“ต ำแหน่งแห่งที่” ในฐำนะ ... · 2017-07-15 · 26...

บทความ

“ต�ำแหนงแหงท” ในฐำนะเครองมอกำรเขำถงขอมล: บทสะทอนจำกกำรท�ำงำนภำคสนำม ในพนทชำยแดนอสำน-ลำวสรอยมำศ รงมณวทยาลยพฒนศาสตร ปวย องภากรณ มหาวทยาลยธรรมศาสตร

วารสารสงคมวทยามานษยวทยา 35(1): มกราคม - มถนายน 2559

positionality as research method: reflections from field research

along the Thai-Lao borderSoimart Rungmanee

Puey Ungphakorn School of Development Studies (PSDS), Thammasat University

บทความนสงเคราะหเพมเตมจากวทยานพนธระดบปรญญาเอกของ ผเขยน เรอง “Compromised Margin: Migration and Agrarian Transformation in the borderlands of Northeast Thailand and Laos” (Rungmanee 2014) วาดวยการเปลยนแปลงของพนทชนบททชายแดนอสาน-ลาว.

JSA 35.1-FINAL-1.indb 23 7/13/2560 BE 10:38 AM

บทความชนนพจารณาถงความทาทายของการท�างานภาคสนามในพนทชายแดนอสาน-

ลาว โดยผเขยนมงอภปรายบทบาทของ “ต�าแหนงแหงท” (positionality) ในฐานะเครองมอ

การเขาถงขอมลและในการท�างานภาคสนามเชงชาตพนธวรรณนา ตงแตการเลอกพนท การ

ขออนญาตท�าวจย และการแกไขสถานการณทไมคาดคดระหวางเกบขอมลภาคสนาม ซง

บางกรณเปนสงทไมสามารถควบคมได สงผลใหผเขยนตองปรบวธการเกบขอมล นอกจาก

น ผเขยนยงพจารณานยของต�าแหนงแหงทในบรบทของการเกบขอมลในพนทชายแดน ซง

มการซอนทบกนของพรมแดนหลายรปแบบ ไมวาจะเปนพรมแดนรฐ ชาตพนธ ภาษา

วฒนธรรม เพศสภาพ อนน�าไปสการจดต�าแหนงแหงทของผเขยนในการเกบขอมล และ

สวนสดทายจะเปนการอภปรายถงการจดต�าแหนงแหงทของผเขยนในมตเชงจรยธรรม โดย

เชอมโยงกบนยเชงกฏหมายของปฏบตการตางๆ ในพนทชายแดน

ค�ำส�ำคญ ต�าแหนงแหงท, ชายแดน, อสาน, ไทย, ลาว

This article discusses challenges of conducting fieldwork in the northeastern Thai-

Lao borderlands, with emphasis on positionality as one of the key ethnographic

research methods. The author provides a reflection on the issues of locating

research site, obtaining research permission, and resolving different unanticipated

circumstances during the fieldwork. In addition, the author explores the

significance of positionality in the borderlands context where state boundaries,

languages, cultures, ethnicity, gender and race are extensively overlapped. The

paper concludes with recommendations for researchers to carefully consider

positionality in relation to research ethics as well as the contingency of legal

judgement within the borderlands context.

keywords positionality, borderlands, Isan, Thailand, Laos

บทคดยอ

abstract


25“ตำ�แหนงแหงท” ในฐ�นะเครองมอก�รเข�ถงขอมล

บทน�ำ: “ต�ำแหนงแหงท” ในฐำนะเครองมอในกำรเขำถงขอมลในพนทชำยแดน

การท�าวจยเปนการสะทอนการพฒนาความคด การเกบขอมล ผลการศกษา และนยของ

สงทคนพบ สงส�าคญอกประการไดแกการสงเคราะหวธการไดมาซงความร และปฏสมพนธ

ระหวางนกวจยเองกบผมสวนเกยวของในงานวจยและสภาพแวดลอมของการวจย โดย

เฉพาะงานวจยทางมานษยวทยาชายแดนทมสนามการวจยเปนพนทพรมแดนอนเปนพนท

ทมความซบซอน นอกเหนอจากความเปนพนทชายแดนในลกษณะต�าแหนงแหงทของการ

วจยซงมนยเชงพนททางกายภาพ พนทชายแดนยงเปนพนททมการซอนทบกนของชาตพนธ

ภาษา วฒนธรรมทหลากหลาย และปฏบตการตางๆ ขามพรมแดน ท�าใหการเกบขอมล

ภาคสนามในรปแบบการศกษาชาตพนธวรรณนาในพนทชายแดนมความพเศษอยหลาย

ประการ ไดแก ประการแรก ภมศาสตรชายแดนในฐานะพนทชายขอบทมเสนพรมแดนแบง

เขตแดนของสองรฐขนไป สรางความทาทายใหกบนกวจยทจะศกษากจกรรมตางๆ เชน

การคา การยายถน การสรางครอบครวของคนชายแดน การลบลอบขนสนคาตางๆ หรอ

แมกระทงมตรภาพของผคนทเกดขนขามเสนแบงเขตแดนของรฐ กจกรรมเหลานมกจะ

อยบนความก�ากงระหวางความ “ถก” หรอ “ผด” กฎหมาย อยบอยครง (Abraham and

van Schendel 2005; Donnan and Willson 2010) ประการทสอง การซอนทบของ

อตลกษณของพนทชายแดนสรางความทาทายใหนกวจยทท�างานในพนทชายแดนทจะ

ตองหาวธ “เขาถง” ความรทามกลางการซอนทบกนของพรมแดนขางตน พรอมๆ กบการจด

วาง “ต�าแหนงแหงท” ของตวเองภายใตสถานการณซบซอนดงกลาวเพอจะเขาไปสพรมแดน

ในฐานะพนทวจยทางกายภาพ และพรมแดนของผมสวนเกยวของทชายแดน ประการทสาม

ความยงยากในเรองความแตกตางทางภาษาและวฒนธรรมในกรณทผวจยไมใชคนในพนท

ของรฐใดรฐหนง และไมสามารถพดภาษาทองถนได และประการสดทาย ไดแก การเขาถง

พนทชายแดนและความยงยากในการขออนญาตท�างานวจย

บทความนกลาวถงการเขาไปท�างานวจยในพนทชายแดนภาคตะวนออกเฉยง

เหนอ (อสาน) ของประเทศไทยและพนทชายแดนในประเทศสาธารณรฐประชาธปไตย


26 สรอยมาศ รงมณ

ประชาชนลาว (สปป.ลาว) ประเดนส�าคญทมงอภปรายในบทความนไดแก “ต�าแหนง

แหงท” (positionality) ในฐานะเครองมอของผวจยกบการไดมาซงความรจากพนทภาค

สนามบรเวณชายแดนไทย - ลาว การอภปรายเรองต�าแหนงแหงทของผวจยเปนเรองส�าคญ

เนองจากในการท�าวจยภาคสนามผมบทบาทส�าคญในพนทวจยไมไดมเพยงตวนกวจย

เทานน แตยงมกลมผเกยวของในการวจย โดยเฉพาะงานวจยเชงชาตพนธวรรณนาทตอง

เขาไปเกยวของกบผคนหลายกลมตางกรรมตางวาระ ดงนน ต�าแหนงแหงทซงเปนเรองล�าดบ

ชนทางสงคมระหวางคนกลมตางๆ และปจเจก ทแสดงออกผานทงในรปแบบทางกายภาพ

ไดแก เพศสภาพ ชาตพนธ เชอชาต สถานภาพทางสงคม ไดแก ชนชน อาย และทางความ

รสกนกคด ไดแก อคต ประสบการณชวต ตางเปนตวก�ากบความเขาใจของเราตอคนอน

และความเขาใจของนกวจยตอปรากฏการณทเกดขนในพนท (Wolf 1996)

ต�าแหนงแหงทของผวจยในงานวจยทางสงคมศาสตรเปนเรองเกยวกบการเมองและ

จรยธรรมของงานวจยทมการพดถงมาตงแตทศวรรษ 1980 (Marcus 2009) โดยประเดน

ทมการอภปรายอยางกวางขวาง เชน ต�าแหนงแหงทของนกวจยเปนปฏสมพนธของนก

มานษยวทยา ไมใชในฐานะนกวจย แตในฐานะตวแสดงทางสงคมทแบกวฒนธรรมเฉพาะชด

หนงลงไปเกยวของกบความสมพนธเชงอ�านาจ (Okely 1994) การอภปรายต�าแหนงแหงท

เปนการทบทวนวาตวตนของเรามผลอะไรบางกบการผลตความร ซงนกมานษยวทยาจ�าเปน

ตองสะทอนความตระหนกในเรองผลกระทบของตนเองตอสงทตนเองศกษา และอตลกษณ

ของตนเองวาสงผลกระทบตอการผลตความรอยางไร (Bourke 2014)

