ÜNİTE 2

Bu üniteyi çalıştıktan sonra,■ Hücre ve özelliklerini,■ Ve dokuları öğrenmiş olacaksınız.

■ Hücre■ Uyarılabilme■ Metabolizma ve Enerji Değişimi■ Hücre Hareketliliği■ Hücre Çoğalması■ Hücre gelişimi ve Ölümü (Yıkımı)■ Doku■ Epitel doku■ Bağ ve Destek Doku■ Kas Dokusu■ Sinir Dokusu■ Özet■ Değerlendirme soruları■ Sözlük ve Kavram Dizini

■ Lise yıllarında görmüş olduğunuz anatomi ders notlarını gözden geçirmeniz konuyuanlamanızı kolaylaştıracaktır.

■ Ünite sonundaki soruları lütfen yardımsız cevaplamaya çalışınız. Eğer cevaplayamı-yorsanız üniteyi tekrar çalışınız.

Amaçlar

İçindekiler

Öneriler

HÜCRE VE DOKU

1. GİR İŞ

Bakteriler ve virüsler gibi tek hücreli canlıların dışındaki bütün canlılar, küçük yapı taşları ka-bul edilen hücrelerden meydana gelmişlerdir. İleri derecede bir yapıya sahip olan insan,hayvan ve bitkiler pek çok sayıda hücrenin bir araya gelmesi ile oluşmuşlardır. Buna göre,canlı organizmanın en küçük yapı taşı hücredir. Bütün hücreler beslenme, büyüme, uyarıla-ra cevap verme ve üreme özelliklerine sahiptirler.

İçlerinde hayati faaliyetlerin devam ettiği hücreler, çeşitli görevleri yerine getirecek şekildedüzenlenmişlerdir. Bu nedenle hücreler, fonksiyonları ve görevleri bakımından oldukçaçeşitli yapılar gösterirler. Basık, iğ şekilli ve polimorf olabilirler. Biçimlerinin değişik ol-masının yanısıra, en küçük hücre yaklaşık olarak 2-5 mikronluk bir çapa sahiptir. (lenfositlerve mikroglia hücreleri). İnsan vücudunun en büyük hücresi olan yumurta hücresinin çapı iseyaklaşık 120 mikrondur. Herhangibir yardım olmaksızın doğrudan görülebilir. Hücrelerinuzunluğu da çok çeşitlilik gösterir. Bazılarının boyları birkaç mikrometre iken, sinir hücreleriuzantıları ile birlikte 100 cm.yi bulmaktadır.

Bütün hücreler aynı yapı planına sahiptirler. Basit olarak nucleus (çekirdek) ve stoplazma-dan oluşmaktadırlar. Ancak; olgun eritrositlerde nucleus yoktur. Herbir hücre tipinde nucle-us ve stoplazma, birbirlerine göre belirli bir büyüklük ilişkisi içindedirler.

Yukarıda belirtilen özellikleri ile hücre ancak ışık mikroskopu düzeyinde görülebilir. Elekt-ron mikroskopu düzeyinde olmak üzere bir hücrenin yapısına bakıldığında, hücreler de bazıtamamlayıcı hayati organellerinin varlığıda görülür.

Hücrenin esas yapısını oluşturan stoplazma, dıştan ince bir örtü ile çevrilmiştir. Buna hücre

membranı denir. Aynı şekilde hücre çekirdeği de yine bir memranöz yapı ile kuşatılmıştır.

Hücre çekirdeğinin membran içindeki bütün yapısal elemanlarına nucleoplazma adı verilir.

Hücre çekirdeğinin önemli ve hayati bölümlerinden birisi de Desoxyribonucleinasit (DNA)

dir.

Ayrıca hücre çekirdeğinde bir veya birkaç partikül halinde Ribonucleinasit (RNA) de bulu-

nur.

Bütün hücreler canlılığın tipik ve belirli özelliklerini ortaya koyarlar. Buna göre hücreler :

■ Uyarılabilirler

■ Metabolizma ve enerji değişimi yapabilirler

■ Hareket edebilirler

- 13 -

■ Çoğalabilirler

■ Gelişebilirler (büyüyebilirler)

Bütün hücreler hangi özel l ik lere sahipt i r ler?

1.1. Uyar ılabilme

Herbir hücre hormonal, kimyasal, elektriki ve termik (ısı) etkenler ile uyarılabilir. Bunlarhücreler için dış etkendir. Bir de glikojen yapımı ve yıkımı gibi iç etkenler vardır. Kısacahücreler dış ve iç etkenlerle uyarılabilir.

1.2. Metabolizma ve Enerji Değ iş imi

Hücreler, oksijen (O2) ve basit moleküllü yapı taşları ve gıda maddeleri alırlar. Bunları

bir dizi işlemlerden geçirirler. Sonuç ürünü olarak karbondioksit (CO2), su (H2 O) ve me-

tabolizma artıklarını dışarıya verirler. Hücrelerin bu özel faaliyetleri enerji sarfiyatları ile ilgi-lidir ve faaliyetlerini buna göre düzenlerler.

1.3. Hücre Hareketliliğ i

İleri derecede gelişmiş organizmalardaki bazı hücreler yalancı ayaklar (uzantılar) oluştura-

rak hareketlilik sağlayabilirler. Bir tür çıkıntı olan bu ayaklar ile zararlı (yabancı) maddeleri

fagotize ederler. Hareketleri sırasında yer değiştirmeleri de mümkündür ve bu hareketlere

amiboid hareketler adı verilir. Spermiumlarda, hareket kuyruk kısımlarındadır ve kırbaçımsı

hareketler ile yer değiştirme mümkün olur. Aynı zamanda hücre stoplazmalarında dalga-

lanmalar şeklinde hareketler de meydana gelebilir. Hücre yüzeylerindeki transport hareket-

leri ve kontraktilite de bu konu içersinde bir örnek olarak verilebilir.

