arnold ciqobavas sakitxavebimagalitad:tavi-beÁ,kaci-beÁt,ra-bet,fahca-be da sxv. es tandebuli...

arnold Ciqobavas

sakiTxavebi

XXIII

ivane JavaxiSvilis saxelobis Tbilisis saxelmwifouniversiteti

arnold Ciqobavas saxelobis enaTmecnierebisinstituti

arnold CiqobavassakiTxavebi

XXIII

2012 wlis 24-27 aprili

m a s a l e b i

Tbilisi2012

samecniero sesia gaimarTeba arn. Ciqobavas saxelobisenaTmecnierebis institutis sxdomaTa darbazSi (p. ingo-roKvas quCa #8, meore sarTuli)

r e g l a m e n t i

momxsenebels _ 10 wuTimsJelobaSi monawiles _ 3 wuTi

redaqtori _ v. Sengelia

© arn. Ciqobavas saxelobis enaTmecnierebis instituti

3

m u S a o b i s g e g m a

24 aprili, 11 saaTi

T. u T u r g a i Z e, `xanmetobisa~ da `haemetobis~ qronolo-giuri mimarTebisaTvis

m. s u x i S v i l i, kauzatiuri subieqtis funqciisaTvis

m i t r o p o l i t i a n d r i a (gvazava), n. m a x a r a Z e,l. q a r o s a n i Z e, masalebi qarTul saeklesio ter-minTa istoriisaTvis (kunkul-bartyuli)

g. g o g o l a S v i l i, klasovani uRlebis naSTi Zvel qar-TulSi

a. a r a b u l i, derivaciis paradigmatuli niSnisaTvis

v. S e n g e l i a, fragmentebi mogonebidan akademikos arnoldCiqobavaze. LI-LVII

a. x a l i d o v i, Осетинизмы в вайнахских языках

n. a r d o t e l i, lateralur afrikatTa genezisisaTvis na-xursa da daGestnur enebSi

S. g a b e s k i r i a, SeniSvnebi `vefxistyaosnis~ axal gamoce-maTa komentarebze da ori taepis wakiTxvisaTvis

l. k e l a u r a Z e, saerTo-qarTvelur glotalur bgeraTaSesatyvisobaTaTvis saerTo-buruSul da saerTo-bas-kur enebSi

m. b a r i x a S v i l i, be- sufiqsis ganawilebisaTvis ingilo-ur dialeqtSi

4

25 aprili, 11 saaTi

g. g a z d e l i a n i, zedsarTav saxelTa xarisxebi svanurSi

r. W k a d u a, -’l..., -iŠl... elementian zmnaTa morfosintaq-suri analizisaTvis svanurSi

t. g u r g e n i Z e, brunvaTa sintaqsuri bunebisaTvis

T. z v i a d a Z e, wa-, wamo- zmniswinTa zogi damatebiTi seman-tikuri niuansisaTvis imerulSi

m. s a G l i a n i, erTi tipis dronakli zmnebisaTvis svanurSi

r. l o l u a, SeniSvnebi kavkasiis albanuri enis fonologi-uri sistemis Sesaxeb. III. konsonantizmi

e. S e n g e l i a, Tavsaburavi megrul-lazurSi

m. b u k i a, qarTvelur-afxazuri lingvokulturuli urTi-erTobis istoriidan. IV. kulinariuli leqsika

l. g i g l e m i a n i, drois zmnisarTTa Sesaxeb svanurSi

n. S a v r e S i a n i, qvemdebarisa da zmna-Semasmenlis ricxvSiSeTanxmebisaTvis svanurSi

n. f o n i a v a, CVC tipis abazur zmnur pirTa fonemuristruqturisaTvis

5

26 aprili, 11 saaTi

i. C a n t l a Z e, qarTvelur enaTa etimologiur leqsikoneb-Si gamorCenil fuZeTa fonologiur-semantikuri ana-lizi

l. s a n i k i Z e, qarTvelur-naxur enaTa leqsikuri urTier-Tobidan

n. m a W a v a r i a n i, faunis somaturi leqsika afxazurSi

r. f a r e u l i Z e, erTi Tandebulis Sesaxeb qisturSi

s. o m i a Z e, lingvokulturuli sivrcis anTropomorfulo-bis erTi sakiTxisaTvis

q. m a r g i a n i -s u b a r i, inferenciis gamoxatvis leqsiku-ri saSualebebi svanur enaSi

m. r o b a q i Z e, `miamitis~ Sinaarisa da etimologiisaTvis(qarTul da somxur enebSi `gul~ da `gonebiT~ Se-dgenili kompozitebis urTierTmimarTebis fonze)

m. G l o n t i, drois kategoriis saRvTismetyvelo aspeqtebi

c. j a n j G a v a, cxovelTa saxelebi botanikur terminologiaSi

T. b u r W u l a Z e, ergativis zogi sakiTxi aGmosavlur dia-leqtebSi

g. g v a n c e l a Z e, koncepti suli qarTulSi

6

27 aprili, 11 saaTi

d. m e l i q i S v i l i, meTodologiuri problemebi qarTulienis gramatikul literaturaSi

T. v a S a k i Z e, marTva-mirTvis zogi sakiTxisaTvis TanamedroveqarTulSi

m. C u x u a, saxeluri -iSeni daboloebis kvalifikaciisaTvislazur-megrulSi

T. m a x a r o b l i Z e, klasis kategoriis tipologiisaTvis

n. W o x o n e l i Z e, roWik- fuZis omonimuri calebiswarmomavlobisaTvis

i. C a C a n i Z e, Zvirfas TvalTa (`bivrili~ da `anTraki~) ti-pologiuri definiciebi

n. o T i n a S v i l i, 1728 wlis Tbilisis vilaieTis diddavTarSi daculi onomastikuri masalebi liaxvisxeobidan

r. g e r s a m i a, morfemaTa jgufebi da saxelur morfemaTarangobrivi struqtura megrulSi

n. x a x i a S v i l i, CanCqeris etimologiisaTvis

k. m i T a g v a r i a, somatizmebis Semcveli gvarebi sxvadasxvasistemis enebSi

m. T e T r a Z e, lezgiuri enis xmovanTa distribucia dafuZis agebulebis kanonzomierebisaTvis (anlauti)

7

a v T a n d i l a r a b u l i

derivaciis paradigmatuli niSnisaTvis

derivati, Cveulebisamebr, aris meoreuli enobrivi niSani,romelic miRebulia amosaval fuZeze warmomqmneli elemente-bis darTviT (da leqsikuri mniSvnelobis cvliT).

magram arsebobs iseTi enobrivi erTeulebi, romelTa opo-ziciuri mimarTeba Sinaarsobrivad sityvawarmoebiTia, magrames saderivacio elementebs ar ukavSirdeba; magaliTad:

1. cnobilia, rom kuTvnilebiTi nacvalsaxeli warmoqmni-lia piris nacvalsaxelis naTesaobiTi brunvis formisagan. ama-ve dros, es warmoqmna:

a) I piris nacvalsaxelTan dafuZnebulia fuZis supletu-robaze:

me _ Cem-ib) III pirTan _ supleturobasa da brunvis niSnis warmo-

mqmnel funqciaze:igi _ m-is-i

magram ra aris aseTi opoziciis safuZveli II piris nacval-saxelisa da I-II pirTa nacvalsaxelebis mravlobiTis SemTxvevaSi:

Sen _ Sen-iCven _ Cven-iTqven _ Tqven-i

saxelobiTi brunvis niSani saderivacio elementad ver mi-iCneva; amitomac aseTi fuZeTganmasxvavebeli gamodis paradigma-tuli statusi:

Sen# (rogorc ubrunveli) _ Sen-i (rogorc brunebadi).2. analogiuri principi unda davinaxoT zogi zmnisarTisa

da saxelis SepirispirebaSi. mag.: dRe (ars. sax.) _ dRe (`dRi-siT~). es omonimiis tipobrivi SemTxveva ar aris. opoziciaaqac paradigmatul safuZvelzea:

dRe-O (brunebadi) _ dRe# (ubrunveli an Taviseburadbrunebadi).

8

n o d a r a r d o t e l i

lateralur afrikatTa genezisisaTvisnaxursa da daGestnur enebSi

naxur-daRestnuri enebidan lateralur afrikatTa siste-ma, romelic xuTwevrian lokalur rigs gulisxmobs, sinqroni-ulad Semonaxulia oden xunZur-andiur-didour enaTa qvejguf-Si, arCibulsa da bacbur enebSi. araintensiuri abruptiulilateraluri afrikati *tÀ gvxvdeba mxolod xunZuri enis zogdialeqtSi, andiurSi, karataulsa da axvaxur enebSi. bacburenaSi *tÀ spontanurad Seicvala: *tÀ > t. xunZur-andiur-di-dour enebSi spirantizaciis tendenciiT gamoirCeva *lV,didour enebSi ki _ *lÀ, mag.: axv. lVab- ~ xunZ. lÀab- ~ beJ.lÀa- `sami~; xunZ. anl'- ~ and. onl'i- ~ did. ilÀ- `eqvsi~...

qveviT sqematurad warmodgenilia sakvlevi enebis latera-lur afrikatTa (resp. spirantTa) Sesatyvisobebis ZiriTadiformulebis sinoptikuri tabula.

seria

enebi

mJReri araintens.fSvinvieri

intens.fSvinvieri

araintens.abruptivi

intens.abruptivi

* l t¾xunZuri t¾ t¾andiuri t¾ t¾boTlixuri t¾ h t¾bagvaluri t¾ ‡ t¾karatauli t¾ ‡, l t¾axvaxuri t¾ l t¾didouri t¾ arCibuli _ k qbacburi l _ x t

yuradRebas iqcevs is faqti, rom zogierT enaSi afrikatu-li lateralebis refleqsebi spontanur cvlilebebis Sedegad

9

erTmaneTs daemTxvnen (bacb. *tÀ > lÀ, * > lÀ; sak. did. *l >lÀ, * > lÀ). garda amisa, mJReri lateraluri afrikatebi sa-kvlev enebSi ar Semonaxula, amitom am fonemaTa rekonstruq-cia hipoTezuri xasiaTisaa.

lateralur refleqsTa zemowarmodgenili Tanxvdena ga-rkveulwilad Sepirobebulia imiT, rom naxur-daRestnur enaTayru lateralebi erTdroulad gvevlinebodnen ori korelaci-is (a. rekursiisa da b. intensiurobis) wevrebad.

3. danarCen sakvlev enebSi amosavalma lateralurma afri-katebma sxvadasxvagvari da sxvadasxvadrouli transformaciisSedegad mogvces mravalgvari refleqsebi. qveviT tabulissaxiT mogvyavs mxolod ZiriTadi saxesxvaobani.

seria

enebi

mJReri araintens.fSvinvieri

intens.fSvinvieri

araintens.abruptivi

intens.abruptivi

* l t¾lakuri l/q k kdarguuli q/g q ƒ/ k ‡ || ƒlezgiuri q y kTabasaranuli k qaRuluri �/ ƒ k qruTuluri j/w h || y g/qwaxuri R/l x k g/q/qxinaluRuri k q q k q/kudiuri R/l x ƒ y yCeCnuri l _ x t l

specialur literaturaSi saanalizo lateralTa SesaxebgamoTqmulia sxvadasxvagvari mosazrebebi: erTni maT velarulTanxmovnebs ukavSireben (n. trubecskoi, arn. Ciqobava,o. kaxaZe...), meoreni lateralebs Crdilokavkasiuri enobrivierTianobis xanisaTvis aRadgenen (e. bokarevi, t. gudava, i. de-Serievi, b. gigineiSvili...), mesameni ki lateralebis arsebobassaerTokavkasiuri (resp. saerToiberiul-kavkasiuri) fuZeenis xa-

10

nisTvis varaudoben (v. ginekeni, k. Smidti, h. fenrixi, m. qur-diani...).

Cveni azriT, lateraluri afrikatebi udaod rekonstru-irdeba saerTonaxur-daRestnur enobriv doneze. fuZeenaSi la-teralTa povnierebis dasasabuTeblad utyuar argumentswarmoadgens is kanonzomieri da regularuli bgeraTSesatyvi-sobani, romlebic TvalsaCinod vlindeba naxursa da daRes-tnur enebs Soris.

m a i a b a r i x a S v i l i

be- sufiqsis ganawilebisaTvis ingilourdialeqtSi

es sakiTxi mniSvnelovania imdenad, ramdenadac, Cveni mosaz-reba am morfologiuri erTeulis Sesaxeb am sakiTxebiT dain-teresebuli sxva mkvlevrebis varaudisagan gansxvavdeba.

qarTuli enis ingilour dialeqtSi -be sufiqsi sxvadasxvafunqciiT aris warmodgenili.

1. -be sufiqsi aRniSnavs micemiT brunvaSi dasmul iribobieqts:

zardoÁ-be uTxar moudes `zardos uTxari movides~.bebri-be ebneb `moxuc qals eubneba~.zeÁ miaqs, bebri-be azlevs `rZe miaqvs da moxucs aZlevs~.mamaÁ-be misc `mamas mieci~.2. rogorc zemoT moyvanili magaliTebidan irkveva, -be

sufiqsi erTvis micemiTi brunvis formas da gamoxatavs mice-miTSi dasmul irib obieqts I da II seriis zmnebTan maSin, ro-desac ingilouris aliabadur kilokavSi Cveulebriv gamoiyene-ba -s niSniani micemiTi:

burTi-be hkravs _ burTs artyams (alibeglo, qoToqlo)burTs hkravs (kak. aliabaT, iTiTala, mosuli da sxv.)

