PD

F -X C h a n ge

PD

F -X C h a n ge

!

W

N O

y

bu

to

k

lic

C

m

C

lic

k

to

bu

y

N O.c

Wwo.d o

!c u -tr a c k.c

w

.d o

c u -tr a c k

Z archiwalnych pekArchiwariusz Zamojski 2004

Henryk Czajka

ARESZTY GMINNE NA PRZYKADZIE AKT GMINY IZBICA i ZWIERZYNIEC

A

reszty gminne wiejskie, byy przeznaczone do wykonywania kary aresztu oznaczonego przez powszechne sdy karne i inne wadze, mogy te su y do tymczasowych zatrzyma lub wykonania aresztu na polecenie waciwych wadz. Podobne przeznaczenie miay areszty miejskie. Zarwno w aresztach wiejskich jak i miejskich mogy by przetrzymywane osoby odbywajce kar aresztu lub bdce zatrzymane tylko na czas jednego miesica. W okresie II Rzeczypospolitej, wjtowie gmin mieli prawo do nakadania kary aresztu, a czynili to w ramach tzw. czynnoci policyjnych okrelonych w przepisach o samorzdzie terytorialnym.1 Na terenach byego zaboru rosyjskiego, owe prawo do nakadania kar aresztu wywodzio si jeszcze z rosyjskich przepisw ustawy o samorzdzie gminnym.2 Przepisy tej ustawy, przynajmniej w zdecydowanej swej wikszoci obowizyway do 1933 r., 3 a niektre nawet do koca II Rzeczypospolitej. Na posiedzeniu Rady gminnej w Izbicy, ktre miao miejsce w dniu 20 marca 1936 r., uchwalono tymczasowy regulamin dla aresztu.4 Z posiedzenia Rady sporzdzono protok nr 10 (bo taki nadano mu kolejny numer), w ktrym zamieszczono tre uchwalonego regulaminu aresztu gminnego. Trudno jest ustali, czy w regulamin zosta opracowany w caoci przez sam Rad, jest to raczej mao prawdopodobne. Regulamin mg by sporzdzony przez sekretarza gminy w oparciu o wydane wzorce Ministerstwa Spraw Wewntrznych, ktre w owych czasach najczciej byy publikowane w formie oklnikw ministerialnych, a ktre to miay su y do opra-

1

Dekret Naczelnika Pastwa z dnia 27 XI 1918 r., O utworzeniu Rad Gminnych na obszarze b. Krlestwa Kongresowego, Dz. Pr. Nr 18, poz. 48. 2 Ustawa Gminna z dnia 2 III 1864 r., ogoszona w Zbiorze Praw Cesarstwa Rosyjskiego z roku 1892, tom II. 3 W 1933 r., wesza w ycie od dawna oczekiwana ustawa, ktrej podstawowa funkcj miao by ujednolicenie przepisw o samorzdzie terytorialnym na obszarze caej Rzeczypospolitej, tj. ustawa o czciowej zmianie samorzdu terytorialnego, z dnia 23 III 1933 r., Dz.U.R.P. nr 35, poz.294. 4 Archiwum Pastwowe Zamo, Zesp Gmina Izbica, sygn. akt 144, protok z posiedzenia Rady Gminnej nr 10

51

o

m

ww

ww

PD

F -X C h a n ge

PD

F -X C h a n ge

!

W

N O

y

bu

to

k

lic

C

m

C

lic

k

to

bu

y

N O.c

Wwo.d o

!c u -tr a c k.c

w

.d o

c u -tr a c k

cowywania r nych regulaminw, statutw podatkowych, dokumentw itp. W aktach innych gmin nie natknito si na podobny regulamin, ani w ogle na jakiekolwiek dokumenty dotyczce samych aresztw gminnych. Analizujc tre regulaminu, mo emy sobie uzmysowi jak przynajmniej powinien funkcjonowa typowy areszt gminny, wiejski w II Rzeczypospolitej, zwaszcza, e na ten temat brakuje literatury, a sama instytucja aresztu gminnego jest ju tylko reliktem historii. Areszt, powinien skada si przynajmniej z 2 cel, od siebie dobrze odizolowanych, ciany odpowiednio grube i tak urzdzone, aby uniemo liwiay porozumiewanie si aresztantw na zewntrz i z siedzcymi w poszczeglnych celach. W okresie zimowym temperatura w celach nie powinna by ni sza ni 14 stopni. Aresztant przez cay czas przebywa w swojej celi, nie wolno mu byo jej opuszcza bez zgody dozorcy i najczciej wychodzi z niej, dla zaatwienia wasnych potrzeb fizjologicznych lub gdy zarzdzono krtki spacer na wie ym powietrzu bd dla wykonania drobnych prac gospodarczych dla potrzeb samego aresztu. Jednak zatrzymanych do dyspozycji wadz policyjnych lub sdowych nie zatrudniano na zewntrz aresztu i nie wyprowadzano rwnie na spacer. Jako sprawcy powa nych przestpstw lub zatrzymani do odbycia orzeczonej ju kary pozbawienia wolnoci byli przewo eni niemal od razu do powiatowych aresztw ledczych. Zatrzymany w areszcie by ywiony przez rodzin. Dostarczon ywno przyjmowa dozorca (str ), ktry sprawdza jej zawarto a nastpnie przekazywa j zatrzymanemu. Aresztantom, ktrzy nie posiadali rodziny bd nie pochodzili z tego terenu, po ywienia dostarczaa gmina, dzienny koszt wy ywienia wynosi ok. 50 groszy. Aresztem zarzdza kierownik aresztu, ktrego zatrudniaa gmina. By on odpowiedzialny za prawidowe wykonanie kary, za spokj i porzdek w areszcie oraz ycie i zdrowie zatrzymanych. Do jego obowizkw nale ao dokonywanie dziennych i nocnych inspekcji aresztu, prowadzenie ewidencji zatrzymanych, czuwanie nad przestrzeganiem przez aresztantw regulaminu aresztu oraz prowadzenie wszelkiej korespondencji zewntrznej. By przeoonym dozorcw i odpowiada za ich prac. Uprawnionymi do przeprowadzenia inspekcji aresztu oprcz wadz sdowych i administracyjnych byli oficerowie inspekcyjni Komendy Wojewdzkiej Policji Pastwowej, Komendant Powiatowy PP oraz Komendant Posterunku PP. O swych spostrze eniach z dokonanej kontroli aresztu, przeprowadzajcy inspekcj mia obowizek powiadomi Wjta oraz Starost Powiatu. Wjt gminy zobowizany by wyznaczy jednego lub dwch dozorcw aresztu, ktrzy podlegali bezporednio kierownikowi aresztu. Ilo wyznaczonych dozorcw zale aa przede wszystkim od potrzeb danego aresztu, jego wielkoci i iloci przetrzymywanych w nim zatrzymanych. Areszt w Izbicy skada si z czterech cel i jednego, du ego pomieszczenia administracyjnego. Powsta poprzez adaptacj pomieszcze gospodarczych, ktre znajdoway si na zapleczu posesji Urzdu Gminy, a wic nie by to na pewno areszt wzorcowy.

52

o

m

ww

ww

PD

F -X C h a n ge

PD

F -X C h a n ge

!

W

N O

y

bu

to

k

lic

C

m

C

lic

k

to

bu

y

N O.c

Wwo.d o

!c u -tr a c k.c

w

.d o

c u -tr a c k

Obok budynku aresztu znajdowaa si studnia gminna (tzw. pompa), z ktrej korzystali aresztanci podczas wykonywania codziennej toalety.5 Do cel wchodzio si bezporednio z posesji, brak byo korytarza, poszczeglne cele przypominay raczej komrki a nie pomieszczenia, w ktrych przetrzymywano ludzi. Je eli chodzi o dozorcw, to z racji penionej funkcji, posiadali liczne obowizki, do ktrych m.in. nale y zaliczy: - bezporedni nadzr nad aresztowanymi, w celu uniemo liwienia im ucieczki lub porozumiewania si midzy sob, - dostarczanie aresztowanym po ywienia do cel oraz rozdzielanie racji ywnociowych dostarczanych przez gmin, tym zatrzymanym, ktrym gmina miaa obowizek dostarczy po ywienia, - troska o zdrowie zatrzymanych oraz ich higien osobist, - przekazywanie wszelkich uwag, prb i skarg aresztantw do kierownika aresztu, - nadzr na cisym przestrzeganiem porzdku przez aresztantw, niedopuszczanie do krzykw, ktni i bijatyk, - kontrola czystoci cel i pomieszcze gospodarczych aresztu, posa, naczy, przeprowadzanie codziennych rewizji cel, pilnowanie aresztantw podczas dozwolonych spacerw. Przyjmowanie do aresztu mogo si odbywa jedynie na mocy waciwego pisemnego nakazu, wystawionego przez uprawnione do tego wadze. Nie wolno byo przyjmowa do aresztu osoby dotknite chorobami zakanymi lub osoby ci ko chore. W takim przypadku, kierownik aresztu informowa wadze, ktre wyday nakaz zatrzymania, o odmowie przyjcia zatrzymanego do aresztu. Przyjty do aresztu by automatycznie zapisywany w ksidze aresztowanych, w ktrej oprcz danych personalnych aresztowanego zapisywano rwnie organ wadzy, ktry wyda nakaz jego osadzenia, dzie i godzin przyjcia do aresztu oraz dzie i godzin jego opuszczenia. Ponadto urzd gminy prowadzi specjalny rejestr odbywajcych kar w areszcie gminnym, ktry oznaczony by liter A.6 Badajc akta gminy Zwierzyniec, Izbica, Krasnobrd nie natknito si na ksigi aresztowanych, natomiast szczeglnie w aktach gminy Zwierzyniec, zachoway si rejestry obywajcych kar w areszcie gminnym. Ponadto w urzdzie gminy w Zwierzycu prowadzona bya ksiga pt.: Kontrola kar administracyjnych wymierzonych w drodze nakazw administracyjnych.7 Ksiga prowadzona bya w formie tabeli i zawieraa informacje dotyczce osoby, wobec ktrej wystawiona nakaz zapaty a ponadto: - dat wpywu nakazu zewntrz, - dat wystawienia nakazu, - wysoko grzywny i zamienna ilo dni aresztu zapobiegawczego, - dat dorczenia nakazu,5

Wasne ustalenia, uzyskane w drodze przekazu od Jzefa Majdana, dugoletniego pracownika Urzdu Gminy w Izbicy. 6 M. Podkowski Czynnoci kancelaryjne zarzdu gminy wiejskiej w II Rzeczypospolitej, Acta Universitatis Vratislavensis No 2501, Prawo CCLXXXXV, Wrocaw 2003 r. 7 APZ, Zesp Gmina Zwierzyniec, sygn. 169, s. 23.

53

o

m

ww

ww

PD

F -X C h a n ge

PD

F -X C h a n ge

!

W

N O

y

bu

to

k

lic

C

m

C

lic

k

to

bu

y

N O.c

Wwo.d o

!c u -tr a c k.c

w

.d o

c u -tr a c k

- adnotacje o zapacie grzywny wraz z podaniem pozycji dziennika kasowego, - uwagi - tu wpisywano adnotacje czy oskar ony faktycznie dokona wpaty czy te odby zamienn kar aresztu zapobiegawczego. Przewa nie grzywny wymierzano w wysokoci od 1 do 10 z, natomiast grzywna w wysokoci 2 zotych bya zamieniana na jeden dzie aresztu. W dniu 26 XI 1928 r., wjt Zwierzyca wystawi nakaz zapaty na kwot stosunkowo du bo 23 zotych, wobec mieszkaca Bigoraja Szart Srla, za niestosowanie si do przepisw o ruchu pojazdw mechanicznych na drogach publicznych, z zamian tylko na 2 dni aresztu. Szart Srl wnis sprzeciw od nakazu zapaty, ktry za porednictwem urzdu gminy zosta przesany dalej do Starostwa w Zamociu.8 W ksidze brak jest informacji jak si ta sprawa ostatecznie zakoczya. Nie by to jednak jedyny przypadek, kiedy wjt gminy Zwierzyniec wyda nakaz zapaty grzywny za amanie przepisw drogowych - najczciej sprawcami takich wykrocze byli obywatele narodowoci ydowskiej - dla ktrych, przewa nie sprawy koczyy si na odbyciu zamiennej kary aresztu zapobiegawczego, w miejsce nao onej grzywny. Zwalnianie z aresztu nastpowao automatycznie po odbyciu kary, bd te na mocy ukazu waciwej wadzy lub te wskutek zarzdzonej przez ni przerwy w odbywaniu dalszej kary. W razie wtpliwoci, co do autentycznoci dokumentw zawierajcych nakaz zwolnienia z aresztu, kierownik aresztu by zobowizany do ustalenia i potwierdzenia jego autentycznoci. Wtpliwoci tego rodzaju na pewno nie wystpoway przy zwalnianiu osb, ktre odbyway samoistn bd zamienn kar aresztu gminnego, gdy w ksidze zatrzyma z gry wpisywano dzie i godzin zwolnienia. Inaczej byo w przypadku zatrzymanych do odbycia kary pozbawienia wolnoci, zatrzymanych do dyspozycji prokuratury lub tymczasowo aresztowanych, tu na pewno nale ao bezporednio kontaktowa si z odpowiedni wadz przed zwolnieniem z aresztu. Zatrzymani w areszcie, ktrzy nie byli mieszkacami danej gminy, tu przed zwolnieniem byli sprawdzani, czy nie zachodzi konieczno ich zatrzymania do innych spraw dokonanych na terenie tej gminy, czy gminy z ktrej pochodzi. Osadzonych w areszcie obowizywa oczywicie regulamin aresztu, ktry wymienia ich prawa i obowizki., na przykad w celach i pomieszczeniach aresztu winna panowa cisza, wzorowy porzdek i bezwzgldna czysto. Aresztowanym nie wolno piewa, gwizda, krzycze, haasowa. Wzbronione jest plucie na podog, zanieczyszczanie pomieszczenia aresztu w inny sposb, pisanie lub rysowanie na cianach i przedmiotach znajdujcych si w areszcie.9 Regulamin zabrania rwnie spo ywania alkoholu, natomiast palenie tytoniu traktowane byo jako ulga, ktra za jakiekolwiek przewinienie moga by osadzonemu odebrana. W dni powszednie ogaszano sygna do w sta8 9

APZ, Zesp Gmina Zwierzyniec, sygn. akt 169, s. 26. APZ, Zesp Gmina Izbica, sygn. akt 144, s. 34, wycig z tymczasowego regulaminu dla aresztw ( 23).