1.4. Hücre Çoğalmas ı

Bir organizmanın büyümesi ve gelişmesi, bu organizmayı oluşturan hücrelerin bölünmeleri

sonucu çoğalmaları ile mümkün olur. Daha sonra her iki kısım, ana hücrenin büyüklüğüne

- 14 -

?

erişir. Bölünme, stoplazma ve çekirdekte beraberce meydana gelir. Bu bölünme mikroskop

aracılığı ile kolayca izlenebilir. Hücrenin çoğalması, hücrenin büyümesine bağlı olarak orta-

ya çıkar. Gerek hücre stoplazması gerekse hücre çekirdeği ancak belli bir büyüklüğe kadar

gelişirler. Bundan sonra ikiye ayrılarak hücre çoğalması mümkün olur. Buna hücre

bölünmesi adı verilir.

Hücre bölünmesi amitoz (direkt) ve mitoz (indirekt) bölünme biçiminde ve iki ana esastaoluşur. Amitoz bölünme, mitoz bölünmeye göre daha az görülür. Mitoz bölünmenin de kendiiçersinde profaz, metafaz, anafaz ve telofaz olmak üzere aşamaları vardır. Bu konudaayrıntılı bilgi edinmek için ilgili kaynaklara bakılması uygun olacaktır.

1.5. Hücre Gelişmesi ve Ölümü (Yık ım ı)

Canlı organizmanın yapı taşları olan hücreler, belirli miktarlara kadar gelişim gösterirler vebelirli bir büyüklüğe eriştikten sonra da bölünme yolu ile çoğalmaya uğrarlar. Hücrelerincanlılık süreleri çok değişiktir. Bu süre eritrositler için 100-120 gündür. Granulositlerin canlıkalma süreleri ise daha azdır. Barsak epitel hücrelerinin canlılık süreleri de 36-48 saattir.

Bunlara karşılık, organizmada immüniteyi sağlayan hücrelerin canlılık süreleri, birkaçyıldan on yıla kadar uzayabilir. Uzun süre canlı kalabilen sinir hücreleri de organizmanınyaşlı hücrelerindendir. Yüzeyel deri hücreleri gibi, bazı hücrelerde fizyolojik yenilenme (re-jenerasyon) söz konusu iken, kalp kası ve sinir hücrelerinin yenilenebilme yetenekleri yok-tur.

Hücreler in t ipik ve bel i r l i özel l ik ler ini aç ıklay ın ız.

2. DOKU

Aynı fonksiyon ve yapı biçimini gösteren hücreler, hücreler arası madde ile bir araya gelipbütünleşerek dokuyu oluştururlar. İnsan vücudunda dört çeşit esas doku vardır:

■ Epitel doku■ Bağ ve destek doku■ Kas doku■ Sinir doku

- 15 -

?

Bu dokular, bütün organların yapı materyallerini oluştururlar. Belirli iş ve görevler ile değişikdokuların bir araya gelişi sonunda "organlar" oluşur. Herbir organı oluşturan doku, bu or-ganın fonksiyonuna göre ve bu organa özgü olabildiği gibi, bir çok doku türlerini de beraber-ce taşıyabilirler. Birden fazla doku türünün birlikte yer almasına şu örnekler verilebilir :

Kas lifleri, bağ dokusu, damarlar ve sinirler biraraya gelerek "kas doku"yu oluştururlar.

Bez epiteli kanalcıkları, bağ doku, damarlar ve sinirlerin bir araya gelmeleri ile de "böbrek"oluşur.

Dokular, özel görevlerdeki aşırı yüklenmelere (çalışmalara) hipertrofi (hypertrophie) ve/ve-ya hiperplazi (hyperplasie) ile cevap verirler. Azalan faaliyetler ise atrofiye (atrophie) yolaçar.

Dokuların diğer bir özelliği de "rejenerasyon" dur. Bu sayede, herhangi bir nedenle dokukaybı ortaya çıktığında, yeni doku oluşumu ile bu kayıplar karşılanır. Örneğin, normal olarakyaşlanan ve fonksiyon dışı kalan hücreler, yeni yapılan hücreler ile dengelenir. Bu duruma"fizyolojik" rejenerasyon adı verilir. Ancak, şunu belirtmek gerekir ki, dokuların rejeneras-yon yeteneği de farklı derecelerdedir. Ayrıca yaralanmalar sonucu iyileşen yara yerinde or-taya çıkan yeni doku, bağ dokusu olup, gözle görülebilen bir iz bırakır. Burada bir rejeneras-yondan söz edilemez. "Dejenerasyon" ise dokunun bozulması, bir başka deyişle kendinehas özelliğini kaybetmesidir. Bu duruma bağlı olarak kendine has özelliği olan hücrelergörev yapamaz duruma düşerler.

Yüklenmiş oldukları iş ve bu işin özelliğine göre, bazı organlar bir araya gelerek sistemlerioluştururlar. Sistemlerin oluşturulmasına şu örnekler verilebilir :

Burun, gırtlak (larynx), trachea ve daha küçük hava yolları (bronchus ve bronchiolus), ak-ciğerlerle birlikte "solunum sistemi"ni oluşturur.

Kemikler, eklemler ve bağlar da beraberce "iskelet sistemini" (pasif hareket apereyini)oluşturur.