11

3. meore SemTxvevaSi -be sufiqsi ingilour dialeqtSiTvis/-Tun Tandebulebis paralelurad gamoiyeneba:

kaci-Tun//kaci-be uTqom (kak., aliab., qoT.) zaRli-be `ZaRlisTvis~.-be-s ramdenime fonetikuri varianti moepoveba: (-be/-/beÁ//

-beÁT//-beT),magaliTad: Tavi-beÁ, kaci-beÁT, ra-beT, fahCa-be da sxv.es Tandebuli ingilour dialeqtSi daerTvis naTesaobiT

brunvas.em qaliTunac er wyil baSmay gaasworas `am qalisTvisac

erTi wyvili fexsacmeli iyidos~.Sen kaÁ kac xar, Sen gulisTun sam welze Cumual `Sen kar-

gi kaci xar, Seni gulisTvis sam wels davakleb~.Conbe maiRa, mezoblibe ki ar `CvenTvis moitana, mezoblis-

Tvis ki ara~.ramdenadac qarTuli enisaTvis -be sufiqsi ucxoa, SeiZle-

ba vivaraudoT, rom ingilour dialeqtSi igi Semosuli undaiyos hereTis teritoriaze mcxovrebi sxva erovnebis warmomad-genelTa metyvelebidan.

naTela rostiaSvili Tavis naSromSi cdilobs -be sufiq-sis genezisi eZios iberiul-kavkasiur enebSi.

am sakiTxTan dakavSirebiT Cven gansxvavebuli mosazrebagvaqvs.

m a n a n a b u k i a

qarTvelur-afxazuri lingvokulturuliurTierTobis istoriidan. IV.kulinariuli leqsika

qarTvelTa da afxazTa xangrZlivi istoriuli urTierTo-bis kvali kargad Cans enobriv masalaSi.

moxsenebaSi ganxilulia erT-erT dargSi, kulinariul leq-sikaSi moZiebuli sityvebi. ramdenime aTeuli leqsikuri erTe-

12

ulis analizma gviCvena, rom sesxeba orive mimarTulebiT xde-ba, gvaqvs ucxo enebidan SeTvisebuli formebi, ukunasesxobebi.gansakuTrebul yuradRebas ipyrobs orenovani kompozitebi,romelTa didi nawili afxazur enaSia warmodgenili, gvxvdebamegrulSic.

leqsemaTa nawili ukve ganxilulia samecniero literatu-raSi, nawili ki Cven mieraa pirvelad SemoTavazebuli.

qarTveluri > afxazuri:megr. bJe `Zmari~ > afx. a-bJe� ìd~megr. gebJalafiri àxali sulguni pitniT da mariliT

Sekmazuli~ > afx. a-g½abJafHr / a-g½àbJafHr ìd~qarT. zedaSe `wiTeli Rvino, romelsac xmaroben ziarebis

an jvrisweris dros~ > afx. a-zadaS (abJ.) `zedaSe, qvevridanpirvelad amoRebuli Rvino~

megr. kaWabe `nigvziani suneli~ > afx. a-kaWbe� ìd~megr. kvarwaxi `tyemlis sawebeli~ > afx. a-kvarcax

ìd~ (Sagirovi)megr. koxa `tyemlis simJave, kvawaraxi~, laz. koxa `mkvaxe

yurZeni~ > afx. a-k°axa `tyemlis sawebeli~megr. janjuxa `CurCxela~ > afx. a-janjàx°a / a-janjàR° ` id~

(janaSia)

afxazuri > qarTveluri:a-c°Hrc°ma `TafliTa da qoniT Sezavebuli Romi~ > svan.

cHrcma `fafa qonnarevi~ (saRliani)a-cq½aS° `ritualuri yveli~ > megr. cqebzi ìd~a-ZHrZ `pitniani mawoni~ > megr. ZirZi / ZHrZH `wiwakiTa

da mariliT Sezavebuli mawoni~a-xjaja `xseni~ > megr. xijaja / xejeji... ìd~

ucxo enebidan SeTvisebuli leqsika, sadac sesxebis Suale-duri rgoli qarTveluria:

berZ. μαζα. `namcxvari~ > megr. mazva `namcxvari fqvilisa daTaflisagan~ > afx. a-maJ°a `namcxvari~ (maWavariani)

13

it. maccheroni , rus. макарон > qarT. makaroni > megr. ma-

karna > afx. makrHna ìd~sp. Sçqçr > qarT. Saqari > afx. a-Saqar / a-Saq½ar ìd~ (Wa-

raia, Sagirovi)

hibriduli kompozitebi:a. afxazuri:a-kaliay°àd / a-y°àdkalia `parki lobio~ < kalia (megr.)

èkala~, a-y°àd (afx.) `lobio~ (gvancelaZe)a-cxaranj `fiWa~ < a-cxa (afx.) `fiWa~, [sa]ranji (megr.)

`fiWa~a-Ca-R°azal `ritualuri puri~ < a-Ca (afx.) `puri~, Rve-

zeli `xorcis, yvel-kvercxisa da misT. gulis mqone namcxvari~(qegl)

a-y°àdxarkale� `kirkaJi~ < a-y°àd (afx.) `lobio~, xarka-

lia (megr.) `kirkaJi~ (gvancelaZe)

b. megruli:xijebJa `xseni~ < a-xjaja (afx.) `xseni~, bJa (megr.) `rZe~

gvaqvs ramdenime sityva, romelsac ukunasesxobad vTvliTmegrulSi:

ajika `danayuli wiwakisa da sxva saneleblebis cxare sawe-beli~ afxazuridanaa Semosuli, afxazuri forma ki momdinare-obs megrulSi arsebuli Sesityvebis jimu-kakili-sagan > *jim-

kakili > *jimka > *jika (lomTaTiZe).xvaJia (megr.) `konusisebri ritualuri kveri~ SeiZleba sa-

murzayanulSi afxazuris gavleniT gaCeniliyo, Tavis mxrivafx. a-x°aJ°a `konusiseburi kveri, romelsac specialuradmsxverplSewirvisTvis, an yvelieris Tavze akeTebdnen~ < megr.xozo `patara konusis formis kveri, gamoiyeneboda msxverplSe-wirvis dros~.

14

T e a b u r y u l a Z e

ergativis zogi sakiTxi aGmosavlur dialeqtebSi

koordinaciis erT-erTi niSnis mixedviT polipersonalurzmna-Semasmenlebian winadadebaSi zmna-Semasmenlebi sxvadasxvabrunvaSi marTaven qvemdebares. rodesac winadadebaSi ramdenimeSemasmenelia erT qvemdebaresTan da isini gansxvavebuliagardamavlobisa da seriebis mixedviT, ra Tqma unda, qvemdebareyovelTvis erTsa da imave brunvaSi ar ewyoba. miRebuli Tval-sazrisiT, aseT SemTxvevaSi qvemdebare imas uwevs angariSs, ro-meli zmna-Semasmenelic uaxloesia masTan (l.kvaWaZe).

asea tradiciulad, Tumca zog aRmosavlur dialeqtSigvxvdeba iseTi SemTxvevebi, roca gardauvali zmna-Semasmenelipolipredikatul winadadebaSi marTavs qvemdebares brunvaSigardamavalis msgavsad. saqme exeba iseT SemTxvevebs, rocagardauval zmnasTan qvemdebare, rogorc mosalodneli iyo, arasaxelobiTSi, aramed moTxrobiT brunvaSi dgas: àdga am biWma,aiRo mSvild-isari da wavida~; `pataram eubneva defsa: macadecota xansao~; `gadaudgen am Svilebma da uTxres~; àdga amsovdagarma, Zalian avantyofoba daiwyo, Zalian iavantyofa~;àm kacma miepara da xazeinis cxens cxviri moWra~.

aRmosavlur kiloebSi Segneba zmnis gardauvalobisa jerkidev aris, ris gamoc martiv winadadebaSi gardauval zmnasTanqvemdebare mudam saxelobiTSia. iSviaTad gvaqvs gamonaklisi:`ymebma ar uSveben~; `daiRala biWma~...

unda vivaraudoT, rom dasaxelebuli tipis winadadebebSisintaqsur analogiasTan gvaqvs saqme. zmnebis didi nawiligardamavalia, romlis moqmedeba mimarTulia ufro damatebis-ken. es sintaqsuri movlena ZiriTadad iseTi tipis rTul wina-dadebaSi gvxvdeba, roca pirveli zmna-Semasmeneli gardauvalia.Tumca sainteresoa is faqtic, rom zogan winadadebaSi saer-Tod ar aris gardamavali zmna, romlis analogiiTac iqnebodaqvemdebaris moTxrobiT brunvaSi Sewyoba: `Svilebmac uyure-

15

ben, rogor lamazebi arian~; `manam mteri movidoda, biWmacxenzed Seemzada saomraTa~; `gadaudgnen am Svilebma da iCxu-

bes~.

S a l v a g a b e s k i r i a

SeniSvnebi `vefxistKaosnis~ axal gamocemaTakomentarebze da ori taepis wakiTxvisaTvis

moxsenebaSi ZiriTadad `vefxistyaosnis~ akademiuri teq-stis damdgeni komisiis mier dadgenili teqstis safuZvelzeganxorcielebuli 2006 da 2009 wlebis gamocemebis, aseve sa-qarTvelos mecnierebaTa akademiis Jurnal `macneSi~ gamoqveyne-buli informaciebisa (SemdegSi vt k) da e.w. saskolo gamoce-maTa (TezisebSi `saskolo~) wakiTxvebis Sesaxeb ramdenime Cvene-uli gagebaa SemoTavazebuli. vsargeblobdiT `vefxistyaosnis~1957 wlis gamocemiT.

a. leqsikonSi piris saxelebi sxvadasaxva formiTaa warmo-dgenili. umravlesoba saxelobiTi br. niSniT, erTi nawili kifuZis saxiTaa gatanili, iseT SemTxvevaSic ki, rodesac ori an-Troponimi erTad gvxvdeba. mag.: visi, magram _ ramin.

b. sityvis kninobiT formad CaTvlili zogierTi saleqsi-kono erTeuli ufro riTmis saWiroebiT aixsneba. mag.: meotaòtebuli~, `gaqceuli~, sxva nawarmoebebSi meoti formiTaadamowmebuli. `nu ganvaln meoti qalaqisa amisgan~. meota sa-riTmo sityvaSi gvxvdeba: cotani, meotani, kotani, motani.

Semagona `Semgonebeli~ _ Cemni gulisa mdebelni da CemniSemagonani _ 590, 2. strofSi sariTmo sityvebia: monani, Sema-gonani, wonani, fonani.

iefo ùxvi~, unda iyos ief_i: `moegebnes didebulni,ZRvensa sZRvnidnides iefosa~ _ 148, 2 sariTmo klauzulisgamo _ samefosa, iefosa, saswrafosa, sadafosa.

16

purad da saWmlad mivendev Cemsa mSvildsa da cerasa _166,4

cera isradaa axsnili _ vt k, `saskolo.~unda iyos ceri, romliTac moisari mSvilds mozidavs.cera forma sariTmo evfoniiTaa asaxsneli: me rasa, wera-

sa, mRerasa, cerasa.saskolo gamocemis mixedviT `amirandarejanianis~ avtoris

gvari xomelia. sworia 20 xelnawerSi dadasturebuli xoneli(g. arabuli), 1 nusxaSi damowmebuli xomelis povniereba ki,vfiqrobT, zemoxsenebuli mizeziT aixsneba_xomelsa, romelsa,enadauSromelsa, cremlSeuSromelsa.

g. seli leqsikonSi umarTebulod mr. r. formiTaa gatani-li (selni):

monaman selni daudgna, dajda krZalviT da ridiTa _ 124,3d. sityvis gansxvavebuli gageba :marTlad uTqvams mecnierTa: `wyenaao WirTa bade~ _ 815,2baded aris gagebuli bevr gamokvlevasa da TargmanSi: ru-

suli (сеть _ s. iordaniSvili), inglisuri (a net _ m. uordro-pi) da sxv. es sityva bad- zmnisgan nawarmoebi mimReobaa. `wyenaWiris gamowvevi, gamCenia~.

Wirad ar miCndis lomisa moklva, marT viTa silisa _320,3

silisa _ Wleqianisa, aq dasustebulisa _ `saskolo~.amave TavSi tarieli ambobs:vburTobdi da vnadirobdi, viT yatasa vxocdi lomsa _

328,4yata _ frinveli _ `saskolo~orive SemTxvevaSi tradiciuli ikiTxvisia swori, romlis

mixedviT sili strofis sariTmo sityvebsaa misadagebuli siri(Citi), aris (cilisa, Slilisa, silisa, Svilisa), xolo meoremagaliTSi kataa.

viTa viSiSvi, gacnobos RmerTman, naTelTa msaxeman _ 738,2ganmartebulia, rogorc naTlis xati _ vt k. vfiqrobT,

naTelTa msaxe sinaTlis Semqmneli RmerTis epiTetia.