อตลกษณของทงผวจยและผมสวนเกยวของในงานวจยตางสงผลกระทบตอกระบวนการ

วจยไมมากกนอย อตลกษณในทนเปนเรองของความคลายคลงและแตกตางระหวางนกวจย

กบผทมสวนเกยวของกบงานวจย ในเรองของเชอชาต เพศ อาย ประสบการณชวต และชนชน

(Hopkins 2007) ต�าแหนงแหงทในภาพกวางชใหเหนถงอ�านาจ อภสทธ และอคต หรอ

โครงสรางอ�านาจทอยแวดลอมสงทท�าการวจย หรออาจพจารณาไดจากความรสกนกคด ไมใช

แคเพยงความรสกนกคดตอคนอน แตรวมไปถงความคาดหวงวาคนอนจะมองเราอยางไรดวย

อคตเปนอกองคประกอบส�าคญทก�าหนดกระบวนการวจย อคตในทนอาจมาจากความเชอ

จดยนทางการเมอง ภมหลงทางวฒนธรรม เพศสภาพ เชอชาต ชนชน สถานภาพทางสงคม



ระดบการศกษา เปนตน ซงเปนตวแปรส�าคญทสงผลตอกระบวนการท�างานวจย ถาหาก

ประสบการณของผมสวนเกยวของในงานวจยทเราศกษาถกก�าหนดโดยบรบททางสงคมและ

วฒนธรรม ตวผท�างานวจยเองกมภมหลงทหลอมรวมตวตนมาจากบรบทสงคมและวฒนธรรม

ทตนเองอยอาศยเชนกน การรเทาทนอคตจะท�าใหผวจยเขาใจวาเราจะเขาถงลกษณะพนทวจย

สมาชกกลมเฉพาะตางๆ ในพนทอยางไร และท�าใหเรามองเหนวาจะเขาไปเกยวของกบคนท

ควรจะมสวนรวมในงานวจยอยางไร การวเคราะห “ต�าแหนงแหงท” ของผวจยในทนจงเปน

เรองจ�าเปน เพราะจะท�าใหเราตระหนกวาแตละคนมหลายอตลกษณทอาจเหมอนหรอแตก

ตางกน ดงนน คนจงมกจะใหความหมายจากดานทหลากหลายของอตลกษณตนเอง นอกจาก

น ต�าแหนงแหงทถกก�าหนดโดยความสมพนธระหวางบคคลหนงกบ “คนอน” เราคอใครใน

บรบทของการท�าวจยกบคนอน เราจ�าเปนทจะตองก�าหนดต�าแหนงแหงทของตนเอง เราคอ

ใครในฐานะปจเจกบคคล ในฐานะสมาชกของกลม หรอในฐานะทอยภายใตและเคลอนทไป

ภายในสถานภาพทางสงคม ต�าแหนงแหงทท�าใหเราพจารณาอ�านาจ สทธพเศษ และอคต หรอ

วพากษโครงสรางอ�านาจรอบๆ สงทเราศกษา (Madison 2012)

จดประสงคทผเขยนหยบยกประเดนต�าแหนงแหงทขนมาวเคราะห เนองจากเปนเรอง

นาสนใจทจะตงค�าถามถงการเขาถงความรและการปรบใชต�าแหนงแหงทของผเขยนในฐานะ

ทมสญชาตไทยและท�างานวจยเมอครงยงเปนนกศกษาปรญญาเอก และไมเคยท�าวจยใดๆ

ในประเทศลาวมากอน จะตองเขาไปท�างานวจยในหมบานชายแดนไทย - ลาว ผเขยนมวธการ

“เลอก” ใชต�าแหนงแหงทของตนเองในการปฏสมพนธกบผมสวนเกยวของกบงานวจยอยางไร

ภายใตอตลกษณของตวผเขยนเองทมความหลากหลาย ไมวาจะเปนสถานภาพอาจารย

มหาวทยาลย นกศกษาปรญญาเอก อตลกษณของความเปนผหญงไทยทเขาไปท�างานวจยใน

หมบานชายแดนในภาคอสานและในประเทศลาว อตลกษณความเปนคน “กรงเทพฯ” และ

อตลกษณอนๆ ทปรบใชตามสถานการณก�าหนด ตางเวลา ตางสถานท โดยมจดประสงคเพอ

ใหไดมาซงขอมล ค�าถามส�าคญอกประการทนาขบคดคอ หากเปนนกวจยอนทมอตลกษณ

และต�าแหนงแหงทซงแตกตางออกไป เชน ไมไดมผมสด�า ตาสด�า ไมไดพดภาษาไทย ไมได

เปนคนไทย หรอมสถานภาพทแตกตางไปจากผเขยน การเขาถงความรในทนจะท�าไดยาก

หรองาย จะเหมอนหรอแตกตางกนไปอยางไร



เนอหาของบทความเรมจาก สวนแรก บทน�าและกรอบความคดเรองต�าแหนงแหงทใน

งานวจย และความส�าคญของการวเคราะหต�าแหนงแหงท สวนทสอง กลาวถงชายแดนอสาน-

ลาว อนเปนพนทเกบขอมลภาคสนามของผเขยนซงในทนผเขยนมงตอบค�าถามวาความเปน

ชายแดนก�าหนดวธวทยาและต�าแหนงแหงทของผเขยนอยางไร สวนทสาม ผเขยนจะอภปราย

แนวคดต�าแหนงแหงทและการใชประโยชนของต�าแหนงแหงทอนหลากหลายในการท�างานวจย

ชนน นบตงแตวธการเลอกพนท การเลอกหมบาน การแกไขปญหาเฉพาะหนาของผเขยน และ

จะสะทอนประเดนต�าแหนงแหงทกบประเดนทาทายในเชงจรยธรรมการวจย และสวนสดทาย

เปนบทสรป

ชำยแดนอสำน-ลำว: กำรอพยพขำมแดน และควำมสมพนธของแรงงำนในภำคเกษตรกรรมและภำคเมอง

วทยานพนธของผเขยนเกดจากขอสงเกตเบองตนในงานวชาการทเกยวกบการเปลยนแปลงของ

สงคมชนบท (agrarian transformation) ซงมกจะมหนวยการวเคราะหเปน/อยในขอบเขต

ของหมบาน1 แตผเขยนพบวายงไมมงานทเชอมโยงประเดนความเปนชายแดนในเชงพนทและ

ความสมพนธดานการแลกเปลยนแรงงานและการผลต ในสวนงานทศกษาชายแดนกเชน

กน ผเขยนพบงานมานษยวทยาชายแดนทศกษาความสมพนธของผคนผานการคาชายแดน

(เชน Walker [1999] และ Sangkhamanee [2006]) งานศกษาการจดการทรพยากรขาม

พรมแดน (Sturgeon 2007) และการสรางอตลกษณของผคน (Horstmann and Wadley

2006) แตไมพบงานทโยงประเดนชายแดนกบการเปลยนแปลงเชงโครงสรางในสงคมชนบท

ผเขยนจงตองการศกษาพนทชายแดนในประเดนดงกลาวโดยมงความสนใจไปทชายแดน

1 งานวชาการกลมนมกจะเปนงานทตงคำาถามเรองการเปลยนแปลงวถการผลต เชน งานกลมวฒนธรรมชมชนของ ฉตรทพย นาถสภา (2533; 2543) การแตกตวเปนชนชนของสงคมชาวนา เชน งานของอานนท กาญจนพนธ (Ganjanapan 1984) และแอนดรว เทอรตน (Andrew Turton [Turton 1978, 1989]) สวนงานวชาการทเนนการศกษาหมบานไทยในยคตอๆ มา มความหลากหลายขนในแงทตงคำาถามถงการลดความสำาคญของของภาคเกษตรกรรม เชน กลมงานของโจนาธาน รกก (Jonathan Rigg [Rigg 2001; 2009, Rigg and Sakunee 2001]) หรองานทพดถงความยดหยนในการปรบตวของชาวนาของ ยศ สนตสมบต (Santasombat 2008).