İnsan vücudunda kaç çeş i t doku vard ır? Birden fazla doku türününbir l ikte yer a lmas ına örnekler ver iniz . Sistemler in oluşmas ına

örnekler ver iniz .

- 16 -

?

2.1. Epitel Doku

Epitel doku (kısaca epitel), çok az bir ara madde ile hücrelerin bir araya gelmesi sonundaoluşur. Bu doku iç ve dış yüzeyleri örter ve aynı zamanda bütün salgı bezlerinin önemlifonksiyonel kısımlarını da meydana getirir (sinir dokusunda da hücreler arası madde çokazdır ve bu bakımdan sinir dokusunun da epitel kaynaklı olduğu ileri sürülmektedir). Epitel,kan damarlarından diffüzyon yolu ile beslenir (iç kulağın stria vascularis epiteli hariç). Sinirlifleri ise çok az miktarda epitel içine kadar ilerler. Fonksiyonel olarak düşünüldüğünde epi-tel şu şekilde ayrılabilir :

■ Örtü epiteli,■ Bez epiteli,■ Neuro-epitel (Duyu epiteli),■ Myoepitel

Halbuki, hücre tabakalarının sayısına ve üst yüzeydeki hücrelerin formlarına göre ele alı-nırsa, aşağıdaki şekilde bir sınıflama yapmak mümkündür :

■ Yassı epitel (tek sıralı ve çok sıralı= tek katlı ve çok katlı),■ Kübik epitel■ Prizmatik epitel (silindirik epitel)■ Titrek tüylü epitel■ Geçiş epiteli

2.1.1. Yass ı Epitel

Bulundukları yer ve fonksiyonlarına uygun olarak, tek katlı (sıralı) ve çok katlı (sıralı) olmaküzere ayrılırlar, Örneğin, akciğerlerin en son hava odacıkları ile, böbreklerin filtrasyonboşluklarında tek katlı yassı epitel türüne rastlanır. Aynı şekilde linfa ve kan damarlarınınendoteli de tek katlı yassı epitelden meydana gelmiştir. Buna karşılık; ağız boşluğu, yutakve yemek borusu yapısında çok katlı yassı epitel yer almıştır.

2.1.2. Kübik Epitel

Bu yapının hücreleri, kaldırım taşları gibi yüksek ve geniş bir oluşum gösterirler. Bunlar dayine kendi içinde tek katlı kübik epitel (birçok salgı bezi yapısında rastlanır) ve çok katlıkübik epitel (bunlar insanda sadece ter bezlerinin açılma kanalları duvarlarında görülür) ol-mak üzere ayrılırlar.

- 17 -

2.1.3. Prizmatik Epitel

Bu epitel türü zaman zaman "Silindirik epitel" olarak da belirtilir. Tek katlı prizmatik epitel mi-de ve barsakda, uterusda ve bazı diğer organlarda görülür. Çok katlı epitel türü ise, büyükbezlerin açılma kanallarında (tükrük bezleri ve gözyaşı bezinin kanalları gibi) görülebilir.

2.1.4. Titrek Tüylü Epitel

Hücrelerin serbest üst yüzlerinde ince ve hassas tüyler bulunur. Bu yapının tek katlı çeşiti

tuba ve küçük bronşlarda, çok katlı olanı da burunda ve büyük hava yollarında görülür.

2.1.5. Geçiş Epitel i

Yassı epitele benzer görünümde ve çok katlı yapısal özelliktedir. Bu tür epitel yapıya idrar

kesesi ve idrar yollarında rastlanabilir. Boş durumdaki idrar kesesinde çok katlı epitel yapısı

tarzını ortaya koyarken, dolu kesede basık bir durum gösterirler. Bu türde yüzeysel hücre-

ler büyük olup, yer yer iki hücre çekirdeği ihtiva ederler.

Epitel yapının çok değişik ve önemli fonksiyonları vardır. Özet olarak bu fonksiyonlar

aşağıdaki başlıklar altında toplanabilir.

Koruma görevi : Vücudun dış yüzeyini ve vücut içindeki boşlukların yüzeyini örterek

(döşeyerek) görevini yerine getirir. Derinin epidermisi gibi.

Sekresyon görevi : Vücut için gerekli ve faydalı sekresyonu yapan salgı bezleri, epitel

hücrelerin veya epitelial organların biraraya gelmesi ile oluşur. Salgı bezleri iç ve dış olmak

üzere ikiye ayrılırlar. Canlı organizma için fevkalade önemi olan "hormanlar" iç salgı bezi

ürünüdürler ve doğrudan dolaşım sistemine verilirler.

Resorpsiyon görevi : Barsakta görülen çıkıntıların (villus) epiteli buna güzel bir örnektir.

Vücut için faydalı gıdaların buradan emilime tabi tutulması, yapıların önemini ortaya koyar.

Uyarı alabilme görevi : Duyu epitelindeki duyu hücreleri buna güzel bir örnektir. Bu tür

fonksiyonel oluşum, en güzel örneği ile gözün yapısında ortaya çıkar. Buradaki hücreler

görme duyusu ile görevlidirler.

- 18 -

Epitel doku nedir? Epitel doku fonksiyonel olarak düşünüldüğündekaça ayr ı labi l i r? Epitel doku, hücre tabakalar ın ın say ıs ına ve üst

yüzeydeki hücreler in formlar ına göre ele al ın ırsa kaça ayr ı l ır?