17

gaZrcvilsa tansa emosnes yaryumni usapironi _ 123,1gaZrcvili `SiSveli~, `titveli~, `Silifad Cacmuli~ _

`saskolo~.qvabisa karsa asmaTi marto zis, arbargosani _1355,1ar-bargosani _ SesaZloa orgvari gageba: 1. Silifad Ca-

cmuli; 2. utvirTo, Tavisuflad mjdomi _ `saskolo~gaZrcvili `usamkaulos~ unda niSnavdes, xolo arbargosani

_ `martos~.saTi `giSeri~ _ `saskolo~. Cveni azriT, ufro wiTeli

feris qvas, marjans unda niSnavdes. `...broli brolda, saTi sa-Tda~. pirisaxes ferebi daubrunda _TeTri da wiTeli.

e. sityvaTa warmomavloba:vt k_s gamocemaSi somxuradaa CaTvlili qarTuli sityve-

bi: kapani, kaparWi, saTi (muqi wiTeli feris marjani).saeWvod gveCveneba rubisa da damis nasesxobebad miCneva:

rubi (arab. rubb `wveni~, arab.-spars. rumbi), dami _ berZnuli,sparsuli (a.gvaxaria), arabuli (`sisxli~). vwer vinme mesxi me-leqse me rusTvelisa damisa (rusTvelis Camomavlobis _ `sa-skolo~). Cveni azriT, aq qarTuli sityva daba unda iyos.kvlav araidenturi riTmebi? Ramisa, Jamisa, wamisa da rusTve-lisa damisa an rusTvelisad amisa.

melnisa tbaTaT iRvrebis savse saTisa rubebi _ 1146,3rus mr.r. forma unda iyos. rubebi riTmis saWiroebiT Se-

iZleba aixsnas. gubebi, Subebi, rubebi, tyubebi. saTis (marjani)ruebi metaforulad sisxlis cremlebs niSnavs. am varaudsmxars uWers xelnawerebi da poemaSi rus xmareba: `... ar da-swyveddis cremlTa rusa~.

sparsulad miCneuli saraji (a. gvaxaria) arabuli sityvaa.sahrij `wyalsacavi~. Sdr. svan. sarag, sarag (`lSx~) `wyaro~.

vfiqrobT, iseve rogorc sparsul enaSi damkvidrebulizogierTi qarTuli botanikuri termini: naZvi, askili (mniSvne-lobis cvliT `zRmartli~), saroc Zveli qarTuli nasesxobaairanul enebSi. Sdr. top. saro.

moxsenebaSi kidev erTxelaa ganxiluli qvemomoyvanili sa-davo adgili:

18

1. am saqmesa memowmebis dionosi brZeni, ezros _177,1rusTvelologTa umravlesoba aq or pirovnebas moiazrebs:

dionise areopagels da XII s. espaneTSi moRvawe ebrael poetsmose ibn ezras.

aRiZvris ramdenime kiTxva: ratom arian erTad moxsenebu-li sxvadasxva aRmsareblobis avtorebi, romlebic erTmaneTis-gan daSorebul epoqasa da qveynebSi cxovrobdnen da sxvadasxvaenaze qmnidnen TavianT Txzulebebs? xsenebul avtorebTan `ve-fxistyaosnis~ msgavsi adgili ar dasturdeba. vis miemarTebaepiTeti brZeni? Sesabamisad sad unda daisvas sasveni niSani?ra formaa ezros? brZeni ezros Tu brZnisa ezros?

am TvalsazrisiT mxedvelobaSi aris misaRebi Semasmenlismx. r. formiT povniereba (memowmebis), ris gamoc qvemdebareerTze meti ar unda iyos. sxva SemTxvevebSi mr.r.-Si mdgariqvemdebare SemasmenelTan ricxvSia SeTanxmebuli.

aha mmowmoben varskvlavni, Svidnive memowmebian _ 964, 1iginica daemowmnes ama missa naubarsa _ 1389, 1a. SaniZe avTentur wakiTxvas amgvarad varaudobs:am saqmesa memowmebis `diaRnosi~ brZnisa ezrosezros forma damkvidrda TargmanebSic. ezras naT.br. for-

ma SeiZleba ezrasi yofiliyo, rogorc es a-ze damTavrebul sa-kuTar saxelebTan gvaqvs. mag.: `sityvis kona~ sabasi, koncefciaakad. a. Ciqobavasi da a. S.

Cans, rusTaveli ioane petriwis mier qarTul enaze Tar-gmnil astrologiur-meteorologiur Txzulebas `kalanda�Tqmuli ezra winaswarmetyuelisa�~ icnobda.

2. ymaman uTxra: `madli RmerTsa, Semoqmedsa, arsTa mxadsa~_ 1050, 1. bevr naSromSi gaziarebulia Sexeduleba, rom mxadixad _ (`moxmoba~, `daZaxeba~) zmnidanaa nawarmoebi da igi ars-Ta gamCens (mxmobels) niSnavs. ix. vt k, saskolo.

Sinaarsobrivad arsTa mxedi unda iyos, romelic poemaSiramdenjerme gvxvdeba. am mosazrebas mxars xelnawerTa CvenebacuWers. mxadi formis gaCenaSi, am SemTxvevaSic, rogorc Cans,strofis sariTmo sityvebma iTamaSa roli: arsTa mxadsa, aqaqmnadsa, zogsa cxadsa, mowevnadsa.

19

e l i s a b e d g a z d e l i a n i

zedsarTav saxelTa xarisxebi svanurSi

cnobilia, rom viTarebiT zedsarTav saxelebs svanurSi,sxva qarTveluri enebis msgavsad, xarisxis gramatikuli katego-ria axasiaTebs. xarisxis raodenobis mixedviT, opozicia sva-nurSi oTxwevriania da Kovel xarisxs Tavisi markerebi (afiqse-bi) aqvs.

Tu xarisxis warmoebis mixedviT dGevandeli svanuris dia-leqtebs erTmaneTs SevudarebT, aGmoCndeba, rom oTxwevrianiopozicia kargad aris daculi balszemourSi: wˆrni `wiTeli~,xo-wran-a ùfro wiTeli~, ma-wran-e ùwiTlesi~, mˆ-wran-{a}

`mowiTalo~. balszemourSi gamonaklisia is zedsarTavi saxele-bi, romlebic, samecniero literaturaSi, ufroobiT xarisxSigaqvavebul formebad arian miCneuli: xo-S-a ùfrosi~, xo-C-a

`kargi~, xo-l-a `cudi~, xo-dr-a (lnt. xo-ldar-a) ùfro cu-di~, xo-x…r-a zs., xo-xr-a lSx., xo-r…-a lnt. ùmcrosi~.

balszemourSi es zedasarTavebi odnaobiT xarisxSi ver da-vadastureT, xolo balsqvemoursa da qvemosvanurSi oTxiveformiT gvxvdeba.

xo-C-a `kargi~, xo-C-il zs., lnt., xo-C-ul lSx., ùkeTesi~,ma-C-Šn-e bz., lSx., ma-Cen-e lnt. `saukeTeso~, xo-Cil-Sal bq.,xo-Cul-‰ra lSx., xo-Cil-ara lnt. òdnav ukeTesi, mokargo~.

balsqvemourSi, balszemourTan SedarebiT, xarisxis oTxiveformas zedsarTavTa naklebi raodenoba awarmoebs, xolo qve-mosvanur dialeqtebSi samwevriani opoziciaa gabatonebuli.aGsaniSnavia, rom, rogorc balsqvemourSi, ise qvemosvanurSisamwevrian opozicias, ZiriTadad, aGmatebiTi xarisxis formebiaklia.

gansxvavebaa dialeqtebs Soris odnaobiTi xarisxis warmoe-bis dros. balszemourSi odnaobiT xarisxs umetesad mˆ- _ -{a}konfiqsi awarmoebs, zogJer -‰ra disimlaciiT -‰la sufiqsiciCens Tavs. mag.: mˆ-mjir-a º mˆjir-‰la `mosvelo~, mˆ-iT…-a º

20

aT…i-ara `mocxelo~... balsqvemourSi odnaobiTi xarisxi -Sal-`viT~ Tandebulis saSualebiT aGweriTad iwarmoeba. mag.:sgel-Sal `mosqelo~, J…inel-Sal `moZvelo (ZveliviT)~, zog-Jer -�r sufiqsic gvxvdeba. necn-�r `mowvrilo~, dˆTxl-�r `mo-Txelo~...

b. nijaraZis qarTul-svanur-rusul leqsikonSi xSiria -‰r

sufiqsiT nawarmoebi odnaobiTi xarisxis formebi: mˆxm-‰r `mo-mjavo~,mˆgr-‰r `momsxo~, mˆcx-‰r `mocivo~, zesK-‰r `monedlo~...

qvemosvanuri dialeqtebis odnaobiTi xarisxis formebSigamoiKofa mˆ- _ {a}, mu- _ {a} konfiqsebi da umetesad -‰ra/-‰la

lSx., -ara / -ala sufiqsebi. es sufiqsebi SeiZleba daerTosrogorc dadebiTi, ise odnaobiTi da ufroobiTi xarisxisformebs: mˆ-n-Jod-a, mˆ-n-Jod-ara, xo-n-Jod-ara, Jodi-ara

lnt. `mogrZo, odnav grZeli~.

r u s u d a n g e r s a m i a

morfemaTa jgufebi da saxelur morfemaTarangobrivi struqtura megrulSi

megrulSi funqciuri TvalsazrisiT morfemaTa sami jgufigamoiyofa: leqsikuri (derivaciuli), leqsikur-gramatikulida gramatikuli (relatiuri).

1. leqsikuri (derivaciuli) mniSvnelobis morfemebi aer-Tianebs Zireul da leqsikuri mniSvnelobis mawarmoe-bel, warmomqmnel afiqsebs. semantikuri TvalsazrisiTderivaciuli afiqsebi megrulSi Tormet sxvadasxvajgufs adgenen (g.kartozia);

2. leqsikur-gramatikuli morfemebi erTdroulad Seica-ven leqsikur da gramatikul (resp. morfologiur)mniSvnelobebs. aseTTa rigs ganekuTvneba: mravlobiTo-bis aRmniSvneli niSani saxelisa da zmnis struqturaSi;

21

qcevis, gvaris, kontaqtis / kauzativis morfemebi, zmnis-winebi da nawilakebi (= gezis, orientaciis, aspeqtis am-saxveli formaluri niSnebi) zmnebSi. enklitikuri ele-mentebi (nawilakebi, Tandebulebi da -ni kavSiri) saxe-lebSi.

3. gramatikuli (relatiur) morfemebis funqciaa gansa-zRvros gramatikuli mimarTebebi frazaSi; saxelis mo-rfologiur struqturaSi es iqneba brunvis niSani,epenTeza (|| fonetikuri CanarTi), TanxmovanTgamyari,mavrcobi xmovnebi. zmnis morfologiur struqturaSi -piris niSnebi, paradigmis niSnebi (kavSirebiTebi, piro-biTebi, aoristi, no-e-iani TurmeobiTebi), Temis niSne-bi, obligatebi, mavrcobi xmovnebi.

vinaidan derivaciuli da relatiuri an leqsikur-gramati-kuli morfemebi erTmaneTisagan funqciurad gansxvavebulia,morfemaTa rangobriv struqturaze msjelobisas isini unda ga-imijnos. derivaciuli fuZe semantikurad axali fuZea, romel-sac mimarTebebis dasadgenad damatebiT sWirdeba relatiurianu sxva tipis, misgan gansxvavebuli morfemebis darTva; morfe-mebisa, romelTac aqvT gramatikuli mniSvneloba da ara azrob-rivad gansxvavebuli, mniSvnelobiT axali odenobis (leqsemis)warmoqmnis funqcia; Tu Zireuli morfema aRiniSneba niSniT R(laT. radix `Ziri~), warmoqmnili fuZis Casawerad SemoRebuliaaRniSvna , rac niSnavs, rom Zireuli morfema nawarmoebia _dagrZelebulia oden leqsikuri mniSvnelobis mqone afiqsebiT(m. damenia):

fuZe = Zireuli morfema (R)an

fuZe = Zireuli morfema + derivaciuli morfema ()maSasadame, fuZeTa morfologiuri segmentirebisa da Sesa-

bamisi kvalifikaciis dros relevanturia axali mniSvnelobisfuZe da ara Ziriseuli morfema. Sdr.:

22

(1) koC-i koC-qkaci-NOM.SG kaci-ERG. SG

(2) koCana koCana-qkacoba-NOM.SG kacoba-ERG. SG

(3) koCanier-i koCanier-qkacuri- NOM.SG kacuri-ERG. SG

megrulSi morfemebi ganlagebulia fuZis win da momdev-nod rangebis Sesabamisad. saxeluri morfemebi mxolod sufiq-sebia, zmnuri ki SeiZleba iyos prefiqsuli, sufiqsuri, infiq-suri da konfiqsuri. amdenad, megruli enis zmnuri struqtu-ra gacilebiT rTulia, vidre saxelisa.

megrulSi saxelis morfologiuri ranJirebisas morfemebiganlagdeba mxolod fuZidan marjvniv, rac imas niSnavs, rom amenaSi saxels darTuli morfologiuri segmentebi mxolod su-fiqsuri morfemebia.

saxelebSi morfemaTa rangobrivi ganlagebis yvelaze grZelmimdevrobas aseTi saxe aqvs: R-I-II-III-IV-V-[VI-VII], Tumca am sin-tagmatur ganlagebas garkveuli SezRuvdvebi edeba, ris safuZ-velzec erTdroulad realizebad morfemaTa ricxvi maqsimumxuTia.

saxeluri sufiqsebi rangebis mixedviT ase nawildeba:I _ TanxmovanTgamyari -i;II - epenTeza -l;III - ricxvis markeri (-ef || -em || -en);IV _ brunvis markeri (-i, -q, -s, -iS || -iSi, -iSa, -iSe,

-iSo; -iT || Ti; -Ti || -o);V _ mavrcobi xmovani (-i, -u, -G);VI _ Tandebuli (-x || -xi, -ni `Tvis~, -wkala, -jgura);VII _ nawilaki (-o, -T(i)).erTi rangis morfemebi SeuTavsebelia erTmaneTTan sintag-

maturad; romelime rangis morfemis gamotovebisas rangobriviTanmimdevroba ar irRveva.

Tuki morfemaTa sazRvarze am morfemebis Semadgeneli fo-

23

nemebi arakanonikur kompleqsebs qmnian, ena mimarTavs arakano-nikurobis daZlevis ramdenime gzas.

saxelTa rangobrivi struqturis agebisas siaxles warmo-adgens ukanasknel periodSi ganxorcielebuli kvlevis (ix. kar-tozia da sxv., `megrulis lingvisturi analizi~, 2010) safuZ-velze ori axali morfemuli elementis segmentireba da misiCarTva rangobriv struqturaSi:

1. Zireul morfemasa da brunvis markers Soris mravlobi-Tis 29 fuZeSi gaCenili -l sonori, romelic, misi funqciidan(xmovnebs Soris hiatusis acileba) gamomdinare, kvalificire-bulia epenTezad1.