อสาน-ลาวเปนพเศษ เพราะเปนพนททมประวตศาสตรความสมพนธกนมายาวนาน มความ

คลายคลงทางภาษา ผคน และวฒนธรรม ทงยงเปนชายแดนทมลกษณะภมประเทศพเศษ ม

น�าโขงเปนเสนแบงเขตแดนท�าใหประชาชนสามารถเดนทางขามแมน�าไปมาหาสกนไดโดย

งาย และเนองจากผเขยนมองพนทชายแดนเชงสมพทธ พนทชายแดนคอพนทแหงปฏสมพนธ

และเตมไปดวยความสมพนธทางสงคมอนสลบซบซอนบนพนฐานของความสมพนธทาง

ประวตศาสตรการเมอง เศรษฐกจ และวฒนธรรม อตลกษณของพนทชายแดนกอรปขนโดยผท

อาศยอยทชายแดนและการแลกเปลยนขามพรมแดน พนทวจยในจนตนาการของผเขยนกอน

จะลงภาคสนามจงเปนหมบานไทย - ลาวสองฝงโขงซงมการตดตอสมพนธกน ผเขยนเลอกท

จะไปส�ารวจจงหวดมกดาหารของไทยและแขวง (จงหวด) สะหวนนะเขตของลาวซงอยตรงขาม

กนเปนทแรก เนองจากเปนพนททเพงจะเปดใชสะพานมตรภาพไทย - ลาว เมอ พ.ศ. 2550

ผเขยนเรมตนส�ารวจพนทภาคสนามในเดอนกมภาพนธ พ.ศ. 2553 โดยนดสมภาษณ

เจาหนาทหนวยงานรฐในจงหวดมกดาหาร2 เพอจะหาขอมลเกยวกบกจกรรมการเกษตรขาม

พรมแดนและความสมพนธของหมบานไทย - ลาว ผใหขอมลทานหนงทท�างานดานความมนคง

ของจงหวดถามผเขยนวาท�าไมจงสนใจเรองการเกษตรกรรม ในเมอทนชาวนาไมไดท�านาเอง

แตจางคนลาวขามแมน�าโขงมา เนองจากแรงงานในพนทเดนทางไปท�างานในเขตอตสาหกรรม

กนเปนสวนใหญ ท�าใหเกดปญหาการขาดแคลนแรงงานภาคเกษตรอยางหนก และจงหวด

มกดาหารมดานประเพณถง 5 แหง ทอนญาตใหคนลาวขามมารบจางในภาคการเกษตร และ

งานใชแรงงานอนๆ ได โดยอะลมอลวยใหคนลาวทอยอาศยตามแนวชายแดนสามารถขาม

ดานประเพณมารบจางในแบบเชาไปเยนกลบ

ผเขยนจงเดนทางไปส�ารวจหมบานรมแมน�าโขงในจงหวดมกดาหารทมดานประเพณ

และสดทายเลอกบานฝงไทย3 ซงเปนทตงของดานประเพณทมปรมาณคนลาวขามแดนมาก

ทสด บานฝงไทยตงอยเยองกบบานแคมโขงของประเทศลาว โดยเบองตนผเขยนไดทราบขอมล

2 เชน ผวาราชการจงหวด รองผวาราชการจงหวด หวหนาสำานกงานเกษตรจงหวด หวหนาสำานกงานแรงงานจงหวด และเจาหนาทฝายความมนคง เชน ปลดจงหวด นายอำาเภอปลดอำาเภอ.

3 ชอหมบานและชอบคคลทปรากฏในบทความนเปนชอสมมต.



วาบานฝงไทยมตลาดนดขนาดใหญทกวนองคารกบวนอาทตย ซงเปดใหคนลาวขามมา

จบจายซอของโดยขามแดนผานดานประเพณทดแลโดยคณะกรรมการหมบาน มผใหญบาน

เปนแกนน�า สวนในฤดท�านา (เดอนกรกฎาคมถงสงหาคม และตลาคมถงพฤศจกายน) จะม

การรบแรงงานลาวเขามาท�างานโดยเดนทางผานดานประเพณดวย

ผเขยนเรมงานภาคสนามอยางจรงจงในฤดด�านา เดอนกรกฎาคม พ.ศ. 2553 โดย

คาดหวงทจะไดเหนคนลาวจากบานแคมโขงขามมารบจางท�านาในบานฝงไทยผานดาน

แผนท 1: พนทวจย ในประเทศไทยและลาว



ประเพณแบบไป-กลบทกวนตามขอมลททงทางจงหวดและชาวบานไดบอกไว แตจากการ

ส�ารวจเบองตนในพนทนาของบานฝงไทย พบวาคนลาวทมารบจางมาจากหลายหมบานทตง

อยลกเขาไปจากชายแดนลาว และไมไดขามแดนแบบไป-กลบตามระเบยบของดานประเพณ

หากแตขามมาแลวอาศยอยตอเนองจนหมดฤดกาลท�านา

ผเขยนเกบขอมลอยางละเอยดอกครงในระหวางการท�างานภาคสนามเมอเดอน

พฤศจกายน 2553 ซงเปนฤดกาลเกยวขาวและพบวาแรงงานรบจางสวนใหญ จ�านวน 113

คน จากทงหมด 120 คน ในบานฝงไทยมาจาก 8 หมบาน ม 4 คน มาจากหมบานไกลทสด

อยในเมอง (อ�าเภอ) พน บรเวณชายแดนลาว – เวยดนาม ซงอยหางจากชายแดนรมน�าโขงถง

150 กโลเมตร และ 31 คน มาจากบานลาวเหนอ เมองเซโน ซงอยหางจากบานแคมโขงราว

35 กโลเมตร ท�าใหตองเปลยนความตงใจเดมทจะศกษาการเปลยนแปลงของชนบททชายแดน

โดยวเคราะหเพยงสองหมบาน ผเขยนตดตามแรงงานกลมนขามแมน�าโขงกลบไปดวยเมอ

หมดฤดเกยวขาวและตดสนใจรวมบานลาวเหนอเขามาเปนพนทศกษาอกแหงหนงเพอใหเหน

ความเชอมโยงของการอพยพขามแดนในภาคเกษตรกรรมระหวางบานฝงไทยกบหมบานใน

ลาว

การเดนทางตามแรงงานลาวกลบบานเปนอกประเดนทควรพจารณาในแงทหากผท�า

วจยไมใชคนไทย ไมไดมอตลกษณทางชาตพนธทคลายกบแรงงานลาว วธการเชนนอาจจะ

ท�าไดล�าบากกวา ยงไปกวานน ผเขยนอยากท�าความเขาใจ “อยางมสวนรวม” ผาน

ประสบการณตรงวาแรงงานทเดนทางขามแมน�าโขงมารบจางทฝงไทยนนมปฏบตการขาม

แดนอยางไร โดยการตดตามและการเฝามองวธการเจรจาตอรองการขามแดน การจายเงน

คาผานทางใหกบทหารลาวทชายแดน การตดตอรถโดยสารประจ�าทางใหไปสงทบาน ฯลฯ

เนองจากการซกถาม สมภาษณ และค�าบอกเลาในสนามเปนเพยงสวนหนงของประสบการณ

ทเทยบไดยากกบการไดตามไปเหนดวยตนเอง และขอมลจากค�าบอกเลาหรอการสมภาษณ

แบบไมเปนทางการยงมขอจ�ากด กลาวคอ แรงงานลาวสามารถบอกไดวามาอยางไร มาจาก

ไหน กลบอยางไร แตจะอธบายใหฟงเกยวกบประสบการณในการขามแดนเพยงคราวๆ พวก

เขามองวาเปนเรองในชวตประจ�าวนทไมนาจะเปนเรองทตองมาใสใจถามรายละเอยด บางคน

แสดงออกวาไมเขาใจวาผเขยนตองการจะรรายละเอยดเหลานไปเพออะไร ดงนน การไดสงเกต

อยางมสวนรวมกบการสมภาษณแบบไมเปนทางการในกรณนจงมความแตกตางอยางส�าคญ



แตความซบซอนของการอพยพขามแดนยงไมหมดเพยงเทาน เดอนมกราคม ป 2554

ผเขยนเรมเกบแบบส�ารวจในหมบานตางๆ ทบานลาวเหนอและพบวา เกนครงของจ�านวน

แรงงานลาวทเคยอพยพไปท�างานทบานฝงไทยในชวงฤดเกยวขาวไดอพยพขามไปท�างานตาม

จงหวดตางๆ ในประเทศไทยแลว ผเขยนจงสอบถามหมายเลขโทรศพทจากครอบครวแรงงาน

เหลาน เพอโทรศพทตดตอแรงงานลาวทอยในกรงเทพฯ ซงคนเคยกบผเขยนดตงแตเมอพบ

กนทบานฝงไทย และไดตามไปเยยมเยยนพวกเขา ไมวาจะในรานอาหารในยานทองเทยว

รานลางรถ และรานอาหารอสานยานชานเมอง บางรายผเขยนกโทรศพทไปถามขาวคราว

โดยคราแรกตงใจจะไปเยยมเยยนในฐานะมตร แตเมอแวะเวยนไปหลายรอบ ไดพบปะกบ

เจาของกจการทจางแรงงานลาวจงคนพบวา วธการวจยโดยตดตามแรงงานอพยพไปในหลายๆ

ท ตามแนวทางการวจยแบบพหสนาม (multi-sited research) ท�าใหเหนภาพรวมของการ

อพยพของแรงงานจากชนบทลาวสผนนาทชายแดนไทยและสเมองหลวง ซงบงบอกความ

ซบซอนของเสนทางการยายถนและการตดสนใจของแรงงานลาวทจะรบจางในภาคเกษตรกรรม

หรอภาคบรการ ซงในกรณน ไมสามารถจะจดกลมไดเลยวาแรงงานลาวอพยพกลมนเปน

แรงงานอพยพตามฤดกาล แรงงานอพยพจากชนบทสเมอง หรอชนบทสชนบท เพราะแรงงาน

หลายคนมวถการอพยพทซบซอนและคาบเกยวกบทกประเภทของการอพยพ

“ต�ำแหนงแหงท” ในฐำนะเครองมอกำรเขำถงพนท และเกบขอมลภำคสนำมท “ชำยแดน”