2.2. Bağ ve Destek Doku

Bağ ve destek doku vücutta çok yaygın olarak bulunur. Bu yapı, doku ve organların içindeve organların arasındaki boşluklarda yer bulur. Vücudun bütünü içinde son derece önemlibir yer tutar. Bağ dokusu, kendi içerisinde pek çok açıdan sınıflandırılabilir. Örneğin, hücre-ler arası maddeye göre "şekilsiz" bağ ve destek dokusu veya "şekilli" bağ ve destek dokusuolarak iki esas gruba ayrılabilir.

Bağ dokusu, vücuttaki dokuları organlara, organları da sistemlere ulaştıran bağlayıcı biryapı olarak tarif edilebilir.

Destek dokuda, ya destek (payanda) olma veya metabolizma fonksiyonu ön plandadır. Buduruma göre eğer destek fonksiyonu ön planda ise, metabolizma fonksiyonu azalmıştır.Veya belirtilen durumun tamamen tersi de olabilir. Destek doku da, kendi içersinde değişiktiplere ayrılır. Kemikler ve kıkırdaklar destek dokuyu oluştururlar.

2.2.1. Kemikler

Kemikler pasif hareket organlarının en önemli kısımlarını meydana getirirler. Vücudundeğişik yerlerinde, değişik yapı ve durumlarda biraraya gelen kemikler, bir yandan vücuduniskeletini oluştururken, öte yandan beyin, omurilik, bazı duyu organları ve iç organlarını ko-ruycu görevler de yüklenmişlerdir. Belirli tarzlarda ve durumlarda biraraya gelen kemiklereklemleri meydana getirerek, vücudun hareketini sağlarlar.

2.2.2. Kemik Yap ı

Bağ dokusu hücreleri özel fonksiyonel şekil kazanarak kemik hücrelerini meydana getirir-ler. Bunlara "kemik yapıcı" hücreler (osteoblast) adı verilir. Kemiğin esas yapısı, organik veanorganik elemanlardan oluşur. Yetişkinlerde kemik ana maddesinin 2/3 kadarı mineraltuzlardan, 1/3 kadarı ise organik esas maddeden (ossein) meydana gelir. Taze kemikte,sözü edilebilir bir bükülme özelliği görülür ki, bu durum kemik esas (ara) maddesi içindekibağ dokusu lifleri sayesinde sağlanır. Bir kemikte organik kısmın yanması ile geriye mineral

- 19 -

?

çatı kalır. Bu durumda kemiğin elastikiyeti ortadan kalkar ve çabuk kırılır. Buna karşılık, asitile muamele edilen bir kemikte mineral tuzlar ortadan kalkar ve geriye sadece organik kısımkalır. Bu durumdaki kemikte kırılma görülmez. Fakat son derecede küçük kuvvetler ile eğil-me ve elastikiyet gösterir. Bu bakımdan kemiklerin fonksiyonel yapıları için, belirli oranlar-da olmak üzere, gerek organik ve gerekse anorganik yapı taşlarının kemik yapısı içindeyerlerini almaları şarttır.

Vücuttaki kalsiyumun %99'u kemiklerde kalsiyum tuzları şeklinde depo edilmiş olarak bulu-nur. Kalsiyum tuzları röntgen ışınları için geçirgen değildir ve bu bakımdan röntgenografiktetkik ve teşhislerde hekimler için önemli bir fonksiyon görürler.

2.2.3. Kemik Şekli

Vücuttaki kemikler şekillerine göre kısa, uzun ve yassı olmak üzere ayrılırlar. Kürek kemiği(scapula) yassı kemiklere, el ve ayak kemikleri kısa kemiklere örnek olarak verilebilir. Uzunkemikler ise, boru şeklinde, içleri boşluklu olarak tarif edilirler. Kol kemiği (humerus) ve uy-luk kemiği femur) bunlar için en tipik örneklerdir.

Makroskopik olarak kemikler iki ana kısımdan oluşurlar. Kemiklerin yüzey kısımları sağlamyapı gösteren kompakt bir tabaka ile sarılmıştır. Bu kompakt yapılar arasında özellikle ke-miğin orta kısımlarında ise, gözenekli ve daha zayıf oluşmuş spongiöz (süngerimsi) bölümyer alır. Bir diğer tarif ile, kompakt yapı, kemiklerde sanki bir kabuk oluşturur. Uzun kemikle-rin uçlarında (epiphys) yer bulan gevşek yapı içerisinde ise, özel şekillenmeler görülür. Buyapılaşmalar fonksiyonel bakımdan çok önemlidir. Küçük gözenekleri birbirlerinden ayırankemik bölmeler, bu bölgeye intikal eden basınç ve çekme kuvvetlerine göre düzenlen-mişlerdir. Aynı zamanda, kemiği oluşturan ağır maddenin büyük kısmı da kullanıl-madığından, kemik ağırlığında azalma elde edilmiş olur. Bir başka deyişle kemikte hafifliksağlanır.

Bütün kemikler dıştan ince bir bağ dokusu örtüsü (periost) ile örtülmüşlerdir. Bu örtü, gerekkemiğin ve gerekse kemik iliğinin beslenmesinde önemli görevler yüklenmiştir. Özelliklekemik kırıklarında yeniden iyileşmede çok büyük bir önemi vardır. Kemikler ile ilgili olmaküzere aşağıdaki kısa bilgiler verilebilir :

■ Uzun süren mekanik etkiler (basınçlar) ile bir kemik, ilgili yerde tamamen bozul-maya uğrayabilir.

■ Uzun zaman fonksiyon görmeyen uzuvların kemik yapısında trabeküllerin incel-

- 20 -

mesi ile, kemikde önemli oranda zayıflık ortaya çıkabilir (kemik atrofisi).

