 97-111.

ZLATAR, Behija:

390. Osvrt na srednje i manje vakufe u Sarajevu u XVI stoljeću = Review of medium and small vakufs in Sarajevo in XVI c., knj. IX-X (1983), str. 103-112.

391. Podizanje i održavanje objekata islamske arhitekture u Sarajevu u XVI vijeku = The Contruction and upkeep of the building of Islamic arhitectu-re in Sarajevo in the XVth century, knj. XIII-XIV (1987), str. 193-208.

392. Hasovi Gazi Husrev-bega = Gazi Husrev-bey’s Has, XXV-XXVI (2007), str. 373-380.

anali 10.indb 270anali 10.indb 270 28.12.2010 9:11:3528.12.2010 9:11:35

Bibliografija radova objavljenih u Analima Gazi Husrev-begove biblioteke...

271ANALI GHB 39/2010, (31), 227-271

ŽDRALOVIĆ, Muhamed:

393. Abdulvehab ibni Abdulvehab Žepčevi-Bosnevi (Ilhamija) = Ilhamija Abdulvehab ibn Abdulvehab, Žepčevi, Bosnevi, knj. V-VI (1978), str. 127-144.

394. Medžmua Abdulkerima, tešanjskog kadije iz XIX stoljeća = Majmua (colection) of Abdulkerim, qadi of Tešanj in the XIXth century, knj. V-VI (1978), str. 165-180.

Summary

BIBLIOGRAPHY OF ANALI GAZI HUSREV-BEGOVE BIBLIOTEKE VOL. I-XXX

As stated in its first issue, Anali Gazi Husrev-begove biblioteke were la-unched in 1972 with the aim of furthering the main task of Gazi Husrev-be-gova Library, which is the scholarly study of its manuscripts and of various issues in the field of Islamic studies and Bosnian history.

This bibliography consists of 394 articles which have appeared in 16 vo-lumes to date on 5,032 pages and penned by 148 authors. In terms of the pre-sented content, the names of the authors are ordered alphabetically, with each author’s works given in chronological order. The title of each article is given in Bosnian with an English translation.

The aim of the bibliography is to make the diverse material published in Anali more accessible to survey and use.

anali 10.indb 271anali 10.indb 271 28.12.2010 9:11:3528.12.2010 9:11:35

anali 10.indb 272anali 10.indb 272 28.12.2010 9:11:3628.12.2010 9:11:36

273ANALI GHB 39/2010, (31), 273-296

050:008(497.6=163.43*)

016:050(497.6)

Nusret Kujraković

ĐULISTAN KNJIŽEVNOHISTORIJSKA

MONOGRAFIJA I BIBLIOGRAFIJA

SažetakOvaj rad bavi se književnohistorijskom monografijom i bibliografijom Đulista-

na, prvog bošnjačkog časopisa za žene. Skroman je doprinos bibliografiji časopisa u Bosni i Hercegovini. Đulistan je izlazio u periodu mart-maj 1926. godine. Njegov je značaj prvenstveno kulturno-historijski i jedan je od važnih događaja u bošnjačkoj kulturi i historiji između dva svjetska rata. Predstavljao je svojevrsno glasilo bošnjač-kog feminističkog pokreta koji se oformio oko njega na temeljima islamskog femi-nizma. Institucionalni okvir spomenutog pokreta bili su Đulistanovi akcioni odbori, sastavljeni od muške i ženske sekcije. Promovirao je umjerenu modernističku orijen-taciju i srednji put između radikalnog i konzervativnog pristupa rješenju bošnjačkog ženskog pitanja. To je put evolutivnih promjena putem prosvjete, a ne revolucionarih prevrata. Njegova afirmacija autorskih priloga Bošnjakinja, historijski je značajna. Đulistan nije, zbog kratkog tromjesečnog vremenskog trajanja, odigrao značajniju ulogu u rješavanju bošnjačkog ženskog pitanja.

Ključne riječi: Đulistan, časopis, bibliografija, žensko pitanje, emancipacija.

Uvod

Suočavanje s izazovima moderniteta u razdoblju od 1878. do 1941. godi-ne Bošnjaci doživljavaju na poseban način, i nije ga moguće uspoređivati sa slučajem ostalih naroda u Bosni i Hercegovini. Valjalo je, u okrilju zapadno-evropskih kulturoloških obrazaca, prema kojima su iskazivani kontinuirani otpor i averzija, pronaći prihvatljiv i adekvatan način moderniziranja boš-njačkog društvenog života. Bošnjačkoj inteligenciji nametnulo se pitanje pro-jektiranja narodnog napretka u novim okolnostima i u duhu novog vremena.

U rješavanju tadašnjih vitalnih nacionalnih pitanja bošnjačkog naroda, kao što su, npr., ekonomija, vakufi, reintepretacija šerijata, nošnja, ispoljila su se dva pristupa: modernistički i tradicionalistički. Prvi je zagovarao refor-miranje i moderniziranje sveukupnog bošnjačkog društvenog života, dok je drugi promovirao konzerviranje i očuvanje postojećih tradicionalnih obrazaca življenja.1

1 Vidi opš.: Fikret Karčić, Društveno-pravni aspekti islamskog reformizma, Sarajevo, 1990. Enes Karić, Prilozi za povijest islamskog mišljenja u BiH u 20. stoljeću, El-Kalem, Sarajevo, 2004.

anali 10.indb 273anali 10.indb 273 28.12.2010 9:11:3628.12.2010 9:11:36

Nusret Kujraković

274 ANALI GHB 39/2010, (31), 273-296

Pitanje bošnjačke žene, po mišljenju skoro svih ondašnjih polemičara, označeno je kao najvažnije društveno pitanje kod Bošnjaka. Uzroci podre-đenosti Bošnjaka u tadašnjem jugoslavenskom društvu, njihove ekonomske i kulturne zaostalosti viđeni su, pored ostalog, i u onovremenom položaju Bošnjakinje u porodici i društvu. Konstatirana je njezina nepismenost, pasiv-nost i isključenost iz društvenih tokova, posebno kad se radi o zaposlenju i zaradi sredstava za život. Promjena tog položaja bošnjačke žene, reformiranje i moderniziranje njezinog društvenog statusa putem kulturne preobrazbe i socijalne uključenosti i mobilizacije, po ocjeni modernista, zasigurno bi pri-donijelo bošnjačkom narodnom napretku i općem blagostanju. U tom smislu vođene se žučne rasprave i polemike o socijalnoj emancipaciji Bošnjakinja u vremenu od 1918. do 1941. godine.2 Pojedine grupacije polemičara okupljale su se oko određenih postojećih listova ili su čak inicirale pokretanje novih. U cilju poboljšanja položaja bošnjačkih žena, u spomenutoj kulturno-historij-skoj situaciji, došlo je do pokretanja Đulistana 1926. godine, prvog bošnjač-kog časopisa za reformu kulturnog i socijalnog života Bošnjakinja.

Njegovoj pojavi prethodilo je konstituiranje stanovitog feminističkog pokreta s izazitim obilježjima islamskog feminizma.3 Ovaj rad bavi se knji-ževnohistorijskom monografijom i bibliografijom Đulistana.4

Pojava Đulistana

Đulistan je prvi bošnjački časopis za socijalno i kulturno pridizanje muslimanske žene.5

2 Vidi: Nusret Kujraković, Žensko pitanje i socijalni položaj Bošnjakinje u BiH između dva svjetska rata, magistarski rad, 2009., neobjavljeno.

3 Ideja o pokretanju lista za žene i konstituiranje ovog pokreta, pored drugih uzroka, može se smatrati i kao rezultat blage kampanje u prilog emancipacije u listu Gajret iz 1925. i polemike o bošnjačkom ženskom pitanju na stranicama Večernje pošte krajem oktobra 1925. godine. Vidi: Gajret, IX/1925, br. 24, str. 370 i 372; Večernja pošta, br. 1290-1295 od 21-26.10.1925. godine.

4 Književnohistorijska monografija i bibliografija Đulistana urađena je po uzoru na monografije Behara i Bisera. Vidi: Muhsin Rizvić, Behar - književnohistorijska mono-grafija, Svjetlost, Sarajevo, 1971. i Emina Memija, Lamija Hadžiosmanović, Biser - književnohistorijska monografija i bibliografija, Nacionalna i univerzitetska biblioteka Bosne i Hercegovine,1998. Autor ovog rada objavio je članak o gledištima Đulistana o bošnjačkom ženskom pitanju. Vidi: Nusret Kujraković, Đulistan - prvi bošnjački ženski časopis, Diwan, časopis za kulturu, god.XIII, br. 29-30, april 2010, str. 150-155.

5 Đulistan znači ružičnjak. Ova riječ sastoji se od perzijske riječi gul-ružica i sufiksa stan za građenje imenica mjesta. Vidi: Abdulah Škaljić, Turcizmi u srpskohrvatskom-hrvatsko-srpskom jeziku, Svjetlost, Sarajevo, 1983, str. 256.

anali 10.indb 274anali 10.indb 274 28.12.2010 9:11:3628.12.2010 9:11:36

Đulistan - književnohistorijska monografija i bibliografija

275ANALI GHB 39/2010, (31), 273-296

Njegovoj pojavi prethodilo je organiziranje svojevrsnog prosvjetiteljskog feminističkog pokreta, čiji je inicijator i pokretač Ahmed Ljubunčić. Zami-šljeno je da časopis bude organ/glasilo ovog pokreta, a njegov institucionalni okvir akcioni odbori po gradovima širom Bosne i Hercegovine i Sandžaka. Glavni cilj pokreta jeste „da riješimo naše najvažnije socijalno pitanje, pita-nje naše žene“.6 Na temelju stajališta saradnika Đulistana, naročito Ahmeda Ljubunčića, razložno je konstatirati da se ovaj feministički pokret temeljio na islamskom feminizmu, jer je promovirao emancpaciju Bošnjakinja u duhu islamskih propisa i rekonstrukciji bošnjačkog društva „na sliku i priliku onome gigantskom arapskom društvu prije devet stoljeća, čija moć i slava stajahu za uzor cijelome svijetu.“7

Moto ovog pokreta, kako su ga nazvali sami inicijatori8, bile su riječi nekog sociologa „U mlijeku matera leži budućnost naroda“.9

Institucionaliziranje pokreta u akcionim odborima imalo je za cilj oku-pljanje saradnika, prijatelja i simpatizera, a, što je još važnije, i sistemsko i zajedničko djelovanje svih zainteresiranih društvenih činilaca. Upravo, zapostavljenost, površnost, nesistematičnost i razjedinjenost inteligencije u rješevanju bošnjačkog ženskog pitanja bile su glavne zamjerke inicijatora i saradnika Đulistana. Prvi Đulistanov akcioni odbor osnovan je u Sarajevu sredinom februara 1926. godine. Sastojao se od 18 članova i činile su ga muška i ženska sekcija. Poslije njegovog osnivanja u Sarajevu je pokrenuta trenutačna prosvjetiteljska akcija putem analfabetskih tečajeva.

Akciju su predvodili mladi i poletni ljudi, koji su udarali temelje „za kulturno i socijalno razvijanje našeg zaostalog muškog, a naročito ženskog društva.“10 Drugi akcioni odbor Đulistana konstituiran je u Mostaru 21. 02. 1926. godine. Činile su ga muška i ženska sekcija. Ženska sekcija imala je 9 članica, a predsjednica je bila Uzejfa-hanuma Hadžiomerović.11 Uprkos

6 Ahmed Ljubunčić, Kulturno i socijalno podizanje naše žene, Đulistan, I/1926, 03. 03. 1926, br. 1, str. 10. Također, važnost ovog pitanja akcentirana je u: Uredništvo, Uvodna riječ, Đulistan, I/1926, 03. 03. 1926, br. 1, str. 1 i Mustafa Bećirbegović, "Potreba zajedničkog rada inteligencije i uleme", Đulistan, I/1926, 16. 05. 1926, br. 3, str. 45.

7 Ahmed Ljubunčić, nav.čl., str. 10.8 O tome vidi: Ibrahim Džafčić, Naš ideal, I/1926, 03. 03. 1926, br. 1, str. 8; Listak,

Đulistan, I/1926, br. 1, str. 16 i br. 2, str. 32. 9 Vidi, Listak, Đulistan, I/1926, br. 1, 03. mart 1926, str. 16.10 Listak, Đulistanov Akcioni odbor u Sarajevu, Đulistan, I/1926, 03. 03. 1926, br. 1, str. 16.11 Listak, Đulistanov Akcioni odbor u Mostaru, Đulistan, I/1926, 03. 03. 1926, br. 1, str.

16. Formiran je dan poslije uspješnog predavanja Ahmeda Ljubunčića u Derviš-pašinoj džamiji u Mostaru na poziv mostarskog antialkoholičarskog društva Svijest. Predavanje je bilo posvećeno pokretu i ciljevima Đulistana, a bilo je prisutno preo 600 Bošnjakinja. Vidi: Listak, Predavanje našeg urednika u Mostaru, I/1926, 03. 03. 1926, br. 1, str. 16.

anali 10.indb 275anali 10.indb 275 28.12.2010 9:11:3628.12.2010 9:11:36

Nusret Kujraković

276 ANALI GHB 39/2010, (31), 273-296

velikoj kampanji koju je vodio Ahmed Ljubunčić po raznim mjestima prije pojave prvog broja Đulistana i u kasnijem periodu, nema podataka o osniva-nju sličnih odbora u drugim gradovima.12

Pojava Đulistana13, prvog časopisa za žene u Bošnjaka, koji se zalagao za „opštu jednakost između muškarca i žene u muslimanskom društvu“14, „jedan je od najvažnijih događaja u našoj muslimanskoj kulturnoj historiji.“15 Časopis je naišao na odobravanje, pozitivne reakcije i recepciju bošnjačke intelektualne zajednice.16

Pokretač časopisa bio je Ahmed Ljubunčić. Izlazio je jedanput mjesečno u Sarajevu. Izašla su svega tri broja: prvi je izašao 03. 03. 1926., drugi 01. 04. 1926. i treći 16. 05. 1926. god. Glavni i odgovorni urednik u prva dva broja bio je Ahmed Ljubunčić, a u trećem broju pridružio mu se Malik Kulenović. Prvobitno sjedište redakcije i administracije bila je Salomova palača III/22, a kasnije Piruša ulica br. 5 u Sarajevu. Štampala ga je štamparija „Obod“ Sara-jevo, smještena u Krekovoj ulici 4 preko puta nekadašnje Zemaljske banke u Aleksandrovoj ulici. Godišnja preplata časopisa iznosila je 50, polugodišnja 30, a po jednom broju 5 jugoslavenskih dinara. U čast Đulistana napisane su dvije pjesme.

U jednoj od njih stoje i ovi stihovi:

Noć je prošla, nema jada, Već je grano beli dan Bajan miris slušaj sada To miriše Đulistan. 17

12 Vidi: Listak, "Odjek naše akcije u provinciji", Đulistan, I/1926, br. 1, 03. mart 1926, str. 16; Listak, Putovanje g. Ahmeda Ljubunčića, Đulistan, I/1926, 16. 05. 1926, str. 48.

13 Izlazak prvog broja najavljen je u: Gradska hronika, Jugoslavenski list, 02. 02. 1926, br. 26, str. 5. Izvještavajući o osnivanju Đulistanovog akcionog odbora u Sarajevu i pokre-tanju istoimenog časopisa, redakcija Jugoslavenskog lista uputila je apel muslimanskim društvima i čitaonicama da se priključe ovom sarajevskom odboru i da pomognu njegov rad. Vidi: "Muslimanskim društvima i čitaonicama", Jugoslavenski list, 13. 02. 1926, br. 36, str. 5. Vijest o izlasku prvog broja Đulistana sa sadržajem priloga objavljena je u: "Književnost", Pravda, glasilo Muslimanske narodne organizacije, 09. 03. 1926, br. 10/VIII, str. 5.

14 Listak, "Braćo i sestre!", I/1926, br. 2, 01. april 1926, str. 32.15 Vidi, Listak, Đulistan, I/1926, br. 2, 01. april 1926, str. 32.16 Zejna Hodžić iz Mostara, "Utisci", Đulistan, I/1926, br. 1, 03. mart 1926, str. 7; Listak,

Odjek naše akcije, Đulistan, I/1926, br. 2, 01. april 1926, str. 32.17 Omer F. Čampara, "Đulistan", Đulistan, I/1926, br. 1, 03. mart 1926, str. 9. Pjesmu Đuli-

stanu posvetio je i Ilijas Dobarhodžić iz Bijelog Polja u Sandžaku. Vidi: Đulistan, I/1926, br. 3, str. 46.

anali 10.indb 276anali 10.indb 276 28.12.2010 9:11:3728.12.2010 9:11:37

Đulistan - književnohistorijska monografija i bibliografija

277ANALI GHB 39/2010, (31), 273-296

Đulistanov program je orijentiran na bošnjačku ženu, a njegovi glavni ciljevi su njezina kulturna i socijalna emancipacija i napredak. Pod kulturnom emancipacjom podrazumijevalo se školovanje i opće obrazovanje (ne samo vjersko), a socijalna je označavala uključivanje žene u društvene tokove, njeno pripremanje za rad i privređivanje izvan kuće u korist općeg blago-stanja društva i vlastite materijalne neovisnosti od muškarca. Na taj način izvršilo bi se moderniziranje i reformiranje tadašnjeg nepovoljnog socijalnog statusa bošnjačke žene. Otklonila bi se njena društvena isključenost i izola-cija i omogućila njena društvena angažiranost i afirmacija. Šire obrazloženje programske orijentacije lista dato je u uredničkoj Uvodnoj riječi, koja je pla-sirana u prvom broju. U njoj je akcentirano:

„Naš list je uglavnom namijenjen našoj obitelji, našem domu, našem famelijarnom životu - jednom riječi našem muslimanskom ženskinju. Tu je po našem uvjerenju široko polje djelovanja, gdje treba valjano i mnogo raditi, da naš ženski svijet podignemo na što veći stupanj znanja i umijeća, kako bi u poslu i u narodu, u društvu i familiji s vremenom mogle zauzeti svoje dolično mjesto i kako bi bile u porodici najrazumnije drugarice svojih muževa, dobre i uzorite majke svoje djece, kratko rečeno, dosljedne kćeri uzvišenog islama.“18

Sukladno svojim programskim zadacima, Đulistan je objavio najviše radova koji su tretirali bošnjačko žensko pitanje, zatim tekstove o islamu, školstvu i prosvjeti, te književne priloge.

Oko Đulistana okupili su se tadašnji utjecajni intelektualci i intelektualke različite profilacije i nacionalne pripadnosti. Spomenimo, npr., Safvet-bega Bašagića, Šemsudina Sarajlića, reisa Džemaludin-ef. Čauševića, Ahmeda i Saliha Ljubunčića19, Jovanku Šiljak itd. Konstatirajući nedovoljnu, skoro sporadičnu i individualnu pojavu angažiranosti bošnjačke žene u poboljšanju svog položaja u porodici i društvu, Đulistan je insistirao na uključivanju žena u društveni proces rješavanja ženskog pitanja i plasirao njihove priloge na svojim stranicama. Tako su u Đulistanu zastupljeni radovi i književni prilozi Umije Vranić, Nire B. Filipović, Šefike Nesterin Bjelevac, Asije Kavazović i Kajdafe Efice.20 Bila je to značajna kulturna pojava u bošnjačkom društvu.21

18 Uredništvo, "Uvodna riječ", Đulistan, I/1926, (03. 03. 1926.), br. 1, str. 1.19 O životu i djelovanju Saliha Ljubunčića vidi: Zlatko Hasanbegović, Muslimani u Zagre-

bu 1878.-1945. Medžlis Islamske zajednice u Zagrebu i Institut za društenih znaosti Ivo Pilar, Zagreb, 2007., str. 142-147.