ต�าแหนงแหงทในฐานะอาจารยมหาวทยาลยทก�าลงศกษาปรญญาเอก

การท�าวจยภาคสนามในประเทศสงคมนยมในเอเชยมประเดนทาทายหลายประการ โดยเฉพาะ

ส�าหรบนกวจยจากโลกตะวนตก ในวารสาร Asia Pacific Viewpoint ฉบบพเศษทไดรวบรวม

บทความในประเดนดงกลาว นกศกษาปรญญาเอกจากประเทศตะวนตกหลายคนเขยน

บทความเลาประสบการณการท�างานภาคสนามของตนเอง โดยตางกลาวถงความยากล�าบาก

ในการเขาถงพนททงทางกายภาพและดานการขออนญาตเขาไปท�าวจยในประเทศอดต

สงคมนยม ซงควบคมนกวจยอยางเขมงวดทงในดานการเลอกพนทศกษาและประเดนเนอหา

ของการวจย ตลอดจนการสงหามเผยแพรขอมลบางอยาง รวมถงประเดนอภปรายดาน



จรยธรรมการวจยดวย เชน บทความวาดวยการท�าวจยในพนทชายแดนจน เวยดนาม ลาว

สะทอนวาการตองขออนญาตท�าวจยจากทง 3 ประเทศ และตองตดตอกบหนวยงานราชการ

หลายระดบ เปนสงทตองใชเวลาและความอดทนอยางสง (Turner 2010) สวนบทความ

บอกเลาประสบการณของนกศกษาปรญญาเอกทมาท�าวจยในประเทศลาวตงขอสงเกตวา

นอกจากจะตองเรยนภาษาลาวเพอใชในการท�างานภาคสนามแลว การขอวซานกวจยยงใช

เวลานานและมขนตอนยงยาก ยงไปกวานน นกวจยจากตางชาตยงตองมผตดตามเปน

เจาหนาทของรฐและตองรบผดชอบจายเงนเบยเลยงใหคนเหลานนดวย ท�าใหในกรณนผวจย

เลอกทจะท�างานใหกบองคกรเอกชนในลาวระหวางเกบขอมลวจยไปพรอมกน การเปนเจาหนาท

ขององคการระหวางประเทศทมสาขาอยในประเทศลาว มสวนชวยใหผวจยมอสระในการลง

พนทมากกวาจะขออนญาตท�าวจยเฉพาะงานวทยานพนธของตนเอง (Daviau 2010) ซง

งานวจยภาคสนามระดบปรญญาเอกอกชนทศกษาการยายถนของเยาวชนในหมบานลาวกม

วธการเขาสสนามคลายคลงกน (Huijsmans 2010)

ในกรณประเทศลาว การเปนนกวจยจากประเทศเพอนบานอยางประเทศไทยกม

ประสบการณเกยวกบขนตอนการขออนญาตเขาไปท�าวจยไมตางกนมากนก เชน งาน

วทยานพนธปรญญาเอกของนกศกษาชาวไทย (La-Orngplew 2012) ทเลาวาผวจยตองใช

เวลาถง 10 เดอนในการรอวซาวจย ระยะเวลาด�าเนนการทคอนขางนานเปนเงอนไขสงผลให

ผวจยมความกงวล โดยเฉพาะในกลมนกวจยทเปนนกศกษาซงมงบประมาณคอนขางจ�ากด

ในกรณของผเขยน แมวาไทยและลาวจะไดท�าความตกลงยกเวนการตรวจลงตรา (วซา) ส�าหรบ

ผถอหนงสอเดนทางจากทงสองประเทศ และสามารถพ�านกในประเทศนนๆ ไดไมเกน 30 วน

แตกยงตองขออนญาตท�าวจยตามขนตอน การด�าเนนการในสวนน ผเขยนไดรบความสะดวก

จากต�าแหนงแหงทของความเปนอาจารยสงกดมหาวทยาลยในกรงเทพฯ และความสมพนธ

สวนตวคอนขางมาก เนองจากผเขยนเคยสอนนกศกษาจากลาวทไดทนมาศกษาตอระดบ

ปรญญาโทในประเทศไทย จงปรกษานกศกษาลาวทานนนและไดรบการแนะน�าใหไปพบกบ

อายแกว เพอนของเขาทมาศกษาตออยในประเทศไทยเชนกน และตอมาไดกลายเปนผม

บทบาทส�าคญทท�าใหงานภาคสนามของผเขยนส�าเรจลลวงไปไดดวยด อายแกวไดชวย

ประสานงานกบสถานเอกอครราชทตสาธารณรฐประชาธปไตยประชาชนลาวประจ�า



ประเทศไทย จนไดรบหนงสออนญาตทใชเปนหลกฐานในการขออนญาตท�าวจยในระดบแขวง

(จงหวด) จากเจาแขวงสะหวนนะเขต และประสานพาผเขยนไปยนเอกสารรบรองจากทางแขวง

เพอประสานงานในระดบเมอง ทงทเมองไซยะบล (ทตงบานแคมโขง) และเมองเซโน (ทตง

บานลาวเหนอ) โดยในการลงหมบานครงแรก อายแกวเปนคนพาผเขยนไปพบผใหญบานและ

ฝากใหดแล เมอมปญหาใดๆ กตาม ผเขยนสามารถโทรศพทถงอายแกวไดตลอดเวลา

จะเหนไดวาสถานภาพความเปนอาจารยมหาวทยาลย และความโชคดทรจกนกศกษา

ลาวทบงเอญเปนเจาหนาทในแขวงทผเขยนอยากจะเขาไปเกบขอมลพอด เออประโยชนไม

มากกนอยในการน�าผเขยนเขาสภาคสนามทลาวซงเรยกไดวาประสบปญหายงยากนอยกวา

นกวจยจ�านวนมาก แตกระนน แมวาผเขยนจะสามารถด�าเนนการวจยภาคสนามโดยไดรบ

อนญาตอยางเปนทางการจากหนวยงานทเกยวของ แตกยงตองเดนทางไป-กลบระหวางไทย

และเขาลาวทกๆ 30 วน ตลอดระยะเวลาเกอบปในการท�างานภาคสนาม ตามเงอนไขของ

ความตกลงยกเวนการตรวจลงตรา (วซา) ไทย - ลาว ซงเปนเงอนไขของการเดนทางเพอท�า

วจยภาคสนามทมทงประโยชน (benefit) และความเสยง (risk) เชนเดยวกบเงอนไขของ

ต�าแหนงแหงทในรปแบบอนๆ ดงจะไดกลาวถงในสวนตอๆ ไป

ต�าแหนงแหงทของความเปน “ผหญงไทย” ทเขาไปท�าวจยคนเดยวในลาว

ในชวงแรกของการท�าวทยานพนธ เมอไดน�าเสนอหวขอการวจยใหแกอาจารยทปรกษาและ

เพอนๆ ทกคนมกพดเปนเสยงเดยวกนวาผเขยนชางโชคดทจะไดกลบไปท�างานท “บาน”