2. TanxmovanTgamyari -i, anu saxelTa brunebisas arakanoni-kur kompleqsTa superaciisTvis CarTuli obligati.

g v a n c a g v a n c e l a Z e

koncepti suli qarTulSi

1. koncepti suli metad mniSvnelovania sxvadasxva kultu-ris xalxTa Soris. swored sulis konceptis safuZvelze xdebaenebSi saganTa dayofa sulier da usulo sagnebad da am sa-fuZvelze Sesabamis saxelTa dajgufeba sulierTa da usuloTa

aRmniSvnel saxelebad, rac xSirad konkretuli enebis morfo-logiasa da sintaqszec axdens gavlenas. magaliTad, qarTulenaSi sulierTa saxelebiT gamoxatuli qvemdebare ricxvSieTanxmeba Semasmenels, xolo usuloTa saxeliT gamoxatuliqvemdebare mxolod im SemTxvevaSi SeuTanxmdeba Semasmenels,Tu saxeli gasulierebulia.

Tanamedrove qarTulSi sulis cneba da misi saxeli `su-

1 Epenthese _ (laT.) xmovanTa hiatusis acilebis mizniT gaCenilifonetikuri CanarTi.

24

li~ sakmaod farToa. qegl-is mixedviT, suli aris:1. adamianis fsiqikur unarTa erToblioba, _ azrovneba,

cnobiereba; 2. aramaterialuri sawyisi, dasabami, romelicwarmoadgens bunebis, sagnebisa da movlenebis mamoZravebel Za-las, _ goni; 3. adamianis Sinagani samyaro, pirovnebis fsiqiku-ri Tvisebebi, rac mis moqmedebas gansazRvravs; 4. usxeulo ze-bunebrivi arseba; 5. adamianis arsebis RvTaebrivi mxare, rome-lic upirispirdeba sxeuls (xorcs) da romelic ukvdavia; 6.SesunTquli da amosunTquli haeri, _ sunTqva; 7. gadat. ada-mianis sicocxle; 8. calkeuli adamiani, pirovneba, kaci; calke-uli pirutyvi; 9. gadat. ZiriTadi azri, arsi, damaxasiaTebeliTviseba, Tavisebureba.

Sesabamisad, farToa sityva `sul~-isagan nawarmoebi saxeli`sulieri~, romelic amJamad aRniSnavs: 1. cocxal arsebas,suldgmuls; 2. adamianis Sinagan fsiqikur samyarosTan dakavSi-rebuli Tvisebebis mqones; 3. qristianul religiasTan dakavSi-rebuli, saeklesio Tvisebis mqones.

2. Zvel qarTulSic `sulis~ cnebasa da Sesabamis sityvassakmaod farTo semantika hqonda da konceptualizebulic iyo,rac kargad Cans sityva `sulis~ sabaseul ganmartebaSi: `ner-gnica sulierad iTqmian, rameTu aqvs maT moZraobisa da aRor-ZinebiTisa da Teslovnebisa Zali. xolo s u l i p i r u t y v T a,romel ars samSvinveli, sisxlisaobiTi da sicocxliT ganmat-felobiTi, moZraobiTi nivTierisa Zalisa moqmedeba da grZno-bis qoneba; xolo k a c T a s u l i _ sityvieri, arseba-gonie-ri, usxeulo, ucnauri, sityvieri da ukvdavi, arseba-wvlili,usaxo, xati da msgavsi RmrTisa; s u l i a n g e l o z i _ si-tyvieri da gonieri da meore naTeli; da eSmaknica, romelTaTviT daibneles Tavi Tvisi ampartavnebiTa; da suli _ s u l iw m i d a _ dambadebeli amaT yovelTa, pirveli naTeli da mi-uwvdomeli; qarnica sulad uTqvamT. suli gulisxma-iyofisoTxgvarad: s u l i _ suli-wmida; s u l i _ angelozi, saxie-ri; s u l i _ eSmaki; s u l i _ sulica Cueni. xolo ars,odesme gonebaca sulad iTqvas qarisa, xolo ganeyofvis suli

25

sityvieri sulsa pirutyvTasa: ars s u l i s i t y v i e r i ar-seba-gonieri, usxeulo da ucnauri, sityvieri xorcTa cxovel-smyofelobiTi da mdgomareobisa mimcemlobiTi; suli ars arse-ba-wvlili univTo, usaxo, xati da msgavsi RmrTisa; xolo p i -r u t y v T a s u l i ars sisxlisaobiTi sicocxliTi da gan-matfobelobiTi da moZraobiTi nivTierisa sulisa mier moqme-deba da Zali nivTieri moqmedebiTi da grZnobiTi da xorcTSemamtkicebelobiTi~.

i. abulaZis `Zveli qarTuli enis leqsikonSi~ `suli~ amgva-rad ganimarteba: suli _ `kaci~, `guami~, `Tavi~, TavisTavi; hae-ri, qari, sunTqva, `orTqli~; suni; boroti suli; suli wmida.

3. qarTul kulturul sivrceSi suli aRniSnavs ara mxo-lod adamianis Sinagan samyaros, aramed is SeiZleba iyos mTe-li eris TviTSegnebis aRmniSvneli sityvac (magaliTad, rocavambobT qarTuli suli, sruliad gasagebia, rom saubaria erisbunebaze, mis xasiaTze, kulturaze da a.S.).

4. qarTulSi aris uamravi iseTi frazeologizmi, sityvaTamyari Sexameba da gamonaTqvami, rogorebicaa: suli udgas, su-li da guli, suliTa da guliT, sulze miuswres, sulma wa-sZlia, suli misdis, Seni suli Cems xelSia, suls Rafavs,suli kbiliT uWiravs, suliT dacema da uamravi sxva.

moxsenebaSi istoriul werilobiT wyaroTa monacemebis mi-xedviT warmodgenili iqneba `sulis~, rogorc konceptis, daxa-siaTeba im cvlilebaTa gaTvaliswinebiT, rac man droTa man-Zilze ganicada.

l e l a g i g l e m i a n i

drois zmnisarTTa Sesaxeb svanurSi

ÓÅÀÍÖÒÉ ÆÌÍÉÓÀÒÈÄÁÉÓ ÛÄÓÀáÄÁ ÓÀÄÍÀÈÌÄÝÍÉÄÒÏ ËÉÔÄÒÀÔÖÒÀÛÉ(Å. ÈÏ×ÖÒÉÀ, Â. ÊÀàÀÒÀÅÀ, Ë. ÓÀÍÉÊÉÞÄ, Ê. ÂÀÁÖÍÉÀ…) ÁÄÅÒÉ ÓÀÚÖÒÀ-ÃÙÄÁÏ ÌÏÓÀÆÒÄÁÀÀ ÂÀÌÏÈØÌÖËÉ. ЬÅÄÍ ÀÌãÄÒÀÃ ÚÖÒÀÃÙÄÁÀÓ ÂÀÅÀÌÀáÅÉ-ËÄÁÈ ÃÒÏÉÓ ÆÌÍÉÓÀÒÈÄÁÆÄ, ÒÏÌÄËÈÀ ÒÀÏÃÄÍÏÁÀ ÓÅÀÍÖÒÛÉ ÓÀÊÌÀÏÃ

26

ÃÉÃÉÀ ÃÀ ßÀÒÌÏÄÁÉÓ ÈÅÀËÓÀÆÒÉÓÉÈ ÌÄÔÀÃ ÓÀÉÍÔÄÒÄÓÏ.ÓÅÀÍÖÒÛÉ, ÓáÅÀ ØÀÒÈÅÄËÖÒ ÄÍÀÈÀ ÌÓÂÀÅÓÀÃ, ÀÂÄÁÖËÄÁÉÓ ÌÉáÄÃ-

ÅÉÈ, ÂÀÌÏÉÚÏ×À ÃÒÏÉÓ ÆÌÍÉÓÀÒÈÈÀ ÏÒÉ ãÂÖ×É: ÐÉÒÅÄËÀÃÉ ÃÀ ÍÀ-ßÀÒÌÏÄÁÉ. ÐÉÒÅÄËÀÃ ÆÌÍÉÓÀÒÈÈÀ ãÂÖ×Ó ÌÉÀÊÖÈÅÍÄÁÄÍ ÆÌÍÉÓÀÒÈÄÁÓ,ÒÏÌÄËÈÀ ÌÏÒ×ÏËÏÂÉÖÒÉ ÓÄÂÌÄÍÔÀÝÉÀ (ÞÉÒÄÖË ÃÀ À×ÉØÓÖÒ ÌÏ-Ò×ÄÌÀÈÀ ÂÀÌÏÚÏ×À) ÓÉÍØÒÏÍÉÖËÉ ÈÅÀËÓÀÆÒÉÓÉÈ ÛÄÖÞËÄÁÄËÉÀ.

ÆÌÍÉÓÀÒÈÈÀ ÞÉÒÉÈÀÃ ãÂÖ×Ó, ÒÏÂÏÒÝ ÝÍÏÁÉËÉÀ, ØÌÍÉÀÍ ÍÀßÀÒ-ÌÏÄÁÉ ÆÌÍÉÓÀÒÈÄÁÉ, ÒÏÌËÄÁÉÝ ÛÄÉÝÀÅÄÍ ÌÀÒÔÉÅ ×ÖÞÄÓ ÃÀ ÌÍÉÛÅÍÄ-ËÏÁÉÓ ÌÝÅËÄË ÓÉÔÚÅÀßÀÒÌÏÄÁÉÈ À×ÉØÓÓ ÀÍ ÄÒÈÆÄ ÌÄÔ ÌÀÒÔÉÅ ×Ö-ÞÄÓ. ÒÀÝ ÛÄÄáÄÁÀ ÞÉÒÄÖË ÆÌÍÉÓÀÒÈÄÁÓ, ÉÓÉÍÉ ÓÅÀÍÖÒÛÉ, ØÀÒÈÖËÉÓÀÃÀ ÆÀÍÖÒÉÓ ÌÓÂÀÅÓÀÃ, ÛÄÃÀÒÄÁÉÈ ÌÝÉÒÄÒÉÝáÏÅÀÍÉÀ: ÁêÆÉ `ÀÌÀÙÀÌ”,ËðÃÉ `ÃÙÄÓ”, ËêÈ `ßÖáÄË”, ÀÈáÄ `ÀáËÀ” ÃÀ ÓáÅ.

ÌÀÛÀÓÀÃÀÌÄ, ÆÌÍÉÓÀÒÈÈÀ ßÀÒÌÏÄÁÀ áÃÄÁÀ ÒÏÂÏÒÝ À×ÉØÓÄÁÉÓ ÓÀ-ÛÖÀËÄÁÉÈ, ÀÓÄÅÄ ÊÏÌÐÏÆÉÝÉÉÈ. ÍÀßÀÒÌÏÄÁ ÃÒÏÉÓ ÆÌÍÉÓÀÒÈÄÁÛÉÈÅÀËÍÀÈËÉÅ ÂÀÌÏÉÚÏ×À À×ÉØÓÖÒÉ ÄËÄÌÄÍÔÄÁÉ, ÒÏÌËÄÁÉÝ ÂÀÌÏáÀ-ÔÖËÄÁÉÓ ÐËÀÍÛÉ ÁÒÖÍÅÉÓ ÍÉÛÍÄÁÓ ÄÌÈáÅÄÅÀ.

ÌÉÝÄÌÉÈÉ ÁÒÖÍÅÉÓ ÍÉÛÀÍÉ -Ó ÆÌÍÉÓÀÒÈÀÃ ÀØÝÄÅÓ ÓÀáÄËÓ: ÞÉÍðÒ-Ó,äÀÌ-Ó ` ÃÉËÀÓ”, ÍðÁÏÆ-Ó `ÓÀÙÀÌÏÓ”…

ÌÏØÌÄÃÄÁÉÈÉ ÁÒÖÍÅÉÓ ÍÉÛÍÉÈÀÀ ÂÀ×ÏÒÌÄÁÖËÉ ÆÌÍÉÓÀÒÈÄÁÉ:ÁÆ., ËëÈ-Ûæ|ËëÈ-Ûæ, ÁØ. ËÄÈ-Ûæ `ÙÀÌÉÈ”, ËÀÃÄÙ-Ûæ|ËÀ-

ÃÄÙ-æÛ `ÃÙÉÓÉÈ”…. ÓÅÀÍÖÒÛÉ ÓÀÊÌÀÏ ÒÀÏÃÄÍÏÁÉÈ ÃÀÓÔÖÒÃÄÁÀ ÐÒÄ×ÉØÓÄÁÉÈ ÍÀ-

ßÀÒÌÏÄÁÉ ÃÒÏÉÓ ÆÌÍÉÓÀÒÈÄÁÉ.ËÄ- ÐÒÄ×ÉØÓÉÈÀÀ ÍÀßÀÒÌÏÄÁÉ: ËÄ-äÍ-À, ÆÓ., ÍÄäÍÀ ÁØ., ËëÍÀ,

ÍëÍÀ ËÛá., ËÄÍÀ, ÍÄÍÀ ËÍÔ. `ÛÀÒÛÀÍ, ÛÀÒÛÀÍßÉÍ”.ÄÒÈÓÀ ÃÀ ÉÌÀÅÄ ×ÖÞÄÓ ÛÄÉÞËÄÁÀ ÓÀáÄËÉÓ ÌÍÉÛÅÍÄËÏÁÀÝ äØÏÍÃÄÓ

ÃÀ ÆÌÍÉÓÀÒÈÉÓÀÝ.ËÀ- ÐÒÄ×ÉØÓÉ ÂÀÌÏÉÚÏ×À: ËÀÃðÙ, ËÀÃÄÙ ÁÆ., ËÀÃÄÙ ËÛá.,

ËðÃÄÙ ÁØ., ËÍÔ. `ÃÙÄ, ÃÙÄÓ”.Íð|ÍÀ-ÈÉÀ ÍÀßÀÒÌÏÄÁÉ: ÍðÁÏÆ, ÍðÁÖÆ ÁÆ., ÍðÁÏÆ, ÍÄÁÏÆ ÁØ., ÍÄ-

ÁÏÆ ËÛá. ËÄÍÔ. `ÓÀÙÀÌÏ” ÃÀ ÓáÅ.ÓÀÊÌÀÏÃ áÛÉÒÀÃ ÃÀÓÔÖÒÃÄÁÀ ÃÒÏÉÓ ÆÌÍÉÓÀÒÈÈÀ ÊÏÌÐÏÆÉÔÖÒÉ

ßÀÒÌÏÄÁÀ, ÂÅáÅÃÄÁÀ ÒÏÂÏÒÝ ×ÖÞÄÂÀÏÒÊÄÝÄÁÖËÉ: ЬÉØÉ-ЬÉØÉ, ÞÉÍðÒ-ÞÉÍðÒÓ, ÍÄÁÏÆ-ÍÄÁÏÆÓ... ÀÓÄÅÄ ÓáÅÀÃÀÓáÅÀ ×ÖÞÉÈ ÛÄÄÒÈÄÁÖËÉ ÆÌÍÉ-ÓÀÒÈÄÁÉ: ÉÓÂËëÈ `ÛÖÀÙÀÌÄ”, ÉÓÂËÀÃÄÙ `ÛÖÀÃÙÄ”, ÌéáðÒÁêÆÉ `áÅÀË-ÓÀÙÀÌÏÓ”, ÌéáðÒÄЬáðÍ `ÆÄÂ”…