20 O životu i pjesništvu navedenih saradnica. Vidi: Ajša Zahirović, Od stiha do pjesme, Tuzla, 1985.

21 Aktiviranje i mobilizacija bošnjačkih žena u rješevanju vlastitog položaja zatražena je u nekoliko Đulistanovih priloga: Uredništvo, "Uvodna riječ", Đulistan, I/1926, (03. 03. 1926.), br. 1, str. 1; Abdurahman Nusret, "Reč ženi", Đulistan, I/1926, br. 1, str. 7; Salih Ljubunčić, "Zaboravljeni i napušteni rod", Đulistan, I/1926, br. 2, 01. april 1926, str. 22-24.

anali 10.indb 277anali 10.indb 277 28.12.2010 9:11:3728.12.2010 9:11:37

Nusret Kujraković

278 ANALI GHB 39/2010, (31), 273-296

U grafičkom pogledu Đulistan slijedi ustaljene načine kompozicije i prezentiranja građe. Naslovna strana podijeljena je na dva dijela. U gornjem dijelu je naziv lista i impresum. Značenje naziva ovog časopisa simbolizira ruža koja je upletena u slova naziva. Impresum je ostao isti sve vrijeme tra-janja lista. Naslov lista ja na vrhu zaglavlja, a ispod je podnaslov: „Časopis za socijalno i kulturno pridizanje muslimanske žene“. Ispod toga u lijevom uglu je ime glavnog i odgovornog urednika, u sredini ime odgovorne osobe za štampariju Obod, a u desnom uglu informacija o visini preplate. Ispod toga na dvije horizontalne linije u lijevom uglu stoji oznaka broja, u sredini mjesto i datum izlaženja, i u desnom uglu godište. Na naslovnoj stranici štampan je sadržaj ovog lista.

Datiranje je bilo sve vrijeme po gregorijanskom računanju vremena. Štampan je latinicom, a, pored ijekavice, objavljeno je nekoliko radova na ekavici. Đulistan je sadržajno podijeljen na dva dijela - prednji u kojem su primani tekstovi iz raznih oblasti, i Listak, koji je bio namijenjen za sitnije priloge, vijesti iz kulture i uredništva. Na posljednjoj stranici korica bile su smještene reklame. To je bio način osiguranja finansijskih sredstava za potrebe uređivanja i štampanja ovog časopisa. Boja korica prvog broja bila je zelena, drugog ljubičasta, a trećeg narandžasta. Svaki broj imao je 16 stranica.

Književni prilozi

Obim književnih priloga objavljenih u Đulistanu nije velik s obzirom na kratak period izlaženja. Najzastupljenije su pjesme, zatim slijede pripovijet-ke, male priče i dosjetke. Objavljen je neznatan broj narodnih poslovica i mudrih izreka.

Šemsudin Sarajlić bio je najpoznatiji pjesnik koji objavljuje pjesme u Đulistanu pod pseudonimom Karanfilaga.22 Objavio je dvije ljubavne pjesme: Čežnja23 i Daleko je...24 U pjesmi Čežnja Sarajlić pjeva o svojoj dragoj, iska-zuje svoja ljubavna osjećanja i čežnju zbog još neostvarene sreće koju stalno sanja. U toj pjesmi on pjeva:

„Često sanjam našu sreću, A ta samo da se sniti, Da ćemo se nekad, dušo, Razumiti, zagrliti

22 O njegovom životu i radu. Vidi: Emina Memija, Lamija Hadžiosmanović, nav. dj., str. 98.23 Karanfilaga: "Čežnja", Đulistan, I/1926, 03. mart 1926, br. 1, str. 11.24 Karanfilaga: "Daleko je...", Đulistan , I/1926, 03. mart 1926, br. 1, str. 11.

anali 10.indb 278anali 10.indb 278 28.12.2010 9:11:3828.12.2010 9:11:38

Đulistan - književnohistorijska monografija i bibliografija

279ANALI GHB 39/2010, (31), 273-296

Stani, kaži: dokle tako Ubijaćeš srce moje? Kaži, dokle čekaćemo Sretne čase za nas dvoje?“

U pjesmi Daleko je... Sarajlić ispoljava pozitivno raspoloženje i stanovitu dozu optimizma glede ostvarenja vlasite sreće i susreta s voljenom osobom, bez obzira na očite prepreke. Pjesnik poručuje da je borba za njeno ozbiljenje trajna i neizbježna:

„Daleko je sreća naša, Daleki su do nje puti, Nit se može do nje doći Nit se od nje otrgnuti.“

Đulistan je objavio i proznu pjesmu svog pokretača Ahmeda Ljubunčića Srce tvoje duše25, u kojoj pjeva o sreći djevojke koju treba potražiti u ljubavi. Pjesma je savjetodavnog i edukativnog karaktera. Tako Ahmed veli:

„Stisni oči i pogledaj u dubinu duše svoje i poslušaj glazbu u prostoru vrelih grudi. Tamo je svijet. Kraljevstvo. Carstvo. Kozmos. Tamo u misteriji tvoga svijeta, djevojko mlada, čuje se pjesma srca tvoga - himna ljubavi. Tamo se sjaji kraljevski tron i na njemu sjedi Njezino Veličanstvo.“

Abdurahman Nusret iz Sarajeva objavio je dvije pjesme Reč ženi26 i Mi nismo.27 Obje govore u prilog emancipacije žena, o kojoj se tada uvelike raspravljalo. U prvoj se pjesmi Abdurahman, u duhu onovremenih moderni-stičkih mislilaca među Bošnjacima, zalaže za emancipaciju bošnjačke žene i njenu afirmacju u društvenom životu.

Po njemu, žena treba zbaciti okove tradicije, osvijestiti se i biti društveno angažirana, svjesna svoje veličine i dostojanstva, odmah stupiti u odlučnu akciju za poboljšanje svog statusa u porodici i društvu:

„Oslobodi se, ženo, letargije svoje, Prezri one što telesne tvoje vrline veličaju i broje,

25 Ahmed Ljubunčić: "Srce tvoje duše", Đulistan, I/1926, 01. april 1926, br. 2, str. 27-28.26 Abdurahman Nusret: "Reč ženi", Đulistan, I/1926, 03. mart 1926, br. 1, str. 7.27 Abdurahman Nusret: "Mi nismo", Đulistan, I/1926, 01. april 1926, br. 2, str. 24.

anali 10.indb 279anali 10.indb 279 28.12.2010 9:11:3828.12.2010 9:11:38

Nusret Kujraković

280 ANALI GHB 39/2010, (31), 273-296

Budi izvor svetlosti i duha, A ne vašar šarenoga ruha. Ničije sredstvo ne budi Da te posljednji muškarac omalovažava i sudi, Čovečanstvu nove vrednote pruži, S ljubavlju dostojanstvo majke združi.“

Iz pjesme Mi nismo vidljivo je da Abdurahman naglašava šta žene tre-nutno jesu, šta neće, a šta hoće da budu. On oslikava tadašnji položaj žene uspoređujući ga prolaznim stvarima kao što su cvijet, vrt ruža, blijesak i pehar slasti. Sve to ima prolaznu i kratkotrajnu vrijednost. On se buni protiv toga i traži da žene zauzmu svoje odgovarajuće mjesto u društvu i da zajedno s muškacima grade bolju budućnost. Tako on veli:

„Mi hoćemo s čovjekom da kročimo Da društveni razvitak ne kočimo Otkrile smo riznicu svoje duše Pod nama se truli temelji ruše.“

Abdurahman je protiv isključenosti i ovisnosti žena od muškaraca. To se vidi iz narednog stiha iste pjesme:

„Mi ćemo zato dati snage i poriva Da žena postane nezavisno biće Iz kojeg ljudstvu čovječanska ljubav sviće.“

Ideja promjene dotadašnjeg položaja žene i njezine pune društvene uključenosti i afirmacije prisutna je kod R. Softić iz Travnika u pjesmi Tebi.28 Autor poziva žene na akciju pjevajući:

„Ne znaš da je došlo proleće tvoje Kojeg si čekala, I da su prošli dani u kojima si Čeznula-plakala.

28 Softić R.: "Tebi", Đulistan, I/1926, 16. maj 1926, br. 3, str. 45.

anali 10.indb 280anali 10.indb 280 28.12.2010 9:11:3828.12.2010 9:11:38

Đulistan - književnohistorijska monografija i bibliografija

281ANALI GHB 39/2010, (31), 273-296

Ustaj sestro, zapoj i ti pesmu novu Proleća sveg! Ne tuguj, ne čezni, već pokaži polet Srca mladenačkog!“

Husnija Čengić iz Sarajeva na stranicama Đulistana objavio je pjesmu Šapat prošlosti.29 Pjesma ima poučni karakter. Na temelju posmatranja starog groblja, prepunog simbola, autor sugerira prolaznost svijeta. Đulistan je oba-vio pjesmu S. A. Burine iz Mostara Sen greha.30 Riječ je o razbludnom životu punom grijeha.

Tri pjesnikinje plasirale su svoje priloge u Đulistanu. Šefika Bjelevac oglašava se jednom pjesmom Dođu časi.31 Pjesma je liriski intonirana, puna je melanhonije, neke sjete i prisjećanja, žudnje za nečim izgubljenim, dalekim, a tako potrebnim: „Da ogrije srca naša, naše duše da okrijepi.“

Kajdafa Efica iz Mostara javlja se dvije pjesme Uz proljeće32 i U svetoj noći.33

Pjevajući o radosti zbog dolaska proljeća i buđenja novog života, pjesni-kinja se nada da će i u njenom životu doći do promjena, do novog sunca na njenom nebu:

„I ja bijah leptir s pregršti snova, Al' ih zima pokri s mramornijem ledom. Proljeće se budi i na mome nebu Zasjati će valjda novo sunce jednom.“

Pjesma U svetoj noći govori o čarima i darovima ramazanske noći Lej-letu-l-Kadr. Svi su posvećeni molitvi i dovi tražeći od Svevišnjeg uslišenje molbi, bezbrojnih i raznovrsnih. Autorica vjeruje da rad donosi napredak, što se vidi u njenim stihovima:

29 Husnija Čengić: "Šapat prošlosti", Đulistan, I/1926, 16. maj 1926, br. 3, str. 44.30 Burina S.A.: "Sen greha", Đulistan, I/1926, 01. april 1926, br. 2, str. 29.31 Šefika Bjelevac: "Dođu časi", Đulistan, I/1926, 01. april 1926, br. 2, str. 19.32 Kajdafa Efica: "Uz proljeće", Đulistan, I/1926, 01. april 1926, br. 2, str. 27.33 Kajdafa Efica: "U svetoj noći", Đulistan, I/1926, 16. maj 1926, br. 3, str. 34.

anali 10.indb 281anali 10.indb 281 28.12.2010 9:11:3828.12.2010 9:11:38

Nusret Kujraković

282 ANALI GHB 39/2010, (31), 273-296

„Noć Lejlei Kadra - tajanstvena, sveta, Serdžade su pune mnogih koji mole, Oprost, ljubav, sreću da im Višnji poda, I utješi srca i njihove bole. Molila sam i ja života i snage, Za sve što nam doba novo nosi, Da osnaži krošnje stabla, našeg mlada Koje plodom rada - vremenu prkosi.“

Sarajka Asija Kavazović oglašava se u Đulistanu s dvije pjesme Bolesnoj prijateljici u bolnici34 i Predvečerje.35

Prva pjesmu posvetila je svojoj bolesnoj prijateljici koja čezne za domom, majkom i zavičajem. Kroz pjesmu se nazire nebriga za stanje drugih, odnosno da zdrav bolesnog ne razumije. Druga pjesma prikazuje dolazak predvečerja, zalazak sunca, rađanje mjeseca i zvijezda. Kao da neka tuga i žal izviru iz pjesme:

„Nestalo je sunca za daljinom plavom, Izišao mesec sa bojom krvavom. Sva priroda drhti u njegovom sjaju. Slavuljak bigliše i mirisnom gaju I zvezde izlaze u srebrenom sjaju, A sunce se gubi za daljinu plavu.“

Đulistan je objavo jednu ljubavnu pjesmu Zavet36 Mar. Božić-Spaićeve iz Vukovara, kao i pjesmu Proljetni akordi37 Salihe Smailbegović, učenice iz Sarajeva. Saliha u svojim mladenačkim stihovima, prepunih optimizma, navješćuje dolazak boljih vremena i zore novog dana:

„A nas zove miris đula Da u složnu, marnu radu

34 Asija Kavazović: "Bolesnoj prijateljici u bolnici", Đulistan, I/1926, 01. april 1926, br. 2, str. 26.

35 Asija Kavazović: "Predvečerje", Đulistan, I/1926, 16. maj 1926, br. 3, str. 43.36 Spaićeva Mar. Božić: "Zavet", Đulistan, I/1926, 16. maj 1926, br. 3, str. 46.37 Saliha Smailbegović: "Proljetni akordi", Đulistan, I/1926, 16. maj 1926, br. 3, str. 39.

anali 10.indb 282anali 10.indb 282 28.12.2010 9:11:3928.12.2010 9:11:39

Đulistan - književnohistorijska monografija i bibliografija

283ANALI GHB 39/2010, (31), 273-296

Pokažemo braći svuda, Što pčelice male znadu. Stog se marno okupljamo, Oko našeg Đulistana Da zarudi rodu dragom, Skoro zora novog dana!“

Đulistan je objavio dvije priče Šemsudina Sarajlića: Stara pjesma38 i Objava na vratima.39 Prva priča posvećena je jednom nesretnom Dedi iz ugledne gradske porodice koji se zaljubio u begovsku kćerku. Beg saznaje o njihovoj ljubavi i namjeri Dede da mu ukrade kćer, te odluči da je uda za drugoga. Dedo je pokušao s prijateljima da presretne svatove i da otme svoju dragu, ali nije uspjelo. Shrvan od tuge i žalosti za voljenom djevojkom, Dedo je napustio rodni kraj i otisnuo se u bijeli svijet, od Bosne, preko Bugarske, do Istanbula, gdje je prodavao novine i zarađivao za život. Na kraju se, ipak, vraća u jednu bosansku kasabu u kojoj bi po danu prodavao novine, a večeri bi provodio u kafani prisjećajući se prošlih dana uz starinske bosanske pjesme. U priči „Objava na vratima“ Sarajlić portretira socijalni život žena koje su, obično nezaposlene izvan kuće, svakodnevno činile zijarete jedne drugima.

Taj adet, u suštini dobar, zbog pretjerivanja imao je i svoje loše poslje-dice. Jedna mlada domaćica odlučila je da na vratima kuće okači natpis da prima ženske posjete samo četvrtkom. To je naišlo na osudu ženske popu-lacije. Sazvana je svojevrsna ženska konferencija kod sestre Zlate na kojoj se vijećalo o tom slučaju. Vagane su loše i dobre strane. Zaključeno je da jedna delegacija uglednih žena posjeti tu domaćicu i nagovori je da skine tu objavu s vrata i drži se starih običaja. U razgovoru s njima mlada domaćica je naglasila da ona želi da racionalizira svoje vrijeme i da joj je cilj da jedan dan prima posjete, tri dana radi kućne poslove, a tri dana da čini zijarete drugim ženama. I pored stanovitih poteškoća, na kraju je većina žena prihvatila ovu novu modu, a kad ona pređe u običaj, ništa je ne može iskorijeniti.

Prijevodna književnost zastupljena je u sva tri broja Lejlom40, pričom iz Indije od Aleksandra R. Rangabea, a u prijevodu Osmana Aziza. Priča opisuje događaje u Indiji iz polovine 19. stoljeća. Iz objavljenog nedovršenog teksta ne može se razaznati o čemu se tačno radi, ali moglo bi se kazati da je to ljubavna priča Lejle i nekog mladića.

38 Šemsudin Sarajlić: "Stara pjesma", Đulistan, I/1926, 03. mart 1926, br. 1, str. 4-5.39 Šemsudin Sarajlić: "Objava na vratima", Đulistan, I/1926, 01. april 1926, br. 2, str. 20-22.40 Rangabe Aleksandar R.: "Lejla", preveo Osman-Aziz, Đulistan, I/1926, 03. mart 1926,

br. 1, str. 12-13; 01. april 1926, br. 2, str. 30-31; 16. maj 1926, br. 3, str. 46-47.

anali 10.indb 283anali 10.indb 283 28.12.2010 9:11:3928.12.2010 9:11:39

Nusret Kujraković

284 ANALI GHB 39/2010, (31), 273-296

Edukativnog i poučnog sadržaja jeste i priča Jedna po jedna41 Sejfudina Sijerčića iz Sarajeva. Naglasak priče je na školovanju i obrazovanju žene. Bogatstvo je od danas do sutra, a nauka je trajna. Doktor Ahmed oženio se siromašnom i učenom Safijom, a ne bogatom ali neškolovanom Avdaginom Fatimom. Đulistan je, kao i drugi tadašnji listovi, posvetio dužnu pažnju narodnom blagu, narodnoj lirskoj i proznoj književnosti. Dominiraju male narodne priče, dosjetke, anegdote i mudre izreke. Sakupljač je M. Đumugija.

Muslimanska žena, obrazovanje, porodica

Tekstovi Đulistana o muslimanskoj ženi, o potrebi njezinog školovanja i savremenog odgoja, i o porodičnom životu su najbrojniji. Oni obrađuju tada aktualno bošnjačko žensko pitanje i normativne su naravi. Iz njih se može zaključiti po kojim uzusima treba pristupiti reformiranju i moderniziranju statusa Bošnjakinje u javnom i porodičnom životu. Tu spadaju uvodnici uredništva, zatim radovi dr. Safvet-bega Bašagića, Saliha i Ahmeda Ljubun-čića, Ibrahima Džafčića, Nire Bećirbegović-Filipović i Jovanke Šiljak. Na taj način Đulistan se uključio u tadašnje polemičke rasprave o muslimanskom ženskom pitanju.42

Mustafa Bećirbegović iz Bugojna ističe da je za uspjeh emancipacije muslimanskih žena nužan zajednički rad inteligencije i uleme. On konstatira da se na oslobođenju i kulturnom podizanju muslimanke radilo neznatno, površno i bez sistema. Dobro naroda mora biti na srcu i inteligencije i uleme. U tom pravcu moraju zajednički djelovati. Perom. Govorom. Primjerom.

Posebno treba istaknuti rad Nire Bećirbegović-Filipović iz Bugojna pod naslovom Odgojna uloga žene u društvu. Ona je jedina Bošnjakinja od saradnica Đulistana, koja je otvoreno ilustrirala svoja gledišta o emancipaciji muslimanske žene. Ona ne prihvata uzuse moderne evropske emancipacije žene, koja je, kako ona kaže, veće ropstvo od našeg. Odbacila je akciju trenu-tačnog i revolucionarnog otkrivanja muslimanki i stupanja u društveni život.

41 Sejfudin Sijerčić: "Ja sam jedna po jedna", Đulistan, I/1926, 16. maj 1926, br. 3, str. 42-43.

42 Programska orijentacija, glavni ciljevi i metodološki pristup Đulistana vidljiv je iz sljedećih autorskih priloga: Jovanka Šiljak, "Svojim sestrama", Đulistan, I/1926, br. 1, str. 6 i "Muslimanka i žensko pitanje", br. 2, str. 28-29; Ibrahim Džafčić, "Naš ideal", Đulistan, I/1926, br. 1, str. 8, Ahmed Ljubunčić, "Kulturno i socijalno podizanje naše žena", Đulistan, I/1926, br. 1, str. 9, Salih Ljubunčić, "Zaboravljeni i napušteni rod", Đulistan, I/1926, br. 2, str. 22, Safvet-bega Bašagić, "Žene su ures svojih muževa", Đuli-stan, I/1926, br. 1, str. 3, br. 2, str. 19 i br. 3, str. 35; Nira B. Filipović, "Odgojna uloga žene u društvu", Đulistan, I/1926, br. 2, str. 24-25 i Sadruddin, "Položaj žene u islamu", s njemačkog preveo Malik Kulenović, Đulistan, I/1926, br. 3, str. 41.

anali 10.indb 284anali 10.indb 284 28.12.2010 9:11:3928.12.2010 9:11:39

Đulistan - književnohistorijska monografija i bibliografija

285ANALI GHB 39/2010, (31), 273-296

Zalažući se za evolutivni put rješenja bošnjačkog ženskog pitanja, ista-knula je da je prosvjeta/obrazovanje sredstvo za pripremanje bošnjačkih žena za prekoračenje kućnog praga i vršenje raznih poslova u društvu.43 Ukrako, Đulistan promovira umjerenomodernističku orijentaciju i srednji put između radikalnog i konzervaivnog pristupa rješenju bošnjačkog ženskog pitanja. To je put evolutivnih promjena putem prosvjete, a ne revolucionarih prevrata.44

Porodični savjeti za sretan bračni život i uspješno vođenje domaćinstva mogu iščitati iz tekstova Jergović Svetlane i Bernadikovske B. Jelice. Dr. Salih Uđvarlić iz Dervente, u svom uratku Poziv učiteljicama i učenicima45, poziva bošnjačku inteligenciju da se uključi u prosvjećivanje muslimanskih masa, a posebno apelira na školovane Bošnjakinje da više porade na opi-smenjavanju bošnjačkih žena. To je jedan od uvjeta kulturnog i ekonomskog napretka muslimanskog društva u Bosni i Hercegovini.