■ Vücuttaki kalsiyum miktarındaki bozukluk sonucu, bir kemiğin mekanik dayanıklığıileri derecede azalır (osteoporoz). Bu duruma daha ziyade ileriki yaşlarda rastlanır.

■ Kemik kırıklarına "fraktür" adı verilir. Kırık iyileşmesi "callus" oluşumu ile sağlanır.

2.2.4. K ık ırdaklar

Basınca karşı koyabilen ve basınç ile şekillerini değiştirdikleri halde, tekrar eski formlarınıkazanabilen, elastiki yapılardır. Bıçak ile rahatlıkla kesilebilirler. Karakteristik olarakgörülen kıkırdak hücreleri ve kuvvetli gelişmiş hücreler arası elemanlar ile yapısal özellikkazanmışlardır. Kıkırdak hücreleri yuvarlak ve büyük hücrelerdir. Çok defa iki hücre ileri de-recede yakın olmak üzere birbirlerinin yanında ve kendilerine ait boşluklarda bulunurlar.Eklem yüzeylerini örten ve eklem aralarında yer bulan kıkırdak yapı; yürüme, sıçrama vesürtünme sırasında önemli görevler yüklenir. Vücudun değişik yerlerinde çeşitli görevler ileyer bulurlar. Hareketli eklemlerde, fonksiyonel yüzeyleri döşeyen örtüler halinde bulunduk-ları gibi, solunum yollarında, burun ve kulağın yapısında ve kaburgaların bir bölümünde dekıkırdak yapıya rastlanır.

Kıkırdak; hyalin, elastik ve fibröz olmak üzere üç esas yapıda farklılaşmış olarak canlı orga-nizmada yer bulur. Eklem yüzlerini döşeyen ve kaburgalarda bulunan kıkırdak yapı hyalinözelliktedir. Aynı şekilde, solunum yollarında da hyalin kıkırdak yapıda elemanlar bulunur.Mekanik etkileri taşıyan yerlerde ise elastik kıkırdak yapıya rastlanır. Örneğin, epiglottis vedış kulakta bu tür yapı görülür. Birbirlerine oldukça sık uzanan liflerin hakim olduğu, büyükaralıklarda (boşluklarda) birkaç kondrositin yer aldığı kıkırdak türü ise fibröz kıkırdak adı iletarif edilir. Bu kıkırdak omurlar arasında bulunan discus vertebralislerde, diz eklemi menis-cusunda ve çene eklemi discusunda görülebilir. Kıkırdaklar perikondrium adı verilen birörtü ile çevrilmişlerdir. Kıkırdak ana yapısı; oksijen, asit karbonik, glikoz, su ve diğer küçükmoleküllü maddeler için geçirgendir.

Kemik yap ı , kemik şekl i ve k ık ırdaklar ı özet leyin.

2.3. Kas Dokusu

Bu yapı, kasılma özelliğini taşıyan kas fibrillerinden (myofibril) meydana gelmiştir. Kas do-

- 21 -

?

kusu "myoglobin" ihtiva ettiği için kırmızı renkte görülür. Fonksiyonel olarak kas hücrelerikasılma (kısalma) ve uzama (gerilme) özelliğine de sahiptirler. Aktif olarak fonksiyongösterdikleri, bir başka deyişle kasıldıkları için, hareket apereyinin aktif elemanları olaraktarif edilirler. Nitekim içi boşluklu organların küçülmeleri de bu şekilde mümkün olur.

Kas dokusu morfolojik ve fonksiyonel olarak düşünüldüğünde aşağıdaki gibi iki esas grubaayrılır :

■ Düz kaslar■ Çizgili kaslar

Çizgili kaslarda kendi aralarında ikiye ayrılır.

■ İskelet kası■ Kalp kası

Bazı ekollerde kalp kası doğrudan üçüncü bir kas türü olarak kabul edilir. Düz kaslar ile çiz-gili kaslar arasında bazı farklılıklar göze çarpar. Örneğin, düz kaslar otonom sinir sistemi,çizgili kaslar ise somatik sinir sistemi tarafından innerve edilirler. Ayrıca, düz kasların fonk-siyonları irade dışı gerçekleşir ve kasılmaları uzun zaman devam eder. Buna karşılık çizgilikaslar irade dahilinde fonksiyon gösterirler ve süratle kasılırlar. Çizgili yapıda olmasınarağmen kalp kasıda otonom sinir sistemi tarfından uyarılır ve otonom olarak çalışır.

2.3.1. Düz Kaslar

Bu kas dokusu özellikle damarların ve boşluklu organların duvarlarında tabakalar meydanagetirir. Yavaş, ritmik, irade dışı ve otonom olarak çalışırlar. Kas kontraksiyonu ile peristaltikhareketler ortaya çıkar. Bazı kimyasal maddeler ile otonom sistem uyarılabilir ve buna göredüz kas fonksiyonlarıda değişir (asetilkolin ile parasimpatik ve adrenalin ile de simpatik sis-tem). Fonksiyon sırasında, düz kaslar büyük bir enerji harcamadan tonus (kasılma) durum-larını muhafaza edebilirler. Örneğin; idrar kesesi, uterus ve damar duvarı gibi. Düz kas lifleriortalama olarak 15-40 mikron büyüklüğündedir. Fakat bu boyutlar daha da büyüyebilir.Örneğin, hamile bir kadının uterus duvarındaki kas hücreleri 500 mikron kadar olabilirler.