54

o

m

ww

ww

PD

F -X C h a n ge

PD

F -X C h a n ge

!

W

N O

y

bu

to

k

lic

C

m

C

lic

k

to

bu

y

N O.c

Wwo.d o

!c u -tr a c k.c

w

.d o

c u -tr a c k

wania o godzinie 600, natomiast w niedziele i wita o godzinie 700. Od 1 kwietnia do 30 wrzenia, skazani kadli si spa o godzinie 2100, za od 1 padziernika do 31 marca o godzinie 2000. 10 Aresztowani przebywajcy cay dzie w swych celach, mogli korzysta - o ile pozwalaa na to pogoda do dozorowanego spaceru po dziedzicu aresztu, w czasie od 30 minut do 2 godzin. Natomiast wykonywana przez nich praca trwaa od godziny 700 rano do godziny 1800, z godzinn przerw na obiad. Aresztowanym su yo prawo wnoszenia prb i za ale na pimie lub ustnie, w tym celu aresztowany mg poprosi o stawienie go przed kierownikiem aresztu, wjtem lub wadzami sprawujcymi nadzr na aresztem. Przeo onym aresztowanego by: - wjt gminy, - wyznaczony na kierownika aresztu funkcjonariusz gminy, - dozorca aresztu, - oraz wszystkie osoby sprawujce nadzr nad aresztem. Kary za ze sprawowanie si osadzonych, na wniosek kierownika aresztu nakada wjt gminy. Regulamin nie wymienia katalogu tych kar, nale y jednak przypuszcza, e byy to drobne dolegliwoci, polegajce m.in. na cofniciu prawa palenia tytoniu, prawa do odwiedzin, prawa do skorzystania z codziennego spaceru lub polegajce na wykonywaniu dodatkowych prac na rzecz aresztu. Prawo o wykroczeniach z okresu II Rzeczypospolitej 11 przewidywao w zasadzie dwie zasadnicze kary za popenienie wykroczenia, a mianowicie: areszt do trzech miesicy i grzywn do 3000 z, albo jedn z tych kar. W praktyce jednak nie zdarzao si, by wjt wymierza od razu samoistna kar aresztu. Stosownie do treci art. 10 1 prawa o wykroczeniach w razie niecigalnoci grzywny lub w razie gdyby jej cignicie nara ao skazanego na ruin majtkow, kar t zamienia si na areszt, przyjmujc dzie aresztu za rwnowa nik grzywny od 1 do 50 z., i w zasadzie tylko w takich okolicznociach wjt wydawa decyzje o zastosowaniu zamiennej kary aresztu. Wszelkie postanowienia ustaw szczeglnych, upowa niajce wadze do zamiany grzywny na areszt wedug swobodnego uznania, zostay jednak zniesione z dniem 1 IX 1932 r., po tej dacie grzywn w wysokoci do 50 z mo na byo zamieni na jeden dzie aresztu.12 Wymierzanie kar administracyjnych przez wjta odbywao si najczciej na podstawie tzw. doniesie karnych, skadanych - np. przez sotysw lub wadze do tego upowa nione - bezporednio do wjta; bd do posterunku Policji Pastwowej, ktra w dalszej kolejnoci przekazywaa je wjtowi, w celu wymierzenia kary administracyjnej w drodze nakazu. Na podstawie doniesienia karnego Posterunku Policji Pastwowej w Izbicy z dnia 26 II 1934 r., stwierdzajcego, e Agnieszka R. zamieszkaa w Tarzymiechach nie trzymaa psa na uwizi, ktry chodzi bez kagaca i obro y, wjtAPZ, Zesp Gmina Izbica, sygn. akt 144, s. 35, wycig z tymczasowego regulaminu dla aresztw. 11 Ustawa z dnia 15 VII 1932 r., Prawo o wykroczeniach, Dz.U.R.P. nr 60, poz. 572. 12 W. Biakowski Prawo o wykroczeniach przeznaczone do u ytku wadz gminnych, ukw 1932 r.10

55

o

m

ww

ww

PD

F -X C h a n ge

PD

F -X C h a n ge

!

W

N O

y

bu

to

k

lic

C

m

C

lic

k

to

bu

y

N O.c

Wwo.d o

!c u -tr a c k.c

w

.d o

c u -tr a c k

gminy stwierdzi, e taki czyn stanowi przekroczenie art. 16 ust. 7 rozporzdzenia z dnia 22 VIII 1922 r. ( Dz.U.R.P. nr 77, poz. 673) i dziaajc z upowa nienia Wojewody Lubelskiego z dnia 20 IV1930 r., L. 374/4/Sam 29 (Lub. Dz. Wojew. Nr 2.) skaza wymienion na grzywn w wysokoci 1 z, z zamian na 1 dzie aresztu zapobiegawczego, w razie niemo noci jej cignicia. 13 W ksigach kontroli kar administracyjnych wymierzonych w drodze nakazu gminy Zwierzyniec, widnieje stosunkowo du o wpisw o wymierzeniu kar administracyjnych z zamian na okrelon ilo dni aresztu, przewa nie za nieprzestrzeganie obowizku szkolnego, np.: za nieuczszczanie (opuszczenie 15 dni bez usprawiedliwienia) dla Jana R. ze Zwierzyca, na mocy Dekretu o obowizku szkolnym - 2 zote grzywny z zamian na 2 dni aresztu, grzywna nie zostaa zapacona, wic w dniach od 11 do 13 VII 1927 r., wymieniony odby kar w areszcie gminnym w Zwierzycu.14 Zdarzao si rwnie , e do aresztu trafiali rwnie sotysi, wjtowie a tak e pracownicy etatowi samorzdu, na przykad sekretarze gmin. Starosta krasnostawski wyda decyzj w dn. 17 IV 1924 r., na mocy ktrej ukara 7dniowym aresztem sotysa wsi Wlka Orowska oraz 5 dniowym aresztem sotysa z Orowa Drewnianego, za oznajmienie wobec in yniera drogowego, wysoce karygodnej niesubordynacji wyra ajcej si odnonie tylko wykonaniu ale nawet przyjcia polecenia mego o dostarczenie furmanek. 15. Obu sotysom starosta poleci zgosi si do starostwa w dniu 10 V 1924 r., w celu odbycia kary aresztu. Jednak nagminne stosowanie kary aresztu przez starostw wobec sotysw, wjtw czy sekretarzy gmin napotykao na sprzeciw ze strony dziaaczy Zwizku Pracownikw Administracji Gminnej RP oraz Rady Naczelnej Zwizkw Pracownikw Samorzdowych, ktrzy na VII walnym zgromadzeniu podjli uchwa o wystosowaniu petycji do Ministerstwa Spraw Wewntrznych o zaniechanie karania aresztem sekretarzy gminnych, wjtw i sotysw w trybie administracyjnym przez starostw.16 W wyniku wielokrotnie podejmowanych dziaa, Ministerstwo Spraw Wewntrznych wydao oklnik skierowany do wojewodw, zabraniajcy starostom stosowanie art. 257 ustawy z roku 1864 o samorzdzie gminnym i wymierzanie kar aresztu wzgldem sekretarzy gminnych, wjtw i sotysw, mo na byo natomiast wobec nich nakada kary grzywny. Areszty gminne funkcjonoway do wybuchu II wojny wiatowej, co prawda w okresie okupacji hitlerowskiej niektre z nich byy jeszcze wykorzystywane przez andarmeri, ale peniy one cakiem inn funkcj. Po wojnie, w wyniku zmian przepisw o samorzdzie terytorialnym bdcych nastpstwem zmian ustrojowych jakie dokonay si w Polsce, areszty gminne przestay istnie.13 14

APZ, Zesp Gmina Izbica, sygn. akt 212, s. 34. APZ, Zesp Gmina Zwierzyniec, sygn. akt 94, s. 84. 15 APZ, Zesp Gmina Izbica, sygn. akt 106, s. 96. 16 Sprawozdanie z dziaalnoci Zarzdu Centralnego Zwizku Pracownikw Administracji Gminnej RP oraz Rady Naczelnej Zwizkw Pracownikw Samorzdowych za rok 1926, Warszawa 1927 r., s. 11.

56

o

m

ww

ww

PD

F -X C h a n ge

PD

F -X C h a n ge

!

W

N O

y

bu

to

k

lic

C

m

C

lic

k

to

bu

y

N O.c

Wwo.d o

!c u -tr a c k.c

w

.d o

c u -tr a c k

Z archiwalnych pekArchiwariusz Zamojski 2004

Waldemar Maziarczyk

POGROM YDW W ZAMOCIU W SIERPNIU 1920 R.o Zamociu mimo stale powikszanego dorobku jest Wiedza historycznailosy s tego dobitnym przykadem.legendarnych rozcigle pena luk bdnych ocen. Urose do niemal miarw jego wojenne Imponujce pod wzgldem heroicznych dokona dzieje Twierdzy Zamo maj szerokie udokumentowanie w literaturze, ale, jak dotychczas, s niemal zupenie pozbawione kontekstu spoecznych tego konsekwencji. Wszelkiego rodzaju rygory wynikajce z faktu podporzdkowania miasta administracji wojskowej oraz obci enia, ktre spotykay ludno cywiln podczas zwycisko odpieranych obl e miay olbrzymi wpyw na pniejsze losy miasta i, co nale y mie na uwadze, dzisiejszy jego obraz. wiadomo problemu dotyczy, midzy innymi, nieznanych okolicznoci trzydniowej obrony Zamocia w decydujcej fazie wojny polsko-sowieckiej 1920 r.1 Wrd nieupublicznionych przez naukow literatur, a wic zupenie nie funkcjonujcych w regionalnej wiadomoci faktw znajduje si tragiczny epizod, ktry mia miejsce w godzinach wieczornych 28 sierpnia, a wic tu przed przybyciem pod miasto gwnych si nieprzyjaciela. By mo e nie nale y si temu dziwi, poniewa uton w nawale zasadniczych wydarze tamtego dnia, a zdoao o nim zawiadczy jedynie kilka zapisanych kartek znajdujcych si obecnie w pot nym zespole akt miejskich zamojskiego archiwum.2 We wspomnianym dniu stao si to, czego wszyscy spodziewali si ju od du szego czasu czynic gorczkowe przygotowania. Wprawdzie, jak si wydawao, losy wojny z bolszewick Rosj zostay szczliwie odwrcone na korzy Polski, ale do miasta zbli aa si grona 1 Armia Konna dowodzona przez Siemiona Budionnego. Jej zadaniem byo opanowanie Zamocia, uderzenie na Krasnystaw, Lublin i wyjcie na tyy prowadzonej skutecznie od 15 sierpnia polskiej ofensywy. Zadanie uniemo liwienia tych zamiarw powierzono III Armii wojska polskiego, ktra do obrony spodziewanych przepraw na Huczwie przydzielia nieliczne, znajdujce si w jej dyspozycji jednostki. Nie zdoay one jednak powstrzyma zakrojonej na du skal operacji na Zamo.57

o

m

ww

ww

PD

F -X C h a n ge

PD

F -X C h a n ge

!

W

N O

y

bu

to

k

lic

C

m

C

lic

k

to

bu

y

N O.c

Wwo.d o

!c u -tr a c k.c

w

.d o

c u -tr a c k

W chwili gdy sowieckie forpoczty zauwa ono z usytuowanego na szczycie wie y ratuszowej punktu obserwacyjnego koczono naprdce kopanie roww strzelniczych i rozstawianie zasiekw z kolczastego drutu, a na stacji kolejowej wyadowywa si 31 puk strzelcw kaniowskich, ktry zosta przydzielony do obrony Zamocia dosownie w ostatniej chwili. Tymczasem, przy wjedzie do miasta od strony Tomaszowa i traktu na Hrubieszw zapanowa niebyway chaos. Tumy uciekajcej przed bolszewikami ludnoci cywilnej, onierzy rozbitych jednostek oraz tabory woj.skowe wypeniy Now Osad i zatarasoway na pewien czas ulic Lwowsk. Wrd rzsistego deszczu rozpoczy si rabunki i ekscesy, ktrym nie zdoano w por zapobiec.3 Niektre byy tak tragiczne w skutkach, e zostay odnotowane, a informacja znalaza si w dokumentacji zamojskiego Magistratu. rdo w postaci kilku oddzielnych dokumentw pochodzi z okresu o kilka miesicy pniejszego od dotyczcych go wydarze, ale, jak atwo si domyle, zaistniao jako kontynuacja wczeniejszych dziaa poza administracj zamojsk. Dla lepszego zrozumienia caego kontekstu sprawy warto przytoczy zasadniczy tekst najwczeniejszego z nich. Jest to adresowane do Zarzdu miasta Zamocia pismo Naczelnika Departamentu Pracy i Opieki Spoecznej przy Delegacie tego ministerstwa na okrg lubelski datowane w Lublinie 4 maja 1921 r.: ...Na skutek otrzymanego z Ministerstwa (Pracy i Opieki Spoecznej - przyp. autora) pisma Dozoru Bo niczego przesanego do Pana Prezydenta Rady Ministrw, delegat Ministerstwa Pracy i Opieki Spoecznej prosi o nadesanie imiennej listy czonkw gminy ydowskiej poszkodowanych przez wojska generaa Baachowicza w celu bli szego zbadania tej sprawy... 4 Zwlekanie z wszczciem odpowiednich krokw przez zamojskich urzdnikw spowodowao wysanie korespondencji ponaglajcej.5 W rezultacie, pospiesznie powiadomiono wadze gminy ydowskiej proszc o stosowny wykaz nazwisk. 6 W nadesanej 23 czerwca odpowiedzi czytamy midzy innymi: ...Wskutek pisma Magistratu z dnia 23 b.m. Zarzd Gminy ydowskiej w Zamociu ma zaszczyt przesa przy niniejszym list poszkodowanych przez wojska generaa Baachowicza.... Z zacznika zawierajcego bardziej szczegowe dane dowiadujemy si o bestialskim wyczynie onierzy, ktrzy schronili si w obrbie fortyfikacji Zamocia i z chci rabunku, a, by mo e, aby powetowa swoje niepowodzenia na froncie, dokonali bezprzykadnego rozboju na cywilnej ludnoci. Zostao wwczas poszkodowanych 37 osb, a ich dane osobowe i rodzaj doznanych krzywd znajduj si na sporzdzonej licie.7 Z zawartych tam informacji wyania si obraz wstrzsajcy. Piciu ydw zamordowano przy u yciu najbardziej okrutnych sposobw, pozostaych bardzo powa nie poraniono szablami, a wszystkich obrabowano z posiadanego majtku. Na obecnym etapie bada nie jestemy w stanie ustali bli szych okolicznoci opisanych zaj. Zweryfikowa jednak nale y zawarte w obu zacytowanych dokumentach informacje dotyczce ich sprawcw tym bardziej,58

o

m

ww

ww

PD

F -X C h a n ge

PD

F -X C h a n ge

!