O savremenom odgoju muslimanskog ženskinja u duhu islama pisao je Ibrahim Džafčić u svom radu Naš ideal.46 Riječ „savremeno“, po mišljenju autora, ne znači bubikopf, šimi, suknje, ples i druge poroke evropskog druš-tva. Kao uzor za emancipaciju muslimanke navodi primjer Sukejne, kćerke imama Husejna i praunuke Muhameda, a. s., koja je bila naslavnija žena svog vremena po ljepoti, obrazovanju i dobrim djelima. To je ideal reformističkog kruga inteligencije okupljene oko Đulistana.

O moralnom odgoju djece pisala je Sarajka Umija Muftić.47 Istaknula je trenutno ekonomsko i moralno propadanje društva i porodice. Jedan od nači-na da se to spriječi jeste moralni odgoj i školovanje mlađih naraštaja. Po njoj, presudan je odgovarajući porodični, školski i društveni odgoj djece. Majka je odgajateljica, to je njezina misija. Ona treba razviti kod djeteta moralnu svi-jest. Njezina je obaveza „da u djetinjoj duši izgradi teren na kojem će vrijedni učitelj nesmetano nastaviti svoj pedagoški rad.“ 48 Osim porodičnog, veoma je važan i školski odgoj i rad učitelja, kao i drugih društvenih činilaca.

Salihagić A. oglasio se u Đulistanu tekstom Majka49, u kojem veliča nji-hovu uogu i doprinos u historiji Bošnjaka, počev od odgajanja do očuvanja svete tradicije ljubavi prema rodu i domovini.

43 Vidi opš.: Nira B. Filipović, nav. čl., str. 24-25.44 Vidi više: Nusret Kujraković, nav. čl., str. 152-154.45 Uđvarlić dr. Salih: "Poziv učiteljicama i učenicima", Đulistan, I/1926, 16. maj 1926, br.

3, str. 38-39.46 Ibrahim Džafčić, nav. čl., str. 8.47 Muftić Umija: "Moralni uzgoj djeteta", Đulistan, I/1926, 01. april 1926, br. 2, str. 26-27.48 Muftić Umija: nav. čl., str. 26.49 Salihagić A.: "Majka", Đulistan, I/1926, 03. mart 1926, br. 1, str. 11-12.

anali 10.indb 285anali 10.indb 285 28.12.2010 9:11:4028.12.2010 9:11:40

Nusret Kujraković

286 ANALI GHB 39/2010, (31), 273-296

Islam

Prilozi o islamu neizbježni su dio u svim bošnjačkim listovima i glasilima između dva svjetska rata. To ne treba čuditi, jer je islam igrao vrlo značajnu ulogu u životu tadašnjih muslimana. Objavljivanje tekstova o islamu imalo je za cilj oživljavanje i jačanje vjerskog duha. Đulistan je u sva tri broja objavio uratke o islamu. Njihovi autori spadali su u krug modernista i reformista. Ovakva autorska orijentacija uklapala se u programsku koncepciju časopisa. Od objavljenih radova o islamu najznačajnija su dva vaza reisa Džemaludina ef. Čauševića, poznatog vjerskog moderniste, reformatora i prosvjetitelja, koji se snažno zalagao za poboljšanje položaja muslimanske žene.50 Prvi je objavljen u nastavcima u prva dva broja, a drugi u trećem broju.

Prvi reisov vaz jeste razrada i tumačenje 36. ajeta kur’anske sure En-Nisa.51 Sadrži jedanaest zapovijedi i, kako veli reisu-l-ulema, temelj je usavr-šenog ćudoređa muslimana, njegovog etičkog kodeksa. Radi se o sljedećim zapovijedima: obožavanje samo Allaha Uzvišenog, zabrani širka, činjenje dobročinstva rediteljima, i rođacima, i siročadi, i siromasima, i komšijama bližnjim, i komšijama daljnjim, i drugovima, i putnicima namjernicima i onima koji su u vašem posjedu. Ajet se završava isticanjem da Allah Moćni ne voli one koji se hvale i ohole.

Reis to tumači ovako: „Ima ih pa se ističu: ja zauzimam visoki položaj, imam toliko bogatstvo, kuće, konje, automobile. To je fehur; a ovamo ako se radi o koristi ljudske zajednice, nema ga; ako se radi, da štogod doprinese u korist opće zajednice, da se podigne kakav zavod ili dom, njega nema.“ 52

U trećem broju objavljen je reisov vaz o potrebi brige za unutrašnju i vanjsku čistoću. Nije dovoljno održavati samo čistoću tijela, nego se mora njegovati i čistoća srca i duše.53

O uratku Ibrahima Džafčića pod naslovom Naš ideal već je bilo riječi.54

50 O djelovanju reisa vidi: Enes Karić, Mujo Demirović, Reis Džemaludin Čaušević, Pro-svjetitelj i reformator, knjiga 1, El-Kalem, Sarajevo, 2002. Interesantno je napomenuti da je list Večernja pošta br. 1384 od 13. 02. 1926. godine u rubrici Lokalna hronika na str. 7 donio vijest o tome da će reis Čaušević u Begovoj džamiji održati predavanje o socijal-nom pitanju muslimanske žene s islamskog gledišta.

51 "Reisov vaz", Đulistan, I/1926, 03. mart 1926, br. 1, str. 1-3 i br. 2, str. 18. Štampanje ovog vaza u Đulistanu, koji je održan 19. februara u Begovoj džamiji u Sarajevu najavio je Jugoslavenski list. Vidi: "Gradska hronika", Jugoslavenski list, 20. 02. 1926, br. 42, str. 4

52 "Reisov vaz", Đulistan, I/1926, br. 2, str. 18.53 Vidi: "Reisov vaz", Đulistan, I/1926, br. 3, str. 35-36.54 Džafčić je bio angažiran na polju kulturnog i socijalnog napretka bošnjačkog naroda.

Osnivač je muslimanskog kulturnog i potpornog društva Spas u Banjoj Luci 1919. Napisao je raspravu Uzroci propadanja muslimanskog ženskinja, Banja Luka, 1919.

anali 10.indb 286anali 10.indb 286 28.12.2010 9:11:4028.12.2010 9:11:40

Đulistan - književnohistorijska monografija i bibliografija

287ANALI GHB 39/2010, (31), 273-296

To je tekst izrazito reformističke i modernističke orijentacije. Autor tvrdi da su bosanskohercegovački muslimani nakonzervativniji dio muslimana u svi-jetu, te da pridaju veliki značaj vjerskom formalizmu i da se slijepo i kruto drže nerazumnih, besmislemih tradicija i nastranih običaja, koji nemaju veze s islamom. Raditi na njihovom iskorjenjivanju najpreča je zadaća reformato-ra. Islam je, kako naglašava Džafčić, potaknuo islamske učenjake na mnoga znanstvena otkrića, a posredno je generirao ervopski humanizam i renesansu. Njegove vrijednosti mogu se iskoristiti u oblasti kulturnog i ekonomskog napretka bosanskih muslimana, a posebno savremenog odgoja ženskinja.

Nedžmudin-bej Huseinović, univerzitetski profesor iz Carigrada, zasi-gurno porijeklom iz naših krajeva, oglasio se radom O ramazanu.55 Autor se bavi razlozima zbog kojih je post propisan. Jedan od razloga jeste suzbijanje čovjekove strasti i životinjskih nagona u njemu.

O položaju žene u islamu pisao je Sadruddin, urednik Muslimanske revi-je, koja je izlazila u Berlinu.56 Shodno svojoj koncepciji rješenja aktualnog ženskog pitanja, Đulistan je objavio ovaj rad koji je prožet duhom i idejama islamskog reformizma i modernizma. Autor je naglasio prirodnu i društve-nu jednakost i ravnopravnost žena i muškaraca, podastirući odgovarajuće kur'anske ajete (Kur'an, 2/228, 4/1, 30/21).

Ostali prilozi

Zapažen je prilog o Tadž Mahalu i Alhambri, znamentim spomenicima islamske kulture i civilizacije pod naslovom Od Tadža do Alhambre.57 To je prijevod s engleskog Malić Mirze Abdurahmana, rodom iz Dalmacije, studen-ta orijentalistike u Parizu i konvertite na islam.

Sarajka Desanka Plavšić oglasila se s dva priloga. Prilog Čekanje58 jeste prozni sastav koji pjeva o ljubavi, o draganu, o tanahnim osjećanjima iščeki-vanja njegovog dolaska i željenog susreta s njim. Drugi prilog pod naslovom Đurđevdan59 posvećen je iščekivanju tog praznika.

Osiječanin Ahmed Knopp donosi odlomke iz knjige Plave sanje60, Sarajlija Emil Petrović u svom tekstu U našem životu61 raspravlja o starom

55 Huseinović Nedžmudin-bej: "O ramazanu", Đulistan, I/1926, 01. april 1926, br. 2, str. 28.56 Vidi: Sadruddin, "Položaj žene u islamu", Đulistan, I/1926, br. 3, str. 41.57 Malić Mirza A.: "Od Tadža do Alhambre", prijevod, Đulistan, I/1926, 16. maj 1926, br.

3, str. 36-38.58 Plavšić Desanka: "Čekanje", Đulistan, I/1926, 16. maj 1926, br. 3, str. 43-44.59 Plavšić Desanka: "Đurđevdan", Đulistan, I/1926, 16. maj 1926, br. 3, str. 38-39.60 Knopp Ahmed: "Ulomci iz Plavih sanja", Đulistan , I/1926, 16. maj 1926, br. 3, str. 39-40.61 Petrović Emil: "U našem životu", Đulistan, I/1926, 01. april 1926, br. 2, str. 25.

anali 10.indb 287anali 10.indb 287 28.12.2010 9:11:4128.12.2010 9:11:41

Nusret Kujraković

288 ANALI GHB 39/2010, (31), 273-296

filozofskom pitanju šta je to istinska ljepota. Naglašava da je stvarna ljepota ljepota srca i duše, a ne vanjska, kako to obično svijet misli. Hodžić Zejna iz Mostara u tekstu Utisci62 iznosi svoju radost i oduševljenje i velika očekivanja od pojave Đulistana.

Rubrika Listak

Svaki broj Đulistana sadrži rubriku šarolikog sadržaja pod imenom Listak. Tu su plasirane vijesti i odgovori iz uredništva i informacije o kultur-nim zbivanjima, osobama, knjigama i časopisima. Služio je kao svojevrsna spona između čitalaca i redakcije. Najviše pažnje posvećeno je aktivnostima Đulistanovih akcionih odbora na terenu. Plasirane su vijesti o osnivanju akci-onih odbora u Sarajevu i Mostaru i prosvjetiteljskim putovanjima Ahmeda Ljubunčića po raznim gradovima BiH, zatim o odjeku akcije u provinciji.63

U drugom broj Listak objavljuje pisma podrške i zahvale koja su upućiva-na uredništvu od čitalaca iz raznih dijelova Bosne i Hercegovine; najavljuje se proslava 35-ogodišnjica književnog rada Bašagića, informira se o osnivanju Omladinskog udruženja u Sarajevu. Iz uredništva plasirana je informacija o preseljenju redakcije u nove prostorije u Ul. Piruša br. 5 , te se mole saradnici da ubuduće na tu adresu šalju svoje uratke. Također, saradnici se informiraju da se zbog preobilnog materijala neki njihovi radovi nisu mogli objaviti u ovom broju, te se mole da ubuduće šalju kraće radove.64

U trećem broju Listak, u podrubrici Kulturne i razne vijesti, donosi vijest o knjizi Edhema Bulbulovića Sveislamski kongres i pitanje hilafeta, zatim vijest o smrti Elen Key, poznate švedske spisateljice i feministkinje, vijest o listu Ženski pokret, koji izlazi u Beogradu, i Muslimanskoj reviji, koja se izdaje u Berlinu. Izviješteno je o predavanjima urednika Ljubunčića i Kule-novića. Iz uredništva plasirani su odgovori saradnicima u vezi sa njihovim poslanim prilozima. Navode se saradnici iz Sarajeva, Mostara, Banja Luke, Gacka, Kupresa i Zenice.65

Zaključna razmatranja

Đulistan ima prvenstveno kulturno-historijski značaj u bošnjačkoj kul-turnoj historiji između dva svjetska rata. Predstavljao je svojevrsno glasilo bošnjačkog feminističkog pokreta koji se oformio na temeljima islamskog

62 Hodžić Zejna: nav. čl., str. 7.63 Vidi: "Listak", Đulistan,I/1926, br. 1, str. 16.64 Vidi: "Listak", Đulistan, I/1926, br. 2, str. 32.65 Vidi: "Listak", Đulistan, I/1926, br. 3, str. 47-48.

anali 10.indb 288anali 10.indb 288 28.12.2010 9:11:4128.12.2010 9:11:41

Đulistan - književnohistorijska monografija i bibliografija

289ANALI GHB 39/2010, (31), 273-296

feminizma. Institucionalni okvir spomenutog pokreta bili su Đulistanovi akci-oni odbori, komponirani od muške i ženske sekcije. Đulistan je promovirao umjerenu modernističku orijentaciju i srednji put između radikalnog i konzer-vaivnog pristupa rješenju bošnjačkog ženskog pitanja. To je put evolutivnih promjena putem prosvjete, a ne revolucionarih prevrata.

Vrijednost Đulistana ogleda se i u činjenici da je afirmirao radove ženskih suradnica. Njegova afirmacija autorskih priloga Bošnjakinja historijski je zna-čajna. Ipak, zbog kratkog tromjesečnog vremenskog trajanja (mart-maj1926.) nije odigrao značajniju ulogu u rješavanju bošnjačkog ženskog pitanja. Ovaj rad skroman je doprinos bibliografiji časopisâ u Bosni i Hercegovini.

anali 10.indb 289anali 10.indb 289 28.12.2010 9:11:4128.12.2010 9:11:41

Nusret Kujraković

290 ANALI GHB 39/2010, (31), 273-296

Bibliografija Đulistana

I. Književni prilozi

1. Poezija

1. Abdurahman Nusret: Reč ženi, I/1926, 03. mart 1926, br. 1, str. 7.• Tri četverostiha, jedan petostih i dva sedmostiha2. Abdurahman Nusret: Mi nismo, I/1926, 01. april 1926, br. 2, str. 24.• Osam četverostihova3. Bjelevac Šefika Nesterin: Dođu časi, I/1926, 01. april 1926, br. 2, str. 19.• Šest četverostihova• Potpis: Š. Bjelevac, Sarajevo4. Burina S.A.: Sen greha, I/1926, 01. april 1926, br. 2, str. 29.• Četiri četverostiha i dva šesterostiha5. Čampara F. Omer: Đulistan, I/1926, 03. mart 1926, br. 1, str. 9.• Šest četverostihova6. Čengić Husnija: Šapat prošlosti, I/1926, 16. maj 1926, br. 3, str. 44.• Dva dvanestostiha7. Dobarhodžić Ilijas: Đulistanu, I/1926, 16. maj 1926, br. 3, str. 45-46.• Pjesma u prozi8. Kajdafa Efica: Uz proljeće, I/1926, 01. april 1926, br. 2, str. 27.• Četiri četverostiha9. Kajdafa Efica: U svetoj noći, I/1926, 16. maj 1926, br. 3, str. 34.• Četiri četverostiha10. Kavazović Asija: Bolesnoj prijateljici u bolnici, I/1926, 01. april 1926,

br. 2, str. 26.• Tri četverostiha11. Kavazović Asija: Predvečerje, I/1926, 16. maj 1926, br. 3, str. 43.• Tri šesterostiha12. Ljubunčić Ahmed: Srce tvoje duše, I/1926, 01. april 1926, br. 2, str. 27-28.• Pjesma u prozi13. Sarajlić Šemsudin: Čežnja, I/1926, 03. mart 1926, br. 1, str. 11.• Pet četverostihova• Pseudonim: Karanfilaga14. Sarajlić Šemsudin: Daleko je..., I/1926, 03. mart 1926, br. 1, str. 11.• Pet četverostihova• Pseudonim: Karanfilaga

anali 10.indb 290anali 10.indb 290 28.12.2010 9:11:4228.12.2010 9:11:42

Đulistan - književnohistorijska monografija i bibliografija

291ANALI GHB 39/2010, (31), 273-296

15. Smailbegović Saliha: Proljetni akordi, I/1926, 16. maj 1926, br. 3, str. 39.• Četiri četverostiha16. Softić R.: Tebi, I/1926, 16. maj 1926, br. 3, str. 45.• Četiri četverostiha17. Spaićeva Mar. Božić: Zavet, I/1926, 16. maj 1926, br. 3, str. 46.• Četiri četverostiha

2. Proza-pripovijetke

18. Rangabe Aleksandar R.: Lejla, preveo Osman-Aziz, I/1926, 03. mart 1926, br. 1, str. 12-13; 01. april 1926, br. 2, str. 30-31; 16. maj 1926, br. 3, str. 46-47.

19. Sarajlić Šemsudin: Stara pjesma, I/1926, 03. mart 1926, br. 1, str. 4-5.20. Sarajlić Šemsudin: Objava na vratima, I/1926, 01. april 1926, br. 2, str.

20-22.21. Sijerčić Sejfudin: Ja sam jedna po jedna, I/1926, 16. maj 1926, br. 3, str.

42-43.

II. Sitniji književni prilozi

1. Male priče i dosjetke

22. Anegdota o čorbi: sabrao Đugumija M., I/1926, 01. april 1926, br. 2, str. 31.23. Arap i Englez: sabrao Đugumija M., I/1926, 03. mart 1926, br. 1, str.

13-14.24. Carsko raspoloženje: sabrao Đugumija M., I/1926, 03. mart 1926, br. 1,

str. 14.25. Dobar odgovor: sabrao Đugumija M., I/1926, 03. mart 1926, br. 1, str. 14.26. Dobro vjeruje: sabrao Đugumija M., I/1926, 03. mart 1926, br. 1, str. 13.27. Hladnokrvnost: sabrao Đugumija M., I/1926, 01. april 1926, br. 2, str. 31.

2. Narodno blago

28. Baba i koza: I/1926, 03. mart 1926, br. 1, str. 14.29. Dvije-tri narodne: zabilježio S.Š., I/1926, 16. maj 1926, br. 3, str. 47.30. Narodne poslovice: I/1926, 03. mart 1926, br. 1, str. 15.31. Orah i sreća: zabilježio M. Đugumija, I/1926, 03. mart 1926, br. 1, str.

14-15.32. Umorih se...: zabilježio S.Š., I/1926, 03. mart 1926, br. 1, str. 14.

anali 10.indb 291anali 10.indb 291 28.12.2010 9:11:4328.12.2010 9:11:43

Nusret Kujraković

292 ANALI GHB 39/2010, (31), 273-296

3. Mudre izreke i narodne poslovice

33. Balzak: Mati je takav jedan pojam..., I/1926, 03. mart 1926, br. 1, str. 15.34. Hadisi-šerif (Muhamed, a.s.): Najbolji je onaj..., I/1926, 03. mart 1926,

br. 1, str. 15.35. Horacije: Izrečenoj riječi..., I/1926, 03. mart 1926, br. 1, str. 15.36. Mulabdić Edhem: Jedan neprijatelj..., I/1926, 03. mart 1926, br. 1, str. 15.37. Sokrat: Nadvladaj samoga sebe..., I/1926, 03. mart 1926, br. 1, str. 15.38. Šekspir: Gdje su riječi kratke..., I/1926, 03. mart 1926, br. 1, str. 15.