2.3.2. Çizgil i kaslar

İskelet Kası : Hareket sistemi içerisinde fonksiyon yüklenmiş olan kaslar "çizgili kas" yapıs-ındadır. Kaslar genellikle iskeletin bir yerinden başlayıp, diğer bir yerine tutunarak son-

- 22 -

landıkları için bu adla tarif edilmişlerdir. Ancak, iskelet kaslarına, baş ve boyun organlarındada rastlandığını belirtmek gerekir. Örneğin; dil, pharynx ve larynx'in yapısında ve oesopha-gus'un üst kısımlarında çizgili kas vardır. Bunların iskelet yapı ile hiçbir ilişkisi yoktur.

İskelet kasının temel fonksiyonel elemanı kas lifleridir. Bunların kasılması ile hareket mey-dana gelir. Kas lifleri, kollagen ve elastik liflerden oluşmuş bir örtü ile dışarıdan bir manşongibi sarılmışlardır. Böylece kas demetleri ve kas grupları meydana gelir. Vücut ağırlığınınyaklaşık olarak %40'ı iskelet kasları tarafından meydana getirilir. İskelet kaslarının lif uzun-lukları 15 cm'e kadar ulaşabilir. Lif kalınlığıda 10-100 mikron arasındadır. Bir kas, ardı ard-ına uyarıldığında, kasta yorulma ortaya çıkar ve kontraksiyonu azalır. Bu yorulma olayı, kasyapıda ortaya çıkan süt asitinin artması ile görülür. Kas yorulmalarına karşı, sıcak banyo vemasaj ile, kan ve linfa sirkülasyonunun iyi bir şekilde sağlanması şarttır.

Sportif hareketler (antremanlar) ile kaslar geliştirilebilir. Sinir harabiyetine bağlı olarak veyakasların az çalışmaları ile kas yapıda bir küçülme meydana geldiğinde "atrofi" den söz edi-lir.

1 mm3'lük küçük bir kas dokusunda yaklaşık olarak 200 çizgili kas lifi ve 700 kadar ka-piller bulunur. Dinlenme halinde bu kanalcıkların pek çoğu açık durumdadır. Böylece kasdokusu, ihtiyacı olan kanı rahatlıkla almış olur. Kas dokusu içinde bulunan süt asiti, kapille-rin genişlemesine yol açar.

İskelet kaslarının büyük bir bölümü kiriş yapılar aracılığı ile kemikler üzerine tutunurlar. An-cak, yüzde bulunan bazı kaslar (mimik kaslar) doğrudan kemik yapı ile bağlantı kurarlar. Ki-riş yapıların fonksiyonel önemi çok fazladır. Kasın kontraksiyonu ile ortaya çıkan kuvvetle-rin azami miktarda ve doğrudan ilgili kemik yapıya aktarılmasında kiriş yapılar önemli rol oy-narlar. Ayrıca bir eklemde, değişik eksenlere göre tesir eden kasların fonksiyonları (eklemekseni ve hareketin yönü bakımından) ve kuvvetlerin aktarılması ile ilgili olmak üzere kas ki-rişleri yer yer özel bir yapı ve morfolojik bir karakter de kazanmışlardır. Uzun kasların et-rafını bir manşon gibi çeviren apenevrotik kılıfları hatırlamak yerinde olur. Kasların üzerleri-ni örten yapılar bazen daha zayıf bir karakter gösterirler. Bunlara fasia (fasciae) adı verilir.Bu tür fasia örtüleri daha çok aynı fonksiyonu yerine getiren kasları bir araya toplar. Böylecebir bakıma kas grupları da fonksiyonel olarak ayrılmış olurlar. Bazen, yassılaşan ve genişle-yen apenevrotik yapı, vücutta oldukça sağlam bir koruyucu duvar görevini yüklenir. Bunaen güzel örnek, bel ve sırt bölgesinde yer alan, geniş ve yaygın yapıdır (fasciae thoracolum-balis).

- 23 -

Kalp Kası : Düz ve çizgili kasın özelliklerini beraberce gösterir. Fakat, çizgili kas özelliğigöstermesine karşılık, bu kas yapısından oldukça açık farklılıklarıda vardır. İnce (histolojik)yapısına girmeden, kalp kasının özellikleri, şu şekilde özetlenebilir :

■ Kalp kası hücreleri herhangi bir özellik göstermeden dallanırlar ve büyüklükleriyaklaşık olarak 100 mikron kadardır.

■ Kalp kası hücreleri birbirleri ardına bağlanmış sonlanmalar halindedir. Böylecekalbin bütün kas hücreleri, ortak bir ağ oluştururlar.

■ Kas hücrelerinin birbirlerine eklenme yerlerinde "disci intercalares" adı verilenyapılar meydana gelmiştir.

■ Kalp kası devamlı çalışma özelliğine sahiptir. Sıkı oluşmuş bir kapiller ağ aracılığı ilekan beslenmesi eksizsiz sağlanır.

■ Çizgili kas yapısında olmasına rağmen, otonom sistem tarafından uyarılır.

■ Kalp kasında rejenerasyon meydana gelmez. Ancak, kalp kasında büyüme(hypertrophie) ortaya çıkabilir.

■ Kalp kasının, otonom sinir sistemi dışında, kendisine ait olan ve elemanları kalbinduvar yapısı içinde bulunan bir sinirsel uyarı düzeni daha vardır. Bu sistemin düzenli olarakçalışması ve bölümler arasında ileti koordinasyonu sağlaması, kalbin normal fonksiyonuiçin son derecede önemlidir.

Düz ve çizgi l i kaslar ı özet leyin ve özel l ik ler indeki farklar ı aç ıklay ın.