นนคอ การกลบประเทศไทย เพอนหลายคนกลาววาผเขยนโชคดทไมตองเรยนภาษาใหม

เนองจากภาษาลาวมความคลายคลงกบภาษาไทยอสานอยระดบหนง ผเขยนสามารถฝกได

ในระยะเวลาไมนาน ดเผนๆ แลวการท�างานภาคสนามบรเวณชายแดนของประเทศบานเกด

และประเทศเพอนบานทมความคลายคลงกนดานภาษาและวฒนธรรมนาจะท�าใหผเขยนไม

ไดผดแผกแตกตางจากผเกยวของในงานวจยนก แตในความเปนจรงแลว ผเขยนมองตนเอง

ในฐานะผทมสภาพก�ากงระหวางการเปนคนในกบคนนอกทตองพบกบความทาทายหลาย

ประการ ในแงของการใชภาษา การเตรยมตวศกษาภาษาอสานกอนลงพนทท�าใหอปสรรค

ดานภาษาไมไดสงผลกบงานวจยมากนก เนองจากทงคนไทยในชายแดนอสานและคนลาว



สวนใหญฟงภาษาไทยภาคกลางรเรองจากการดละครโทรทศน แมจะพดตอบไมไดทงหมด

แตความคลายคลงทางภาษาท�าใหการสอสารไมไดเปนเรองยากล�าบากในลาว หากพบ

อปสรรคในการสนทนาจรงๆ ผเขยนกสามารถหาคนในหมบานมาชวยแปลภาษาไทยใหได

เทยบกบนกวจยตางชาตจ�านวนมากทตองพงพาลามแปลภาษา ผเขยนสามารถท�างานวจย

ไดดวยตนเองโดยไมตองใชลาม

ความทาทายประการส�าคญเปนเรองอตลกษณความเปนผหญงทถกจดวาง และหยบ

ใชในสถานการณตางๆ ทผานมามงานศกษาดานมานษยวทยาชายแดนทอภปรายถง

อตลกษณความเปนหญงในแงทเออตอการขามแดน เชน แอนดรว วอลคเกอร (Andrew

Walker) กลาวถงแมคาชาวลาวทสามารถประกอบธรกจการคาไดสะดวกกวาผชายเพราะ

อตลกษณของเพศหญงทดไมเปนพษเปนภย และความเปนเพศหญงยงเออตอการตอรองกบ

เจาหนาทต�ารวจและทหารตามชายแดนทโดยสวนใหญเปนเพศชาย (Walker 1999) ในสวน

ของผเขยนซงเปนผหญงไทยทเขาไปท�างานวจยบรเวณชายแดน และในหมบานในประเทศลาว

คนเดยว อตลกษณความเปนผหญงของผวจยเปนอกสงหนงทเปนประโยชน โดยเฉพาะในการ

เขาไปพดคยกบแรงงานลาวและการเดนทางขามพรมแดนไทย - ลาว บคลกความเปนหญง

ท�าใหดมความคกคามนอยกวาผชาย และสผม สตา สผว ทคลายคลงกบคนอสานและคนลาว

ท�าใหผวจยสามารถตดตามแรงงานลาวไปไดโดยไมดแปลกแยกมากนก ไมวาจะขนเรอขาม

แมน�าโขงหรอเดนทางภายในลาวดวยรถสองแถวทองถน

ในการตดตามแรงงานลาวไปบานลาวเหนอครงแรก ผเขยนถกตรวจคนโดยทหารลาว

และขอใหแสดงหนงสอเดนทาง แตเมอแสดงจดหมายอนญาตจากแขวงและเมอง ในครงตอๆ

มาทนงเรอขามโขงตามชาวบานไปฝงลาว ทหารตามชายแดนกคนเคยกบผเขยนและไมเรยก

ใหแสดงเอกสารอก ผใหญบานฝงไทยเคยกลาวกบผเขยนวา โชคดทผวจยเปนผหญงท�าให

สามารถขามไปตรงไหนกไดและไมถกตรวจจบแบบผชาย และความเปนผหญงยงท�าใหคนใน

หมบานทงจากฝงลาวและฝงไทย โดยเฉพาะผสงวยใหความเอนด ชาวบานในหมบานทงฝง

ไทยและฝงลาวมกจะพดกบผเขยนเสมอวาเปนคนทนาสงสาร เปนผหญงทตองมาท�างานคน

เดยว พอแมคงจะเปนหวง เจาของบานทผเขยนไปอาศยทบานลาวเหนอกลาวกบผเขยนวา ผ

เขยนกลาเจรจาตอรองกบทหารลาวทขอเรยกเกบคาเหยยบแผนดน ในขณะทคนไทยทเดน



ทางขามมาฝงลาวหรอแมแตคนลาวเอง มกไมกลาแสดงทาทปฏเสธค�าสงของทหาร แตผเขยน

กลายนยนวตถประสงคพรอมแสดงเอกสารรบรองการเดนทางมาท�าวจยเขาประเทศลาว

ผเขยนนงผาซนไปในงานบญหมบาน แตไมเคยนงผาซนเวลาเกบขอมล แมเจาของบานฝงลาว

กลาววานอกจากจะใจกลาเหมอนผชาย ยงไมชอบแตงตวแบบผหญงอกดวย การจดวาง

ต�าแหนงแหงทความเปนเพศหญงของผเขยนในการท�าวจยภาคสนามเกดขนโดยอตโนมต เมอ

มองยอนกลบไปผเขยนจงเหนวาตนเองหยบใชอตลกษณความเปนหญงหลายแบบ ทงผหญง

ทดออนตอโลก เดนทางคนเดยว ตองขอความกรณาจากเจาหนาทในการผานแดน ขอความ

เอนดจากชาวบานทจะท�างานวจยภาคสนามใหส�าเรจลลวง และผหญงทพยายามจะเขมแขง

แสดงออกดวยการนงกางเกงอนแตกตางจากหญงลาวนงผาซน เพอทจะตอรองกบทหารเพศ

ชายทเขามาขอตรวจเอกสาร หรอเขามาซกถามเกยวกบงานวจยโดยไมแสดงอาการหวาดกลว

การถกคกคาม

นอกจากน การเปนผหญงทเดนทางมาท�างานวจยเพยงล�าพง ยงตองรจกการวางตวท

เหมาะสมกบผเกยวของในงานวจยทเปนผชายดวย งานวจยหลายชนกลาวถงการไดขอมล

เชงลกจากการรวมดมเหลากบชาวบาน แตในสวนของผเขยนซงไมดมเหลา ประเดนนกลาย

เปนเรองทตองระวงและรกษาน�าใจเมอไดรบการเชญชวนใหรวมดม ผเขยนใชวธการพดจา

สภาพแตตลกขบขน หรอลอเลยนคนชวน หรอแมกระทงจดวางตวเองใหเปนคนเครงศาสนา

ทงทจรงๆ แลวมใชคนเชนนนเลย เชน ในหมบานลาว ผเขยนลอกรรมการหมบานทชวนเขาวง

ดมเหลาวาหากเมองลาวเปนเมองพทธ เหตใดจงไมรกษาศล ผเขยนเปนคนพทธถอศลหาจง

ไมดมเหลา ค�าตอบของชาวบานคอรกษาศลไดทกขอเวนขอหา ผเขยนจงกลาวตอวา ขอหา

ส�าคญทสด เพราะหากขาดขอน ผดขออนๆ ไดทกขอ ค�าตอบของผเขยนเปนทข�าขนส�าหรบ

ชาวลาว แตหลงจากนนกไมมใครชวนดมเหลาอก ในขณะเดยวกนกไมไดเปนทรงเกยจหาก

จะนงอยในวงฟงเรองทกรรมการหมบานสนทนากน หรอในการไปสมภาษณบคคลตางๆ ใน

ยามวกาล ผเขยนจะระมดระวงความปลอดภยใหตนเองโดยการชวนเดกในหมบานหรอบาง

ครงกเปนเจาของบานทไปขออาศยใหเปนเพอนรวมทางไปดวย



ต�าแหนงแหงทความเปนนกศกษาจากกรงเทพฯ ทไมมความรอะไรเกยวกบวถชวตหมบานเลย

ในประเดนชนชนทางสงคม การเปนนกศกษาจากตางประเทศและเปนอาจารยจากกรงเทพฯ

เปนอกองคประกอบในอตลกษณของผเขยนทสรางความคาดหวงบางประการใหกบผมสวน

เกยวของในงานวจย และเปนสงทผเขยนตองรจกจดวางต�าแหนงแหงทของตวเองในแตละ

สถานการณเพอใหงานวจยเปนไปอยางราบรน เปนตนวา ชาวบานทบานฝงไทยมองวาผวจย

จะตองมฐานะด เพราะศกษาอยตางประเทศและยงเปนอาจารยในมหาวทยาลยทมชอเสยง

จะตองไดท�างานในหองปรบอากาศและสะดวกสบาย ค�าถามทถกถามบอยๆ คอ ผเขยนเปน

ลกใคร พอแมท�าอาชพอะไร แตความกงขาและภาพลกษณในเรองนถกลดทอนลงไปเมอ

ใชวธสรางบทสนทนาไปเรอยๆ เพอสรางความคนเคย ในขณะเดยวกนกไมท�าใหคสนทนา

รสกวาก�าลงถกซกถาม โดยเฉพาะกบผใหขอมลทเปนแรงงานลาวซงมกจะหลบและปฏเสธ

การสนทนาในครงแรกทพบกน ผเขยนจงสรางความคนเคยดวยการลงไปท�างานรวมกบเขา

ระหวางสนทนา และเรมดวยการชวนใหเขาพดเรองทเขาร การเปนคนกรงเทพฯ ไมเคยท�านา

ไมเคยตองขดดนถางหญา ท�าใหบอยครงทชาวบานถามกลบวา “ท�าไมจงไมรอะไรเลย เปน

คนมการศกษาตองรมากกวาพวกเราส” และทายทสดชาวบานพบวาผเขยนไมมความรเรองท

เปนชวตประจ�าวนของพวกเขาจรงๆ การสรางความคนเคยในลกษณะนเออใหแบบสอบถามใน

ระดบครวเรอนราบรนขน เพราะชาวบานรจกผเขยนแลว และเขาใจวาผเขยนมาเรยนรวถชวต

ของพวกเขา ท�าใหไมรสกวาถกคกคามเวลาเหนผเขยนถอกระดาษแบบสอบถามไปนงคยดวย

นกวจยทเกบขอมลในลาวจ�านวนหนง (เชน Daviau 2010; La-orngplew 2012)