W

N O

y

bu

to

k

lic

C

m

C

lic

k

to

bu

y

N O.c

Wwo.d o

!c u -tr a c k.c

w

.d o

c u -tr a c k

e jako nieprawdziwe funkcjonuj do dzisiaj w rdach ydowskich. 8 Nie wiemy w jaki sposb ustalono, e byli to onierze Baachowicza. Jest jednak pewne, i walczca w wojnie 1920 r. po polskiej stronie biaoruska dywizja pod dowdztwem generaa Stanisawa Buak-Baachowicza nigdy nie operowaa w pobli u Zamocia. Aby to stwierdzi wystarczy przejrze opublikowane dokumenty operacyjne armii polskiej z tego okresu. 9 W interesujcym nas okresie jednostka toczya walki w trjkcie Luboml - Chem - Wodawa i trudno przypuszcza, aby jaki jej oddziaa bez wiedzy dowdztwa III-ej Armii znalaz si w Zamociu. 10 Win za dokonany pogrom nale aoby raczej przypisa kozakom z brygady esaua Wadima Jakowlewa, ktrzy zostali przez wojska Budionnego wyrzuceni najpierw z Tyszowiec, pniej z Komarowa i przechodzc przez Zamo wycofali si w rejon Mokrego. 11 Zarwno w Tyszowcach jak i w Komarowie dokonali krwawych rozrachunkw z miejscowymi ydami.12 Trwajca od 28 do 31 sierpnia bohaterska obrona Zamocia miaa du e znaczenie militarne i skutecznie przyczynia si do ostatecznego zniszczenia Armii Konnej. Dziaania operacyjne polskiego wojska wspieray wadze cywilne miasta i jego mieszkacy, ktrzy ponosili niemal wszystkie koszty jego utrzymania i z opatami w rku przygotowywali umocnienia linii ob.ronnych. Nie nale y zatem zapomina, e ich wkad w ostateczny sukces by znaczny, a poniesione straty i cierpienia olbrzymie. Opisane w niniejszym artykule byy najdrastyczniejsze, a jednoczenie najbardziej bezsensowne, bo spowodowane niczym nie usprawiedliwionymi dziaaniami wasnych si zbrojnych.

Operacyjno-wojskowe znaczenie walk o Zamo jest dobrze znane dziki doskonaemu przedwojennemu studium Mikoaja Botucia Budienny pod Zamociem, Bellona, t.XXII, z. 3, s. 208, 211. Z publikacji wnoszcych nowe na ten temat spostrze enia nale y wymieni artyku Tadeusza A. Olszaskiego Mit i prawda o obronie Zamocia w sierpniu 1920 r., Warszawskie Zeszyty Ukrainoznawcze, t. III, Warszawa 1996, s. 150-160. 2 Archiwum Pastwowe w Zamociu, Akta miasta Zamocia 1915-1939 (dalej AmZ), 117, s.51-57. 3 Botu, op.cit. s.208, 211. 4 AmZ, 117, s. 51, pismo Naczelnika Departamentu Pracy i Opieki Spoecznej przy Delegacie Ministerstwa Pracy i Opieki Spoecznej Okrg XII Ziemia Lubelska do Magistratu m. Zamocia, Lublin 4 V 1921 r. 5 Tam e, s. 52, pismo Naczelnika Departamentu Pracy i Opieki Spoecznej przy Delegacie Ministerstwa Pracy i Opieki Spoecznej Okrg XII Ziemia Lubelska do Magistratu m. Zamocia, Lublin 16 VI 1921 r. 6 Tam e, s. 53, pismo Burmistrza m. Zamocia do Dozoru Bo niczego w Zamociu, Zamo 23 VI 1921 r. 7 Tam e, s. 54-56, Lista czonkw gminy ydowskiej w Zamociu poszkodowanych przez wojska generaa Baachowicza w dniu 28 sierpnia 1920 r. 8 Encyclopaedia of Jewish Communities, Poland, vol.VII, Jerusalem 1999, s.203-212. 9 Bitwa Warszawska 13-28 VIII 1920. Dokumenty operacyjne, pod red. M. Tarczyskiego, cz.I (13-17 VIII), Warszawa 1995, cz.II (17-28 VIII), Warszawa 1996, passim.

1

59

o

m

ww

ww

PD

F -X C h a n ge

PD

F -X C h a n ge

!

W

N O

y

bu

to

k

lic

C

m

C

lic

k

to

bu

y

N O.c

Wwo.d o

!c u -tr a c k.c

w

.d o

c u -tr a c k

10

Bitwa Niemeska 29 VIII-18 X 1920. Dokumenty operacyjne, pod red. M.Tarczyskiego, cz. I (29 VIII-19 IX), s.51. 11 Tam e, s.33, 51; Botu, op.cit., s.206. 12 I. Babel Dziennik 1920, [w:] Konarmia. Dziennik 1920, Wrocaw 1999, s. 307-308; por. Encyclopaedia of Jewish Communities..., s. 244-247 i 467-468, gdzie wszystkie wystpienia przeciwko ydom przypisuje si wojskom Baachowicza.

60

o

m

ww

ww

PD

F -X C h a n ge

PD

F -X C h a n ge

!

W

N O

y

bu

to

k

lic

C

m

C

lic

k

to

bu

y

N O.c

Wwo.d o

!c u -tr a c k.c

w

.d o

c u -tr a c k

Z archiwalnych pekArchiwariusz Zamojski 2004

Andrzej Kdziora

PERECJANA W ZAMOJSKIM ARCHIWUM

P

o R y Luksemburg 1 przyszed czas na weryfikacj utrwalonych w potocznej wiadomoci faktw odnoszcych si do drugiego najsynniejszego przedstawiciela nacji ydowskiej w Zamociu Icchoka Lejba Pereca.2 Podobnie jak R. Luksemburg urodzi si w Zamociu, a ponadto jeszcze przez ponad trzydzieci lat tu mieszka, tu czyni pierwsze literackie prby, nasika owym specyficznym genius loci pery Renesansu. Wiele miast szczyci si zwizkami z wybitnymi postaciami, stawiajc pomniki, nadajc ich imiona ulicom, placom, wmurowujc tablice pamitkowe, te ostatnie, nawet gdy kto bardzo znany zatrzyma si w nich chocia by na kilka dni. Wiele jest takich miejsc w Warszawie, czy Krakowie. Zamo jest miastem stosunkowo ubogim w tego rodzaju upamitnienia. Jeli nie liczy pomnikw i tablic o charakterze martyrologicznym, a tak e tych, znajdujcych si w kocioach, bd innych obiektach - tak tablic posiada tylko wspomniana Luksemburg, Bolesaw Lemian, Szymon Szymonowic, starosta Marian Sochaski, Maciej Rataj 3. Oprcz paru innych postaci na takie utrwalenie zasuguje z pewnoci I. L. Perec. Jest pisarzem literatury w jzyku jidysz, ktrego przedstawiaj encyklopedi wszystkich krajw wiata. Dziki niemu wymieniany jest wic i Zamo, ktry jako osobne haso nie zawsze ju znajduje uznanie autorw czci encyklopedii. Sprawa upamitnienia obecnoci Pereca w dziejach miasta wi e si z ustaleniem miejsca, gdzie si urodzi, mieszka, pracowa. Dobrze gdyby taki obiekt, znajdowa si w centrum miasta, ktre zwykle przemierzaj turyci, i z czasem wrs w pejza miasta, utrwalajc w potocznej wiadomoci to miejsce z t postaci. Rodzice Pereca przybyli z Lubartowa. Nie mo na zatem, jak to czyniono ju , wiza go z zasiedlajcymi miasto pod koniec XVI w. rodzinami bogatych ydw sefardyjskich, przybywajcymi z Turcji, Woch i Portugalii, a std domniemanych skojarzeniach z latynoskimi formami nazwisk Perez, czy Peres. 4 Jego ojciec Judka Peretz, jak zawiadcza akt stanu cywilnego by handlarzem z miasta Lubartowa, a tu w Zamociu czasowo za paszportem bawicy. Akt urodzin znajduje si w archiwum lubelskim. 5 Niestety, formua wiadectwa urodzenia, jak te zreszt ma estwa i zgonu nie przewidywaa podawania dokadniejszego adresu, poza stwierdzeniem miasta w ktrym akt w si dokonywa.61

o

m

ww

ww

PD

F -X C h a n ge

PD

F -X C h a n ge

!

W

N O

y

bu

to

k

lic

C

m

C

lic

k

to

bu

y

N O.c

Wwo.d o

!c u -tr a c k.c

w

.d o

c u -tr a c k

Mimo wic niewtpliwego zwizku z Zamociem synnego ydowskiego pisarza innych rdowych ladw bezporednio go dotyczcych w samym Zamociu nie znano. 6 Tymczasem Perec w Zamociu spdzi przeszo trzydzieci lat, w tym co najmniej kilkanacie lat jako osoba dojrzaa, skdind wiadomo bardzo aktywna zawodowo. Na lady jego obecnoci mo na z pewnoci trafi w zamojskim zasobie archiwalnym. Mo na ich szuka w cennym, aczkolwiek zupenie nie znanym historykom regionu zbiorze akt notariuszy zamojskich. Znajduje w nich odbicie kompletny przekrj spraw prawno-wasnociowych w miecie. Tylko, e by to ju czas kancelarii rosyjskiej, a to przed badaczami ustawia do uci liw barier jzykow, na ktrej przekroczenie decyduj si nieliczni. Perec z pewnoci niejednokrotnie si tam pojawia, zarwno jako podmiot spisywanych tam aktw, jak te z racji zawodu, by mo e towarzyszc zawieranym transakcjom. Dziesitki tysicy stron tych akt, wymagaj jednak benedyktyskiej pracy, aby systematycznie, komplementarnie rozpozna ich zawarto. Tylko przypadek sprawia wic, e w tej przeogromnej liczbie materiau trafiamy na co ciekawego. Tak odnaleziono w ksidze zamojskiego notariusza Strzy owskiego urzdowo powiadczony dokument odnoszcy si do pierwszego lubu I. L. Pereca. 7 Doszo do niego w 1871 r. Perec, jako nieletni, stawi si ze swoj in spe ma onk oraz rodzicami, by spisa stosown na t okoliczno umow. Ma estwo to uo one midzy rodzicami wkrtce si rozpado. Perec eni si pniej jeszcze raz - ju dozgonnie. Pozosta w dokument. Jego szczeglna warto nie polega wycznie na fakcie, e by to pierwszy lad synnego na caym wiecie pisarza odnaleziony w zamojskim archiwum. Mamy przecie do czynienia z pierwszym w jego yciu, wasnorcznym podpisem zo onym w celu urzdowym, a wic jakby inicjujcym podmiotowo jego osoby. Jego podpis stanowi jednak osobliwo sam w sobie.

W przyjtej oficjalnie w Polsce pisowni spolszczono jego nazwisko. W polskiej encyklopedii, znajdziemy wic nie Peretza lecz Pereca, ale ju jego imiona brzmi tam - odwrotnie - w wersji przyjtej za jidysz (por. przypis 2). Tymczasem on sam w odnalezionym akcie podpisa si jako Peretz, ale imionami brzmicymi z polska... Wiedziony odruchem, zgodnie z tym jak pewnie nazywany by w swoim otoczeniu, nie bez wpywu oczywistej przecie tremy podpisa si ILeon Peretz. Zmitygowany przez notariusza albo ojca przekreli ten podpis i napisa Izaak Lejb Peretz. Ten Leon a nie np. Lejbu wiele mwi o klimacie w jakim y, obecnej z pewnoci polskoci w jego codziennym yciu.62

o

m

ww

ww

PD

F -X C h a n ge

PD

F -X C h a n ge

!