2.4. Sinir Dokusu

Canlı organizmada uyarıların alınması, duruma göre değiştirilmesi ve iletilmesi sinir siste-mi tarafından sağlanır. Bu durumda canlı, çevreye hem uyum sağlayabilir ve hem de iç or-ganların karşılıklı düzen içinde çalışmaları sağlanır. Böyle önemli bir görevi yüklenmiş bu-lunan sinir sistemi (santral ve periferik) tamamlayıcı elemanları ile birlikte, "sinir dokusu" ta-rafından meydana getirilir. Embryolojik olarak ektodermden gelişen sinir dokusu, diğer do-kulara göre hücre bakımından daha zengin bir yapı gösterir. Sinir dokusu; aşağıdaki kom-ponentlerin bir araya gelişleri ile ortaya çıkar.

- 24 -

?

Bu komponentler şunlardır :

■ Sinir hücresi (neuron)■ Sinir hücresi uzantıları (dendrit ve axson=neurit)■ Destek hücreleri (neuroglia=glia)

Yukardaki bu elemanlar arasında, besleyici kan damarlarının varlığı da unutulmamalıdır.

2.4.1. Sinir Hücresi (Neuron)

Sinir hücreleri, omurilik ve beyindeki gri cevherde önemli bir yer tutarlar. Ayrıca, vücudundeğişik yerlerinde düğümler halinde bir araya gelmiş olarak da bulunurlar. Bunlara "gangli-on" adı verilir. Sadece beyin kabuğunda (cortex) 14 milyar civarında sinir hücresinin bulun-duğu araştırıcılar tarafından belirtilmektedir.

Sinir hücrelerinin büyüklükleri de değişiktir. En küçük hücreler, beyincik (cerebellum) ka-buğunda bulunan ve yaklaşık olarak boyları 4 mikron olan sinir hücreleridir. Bu hücrelerinen büyükleri ise, çapları 130 mikron kadar olan ve beyindeki kortikal motor merkezlerde yeralan hücrelerdir (Betz'in piramidal dev hücreleri).

Sinir hücreleri hiçbir zaman bölünerek yenilenmezler. Bu önemli bir özelliktir. Bu bakımdan,harabiyete uğrayan bir sinir dokusunda yeniden oluşum sağlanamaz.

Herbir sinir hücresi, en azından bir uzantı ihtiva eder. Sinir hücreleri tarafından alınan uyarı-lar, bu uzantılar üzerinden iletilir. Uzantılara "nörit" (neurit), nöritlerin hücreden ayrıldıklarıyere de "pol" adı verilir.

Sinir hücreleri, ihtiva ettikleri uzantı sayısına göre ayırımlanabilirler. Bu ayırılımlanmayaaşağıdaki örnekler verilebilir.

■ Bir uzantılı (unipolar) sinir hücrelerine gözün retinasında rastlanır. Bunların sadeceaksonları vardır, dentritleri yoktur.

■ İki uzantılı (bipolar) sinir hücreleri bazı ganglionlarda bulunurlar (kulağın ganglionspirale'sinde). Aksonları dışında, birde dentritleri vardır.

■ Omurilik (medulla spinalis) önboynuz (cornu anterior) hücreleri ise çok uzantılı(multipolar) yapı gösterirler.

■ Pseudounipolar sinir hücreleri ise; spinal ganglionlarda bulunurlar.

- 25 -

Çok uzantılı sinir hücreleri çok değişik formda olabilirler. Uzantılar, sanki bir ağaç dallan-ması gibi bir görünüm ortaya koyarlar. Kısadırlar ve hücre yakınında bulunurlar. Bunlara"dentrit" adı verilir. Buna karşılık, birbirlerine paralel olmak üzere biraraya gelmiş, uzun sinirliflerinin oluşturduğu yapılara ise "axon" (akson) denir.

Kendisi bir sinir hücresi olmamasına karşılık, uyarılabilen ve bu uyarılma sonucu hormonalsalgı yapan bez hücrelerini burada önemle belirtmek gerekir. Buna örnek olarak, diencep-halon da bulunan ve sekresyon yapan hücreler verilebilir.

2.4.2. Sinir Hücresi Uzant ıs ı (Neurit=Akson)

Herbir sinir hücresi sadece bir "axon" (akson) ihtiva eder. Bu uzantının görevi öncelikleuyarıları iletmektir. Değişik uzunluktadırlar ve uzunlukları yaklaşık olarak 1 metreyi bulan-ları da vardır. Akson, dışarıdan bir örtü ile kuşatılmıştır ve kendisini saran örtü ile birlikte "si-nir lifi" olarak tarif edilir.

Yetişkin insanlarda bütün sinir aksonları, miyelinli bir örtü ile çepeçevre kuşatılmıştır. Buörtü belirli aralıklar ile düğüm şeklinde boğumlar meydana getirir. Bunlara "Ranvier boğum-ları" adı verilir. Sadece bu boğumlardan madde diffüzyonu yapılır ve böylece aksonun bes-lenmesi sağlanır. Myelin örtü, dışarıdan ikinci bir kılıf ile tekrar kuşatılmıştır. Bu ikinci örtüye"Schwann kılıfı" adı verilmiştir. Beyin ve omurilikte bulunan sinir aksonları, en dıştakiSchwann kılıflarını kaybederler ve sadece miyelin örtüsü ile kalırlar. Böylece; miyelinkılıfının beyazlığından dolayı, beyin ve omurilikteki bu bölgeler, açık renkte görülürler.