ÓÅÀÍÖÒÛÉ ÌÏÉÐÏÅÄÁÀ, ÀÂÒÄÈÅÄ, ÃÒÏÉÓ ÉÓÄÈÉ ÆÌÍÉÓÀÒÈÄÁÉ, ÒÏ-

27

ÌÄËÈÀ ×ÖÞÄ ÖÊÀÅÛÉÒÃÄÁÀ ЬÅÄÍÄÁÉÈ ÍÀÝÅÀËÓÀáÄËÄÁÓ. ÍÀÝÅÀËÓÀáÄ-ËÖÒ ÄËÄÌÄÍÔÄÁÓ ÛÄÉÝÀÅÄÍ ÛÄÌÃÄÂÉ ÃÒÏÉÓ ÆÌÍÉÓÀÒÈÄÁÉ: ÀÌÖÍ-ÙÏ|ÀÌÀÍÙÏ `ÀÌÉÓ ÛÄÌÃÄÂ”, ÄЬØÀÍÙÏ `ÉÌÉÓ ÛÄÌÃÄÂ”, ÀÌÃæÒÄæÓ `ÀÌÃÒÏÓ”, ÄЬØÀ `ÌÀÛÉÍ”, ÄãÃæÒÄæÓ `ÉÌ ÃÒÏÓ”, ÀÌÆÀæ `ßÄËÓ”, ÀÌЬÉØÓ `ÀÌÃÒÏÓ” ÃÀ À.Û.

g i o r g i g o g o l a S v i l i

klasovani uRlebis naSTi Zvel qarTulSi

Zvel qarTulSi II seriis formebSi -en (>-n) sufiqsiT aRi-niSneba mravlobiToba saxelobiTSi dasmuli pirisa; gardama-val zmnasTan es pirdapiri obieqtis piria, gardauval zmnasTan_ subieqtisa. imave formebSi subieqtisa da obieqtis piri daricxvi Sesabamisisi afiqsebiTac gamoixateba:

man Cuen da-gv-xat-n-a da-v-ixat-en-i-T Cuen

Sen Cuen da-gu-xat-en

man Tquen da-g-xat-n-a-T da-ixat-en-i-T Tquen

me Tquen da-g-xat-en-i-T

man igini da-xat-n-a da-ixat-n-es igini

aseT SemTxvevaSi -en (>-n) sufiqsis konkretuli morfolo-giuri funqcia ar gaaCnia; morfologiurad Zveli qarTulisa-Tvis es sufiqsi Warbia. ra SeiZleba iyos is?

klasovani uRlebis enebSi, kerZod xunZurSi, `saxelobiTbrunvaSi dasmuli saxeli _ iqneba igi realuri subieqti

28

(gardauvali zmnisa), Tu realuri obieqti (gardamavali zmni-sa) _ yovelTvis aRiniSneba zmnaSi;~ da kidev: `savsebiT igiveviTarebaa zmnis mravlobiTobis aRniSvnis mxrivac: gardauvalzmnaSi aRiniSneba mravlobiTi ricxvi realuri subieqtisa;gardamavalSi _ realuri obieqtisa~ (arn. Ciqobava, i. cer-cvaZe).

sxvagvarad rom vTqvaT, saxelobiT brunvaSi dasmuli sa-xelis ricxvi, iqneba is subieqti Tu obieqti, yovelTvisaRiniSneba zmnaSi.

ra xdeba Zveli qarTulis SemTxvevaSi? ras gamoxatavs ze-moganxiluli -en/-n sufiqsi?

faqtia: -en/-n sufiqsi gamoxatavs saxelobiTSi dasmuli pi-ris mravlobiTobas; gardamaval zmnasTan es aris pirdapiriobieqti, gardauval zmnasTan _ subieqti. amgvarad: klasovanenaSi klasisa da ricxvis gamoxatvis principi identuriaZvel qarTulSi -en/ -n sufiqsis gamoyenebis wesisa.

davaskvniT: Zvel qarTulSi -en/ -n sufiqsi odindeli

klasovani uRlebis naSTia.t a r i e l g u r g e n i Z e

brunvaTa sintaqsuri bunebisaTvis

brunvebis mxolobiTi (resp. mravlobiTi) ricxvis forme-bisaTvis Semogvaqvs aRniSvnebi:

brunva mx. ricxvi mr. ricxvisaxelobiTi n NmoTxrobiTi e EmicemiTi d DnaTesaobiTi g G-Tvis TandebulianinaTesaobiTi

g' G'

seriebSi brunvebis gamoyenebis TvalsazrisiT qarTulzmnebSi rva tipi gamovyaviT (t. gurgeniZe, 1969):

29

tipi #

seria1 2 3 4 5 6 7 8

I n d n nd nd nd ndd nddII n d e nd en ed ndd endIII n d d nd nd dg' ndd dng'

gamoyofili tipebisaTvis warmovadgenT ramodenime maga-liTs:

tipi I seria II seria III seria#1 gordeba is n dagorda is n dagorebula is n#2 eZineba mas d daeZina mas d daZinebia mas d#3 iZinebs is n

goravs isdaiZina man eigorava man

dauZinia mas dugoravia mas

#4a#4b

emuqreba is mas ndbezrdeba is mas

daemuqra is mas ndmobezrda is mas

damuqrebia is mas ndmobezrebia is mas

#5 pwkens is mas ndakvirvebs is mas

dapwkina man is engaakvirva man is

daupwkenia is mas ndgaukvirvebia is mas

tipi I seria II seria III seria#6 pwkens is mas nd

kocnis is masupwkina man mas edakoca man mas

upwkenia mas misTvisukocnia mas misTvis

dg'#7 pirdeba is mas mas

nddSepirda is masmas ndd

Sepirebia is mas masndd

#8 uSenebs is mas masndd

auSena man is masend

auSenebia mas ismisTvis dng'

aqve unda aRvniSnoT, rom seriebis gamoyofis erT-erTZiriTad safuZvels swored brunvebis ganawileba warmoadgens.

II seriis monacemTa mixedviT calsaxad gadawydeba zmnebisama Tu im tipisadmi mikuTvnebis sakiTxi, xolo I (resp. III)seriis SemTxvevaSi es calsaxoba aRar gvaqvs. amitomupiratesobas vaniWebT II seriis monacemebs:

30

II seria ... tipi I seria....... tipi III seria ......tipin _________#1 n __________#1, #3 n_________#1d _________#2 d __________#2 d _________#2,#3e _________#3 nd _________#4, #5, #6 nd________ #4,#5nd________#4 ndd_________#7, #8 dg'_______ #6en________#5 ndd_______#7ed________#6 dng'______ #8ndd_______#7end_______#8

imis gaTvaliswinebiT, rom II seria sintaqsurad amosavladmiviCnieT I da III seriebisTvis, SeiZleba warmovadginoT aseTisqemebi:

e e

n d n d g'

n d g'

anu, brunvebi siZlieris mixedviT ase dalagdeba:

e > n> d> g'

ganvixilavT #4, #5 da #6 tipebis im SemTxvevebs, rode-sac zmnasTan Sewyobili orive saxeli adamiania, anu, SesaZlebe-lia am saxelTa cvla pirebis mixedviT. am tipebSi gvaqvs nd, en,ed da dg' kombinaciebi, romlebsac zogadad xy-iT aRvniSnavT.apriori gamoiricxeba x1y1 da x2y2 kombinaciebi. gvrCeba Teori-ulad dasaSvebi 7 saxis kombinacia, romlebic Sesabamisad amde-nive gansxvavebuli formiT gamoixateba:

x1y2 x1y3 x2y1 x2y3 x3y1 x3y2 x3y3 n1d2 e1n2 e1d2

n1d3e1n3e1d3

n2d1e2n1e2d1

n2d3e2n3e2d3

n3d1e3n1e3d1

n3d2e3n2e3d2

n3d3e3n3e3d3

31

TiToeuli kombinacia masSi Semaval saxelTa ricxvis mixed-viT (ivaraudeba opozicia mx. r. mr. r.) oTx gansxvavebul se-mantikur variants gvaZlevs, romlebic, Sesabamisad, aseve oTxisxvadasxva formiT SeiZleba gamoixatos:

1 2 3 4xiyj Xiyj xiYj XiYjnidjeinjeidj

NidjEinjEidj

niDjeiNjeiDj

NiDjEiNjEiDj

yoveli calkeuli tipis SemTxvevaSi (igulisxmeba #4, #5da #6 tipebi) Teoriulad mosalodnel gansxvavebul formaTaricxvi samive seriis nebismier mwkrivSi iqneba 7x4 =28. a. Sani-Ze aRniSnavs, rom Zvel qarTulSi aseTi ram SesaZlebelia.

#6 tipis zmnebSi III seriis yovel calkeul mwkrivSi (igu-lisxmeba dg' varianti) Teoriulad mosalodneli 7 kombinaciisnacvlad mxolod sami kombinacia ivaraudeba, romlebic or-oriformiT gamoixateba; anu, gansxvavebul formaTa ricxvi am Sem-TxvevaSi aris 3x2=6.

urTierTcalsaxa mimarTeba formasa da Sinaarss Soris Se-iZleba dairRves formaTa klebis Sedegad. Teoriulad dasaS-vebi 14 amgvari SesaZleblobidan Tanamedrove qarTulSi mxolodoTxi variantia realizebuli:

a) 1 | 3 | 2 4 moSlilia formobrivi opozicia 2~ 4;

b) 1 2 | 3 4 ` ________________ ,, opoziciebi 1~ 2 da 3~ 4;

g) 1 3 | 2 4 | ` ____________________________,, 1~ 3 da 2~ 4;

d) 1 | 2 3 4 | ` _________________________ ,, 2~ 4 da 3~ 4.

mosalodneli oTxi formis nacvlad a) variantSi realize-bulia sami forma, xolo danarCen SemTxvevebSi [igulismeba b),

32

g) da d) variantebi] realizebulia or-ori forma. amis Sede-gad samive seriaSi yovel calkeul mwkrivSi (kavSirebiTismwkrivebis garda!) #4a tipSi gvaqvs 19 gansxvavebuli forma,#4b tipSi ki _ 16 gansxvavebuli forma; xolo kavSirebiTismwkrivebSi (awmyos kavSirebiTi, myofadis kavSirebiTi, II kavSi-rebiTi, III kavSirebiTi) danarCeni mwkrivebisagan gansxvavebiT,erTiT naklebi forma gvaqvs; anu, #4a tipSi gvaqvs 18, xolo#4b tipSi _ 15 gansxvavebuli forma.

#5 (resp. #6) tipi I da II seriis mwkrivebSi emTxveva #4atips, xolo #5 tipi III seriaSi emTxveva #4b tips. rac Seexe-ba #6 tips, rogorc zemoT aRvniSneT, III seriis yovel calke-ul mwkrivSi mxolod 6 gansxvavebuli formiT aris warmodgeni-li am tipSi Semavali zmnebi.

ergativiani konstruqciis mqone zmnebSi (#5 da #6 tipe-bi) awmyos mwkrivSi da myofadis mwkrivSi gvaqvs erTiT naklebiforma (iseve, rogorc kavSirebiTis mwkrivebSi), anu, _ 18 gan-sxvavebuli forma.

a) variantSi moSlilia opozicia Xiyj ~ XiYj. kerZod, igu-lisxmeba opoziciebi:

Nidj ~ NiDj ;Einj ~ EiNj ;Eidj ~ EiDj .

b) variantSi moSlilia opoziciebi: xiyj ~ Xiyj da xiYj ~ XiYj;kerZod, igulisxmeba opoziciebi:

nidj ~ Nidj da niDj ~ NiDj ;einj ~ Einj da eiNj ~ EiNj ;eidj ~ Eidj da eiDj ~ EiDj .g) variantSi moSlilia opoziciebi: xiyj ~ xiYj da Xiyj ~ XiYj;

kerZod, igulisxmeba opoziciebi:nidj ~ niDj da Nidj ~ NiDj ;einj ~ eiNj da Einj ~ EiNj ;eidj ~ eiDj da Eidj ~ EiDj .d) variantSi moSlilia opoziciebi: xiYj ~ XiYj da Xiyj ~ XiYj;

kerZod, igulisxmeba opoziciebi:

33

niDj ~ NiDj da Nidj ~ NiDj ;eiNj ~ EiNj da Einj ~ EiNj ;eiDj ~ EiDj da Eidj ~ EiDj .

T a m a r v a S a k i Z e

marTva-mirTvis zogi sakiTxisaTvisTanamedrove qarTulSi

`mirTva Soreul kavSirSi imyofeba marTvasTan. mirTva nu-lamde dayvanili marTvaa. marTvis dasustebis xaziT mivdivarTmirTvisaken. am xazze ki SeiZleba Segvxvdes iseTi movlenebi,romelTa Sesaxeb Znelia Tqma, marTvaa igi Tu mirTva~ (arn. Ci-qobava).