W

N O

y

bu

to

k

lic

C

m

C

lic

k

to

bu

y

N O.c

Wwo.d o

!c u -tr a c k.c

w

.d o

c u -tr a c k

Odkrycie powy szego dokumentu w dalszym cigu jednak nie przybliyo nas do ustalenia gdzie mieszka Perec. Na zamojskim forum internetowym (www.gazeta.pl/forum) przetoczya si wiosn 2004 r. dyskusja dotyczca upamitnienia tablic domu w ktrym mieszka Perec. Sugerowano, e jest to kamienica przy ul. Staszica 23 i wystpiono z wnioskiem do Prezydenta Miasta w tej sprawie. Wskazane jest przedstawienie genezy tego wanie adresu. Tak na dobre nikt dotd nie zajmowa si ustaleniem miejsca urodzenia i zamieszkania I. L. Pereca. Pojawiay si jednak wzmianki o tej kamienicy jako domu Perecw, w ktrym mia mieszka i w ktrym by mo e si urodzi. W 1987 r. w wywiadzie opublikowanym na amach Tygodnika Zamojskiego Szymon Szurmiej wyrzuca zamocianom, i nie wiedz, ktry to dom zwizany jest z Perecem. 8 W tym czasie podczas kwerendy w zbiorach fotografii w ydowskim Instytucie Historycznym autor niniejszego artykuu natrafi na fotografi z lat 60-tych przedstawiajc kamienic przy ul. Staszica 23, podpisan jako dom Pereca i w artykule o I.L. Perecu poda w adres. 9 Sprawa bya o tyle jednak tajemnicza, e w opracowanych w l. 60. studiach historyczno-architektonicznych dla zabytkowych kamienic rynkowych, w rdowych wypisach wacicieli tej kamienicy nie wymieniano Perecw. 10 W spisie wacicieli kamienic w Zamociu z 1937 11 posesj pod tym numerem wymieniano jako wspwasno M. Zysa, I. Fradkina i J. Peretza, a wic pozostajcej by mo e w jakim zwizku z nie mieszkajcym w Zamociu od p wieku, a rwnie ju od dawna nie yjcym I. L. Perecem. Tym wspwacicielem by Jonas Peretz, brat pisarza. Tymczasem by w zanadrzu jeszcze jeden adres Pereca wskazany niegdy przez p. Wadysaw Podobisk. 12 Ona to twierdzia, e Perec urodzi si przy obecnej ul. Pereca 16 a dowiedziaa si o tym podczas jedynych dotd obchodw rocznicy mierci pisarza 6 sierpnia 1965 r. 13 Ten jednak by adresem siedziby Gminy ydowskiej i w jakim sensie konstatacj trafn. W gminie dokonano zapisu w ksidze urodze, a wic czowiek rodzi si w formalnym sensie, stajc si czonkiem miejscowej spoecznoci. Tylko nie wiele miao to wsplnego z rzeczywistym miejscem narodzin. Dlatego kwestionujc poprzedni adres, nie do koca przemylanie, w hale w zamojskiej Encyklopedii podany zosta ten drugi adres. 14 T hipotez podda w wtpliwo skdind susznie dr Adam Kopciowski. Pozostao wic rzetelne sprawdzenie dostpnych w zamojskim archiwum akt. Asumpt do tego dao pismo, ktre wpyno 6 czerwca z Urzdu Miasta do archiwum, dotyczce potwierdzenia zamieszkania Icchoka Lejba Pereca przy ul. Staszica 23. 15 Podczas starannej kwerendy w zbiorach archiwum nie odnaleziono dokumentw potwierdzajcych fakt zamieszkania pisarza przy ul. Staszica 23, a wrcz definitywnie wykluczono ten adres. Najpierw przejrzana zostaa zawarto ksigi hipotecznej posesji przy ul. Staszica 23. 16 Rzeczon kamienic w 1880 r. naby od Tscharnerw Aszer Feldman. Po mierci ony Etli z d. Lewin, primo voto Kamioner postanowi rozdysponowa w 1887 r. majtek midzy crk Chaj Feldman i pasierbic - crk63

o

m

ww

ww

PD

F -X C h a n ge

PD

F -X C h a n ge

!

W

N O

y

bu

to

k

lic

C

m

C

lic

k

to

bu

y

N O.c

Wwo.d o

!c u -tr a c k.c

w

.d o

c u -tr a c k

ony z pierwszego ma estwa Chaw Kamioner. W 1889 r. Chawa polubia Jonasa Pereca, modszego brata Icchoka. Zamieszkali w domu dzielonym z jej ojczymem. I dopiero w tym momencie mo emy mwi o jakim zwizku tego domu z Perecami. Nic nie wskazuje wic na to, aby przyszy pisarz mieszka tam rwnie , najwy ej bywa. Jonas Peretz by znan osobistoci w miecie. Trudno dziwi si, e w latach midzywojennych kamienic czono z Peretzami. Nie znajc przedstawionej wy ej genezy tego zwizku, przyjto, e skoro mieszkali tam Peretzowie, to za pewne i nasz Perec. Nie potwierdzaj jego zamieszkania pod rynkowym adresem tak e prowadzone od 1880 r. ksigi ludnoci staej, rejestrujcej rwnie lokatorw kamienic. Gdzie zatem mieszka Icchok L. Perec? Nazwiska Perecw wystpuj rwnie na Nowej Osadzie. W rejestrze mieszkacw Nowej Osady w Zamociu z 1880 r. pod nr domu 289 wpisana jest rodzina Judki Pereca, w tym Icek (!) Lejba Perec ur. 18 maja 1852 r. w Zamociu, zawd adwokat, jego ona Nechuma z domu Ringelheim oraz syn Lucjan ur. 1873 r., z pierwszego ma estwa z Sar z d. Lichtenfeld. W rejestrze przy I. L. Perecu wpisano adnotacj o zmianie miejsca zamieszkania na miasto Warszawa, z dat wpisu 30 marca 1896 r. 17 Nie wykluczone, e przy du ej mobilnoci miejscowych ydw, mg to np. by jeden z zamojskich adresw (ostatni?) Icchoka Lejba Pereca i mieszka on wczeniej rwnie w Zamociu gdzie indziej. Na to jednak w nie ma dowodw, w zamojskim archiwum. Powy szy zapis da natomiast dodatkowy wtrt do biografii Pereca. W kanonicznej dla nas biografii zawartej w Polskim Sowniku Biograficznym mwi si o cae osiem lat jego wczeniejszym przeniesieniu do Warszawy. 18 Pozostaje ustalenie, gdzie znajdowao si to jedyne stwierdzone urzdowo miejsce zamieszkania na Nowej Osadzie. Z wykazw podatkw od budynkw z lat 1886, 1891 zachowanych w aktach miasta Zamocia wynika, e w tym czasie w Nowej Osadzie pod nr 289 oraz 289a i 289b znajdoway si trzy budynki przy ulicy Jerozolimskiej. 19 Lakoniczny opis sugeruje, i byy to drewniane, bardziej ni skromne domki. wiadczyo by to w jakim stopniu o kondycji materialnej Perecw i samego pisarza, skdind przedstawianego jako osoba niezbyt dobrze radzca sobie w interesach. 20 Niestety, rodzina Perecw w chwili ustalania podatku tj. w 1891 r. nie bya ich wacicielem, nawet tam ju nie mieszkaa. W tej samej ksidze podatkowej Perecowie odnalezieni zostali ju pod innymi adresami. Lejba Peretz by najemc trzech pomieszcze na parterze kamieniczki przy ul. Piotra I nr 67 na Starym Miecie. 21 Czy w tym czasie nadal mieszka z rodzicami, nale y w to wtpi. Ostateczne rozwizanie zagadki jest w tym miejscu ju chyba mao satysfakcjonujce pomysodawcw upamitnienia Pereca. Mo na najwy ej ustali lokalizacj ul. Jerozolimskiej. Nie istnieje z tego okresu dokument graficzny przedstawiajcy rozkad posesji miejskich. Numeracja domw tworzya jeden cig dla caej Nowej Osady. Ze wstpnej analizy wynika, e64

o

m

ww

ww

PD

F -X C h a n ge

PD

F -X C h a n ge

!

W

N O

y

bu

to

k

lic

C

m

C

lic

k

to

bu

y

N O.c

Wwo.d o

!c u -tr a c k.c

w

.d o

c u -tr a c k

bya to prawdopodobnie ul. Gminna. 22 Natomiast ul. Piotra I-szego to obecna ul. Grodzka. Icchok Lejb Perec mieszka w Zamociu, wiemy ju czciowo gdzie. W archiwum, mo na jeszcze doszukiwa si ladw jego dziaalnoci. W aktach notariusza Franciszka Strzy owskiego z lat 70. i 80. XIX w. odnotowany jest kilkakrotnie I. L. Perec adwokat, tak e pod imieniem Leon Perec, a tak e Lew Perec, Lew Judkowicz Perec 23 gdzie jednak rwnie nie podawano dokadnego adresu zamieszkania, a jedynie wzmiank, e jest mieszkacem miasta Zamocia. Wydaje si jednak, e sprawa jest jednak nadal otwarta, a to z uwagi na mo liwo poszukiwa jeszcze w publikacjach drukowanych. Jest wydana drukiem w Nowym Jorku autobiografia Pereca Moje wspomnienia 24 tam on sam z pewnoci opisuje gdzie i kiedy mieszka. Drugi trop prowadzi do zamojskiego pinkasa, 25 w ktrym wg spisu treci Perecowi i jego zwizkom z Zamociem powicono przeszo 60 stron tekstu tyle, e w jzyku hebrajskim. To jest apel do p. Ewy Bar Zeew tak bardzo zaanga owanej w przywracanie pamici ydowskiego Zamocia, ktra, co oczywiste ma najlepsze ku temu mo liwoci, aby pomc odczyta stosowne fragmenty obu publikacji. Mo na te pogodzi si z tym i stosown tablic umieci np. w cianie dawnego kahau i hederu, gdzie Perec spdzi cae dziecistwo uczc si Talmudu. 261. 2. E. Lorentz Dom R y Luxemburg w Zamociu. Prawda i mit, Archiwariusz Zamojski 2003, s. 17-22 M. Fuks Perec Icchok Lejb (w:) Polski Sownik Biograficzny, t. XXXV (dalej PSB), s. 597-599. Pomijajc przyjt w polskim pimiennictwie (tak e gdy chodzi o ydowskich autorw) spolszczon form nazwiska, rozbie nie przedstawia si zapis obu imion. W niniejszym artykule przyjta zostaa za PSB. Jednak u ywana jest wymiennie tak e inna forma imion: Icchak i Lejbusz. S to odpowiedniki spolszczonego imienia ydowskiego Izaak i polskiego Leon. W zagranicznych publikacjach przyjmuje si wycznie nazwisko w wersji jidysz: Peretz (wyjtkowo Perez), natomiast imiona przyjmuj przer ne formy: Yitzhak, Yitzhok, Yitzkhok, Itzhok, Itzchok, Iccak, Isaac oraz Leybush, Leibus, Leib, Loeb... A. Kdziora Encyklopedia Miasta Zamocia, Chem 2000, s. 394-397. Znana jest te kamienica, w ktrej na pocz. XIX w. mieszka Wojciech Bogusawski, Udao si rwnie na podstawie dokumentw naszego archiwum ustali miejsce zamieszkania M. Rataja - obie kamieniczki przy ul. Grodzkiej. Dr Adam Kopciowski w rdowym artykule Z dziejw Perecw w Zamociu (niepublikowany, yczliwie udostpnionym autorowi) przytacza nazwiska jego licznych sawnych lubartowskich przodkw. Archiwum Pastwowe w Lublinie, Urzd Stanu Cywilnego w Zamociu wyznanie moj eszowe, sygn. 22, s. 18, akt 69 (w Zamociu akta stanu cywilnego znajduj si od 1870 r.). Kserokopi tego aktu yczliwie udostpni mi dr A. Kopciowski Nazwisko Perec ma jednak swj epigraficzny lad na terenie Zamocia. W pomniku Pamici ydw Zamojskich, tkwi fragment macewy z hebrajskim napisem Nahman Aleksander ben reb Szmuel Mosze Perec cyt. za E. i S. Gostyscy Pisarz porozumienia i przyjani, ycie literackie1965 nr 27, s. 5.

3.

4. 5. 6.

65

o

m

ww

ww

PD

F -X C h a n ge

PD

F -X C h a n ge

!

W

N O

y

bu

to

k

lic

C

m

C

lic

k

to

bu

y

N O.c

Wwo.d o

!c u -tr a c k.c

w

.d o

c u -tr a c k

Archiwum Pastwowe w Zamociu, Notariusz Franciszek Strzy owski w Szczebrzeszynie 1864-1874, vol. 13, repertorium nr 265 8. W. Kamierczak O polskich ydach (rozm. z Szymonem Szurmiejem), Tygodnik Zamojski 1987 nr 29 z 17 VII 1987 r. s 6 Szkoda, e nikt nie potrafi mi wskaza, gdzie urodzi si Perec, w ktrym domu. Myl, e sawa tego pisarza mo e by zacht dla badaczy miasta Zamocia. Powinni oni odnale kamienic, gdzie mieszka i tworzy. 9. A. Kdziora ycie i dzieo Icchaka Lejba Pereca, Tygodnik Zamojski 1987, nr 31, s. 7-9; tego : Dawna architektura i budownictwo Zamocia, Zamo 1990, s. 91. 10. Z. Baranowska, H. Sygietyska Blok mieszkalny poudniowej pierzei Rynku Wielkiego (studium historyczno-architektoniczne), Warszawa 1969, w zbiorach WO SOZ. 11. APZ, Akta miasta Zamocia, sygn. 464, Wykaz Wacicieli nieruchomoci m. Zamocia 1937-1938. 12. Wadysawa Podobiska (1911-1986) bya dziaaczk PTTK, kierownikiem Domu Wycieczkowego mieszczcego si w d. kahale, uczestniczya w organizacji obchodw rocznicy mierci I. L. Pereca w 1965 r. 13. B. Har [Harasymiuk] Pamici J. L. Pereca, Sztandar Ludu 1965, nr 190 z 12 VIII 1965 r., s. 3. 14. A. Kdziora Encyklopedia..., s. 282-283. 15. Pismo Wydziau Geodezji i Gospodarki Gruntami UM GiG.7228/45/2004 z 2 czerwca 2004 r. 16. APZ, Hipoteka miasta Zamocia cz. II, sygn. 90, Ksiga wieczysta nieruchomoci w miecie Zamociu nr policyjny 19, nr hipoteczny 186, Zbir dokumentw, s. 130-136. 17. APZ, Akta Miasta Zamocia, Ksigi Ludnoci staej, vol. 13 i 14 (t informacj a tak e przytoczone w przypisie 20 i 23 odnalaza podczas kwerendy w sprawie pisma z 6 VI 2004 r. p. L. Wyszyska). 18. PSB..., s. 598. 19. APZ, AMZ 1810-1915, sygn. 172, Objawlenije dochodow a domow istrojenij w gorodie zamostje 1886; sygn. 182, Objawlenije dochodu s domow i strojenij 1891. 20. S. Belis-Legis Icchok Lejbusz Perec - niespokojny duch ydowskiej literatury (tum. z hebr. M. Friedman) (w:) Kalendarz ydowski 1985-1986, Warszawa 1985, s. 127138; przedruk. we wstpie do: Icchok Lejbusz Perec Opowiadania chasydzkie i ludowe, Wrocaw 1997, s. 7-28. 21. APZ, AMZ 1810-1915, sygn. 182, s. 114 Objawlenije dochodu ... 1891, W tej samej ksidze ojciec pisarza figuruje jako najemca awki kramarskiej w podcieniu, a Jonas Peretz lokator, mieszkania o 4 pomieszczeniach na II pitrze. 22. W archiwum Wydziau Geodezji i Gospodarki Gruntami UM w Zamociu znajduje si cenny komplet pomiarw geodezyjnych z lat 1921-23, z naniesionymi numerami posesji i nazwiskami ich wacicieli, ktry z pewnoci posu yby jako klucz do zlokalizowania nieruchomoci z tamtego trzydzieci lat wczeniejszego wykazu. 23. APZ, Notariusz Franciszek Strzy owski w Zamociu 1873-1897, m.in. sygn. 19 rep. 459 za rok 1883, sygn. 20 rep. 774 za rok 1884, sygn. 24 rep. 128 za rok 1887, sygn. 25 rep. 219 za rok 1888 (kwerenda przeprowadzona przez p. L. Wyszysk). Dwa ostatnie daty potwierdzaj obecno Pereca w Zamociu ju po 1886 r. (por. przypis 19). 24. Za PSB, s. 598: Majne Zychrojnes, New York 1927. 25. Pinkas Zamosc, Izkor buch (oprac. Mordechaj W. Berstein), Buenos Aires 1957, rozdzia Zamo miasto Pereca s. 451-517. 26. Cyt. za E. I S. Gostyscy Pisarz porozumienia... s. 5.