III. Muslimanska žena, obrazovanje, porodica

39. Bašagić dr. Safvet-beg: Žene su ures svojih muževa, I/1926, 03. mart 1926, br. 1, str. 3; 01. april 1926, br. 2, str. 19-20.; 16. maj 1926, br. 3, str. 35.

40. Bećirbegović Mustafa: Potreba zajedničkog rada inteligencije i uleme, I/1926, 16. 5.1926, br. 3, 44-45.

41. Bernadikovska B. Jelica: O svađi i poljubcu u braku, I/1926, 16. maj 1926., br. 3, str. 40.

42. Filipović-Bećirbegović Nira: Odgojna uloga žene, I/1926, 01. april 1926, br. 2, str. 24-25.

43. Jergović Svetlana: Domaćica, I/1926, 03. mart 1926, br. 1, str. 10.44. Jergović Svetlana: Domaćica(zdravlje), I/1926, 01. april 1926, br. 2, str.

30.45. Ljubunčić Salih: Zaboravljeni i napušteni rod, I/1926, 01. april 1926, br.

2, str. 22-24.46. Muftić Umija: Moralni uzgoj djeteta, I/1926, 01. april 1926, br. 2, str.

26-27.47. Ljubunćić Ahmed: Kulturno i socijalno podizanje naše žene, I/1926, 03.

mart 1926, br. 1, str. 9-10.48. Salihagić A.: Majka, I/1926, 03. mart 1926, br. 1, str. 11-12.49. Šiljak Jovanka: Muslimanka i žensko pitanje, I/1926, 01. april 1926, br.

2, str. 28-29.50. Šiljak Jovanka: Prosvjećujte se!, I/1926, 16. maj 1926, br. 3, str. 40-41.51. Šiljak Jovanka: Svojim sestrama, I/1926, 03. mart 1926, br. 1, str. 6.52. Uđvarlić dr. Salih: Poziv učiteljicama i učenicima, I/1926, 16. maj 1926.,

br. 3, str. 38-39.53. Uredništvo: Uvodna riječ, I/1926, 03. mart 1926, br. 1, str. 1.54. Uredništvo: Poziv žene, I/1926, 01. april 1926, br. 2, str. 17.

anali 10.indb 292anali 10.indb 292 28.12.2010 9:11:4328.12.2010 9:11:43

Đulistan - književnohistorijska monografija i bibliografija

293ANALI GHB 39/2010, (31), 273-296

IV. Islam

55. Džafčić Ibrahim: Naš ideal, I/1926, 03. mart 1926, br. 1, str. 8.56. Huseinović Nedžmudin-bej: O ramazanu, I/1926, 01. april 1926, br. 2,

str. 28.57. Reisov vaz (Džemaludin Čaušević): I/1926, 03. mart 1926, br. 1, str. 1-3;

01. april 1926, br. 2, str. 18.58. Reisov vaz (Džemaludin Čaušević): I/1926, 16. maj 1926, br. 3, str. 35-36.59. Sadruddin: Položaj žene u islamu, preveo M. Kulenović, I/1926, 03. mart

1926, br. 1, str. 41-42.

V. Ostali prilozi

60. Hodžić Zejna: Utisci, I/1926, 03. mart 1926, br. 1, str. 7.61. Knopp Ahmed: Ulomci iz „Plavih sanja“, I/1926, 16. maj 1926, br. 3,

str. 39-40.62. Malić Mirza A.: Od Tadža do Alhambre, prijevod, I/1926, 16. maj 1926,

br. 3, str. 36-38.63. Petrović Emil: U našem životu, I/1926, 01. april 1926, br. 2, str. 25.64. Plavšić Desanka: Čekanje, I/1926, 16. maj 1926, br. 3, str. 43-44.65. Plavšić Desanka: Đurđevdan, I/1926, 16. maj 1926, br. 3, str. 38-39.66. Uredništvo: Jedna dična proslava, I/1926, 16. maj 1926, br. 3, str. 33-34.

VI. Zanimljivosti i vijesti iz Uredništva (rubrika Listak)

1. Zanimljivosti

67. Anonim: „Moslemische Revue“, I/1926, 16. maj 1926, br. 3, str. 48.68. Anonim: Bašagićeva proslava u Sarajevu, I/1926, 01. april 1926, br. 2,

str. 32.69. Anonim: Đulistanov akcioni odbor u Mostaru, I/1926, 03. mart 1926, br.

1, str. 16.70. Anonim: Đulistanov akcioni odbor u Sarajevu, I/1926, 03. mart 1926, br.

1, str. 16.71. Anonim: Elen Key umrla, I/1926, 16. maj 1926, br. 3, str. 48.72. Anonim: Jedno uspjelo predavanje, I/1926, 16. maj 1926, br. 3, str. 48.73. Anonim: Novo udruženje Omladinski klub u Sarajevu, I/1926, 01. april

1926., br. 2, str. 32.

anali 10.indb 293anali 10.indb 293 28.12.2010 9:11:4328.12.2010 9:11:43

Nusret Kujraković

294 ANALI GHB 39/2010, (31), 273-296

74. Anonim: Odjek naše akcije u provinciji, I/1926, 03. mart 1926, br. 1, str. 16.

75. Anonim: Predavanje našeg urednika u Mostaru, I/1926, 03. mart 1926, br. 1, str. 16.

76. Anonim: Proslava tridesetpete godišnjice rada G. Bašagića, I/1926, 03. mart 1926, br. 1, str. 16.

77. Anonim: Putovanje g. Ahmeda Ljubunčića, I/1926, 16. maj 1926, br. 3, str. 48.

78. Anonim: Upozorenje učenicima i učenicama, I/1926, 16. maj 1926, br. 3, str. 48.

79. D.P.: „Ženski pokret“, I/1926, 16. maj 1926, br. 3, str. 48.80. M.K.: Emil Petrović: „Lirika nemirnih snova“, I/1926, 16. maj 1926, br.

3, str. 48.81. M.K.: Sveislamski kongres i pitanje hilafeta, I/1926, 16. maj 1926, br. 3,

str. 47-48.82. Stjepanović Marica: Poziv našem uredniku iz Glamoča, I/1926, 03. mart

1926, br. 1, str. 16.83. Uđvarlić dr. Salih: Pismena priznanja uredniku, I/1926, 01. april 1926,

br. 2, str. 32.84. Zuhrić M. Omer: Pismena priznanja uredniku, I/1926, 01. april 1926, br.

2, str. 32.

2. Vijesti iz Uredništva

85. Anonim: Iz Administracije, I/1926, 03. mart 1926, br. 1, str. 16.• Poruka čitaocima za preplatu86. Anonim: Iz Uredništva i administracije, I/1926, 01. april 1926, br. 2, str.

32.• Poruka braći i sestama za pretplaćivanje na Đulistan• Promjena sjedišta Uredništva i poruka saradnicima u vezi s njihovim pri-

lozima87. Anonim: Iz Uredništva, I/1926, 16. maj 1926, br. 3, str. 48.• Na uvaženje: obavijest čitaocima o reprintu prvog broja lista zbog potra-

žnje• Odgovori uredništva: obavijest saradnicima lista• Upozerenje: popust preplate za učenike/ce srednjih škola• Zahvala Uredništva: zahvala prijateljima na dočeku izaslanika Fehima J.

Šalanke.

anali 10.indb 294anali 10.indb 294 28.12.2010 9:11:4428.12.2010 9:11:44

Đulistan - književnohistorijska monografija i bibliografija

295ANALI GHB 39/2010, (31), 273-296

AAbdurahman, Nusret: 1, 2

BBalzak: 33Bašagić, dr. Safvet-beg: 39, 68, 76Bećirbegović, Mustafa: 40Bernadikovska, B. Jelica: 41Bjelevac, Šefika Nesterin: 3Burina, S.A.: 4

ČČampara, F. Omer: 5Čaušević, Džemaludin (Reisov vaz):

57, 58Čengić, Husnija: 6

DD.P.: 79Dobarhodžić, Ilijas: 7

DŽDžafčić, Ibrahim: 55Đugumija, M. 22, 23, 24, 25, 26, 27,

31

FFilipović-Bećirbegović, Nira: 42

HHodžić, Zejna: 60Horacije: 35Huseinović, Nedžmudin-bej: 56

JJergović, Svetlana 43, 44

KKajdafa, Efica: 8, 9Karanfilaga: 13, 14,

Kavazović, Asija: 10, 11Knopp, Ahmed: 61

LJLjubunčić, Ahmed: 12, 47Ljubunčić, Salih: 45

MM.K.: 80, 81Malić, Mirza A.: 62Muftić, Umija: 46Mulabdić, Edhem: 36

PPetrović, Emil: 63Plavšić, Desanka 64, 65

RRangabe, Aleksandar R.: 18

SS.Š., 29, 32Sadruddin: 59Salihagić, A.: 48Sarajlić, Šemsudin: 19, 20Sijerčić, Sejfudin: 21Smailbegović, Saliha: 15Softić, R.: 16Sokrat: 37Spaićeva, Mar. Božić: 17Stjepanović, Marica: 82

ŠŠekspir: 38Šiljak, Jovanka: 49, 50, 51

UUđvarlić, dr. Salih: 52, 83

ZZuhrić, M. Omer: 84

Index imena u bibliografiji

anali 10.indb 295anali 10.indb 295 28.12.2010 9:11:4428.12.2010 9:11:44

Nusret Kujraković

296 ANALI GHB 39/2010, (31), 273-296

Summary

ĐULISTAN – A LITERARY-HISTORICAL MONOGRAPH AND BIBLIOGRAPHY

This article offers a literary-historical monograph and bibliography of Đulistan, the first Bosniak magazine for women. As such it also represents a modest contribution to bibliography of Bosnian periodicals. Đulistan was published between March to May 1926. The magazine is significant mainly from the point of cultural history as its publication represents an important event between the two world wars. The publication served as a voice of the Bosniak feminist movement which emerged around and was based on an Islamic feminism. The institutional framework of the movement were Đulistan's action boards consisting of men's and women's sections. The maga-zine promoted a moderately modernist orientation and a middle way between radical and conservative approaches to resolving the Bosniak woman ques-tion. This path of changes has been effected through education and evolution, not revolution. The role of the magazine in promoting articles by Bosniak women is of historical significance. However, Đulistan did not play a greater role in addressing the question of Bosniak women due to its short life of only three months.

anali 10.indb 296anali 10.indb 296 28.12.2010 9:11:4428.12.2010 9:11:44

Ocjene i prikazi

297ANALI GHB 39/2010, (31), 297-300

GAZI HUSREV-BEGOVA BIBLIOTEKA U SARAJEVU. KATALOG

ARAPSKIH, TURSKIH, PERZIJSKIH I BOSANSKIH RUKOPISA.

Svezak sedamnaesti. Obradio Osman Lavić. - Sarajevo : Rijaset islam-

ske zajednice u BiH ; London : AL-Furqan Fondacija za islamsko nasli-

jeđe, 1431/2010. – XXX, 676 [8] str. : [16] faks.

Gazi Husrevbegova biblioteka predstavlja najznačajniju riznicu kulurne baštine Bošnjaka koja se u nekoliko stoljeća osmanske uprave, djelomično i nakon nje taložila na ovim prostorima. U užem i širem reginu, s ovom bibli-otekom mogao se svojevremeno porediti još jedino Orijentalni institut. Ona, pogotovo danas nakon stradanja Instituta ima iznimnu važnost. Njen značaj je višestruk i on zahtijeva posebnu elaboraciju što nije cilj činiti ovom prigo-dom. Promocija te baštine koju čuva ova biblioteka počinje njenim početnim predstavljanjem u vidu kataloške obrade, koja pruži osnovne podatke o djelu od autora i prepisivača te tematske, jezičke i tehničke podatke o rukopisu. Nastavljajući sa sistematskom promocijom, ne samo kulturne baštine nego i promocijom svoga vlastitog rukopisnog blaga, Gazi Husrevbegova biblioteka, angažiranošću svojih uposlenika i u novije vrijeme, uz svesrdnu pomoć Fon-dacije Al Furqan iz Londona, stigla je do sedamnaestog sveska kataloga svojih rukopisa. To je dovoljno da ukaže snagu, dinamiku i dosege u sferi znanosti i duhovnosti na ovim prostorima. I naravno, ako se ranije, iz nekih neshvat-ljivih razloga, nije priznavalo i potpuno se isključivala bilo kakva pozitivna konotacija vremena i njegovih rezultata u svim sferama života, ovaj kao i pret-hodni katalozi potvrda su razvitka i dometa u mnogim disciplinama, duhovne ili svjetovne naravi. Uz naprijed spomenuto, vrijedi istaći da ovaj katalog pot-pisuje Osman Lavić, bibliotekar Gazi Husrev-begove biblioteke, kojemu je ovo već četvrti obrađeni i objavljeni katalog iz fundusa ove biblioteke.

Na 740 strana Kataloga obuhvaćena su 522 kodeksa sa 952 djela, sadr-žana u redoslijedu obrađenih rukopisa od broja 9382-9903. Time se, s ovim Katalogom, broj obrađenih rukopisa u Gazi Husrevbegovoj biblioteci pribli-žava broju od deset hiljada kodeksa. Premda izlazi izvan konteksta, ovdje ne možemo a ne podsjetiti čitateljstvo da je ciljanim granatiranjem i spaljivanjem Orijentalnog instituta 17. maja 1992. godine uništeno preko 5000 kodeksa. Kompariranje uništenog u Orijentalnom institutu sa obrađenim u Gazi Hu-srevbegovoj biblioteci omogućava uvid u razmjere te tragedije. Očigledno da je i to bilo u funkciji negiranja postojanja bilo kakve duhovnosti i razvitka duhovnog života na bosanskohercegovačkom prostoru.

Ovaj katalog obuhvata djela iz različitih oblasti, od mushafa, nauke o pra-vilnom učenju Kurʼana (tedžvida), tefsira, hadisa, akaida, fikha, tesavufa i

anali 10.indb 297anali 10.indb 297 28.12.2010 9:11:4528.12.2010 9:11:45

Ocjene i prikazi

298 ANALI GHB 39/2010, (31), 297-300

vaza. Ta su djela nastajala na različitim jezicima, arapskom, turskom, perzij-skom i bosanskom.

Katalozi Gazi Husrevbegove biblioteke već su višestruko prepoznatljivi i cjenimo nepotrebnim posebno se osvrtati na uobičajene, standardizirane ka-rakteristike. Oni su, bar kada se tiče ključnih elemenata za snalaženje, kao i rukopisi predsatvljeni u njemu, u jezičkom smislu višeslojni, dakle na bosan-skom, engleskom i arapskom jeziku. Radi neposrednijeg stjecanja uvida u sami sadržaj, kao i odnos pojedinih disciplina i djela unutar samoga Kataloga želimo detaljnije ukazati na njegovu sadržinu. Prema broju stranica koje obu-hvataju pojedine oblasti ta zastupljenost ima sljedeći redoslijed i obim: Mus-hafi (1-18) Prijevodi Kurʼana (19-22) Dijelovi Kurʼana, (23-26), Nauka o či-tanju Kurʼana (27-40) Tefsiri Kurʼana (41-92), Tradicija (93-119) Dogmatika (121-202) Dove (203-296) Islamsko pravo (297-449), Tesawwuf ( 451-472), Vaz (473-600). Istaknuto govori o raznolikosti i bogatstvu sadržaja samog kataloga time i biblioteke. Kao što se iz izloženog vidi u ovom katalogu, po svojoj zastupljenosti dominiraju, dvije oblasti: islamsko pravo i propovjed-ništvo (vaz). Dvije trećine obrađenih djela u ovom katalogu (351), pripada ovim oblastima u čemu ipak vaz prednjači sa 207 djela. Sva djela iz oblasti islamskoga prava su očekivano na arapskom ili turskom jeziku, dok se u vazu tim jezicima pridružuje i perzijski, istina sa simboličnih 2 djela. Premda se ni jednom precizno ne zna vrijeme nastanka, za prvi se pretpostavlja da potječe iz 15. ili 16. stoljeća, dok za drugi nije ponuđeno ni približno vrijeme nastan-ka. Po logici stvari, pretpostaviti je da i ovo djelo pripada ranijem razdoblju kada je perzijski bio zastupljeniji i na području Bosne.

Najraniji rukopis predstavlja jedan prijepis Gazalijevog djela Ihya’ ‘ulūm ad-dīn, prepisan 1323. godine u Kastamonu (danas Republika Turska). Djelo je prepisao nepoznati prepisivač. Drugu krajnost, po vremenu svoga nastan-ka predstavlja djelo Ahmeda sina Osmanovog iz Gradačca, muderrisa Svirac medrese u Gradačcu. Riječ je o autografu, nastalom 1868. godine, koji je po svome karakteru Medžmua (Zbirka), raznolika po svojoj jezičkoj i tematskoj sadržini. Time se uokviruje vremenski raspon, nastanka rukopisa od pet i po stoljeća, od Kastamonskog prijepisa do Gradačačkog rukopisa. Naravno, ako uz to skrenemo pozornost i na teritorijalni okvir od Kastamona do Gradačca, i k tomu još dodamo i produžetak koji seže do Gazalijevog Tusa u Horosanu (Iran) to u mnogome proširuje teritorijalne ali i vremenske poveznice, budući da je svoje djelo Gazali napisao u jedanaestom stoljeću. U tom vremenskomm okviru nižu se različita djela, bilo da je riječ o prijepisima ili autografima. Ovdje nismo uzeli u obzir neke novije rukopise, odnosno prijepise, djela na-stalih krajem 19. stoljeća (prijepis tedžvida nastao 1892. godine), ili prijepise prijevoda Kurʼana na bosanski jezik, od Korkuta ili Čaševića, načinjene kra-

anali 10.indb 298anali 10.indb 298 28.12.2010 9:11:4528.12.2010 9:11:45

Ocjene i prikazi

299ANALI GHB 39/2010, (31), 297-300

snopisom 1988. i 1993. godine i poklonjenje biblioteci. Nismo uračunali ni Idžazetname, u odnosu na rukopise nastajale također u novije vrijeme, krajem 19. i početkom 20. stoljeća. Svemu navedenom dodajemo još jednu višestruko važnu pojedinost. Među katalogiziranim rukopisima nalazimo i jedan mus-haf kojega je uvakufio lično Gazi Husrev-beg. Istovremeno, po stanju ovog primjerka moguće je prepoznati svojevrstan nemar i pokušaje saniranja tog nemara nevještom restauracijom, ali i očigledne pokušaje otuđenja, kroz bri-sanje zabilješke da je to vakuf Husrevbega i dopisivanja novog vlasnika.

Teško je na malom prostoru ukazati na sve što zaslužuje jedan katalog. No ovdje poseban naglasak treba staviti na djela autora bosanskog porijekla, od Hasan Kafije Pruščaka do drugih autora. Uz sve što na sebe skreće pažnju ne može neopaženo proći činjenica gdje su sve neka od tih djela nastajala. Našu pozornost privukao je podatak da je djelo, Ḫawātim al-ḥikam wa ḥall ar-rumūz wa kašf al-kunūz, napisano na arapskom jeziku, u formi 360 pita-nja i odgovora, nastalo u Sigetu, na isteku 16. stoljeća. Napisao ga je ‘Alī b. Muṣṭafā al-Mostari, al-Bosnawī, kod nas poznatiji kao Ali Dede Bošnjak. Na taj način svako djelo može predstavljati priču za sebe. Njenu sadržinu moguće je crpiti i sklapati u brojnim marginalijama dopisivanim na raznim mjestima kojima se ,,rukopis kretao“, bilo da su nastajale od autora, prepisivača, povre-menih ili privremenih vlasnika rukopisa. Tako doznajemo da je jedan rukopis bio u vlasništvu Muhameda Mestvice, a po nekim oznakama da je prošao i kroz Kantamirijinu biblioteku. Mnogi od tih i takvih rukopisa otkrivaju, mnoštvo nama još uvijek nepoznatih imena iz svjeta znanosti i duhovnosti i na taj način izvode ih iz anonimnosti. Zadaća na budućim istraživačima je da dekodiraju te ličnosti i smjeste ih na odgovarajuće mjesto i kontekst.