เผชญกบขอจ�ากดจากการทมเจาหนาทรฐรวมเดนทางมาในหมบาน จนบางครงท�าใหชาวบาน

ไมกลาตอบค�าถาม หรอไมกลาตอบความจรง ผเขยนไมมปญหาในมมน แตพบกบค�าถามท

ทาทายจากผมสวนเกยวของในงานวจยมากกวา ซงคงจะเปนเรองปกตทนกวจยทเกบขอมล

ภาคสนามในหมบานมกจะมประสบการณรวมในเรองความคาดหวงตอสถานภาพความเปน

คนจากกรงเทพฯ ทมการศกษาด และนาจะมฐานะดกวา “ชาวบาน” สถานการณทพบบอย

ในหมบานไดแก การถกตงค�าถามกลบวาถาเขาตอบค�าถามผวจย เขาจะไดอะไร ผวจยเปน

คนกรงเทพฯ ไมเคยล�าบาก ไมมทางเขาใจชวตของพวกเขาได และตอบค�าถามไปกไมได

ท�าใหชวตเขาดขน คาจางกไมไดมให เปนตน โดยทวไปผเขยนจะจดวางต�าแหนงแหงทของ



ตนเองไวในฐานะนกศกษาทก�าลงเกบขอมล และตอบกลบไปวาขณะนกตอบไมไดวางาน

วจยจะท�าใหชวตพวกเขาดขนเชนไร แตสงทไดจากพวกเขาจะเปนขอมลทจะท�าใหคนอนเขาใจ

ความยากล�าบากของคนในหมบานตางๆ และแมวาผเขยนจะไมมคาตอบแทนส�าหรบผให

ขอมล แตทกครงจะตองมของฝากและขนมตดมอไป และพบวาเปนเครองมอชนยอดในการ

สรางความคนเคยกบคนในหมบาน การชวนกนรบประทานขนมยงชวยลดความขดเขนระหวาง

คยอกดวย

กำรจด “ต�ำแหนงแหงท” ทำมกลำงควำมถก/ผดกฎหมำย และจรยธรรมกำรวจยในมนษย

ประเดนสดทายเกยวกบการจดวางต�าแหนงแหงทของผวจยในงานภาคสนามในพนทชายแดน

ทจะน�ามาวเคราะหในทน คอ การจดวางตนเองบนสถานภาพทางกฎหมายทก�ากงระหวาง

ความถกและผดกฎหมายของผท�าวจยในพนทชายแดน และการจดการกบขอมลตางๆ ทก�ากง

ระหวางความถก/ผดกฎหมาย กอนจะลงภาคสนามไมวาจะในพนทใด นกวจยทท�างานวจย

เกยวของกบมนษยจะตองสงเอกสารรบรองจรยธรรมการวจยทจะเปนขอตกลงวางานวจยจะไม

รบกวนหรอกอใหเกดความเดอดรอนแกผทเกยวของ จรยธรรมในทางปฏบตเปนขอก�าหนด

คณธรรมของนกวจยเมอลงภาคสนาม (Turner 2010) แตส�าหรบพนทชายแดน เนองจาก

กจกรรมตางๆ บรเวณชายแดนมความซบซอนและบางครงอาจก�ากงบนความผดหรอถก

กฎหมาย การท�างานวจยชายแดนจงตองค�านงถงความปลอดภยและสวสดภาพของผเกยวของ

เปนพเศษ (Donnan and Willson 2010)

ในการวจยภาคสนามของผเขยน ผเขยนไดพยายามปรบกระบวนการขอความยนยอม

(informed consent) ใหสอดคลองกบรปแบบปฏสมพนธระหวางผเขยนกบอาสาสมครการ

วจย (research subjects) และผเกยวของอนๆ โดยไดพยายามใหขอมลงานวจยอยางทวถง

ผานทางวทยชมชน การประชมหมบาน กอนจะท�าแบบสอบถาม ผเขยนจะอธบายทมาทไป

ของงานวจย และย�ากบผตอบแบบสอบถามวามเวลาตอบ หรอจะใหกลบมาในเวลาอน และ

ยงพยายามกระตนใหผตอบถามค�าถาม หรอหากตองการขอมลเพมเตมกสามารถสอบถาม



ได นอกจากน ยงตองค�านงเรองความปลอดภยของผเกยวของในงานวจย นอกจากจะเลอกใช

ชอสมมตแทนชอหมบานและผใหสมภาษณทงหมดแลว ความก�ากงระหวางพฤตกรรมถก/ผด

กฎหมายท�าใหผวจยเลอกทจะระบเพยงยศหรอต�าแหนงของผใหสมภาษณทเปนเจาหนาทรฐ

อยางไรกตาม การค�านงในเรองความปลอดภยและสวสดภาพนในบางครงท�าใหผวจยตอง

“เลอก” ทจะน�าเสนอขอมล หรอ “ละเวน” ขอมลบางอยางทอาจสงผลกระทบตอวถชวตของ

ผคนในพนทชายแดนทศกษาอยดวย การลงภาคสนามแลวพบวาชาวบานฝงไทยกบแรงงาน

ลาวทไมไดปฏบตตามระเบยบดานประเพณ ซงหามไมใหแรงงานคางคนในพรมแดนไทยแต

ใหเดนทางเชาไปเยนกลบ ท�าใหผเขยนวตกวาทางอ�าเภอและจงหวดจะรหรอไมวาชาวบานท�า

ผดกฎหมาย หากน�าประเดนเหลานไปเขยนในวทยานพนธจะกระทบตอวถชวตของผคน

ผเขยนจะปกปองความเปนสวนตว (privacy) และรกษาความลบ (confidentiality) ของอาสา-

สมครการวจยอยางไร ยงไปกวานน ผเขยนจะจดวางตนเองอยางไรเมอตองสนทนากบ

เจาหนาทรฐในพนท แตสดทายแลว เมอกลบไปสมภาษณเจาหนาทภาครฐ เจาหนาทฝาย

ความมนคงเปนฝายถามผเขยนกอนวาพบคนลาวในหมบานเยอะหรอไม ท�าใหเขาใจไดวา

ทางอ�าเภอและจงหวดรเรองด และใหค�าตอบวา “ตองเอาหไปนาเอาตาไปไร แคจางคนมา

ท�านา ไมไดเปนอาชญากรรม” และ “เรากหยวนๆ กนไป ชาวบานท�ากนมานานแลว ถาไป

เครงครดนกชาวบานกไมรวมมอกบอ�าเภอ ชายแดนกไมมนคง ไมมใครแจงเรองการลกลอบ

ขนยาเสพตด” อนแสดงใหเหนถงความยดหยนของการควบคมพนทชายแดน และเปนแงคด

วาคนชายแดนคอองคประกอบส�าคญของความมนคงชายแดน

ยงไปกวานน ความอะลมอลวยนยงท�าใหเกดภาวะผดกฎหมาย (illegal) แตเปนท

ยอมรบได (licit; Abraham and van Schendel 2005) ในกรณทแรงงานลาวอพยพขาม

แมน�าโขงมารบจางในพนทการเกษตรบรเวณชายแดนไทยไดโดยไมมเอกสารการเดนทางท

เปนทางการ สถานภาพความชอบธรรมนจะหมดไปทนทหากแรงงานลาวอพยพดวยวธเดยวกน

สพนททไมใชชายแดน และกลายเปนสถานภาพผดกฎหมาย เชน ในกรงเทพฯ แรงงานลาว

ทเขาเมองผดกฎหมายจะตองระมดระวงการถกตรวจจบและตองจายเงนคาปรบ การทผวจย

ใชวธการเดนทางเขาลาวผานดานตรวจคนเขาเมองทสะพานมตรภาพไทย - ลาว แลวขาม

ไป-มาระหวางสองฝงโขงดวยเรอชาวบาน จนเมอครบก�าหนด 30 วน จงเดนทางออกจากลาว



ทางดานตรวจคนเขาเมองทสะพานมตรภาพฯ กอนจะเดนทางกลบเขาไปใหม อาจเปนรปแบบ

การเดนทางขามแดนทไมตางจากวถปฏบตของแรงงานยายถนลาวทใชกฎของสงคมชายแดน

ทยอมรบการขามแดนแบบไมเปนทางการผานดานประเพณ อนเปนเรองผดกฎหมายแต

ยอมรบไดและไมใชอาชญากรรม หรออาจเรยกสถานภาพนวา “การขามแดนนอกเหนอจาก

ขอบเขตทกฎหมายก�าหนดไว” (extra legal border crossing [Pickering 2011])