2.4.3. Destek Hücreleri (Neuroglia=Glia)

Bu hücreler, sinir dokusunun destek ve beslenme hücreleridir. Destek hücreleri de kendiaralarında aşağıdaki şekilde ayrılırlar :

■ Büyük hücreler (makroglia)■ Küçük hücreler (mikroglia)

Burada sözü edilen büyük hücreler, glianın esas yapısını oluştururlar. Glia hücreleri, sinirhücreleri arasındaki boşlukları doldururlar. Öteyandan; bazen glia hücresi, aynen sinir sis-teminin bölümlenmesine uygun olarak, "santral glia" ve "perifer glia" şeklinde bir ayırım ilede tarif edilir. Glianın görevleri kısaca aşağıdaki gibi belirtilebilir :

■ Sinir hücrelerini beslenmelerini sağlarlar

- 26 -

■ Santral sinir sistemindeki transport olayında yer alırlar.■ İzolasyon ve mukavemete (savunma) hizmet ederler.■ Sinir dokusunun yaralanmalarından sonra prolifere olurlar.

Sinir dokusunu ve ana kompenentler ini aç ıklay ın.

Bütün yüksek sınıf canlılarda, fonksiyonel ve morfolojik olarak en küçük canlı birimini"hücre" oluşturur. Hücrelerin yapı tarzları fonksiyonlarına göre oluşmuştur.

Örneğin, bir kas hücresi yapısal olarak, bir sinir hücresi veya deri hücresinden tamamenfarklıdır. Fakat bunlara karşılık, bütün hücrelerin ana yapıları aynıdır. Hücre membranı, si-toplazma, hücre çekirdeği gibi. Aynı şekilde, canlı hücrelerin ortak özellikleri de vardır. Buözellikler aşağıdaki başlıklar altında verilebilir.

■ Büyüme■ Madde değişimi ve transport■ Hareket■ Fagositoz■ Sekresyon■ Uyarılabilme■ Çoğalma

Değişik büyüklüklerde ve çeşitli görevler yüklenmiş hücreler biraraya gelerek dokularıoluştururlar. İnsan vücudunda dört esas doku görülür. Bu dokular aşağıdaki başlıklar altın-da verilebilir.

■ Epitel doku■ Destek ve bağ doku■ Kas doku■ Sinir doku

Doğaldır ki her doku kendi içerisinde, fonksiyonel ve yapısal olarak alt gruplara daayrılmıştır. Dokuların biraraya gelişi ile de organlar oluşur. Bazı organların yapısında farklı

- 27 -

?

Özet

doku örneklerine rastlamak mümkündür. Yüklenmiş oldukları iş ve işin durumuna göre, or-ganların biraraya gelişleri ile de "sistemler" ortaya çıkar.

1. Aşağıdaki özelliklerden hangisi sinir hücresinde görülmez?

A) Uyarıları alabilme B) Uyarıları iletebilmeC) Dejenerasyon D) Rejenerasyon

2. Mitoz çoğalma kaç safhada medana gelir?

A) Üç safhada B) İki safhada C) Dört safhada D) Bir safhada

3. İnsan vücudunda en büyük hücre hangisidir?

A) Yumurta hücresi B) Sinir hücresi C) Kas hücresi D) Epitel hücre

4. Gözün retinasında hangi çeşit sinir hücresi bulunur?

A) Bipolar sinir hücresi B) Unipolar sinir hücresiC) Multipolar sinir hücresi D) Pseudounipolar sinir hücresi

5. Kıkırdakları örten yapının adı nedir?

A) Perikondrium B) Periost C) Stoplazma C) Fascia

- 28 -

Değerlendirme Soruları

Amitoz (amitosis) : Hücrenin doğrudan bölünmesi

Anafaz (anaphase) : Mitoz çoğalmada üçüncü safha

Bipolar : İki kutuplu, iki çıkıntılı

Bronchiolus : Küçük hava (akciğer) borusu

Bronchus : Hava iletim yollarının dalları

Callus : Periost zedelenmeleri ve fraktür civarında ve kıkırdaklar arasında yeniden oluşan doku

Dentrit : Sinir hücresinin stoplazma uzantıları (çıkıntıları)

Ganglion : Sinir sisteminde değişik yerlerde, sinir hücrelerinin bir araya gelerek oluşturdukları küçükdüğüm; şişkinlik

Makroglia : Sinir sisteminde, glia'nın astrositlerden meydana gelen bölümü

Membran : Zar (dış örtü); hücrenin bir bölümü

Metafaz : Hücrenin mitoz çoğalmasında ikinci basamak (safha)

Mikroglia : Glia'nın küçük formlu hücreli şekli, türü

Mitoz (mitosis) : İndirekt hücre bölünmeleriBu tarz çoğalmada (Prophase, Metaphase, Anaphase ve Telophase) dört esas basamak görülür

Multipolar : Çok kutuplu, çıkıntılı

Neurit : Axon, sinir hücresinin en uzun çıkıntısı

Neuroglia : Sinir sisteminin destek (bağ) dokusu

Neuron : Sinir

Nucleoplasma : Çekirdek (nucleus) sıvısı

Nucleus : Çekirdek

Parasimpatik (parasympathicus) : Vejetetif (otonom) sinir sisteminin bir bölümü

Profaz (prophase) : Mitoz çoğalmanın ilk safhası (basamağı)

Ribosom (ribosoma) : Sitoplazmada bulunan ve protein yapımını temin eden organel

Telofaz (telophase) : Mitoz çoğalmada son basamak

Tonus : Kasların sürekli kasılma (gerilim) durumu

Vakuol (vacuole) : Küçük boşluk

- 29 -

Sözlük ve Kavram Dizini