Površan pregled kataloških jedinica na prvi pogled ostavlja dojam vrlo jednostavne zadaće, gotovo rutinskog posla, koji podrazumjeva nekoliko ustaljenih i jednoobraznih konstrukcija i fraza. Međutim, pažljiviji uvid u istaknute pojedinosti svjedoči svu složenost jednog takvog poduhvata, koji podrazumijeva vještinu i mogućnosti snalaženja u tri jezika, vještinu odgo-netanja različitih rukopisa, ne samo autora, prepisivača nego i onih koji su svoje, za nas danas dragocjene informacije ostavljali kroz minula stoljeća na stranima ili koricama rukopisa. Poznavanje različitih oblasti na koje se djela odnose kao preduvjet za razumijevanje i njihovo kvalitetno predstavljanje. Uz sve drugo, rad na rukopisima, predstavlja i vještinu snalaženja u tehnič-kim, umjetničkim, kaligrafskim karakteristikama rukopisa, toponomastici i to u onim teritorijalnim i vremenskim okvirima koje smo spomenuli na početku. Iz tih razloga, završetak jednog ovakvog djela predstavlja, iznimno značajan kulturološki i znanstveni poduhvat. On promovira dosege znanosti u prošlo-sti, ma kojoj oblasti pripadali, ali danas predstavlja i svojevrstan izazov da se

anali 10.indb 299anali 10.indb 299 28.12.2010 9:11:4528.12.2010 9:11:45

Ocjene i prikazi

300 ANALI GHB 39/2010, (31), 297-300

učini novi korak u njihovoj daljoj znanstvenoj promociji i valorizaciji. Ovaj katalog, zahvaljujući sinergiji pojedinaca, prevashodno obrađivača Osmana Lavića i institucija od Londona (Al-Furqan) do Sarajeva (Gazi Husrevbegova biblioteka) nudi nam taj izazov. A on čeka svoj odgovor konkretiziran u formi dalje znanstvene valorizacije pojedinih autora ili djela. To je dug prema onima koji su ta djela pisali, prepisivali i očuvali do danas, ali i garancija produživa-nja njihovog života, makar to bilo i u nekoj drugoj formi.

Aladin Husić

anali 10.indb 300anali 10.indb 300 28.12.2010 9:11:4528.12.2010 9:11:45

Ocjene i prikazi

301ANALI GHB 39/2010, (31), 301-302

KASIDE-I BURDA : (prijevod na bosanski) / Šerefudin Ebu Abdullah

Muhammed bin Se'id al-Busiri ; [prijevod sa turskoga Halil ibn Ali

Hrle, Stočanin. Transliteracija Osman Lavić. Komentari o Burdi:

Abdul Hakim Murad i Enes Karić. - Sarajevo : Gazi Husrev-begova

biblioteka, 2008. - 145 str. : faks.

U izdanju Gazi Husrev-begove biblioteke štampan je prijevod poznate kaside spjevane “s ciljem iskazivanja žarke ljubavi i pijeteta spram veliči-ne poslanika Muhammeda, a. s” (Karić, uvod...). Izvorni naslov kaside je al-Kawākib ad-durriyya fí madḥ ẖayr al-bariyya (Zvijezde blistavice u pohvalu najboljeg stvorenja), ali je u literaturi poznata kao Qaṣīda al-Burda (Oda Po-slanikovu plaštu) ili (Oda o Paslanikovu plaštu), odnosno (Oda /zvana/ Posla-nikov plašt).

Kasidu je spjevao Muḥammad b. Sa‘īd al-Būṣirī, rođen 1212. godine u Egiptu, u znak zahvalnosti za ozdravljenje od oduzetosti. Naime, u stanju bo-lesti u kojoj je bio potpuno oduzet, spjevao je jedan stih u pohvalu Resulu-llaha, a.s. Kasnije je sanjao da ga je Poslanik, u znak zahvalnosti za izrečenu pohvalu, ogrnuo svojim plaštem (budrah) što je iscijelilo Šerefuddina al-Busi-rija. Ova kasida bila je veoma popularna među svim muslimanskim narodima i pridavan joj je poseban značaj, te je često prevođena i komentarisana na više jezika. I u Bosni je, kako navodi dr. Enes Karić, ova kasida prisutna više od pet stoljeća. Tridesetak rukopisa teksta, ili komentara ove kaside i dvadesetak štampanih primjeraka jasno govore o “čitanosti toga djela u Bosni i Hercego-vini kroz vjekove”. Njen značaj se ne iscrpljuje u pukom isčitavanju, nego joj se, nerijetko, pridaju i iscjeliteljska svojstva. Navođenje nekog stiha Burde u knjizi može knjigu učiniti trajnom i korisnom. Burda se izučavala u našim medresama i bila zastupljena u mevludskim spjevovima na bosanskom jeziku. Posebno je njeno navođenje prisutno u vakufnamama kako bi imetak koji se uvakufljuje što duže potrajao /primjer vakufname Derviš-paše Bajezidagića/.

Bosanski prijevod kaside uradio je Halil, sin Alijin, Hrle, Stočanin, 1285/1868. godine. Na ovaj prijevod prvi je ukazao Kasim-ef. Dobrača u radu "Podaci o rukopisu Kaside-i Burde-i Bosnevi" objavljenom u IV svesku Anala GHB (str. 9-20), gdje je predstavio rukopis pohranjen u Gazi Husrev-begovoj biblioteci (R-4563).

Prof. Abdal Hakim Murad, profesor islamskih znanosti na Univerzitetu Kembridž, radeći najnoviji prijevod al-Būṣirījeve Burde, inicirao je izdavanje bosanskog prijevoda Burde po faksimilu Halila, sina Alije Stočanina, iz XVI-II/XIX stoljeća.

anali 10.indb 301anali 10.indb 301 28.12.2010 9:11:4528.12.2010 9:11:45

Ocjene i prikazi

302 ANALI GHB 39/2010, (31), 301-302

Predgovor ovom izdanju preuzet je iz njegovog prijevoda Burde na engle-ski jezik, a studiju o prisutnosti Kaside-i Burde u Bosni napisao je prof. Enes Karić. Transliteraciju prijevoda na bosanski jezik, rječnik stranih riječi i pogo-vor o prevodiocu uradio je Osman Lavić. Kasida je štampana u B5 formatu s faksimilom rukopisa i originalnim tekstom Burde na arapskom jeziku.

O. Lavić

anali 10.indb 302anali 10.indb 302 28.12.2010 9:11:4528.12.2010 9:11:45

Ocjene i prikazi

303ANALI GHB 39/2010, (31), 303-306

GAZI HUSREV-BEG /Behija Zlatar. - Sarajevo : Orijentalni institut u

Sarajevu, 2010. - 236 str. (Posebna izdanja, XXXII).

Kada se nešto znanstveno aktuelizira više od jednog stoljeća onda se prvo nameće pitanje opravdanosti novog aktueliziranja, bez obzira na to koje pita-nje se nalazi u središtu istraživanja. Jedno od njih svakako predstavlja Gazi Husrev-beg, koji se kontinuirano, doduše s nešto većim i neujednačenim vre-menskim intervalima pojavljuje kao središnja tema znanstvenog interesova-nja. Na početku, valja istaći da je u relativno kratkom vremenskom periodu, u svega četvrt 20. stoljeća, nastala većina historiografske produkcije o Gazi Husrev-begu (1907-1932) iz pera Mehmeda Spahe, Mirze Safeta (Safvet-beg Bašagić), Ćire Truhelke, Hamdije Kreševljakovića i Ante Šimčika uključivo i Spomenicu Gazi Husrev-begove četiristogodišnjice (1932). Ona je predstav-ljala krunu dotadašnjih rezultata, najobimnije, sadržajno najbogatije djelo koje se odnosilo na Gazi Husrev-bega i njegove zadužbine. Ovima ne pridružuje-mo one radove u kojima se aktueliziraju pojedini učinci Gazi Husrev-bega, koji su po svome tematskom opsegu znatno manji, ali u ukupnom sagledava-nju ne i manje značajni, kao i neke druge pristupe, književne, fotomonograf-ske i sl. To potvrđuje kontinuiranu aktuelnost i svojevrsnu neiscrpnost, ali i Gazi Husrev-bega kao neku vrstu stalnog motiva i izazova za nova istraživa-nja i nove pristupe. Naravno, to je svojstveno samo ličnostima i djelima koja nadžive vrijeme, ostave trajnoga traga na određenom prostoru. Gazi Husrev-beg kao historijska ličnost svojim djelom to zaslužuje. Zbog svega navedenog naprosto su sazrele okolnosti da se učini novi znanstveni iskorak i pristupi novom (pre)ispitivanju uloge i značaja Gazi Husrev-bega. Prije svega zato što su pretpostavke i mogućnosti tog preispitivanja danas znatno veće. Tu prije svega mislimo na napredak historijske znanosti u odnosu na vrijeme u kojemu su nastajala naprijed spomenuta djela, kao i činjenicu da se nataložilo dosta li-terature, domaće i strane, koja može biti od pomoći u cjelovitijem i kvalitetni-jem sagledavanju toga pitanja, ali i znatno šire mogućnosti pristupa arhivskoj građi, koja uvijek predstavlja novi izazov i neizostavno nudi nove spoznaje.

Na temelju svih tih, posebno novih pretpostavki, u izdanju Orijentalnog instituta, u ediciji posebna izdanja, autorice Behije Zlatar, pojavila se knjiga pod vrlo jednostavnim i, reklo bi se, skromnim naslovom ,,Gazi Husrev-beg“ obima 236 strana. Nasuprot skromnosti naslova, knjiga nas suočava sa unutarnjom sadržajnom raskošnošću, tematskom raznolikošću i zanimlji-vošću, prvenstveno bogatom arhivskom ponudom i argumentacijom. Ovdje treba istaći da je knjiga nastajala prvenstveno na temelju bogate arhivske građe arhiva u Ankari (Tapu ve Kadastro Genel Mudurluğu, Vakiflar Genel

anali 10.indb 303anali 10.indb 303 28.12.2010 9:11:4528.12.2010 9:11:45

Ocjene i prikazi

304 ANALI GHB 39/2010, (31), 303-306

Mudurluğu Arşivi) Istanbulu (Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Topkapı Sarayı Muzesi Arşivi), Dubrovniku (Državni arhiv), i Sarajevu (Gazi Husrev-begova biblioteka, Orijentalni institut, Uprava Gazi Husrev-begova vakufa, Istorijski arhiv). Ovdje nećemo nabrajati i mnogobrojne objavljene izvore korištene u slaganju povijesnog mozaika koji se tiče Gazi Husrev-bega. Sama ta činjenica dovoljna je da garantira mnoštvo novih zanimljivosti i u nedostatku dovolj-nih arhivskih pokazatelja redefiniranje nekih ranije ustanovljenih stajališta. To smatramo vrlo važnim iskorakom te dometom i odlikom ovoga izdanja, posebno u odnosu na raniju historiografsku produkciju o Gazi Husrev-begu, što ne samo da opravdava nego i nameće potrebu novog sagledavanja ukupne historijske uloge i djela ovog namjesnika. Osnovne tematske cjeline unutar sadržaja ističu se sljedećim redoslijedom: Gazi Husrev-beg (od Sereza do Sarajeva), Gazi Husrev-begov vakuf, Gazi Husrev-begov kompleks građe-vina, Hasovi Gazi Husrev-bega, Gazi Husrev-begov dvor i svita, Sarajevo u vrijeme Gazi Husrev-bega. Naravno, mi se ovdje ne osvrćemo na druge prateće sadržaje i obavezne dijelove svakog izdanja, posebno onih rađenih po znanstvenim standardima i kriterijima jer se oni podrazumijevaju.

Iako se, na prvi pogled, mnoge od navedenih cjelina historijskoj struci, ili barem onima koji su neposrednije vezani za navedenu tematiku, doimaju kao poznate, iščitavanje pojedinih dijelova suočava nas zapravo sa potpuno novim sadržajima temeljenim na naprijed spomenutoj arhivskoj građi ili novijim rezultatima historijske nauke. To se jasno vidi već na primjeru prvog poglavlja koje daje historijski kontekst, uspon u vojnoj karijeri, administra-tivnoj i vojnoj hijerarhiji. Samo temeljitim iščitavanjem arhivske građe bilo je moguće izići na kraj s povremeno proturječnim, nejasnim i nedovoljno argumentiranim činjenicama unošenim i u enciklopedijsku i drugu literaturu o ovom namjesniku, vojskovođi i dobrotvoru. Nekada su i na prvi pogled beznačajne marginalne zabilješke rješavale neka važna pitanja vezana za Gazi Husrev-bega, odnosno otklanjale ranije nedoumice. Kao ilustrativ spomenut ćemo kako jedna takva zabilješka rješava pitanje muških potomaka Gazi Husrev-bega. Od vremena kada je u historiografsku literaturu uneseno (Sid-žilli Osmani, Enciklopedija Islama) da ima sina Mahmuda, pitanje muških potomaka danas je napokon dobilo svoj konačan i nedvojben odgovor. Gazi Husrev-beg, „nema muških potomaka“ i njegovi čifluci podpadaju pod tapiju. U tu vrstu dilema spada i podatak o navodnom Husrev-begovom namjesniko-vanju u Bosni prvih godina 16. stoljeća (1506). Preispitivanje tih nedoumica moguće je samo uz temeljito itraživanje arhivske građe i još temeljitije iščita-vanje naoko sitnih i beznačajnih zabilješki u pojedinim izvorima. Spomenuti primjeri govore da svaka od njih može kriti odgovor na neka za nas itekako važna pitanja i napokon osloboditi historiografsku literaturu dilema te vrste. Mnoštvo je takvih naoko sitnih pitanja koja su čekala svoj konačan odgovor.

anali 10.indb 304anali 10.indb 304 28.12.2010 9:11:4628.12.2010 9:11:46

Ocjene i prikazi

305ANALI GHB 39/2010, (31), 303-306

Poglavlje Gazi Husrev-begov vakuf predstavlja svojevrsnu zamku za čitaoca. U iščekivanju sureta sa onim po čemu mi danas prepoznajemo Gazi Husrev-begov vakuf, dakle prvenstveno građevine, čitalac se susreće sa nečim što je u historijskoj literaturi znatno manje prisutno i čemu se pridavalo mnogo manje pažnje. Zasluge i položaj omogućili su Gazi Husrev-begu da stekne brojne posjede u Bosni, Dalmaciji i Slavoniji koje je kasnije uvakufio te iz njihovih prihoda podizao nove vakufske objekte ili ih trošio na održava-nje svojih zadužbina. Upravo u ovom poglavlju detaljno je razrađen pregled popisa sela i prihoda koji su predstavljali dio Gazi Husrev-begova vakufa u navedenim krajevima, bilo u Bosanskom, Kliškom ili Požeškom sandžaku. Rana historiografska literatura tek je nagovještavala a neka novija donosila fragmente popisa za pojedina područja, i najzad danas dobila potpuno zaokru-ženu cjelinu. Time se na jednom mjestu našlo mnoštvo fragmenata razasutih u bogatom arhivskom korpusu nastalom tokom 16. stoljeća za bilo koje od navedenih područja. U okviru ove problematike razmatrana su i neka druga pitanja upravljanja vakufom ili pitanja pojedinih službi.

Mnogo upečatljiviji trag, ali i uspomenu, ostavljaju objekti što ih je Gazi Husrev-beg podigao u Sarajevu. Tu je manje do izražaja mogla doći ,,izvor-na arhivska superiornost“ spram historiografske produkcije sa uklonom ka arhitektonskim ili nekim drugim karakteristikama tih građevina. Ipak, ni ovo poglavlje nije lišeno zapaženog ,,arhivskog prisustva“ iz kojeg iščitavamo neočekivane zanimljivosti poput one da stanovnici Sarajeva pred sami kraj osmanske vladavine traže podizanje još jedne munare uz Begovu džamiju.

Hasovi Gazi Husrev-bega donose pregled onoga što mu je na osnovu namjesničke službe pripadalo, ali i pokazuju porast u razdoblju između 1530. i 1540. godine. Mnogo značajnije od samog podatka o iznosu hasa (650-800 hiljada), koji izolirano čitaocu ne znači skoro ništa, jeste mogućnost kom-pariranja sa drugim sandžacima u evropskom dijelu Osmanskoga carstva. To, ustvari, definira poziciju i značaj bosanskog sandžak-bega, ali i samog Bosanskog sandžaka u tom dijelu carstva. Budući da je visoki dužnosnik pokrajinske uprave, Gazi Husrev-beg je bio okružen različitim službama koje su mu stajale na raspolaganju. Složena vojna, administrativna i uslužna struktura rekonstruirana je na osnovu osmanskih i dubrovačkih izvora. Budu-ći da je i sam dao značajan doprinos razvitku Sarajeva, dijelom ovoga rada, autorica je željela ukazati i na dostignuti stupanj urbanog razvitka Sarajeva u vrijeme Gazi Husrev-bega, koji je pored izravnog doprinosa u vidu podizanja brojnih objekata od opće društvenog značaja, ličnim primjerom utjecao da to rade i drugi. Sve navedeno ilustrirano je višestruko, bilo faksimilima kori-štene arhivske građe bilo fotografijama pojedinih objekata iz kojih se osim tekstualnog postiže i vizuelni efekat. Time se čitateljstvu daje mogućnost konkretnijeg izvornog uvida u prezentirane p odatke, danas rasute po naprijed

anali 10.indb 305anali 10.indb 305 28.12.2010 9:11:4628.12.2010 9:11:46

Ocjene i prikazi

306 ANALI GHB 39/2010, (31), 303-306

navedenim arhivima. Pojavom ovog izdanja historijska znanost dobila je vri-jedno djelo koje zavređuje pažnju i koje će biti nezaobilazno u sagledavanju povijesti Sarajeva i Bosne iz ranog razdoblja osmanske vladavine.