และสดทาย เมอใกลสนสดการวจยภาคสนาม ผเขยนไดน�าเสนอขอมลแกผเกยวของ

ในบานฝงไทย ผเขยนสามารถขอใชหองประชมของชมชนซงมอปกรณคอมพวเตอรอยแลว ใน

ขณะทในหมบานในฝงลาว ผวจยใชคอมพวเตอรของตวเองน�าเสนอภาพแลวใหชาวบานลอมวง

ฟง ชาวบานอสานสนใจแผนทเสนทางการยายถนของแรงงานลาว และหมบานชายแดนลาว

ทผเขยนท�าเปนแผนทวาแรงงานลาวมาจากหมบานใดบาง พวกเขารจกชอหมบานในลาว

ทงหมด แตไมสามารถบอกพกดได ในขณะทชาวบานฝงลาวสนใจภาพเมองหลวงพระบาง

และเมองตางๆ ทางตอนเหนอทผเขยนเคยเดนทางไป พวกเขากลาววาเขารจกฝงไทยดโดย

เฉพาะเมองใหญอยางกรงเทพฯ เชยงใหม ภเกต ระยอง เพราะตางเคยเปนแรงงานอพยพหรอ

มคนในครอบครวอพยพไปท�างาน แตเมองหลวงพระบางนนดหางไกล และไมมใครเคยไปเลย

การน�าเสนอขอมลจากการวจยใหผคนในหมบานไดรบร ท�าใหเกดการปรบต�าแหนง

แหงทอกครง เมอชาวบานฝงไทยจ�านวนหนงกลาววา ในตอนแรกเขาใจวาผเขยนเปนนกเรยน

ทเขามาศกษาชวตชาวบาน ดวยบคลกและวยท�าใหไมมใครคดวาผเขยนเปนอาจารยสอนระดบ

มหาวทยาลย แตเมอผเขยนยนพดในทสาธารณะ ประกอบกบไดพบกบอาจารยทปรกษาชาว

ตางชาตของผเขยนทเขามาเยยมในพนท และเหนการสนทนาภาษาองกฤษในบางชวง ชาว

บานกลาววาพวกเขาเชอแลววาผเขยนเปนอาจารย ชาวบานบางสวนเปลยนค�าเรยกทปกตเปน

เพยงชอเลนไปเรยกผเขยนวา “อาจารย” ในชวงเดอนสดทายกอนจะจบการศกษาภาคสนาม

อยางไรกตาม ต�าแหนงแหงทของอาจารย ไมไดรบความสนใจจากชาวบานฝงไทยในมตท

สมพนธกบการท�างานวชาการ แตกลายเปนบคคลทชาวบานฝงไทยมาสนทนาดวยในเรองการ

ฝากบตรหลานเขาเรยนตอในระดบมหาวทยาลย เปนเรองทผเขยนตองอธบายใหเขาใจวาการ

สอบเรยนตอระดบอดมศกษาจ�าเปนตองสอบดวยตนเอง ไมสามารถจะฝากฝงกนได แตกเหน

ไดชดวาไมมใครถามผเขยนวาท�างานวจยแลวจะใหประโยชนกบใคร จะท�าใหชาวบานรวยขน

หรอไมอกเลย



บทสรป

บทความชนนพยายามจะชใหเหนถงความทาทายบางประการของการท�างานภาคสนามใน

พนทชายแดน ความทาทายในบางประเดนทน�าเสนอ อาจเปนประเดนรวมทไมวาจะเกบขอมล

ภาคสนามทใดกตาม นกวจยจะตองพบเจอปญหาเหลานแตกตางกนไปไมมากกนอย แต

บทความนพยายามชใหเหนประเดนบางประการทเกดจากบรบทความเปนชายแดน โดยใน

กรณของบทความน ผเขยนพยายามชใหเหนวาการท�างานวจยชายแดนในประเดนการยายถน

และการเปลยนแปลงของสงคมชนบทชใหเหนวาการจะเขาใจสงคมเกษตรกรรมชายแดนไทย

ซงตองพงพาแรงงานอพยพจากลาว และความสมพนธระหวางการอพยพในภาคชนบทกบภาค

เมองนน ไมสามารถจะท�าความเขาใจจากการท�าวจยภาคสนามในหมบานเพยงแหงเดยว หรอ

ชายแดนเพยงฝงเดยวได การมองชายแดนเชงสมพทธโดยมองขามเสนแบงเขตแดน แตมงเนน

ศกษาความสมพนธของผคนขามพรมแดน เปนแนวทางการศกษาทท�าใหมองเหนภาพผคน

และพลวตของแนวชายแดนของรฐทมความยดหยน ซงจะน�าไปสความเขาใจเรองชายแดนทด

ขน การยอนคดถงการไดมาซงขอมลผานการจดต�าแหนงแหงทของผวจยในเชงวธวทยา เพอ

จะน�าพาตวผวจยเขาสพนทชายแดนขามเสนแบงความเปนชายแดนทงในเชงกายภาพและใน

เชงการปฏสมพนธกบผคนกลมตางๆ น�ามาสการพจารณาเรองอ�านาจ สทธพเศษ และอคต

และการพจารณาโครงสรางอ�านาจรอบๆ สงทศกษา การพจารณาต�าแหนงแหงทท�าใหเรามง

ความสนใจไปทสงอนนอกจากสงทเราศกษา แตขณะเดยวกน กยงมองเหนความสมพนธของ

ตวเรากบคนอนๆ ในงานวจยเชงชาตพนธวรรณนาดวย

ผเขยนไดอภปรายการจดต�าแหนงแหงทของตนเองในสถานการณตางๆ ในระหวางการ

เกบขอมลเกยวกบแรงงานยายถนในภาคเกษตรกรรมทชายแดนอสาน-ลาว เรมตงแตต�าแหนง

แหงทของผเขยนในฐานะอาจารยมหาวทยาลยทก�าลงศกษาปรญญาเอก ซงไดรบความชวย

เหลอจากนกศกษาชาวลาวทมาศกษาตอในประเทศไทยในการประสานงานเพอขออนญาต

เขาไปท�าวจยภาคสนามในอาณาเขตของพนทประเทศบานเกดของเขา และชวยใหสามารถ

ด�าเนนการไดตามเงอนไขของกระบวนการในโครงสรางการปกครองแบบสงคมนยม นอกจาก

น ผวจยยงไดสะทอนความคดเรองอตลกษณของผวจย ในฐานะทเปนผหญงทเดนทางขาม

ไป-มาระหวางพรมแดน ความเปนผหญงทมอตลกษณเชงชาตพนธคลายคลงกบผคนใน

ชายแดนซงเปนสนามวจย ท�าใหผวจยเดนทางไดคอนขางงายและมความกลมกลน รวมไปถง



การใชสถานภาพความเปนผหญงไทยในการจดวางตนเองแบบตางๆ ไมวาจะเปนผหญงท

ตองการความเอนดและความชวยเหลอ ผหญงทสวมกางเกงและพรอมจะตอรองกบผชาย หรอ

แมกระทงผหญงเครงศาสนาในวงสรา เพอการเขาถงขอมลและขามเสนแบงเขตแดนทางเพศ

ระหวางตวผเขยน ต�ารวจและทหารตามชายแดน คณะกรรมการหมบาน ฯลฯ นอกจากน ผ

เขยนยงวเคราะหต�าแหนงแหงทผานโครงสรางทางชนชนของผตวผเขยนและผมสวนเกยวของ

ในการวจย บางครงผเขยนมฐานะเปนนกศกษาทไมเขาใจอะไรเลย แตเมอการวจยจวนจะจบ

ผเขยนไดรบการยอมรบวาเปนอาจารยมหาวทยาลยทมาท�าวจยในหมบาน และเปนคนทชาว

บานอาจพงพาไดหากบตรหลานตองการสอบเขาเรยนตอในระดบมหาวทยาลย

ในขณะเดยวกน ผเขยนไดอภปรายปญหาความก�ากงของสถานะทางกฎหมาย และ

ความซบซอนของกจกรรมในพนทชายแดนไมวาจะการวเคราะหพฤตกรรมของผทเกยวของใน

งานวจย กจกรรมทางการเมองเศรษฐกจและการอพยพ และตวตนของผวจยเองทในบางครง

กหนไมพนสภาพก�ากง หรอ “การขามแดนนอกเหนอขอบเขตทกฎหมายก�าหนดไว” ดวย

ความก�ากงดงกลาวเชอมโยงไปถงการเลอกทจะรบรหรอศกษาประเดนหนง และขามบาง

ประเดนทไมสามารถจะกลาวถงได ตลอดจนจะตองระมดระวงในการกลาวถงเพราะจะกระทบ

ผทเกยวของกบการวจย ซงเปนขอควรค�านงถงในจรยธรรมการวจยในมนษย



รำยกำรอำงอง

เอกสารภาษาไทย

ฉตรทพย นาถสภา. 2533. เศรษฐกจหมบานไทยในอดต. นนทบร: สรางสรรค.