`rTulia iseTi SemTxvevebi, roca saxelis TandebulianiTu uTandebulo forma zmnizedad gadaqceula, calke mdgomiTandebuliviT daerTvis saxels da orive erTad gadmoscems wi-nadadebis wevrs _ garemoebas... Tu miviCnevT, rom yvela gare-moeba mirTulia, maSin or-ori sityviT gadmocemuli garemoe-bebic mirTulad unda dasaxeldes (`ori kaci WiSkris ukan

aituza~; `soflis TavSi gamoCndnen cxenosnebi~; `Txmelis

ZirSi cecxli nela bJutavda~; `warved wylisa pirs sevdianifiqrT gasarTvelad...~), magram yoveli garemoeba CaiTvleba Tuara mirTulad?~ (l. kvaWaZe).

yvela saxis garemoebas mirTulad ver miviCnevT. roca zmni-sarTi Tu zmnisarTad qceuli saxelis Tandebuliani an uTan-debulo forma calke mdgomi TandebuliviT daerTvis saxelsda orive erTad gamoxatavs winadadebis wevrs _ garemoebas, esukanaskneli mirTuli wevri ki ar aris sintaqsuri wyvilisa,aramed igi imarTvis zmna-Semasmenlisagan garkveul brunvaSi(warmodgenili magaliTebis mixedviT _ Tandebuliani naTesao-biTi brunvis formiT), maSasadame, aRniSnuli tipis SemTxveveb-

34

Si sintaqsuri wyvilis erT-erTi wevri, garemoeba (zmna-Semas-menlisagan marTuli), orkomponentiani iqneba:

aituza gamoCndnen

bJutavda warved

vfiqrobT, verc sxva SemTxvevebSi CaiTvleba ama Tu im Sina-arsis gamomxatveli garemoeba yovelTvis mirTulad. aq undagaviTvaliswinoT garemoeba-zmnisarTis ori tipi: a) pirveladida b) brunvis formaTagan miRebuli.

a) raki `mirTva hqvia srulmniSvnelobian sityvaTa iseT Se-kavSirebas, roca wamyvani sityva damokidebuls SinaarsobrivikavSirebs ise, rom amas raime gramatikuli gamoxatuleba araxlavs~, mirTulad SeiZleba CaiTvalos mxolod pirveladizmnisarTebiT warmodgenili garemoebani (aq wvims; guSin da-

brunda; Zlier Tovs; amitom movida...).b) saxelis romelime brunvis formiT (Tandebuliani Tu

uTandebulo) warmodgenili, zmnisarTis funqciiT gamoyenebu-li erTeuli (sintaqsurad garemoeba) yovelTvis marTuli iq-neba zmna-Semasmenlisagan imis gamo, rom mas garkveuli gramati-kuli gamoxatulebiT, kerZod, ama Tu im brunvis formiT ikav-Sirebs zmna-Semasmeneli, ufro zustad, es ukanaskneli marTavsmas sxvadasxva brunvaSi (stefanwmindas amovida; saxlTan elo-

deboda; tyeSi Sevidnen; maisSi estumra; dedasaviT esaubra;zRvisken gadaiqrola; gaRviZebisTanave ikiTxa; dasavleTiT

gadaixara; zafxulobiT Cadis; mowiwebiT usmenda; saxuravi-

dan Camovida; bavSvobidanve werda; Zvelad iyo; mdumared

ijda; sanadirod wavida; saxlamde miacila; dilamde elode-

boda da sxv.).winadadebis erTi da igive wevri, kerZod, garemoeba, SesaZ-

lebelia, erT SemTxvevaSi marTuli iyos zmna-Semasmenlis mier,

WiSkris ukan soflis TavSi

Txmelis ZirSi wylisa pirs

35

xolo sxva SemTxvevaSi _ mirTuli imis mixedviT, Tu ra me-tyvelebis nawiliT aris igi gamoxatuli _ pirveladi zmnisar-TiTa Tu zmnisarTis funqciiT gamoyenebuli saxelis Tandebu-liani an uTandebulo formiT, Sdr.: Sevida saxlSi da Sevi-

da iq.pirvel SemTxvevaSi (Sevida saxlSi) zmna-Semasmeneli sa-

xels marTavs -Si Tandebuliani micemiTiT. adgilis garemoebisgamoxatva ki micemiTi brunvis erT-erT sintaqsur-semantikurfunqcias warmoadgens.

adgilis garemoebaa agreTve Sevida iq sintaqsuri wyvilispirveladi zmnisarTiT gamoxatuli komponenti, magram am Se-mTxvevaSi igi mierTvis zmna-Semasmenels azrobrivad, yovelgva-ri gramatikuli niSnis gareSe.

an kidev: lamazad Tovs da Zalian Tovs.pirvel SemTxvevaSi saxeli marTulia zmna-Semasmenlisagan

viTarebiT brunvaSi. am brunvisaTvis viTarebis warmoCena erT-erTi umTavresi sintaqsur-semantikuri funqciaa (sintaqsuradlamazad, bunebrivia, viTarebis garemoebas gamoxatavs), xolowyvilSi Zalian Tovs viTarebis garemoeba Zalian mirTuliazmna-Semasmenlis mier. am SemTxvevaSi viTarebis garemoeba mxo-lod Sinaarsobrivad ukavSirdeba winadadebis zmna-Semasmenels,mas (garemoebas _ Zalian) ar gaaCnia garkveuli gramatikuliniSani (mag., romelime brunvis forma).

sintaqsuri wyvilis erT-erTi wevri (sxvadasxva Sinaarsisgamomxatveli garemoeba), romelic gamoxatulia saxelis ama Tuim brunvis formiT (uTandebulo, SerwymulTandebuliani Tucalke mdgomi TandebuliT), yovelTvis marTuli iqneba zmna-Se-masmenlis mier. am tipis SemTxvevebi SeiZleba ganvixiloT _rogorc marTvis erT-erTi saxeoba _ nulamde dayvanili mar-Tva, magram _ mainc marTva (warved wylisa pirs; Sevida saxl-

Si; lamazad Tovs...), xolo sxva SemTxvevebSi garemoeba mirTu-li iqneba (guSin Camovida; Sevida iq; Zalian Tovs...), maSasa-dame, saxelurkomponentiani garemoeba marTulia, xolo pirve-ladi zmnisarTiT warmodgenili _ mirTuli.

36

T a m i l a z v i a d a Z e

wa-, wamo- zmniswinTa zogi damatebiTi semantikuriniuansisaTvis imerulSi

wa-, wamo- zmniswinTa sxvadasxva TvalsazrisiT kvlevas ara-erTi sayuradRebo naSromi mieZRvna. umTavresi funqcia zmnis-winisa, rogorc cnobilia, moZraobis mimarTulebis gamoxatvaa.moZraobis aRmniSvneli zmnebi aramarto mimarTulebis, aramedmaneris mixedviTac ganirCevian, anu gviCveneben, rogori maneriTsruldeba moqmedeba. moZraobis cnebasTan mWidrodaa dakavSi-rebuli sawyisoba-sasrulobis semantikuri opoziciis arsebo-bac.

dialeqtur metyvelebaSi wa-, wamo- zmniswinebi garda Ziri-Tadi funqciebisa, avlenen saintereso da mdidar niuansur mxa-reebs. gamoiyofa semantikuri velebi:

a) moqmedebis zereloba, odnaoba (wabalaxeba, wabdRvna,waberva, wamwifeba, wayvinTva, watusna, waknasva, wamokorko-teba, wafuncxulaveba, wawewkva...).

b) sazedao situaciaze miTiTeba (warafva, waTifvna, wa-

wkilva, wawyveta, wamaxva, wafSvna, wamiweba, wafareba...).g) moZraobis manera (wafarcuxeba, wakvanWaleba, waClaxu-

neba, wablayuneba, wabracuneba, wakoCialeba, wacuxcuxeba, wa-bRunkeba, wanZueba...).

d) moulodneloba, uneblie moqmedeba (wamolavandeba, wa-

swreba, waweva, wavleba, wamocdena, wamoparva...).e) ZaliT an motyuebiT Sesrulebuli moqmedeba (waRlet-

va, wafcqvna...).aranakleb sainteresoa zmniswinTa monawileobisa da ro-

lis sakiTxi myar enobriv gamoTqmebSi, idiomebSi. odnaobisgamoxatva zmniswinTa meSveobiT aqac xdeba. magaliTad:

Tvalis wadeba // Tavis wadeba _ waZineba: `Tvalis wadebada yinulis leibs gaadnobs~ (o. iosel.) `erTi Cvenc wavdvaT

Tavi da mere gavswioT~ (d. kld.).

37

fexis wakvra _ Seferxeba, cota gaZneleba (saqmis); xelis

wakvra _ mixmareba.`sadme iqneba, fexs wavakvrevineb im glaxaks~ (d. kld.)

`xan vin mieSveleba, xan vin waukravs xels~ (o. iosel.).piris waSroba _ odnav gamocxoba; piris wabiZgeba _ ze-

dapiris gaSroba, Semagreba;`dadeb xaWapurs cxel kecze, wauSreba piri, wausvam kvercxs~

(o. iosel); `Zaan yivnavs, weibiZga piri miwam~ (p. gaCeC.).aris SemTxvevebi, roca Sesityvebis mqone erTeuls mxolod

zmniswini aniWebs idiomurobas. magaliTad: fexi moitexa _ fi-zikuri travma miiRo; fexi waitexa//kiseri waitexa _ Sefer-xda, damarcxda, saqme gaufuWda: `rac ar davujereT agabos,yvelgan kiseri wavatexeT (o. iosel.).

wa- zmniswini gansxvavebul mniSvnelobas gvaZlevs idiomSisayrdeni sityvis Secvlis SemTxvevaSic. magaliTad:

sityva waarTva _ gaawyvetina saubari; xelebi waarTva _gauSeSa, gauyina. fexi waarTva _ gaaswro: `gakveTilebis mereSevxvdi, wamarTva fexi da Tvalcremliani gaiqca~ (o. iosel).`zevidan gadacmuls nu doujereb, Svilo! _ waarTva sityva

ekvirinem (d. kld.). `xelebi wamarTva sicivem, gaviTbob, Zvlebsgavagebineb~ (d. kld.).

ylortebi // taroebi wayara _ moisxa; xelebi wayara /

wamoyara _ xeli aifara, Tavi daicva: `jaSkutam amoaswro damonawvavze cerissimsxo ylortebi wayara.~ `wahyara wyrTawyvil-wyvili taroebi (o. iosel.). ,,sonia uxaTqunebda TavSibiWs, romelsac xelebi Tavze wamoeyara~ (d. kld.).

gulis wasvla _ cudad gaxdoma; xelidan wasvla _ gaqce-va, Tavis daRweva:

`ase advilad rava wamiva xelidan?!~ (d. kld.).SeiZleba Seicvalos ara sayrdeni sityva, aramed sxva kom-

ponenti.ena waigdo // ena wasxla _ bevri ilaparaka; ena waarTva //

waaWra _ saubari gaawyvetina; `miwa Cems enas, rava Tavze waga-

38

Weri~. ,,ras waagde ena, me var Tavi da Tavio?! `aman yvelas wa-

arTva pirSi ena~ (o. iosel.). `Sexede, rava wafsxla ena imqalma~ (n.SaraS.).

Tavis wadvalva _ Tavis waxra, damorCileba; Tavis wabac-

va _ zedapiris gaSroba, gaxmoba: `sabuxre miwa mevitane, erTikvira mqonda dayrili saxTan, wabacvia Tavi imisane, rome bariveRar davakare zeTe~. `wadvale Tavi da imuSave yoveldReo,vin suleli izams magas?!~ (n. SaraS.).

Tavze wamoewia // waebania _ Tavs daatyda, daemata; Tavze

wamoijina _ zedmetis ufleba misca, gaaTamama; `ar unda wamo-

gejina Tavze es urcxvi~ (o. iosel.). `moxucebulma qalma, misiazriT, aicila Tavze wamoweuli ubedureba~ (d. kld.). `viR-lebi ubeduraT, axla saxli wamebania kido~ (n. SaraS.).

xeli wauWira _ gamouval mdgomareobaSi Caagdo; xeli wa-

ucda _ uneburad mouvida: `,Tu Cven xeli wagviWire... maSinskolas Tavi unda davaneboT~ (o. iosel.).

wa- zmniswinma SeiZleba sxva mniSvnelobazec migviTiTos.mag.:

waluska cxviri _ gabrazda; waxda kaci _ Wirs ver gauZ-lo, gatyda; wauyena locva _ uSvela, argo da sxv.

moxsenebaSi warmovadgenT mdidar sailustracio masalas.

m a k a T e T r a Z e

lezgiuri enis xmovanTa distribucia da fuZisagebulebis kanonzomierebisaTvis (anlauti)

sxva daRestnur enebTan SedarebiT lezgiuri enis xmovanTasistema martivia. sistema moicavs oTx sada (a, e, i, u) da orpalatalizebul xmovans (, ). Tumca lezgiuris anbanis siste-maSi Setanilia yvela is xmovani, romelic rusulSi arsebobs

39

da produqtiulia (maT Soris, o - о da magari i - ы). o-ze da-wyebuli yvela sityva, romelic Setanilia leqsikonSi (vgulis-xmobT лезгинско-русский словарь Sedgenili b. Talibovisa da m.gajievis mier - 1966), nasesxebia da zustad imeorebs pirvelienis dawerilobis tradiciebs (остров, отказ, отдел...). msgavsimdgomareobaa magari i (ы)-is SemTxvevaSic, Tumca mkvlevrebi mi-uTiTeben misi funqcionirebis Sesaxeb lezgiuris dialeqtebSi(samuris, yubanis) (u. meilanova, i. gaidarovi).

garda amisa, lezgiurs axasiaTebs nazalizacia da faringa-lizacia, romlebic anbanSi araa asaxuli. orive movlena pozi-ciuria, da aqedan gamomdinare meoreuli. fonetikuri cvlile-bis Sedegia lezgiurSi grZeli xmovnebis arsebobac.