Aladin Husić

anali 10.indb 306anali 10.indb 306 28.12.2010 9:11:4628.12.2010 9:11:46

Ocjene i prikazi

307ANALI GHB 39/2010, (31), 307-310

ORIJENTALNI INSTITUT U SARAJEVU. KATALOG ARAPSKIH,

TURSKIH, PERZIJSKIH I BOSANSKIH RUKOPISA. Obradila Lejla

Gazić. - Sarajevo : Orijentalni institut u Sarajevu ; London : AL-Furqan

Fondacija za islamsko naslijeđe, 1430/2009. – XXXVII, 246 [10] str. :

[16] faks. ; (Posebna izdanja 30)

Rukopisno blago predstavlja prvenstveno kulturno-civilizacijske dosege jedne sredine, užeg ili šireg područja, bilo da se svojom snagom i dinamično-šću nametnula unutar jednog kulturno-civilizacijskog miljea te mu dala spe-cifičan pečat, bilo da se u potpunosti utopila u znatno snažniji civilizacijski zamah u kome je, naizgled, ostajala neprimjetna, ali se ipak u njemu afirmira-la kao osoben mikrokulturni specifikum. I u jednom i u drugom slučaju, sva-kako, ona skreće pozornost na sebe i čini se zanimljivom. U oba slučaja ona baštini višestruke i raznolike civilizacijske elemente koji postaju neizostavan proces međusobne simbioze ,,domaćeg“ i ,,stranog“. Vremenom zapravo oni stvore osebujnu višeslojnu kulurno-civilizacijsku naslagu koja nam svjedoči, pokazuje i ukazuje na mnoštvo zanimljivosti. Na istovjetan način ono svje-doči o tokovima znanosti, kulture i umjetnosti, mogućnostima i stupnjevima međusobnog prožimanja. Kao integralni dio Osmanskoga carstva, Bosna je postala dijelom islamske kulture i civilizacije i u njoj spajala dva svijeta i dva smjera, pravila most između ,,istoka“ i ,,zapada“. Dok s jedne strane rukopisno blago simbolizira civilizacijske iskorake onih koji su ih producirali kao i sredine u kojima su nastali, bilo kao originalna djela i autografi, bilo kao prijepisi djela nastalih netom ili nekoliko stoljeća ranije, odnos prema njima nerijetko svjedoči i o obrnutim procesima. Dok su se s jedne strane njihovim nastankom potvrđivala kulturno-civilizacijska dostignuća, s druge strane potvrđivao se proces ,,satanizacije“, koji je kao usud, pratio bosansko podneblje od Eugena Savojskog do kraja 20. stoljeća. Kada smo ne samo mislili nego i čvrsto vjerovali da su barem na isteku 20. stoljeća neponovljivi slučajevi Aleksandrijske ili Bagdadske biblioteke iz nekih davno minulih stoljeća, u Bosni se na kraju 20. stoljeća još jednom potvdilo da ma kako i u kom obimu zračio pozitivan civilizacijki duh, uvijek se mora računati i na destrukciju kao nešto što ne treba isključivati. Potvrdilo se još jednom da ono što generacije stoljećima stvaraju, anticivilizacijski duh razori u svom jednom izlivu histerije. Tako je 17. maja 1992. godine u nepovrat otišlo oko 5200 kodeksa čuvanih u Orijentalnom institutu u Sarajevu. Uz taj podatak nužno je svakako istaći da je time otišao u nepovrat i trud na prikupljanju rukopisa ulagan više od jednog stoljeća, zapravo od osnutka Zemaljskog muzeja u Sarajevu (1888) do 17. maja 1992. godine. Jedina svjedočanstva ,,o sprženim

anali 10.indb 307anali 10.indb 307 28.12.2010 9:11:4628.12.2010 9:11:46

Ocjene i prikazi

308 ANALI GHB 39/2010, (31), 307-310

rukopisima“ danas su sačuvana u nekim od objavljenih faksimila, radova, djela, fusnota i u katalogu koji predstavljaju sjetan spomen o njima. Jer, kao što rekosmo, rukopis nije samo rukopis, on je mnogo više od toga. On je isto-vremeno i nauka i kultura i umjetnost. Stupanj integriranja u okvire islamske kulture i civilizacije ne pokazuje samo kolikog je ona utjecaja imala u Bosni nego i koliko je doprinos Bosne toj kulturi i civilizaciji. To je posebno mogu-će procjenjivati kroz ulogu i značaj naših autora, čija djela su nadrastala uži i širi regionalni bosanski prostor, te dostizala slavu širom granica Osmanskoga carstva i muslimanskoga svijeta uopće. Još je zanimljivije što su ta djela naši autori pisali na njima nematernjim jezicima, ali su oni lično i njihova djela u znanosti nadilazili autore kojima su arapski, turski ili perzijski maternji jezici. Orijentalni institut u Sarajevu, uz svesrdnu pomoć Al-Furqana, fondacije za islamsko naslijeđe izdao je novi katalog rukopisa u obradi dr. Lejle Gazić.

Novi Katalog arapskih, turskih, perzijskih i bosanskih rukopisa, predstav-lja svojevrstan memento nestalom rukopisnom blagu, ali i primjer kako je iz pepela ipak moguće sačuvati barem klicu, koja ne može vratiti ranije plodove, ali barem donekle može ublažiti i spriječiti nakanu brisanja svakoga traga davno minulog vremena i njegovih kulturno-civilizacijskih dometa. Dok su već odavno u većini civiliziranog svijeta nadvladane predrasude i stereotipi da što ne pripada vlastitoj duhovnoj vertikali, ne vrijedi ni da postoji, na spo-menutom slučaju potvrdilo se suprotno, da naše podneblje još uvijek boluje od nedostataka civilizacijskog humanizma.

Katalog arapskih, turskih, perzijskih i bosanskih rukopisa sadrži 108 kodeksa sa 203 djela. Zato bi se s pravom mogla upotrijebiti simbolična sintagma da ti kodeksi predstavljaju ,,ostatke ostatka“ ,,preživjelih rukopisa“ što ćemo pokušati opravdati. Naime, katalog sadrži obradu 53 djela iz ranije rukopisne zbirke Orijentalnog instituta (matematički iskazano oko 1%, kako to samo zvuči tragično?!), 34 djela koja su na Institut dospjela otkupom i 21 djelo koje je Institut dobio kao poklon (Sačuvanom se, dakle, dodaje još 1% !?). Među njima jedno djelo poklon je Institutu gđe Alme Taller iz SAD-a. To su, dakle, u pravom smislu riječi ,,ostaci ostatka“, bilo da je riječ o nekoliko pukom slučajnošću sačuvanih rukopisa u uglu jedne prostorije samog Institu-ta ili da je riječ također o rijetkim slučajevima sačuvanih rukopisa u privatnim vlasništvima. Broj rukopisa u oba slučaja pokazuje stupanj očuvanosti, zbog čega u potpunosti navedene sintagme smatramo opravdanim.

Vremenski raspon kojemu po nastanku pripadaju rukopisi obuhvata od 15. do 20. stoljeća. Prvi kodeks predstavlja Komentar Božijih lijepih imena, autora Aḥmada b. ‘Alīja al Būnīja (u. 1225) i razne podatke o poslanicama na arapskom jeziku, nepoznatog autora. Za svoje potrebe ovaj kodeks prepisao

anali 10.indb 308anali 10.indb 308 28.12.2010 9:11:4628.12.2010 9:11:46

Ocjene i prikazi

309ANALI GHB 39/2010, (31), 307-310

je ‘Alī b. Sulaymān b. Dāvūd aṭ-Ṭaybūhī aš-Šāfi‘ī. Kodeks je prepisan 1419. godine. Posljednje u kolekciji jeste čuveno djelo Tarih-i Enveri, poznatije kao Hronika Enverja Kadića, nastalo krajem 19. i početkom 20. stoljeća u Sara-jevu. U tom vremenskom okviru nastajali su rukopisi, kako to i sam naslov, ne samo ovoga nego i većine drugih kataloga u Bosni sugerira na arapskom, turskom, perzijskom i bosanskom jeziku.

Ovdje je moguće govoriti o različitim specifičnostima i vrijednostima pojedinih kodeksa, po vremenu nastanka, kaligrafskim, umjetničkim vri-jednostima, o čemu postoje upute već u samom Uvodu kataloga. U tom smislu, ističe se jedan autograf iz 1572. godine, kaligrafski prijepisi džuzova Kur’ana, Ahmeda Rifkija Šehovića (1748. g.), a po umjetničkoj izradi jedan rukopis iz 1744-55. godine. Iako prilično desetkovana, u očuvanoj rukopisnoj građi preostalo je još nekoliko zapaženih djela domaćih autora među kojima se ističu: autograf komentara djela Tahḏīb al-manṭiq wa al-kalām Sa‘duddīna Mas‘ūda b. ‘Umar at-Taftāzānīja, te već naprijed spomenuto djelo Tarih-i Enveri. Značaj pojedinih autora potvrđuje prepisivanje njihovih djela, među kojima nalazimo očuvane prijepise: Ali dede Bošnjaka, Hasana Kafije Pruš-čaka, Ahmed-ef. Mostarca, Muhameda Prozorca te prijepise dijelova Muveki-tovog djela Tarih-i Diyar-i Bosna. To dakako ne znači da druga djela, autori, ne zaslužuju da se spomenu, bilo da je riječ o bosanskim ili autorima izvan naših prostora.

Kao i naprijed istaknute, jezičke, vremenske ili neke druge specifičnosti, podjednako je važna i vrlo zanimljiva tematska raznolikost i sadržaj rukopi-sa. Oni obuhvaćaju različite znanosti od prava, teologije, povijesti, politike, do zbirki poezije ili tariha namjenjenih pojedinim licima, objektima, ili pak događajima. Redoslijed obrade i raspored rukopisa unutar Kataloga uvjetovan je jezičkim, tematskim i hronološkim faktorima. Najviše prostora zapremaju rukopisi na turskom i arapskom jeziku, dok je na perzijskom tek desetak, i svega dva djela na bosanksom jeziku. Naslovi djela, kako je već ustaljena praksa, dati su arapskim ili latiničnim pismom u transkribovanoj formi. Zabilješka o svakom djelu sadrži uobičejene kataloške odrednice: podatke o autoru, vremenu života, tematici, sadržaju, kao i tehničke karakteristike rukopisa, povez, format, papir, pismo, umjetničke osobenosti rukopisa. Dok s jedne strane posebnu poslasticu ovome katalogu daju faksimili obrađenih rukopisa, s druge strane povećavaju sjetu o razmjerama katastrofe i nepovrat-no izgubljenom blagu s početka ovoga predstavljanja.

Svako djelo ima svoju vrijednost, bilo kojoj znanstevnoj grani pripada-lo. Pojavljivanjem ovog Kataloga ona se delegiraju znanstvenicima raznih usmjerenja i čekaju svoju valorizaciju. Katalog za mnoge od njih predstavlja

anali 10.indb 309anali 10.indb 309 28.12.2010 9:11:4628.12.2010 9:11:46

Ocjene i prikazi

310 ANALI GHB 39/2010, (31), 307-310

prvi korak u njihovoj znanstvenoj promociji i njihovom izlasku iz anonimno-sti, bez obzira da li su neki ve ć bili prisutni u svijetu znanosti kao korišteni izvor. Ovo predstavlja značajan korak u njihovoj promociji.

A. Husić

anali 10.indb 310anali 10.indb 310 28.12.2010 9:11:4628.12.2010 9:11:46

Ocjene i prikazi

311ANALI GHB 39/2010, (31), 311-314

HISTORIJSKI ARHIV SARAJEVO. KATALOG ARAPSKIH,

TURSKIH, PERZIJSKIH I BOSANSKIH RUKOPISA. Svezak prvi.

Obradio Mustafa Jahić. - Sarajevo : Historijski arhiv Sarajevo ; London

: AL-Furqan Fondacija za islamsko naslijeđe, 1431/2010. - XLIII, 660,

[8] str. : [16] faks. ; (Posebna izdanja 2)

Pored bogate arhivske građe i štampanih knjiga, u Historijskom arhivu Sarajevo čuva se i oko 1200 kodeksa rukopisa, sa preko 2000 djela na arap-skom, turskom i perzijskom jeziku, od kojih su neki stari i preko 500 godina. Među njima se nalazi i pedesetak rukopisa na bosanskom jeziku, pisanih arapskim pismom. Orijentalna zbirka Historijskog arhiva Sarajevo počela se formirati još od samog njegovog osnivanja 1948. godine. Ona je, cijelo ovo vrijeme, neprekidno dopunjavana novim rukopisima, putem poklona ili otku-pa, kako od pojedinaca tako i raznih ustanova. Nakon digitalizacije rukopisa Orijentalne zbirke Historijskog arhiva Sarajevo, počelo se razmišljeti i o nji-hovoj kataloškoj obradi i prezentovanju široj naučnoj javnosti i istraživačima naše kulturne baštine.

Na preporuku dr. Mustefe Jahića, direktora Gazi Husrev-begove bibli-oteke u Sarajevu, Fondacija al-Furqān za islamsko naslijeđe iz Londona (s kojom Gazi Husrev-begova biblioteka uspješno sarađuje već punih 15 godi-na), izrazila je spremnost da pruži svu potrebnu pomoć u kataloškoj obradi, izradi i objavljivanju Kataloga arapskih, turskih, perzijskih i bosanskih rukopisa koji se čuvaju u Orijentalnom institutu u Sarajevu, Nacionalnoj i univerzitetskoj biblioteci BiH i Historijskom arhivu Sarajevo. U okviru ovoga projekta predviđeni su kataloška obrada, izrada i objavljivanje pet svezaka Kataloga rukopisa, od čega po jedan svezak Kataloga rukopisa Orijentalnog instituta u Sarajevu i Nacionalne i univerzitetske biblioteke BiH i tri sveska Kataloga rukopisa Historijskog arhiva Sarajevo. U toku ove, 2010. godine, objavljeni su Katalog arapskih, turskih, perzijskih i bosanskih rukopisa Ori-jentalnog instituta u Sarajevu (u obradi Lejle Gazić) i Prvi svezak Kataloga arapskih, turskih, perzijskih i bosanskih rukopisa Historijskog arhiva Sara-jevo (u obradi Mustafe Jahića), a tokom sljedeće, 2011. godine, planirano je objavljivanje Kataloga arapskih, turskih, perzijskih i bosanskih rukopi-sa Nacionalne i univerzitetske biblioteke BiH (u obradi Osmana Lavića), Drugog sveska Kataloga arapskih, turskih, perzijskih i bosanskih rukopisa Historijskog arhiva Sarajevo (u obradi Hase Popare) i Trećeg sveska Kata-loga arapskih, turskih, perzijskih i bosanskih rukopisa Historijskog arhiva Sarajevo (u obradi Sejdalije Gušića i Atifa Mušinovića).

anali 10.indb 311anali 10.indb 311 28.12.2010 9:11:4628.12.2010 9:11:46

Ocjene i prikazi

312 ANALI GHB 39/2010, (31), 311-314

Prvi svezak Kataloga arapskih, turskih, perzijskih i bosanskih rukopisa Historijskog arhiva Sarajevo obradio je dr. Mustafa Jahić. U ovome svesku Kataloga rukopisa na 649 strana obrađen je 301 rukopis, sa ukupno 687 djela na arapskom, turskom, perzijskom i bosanskom jeziku. U njemu su obrađena djela iz filozofije, logike, jezičkih disciplina (kaligrafija, gramatika, stilistika, rječnici), književnosti, historije, politike, medicine, farmacije, matematike, astronomije, prirodnih nauka, astrologije, tajanstvenih nauka, tumačenja snova i kabalistike (oblasti kojima pripada prvo djelo u kodeksu). Budući da su rukopisi obrađivani prema prvom djelu u zbirci, u ovome svesku Kataloga se nalaze i djela iz drugih disciplina, koja nisu na prvom mjestu u zbirci.

U metodološkom pogledu rukopisi su, uz mala odstupanja, obrađeni prema metodologiji obrade rukopisa u katalozima Gazi Husrev-begove bibli-oteke. Djela su, unutar disciplina, razvrstana po jezicima, tako da su prvo obrađena djela na arapskom, a potom na turskom, perzijskom i bosanskom jeziku. Unutar disciplina, djela su poredana hronološki, po starini autora i prepisa, pri čemu se vodilo računa da na prvom mjestu dođe osnovno djelo, a poslije njega komentari, glose i superglose.

U obradi svakog djela navedeni su sljedeći elementi: kataloški broj (na lijevoj strani), signatura rukopisa (na desnoj strani), naslov djela u originalu i transkripciji, kraća informacija o djelu, disciplini i jeziku na kome je napi-sano, puno ime autora s kratkim biografskim podacima, izvori, početak i kraj djela u originalu, ime prepisivača, mjesto i godina prepisa, broj listova, dimenzije listova i teksta, broj redaka, vrsta pisma, opis papira i poveza, podaci o vlasnicima i vakifima, porijeklo rukopisa itd.

Kataloškoj obradi rukopisa prethode: ”Uvodna riječ” predsjednika Fon-dacije al-Furqān, ”Predgovor” direktora Arhiva, ”Uvod” autora kataloga - na bosanskom i engleskom jeziku; ”Izvori i literatura” i primijenjena ”Transkrip-cija”, dok je arapski prijevod uvodnikā dat na kraju sveska.

U odjeljku rukopisa iz filozofije i logike (str. 1-30) obrađena su djela pod kataloškim br. 1-37; iz kaligrafije (str. 31-35) pod kataloškim br. 38-45; iz gramatike (str. 36-117) pod kataloškim br. 46-169; iz stilistike i metrike (str. 118-130) pod kataloškim br. 170-180; rječnika (str. 131-170) pod kataloškim br. 181-226; iz književnosti (str. 171-362) pod kataloškim br. 227-457; iz historije (str. 363-388) pod kataloškim br. 458-477; iz politike (str. 389-394) pod kataloškim br. 478-483; iz medicine i farmacije (str. 395-414) pod kata-loškim br. 484-507; iz matematike (str. 415-426) pod kataloškim br. 508-521; iz astronomije (str. 427-462) pod kataloškim br. 522-552; iz prirodnih nauka (str. 462-470) pod kataloškim br. 553-563; iz astrologije (str. 471-498) pod kataloškim br. 564-594; iz tjanstvenih nauka (str. 499-546) pod kataloškim br. 595-653; iz tumačenja snova (str. 547-559) pod kataloškim br. 654-670 i iz kabalistike (str. 560-570) pod kataloškim br. 671-687.

anali 10.indb 312anali 10.indb 312 28.12.2010 9:11:4728.12.2010 9:11:47

Ocjene i prikazi

313ANALI GHB 39/2010, (31), 311-314

Na kraju Kataloga urađeni su: (u originalu) indeks naslova (str. 573-590), indeks naslova u transkripciji (str. 591-606), indeks autora (str. 607-622), indeks prepisivača (str. 623-625), indeks vlasnika i vakifa (627-630), indeks mjesta i ustanova (str. 631-634), indeks ostalih imena (str. 635-638), kataloški indeks (str. 639-643) i signaturni indeks (str. 645-649).

Poseban značaj ovoga kataloga predstavlja činjenica da su u njemu obra-đena neka rijetka i stara djela kao i djela naših autora, te da su znatan dio rukopisa prepisali bosanski kaligrafi.

Najstariji rukopis obrađen u ovom katalogu predstavlja rječnik rijetkih i neobičnih riječi u arapskom jeziku, poznat pod nazivom Niẓām al-ġarīb fī al-luġa (v. kat. br. 181). Rječnik je iz klasičnih arapskih tekstova sabrao Abū Muḥammad ‘Īsā ibn Ibrāhīm ibn Muḥammad ar-Raba‘ī al-Yamanī (um. 480/1087). Prema bilješći na kraju djela, prepis je završen u mjesecu rebiu-l-ahiru 818. (10. juni - 09. juli 1414.) godine.

U ovome katalogu obrađeno je i više djela naših autora, od kojih su neka do sada bila nepoznata. Takav je slučaj sa komentarom na turskom jeziku jedne Sa‘dījeve kaside na perzijskom jeziku (Šarḥ-i Qaṣīda-i Sa‘dī). Komentar je napisao poznati mostarski pjesnik Ḍiyāʼī Ḥasan Čalabī ibn ‘Alī al-Mostārī (um. 992/1584). Na kraju komentara nalazi se i jedna pjesma na turskom jeziku od 38 stihova koju je Ḍiyāʼī spjevao i posvetio sandžakbegu Sinan-begu Boljaniću (v. kat. br. 286).