ฉตรทพย นาถสภา. 2543. ประวตศาสตรเศรษฐกจไทย. กรงเทพฯ: สำานกพมพแหงจฬาลงกรณ

มหาวทยาลย.

เอกสารภาษาองกฤษ

Abraham, Itty and Willem van Schendel. 2005. “Illicit Flows and Criminal Things:

States, borders, and the other side of globalization”. In Illicit Flows and

Criminal Things, edited by W Willem van Schendel and Itty Abraham, 1-35.

Bloomington: Indiana University Press.

Barney, Keith. 2011. “Grounding Global Forest Economies: Resource governance and

commodity power in rural Laos.” PhD thesis, York University,

Brambilla, Chiara. 2008. “New Approach in Border Studies: The need for re-thinking

the European-African borderland through the case of the EU-SADC relationship

and the Caprivi Strip.” Journal of Borderlands Studies 23(3): 55-68.

Bourke, Bryan. 2014. “Positionality: Reflecting on the Research Process” in The

Qualitative Report.19 (3): 1-9. Accessed 30 March 2015 http://nsuworks.

nova.edu/tqr/vol19/iss33/3/.

Das, Veena and Deborah Poole. 2004. “State and its Margins: Comparative

ethnographies.” In Anthropology in the Margins of the State, edited by

Veena Das and Deborah Poole, 2-32. New Mexico: School of American

Research Press.

Daviau, Steeve. 2010. “Conducting fieldwork with Tarieng communities in southern

Laos: Negotiating discursive spaces between neoliberal dogmas and Lao

socialist ideology.” Asia Pacific Viewpoint 51(2): 193-205.



Donnan, Hastings, and Thomas M. Willson. 2010. Borderlands: Ethnographic approaches

to security, power and identity. Lanham MD: University Press of America.

Ganjanapan, Anan. 1984. “The Partial Commercialization of Rice Production in Northen

Thailand: 1900-1981.” PhD thesis, Cornell University.

Hastrup, Kirsten and Karen Fog Olwig. 1997. “Introduction.” In Siting Culture: The

shifting Anthropological object, edited by Kirsten Hastrup and Karen Fog

Olwig, 1-14. London: Routledge.

Hirsch, Philip. 1993. “Introduction: The Village Revisited.” In The Village in Perspective:

Community and locality in rural Thailand, edited by Philip Hirsch, 1-8. Chiang

Mai: Social Research Institute, Chiang Mai University.

Hirsch, Philip. 2013. “Emerging Issues in Southeast Asian Geography: Local, non-local

and collaborative scholarship.” TRaNS: Trans Regional and National Studies

of Southeast Asia 1(1): 105-119.

Horstmann, Alexandra and Reed L. Wadley. 2006. Centering the Margin, Agency

and Narrative in Southeast Asian Borderlands. New York: Berghahn Books.

Huijsmans, Roy. 2010. “Migrating Children, Households, and the Post-Socialist State:

An ethnographic study of migration and non-migration by children and youth

in an ethnic Lao village.” PhD thesis, Durham University.

La-Orngplew, Wasana. 2012. “Living under the Rubber Boom: Market integration and

agrarian transformations in the Lao uplands.” PhD thesis, Durham University.

Marta, Kemptny. 2012. “Rethinking Native Anthropology: Migration and auto-ethnography

in the post-accession Europe.” International Review of Social Research. 2:

39-52.

Madison, D. Soyini. 2012. Critical Ethnography: Method, ethics, and performance.

2nd ed. Los Angles: Sage Publications.

Marcus, George E. 2009. “Multi-Sited Ethnography: Notes and queries.” In Multi-Sited

Ethnography: Theory, praxis and locality in contemporary ethnography, edited

by Mark Anthony Falzon, 181-196. Farnham: Ashgate.



Nartsupha, Chatthip. 1986. “The Village Economy in Pre-capitalist Thailand.” In Back

to the Roots: Village and self-reliance in a Thai context, edited by Seri

Phongphit, 155-165. Bangkok: Rural Development Documentation Centre.

Nartsupha, Chatthip. 1999. The Village Economy in the Past. Chiang Mai: Silkworm

Books.

Okely, Judith. 1994. “Thinking through Fieldwork.” In Analysing Qualitative Data,

edited by Alan Bryman and Robert G. Burgess, 18-34. London: Routledge.

Pholsena, Vatthana. 2006. “From Indochinese Dreams to Post-Indochinese Realities.”

In The Mekong Arranged & Rearranged, edited by Maria Diokno and Nguyen

Van Chinh, 43-64. Chiang Mai: Mekong Press.

Pickering, Sharon. 2011. Women and Extra Legal Border Crossing. New York: Springer.

Rigg, Jonathan. 2001. More than the Soil, Rural Change in Southeast Asia. Harlow,

Essex: Prentice Hall.

Rigg, Jonathan. 2013. “From Rural to Urban: A geography of boundary crossing in

Southeast Asia.” TRaNS: Trans Regional and National Studies of Southeast

Asia 1(1): 5-26.

Rigg, Jonathan and Albert Salamanca. 2009. “Managing Risk and Vulnerability in

Asia: A (re)study from Thailand, 1982-1983, 2008.” Asia Pacific Viewpoint:

50(3), 225-270.

Rigg, Jonahtan and Mark Ritchie. 2002. “Production, Consumption and Imagination in

Rural Thailand.” Journal of Rural Studies 18: 359-371.

Rigg, Jonathan and Peter Vandergeest. 2012. “The Restudy ‘Problem’ and Agrarian

Change: Revisiting rural places in Southeast Asia.” In Revisiting Rural Places:

Pathways to Poverty and Prosperity in Southeast Asia, edited by Jonathan

Rigg and Peter Vandergeest, 1-24. Hawaii: University of Hawaii Press.

Rigg, Jonathan and Sakunee Natthapoolwat. 2001. “Embracing the global in Thailand:

Activism and pragmatism in an era of deagrarianization.” World Development

29(6): 945-960.



Rungmanee, Soimart. 2014. “Compromised Margin: Migration and agrarian transformation

in the northeastern Thai - Lao borderlands.” PhD Thesis, University of Sydney.

Sturgeon, Janet C. 2007. Border Landscapes: The politics of Akha land use in China

and Thailand. Chiang Mai: Silkworm Books.

Sangkhamanee, Jakkrit. 2006. “Border Riverscape: Negotiating space and identity

construction of the long-distance river traders under the Greater Mekong

subregional trade regime.” Master’s Thesis, RCSD, Chiang Mai University.

Santasombat, Yos. 2008. Flexible Peasants: Reconceptualizing the third world’s rural

types. Chiang Mai: Faculty of Social Sciences.

Turner, Sarah. 2010. “Challenges and dilemmas: Fieldwork with upland minorities in

socialist Vietnam, Laos and southwest China.” Asia Pacific Viewpoint 51(2):

121-134.

Turton, Andrew. 1978. “The Current Situation in the Thai Countryside.” In Thailand:

Roots of Conflict, edited by Andrew Turton, Jonathan Fast and Malcolm

Caldwell, 104-135. Nottingham: Spokesman.

Turton, Andrew. 1989. “Local Powers and Rural Differentiation.” In Agrarian

Transformation: Local process and the state in Southeast Asia, edited by

Gillian Hart, Andrew Turton and Benjamin White, 53-69. Berkeley: University

of California Press.

Walker, Andrew. 1999. The Legend of the Golden Boat: Regulation, trade and traders

in the borderlands of Laos, Thailand, China, and Burma. Richmond: Curzon.

Wolf, Diane. 1996. “Situating Feminist Dilemmas in Fieldwork”. in Diane Wolf (ed.)

Feminist Dilemmas in Fieldwork, edited by Diane Wolf, 1-55. Boulder:

Westview Press.


“ต ำแหน่งแห่งที่” ในฐำนะ ... · 2017-07-15 · 26...

Documents