7.

66

o

m

ww

ww

PD

F -X C h a n ge

PD

F -X C h a n ge

!

W

N O

y

bu

to

k

lic

C

m

C

lic

k

to

bu

y

N O.c

Wwo.d o

!c u -tr a c k.c

w

.d o

c u -tr a c k

rda i rdekaArchiwariusz Zamojski 2004

Dr Krzysztof Czubara

ZAMOJSKA LISTA INTERNOWANYCH

W odtajnionych aktach Prokuratury Wojewdzkiej w Zamociu, przechowywanych w zamojskim Archiwum Pastwowym, w teczce pod niewiele mwicym tytuem Sprawy oglne wynikajce z dziaalnoci

prokuratury 1 znajduj si dwa wykazy osb internowanych w stanie wojennym w grudniu 1981 r. i na pocztku 1982 r. na terenie wojewdztwa zamojskiego.2 Pierwszy dokument z 21 stycznia 1982 r. obejmujcy 119 nazwisk przesany zosta do Wiesawa Kubicza, szefa Prokuratury Wojewdzkiej przez pk. Tadeusza Portko, zastpc Komendanta Wojewdzkiego MO w Zamociu ds. Su by Bezpieczestwa. Drugi z 4 lutego 1982 r. nadesany tak e przez pk. Portko do prokuratora Kubicza zawiera tylko dwa nazwiska.3 S to - jak dotd - jedyne, oficjalne wykazy internowanych sporzdzone przez zamojsk Su b Bezpieczestwa udostpnione historykowi. Brakuje w nich nazwisk trzech internowanych, wynika to z dokumentacji zgromadzonej przez Stowarzyszenie Internowanych Zamojszczyzny 4, wedug ktrej byo ich 124. 5 Dokumenty SB z oczywistych wzgldw zasuguj na upowszechnienie, a by mo e przy okazji wyjanienie zaistniaych rozbie noci.

Archiwum Pastwowe w Zamociu, Akta Prokuratury Wojewdzkiej w Zamociu, Sprawy oglne wynikajce z dziaalnoci prokuratury, teczka nr 04, zao ona 2 I 1986 r. (na okadce pod piecztk Prokuratury Wojewdzkiej w Zamociu figuruje drugi nr 010/86), odtajniona 28 XI 2002 r. 2 Tam e k. 3-6, 7. 3 Tam e k. 2, 7. 4 Stowarzyszenie Internowanych Zamojszczyzny powstao w 1991 r. z inicjatywy 15 byych internowanych i zostao zarejestrowane w Sdzie Wojewdzkim w Zamociu 28 maja 1991 r. Pocztkowo liczyo 58 czonkw, pniej ponad 70. Gwnym celem jego dziaania jest integracja tego rodowiska. Stowarzyszenie organizuje wystawy dokumentw i pamitek z okresu internowania, uczestniczy w uroczystociach zwizanych z upamitnieniem miejsc zwizanych z robotniczymi protestami przeciwko wadzy komunistycznej w Polsce oraz tragicznymi wydarzeniami stanu wojennego. Wydawao tak e biuletyn organizacyjny, Relacja Marka Splewiskiego, przewodniczcego Stowarzyszenia Internowanych Zamojszczyzny z 22 IX 2004 r., w zbiorach autora. 5 Relacja Marka Splewiskiego

1

67

o

m

ww

ww

PD

F -X C h a n ge

PD

F -X C h a n ge

!

W

N O

y

bu

to

k

lic

C

m

C

lic

k

to

bu

y

N O.c

Wwo.d o

!c u -tr a c k.c

w

.d o

c u -tr a c k

I Zanim przejdziemy do szczegowego omwienia wykazw sporzdzonych przez SB godzi si przypomnie, i pierwsza (niepena) lista osb internowanych z Zamojszczyzny, zawierajca 117 nazwisk, opublikowana zostaa na amach Tygodnika Zamojskiego.6 Opracowa j jeden z internowanych, dziennikarz TZ Jerzy Rachwald. W tym samym numerze TZ znalazy si wspomnienia Rachwalda, w ktrych opisuje on okolicznoci swojego zatrzymania przez funkcjonariuszy MO oraz pierwsze dni pobytu internowanych w Zakadzie Karnym w Krasnymstawie.7 Jest tam rwnie bardzo interesujcy, obszerny materia Szczepana Semczuka pt. Internowani powicony losom internowanych mieszkacw Zamojszczyzny.8 Warto pamita, e w 57 orodkach internowania w grudniu 1981 r. znalazo si 5127 osb, a liczba ta w okresie stanu wojennego zwikszya si do 10 314 9. Internowani podlegali takim samym rygorom wiziennej dyscypliny, jak winiowie kryminalni. Mieli takie same prawa i obowizki. Ponadto byli nkani licznymi przesuchaniami przez SB, zmuszani do podpisywania lojalek lub wsppracy z bezpiek. Lista skompletowana przez Jerzego Rachwalda, ze zrozumiaych powodw (m.in. z powodu braku dostpu do dokumentw), posiada pewne braki. Kilka osb figuruje na niej tylko pod samym nazwiskiem (np. Czuwara, Muszyski, a ich imion oraz innych personaliw dziennikarzowi TZ nie udao si ustali). Inne nazwiska znalazy si na wykazie zapewne przez pomyk (np. Opozda). S tu rwnie bdy w pisowni nazwisk oraz informacje nie pewne opatrzone znakiem zapytania, a cz imion jest pomylona. Bya to jednak do tego czasu jedyna opublikowana lista internowanych Zamojszczyzny. Kompletn list mieszkacw wojewdztwa zamojskiego, internowanych w dniach stanu wojennego zestawili czonkowie Stowarzyszenia Internowanych Zamojszczyzny. Nazwiska i imiona 124 osb zostay wygrawerowane przez zamojskiego grawera Tadeusza Guldenowicza na tablicy z blachy mosi nej. 11 grudnia 1994 r., w 13 rocznic stanu wojennego tablic zawieszono w kociele oo. Redemptorystw w Zamociu. 10 mudne praceTygodnik Zamojski nr 1 z 4 I 1991 r., s. 6. Tam e. 8 Tam e s. 1, 8-9. 9 Dane Stowarzyszenia Internowanych Zamojszczyzny. Wedug opublikowanego przez Instytut Pamici Narodowej dokumentu Wydziau Administracyjnego KC PZPR z sierpnia 1983 r. pt.: Dane dotyczce stosowania ustawodawstwa zwizanego z wprowadzeniem, zawieszeniem i zniesieniem stanu wojennego w okresie stanu wojennego wadze bezpieczestwa wyday 10 312 decyzji o internowaniu w stosunku do 9736 osb (396 decyzji dotyczyo osb internowanych ponownie, po uprzednim zwolnieniu z orodka odosobnienia). Wrd internowanych byo 8728 m czyzn i 1008 kobiet, Stan wojenny w dokumentach wadz PRL 1980-1983, Wybr, wstp i opracowanie Bogusaw Kopka, Grzegorz Majchrzak, Warszawa 2001, s. 381. 10 Relacja Marka Splewiskiego7 6

68

o

m

ww

ww

PD

F -X C h a n ge

PD

F -X C h a n ge

!

W

N O

y

bu

to

k

lic

C

m

C

lic

k

to

bu

y

N O.c

Wwo.d o

!c u -tr a c k.c

w

.d o

c u -tr a c k

nad skompletowaniem listy zaczy si 1 grudnia 1993 r. Stowarzyszenie zwrcio si wwczas z prob o przekazanie takiej listy do ministra spraw wewntrznych Andrzeja Milczanowskiego. 26 stycznia 1994 r. nadesza odpowied z MSW. Jan Wgrzyn, dyrektor Gabinetu Ministra zapewnia, i materiay archiwalne, ktrymi dysponuje Urzd Ochrony Pastwa, nie pozwalaj na zestawienie kompletnej listy internowanych z wojewdztwa zamojskiego.11

11

Archiwum Stowarzyszenia Internowanych Zamojszczyzny, teczka z korespondencj z lat 1993-1999.

69

o

m

ww

ww

PD

F -X C h a n ge

PD

F -X C h a n ge

!

W

N O

y

bu

to

k

lic

C

m

C

lic

k

to

bu

y

N O.c

Wwo.d o

!c u -tr a c k.c

w

.d o

c u -tr a c k

Ustalenie nazwisk i personaliw internowanych stao si mo liwe dziki Andrzejowi Stryjeckiemu, naczelnikowi Zakadu Karnego w Krasnymstawie, w ktrym dla osb z Zamojszczyzny utworzono pierwszy orodek internowania. W styczniu 1994 r. podczas spotkania czonkw naszego stowarzyszenia ze stra nikami otrzymalimy wgld do rejestru internowanych przyjtych 13 grudnia 1981 r. i w dniach pniejszych do Zakadu Karnego w Krasnymstawie. We trzech z Henrykiem Maksymowiczem i Markiem Rybickim wynotowalimy nazwiska i dane osobowe okoo 120 kolegw wspomina Marek Splewiski.12 Wikszo internowanych przebywaa w krasnostawskim orodku do 9 stycznia 1982 r. i przewieziona zostaa do Zakadu Karnego we Wodawie. Wedug dokumentacji Stowarzyszenia Internowanych Zamojszczyzny 2 lutego 1982 r. przebywao tam 81 internowanych z wojewdztwa zamojskiego. Wczeniej w okresie od 13 grudnia 1981 r. do 9 stycznia 1982 r. wadze zwolniy z internowania 21 osb.13 Lista osb stworzona na podstawie rejestru Zakadu Karnego w Krasnymstawie zweryfikowana zostaa z imiennymi wykazami internowanych, wydrukowanymi w tygodniku Polskie Wiadomoci Solidarno, ktry ukazywa si w Wiedniu.14 Wykazy drukowane przez ten tygodnik powstaway na podstawie grypsw z nazwiskami, przemycanych z orodkw internowania i przerzucanych na Zachd. Taki wykaz przekazano te z Zakadu Karnego we Wodawie gdzie przebywali internowani mieszkacy Zamojszczyzny.15 II Zamojsk list internowanych, przedstawion poni ej, zestawiono na podstawie obu wykazw przesanych Prokuraturze Wojewdzkiej przez szefa zamojskiej Su by Bezpieczestwa pk. Portk. Wykazy powstaway na gorco, zapewne wedug kolejnoci zatrzyma dokonywanych przez funkcjonariuszy aparatu bezpieczestwa. Dlatego nie zachowano w nich porzdku alfabetycznego. Jako pierwsi wpisani zostali na wykaz SB rolnicy: Wacaw Szady z Osiczyny, b. wizie Majdanka, Tadeusz wirgo z Podkrasnego, Jan Wojtasiuk z Lipiny Starej, Jzef Harasim z Poskiego oraz Tadeusz Karczmarczyk z Grabowca. Jako czonkowie NSZZ Solidarno Rolnikw Indywidualnych prowadzili wraz z innymi rolnikami akcj protestacyjn i zabarykadowali si w siedzibie Wojewdzkiego Komitetu ZSL przy ul. Bazyliaskiej w Zamociu. Pomieszczenia te opanowane zostay w nocy 13 grudnia 1981 r. przez specjalny oddzia ZOMO.1612 13

Relacja Marka Splewiskiego Tam e. 14 Polskie Wiadomoci Solidarno, nr 42 z 18 VII 1982 r., nr 43 z 25 VII 1982 r. 15 Relacja Marka Splewiskiego 16 Relacja Franciszka Antoniewicza z 4 I 1992 r., w zbiorach autora. Zob. te Rajmund Ostrowski Noc bezpieki, Tygodnik Zamojski, nr 49 z 8 XII 1999 r., s. 1, 5.

70

o

m

ww

ww

PD

F -X C h a n ge

PD

F -X C h a n ge

!