Od ostalih djela naših autora, obrađenih u ovom katalogu, ovdje treba spomenuti:

- Šarḥ al-Kāfiya, komentar Ibn Ḥāğibova djela al-Kāfiya iz gramatike arapskog jezika, koji je na turskom jeziku napisao Aḥmad Sūdī al-Bosnawī (um. poslije 1006/1597), a prepisao nepoznati prepisivač u drugoj dekadi mjeseca zu-l-kade 1123. (21.-31. decembra 1711.) godine (v. kat. br. 125),

- Ḥulla-i manẓūma, komentar na turskom jeziku Muṣṭafe ibn Yūsufa al-Mostārīja, Šayḫa Yūye (um. 1119/1707) na poznati perzijsko-turski rječnik Ibrāhīma Šāhidīje, po kome je rječnik i dobio ime Tuḥfa-e Šāhidī (v. kat. br. 222),

- Fatḥ al-asrār fī šarḥ Īsāġūğī, komentar na poznato i često komen-tarisano al-Abharījevo djelo Īsāġūğī iz logike, koji je na arapskom jeziku 1192/1778. godine napisao sarajevski kadija Muḥammad ibn Muṣṭafā ibn Aḥmad al-Čāyničawī (porijeklom iz Čajniča), a 29. džumade-l-ahira 1200. (28. aprila 1786) godine, prepisao al-ḥāğğ ‘Ubaydullāh Zuhdī ibn al-ḥāğğ Ibrāhīm (v. kat. br. 28),

- Niẓām al-‘ulamāʼ ilā ḫātam al-anbiyāʼ, biografsko djelo Ḥasana ibn Ṭurḫāna al-Kāfīja al-Āqḥṣārīja (Pruščaka) al-Bosnawīja, umro 1025/1616. godine (v. kat. br.472).

anali 10.indb 313anali 10.indb 313 28.12.2010 9:11:4728.12.2010 9:11:47

Ocjene i prikazi

314 ANALI GHB 39/2010, (31), 311-314

- Dīwān-i Qāʼmī, divan pjesama Ḥasan-ef. Qāʼimīje, šejha Hadži Sina-nove tekije u Sarajevu, umro u Zvorniku 1091/1680. godine, pokopan na Kuli kod Zvornika (v. kat. br. 276),

- Mağmū‘a, hronika Mulla Mustafe Firakije, o važnim događajima iz povijesti Sarajeva od 1806. do 1827. godine. Mulla Mustafe Firaki je sin poznatog sarajevskog hroničara i pjesnika Mulla Mustafe Bašeskije (v. kat. br. 477) i

- Mevlud na bosanskom jeziku Arifa Sarajlije (Brkanića), koji je posli-je austrougarske okupacije Bosne i Hercegovine 1878. godine, sa ocem odse-lio u Novi Pazar, gdje je i umro 1916. godine. Mevlud je štampan u Istanbulu 1329/1911. godine pod naslovom (بوسانسقي زيق يه نا مولودسكي -Terdžu (ترجمان man mevludski na jezik bosanski (v. kat. br. 444). Od istog autora sačuvana je i Medžmua - bilježnica na arapskom i turskom jeziku (v. kat. br. 477).

Zanimljivo je napomenuti da su u ovom katalogu obrađena i dva meška obrazaca arapske kaligrafije, bogato ukrašena ornamentima. Prvi mešk, od koga su sačuvana samo tri lista, izradio je kaligraf Ismā‘īl (v. kat. br. 39). Ovaj Ismā‘īl je, najvjerovatnije, otac ‘Umara ibn Ismā‘īla, koji je 1095/1684. godine izradio drugi mešk od 50 obrazaca arapske kaligrafije (v. kat. broj 44). Očito je riječ o kaligrafu iz Mostara, koga Bašagić navodi pod imenom Omer-ef. Hattat i za koga kaže da je osnovno obrazovanje stekao u Mostaru, a visoko u Istanbulu pred šejhu-l-islamom Aḫī-zāde Ḥusayn-efendijom, te da je bio profesor na Ferhat-pašinoj medresi u Istanbulu i da je 1070/1659. godine postavljen za kadiju u Galati. Bašagić još navodi da je spomenuti kali-graf jednu zbirku uzoraka kaligrafijije od 50 lista predao sultanu na dar i da se ta zbirka danas čuva u has-odaji. I Omerov sin, hafiz Mustafa bio je vješt kaligraf. Za njega se zna da je svojom rukom prepisao 30 primjeraka Kurʼana, od kojih su 4 sačuvana do danas. Njegov osmi prepis se čuva u Gazi Husrev-begovoj biblioteci, 22. i 23. u Historijskom arhivu Sarajevo, a trideseti prepis u jednoj privatnoj kolekciji.

Treba, također, istaći da se autor Kataloga osvrtao i na marginalne i druge bilješke na rukopisima, iz kojih se mogu crpiti dragocjeni podaci o događajima i ljudima u jednom dužem periodu naše kulturne historije. Zbog svega navedenog, autoru prvog sveska Kataloga arapskih, turskih, perzijskih i bosanskih rukopisa Historijskog arhiva Sarajevo, dr. Mustafi Jahiću, treba odati priznanje za uloženi trud i umijeće u istaživačkom radu, a Historijskom arhivu Sarajevo čestitati na izdanju ovako jednog značajnog djela koje će, bez sumnje, obradovati istraživače naše kulturne baštine na arapskom, turskom, perzijskom i bosanskom jeziku.

Haso Popara

anali 10.indb 314anali 10.indb 314 28.12.2010 9:11:4728.12.2010 9:11:47

Ocjene i prikazi

315ANALI GHB 39/2010, (31), 315-316

GLAGOLSKI ASPEKT U PERZIJSKOM I BOSANSKOM JEZIKU /

Sabaheta Gačanin. - Sarajevo : Orijentalni institut u Sarajevu, 2010. -

127 str. (Posebna izdanja XXXI).

Monografija Sabahete Gačanin prerađena je verzija njene magistarske radnje Kontrastivna analiza glagolskog aspekta u perzijskom i bosanskom jeziku. To je opsegom nevelika, ali sadržajem značajna radnja u kojoj se prvi put kontrastiraju načini izražavanja glagolskog vida u bosanskom i perzij-skom jeziku. Cilj studije nije podrobno opisati vid u dva promatrana jezika, već pokazati na konkretnim primjerima iz perzijskog, prikupljenim iz ogra-ničenoga, ali dovoljno raznovrsnog korpusa, njihove prevodne ekvivalente u bosanskom jeziku primjenjujući kontrastivnu metodu analize. Na taj se način ukazuje na sličnosti i razlike u pogledu izražavanja vidskih značenja u ta dva jezika.

U polazištima za analizu autorica je uzela u obzir relevantne radove o gla-golskom vidu u perzijskom i u slavenskim jezicima, kao i teorijske rasprave o toj gramatičkoj kategoriji u drugim jezicima. Temi je pristupila poglavljem o glagolskom aspektu kao općelingvističkoj kategoriji prikazujući je u svjetlu savremenih tumačenja. U vlastitom osvrtu na ta savremena lingvistička tuma-čenja aspekta autorica obrazlaže da svoj stav bazira na onima koja uzimaju za pretpostavku interakciju glagolskog vida i ostalih kategorija pridruženih glagolu. Time je postavila polazište za opis vida u bosanskom i perzijskom jeziku u svojoj studiji. U tom pregledu, predočenom na desetak stranica, autorica pokazuje da je u bosanskom jeziku glagolski vid u jednoj mjeri lek-sikalizirana kategorija budući da ga već u svome obliku reflektira infinitiv glagola, ali istodobno ističe da se ta kategorija ne može uklopiti u opoziciju svršeno/nesvršeno (perfektivno/imperfektivno) kao jednu jezičku univerzali-ju. Naime, sam oblik glagola nije uvijek dovoljan da se utvrdi je li neki glagol perfektivan ili imperfektivan, već se do tog saznanja dolazi sagledavanjem glagolskog oblika u kontekstu i u korelaciji s drugim dijelovima rečenice. Autorica tako pokazuje da glagolski aspekt u bosanskom jeziku promatra ne samo kroz njegov morfološki nego i sintaktički karakter.

S druge strane, u perzijskom jeziku infinitiv glagola ne sadrži aspekatsku distinkciju, već je u tom smislu neutralan, te se realizacija aspekta u perzij-skom vrši na sintaktičko-semantičkom planu. Glagolski aspekt u perzijskom autorica opisuje razmatrajući najprije tradicionalni i moderni pristup toj kate-goriji u gramatikama perzijskog jezika, a potom i pristup Gernota Windfuhra u Persian Grammar (1979). Tom je autoru posvećena pažnja stoga što je on u

anali 10.indb 315anali 10.indb 315 28.12.2010 9:11:4728.12.2010 9:11:47

Ocjene i prikazi

316 ANALI GHB 39/2010, (31), 315-316

objašnjavanju glagolskog vida u perzijskom jeziku razvio diskusiju o pitanju da li je glavno distinktivno obilježje perzijskog glagolskog sistema vid ili glagolsko vrijeme, te je postavio tezu da vid u tom smislu ima primarnu, a glagolsko vrijeme sekundarnu ulogu.

Zacijelo je, barem jednim dijelom, Windfuhrova diskusija autoricu usmjerila i na pitanje semantičke komponente aspektualnosti (aktionsart), te je nadalje u svojoj studiji o glagolskom aspektu u perzijskom i bosanskom jeziku razmotrila glagole s obzirom na njihova inherentna značenja koja se tiču aspekta. U tom je dijelu rada pokazala opću podjelu glagola na stativne i dinamičke, potom podjelu dinamičkih glagola na punktualne i durativne, te durativnih glagola na teličke (ograničene) i ateličke (neograničene). Svrha ovoga pregleda je pokazati da je tip glagolske situacije (npr. kihati-kihnuti, preći ulicu (jedan subjekt ili više njih)) u perzijskom jeziku vidljiv tek na sintaktičko-semantičkom nivou. U prikazu aktionsarta u bosanskom jezi-ku autorica je podsjetila na njegovih 19 tipova (npr. ingresivni: poletjeti, progovoriti), kompletivni: dopisati, totivni: odslužiti, atenuativni: prošetati itd.). U zaključku tog razmatranja istaknula je da se svi ti tipovi aktionsarta, karakteristični za bosanski jezik, mogu razvrstati po već spomenutoj podjeli na stativne i dinamičke glagole.

Središnji dio studije čini sama semantička analiza aspekatskih formi u promatranim jezicima. Analiza se sastoji od dva glavna dijela: imperfektivni aspekt i perfektivni aspekt, s tim što su i jedan i drugi obrađeni najprije u neprošlom, potom u prošlom vremenu. Kao zaseban dio u ovoj analizi obra-đen je perzijski progresivni aspekt budući da se autorica priklonila stavu onih lingvista koji smatraju da je taj aspekt u perzijskom nezavisan od imperfek-tivnog. Treba istaknuti da je analiza glagolskog aspekta u perzijskom i bosan-skom jeziku upotpunjena jednim poglavljem u kojem se razmatra interakcija glagolskih vremena i glagolskog vida. To je zasigurno neizbježna tema u kontrastiranju slavenskog vida s vidom u neslavenskim jezicima.

U ovoj se monografiji autoričina razrada složene strukture glagolskog vida pokazuje uspješnom. Stoga je ovo vrijedan doprinos opisu vidske pro-blematike. Kao svaka kontrastivna analiza jezika, i ova je korisna iz najmanje dva razloga. Jedan je što doprinosi potpunijem opisu perzijskog i bosanskog jezika, i to na temelju analiziranja njihovih sličnosti i razlika. Drugi je što doprinosi lakšem učenju perzijskog jezika, a učenje stranoga jezika metodom kontrastiranja svakako razvija jezičku svjesnost, odnosno pomaže potpunije upoznavanje maternjeg jezika i svijest o njegovim kategorijama.

Kerima Filan

anali 10.indb 316anali 10.indb 316 28.12.2010 9:11:4828.12.2010 9:11:48

Ocjene i prikazi

317ANALI GHB 39/2010, (31), 317-319

DRUKČIJE RAZUMIJEVANJE OSMANLIJA /Ilber Ortaylı ; [preveo

Salmir Kaplan]. – Sarajevo : Connectum, 2009. - str. 236.

Pred nama je prevod s turskog na bosanski jezik prve od četiri knjige koje je autor Ilber Ortajli objavio pod naslovom Osmanlı’yı Yeniden Keşfetmek u vremenu od 2006. do 2010. godine. Cilj tog projekta je sakupiti radove i predavanja profesora Ortajlija o osmanskom dobu koje je tokom godina podnosio na naučnim simpozijumima i različitim konferencijama. Ideja za ovaj projekt niknula je u povodu obilježavanja 700. godišnjice od osnivanja osmanske države. U napomenama na početku knjige sam autor govori o tome kako po njegovom mišljenju svečanosti kojima se obilježavaju različite godišnjice nemaju pravi smisao ako ne nude konkretan doprinos razumijeva-nju dotičnih događaja ili okolnosti koji se obilježavaju. To ga je potaknulo da široj čitalačkoj publici učini dostupnim odgovore na pitanja kao što su: kakva je država bila Osmanska imperija, koje su institucije u njoj postojale, kako se u to doba živjelo, zašto je u savremenom dobu važno poznavati historiju.

U ocjeni ove knjige treba najprije istaknuti način na koji je autor pristupio tematici. Knjiga je sačinjena iz 21 članka manjeg opsega koji govore o različi-tim oblicima života u osmanskom dobu. Već po tome je jasno da četiri knjige, koliko ih je objavljeno u okviru projekta Osmanlı’yı Yeniden Keşfetmek, nisu u hronološkom smislu jedna cjelina. Svaka od njih je zapravo zasebna knjiga u kojoj korisnik može pronaći članke o različitim temama.

Prva knjiga, koja je zahvaljujući prevodilačkom trudu Salmira Kaplana i spremnosti izdavačke kuće Connectum iz Sarajeva da objavi ovaj tekst sada dostupna i našoj čitalačkoj publici, barem se jednim svojim dijelom bavi samim početkom postojanja Osmanske imperije. Riječ je o dva poglavlja posvećena dobu sultana Mehmeda Fatiha. Tema jednoga je Fatihovo osva-janje Konstantinopolisa, koji će postati osmanska prijestolnica Istanbul, dok je u drugome, naslovljenom “Fatih i feth” (Fatih i osvajanja), u fokusu teritorijalno širenje osmanske države u doba tog sultana. Ono što se u tim poglavljima nameće kao drukčije tumačenje, pa samim tim i drukčije razumi-jevanje Osmanlija jest autorova konstatacija da se osvajanjem grada, kakav je bio Konstantinopolis, u osmanskom društvu počinje razvijati imperijalistička svijest čiji će se utjecaj primijetiti u umjetnosti, kulturnom životu i, dakako, u dvorskom protokolu. Ima li se u vidu takvo autorovo tumačenje historije osmanske države, postaje jasnije zašto je prvo poglavlje u ovoj knjizi naslov-ljeno “Istanbul – crtice iz prošlosti”. Postavljanjem Istanbula na početak svoga tumačenja Osmanlija autor je nagovijestio drukčiji pristup tematici.

anali 10.indb 317anali 10.indb 317 28.12.2010 9:11:4828.12.2010 9:11:48

Ocjene i prikazi

318 ANALI GHB 39/2010, (31), 317-319

U poglavlju pod naslovom “Osmanski saraji – Topkapi Saraj” već uvodna rečenica obećava drukčiju priču o tom dvorcu. Evo kako autor uvodi čitatelja u tu temu: Mnogo se govori o raskoši i veleljepnosti osmanskih saraja. No oni koji su imali priliku obići evropske prijestolnice, poput Moskve, lahko će shvatiti da su državni izdaci Osmanske imperije u 19. stoljeću na vlastiti raskoš izuzetno skromni u poređenju s izdacima drugih velikih država tog perioda. Osmansku skromnost autor vidi u tome što su svi sultani živjeli u istom dvorcu – u Topkapi-saraju, premda, kako dalje dodaje, treba imati na umu i ekonomske prilike kad se razmatra činjenica da osmanski vladari nisu gradili svaki svoj dvorac.

Iako u knjizi ne slijede jedno za drugim poglavlja “Carsko vijeće” (Divan-i Hümayun) i “Visoka porta” (Bab-i Ali) sačinjena su tako da čitalac posve lijepo razumije kako je Divan-i Hümayun predstavljao okosnicu ure-đenja centralne osmanske vlasti od početka postojanja države do 18. stoljeća, kad se u carstvu javlja tendencija decentralizacije. Ponovna centralizacija u 19. stoljeću iznjedrila je novi vid uređenja centralne vlasti – osmansku vladu koju su sačinjavali mnogi uredi nalik današnjim ministarstvima i koja je u cijelom svijetu bila poznata pod nazivom Bab-i Ali.

Dobar primjer da je ova knjiga o Osmanlijama drukčija jest poglavlje o Mimaru Sinanu. Autor u tom članku ne govori samo o zdanjima tog velikog graditelja nego o zlatnom dobu osmanske države tokom polustoljetne vlada-vine Sulejmana Veličanstvenog i o ogromnom značaju neimara Sinana da u 16. stoljeću sve građevine na širokom prostoru osmanske države, od Bosne do Halepa i Egipta, imaju zajedničke odlike i isti graditeljski stil, kako kaže profesor Ortajlı, “kao da je postojala neka ustanova poput Ministarstva pro-stornog uređenja koja bi koordinirala te brojne građevinske projekte”. Čitate-lji pak koje posebno zanima osmanska arhitektura zanimljiv tekst mogu naći u poglavlju “Barok u Istanbulu”. Tu je riječ o posebnom stilu u osmanskoj arhitekturi koji se javlja u 18. stoljeću na javnim objektima poput džamija i šadrvana a koji veoma liči na evropski barok.

U poglavlju naslovljenom “Osmanska kuhinja” ne treba očekivati opis slanih i slatkih jela što su se spravljala za sultane i druge državne dostojan-stvenike. Ilber Ortajlı se u okviru ove teme zanimao za živežne namirnice koje su se u to doba koristile i za način na koji se prijestolnica snabdijevala hljebom, mesom, povrćem i voćem.

Budući da se autor ove knjige u okviru svoga naučno-istraživačkog rada posebno bavio osmanskom porodicom i o toj temi objavio knjigu pod naslo-vom Osmanlı Aile Yapısı (Struktura osmanske porodice), i u knjizi koju ovdje predstavljamo zanimljivo je poglavlje “Porodica kao institucija”. Autor je na desetak stranica uspio navesti dosta zanimljivih podataka uključujući i one

anali 10.indb 318anali 10.indb 318 28.12.2010 9:11:4828.12.2010 9:11:48

Ocjene i prikazi

319ANALI GHB 39/2010, (31), 317-319

o položaju žene te o životu u mahali kao najmanjoj upravnoj jedinici kod Osmanlija.

“Putopisi i putopisci” naslov je poglavlja u kojem se navodi šta su stranci zapažali o različitim vidovima života u osmanskoj državi. Uz te podatke, pre-uzete iz najznačajnijih putopisa koje su sačinili uglavnom Evropljani, ima i nekoliko autorovih zapažanja kao što je ono o desetinama primjeraka prepisa putopisa Hansa Schiltbergera, što je pokazatelj razmjerno raširene navike čitanja i zanimanja za istok u Evropi.

Svojevrsni vodič za šetnju Istanbulom čine poglavlja o trgu Sultanahmet i o ulemanskim četvrtima grada – onima u kojima su bile najznačajnije obra-zovne institucije. Za te je četvrti važno primijetiti da ih je ulemanskim činilo to što su u njima istodobno i stanovali predavači na tim visokim školama. Jasno je da autor nije pažnju posvetio samo karakterističnim građevinama, već i samome prostoru koji odražava nekadašnji život.

O državnoj upravi govori se u poglavljima o sultanima, pašama i kadija-ma, kao i u onome pod naslovom “Neovisni ejaleti u osmanskom upravnom sistemu”. U ovome posljednjem spomenutom autor je, između ostaloga, pokazao kako područje Hidžaza (u kojem se nalaze Meka i Medina) osman-skoj državi nije donosilo prihode već se za tu oblast izdvajala velika količina državnih prihoda. Bilo je to, dakle, područje od velike političke važnosti za Osmanlije. S druge strane, Egipat je bio važna oblast s ekonomskog aspek-ta, najprije kao žitna riznica, potom kao prostor koji je osiguravao kontrolu nad susjednim teritorijama, te kao prostor s dobro razvijenim financijskim i poreznim sistemom. U istom poglavlju pažnju privlače navodi autora i drugih historičara na koje se on poziva, o području Vlaške i Moldavije kao neovisnih ejaleta (pokrajina) u sastavu Osmanske imperije.

Ako bi trebalo istaknuti jednu odliku ove knjige, onda je to kazivanje na jednostavan način o temama koje obilježavaju čitave periode Osmanske imperije. Dobro je što ovakva knjiga, namijenjena široj publici, nije opte-rećena bilješkama. Autorov jezgrovit i sadržajan stil, koji ovu knjigu čini zanimljivom svakome ko je uzme u ruke, proizišao je iz njegove desetljećima duge naučno-pedagoške aktivnosti, dobro ovjerene u dvadesetak objavljenih knjiga. Pristup Ilbera Ortajlıja tematici koja je već bila predmetom brojnih studija nesumnjivo je svojevrsno osvježenje.