2. vokalizmis uklebliv yvela wevris distribucia Se-zRudulia intervokalur poziciaSi. ori xmovnis Tanmimdevro-bis akrZalvis principi saerToa naxur-daRestnur enebSi. mo-xsenebaSi ganvixilavT xmovanTa sxva poziciur SezRudvebsa daakrZalvebiT gamowveul fonetikur cvlilebebs.

3. ganvixilavT marcvlis struqturas xmovanTa distribu-ciasTan mimarTebaSi, kerZod, anlautis poziciaSi erTmarcvli-an saxelur da zmnur fuZeebTan (ori tipi VC da VCC). masalaaRebulia lezgiur-rusuli leqsikonidan (1966) da am tipisfuZeebi leqsikonSi minimaluri raodenobis daiZebna, statis-tikurad yvelaze mcire raodenobiT i figurirebs anlautisxmovnad (sul ramdenime magaliTia: iC `vaSli~, isr _ `memkvidre-oba~; gvaqvs SemTxvevebi, roca i>ჲi, anlautSi Cndeba naxevarxmova-ni da iqmneba difTongi: ixT//ჲixT; ჲ ixT avun - `dafrTxoba~).

amasTan, fuZeTa analiziT irkveva, rom VCC tipi zmnurfuZeebSi iSleba (VC-C) da istoriulad gamoiyofa zmniswini.

moxsenebaSi ganvixilavT fuZis agebulebasTan dakavSirebulxmovanTa distribuciul SezRudvebs.

40

l e v a n k e l a u r a Z e

saerTo-qarTvelur glotalur bgeraTa Sesatyvisoba-TaTvis saerTo-buruSul da saerTo-baskur enebSi

glotalur p /p’/, t /t’/, k /k’/, y /q’/, w /ts’/, /tɕʼ/, /tṣʼ/bgeraTa Semcveli qarTveluri leqsikuri masalis buruSul dabaskur enaTa saTanado monacemebTan Sepirispireba saerTo-qar-Tvelur (sq), saerTo-buruSul (sbur.) da saerTo-baskur(sbask.) enebs Soris Semdeg kanonzomier bgeraTSesatyvisobaTadadgenis saSualebas iZleva:

sq p /p’/ : sbur. p /p/ : sbask. p /p/sq *pal- > qarT. pal-o, pal-ul-i `mokle da msxvili joxi,

romelsac bolo wawvetebuli aqvs miwaSi CasarWobad~ : sbur.*páalo > (h.) páaỵo, (n.) páỵo `soli~, (i.) pâlu `soli~;

sq *papan- > qarT. papan-eb-a (saba) ùzomo sicxe~ = (d. Cub.)papan-i, papan-aq-i... : sbur. *pápan > (h.) pápan, (i.) papán `(Sua-dRis) sicxe~;

sq *pr- > qarT. mo-e-pr-ian-eb-a `Jini, survili wamouvlis~(Sdr.: pr-ian-eb-a (saba) ùzesTaesTagan wadili~, (d. Cubin.)`movindomeb, moviwadineb~; pr-ian-i (d. Cubin.) `zed. Sedar. xa-risxi upriane, saamo~) : sbask. *par > (l., qn.) par `kaprizi, si-jiute~;

sq *pit- > qarT. (aWar.) pita-É `Tikani moferebiT~, (gur.)pet-el-i `Txis kikini~ : sbur. *pitik > (i.) pitik, petek èrTiwlis cxvari~ : sbask. *pitika > (l., b., qn.) pitika, pittika, (zn.) biti-ka `Tikani~ da sxv.

sq t /t’/ : sbur. t /t/, t/t/ : sbask. t /t/sq *bot- > qarT. bot-i (saba) `Txis erkemali (=mnerbavi cxo-

vari)~; zan. (megr.) bet-ar-i `daukodavi vaci~; svan. bota, bot`vaci~ : sbur. *butár > (h., n.) butár èrT wlamde asakis vaci~;

sq *gurit- > qarT. gurit-i `gvriti~ : sbask. *gurita > guri-ta, guita `mwyerCita~;

sq *sEet-//*SEet > qarT. suet-i `boZi~, (saba) Svet-i `swo-re, gauxreli~...; zan. (laz.) skviti `boZi~ : sbask. *zut `fexzemdgomare, aRmarTuli, vertikaluri~ (> zutabe `sveti, boZi~,zutarri `menhiri (=vertikalurad aRmarTuli didi qva)~, zutiko

41

`bijgi, boZi~....);sq *tal- > qarT. tal-i `cicabo; kaJi~, (saba) agreTve: `kbi-

lis anaxeTqi~; svan. [megr.] tol-i `kaJi~ : sbur. *talí > (h.) `ci-cabo~;

sq *taf- > qarT. (mox., TuS.) taf-i `CaRrmavebuli adgi-li~, (TuS.) taf-un-ay-i `vake, odnav CaRrmavebuli adgili~, =taf-ob-i = (fS., xevs., TuS.) taf-tuf-i = Rar-taf-i; zan.(megr.) tof-i `tafobi, gorakebs Soris Cavardnili adgili~ (>(im.) tof-i `vake, Cavardnili da Savmiwiani adgili~); svan. taf`tafobi; damreci, gani adgili; ganze, gardigardmo~ : sbur.*tápi > (h., n.) tápi `kldovani terasa~;

sq. *tin- > qarT. tin-i `pitalo klde~ : sbask. *tini > (qn.,s.) tini, thini `mwvervali, wveri~ da sxv.

sq k /k’/ : sbur. k /k/ : sbask. k /k/sq *bak-//*bag- > qarT. bak-i `saqonlis sadgomi, irgvliv mo-

zRuduli, usaxuravo~; Sdr.: sq *bag- `gomi~ : sbur. *bákur >(h., ng.) bákur, (i.) `patara gadaxuruli SemozRuduli adgilikravTa da TikanTaTvis~ : sbask. *baka > (g.) baka àrenis gverd-ze SemoRobili adgili koridaSi monawile xarebisaTvis~;

sq *ko- > zan. (megr.) m-o-ko `minda~, (laz.) b-kvaTi-ko-n `ga-meWra~; svan. m-a-kE `minda~ : sbask. *koi > (qn. s.) koi `msurveli;midrekili; midrekileba, siyvaruli~;

sq *kirkit-a > qarT. kirkit-a `mtacebeli frinveli Savar-dnebis ojaxisa~ : sbur. *kiŋkíiṭi > (h.) kíiki, (n.) kiŋkíiṭi `qoris anSavardnis saxeoba~;

Sdr.: wbrZ. κίρκος `qori, Zera an Sevardeni~;sq *ko-//ok- > qarT. koW-i (1) `terfisa da wvivis Semaer-

Tebeli Zvali; qmnis saxsars; bavSvebis saTamaSo _ saqonlis(metwilad cxvris) ukana fexis kanWisa da Cliqis Zvlis saxsrissabrunavi~; Zvel qarTulSi aseve: `nebis Zvalisa da TiTis pir-veli falangis SeerTebis adgili~ (l. geleniZe); (2) `gaTliliZeli, saxlis mopirdapire kedlebis Tavze gardigardmo gadebu-li, Weris ficrebis dasakravi; aseTive Zeli iatakis ficrebisdasaWedi~ = Wok-r-i = Wog-r-i = Wolok-i...; zan. (megr.) konW-i`koWi (1)" : sbur. *ćhúkus > (h., n.) ćhúkus, (i.) ćúkus `saxliskedelze gadebuli Zeli nivnivis dasayrdnobad~; cóko `koWli,xeibari~ : sbask. *kotxo-//*txoko > (b.) kotxo `TiTis saxsari~, (zn.,

42

b., g.) txoko `saxsari; koWi (1)~, txoko `cxovelis ukana fexismrgvali Zvali~, (r.) txunku `saxsari (koWi, muxlisTavi, iday-vi...)~, txonko `koWi (1)~...~

da sxv.sq y /q’/ : sbur. q /q/ : sbask. k /k/sq *loy- > qarT. loy-a : sbask. *loki > loki `safeTqeli;

Sublis Sua nawili~, lokixak `ybis Zvlebi~;sq *fuy- > qarT. ga-fuy-v-a `gaberva, gafxorva, gabRenZa~;

zan. (megr.) fuÏuri `buzva, fuyva~, fuÏuria, fuÏurua `gafu-yuli, mobuzuli, Rabua, RunRula~; svan. fuyE `Ciyvi; Zirmaga-ra, Cirqovani simsivne, muwuki~ : sbur. *phoq > (h.) phoq `gasie-buli adamiani, raime gaberili~, phóqunas `fuTqi xelze; kvir-tebis daberva~;

sq *yEiyE- > qarT. yiyv-i; zan. (megr.) yviyv-i; svan. yuyE,yEiyE `Ciyvi~ : sbur. *quqó > (h., n.) ɣuqú `Ciyvi~, ɣuqúkiṣ,quqókiṣ `Ciyviani~, (i.) qoqó `Ciyvi~;

sq *yoS- > qarT. yoS-i (saba) `majis saÃlis gardasakerebe-li~ : sbur. *quś > (i.) quś `tansacmlis iRlia~ : sbask. *kusa >(r.) kusa `tansacmlis Semonakeci, naoWi~ da sxv.

sq w /ts’/ : sbur. ch /tsʰ/, c /ts/ : sbask. z /s/, tz /ts/sq *ewer- > qarT. ewer-i `mwiri, unayofo, mciremosavliani

miwa~ : sbask. *etze > (g.) etze, eltze ùnayofo (miwa); miwis dau-muSavebeli monakveTi; udabno~;

sq *war- > qarT. wr-af-a, s-wr-af-a `siCqare~, mo-v-e-s-war, m-wr-af-l/m-s-wr-af-l `swrafad~; zan. (megr.) wor-af-a `gaswre-ba~... : sbur. *chor > (h., n.) chor àdre, male, swrafad, dauyov-nebliv; siCqare~, chórchor, chochór `Zalian swrafad~; (i.) crapùecrad, moulodnelad~;

s.qarTv. *wid- > qarT. wid-a `WuWyi~, wid-ovan-i `Tviuriani,WuWyiani~; zan. (megr.) wid-a/wind-a `WuWyi~; svan. wid `wvire,WuWyi; Zroxis momyoli~ : sbur. *citú > (h., n. – bergeri) zuṭú,(i. - lorimeri) cetú, (i. – bergeri) zeṭú `poluciis Sedegad anmenstruaciisas dasvrili, koitusis Semdeg daubaneli~ : sbask.*zital `WuWyiani; ritualisaTvis uwminduri~ ( > (b.) `cxovelismomyoli nayofis CanasaxiTurT~....);

sq *welT- > qarT. (fS.) welT-i, (SaniZiT) welT-a `didi

43

urduli; xis keti, romliTac kars ketaven~ : sbask. *zild > (b.,g., zn.) zildai `sayeluri, borkili (cxenis); xis salte, romel-sac Zroxas kiserze amagreben, raTa misi meSveobiT boselSijaWviT daaban~, (g.) zildei ìnstrumenti saqonlis gasakaveblad~,(s.) zildi `saqonlis sayeluris saketi; saketSi gasayreli lur-smani~ da sxv.

sq /tɕʼ/ : sbur. ćh /ʨʰ/, ch /ts/ (#–ir#) : sbask. s /ṣ/, ts /tʂ/sq *anl- > qarT. anwl-i; zan. (megr.) inWir-i/inWHr-i,

(laz.) inWir-i; svan. g@nWE ìd.~ : sbask. *intsusa > intxusa, intsu-sa, intxosa, intsusi, (zn.) eltsutsa, lintsusa, linsusa, lintxusi, lintsusiànwli~;

sq *abl- > qarT. wabl-i; zan. (megr.) Wubur-i `wabli~,(laz.) Wubur-i/Wubr-i `wabli~; svan. Wuber `wabliani~ : sbask.*sapar > (g.) sapardu, (b.) txapardo `wablis saxeoba~;

sq *el- > qarT. wel-i `weli; nawlavi~, Sdr.: (aWar.) wen-wul-i `nawlavi~, (S. futkaraZe) welwul-eb-i `nawlavebi~; zan.(megr.) Wi/WH, (laz.) Wu/mWu; svan. Win-Wil : sbur. *chir > (h., n.)chir `nawlavi~; (i.) cer `nawlavi~;

sq *EeT- > qarT. wEeT-i, damo-s-wuT-i-s; zan. (megr.) WvaT-i/WveT-i `wveTi~, (laz.) o-WuT-u-a `sawveTuri~ : sbur. *ćhuṭ >(h., n.) ćhuṭ, ćhuṭoó, ćhúṭan `wveTi~, (i.) ćuṭ;

sq *ur-//*wur- > qarT. wur-wur-i; wur-v-a; zan. (megr.)Wur-Wul-i `wurwuri~, wir-u-a/wHr-u-a `wurva~, (laz.) wor-um-s`wuravs~; svan. li-wEr-e `gawurva~, me-wEr-e `Txevadi~ : sbur.*ćhuria an *ćuria > (i.) d-ćuria `wnexva, wurva~ : sbask. *i-sur-i `sxma,Rvra; nakadi~.

Sdr.: Sum. šur, sur `wurva; Rvinis dawurva; zeTis gamoxda~da sxv.sq /ts / : sbur. ćh/ ʨʰ/, ć /ʨ/, ṣ /ʂ/ : sbask. s /ṣ/, tx /ʨ/sq *be - > qarT. beW-i : sbur. *baṣ > (h.) baṣ `cxvris fexi,

romelic qorwilSi stumrebs unawildeba~ (?) : sbask. *beso`mklavi, winamxari~;

sq *fu - > qarT. fuW-i ùgulo, Wiani (kakali da misT.)~ :sbur. *phuṣ > (h., n.) phuṣ `carieli; ugulo (kakali da misT.);carieli sivrce, naprali~ : sbask. *huts `carieli, fuye~;

sq *arkE- > qarT. Warkv-an-i (saba) ìkankeli (= ese arsaRmarTSi mimrec momrecad aRsvla...)~; Warkv-an-a (d. Cubin.)