W

N O

y

bu

to

k

lic

C

m

C

lic

k

to

bu

y

N O.c

Wwo.d o

!c u -tr a c k.c

w

.d o

c u -tr a c k

Publikowan ni ej list internowanych uo ono alfabetycznie, zachowujc brzmienie i kolejno podawanych informacji, poprawiajc jedynie bdy maszynowe i rozwijajc niektre skrty.LISTA DZIAACZY NSZZ SOLIDARNO Z TERENU WOJEWDZTWA ZAMOJSKIEGO INTERNOWANYCH W STANIE WOJENNYM 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33.17

Antoniewicz Franciszek s. Jzefa ur. 3.09.1917 r. zam. abuki II Bartkowiak Marek s. Stefana ur. 12.09.1955 r. zam. Hrubieszw Bednarczuk Przemysaw s. Adama ur. 11.10.1963 r. zam. Zamo Benginow Zbigniew s. Tadeusza ur. 21.11.1951 r. Biernacki Zdzisaw s. Jana ur. 19.09. 1932 r. zam. Zamo Bondyra Jzef s. Stanisawa ur. 12.02.1947 r. zam. Przewale Borowy Zbigniew s. Mariana ur. 29.10.1954 r. zam. Bigoraj Borucki Stanisaw s. Czesawa ur. 10.04.1957 r. zam. Zamo Buczkowski Zdzisaw s. Zdzisawa ur. 24.03.1931 r. zam. abunie Busowicz Janusz s. Bronisawa ur. 10.03.1948 r. zam. Zamo Chilewski Stanisaw s. Stanisawa ur. 30.06.1943 r. zam. Hrubieszw Choota Jan s. Stanisawa ur. 17.07.1953 r. zam. Sokowka Cymbaa Dariusz s. Mieczysawa ur. 20.12.1963 r. zam. Tomaszw Czechoski Stanisaw s. Jana ur. 12.05.1944 r. zam. Szczebrzeszyn Czuwara Jzef s. Franciszka ur. 3.04.1915 r. zam. Zadnoga wik Leszek s. Wadysawa ur. 5.05.1951 r. zam. Zamo wik Marian s. Antoniego ur. 11.01.1940 r. zam. Felikswka Daniszewski Tadeusz s. Edwarda ur. 25.01.1954 r. zam. Zamo Drozdowski Jan s. Antoniego ur. 30.11.1923 r. zam. Wlka Panieska Dudecki 17 Wadysaw s. Romana ur. 14.09.1919 r. zam. Hrebenne Filipowicz Stanisaw s. Jzefa ur. 12.03.1928 r. zam. Zamo Fleszar Andrzej s. Franciszka ur. 23.09.1950 r. zam. Bigoraj Frc Jzef s. Franciszka ur. 26.02.1956 r. zam. Zagrdki Gsienica Andrzej s. Jana ur. 24.11.1952 r. zam. Zamo Gliwa Edward s. Andrzeja ur. 3.06.1953 r. zam. Bigoraj Gontarz Emilian s. Adama ur. 22.01.1926 r. zam. Majdan Krynicki Gra Krzysztof s. Stanisawa ur. 28.11.1956 r. zam. Zamo Grski Roman s. Wiktora ur. 16.10.1935 r. zam. Kalinowice Grad Eugeniusz s. Wadysawa ur. 4.05.1940 r. zam. Paary Grafczyski Przemko Maria s. Tadeusza ur. 27.05.1946 r. zam. Zamo Harasim Jzef s. Czesawa ur. 8.01.1948 r. zam. Poskie Holc Roman s. Stanisawa ur. 4.01.1955 r. zam. Chy owice Jagusiewicz Marian s. Romana ur. 12.08.1937 r. zam. Bigoraj

Na licie Stowarzyszenia Internowanych Zamojszczyzny umieszczonej w kociele oo. Redemptorystw figuruje jako DUBECKI.

71

o

m

ww

ww

PD

F -X C h a n ge

PD

F -X C h a n ge

!

W

N O

y

bu

to

k

lic

C

m

C

lic

k

to

bu

y

N O.c

Wwo.d o

!c u -tr a c k.c

w

.d o

c u -tr a c k

34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50. 51. 52. 53. 54. 55. 56. 57. 58. 59. 60. 61. 62. 63. 64. 65. 66. 67. 68. 69. 70. 71. 72. 73. 74.18 19

Jakubiak Tadeusz s. Leona ur. 17.03.1926 r. zam. Zubowice Jaruzel Witold s. Stanisawa ur. 10.04.1937 r. zam. Zamo Jurkiewicz Stanisaw s. Kazimierza ur. 11.04.1946 r. zam. Hrubieszw Jwiakowski Jerzy s. Stefana ur. 16.06.1927 r. zam. Szczebrzeszyn Karczmarczyk Tadeusz s. Franciszka ur. 6.07.1925 r. zam. Grabowiec Kawucha Krzysztof s. Jana ur. 28.09.1940 r. zam. Bigoraj Kkol Henryk s. Feliksa ur. 4.03.1934 r. zam. Wolica Brzozowa Knapik Stanisaw s. Lucjana ur. 22.03.1948 r. zam. Bigoraj Kocjan Jerzy s. Rudolfa ur. 23.05.1959 r. zam. Zamo Koper Stanisaw s. Bronisawa ur. 16.11.1950 r. zam. Bigoraj Kowalczuk Ryszard s. Karola ur. 20.09.1955 r. zam. Zamo Kowalczyk Tomasz s. Zygmunta ur. 27.12.1954 r. zam. Zamo Kowalski Wadysaw s. Jana ur. 19.03.1945 r. zam. Zamo Kozaczuk Aleksander s. Piotra ur. 4.12.1926 r. zam. Hrubieszw Kozaczyski Adam s. Jana ur. 1.11.1951 r. zam. Tomaszw Lub. Kozowski Gabriel s. Jana ur. 11.05.1949 r. zam. Podhorce Krawczyk Krystian s. Mariana ur. 26.03.1948 r. zam. aszczwka Kudyk Eugeniusz 18 s. Jana ur. 13.03.1953 r. zam. Jatutw Kuks Henryk s. Szczepana ur. 27.01.1928 r. zam. Zamo Kuaj Adam s. Wadysawa ur. 19.07.1950 r. zam. Zamo Kuryjak Zygmunt s. Michaa ur. 10.01.1929 r. zam. Jzefin Kurzpa Antoni s. Tomasza ur. 18.01.1937 r. zam. Zamo Kwiatkowski Zenon s. Stanisawa ur. 29.08.1938 r. zam. Kalinwka Lachowicz Dariusz s. Bolesawa ur. 22.10.1964 r. zam. Zamo Leczuk Micha s. Wodzimierza ur. 7.10.1936 r. zam. Zamch Lesiski Wiesaw s. Zygmunta ur. 21.11.1952 r. zam. Hrubieszw Leniak Franciszek s. Franciszka ur. 7.01.1946 r. zam. Zamo Lewczuk Roman s. Piotra ur. 5.03.1943 r. zam. Hrubieszw Lewkowicz Maria c. Antoniego ur. 6.05.1938 r. zam. Zamo Lipczak Jan s. Bazylego ur. 22.01.1944 r. zam. Be ec Lipczewski Seweryn s. Antoniego ur. 10.10.1921 r. zam. Zamo asocha Jan s. Jana ur. 1.09.1924 r. zam. Oseredek ukasiewicz Jacenty s. Wadysawa ur. 7.08.1939 r. zam. Hrubieszw Mach Marian s. Bazylego ur. 11.12.1950 r. zam. Bigoraj Maksymowicz Henryk s. Henryka ur. 25.08.1950 r. zam. Stabrw Maysz Stanisaw s. Jana ur. 3.07.1944 r. zam. Sitaniec Wolica Marcola Emilian 19 s. Jana ur. 4.01.1938 r. zam. Wolica Brzozowa Mazurek Ryszard s. Jana ur. 30.05.1943 r. zam. Hrubieszw Mazurek Tadeusz s. Andrzeja ur. 5.12.1954 r. zam. Bigoraj Mazurek Zbigniew s. Michaa ur. 16.09.1948 r. zam. Zamo Muszyski Jerzy s. Zbigniewa ur. 14.10.1948 r. zam. Zamo

Na licie Stowarzyszenia figuruje jako KUDYK JERZY. Na licie Stowarzyszenia figuruje jako MARCOLA EMIL.

72

o

m

ww

ww

PD

F -X C h a n ge

PD

F -X C h a n ge

!

W

N O

y

bu

to

k

lic

C

m

C

lic

k

to

bu

y

N O.c

Wwo.d o

!c u -tr a c k.c

w

.d o

c u -tr a c k

75. 76. 77. 78. 79. 80. 81. 82. 83. 84. 85. 86. 87. 88. 89. 90. 91. 92. 93. 94. 95. 96. 97. 98. 99. 100. 101. 102. 103. 104. 105. 106. 107. 108. 109. 110. 111. 112. 113. 114.20

Narolski Jan s. Wincentego zam. Ostrwek (brak daty urodzenia) Ogorzaek Edward s. Czesawa ur. 20.05.1939 r. zam. Bigoraj Palinka Jan s. Jana ur. 9.04.1935 r. zam. Bigoraj Pankiewicz Stanisaw s. Feliksa ur. 5.11.1948 r. zam. Tomaszw Pawelec Henryk s. Leona ur. 23.04.1942 r. zam. abno Polaski Tarnawa Jerzy s. Leona ur. 24.08.1953 r. zam. Wysokie Popawski Adolf s. Teodora ur. 24.01.1924 r. zam. Horyszw Ruski Przytua Jzef s. Antoniego ur. 4.04.1943 r. zam. Sl I Przytua Stanisaw s. Franciszka ur. 23.05.1952 r. zam. Derenia Rachwald Jerzy s. Jerzego ur. 4.11.1949 r. zam. Zamo Radliski Wadysaw s. Wadysawa ur. 21.07.1930 r. zam. Zamo Redka Danuta c. Kazimierza ur. 5.01.1934 r. zam. Zamo Rogonicki Tadeusz s. Bolesawa ur. 30.01.1930 r. zam. Horodo Rosik Leszek s. Kazimierza ur. 10.06.1953 r. zam. Tomaszw R ycki Janusz s. Bronisawa ur. 20.12.1953 r. zam. Bigoraj Rybicki Marek s. Czesawa ur. 20.02.1949 r. zam. Tomaszw Lub. Sarnicki Radosaw s. Augustyna ur. 4.04.1963 r. zam. Zamo Sereda Marian s. Kazimierza ur. 30.04.1957 r. zam. R aniec Sieczkowski Czesaw s. Wacawa ur. 20.07.1947 r. zam. Zamo Skakuj Jerzy s. Wacawa ur. 5.04.1929 r. zam. Bigoraj Skorek Feliks s. Adama ur. 24.01.1926 r. zam. Gorzkw Skrok Gra yna 20 c. Teofila ur. 12.11.1952 r. zam. Bigoraj Sawiski vel Szwab Sawomir s. Eugeniusza ur. 14.01.1949 r. zam. Zamo Sotys Marian s. Kazimierza ur. 22.06.1948 r. zam. Smlsko Splewiski Marek s. Juliana ur. 7.03.1946 r. zam. Zamo Stebliski Franciszek s. Michaa ur. 29.01.1937 r. zam. Wlka Tucz (Tuczpska?) Szady Wacaw s. Kazimierza ur. 4.01.1921 r. zam. Osiczyna Szpyra Leszek s. Antoniego ur. 4.05.1948 r. zam. Zamo Szukao Kazimierz s. Jana ur. 5.12.1932 r. zam. Skibice lusarczyk Zbigniew s. Wadysawa ur. 21.10.1935 r. zam. Zamo wircz Aleksander s. Andrzeja ur. 2.03.1942 r. zam. Zamo wirgo Tadeusz s. Jzefa ur. 23.12.1927 r. zam. Podkrasne Telejko Mieczysaw s. Wadysawa ur. 20.05.1944 r. zam. Zamo. Teterycz Andrzej s. Witolda ur.16.05.1963 r. zam. Zamo Traczyk Piotr s. Jana ur. 29.07.1936 r. zam. Tomaszw Wasyluk Krystyna c. Stanisawa ur. 9.03.1947 r. zam. Bigoraj Watras Jerzy s. Kazimierza ur. 20.06.1936 r. zam. Strzy w Wichrowski Ryszard s. Czesawa ur. 3.04.1937 r. zam. Zamo Wnuk Grzegorz s. Bolesawa ur. 11.08.1938 r. zam. Wysokie Wojtasiuk Jan s. Jzefa ur. 20.12.1919 r. zam. Lipina Stara

Na licie Stowarzyszenia figuruje jako GRA YNA POMORSKA (nazwisko po m u).

73

o

m

ww

ww

PD

F -X C h a n ge

PD

F -X C h a n ge

!

W

N O

y

bu

to

k

lic

C

m

C

lic

k

to

bu

y

N O.c

Wwo.d o

!c u -tr a c k.c

w

.d o

c u -tr a c k

115. 116. 117. 118. 119. 120. 121.

Woroch Stanisaw s. Wadysawa ur. 19.01.1948 r. zam. Zamo Wjcik Ryszard s. Bolesawa ur. 10.02.1954 r. zam. Zamo Zacharow Jerzy s. Aleksandra ur. 16.05.1947 r. zam. Zamo Zalewski Wiktor s. Czesawa ur. 10.04.1939 r. zam. Zwierzyniec Zamociaski 21 Kazimierz s. Wadysawa ur. 7.04.1936 r. zam. Janki Zinkiewicz 22 Jan s. Mikoaja ur. 11.04.1931 r. zam. Hrubieszw Zwolak Stefan s. Jzefa ur. 27.01.1921 r. zam. Zadnoga

Prezentowan list internowanych nale y uzupeni o trzy brakujce nazwiska, znajdujce si na licie w kociele oo. Redemptorystw: Adamczuk Jerzy, Chmielewski Stanisaw i Kutryn Maria. Najstarszy internowany - Jzef Czuwara mia 66 lat, o dwa lata od niego modszy by Franciszek Antoniewicz. Dwch internowanych Wadysaw Dudecki i Jan Wojtasiuk miao po 62 lata. W orodkach internowania znalazo si piciu uczniw szk rednich z Zamocia i Tomaszowa Lubelskiego, dziaaczy modzie wki Konfederacji Polski Niepodlegej. Najmodszy z nich Dariusz Lachowicz mia 17 lat. Po 18 lat mieli: Przemysaw Bednarczuk, Dariusz Cymbaa, Sawomir Sarnicki i Andrzej Teterycz. Wrd internowanych byo pi kobiet: Maria Kutryn, Maria Lewkowicz, Danuta Redka, Gra yna Skrok i Krystyna Wasyluk. Nazwisko jeszcze jednej internowanej kobiety - Janiny Ku z Zakadw Dziewiarskich Mewa w Bigoraju zamieci na swojej licie w Tygodniku Zamojskim Jerzy Rachwald. Nie ma jej jednak zarwno na licie SB, jak i na licie znajdujcej si w kociele oo. Redemptorystw. 23 Analiza wszystkich znanych list osb internowanych z Zamojszczyzny pozwala stwierdzi, e najwicej zatrzymano rolnikw (okoo 30), m.in. Franciszka Antoniewicza, onierza AK, Stanisawa Czechoskiego ze Szczebrzeszyna, Tadeusza wirgonia, Stefana Zwolaka z Krynic, przewodniczcego Wojewdzkiego Komitetu Zao ycielskiego Solidarno RI. Internowano pracownikw r nych zakadw pracy, m.in. z Zamojskich Fabryk Mebli (Zdzisaw Buczkowski, Ryszard Kowalczuk, Marek Splewiski), Zakadu Energetycznego w Zamociu (Zdzisaw Biernacki, Jerzy Jwiakowski, Wadysaw Radliski), Kombinatu Budowlanego w Zamociu (Jerzy Zacharow) i zakadw Mewa w Bigoraju (Stanisaw Koper, Ma-ria Kutryn). Do zakadw karnych zabrano nauczycieli m.in. Stanisawa Filipowicza, Andrzeja Fleszara, Stanisawa Knapika, Adama Kuaja, Mari Lewkowicz i Janusza R yckiego. Internowano przewodniczcych zarzdw oddziaw NSZZ Solidarno w Bigoraju - Mariana Jagusiewicza i w Tomaszowie Lubelskim - Adama Kozaczyskiego oraz Stanisawa Boruckiego, przewodniczcego Zarzdu Oddziau Solidarnoci w Zamociu.21 22

Na licie Stowarzyszenia figuruje jako ZAMOCISKI. Na licie Stowarzyszenia figuruje jako ZIENKIEWICZ. 23 Nale y sdzi, e Janina Ku bya zatrzymana przez organy cigania PRL w zwizku z prowadzonym przez nie postpowaniem na przecig 24 lub 48 godzin i po tym okresie zostaa zwolniona, Relacja Marka Splewiskiego...