Kerima Filan

anali 10.indb 319anali 10.indb 319 28.12.2010 9:11:4828.12.2010 9:11:48

Ocjene i prikazi

320 ANALI GHB 39/2010, (31), 320-322

PRILOZI ZA ORIJENTALNU FILOLOGIJU 59/2009., Sarajevo :

Orijentalni institut u Sarajevu, 2010. - 316 str.

U godini kada se obilježava šezdesetgodišnjica postojanja i rada Orijen-talnog instituta u Sarajevu objavljuje se i 59. broj časopisa Prilozi za orijen-talnu filologiju. I ovaj broj slijedi principe po kojima je časopis prepoznatljiv u zemlji i svijetu i zahvaljujući kojima je referiran u online bazama podataka CEEOL u Evropi i EBSCO u Sjedinjenim Američkim Državama. Njegova os-novna karakteristika jesu originalni istraživački radovi bazirani na primarnim izvorima, prvenstveno rukopisnoj i arhivskoj građi, uz korištenje relevantne i pouzdane literature. Radovi su raspoređeni u skladu s uobičajenom podjelom u naučnim časopisima.

Na početku ovog broja časopisa je In memoriam – Prof. Salih Trako (1924-2010), u kojem je Fehim Nametak podsjetio na životni put i istraži-vački rad ovog dugogodišnjeg saradnika Orijentalnog instituta, u kojem je proveo 35 godina i ostavio vrijedne i zapažene rezultate.

Izvorni naučni radovi obuhvataju oblasti Filologija, podijeljenu na Jezik i Književnost, a u ovom broju su objavljeni jedan rad iz jezika i četiri iz knji-ževnosti.

Rad iz jezika pisan je na engleskom jeziku, a nosi naslov Linguostyli-stic approach to qasidas by Ahmad Khatem Aqowalizade. U njemu autorica Sabaheta Gačanin, na primjeru dviju kasida na perzijskom jeziku pjesnika Ahmeda Hatema Bjelopoljaka, istražuje korištene stilske figure i njihovu sti-lematičnost, prateći strukturu kasida na fonostilističkom, morfostilističkom, sintakso-stilističkom i leksiko-stilističkom nivou.

Radovi koji se odnose na široko područje književnosti pokazuju raznoli-kost tema koje i inače nalazimo u časopisu Prilozi za orijentalnu filologiju. U ovom broju se ona ogleda kroz temu rada Dželile Babović Recepcija književnoestetskih vrijednosti Kur’ana u savremenoj bosanskohercegovačkoj književnoj kritici, u kojem autorica, na bazi prijevoda Kur’ana Enesa Karića i Esada Durakovića, kao i još nekoliko radova ovih i drugih autora, ističe pomjeranja u recepciji kur’anskog teksta s isključivo ideologijske dimenzije ka potenciranju njegovih estetskih i stilskih odlika, dok se, s druge strane, u radu Dženite Karić govori o Fenomenu palestinskog postkolonijalnog roma-na i novele u arapskoj književnosti, i ukazuje na njegove specifičnosti, umjet-nički potencijal i otvorenost različitim kritičkim pristupima.

Druga dva rada odnose se na književno stvaralaštvo Bošnjaka na orijen-talnim jezicima. U središtu interesovanja Mirze Sarajkića ponovo je Ahmed

anali 10.indb 320anali 10.indb 320 28.12.2010 9:11:4828.12.2010 9:11:48

Ocjene i prikazi

321ANALI GHB 39/2010, (31), 320-322

Hatem Bjelopoljak, ali tema ovog rada su pjesnikovi gazeli na arapskom jezi-ku. Pod naslovom Lirski ciklus Ahmeda Hatema Bjelopoljaka ili poetska ara-beska vječne Ljubavi autor analizira poetiku arabeske u Hatemovim gazelima kao mikrostrukturama ali i njihovu makrostrukturu, tj. lirski ciklus, te zaklju-čuje kako se Hatemov poetski tekst u cjelini doima kao jedinstvena poetska arabeska vječne Ljubavi. Na primjeru epa Ljepota i srce Ahmeda Valija Novopazarca i Muradname Derviš-paše Bajzidagića Adnan Kadrić govori O onomasiološko-mističkoj konceptualizaciji poezije Bošnjaka na orijentalnim jezicima, povremeno ilustrujući svoje analize primjerima konceptualizacije puta spoznaje u narativnoj tesavufskoj književnosti i shematskim prikazima „narativne linije“ mističke narativne poeme.

Oblast Historija i diplomatika u ovom broju predstavljaju dva rada. Dok je rad Hatidže Čar-Drnda Nahija Ljubović u 15. i 16. stoljeću zasnovan isključivo na podacima iz osmanskih izvora tog vremena, posebno katastar-skih popisa Hercegovačkog sandžaka iz 1477. i 1540. godine, na osnovu kojih se prati historijat zatečenog vlaškog stanovništva ove nahije nakon uspostave osmanske vlasti, dotle rad Nenada Filipovića pod intrigantnim naslovom Lady Mary Wortley Montagu i Ahmed-beg od Kumodraža svojim sadržajem donekle izlazi iz okvira podjele radova u oblast historije i diplo-matike. U njemu autor koristi pisma lady Mary Wortly Montagu, supruge engleskog diplomate u Istanbulu, kao prvorazredan i pouzdan izvor o životu u osmanskom Beogradu početkom 18. stoljeća, kada ona boravi u kući lokal-nog aristokrate i intelektualca Ahmed-bega od Kumodraža. Rad se doima kao mješavina diplomatske historije (iako autor navodi da u nju ne spada) i epistolografske književnosti, mješavina u kojoj pisma lady Mary ocrtavaju realnost života u Osmanskom carstvu i nude, kako kaže autor, „pouzdane podatke i oštroumne opservacije koje je moguće razdvojiti od tendencioznog ideologizovanog narativa“. Rad obiluje napomenama, kojih je čak daleko više nego samog teksta i koje premašuju standardne fusnote rada iz historije (ili bilo koje druge oblasti), te predstavljaju prave male eseje o ličnostima, poro-dicama, običajima, filozofiji, religiji, intelektualnom životu, kontaktima itd., pa bi bilo najprimjerenije da se ovaj rad označi kao rad iz „historije kulture“.

Pod jednostavnim nazivom Prilozi u časopisu se često javljaju obimom kraći, ali sadržajno vrijedni tekstovi koji na bazi izvornog materijala oslikava-ju pojedine događaje ili ličnosti iz naše kulturne historije. Tako je autor Haso Popara u prilogu pod naslovom Ko je al-Muhāğir ad-Dāgistānī, prepisivač Mushafa Fadil-paše Šerifovića?, upoređivanjem prepisivačevih bilježaka i drugih dostupnih izvora i literature, utvrdio puno ime i porijeklo prepisivača rukopisa Kur’ana koji je Fadil-paša Šerifović uvakufio za Gazi Husrev-bego-vu džamiju i biblioteku i koji je danas poznat kao Mushaf Fadil-paše Šerifovi-

anali 10.indb 321anali 10.indb 321 28.12.2010 9:11:4828.12.2010 9:11:48

Ocjene i prikazi

322 ANALI GHB 39/2010, (31), 320-322

ća, a Alma Omanović-Veladžić pod naslovom Hasećija Mehmed Memiš-aga Mačković i sarajevska svakodnevnica predočiila podatke i zabilješke koje je o ovom sarajevskom vakifu i predvodniku bosanske vojske u brojnim vojnim pohodima pronašla u rukopisima Bašeskijinog Ljetopisa, Kadićeve Hronike i Muvekkitove Historije Bosne.

U rubrici Bibliografije u ovom broju je Madžida Mašić pripremila Pre-gled izdanja Orijentalnog instituta 1998-2009, s bibliografijom radova u POF-u 46-58, rađen po sistemu uspostavljenom u ranije objavljenim biblio-grafijama izdanja Instituta i radova u POF-u, u kojima su obuhvaćeni radovi iz brojeva 1-24 (Bisera Nurudinović), 25-34 (Svetlana Milić) i 35-45 (Saba-heta Gačanin).

U Bibliografiji radova Saliha Trake, koju je priredila Mubera Bavčić, predstavljeni su oni rezultati njegovog rada na izučavanju pisanog naslijeđa Bosne u kojima se on pojavljuje kao autor ili koautor. Međutim oni su mnogo bogatiji nego što to pokazuje ova bibliografija, jer su utkani u bibliografije brojnih i starijih i mlađih saradnika s kojima je rado i kojima je uz osmjeh pomagao u iščitavanju teško čitljivih rukopisa i dokumenata.

Na kraju časopisa, kao i obično, nalaze se Ocjene i prikazi. U ovom broju doneseni su prikazi dvanaest knjiga objavljenih u posljednje vrijeme u zemlji i svijetu koje svojim sadržajem pripadaju oblastima kojima se bave istraživači u Orijentalnom institutu.

Lejla Gazić

anali 10.indb 322anali 10.indb 322 28.12.2010 9:11:4928.12.2010 9:11:49

323ANALI GHB 39/2010, (31), 323-324

IN MEMORIAM

SALIH EF. TRAKO (1924. - 2010.)

Sedmog augusta 2010. godine preselio je na ahiret prof. Salih Trako, dugogodišnji saradnik Anala i vrstan poznavalac orijentalnih jezika i rukopisne građe.

Salih-ef. je rođen 01. 12. 1924. godine u Donjoj Smršnici u džematu Gra-čanica kod Visokog. Mekteb je završio u rodnom mjestu kod Osman-ef. Red-žovića, osnovnu školu u Donjim Moštrama a osmogodišnju Gazi Husrev-be-govu medresu 1943. godine u Sarajevu.

Školske 1943/44. odslušao je prvu godinu VIŠT-a u Sarajevu. Prilikom bombardovanja Sarajeva 1944. godine Salih-ef. je ranjen zbog čega je preki-nuo dalje školovanje na ovoj ustanovi.

Godine 1951. upisao se na Filozofski fakultet, gdje je studirao orijentalne jezike. Još kao student 1954. godine Salih-ef. počeo je raditi u biblioteci Ori-jentalnog instituta kao knjižničar.

Nakon završetka studija, 1957. godine, nastavio je raditi u Orijentalnom insitutu, sve do penzionisanja 01. 12. 1989. godine, na prikupljanju, katalogi-ziranju i publikovanju rukopisne građe Instituta.

Rezultat toga rada su desetine stručnih i naučnih radova objavljenih u Prilozima za orijentalnu filologiju, Analima Gazi Husrev-begove biblioteke i drugim časopisima kao i zasebna djela od kojih ovdje navodimo samo neka: Katalog perzijskih rukopisa u Orijentalnom institutu, Katalog rukopisa Ori-jentalnog instituta iz lijepe književnosti (u koautorstvu sa Lejlom Gazić), dva sveska Kataloga rukopisa Bošnjačkog instituta u Sarajevu (u koautorstvu sa Fehimom Nametkom), Đulistan (prijevod sa perzijskog), Mehmed Nailija Guranija (izbor iz poezije), Tragom poezije bosanskogercegovačkih musli-mana na turskom jeziku, Izbor iz poezije Arifa Hikmet-bega Stočevića Rizva-nbegovića (oba djela u koautorstvu sa Lamijom Hadžiosmanović) i Prijevod i komentar djela Tarih-i Bosna autora Saliha Sidkija Hadžihuseinovića Mu-vekkita (u koautorstvu sa Abdulahom Polimcem, Lamijom Hadžiosmanović i Fehimom Nametkom).

Salih Trako je od prvog broja počeo sarađivati u Analima Gazi Husrev-begove biblioteke, gdje je objavio jedanaest originalnih radova i jedan prikaz. Radovi se odnose na bosanskohercegovačke autore u rukopisima Orijentalnog instituta ili Gazi Husrev-begove biblioteke. i njihovo stvaralaštvo na orijental-

anali 10.indb 323anali 10.indb 323 28.12.2010 9:11:4928.12.2010 9:11:49

IN MEMORIAM

324 ANALI GHB 39/2010, (31), 323-324

nim jezicima. Tako je u dva rada pisao o Ibrahimu Zikriju Užičaninu te Mu-hamedu Hilmiji Gori, hronogramima sarajevskog muftije Muhamed-efendije Sidkija Muidovića, medžmui pjesnika Šakira, farmakološkim rukopisima koji su bili pohranjeni u Orijentalnom istitutu, ali i vakufima na području jugoi-stočne Bosne, predavanjima mesnevije u Sarajevu i natpisima na šamanidima Kizlaragine džamije u Mrkonjić-Gradu.

Penzionisanjem nije završen radni vijek Salih-ef. Jednu godinu radio je u Gazi Husrev-begovoj biblioteci kao honorarni saradnik.Početkom devedese-tih godina prošlog stoljeća, zajedno sa Džemalom Salihspahićem, neumorno je radio na osnivanju i radu medrese "Osman-ef. Redžović" u Velikom Čajnu kod Visokog, gdje je jedno vrijeme predavao turski jezik, obredoslovlje i še-rijatsko nasljedno pravo.

Salif-ef. Trako se odlikovao skromnošću, nenametljivošću, pristupačno-šću i izuzetnom stručnošću u poznavanju orijentalnih jezika i historiografije Bosne i Hercegovine. Pripada generaciji orijentalista koji su početkom druge polovine prošlog stoljeća udarili temelje i dali pečat jugoslavenskoj orijen-talistici, posebno bosanskohercegovačkoj i sarajevskoj školi orijentalistike i osmanistike.

Osman Lavić

anali 10.indb 324anali 10.indb 324 28.12.2010 9:11:4928.12.2010 9:11:49

S A D R Ž A J

Azra Gadžo Kasumović: DIPLOMATIČKI DOKUMENTI: ARZUHALI, MAHZARI, ARZOVI, ILAMI I SAHHA-BUJURULDIJE - molbe, žalbe, kolektivne predstavke, prijedlozi, izvještaji i sahha-bujuruldije - .................................................. 5 Diplomatic documents: arzuhals, mahzars, arzes, ilams and sahha-buyruldis ....................................................................... 44

Önder Bayir: VAŽNOST OSMANSKIH ARHIVA S ASPEKTA PROUČAVANJA RUMELIJE ................................................................. 45 The importance of Ottoman archives for studying Rumelia .................... 64

Omer Nakičević: GORNJOTUZLANSKI PROTOKOL ..................................................... 65 The Gornja Tuzla protocol ....................................................................... 83

Enes Pelidija: PROŠLOST TEŠNJA I NJEGOVE OKOLINE U XVIII STOLJEĆU ............................................................................... 85 History of Tešanj and its environs in the 18th century ............................ 112

Kerima Filan: IZ SVAKODNEVNICE OSMANSKOG SARAJEVA: DRUŽENJA I RAZONODE .................................................................. 113 From the everyday life of Ottoman Sarajevo: companionships and amusements .......................................................... 138

anali 10.indb 325anali 10.indb 325 28.12.2010 9:11:4928.12.2010 9:11:49

Mustafa Jahić: PARTIKULE KAO VRSTA RIJEČI U ARAPSKOM JEZIKU ....................................................................... 139 Particulars as a type of word in arabic ................................................. 159

Munir Mujić: POIMANJE SLIČNOSTI U POREĐENJU I ZAJEDNIČKOG SVOJSTVA POREĐENJA U KLASIČNOJ ARAPSKOJ STILISTICI ...................................................................... 161 Understanding similarities with regard to the common feature of comparison in classical arabic stylistics ............................... 168

Adnan Kadrić: OSVRT NA SIMBIOZU POETSKOG I PROZNOG NARATIVA U DJELIMA NASUHA MATRAKČIJA BOŠNJAKA (?-1564) ............................................................................ 169 A review of the symbiosis of poetic and prose narrative in the works of Nasuh Matrakči Bošnjak (?-1564) ................................ 194

Sabaheta Gačanin: AHMED HATEM BJELOPOLJAK – NAKŠIBENDIJSKI ŠEJH I PJESNIK ................................................................................... 195 Ahmad Khatam Aqowalīzāde - Naqshibandi Shaikh and poet .............. 211

Mirza Sarajkić: OSNOVNE TEME GAZELA AHMEDA HATEMA BJELOPOLJAKA NA ARAPSKOM JEZIKU ...................................... 213 The main themes of Ahmed Hatem Bjelopoljak’s arabic ghazal ............ 225

Osman Lavić: BIBLIOGRAFIJA RADOVA OBJAVLJENIH U ANALIMA GAZI HUSREV-BEGOVE BIBLIOTEKE KNJ. I - XXX ................... 227 Bibliography of Anali Gazi Husrev-begove biblioteke vol. I-XXX ........ 271

anali 10.indb 326anali 10.indb 326 28.12.2010 9:11:4928.12.2010 9:11:49

Nusret Kujraković: ĐULISTAN - KNJIŽEVNOHISTORIJSKA MONOGRAFIJA I BIBLIOGRAFIJA .................................................. 273 Đulistan – a literary-historical monograph and bibliography .............. 296

Ocjene i prikazi

GAZI HUSREV-BEGOVA BIBLIOTEKA U SARAJEVU. KATALOG ARAPSKIH, TURSKIH, PERZIJSKIH I BOSANSKIH RUKOPISA. Svezak sedamnaesti. Obradio Osman Lavić. - Sarajevo : Rijaset islamske zajednice u BiH ; London : AL-Furqan Fondacija za islamsko naslijeđe, 1431/2010. – XXX, 676 [8] str. : [16] faks. (Aladin Husić) ......................

KASIDE-I BURDA : (prijevod na bosanski) / Šerefudin Ebu Abdullah Muhammed bin Se’id al-Busiri ; [prijevod sa turskoga Halil ibn Ali Hrle, Stočanin. Transliteracija Osman Lavić. Komentari o Burdi: Abdul Hakim Murad i Enes Karić. - Sarajevo : Gazi Husrev-begova biblioteka, 2008. - 145 str. : faks. (Osman Lavić) ....................................................................

GAZI HUSREV-BEG /Behija Zlatar. - Sarajevo : Orijentalni institut u Sarajevu, 2010. - 236 str. (Posebna izdanja, XXXII). (Aladin Husić) .......

ORIJENTALNI INSTITUT U SARAJEVU. KATALOG ARAPSKIH, TURSKIH, PERZIJSKIH I BOSANSKIH RUKOPISA. Obradila Lejla Gazić. - Sarajevo : Orijentalni institut u Sarajevu ; London : AL-Furqan Fondacija za islamsko naslijeđe, 1430/2009. – XXXVII, 246 [10] str. : [16] faks. ; (Posebna izdanja 30) (Aladin Husić) .......................................

HISTORIJSKI ARHIV SARAJEVO. KATALOG ARAPSKIH, TURSKIH, PERZIJSKIH I BOSANSKIH RUKOPISA. Svezak prvi. Obradio Mustafa Jahić. - Sarajevo : Historijski arhiv Sarajevo ; London : AL-Furqan Fondacija za islamsko naslijeđe, 1431/2010. - XLIII, 660, [8] str. : [16] faks. ; (Posebna izdanja 2) (Haso Popara) ..................................

GLAGOLSKI ASPEKT U PERZIJSKOM I BOSANSKOM JEZIKU / Sabaheta Gačanin. - Sarajevo : Orijentalni institut u Sarajevu, 2010. - 127 str. (Posebna izdanja XXXI). (Kerima Filan) .............................................

297

301

303

307

311

315

anali 10.indb 327anali 10.indb 327 28.12.2010 9:11:5028.12.2010 9:11:50

DRUKČIJE RAZUMIJEVANJE OSMANLIJA /Ilber Ortaylı ; [preveo Salmir Kaplan]. – Sarajevo : Connectum, 2009. - str. 236. (Kerima Filan) ...........................................................................................................

PRILOZI ZA ORIJENTALNU FILOLOGIJU 59/2009., Sarajevo : Orijentalni institut u Sarajevu, 2010. - 316 str. (Lejla Gazić) ....................

IN MEMORIAM

SALIH EF. TRAKO (1924. - 2010.) (Osman Lavić) .................................

317

320

323

anali 10.indb 328anali 10.indb 328 28.12.2010 9:11:5028.12.2010 9:11:50