74

o

m

ww

ww

PD

F -X C h a n ge

PD

F -X C h a n ge

!

W

N O

y

bu

to

k

lic

C

m

C

lic

k

to

bu

y

N O.c

Wwo.d o

!c u -tr a c k.c

w

.d o

c u -tr a c k

Wolnoci pozbawiono te dziennikarzy: Franciszka wika i Przemka Mari Grafczyskiego ze Wsplnej Pracy oraz Jerzego Rachwalda z Tygodnika Zamojskiego.

Grupa internowanych dziaaczy Solidarnoci osadzonych w Za u k. Rzeszowa, przebywajcych na leczeniu w szpitalu w Rzeszowie (1982 r.). Drugi od lewej Marek Splewiski - przewodniczcy Stow. Internowanych Zamojszczyzny (fot. ze zbiorw M. Splewiskiego)

Prezentowany materia odnosi si do najbardziej dramatycznego momentu w dziejach NSZZ Solidarno. Jak dotd nie podjto zbyt wielu prb majcych na celu jednostkow weryfikacj zachowanych zestawie osb internowanych w stanie wojennym. 24 Inne materiay dotyczce Solidarnoci z lat 1980-1981 w zamojskim archiwum reprezentowane nader skromnie, przez jeden tylko niewielki zesp archiwalny akt komisji zakadowej w PGKiM w Zamociu. 25 Ka dy24

W internecie mo na natrafi np. na List internowanych w stanie wojennym Poznaniakw zawierajc 173 nazwiska osb internowanych przez SB wojewdztwa poznaskiego. Podobny wykaz internowanych z d. wojew. gorzowskiego - jak informuje Lubuskie Pismo Literacko-kulturalne w Zielonej Grze Pro Libris nr 2 (3) 2002 - znajdowa si na wystawie Stan wojenny - spojrzenie po dwudziestu latach otwartej 19 IV 2002 r. w IV Liceum Oglnoksztaccym w Gorzowie. Wystaw zorganizowao Biuro Edukacji Publicznej IPN. 25 APZ, NSZZ Solidarno Komisja Zakadowa w Przedsibiorstwie Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej w Zamociu 1981.

75

o

m

ww

ww

PD

F -X C h a n ge

PD

F -X C h a n ge

!

W

N O

y

bu

to

k

lic

C

m

C

lic

k

to

bu

y

N O.c

Wwo.d o

!c u -tr a c k.c

w

.d o

c u -tr a c k

tego rodzaju nabytek archiwalny, a niewtpliwie zachoway si przynajmniej czciowo akta jeszcze innych komisji zakadowych z terenu miasta i b. wojewdztwa zamojskiego, uatwi przyszym historykom prac nad cigle nie rozpoczt, lecz bardzo potrzebn monografi zamojskiej Solidarnoci.

76

o

m

ww

ww

PD

F -X C h a n ge

PD

F -X C h a n ge

!

W

N O

y

bu

to

k

lic

C

m

C

lic

k

to

bu

y

N O.c

Wwo.d o

!c u -tr a c k.c

w

.d o

c u -tr a c k

rda i rdekaArchiwariusz Zamojski 2004

Ewa Lorentz

WNTRZA ZAMOJSKIEGO DOMU R Y LUXEMBURG W ROKU 1871kontraktu zawartego Edwardem LuxenO dnalezienie jego on Ester Linmidzy Eliaszem Do aktu sprzeda y bergiem a pozwala na rozwinicie podjtego wczeniej tematu domu rodzinnego R y Luxemburg.1

zawartego midzy ma onkami w maju 1871 r. zosta doczony bowiem spis wszystkich przedmiotw znajdujcych si w domu przy ulicy Ogrodowej 45 w Zamociu (obecnie Kociuszki 7A ).2 Transakcje kupna-sprzeda y nale do rde stanowicych do obszern grup zapisw notarialnych. Spisywane u notariuszy w obecnoci wiadkw, s rdami pewnymi, ich rzetelno nie budzi zastrze e co do ich wiarygodnoci. Specyficzn grup zapisw stanowi kontrakty kupnasprzeda y w obrbie najbli szej rodziny, a zwaszcza midzy m em i on. S bowiem interesujcym rdem dla historykw prawa gospodarczego, a tak e badaczy praw kobiet. Eliasz Edward Luxenberg zna obowizujce prawo i przez umiejtne wykorzystanie przepisw zawartych w Kodeksie cywilnym francuskim i Kodeksie cywilnym polskim oraz Dzienniku Praw Krlestwa Polskiego umia ochroni majtek rodziny przed wierzycielami. Mo liwo tak dawao wczesne prawodawstwo uznajce pierwszestwo roszcze ony przed wierzycielami m a oraz mo liwo prowadzenia samodzielnej dziaalnoci gospodarczej przez on, jeli m jej na to zezwoli.3 Potwierdzaj to sowa kontraktu: Eliasz Edward Luxenberg jak przyznaje, na swe wasne potrzeby i na zaprowadzenie handlu suknem i kortami w miecie Zamociu istniejcego u y fundusze do ony jego wspstawajcej Estery Liny Luxenbergowej nale ce, ktre w kwocie rubli srebrem 1600, jako posag od rodzicw swych otrzymaa. Dla zastpienia zatem tym sposobem alienowanych pienidzy do ony jego nale cych na mocy artykuu 1195 kodeksu cywilnego francuskiego i art. 9 ustpu 8 prawa o przywilejach i hipotekach z dn. 1 i 13 czerwca 1825 r. Tom IX, Dz. praw., Eliasz Edward Luxenberg sprzedaje rzeczonej onie swej Ester Linie z Lewinszteinw Luxenbergowej ruchomoci wszelkie jakie si w jego mieszkaniu znajduj (...) szczegowo ocenione i opisane w oglnym szacunku rubli 484 kop. 75, a nadto sprzedaje jej jeszcze handel swj sukienny i kortowy w miecie Zamociu z wszel77

o

m

ww

ww

PD

F -X C h a n ge

PD

F -X C h a n ge

!

W

N O

y

bu

to

k

lic

C

m

C

lic

k

to

bu

y

N O.c

Wwo.d o

!c u -tr a c k.c

w

.d o

c u -tr a c k

kimi towarami sukiennymi kortowymi i utensyliami sklepowymi na sum szacunkow i ryczatowo umwion rubli srebrem 1115 kop. 25. Skutkiem odstpienia sobie przez m a handlu i ruchomoci wy ej wymienionych (...) Ester Lina Luxenbergowa na szacunku tym poprzestaje i zaspokojon w swej pretensji w zupenoci si uwa a (...) Eliasz Edward Luxenberg w duchu artykuu 204 Kodeksu cywilnego polskiego upowa nia wspomniana on swoj Ester Lin do prowadzenia odstpionego jej niniejszym handlu suknem i kortem wycznie na jej osobist korzy, ktra to korzy i dochody jakie rzeczony handel przynosi i przynosi bdzie, a zatem wzrost i zamo no takowego, bd stanowi wyczn jej wasno i tym samym wyjmuj j z pod przepisw art. 192 i 193 kodeksu cywilnego polskiego. 4 Doczona do umowy midzy ma onkami specyfikacja ruchomoci, jest szczeglnie interesujca dla historykw kultury materialnej, badaczy wntrz z lat 60-tych XIX w. Dziki szczegowemu spisowi mebli i sprztw kuchennych mo na zrekonstruowa wygld poszczeglnych pomieszcze domu Luxenbergw. Dom ten poo ony blisko waw, niedaleko Fary i Bramy Szczebrzeskiej (...) z dwch stron (tzn. od wschodu i poudnia) otacza ogrd z wielkimi gruszami, jaboniami, agrestem, porzeczkami, traw i kwiatami. 5 Trjosiowa fasada ustawiona bya wzdu ulicy, wejcie w bocznej cianie wschodniej, a pitro dostpne z drewnianej, zewntrznej klatki schodowej dostawionej do elewacji poudniowej. 6 Ukad parteru i pitra by dwutraktowy, przy czym rodzina Eliasza Luxenberga mieszkaa w czterech pomieszczeniach parteru. Jak podaje opis z 1870 r., przy wejciu byy dwie stancje i kuchnia, a obok pokj najwikszy i spi arka... 7 ciana zachodnia nie posiadaa okien, gdy by do niej dobudowany drewniany, pitrowy spichlerz. Wntrza mieszkania Luxenbergw owietlone byy przez okna w cianie poudniowej i pnocnej. Najwikszym, reprezentacyjnym pomieszczeniem domu by salon owietlony dwoma oknami wychodzcymi na ulic Ogrodow (obecnie Kociuszki). Umeblowanie salonu stanowi garnitur jesionowych, politurowanych mebli w skad ktrego wchodziy: kanapa, dwa fotele, sze krzese i rozkadany st. Meble wycieane byy wenianym adamaszkiem w kwiaty. W salonie staa tak e serwantka z lustrzanym wntrzem oraz stolik do kart. Dopenienie wystroju stanowi fortepian, na ktrym grywaa pani domu. W oknach wisiay drapowane biae firanki, na noc zapuszczano pcienne rolety. Na cianach wisiay pejza e za szkem oraz lustra. W tym typowo biedermaierowskim salonie nie mogo zabrakn rolin ozdobnych. Ze spisu mebli wynika e byo tam 12 wazonw z kwiatami. Wa nym wntrzem domu bya jadalnia penica te funkcj pokoju dziecinnego. Jej wyposa enie stanowiy: sosnowy st i 12 krzese o siedzeniach i zapleckach wyplatanych trzcin. Nad stoem wisiaa lampa, na cianie wiszcy zegar. W tym pokoju staa te czerwono politurowana (tak jak st), szafa biblioteczna, w ktrej znajdowao si 79 ksi ek w jzykach: hebrajskim, niemieckim, rosyjskim i polskim. Zapewne w tym pokoju stay te dwie sofy, przeznaczone do snu dla starszych dzieci oraz dwa ka78

o

m

ww

ww

PD

F -X C h a n ge

PD

F -X C h a n ge

!

W

N O

y

bu

to

k

lic

C

m

C

lic

k

to

bu

y

N O.c

Wwo.d o

!c u -tr a c k.c

w

.d o

c u -tr a c k

dziecinne ze sztachetkami dla modszych. Przy cianie staa szafa kredensowa na naczynie. W sypialni stay dwa jesionowe ka, a przy nich dwa mae stoliki, na ktrych ustawiano lichtarzyki. Na pododze le a dywan, a w rogu sta sosnowy malowany pod jesion stolik z toaletk. Niezbdnym meblem by osaniajcy toaletk i umywalni picioskrzydowy parawan somiany, kryty zielonym glasem. Przy cianach stay dwie jesionowe szafy, jedna na bielizn, druga na ubranie, a tak e komoda. Na komodzie stao 10 fotografii rodzinnych w ramkach za szkem. Zapewne w sypialni sta kryty zielon skr szezlong su cy do dziennego wypoczynku pana domu. Tutaj tak e byo miejsce na stolik pod nogi (klcznik ?), oraz may stolik jesionowy z szufladk na Tor i taes. W pobli u ka matki staa odnotowana w spisie sosnowa kolibka dla najmodszej, trzymiesicznej wwczas crki R y. Bardzo wa nym wntrzem w mieszkaniu bya kuchnia. Znajdoway si w niej dwa stoy oraz obfito garnkw i rondli mieszczcych si w dwu szafach, jednej pomalowanej na czarno, drugiej na czerwono. Zapewne w kuchni znajdoway si dwa posania dla su by, gdy spis wymienia zwyczajne, nie farbowane ko i aw. Jeden z trzech samowarw zapewne by w kuchni, dwa pozostae w jadalni i w salonie. Ten budowany w wyobrani opis przestrzeni mieszkalnej i zawarty w Aneksie szczegowy wykaz mebli i sprztw ilustruje may fragment ycia w XIX-wiecznym Zamociu. Jak ka da sumienna relacja, wnosi nowe szczegy do obrazu tamtych lat. Kto mo e zada pytanie, czemu su y wydobywanie takich rde, komu jest to potrzebne? Odpowiedzi na te pytania powinna by refleksja nad XIX-wiecznym i XX-wiecznym Zamociem. Skupieni na renesansowym pomniku historii czsto zapominamy o tym, co bli sze mentalnoci naszych dziadkw. Mieli oni zupenie nieartystyczny punkt widzenia. Patrzyli na architektur jak na lad obecnoci yjcych tutaj ludzi: poetw, lekarzy, aptekarzy, notariuszy, piekarzy czy zwykych handlujcych jak Eliasz Luxenberg. Przywoywanie tej magii codziennoci tkwicej w budowlach, w ktrych yli i pracowali, sprawia, e Zamo jest cigle dla naszego pokolenia miastem uchwytnym.8 Zaskakuje co krok ywymi wspomnieniami, symbolami, znakami zapamitanymi z dziecistwa. To one tworz specyficzn aur miasta, blisk tej niepowtarzalnej ikonosferze znanej z kart Zagady Piotra Szewca. Dlatego warto wydobywa zapomniane bd nieodkryte jeszcze rda zwizane z ludmi Zamocia. Pozwalaj one przybli y wspczesnym to, co dotd byo bezimienne. Ta dziaalno zawsze przekada si z czasem na inicjatywy konserwatorskie czy rewitalizacyjne. Pozostaje mie nadziej, e uchroni nasze miasto przed losem pomnika nieobecnoci.1

Mo liwo kontynuowania tematu zawdziczam uprzejmoci Dyrektora Archiwum Pastwowego w Zamociu Pana Andrzeja Kdziory, ktry odnalaz dokument w zespole Akt Notariusza F.Strzy owskiego. Za informacj o tym odkryciu oraz yczliw zacht do prezentacji tego wa nego rda skadam mu serdeczne podzikowania.

79

o

m

ww

ww

PD

F -X C h a n ge

PD

F -X C h a n ge

!

W

N O

y

bu

to

k

lic

C

m

C

lic

k

to

bu

y

N O.c

Wwo.d o

!c u -tr a c k.c

w

.d o

c u -tr a c k

Dom ten nale a do ojca R y Luxemburg Eliasza Edwarda od 1862 r. Por. E. Lorentz Dom R y Luxemburg w Zamociu. Prawda i mit, Archiwariusz Zamojski 2003, s.18. 3 Dla interpretacji przepisw wykorzystano Kodeks cywilny francuski, Warszawa 1825, Kodeks cywilny Krlestwa Polskiego, Warszawa 1872, Dziennik Praw Krlestwa Polskiego T.IX, 1824-25, nr 37-40 ze zbiorw Biblioteki opaciskiego w Lublinie. 4 Archiwum Pastwowe w Zamociu, Notariusz Franciszek Strzy owski w Szczebrzeszynie 1871 r. Rep. 95, Kontrakt zawarty... (Specyfikacja ruchomoci poni ej w Aneksie). 5 Opis ten pochodzi z maja 1859 r. Autork jest Paulina Wilkoska, ktra mieszkaa na pitrze opisywanej kamienicy, odwiedzajc swego m a Augusta wizionego w twierdzy. Moje wspomnienia o yciu towarzyskim w Warszawie, Warszawa 1959, s. 417. 6 Na sformuowanie tego wniosku pozwala relacja P. Wilkoskiej, ktra podaje, e dwa pokoje z przedpokojem na pitrze byy wynajmowane przyjezdnym, op.cit. 417. Tematu tego nie rozstrzygaj dokumentacje badawcze: B. Sawa-Sroczyska, J. Szponar Dokumentacja historyczna dla Bloku XVI, PKZ O/Zamo 1978 i J. Burmas Sonda owe badania architektoniczne Bloku XVI, PKZ O/ Zamo 1986, 7 APZ, Hipoteka miasta Zamocia, sygn.22. Prba rekonstrukcji ukadu funkcjonalnego dotyczy parteru kamienicy gdzie mieszkali Luxenbergowie w latach 1862-1870, kiedy to zajmowali cztery pomieszczenia i spi arni. Potwierdzeniem tego jest liczba rolet dla 6 okien oraz liczba lamp dla czterech wntrz zawarta w spisie. 8 Termin miasto uchwytne przytaczam za Sergiuszem Michalskim por. Paryskie pomniki III Republiki w oczach surrealistw. [ w:] Pomniki w XIX w. Materiay do studiw nad sztuk XIX w. T.I, Pozna 1993.

2

ANEKS Spe c y fi ka c y a nieruchomoci za kontraktem w dniu 16/28 maja 1871 r. przed Franciszkiem Strzy owskim Rejentem w Szczebrzeszynie zawartym przez Eliasza Edwarda Luxenberga sprzedanych onie Esterze Linie Luxenbergowej. Wyszczeglnienie przedmiotw Meble i r ne sprzty domowe i gospodarskie1. Kanapa, sze krzese i dwa fotele na spr ynach jesioniowe, kryte adamaszkiem wenianym w kwiaty i fortepian wartoci rubli srebrnych [dalej rs.] 50 2. St z klapami jesioniowy politurowany - r.s. 5 3. Szelg na spr ynach i kokach skr zielon kryty - r.s. 10 4. Serwantka jesioniowa politurowana, oszklona a wewntrz z lustrem - r.s. 8 5. Stolik do kart politurowany, jesioniowy - r.s. 4, 6. May stolik jesioniowy politurowany z szufladk - r.s. 1 7. Trzy lustra, jedno w ramach czarnych, drugie ramy czarne z bronzami, a trzecie z pozacan ram - r.s.12 8. Landszaftw za szkem sztuk om - r.s. 4 9. Dwa u ek jesioniowych fornirowanych, politurowanych - r.s. 9 10. Dwa mae stoliki okrge przy kach politurowane - kop. 60 11. Jeden stolik sosnowy malowany pod jesioniowy kolor z toaletk - r.s.1 kop. 45 12. Jedna szafa na ksi ki czerwono politurowana - r.s. 3 13. Dwanacie krzese jesioniowych plecionych - r.s. 10 14. Zegar cienny - r.s.1 kop. 20 15. Dwie szafy jesioniowe politurowane, jedna na bielizn, druga na odzienie - r.s. 20 16. Dwie komody, jedna jesioniowa politurowana, druga sosnowa politurowana r.s. 6 80

o

m

ww

ww

PD

F -X C h a n ge

PD

F -X C h a n ge

!

W

N O

y

bu

to

k

lic

C

m

C

lic

k

to

bu

y

N O.c

Wwo.d o

!c u -tr a c k.c

w

.d o

c u -tr a c k

17. Jedna szafka kredensowa skadajca si dwuch pszafek, oszklone czterema szybami, - r.s. 4 18. Dwie sofy, jedna na spr ynach, - r.s. 3 kop. 50 19. Jeden st sosnowy, czerwono malowany - kop. 50 20. Jeden stolik trjktny, politurowany, jesioniowy - kop. 50 21. Dwa ka dziecinne politurowane w sztachetki - r.s. 4 kop. 50 22. Jedna kolibka sosnowa - kop. 50 23. Dwie szafy kuchenne na naczynie, jedna pomalowana na czarno, druga na czerwono - r.s.1 24. Dwa ka zwyczajne nie farbowane, jedna awkowa czyli Bankbot - r.s. 1 kop. 50 25. Dwa stoy kuchenne - kop. 50 26. Jeden stolik niefarbowany do umywania - kop.5 27. Jeden stolik pod nogi - kop. 5 28. Jeden dywan przed ko 29. Pi kije do firanek - kop. 50 30. Dwa pary bronzw do firanek - kop. 20 31. Dwanacie wazonw z kwiatami - kop. 60

Srebro32. Jedna y ka pmiskowa prby dwunastej - r.s. 8 33. Dziesi y ek stoowych prby dwunastej - r.s. 30 34. Sze widelcw prby dwunastej - r.s. 15 35. Trzy no e prby dwunastej - r.s. 8 36. Sze y eczek do kawy prby dwunastej - r.s. 4 kop. 50 37. Dwa korki bez prby z gutaperch - r.s. 1 kop. 50 38. Dwa no yki do owocw prby dwunastej - r.s.1 39. Dwie solniczki prby dwunastej - r.s.2

Mied40. Trzy plewaczki okrge - r.s. 1 kop. 40 41. Pi garnkw r nej wielkoci - r.s. 8 42. Osiem rondli r nej wielkoci - r.s. 11 43. Brytwannik do ciast - r.s. 2 44. Trzy patelnie - r.s. 3 45. Trzy samowary i jedna taca z miseczk - r.s. 8 kop. 20 46. Pi sztuk lichtarzykw - r.s. 1 kop. 20 47. Mynek do kawy wartoci - kop.20 48. Modzierz - r.s. 1 kop. 50 49. Miednica - r.s. 1 kop. 50

Plater50. Jedna taca z politurowanym drewnianym dnem - r.s. 5 51. Czternacie spodkw z politurowanym drewnianym dnem - r.s. 7 52. Cztery y ek stoowych - r.s. 1 53. Taca du a - r.s. 3 54. Tac rednich trzy - r.s. 1 55. Baniakw elaznych dwa, - r.s. 1 56. Parawaniki somiane o piciu ciankach zielonym glasem kryte - r.s. 1 57. 10 Przykazania, dwa Rodaa czyli Tore jeden du y, drugi may - r.s. 26

Bielizna58. Koszul mskich webowych i pciennych szt.26 - r.s. 26 81

o

m

ww

ww

PD

F -X C h a n ge

PD

F -X C h a n ge

!

W

N O

y

bu

to

k

lic

C

m

C

lic

k

to

bu

y

N O.c

Wwo.d o

!c u -tr a c k.c

w

.d o

c u -tr a c k

59. 10 par gaci pciennych i bawenianych - r.s. 5 60. 20 par skarpetek - r.s. 2 61. 31 sztuk kolnierzykw biaych i kolorowych - r.s. 1 kop. 50 62. 16 par mankietw biaych i kolorowych - r.s. 1 kop. 85 63. 6 chstek bialych do nosa - r.s. 1 64. 55 nawoczek duzych i maych - r.s. 12 kop. 75 65. 8 koder r nego koloru do ek - r.s. 10 66. 24 przescierada pcienne - r.s. 7 kop. 80 67. 31 sztuk serwet malych i du ych - r.s. 13 kop.30 68. 40 sztuk recznikw serwetowych i kuchennych - r.s. 4 kop.40 69. 5 sztuk serwet kolorowych i szydekowych biaych - r.s. 2 kop.70 70. 6 roletw pciennych do okien - r.s. 1 kop. 50 71. 79 sztuk ksi ek t.j. hebrajskich, niemieckich, Ruskich i polskich - r.s. 15 72. Cztery lamp stoowych i wiszcych - r.s. 2 73. Dwie herbatniczek szklanych - kop.20 74. 5 szklanek do herbaty, 5 kieliszkw krysztaowych - r.s. 1 75. 26 sztuk talerzy fajansowych i porcelanowych - r.s. 3 kop. 30 76. Jedna salaterka kolorowa, 3 pmiskw biaych i dwie wazy stoowych - r.s. 1 77. Dwa imbryczkw fajansowych biaych, 12 podstawek, 8 biaych a 4 szklanych - kop.60 78. 3 fili anek - kop.30 79. Dwie puszki blaszane do cukru - kop.30 80. Dwie kwart do wody, jedna miedziana, druga oowiana - .r.s. 1

Garderoba81. Cztery paltonw suberynowe i kortowe, zimowe i letnie, r nego koloru - r.s. 11 kop.50 82.Jedna delija szara dublonowa - r.s. 10 83. Dwa szlafroki, jeden kortowy na wacie, a drugi letni, - r. s. 1 kop. 50 84.7 par spodni kortowych zimowych i letnich wenianych, rypsowych, r nego koloru - r.s. 9 kop. 50 85. 4 kamizelek sukiennych i kortowych - r.s. 3 86. Dwa akiety, jeden kortowy zielony a drugi pikowy - r.s. 6 87. Jeden tu urek czarny sukienny z kamizelk - r.s. 4 kop. 50 88. 5 kamizelek kolorowych - r.s. 1 kop. 50 89. Jeden Taes z pacierzami - r.s. 2 kop. 50 90. 3 czapek r nego koloru - r.s. 1 kop. 50 91. 10 fotografii w ramach za szkem - r.s. 4 92. Dwa kufry kute zielono malowane - r.s. 3 93. Dwa elaska mosi ne do prasowania z duszami - r.s. 3 kop. 50 94. Garnki kuchenne elazne, gliniane, miarki, butelki, karafki - r.s. 3 Og z sumowania - rubli srebrem 497 kop. 55 Zaznacza si do aktu Nr.95 z roku 1871. Podpisy: Estera Lina Luxenberg. Eliasz Edward Luxenberg, Feliks D.., Edmund Sowakiewicz, Franciszek Strzy owski rejent

82

o

m

ww

ww

PD

F -X C h a n ge

PD

F -X C h a n ge

!

W

N O

y

bu

to

k

lic

C

m

C

lic

k

to

bu

y

N O.c

Wwo.d o

!c u -tr a c k.c

w

.d o

c u -tr a c k

rda i ...rdekaArchiwariusz Zamojski 2004

Dr Bogdan SzyszkaWy sza Szkoa Zarzdzania i Administracji w Zamociu

INWENTARZ PO MICHALE PIESZCE ZAMOJSKIM NAUCZYCIELU I REGIONALICIEPieszko, nauczyciel Pastwowego Gimnazjum Liceum im. Jana Zamoyskiego Zamociu, historyk, geograf, organizator gabM ichageograficznego w numizmatycznego, bibliofil by Iosob bardzo inetw i popularn w Zamociu i cieszc si autorytetem nie tylko w rodowisku nauczycielskim. Rozwija aktywn dziaalno w wielu dziedzinach pracy pedagogicznej i spoecznej. Zorganizowa i peni funkcj Prezesa Oddziau Zamojskiego Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego. Wsporganizowa Muzeum Ziemi Zamojskiej. By autorem kilkudziesiciu prac o tematyce historycznej, geograficznej i pierwszego przewodnika po Zamociu i okolicy. 1 Wzorem osobowym dla M. Pieszki by Marszaek Jzef Pisudski. Modzie szkolna nadaa mu przydomek Marszaek. Barwna posta profesora Pieszki yje w relacjach absolwentw szkoy. Czesaw Jaworski we Wspomnieniach wychowanka Akademii Zamojskiej pisa: Niezmiernie zasu ony dla szkoy i ukochany zawsze przez modzie prof. Micha Pieszko. C to by za wspaniay wzr pedagoga. Podobnie brzmi wspomnienia Zygmunta Pitkiewicza oto profesor Micha Pieszko, geograf, geolog, mionik Ziemi Zamojskiej, ktrej powici cae swoje ycie, niestrudzony tropiciel i popularyzator drzemicych w murach i kurhanach tajnikw swej przeszoci. Zmar 29 grudnia 1969 r. w zamojskim szpitalu, w wieku siedemdziesiciu dziewiciu lat. Nie pozostawi spadkobiercw, ona zmara wczeniej, nie mieli dzieci. Kierujc si dobrem publicznym, powoana spoeczna komisja skierowaa do sdu oficjalne pismo w sprawie przejcia majtku zmarego. W archiwum Pastwowym zachowaa si teczka przekazana przez Wydzia Finansowy PMRN w Zamociu zatytuowana Spucizna po Michale Pieszce 1970. 2 Postanowieniem Sdu Powiatowego w Zamociu z 10 kwietnia 1970 r. spadek po nim przypad Skarbowi Pas