44

`mTazed mixveul moxveuli gza, viTarca kldezed wavarna (=kldis biliki)~, Wirkv-al-i (qarTl.) `mixveul-moxveuli bilikicicabo kldeze, mTis ferdobze’)....~ : sbur. *ćhaŋgú > (h., n.)

ćhaŋgú, ćaŋgú, ćáŋgu, ćáŋgi, ćháŋgus, ćháŋkum, (i.) ćaŋgú `cica-boze damavali viwro gza~ : sbask. *txango > (g., zn.) txango `eq-skursia, eqspedicia, laSqroba~;

sq *elt- > qarT. Welt-v-a (saba) `ese ars kaci ra saqmesxalisianad da zedazed iqmodes~; (d. Cubin.) v-i-Welt-eb-i `Tav-dadebiT vhscdilob~ : sbur. *ćintá > (h.) ćintá `saqmiani, cocxa-li, xalisiani, energiuli~ : sbask. *sendo > (b., g., zn., qn.) sen-do, (s., r.) sento, (r.) sonto `Zlieri, mZlavri, janmrTeli, co-cxali...~;

sq *ut-//*it- > qarT. Wut-v-a, (qarTl.) Wut-s `myis, Tva-lis daxamxamebaSi~, Wut-a//Wit-a! `bavSvebis gasarTobi sityva;damaluls SesZaxeben da niSnavs _ gipovneo, daginaxeo~, (gur.)Wit-in-i `Wvreta~.... : sbur. *ćhúṭi > (i. _ lorimeri) ćhúṭi `da-malobanas tipis TamaSi~ : sbask. *txito > (b.) txito `SeZaxili da-Werobanas TamaSis dros (erTi bavSvi meores txito-s etyoda dagaiqceoda, meore ki dasaWerad gamoedevneboda)~, txitoka `daWe-robana~, `damalobana~;

sq *xEe- > qarT. xueW-a `warTmeva~ : sbur. *húuṣi > (h., n.)húuṣi, (i.) húṣi `nadavli, naZarcvi~, húuṣi -t- `Zarcva, taceba~ da sxv.

r o m a n l o l u a

SeniSvnebi kavkasiis albanuri enis fonologiurisistemis Sesaxeb. III. konsonantizmi

kavkasiis albanuri anbanis matenadaranis #7117 xelnawe-ris nusxaSi TanxmovnebiT aRniSnuli 43 niSani mogvepoveba, xo-lo sinur palimfsestSi 42 konsonanti gvxvdeba (palimfsestSidadasturebuli ori Tanxmovani #7117 xelnawerSi xmovniTaaaRniSnuli). amaTgan, dadgenilad SegviZlia miviCnioT albanu-ri anbanis 29 grafemis fonemuri mniSvneloba, esenia: #2 b

45

(b); #3 g (g); #4 d (d); #6 z (z); #8 Y (J); #9 t (T);#11 y (�); #14 ʕ (»); #15 l (l); #17 X (x); #21 ḳ (k);#23 h (h); #27 (W); #29 m (m); #30 (y); #31 n (n);#33 š (S); #37 f (†); #39 č (C); #40 ṗ (p); #41 ġ (R);#42 r (r); #43 s (s); #44 v (v); #45 ṭ (t); #49 c (c);#50 w (…); #51 p (f); #52 k (q).

am CamonaTvals unda davumatoT faringalizebul SiSinaTarigi, romelic, i. gipertisa da v. Sulces azriT,2 postalveo-larul (velarizebul) rigs warmoadgens: #10 V (W»); #12 ź

(J»); #20 B (j»); #26 Q (C»); #46 ś (S»).damajerebelia, rom #18 D j bgeras aRniSnavda, xolo

#33 ʒ _ Z-s.ueWvelia, rom #19 da #48 niSnebi w bgeras gadmo-

scemda, Tumca dasazustebelia maTi fonemuri Rirebuleba; Cve-ni azriT, w´ bgeraa, xolo _ w.

kavkasiis albanuri anbanis #14 ʕ aso-bgera polifunqciu-robiT gamoirCeoda:

es niSani, rodesac Tanxmovnis Semdeg an sityvis absolu-tur anlautSi gvxvdeboda, faringalizaciis aRmniSvneli iyo(»). is a, e da i xmovnebTan (iSviaTad _ o da u xmovnebTanac)hqmnida grafikul kombinaciebs da mas, am SemTxvevaSi, Cveni az-riT, damoukidebeli fonemis statusi ar moepoveboda, Tumcaintervokalur poziciaSi es niSani S (an S») bgeras aRniSnavda.

aseve, SesaZlebelia, rom #24 x niSansac hqonda orgvarifunqcia: x da ƒ bgerebis gadmocema.

damatebiT argumentacias moiTxovs da am etapze dadgeni-lad ver CaiTvleba i. gipertisa da v. Sulces mier SemoTavaze-buli Semdegi aso-niSnebis fonemuri kvalifikacia: #18 M,#22 L, #24 x (i. gipertisa da v. Sulces mixedviT n½, l½, ƒ//x

2 imis miuxedad, rom monografias `kavkasiis albanuri palimfsestebisinas mTidan~ (“The Caucasian Albanian Palimpsests of Mt. Sinai”, Brepols, 2008) hyavsoTxi avtori (i. giperti, v. Sulce, z. aleqsiZe da J.-p. mae), kavkasiisalbanuri enis gramatikuli mimoxilva ekuTvniT oden i. gipertsa dav. Sulces. amis gamo, am SemTxvevaSi, vasaxelebT mxolod maT.

46

bgerebia Sesabamisad). amis garda, i. gipertisa da v. Sulcesmier navaraudevi fonemuri kvalifikaciebidan ver gaviziarebTSemdeg mniSvnelobebs: #10 (i. gipertisa da v. Sulces azriT_ W´; Cveni azriT ki _ W»); #12 ź (i. giperti, v. Sulce _ J´;Cveni azriT _ J»); #18 D (i. giperti, v. Sulce _ d½; CveniazriT _ j); #19 (i. giperti, v. Sulce _ w; Cveni azriT _w´); #20 B (i. giperti, v. Sulce _ j´; Cveni azriT _ j»); #26Q (i. giperti, v. Sulce _ C´; Cveni azriT _ C»); #36 Ṭ (i. gi-perti, v. Sulce _ t½; Cveni azriT _ W´); #46 ś (i. giperti,v. Sulce _ S´; Cveni azriT _ S»); #48 (i. giperti, v. Sul-ce _ w½; Cveni azriT _ w). aseve ver gaviziarebT i. gipertisa dav. Sulces mosazrebas ʕ grafemis Sesaxeb: pativcemuli mkvlev-rebis azriT, es grafema specifikur faringalur TanxmovansaRniSnavda, xolo, Cveni azriT, faringalizacia kavkasiis alba-nurSi ar warmoadgenda segmentur Tvisebas da amdenad, ʕ ni-Sans, rogorc zemoT aRiniSna, ar moepoveboda damoukidebelifonemis statusi da is oden faringalizaciaze migviTiTebda.

amrigad, kavkasiis albanuri enis konsonantTa sistema ase-Ti saxiT warmogvidgeba:

xSuli afrikati spiranti sonori

abru

p-tivi

mJRe

ri

fSvinvier

i

abru

ptivi

mJRe

ri

fSvinvier

i

marti-

vi

intens. mJRe

ri

yru

mart

ivi

palat

aliz

ebul

i

labialuri b f p v † … mdentaluri d T t Z c w w´ z s n l n½ l½alveolaruli j C W W´ J S r

faringaliz.* j» C» W» J» S»Suaenismieri Á

ukanaenismieri g q k R x

faringaluri *ƒ y

laringaluri h

SeniSvna: * faringalizebulTa rigs pirobiTad gamovyofT.

47

q e T e v a n m a r g i a n i - s u b a r i

inferenciis gamoxatvis leqsikuri saSualebebisvanur enaSi

svanur enaSi evidencialoba (rogorc verbaluri, aseve in-ferenciuli), garda morfologiuri da sintaqsuri saSualebe-bisa, leqsikuradac gamoixateba.

evidencialobis leqsemebi funqciurad ori tipisaa: erTniverbalobas gamoxataven (miuTiTeben informaciis gareSe wyaro-ze), meoreni ki _ inferencias da afiqsireben informaciis sa-varaudobas.

nawilaki, romelic orive funqcias iTavsebs (saTanado kon-teqstis gaTvaliswinebiT xan verbalur wyaros gamoxatavs daxan inferenciuls), mxolod erTia: esnór/esnðr{i} `Turme~: a)esnór lðdi Sæðns Sdue _ `Turme dRes svaneTSi Tovs~ _ in-formaciis wyaro gareSea, verbalobaa, Tumca mTqmeli mas arakonkretebs _ es wyaro SeiZleba iyos impersonalur piri, xme-bi xalxSi, masmedia... b) esnór ala qors ðri! _ `Turme es sa-xlSia!~ _ mTqmelma sarkmelSi Suqi an saxlTan manqana dainaxada faqtis ganzogadebiT logikur daskvnamde mivida _ infor-maciis wyaro am SemTxvevaSi inferenciaa.

sakuTriv inferenciulobis gamomxatveli damxmare leqsemebi(romlebic verbalobas arasdros gamoxataven) enaSi ufromravladaa; agebulebis mixedviT, SeiZleba gamoiyos sami tipi:1) sakuTriv nawilakebi, romelTa segmentacia ar xerxdeba daetimologia ucnobia (mérës `albaT; rogorc Cans~; noTaæ `vin-Zlo~...) 2) sinTezuri leqsemebi, romlebSic Semadgeneli kom-ponentebis dadgena SesaZlebelia (maæSli < *mð-Sæ li `albaT;rogorc Cans~; serTxi < ser-d-xi `vaiTu~...), Tumca isini arwarmoadgenen am komponentTa mniSvnelobebis martiv jams 3) na-zmnari damxmare sityvebi (ðnRæli `mgoni~, mabJa `mgoni~/ `mi-maCnia~/ `Cemi azriT~...).

dasturdeba SemTxvevebi, roca erT dialeqtSi moqmedi na-

48

wilakis zusti semantikuri Sesatyvisi sxva dialeqt(eb)Si armoepoveba da piriqiT: bz. gomni/ gomnм (`Tu~; ài, naxav, Tu~)mugжda (bz.) – `TiTqos~, `viTom~ _ es nawilakebi dubitatiu-robas (semantikuri kategoria, romelic gulisxmobs rommTqmeli informacias saeWvod miiCnevs, ar iziarebs, pasuxis-mgeblobas ixsnis) gamoxataven, balsqvemourSi ki aRniSnuli se-mantika mxolod vrceli konteqstiT an svanur teqstSi qarTu-li nawilakebis CarTviT Tu gadmoicema; níTaж (bz.) nнTi

(lSx.), noTi (lnt.) `vinZlo~, ìqneb~ _ am nawilakiT mTqmeliinformaciaSi erTdroulad sasurveloba-savaraudobas, anuvaraudSi natvris, am varaudis mimarT Tavis pozitiur (da araneitralur) ganwyobis niuanss afiqsirebs...

kvlevam aCvena, rom inferenciuli leqsemebis gamoyenebazmnis mwkrivebTan Tavisufali rodia. maTi garkveuli nawilimxolod indikatiur (TxrobiTi kilos) formebs uTavsdeba,zogi ki, piriqiT, mxolod zmnis sakuTriv svanur, inferenciulmwkrivebs (myofadusruli _ resp. inferenciuli awmyo, Ziri-Tadpreverbiani sruli myofadi, pirobiTi, pirobiT-SedegobiTiI da II), iSviaTad _ kavSirebiTebs iguebs, rac, erTi mxriv, in-ferenciis rogorc semantikuri da gramatikuli kategoriisCamoyalibebis da, meore mxriv, Tavad inferenciuli leqsemebiswarmoSobis etapebs, qronologias unda ukavSirdebodes, racumwerlobo enaSi, cota ar iyos, rTuli dasadgenia;

Tanamedrove etapze ki nawilakebisa da zmnuri formebisaRniSnuli semantikuri urTierTmimarTebis gauTvaliswineblo-ba (Tavisufali Canacvleba) stiluri anomaliis an, SesaZloa,teqstis araswori interpretaciis safuZvelic ki gaxdes.

49

n a n a m a W a v a r i a n i

faunis somaturi leqsika afxazurSi

faunis somaturi leqsika afxazurSi warmodgenilia amenisaTvis damaxasiaTebeli semantikuri da struqturuli mra-valferovnebiT, gvxvdeba odenfuZiani, kompoziciiTa da afiqsa-ciiT miRebuli sityvebi, calkea gamosayofi nasesxebi leqsika.

moxsenebaSi warmodgenilia faunis somaturi leqsikis se-mantikur-struqturuli analizi.•odenfuZiani saxelebi: a-z `naRveli~, a-ma `muceli~ abaz. ma`muceli~, a- `piri~

kompoziciiT nawarmoeb saxelTa Soris gvxvdeba or, sam,oTx da oTxze metkomponentiani saxelwodebebi:••orkomponentiania:a-maar, bz. a-maa/a-ma `mklavi~, zedmiwevniT: a-ma+ar `xe-li+moxrili~a-uasa `cxvris tyavi~, sityvasityviT: a-uas+a, `cxvari+tyavi~•••samkomponentiania:a-Samx `muxli~, a-Sa+m+x, zedmiwevniT: `fexi kiduri Tavi~, a-Sas `fexis neki~, a-Sa++s, sityvasityviT: `fexi kani neki~•••• oTxkomponentiania:a-Sara `wvivi, kanWi~, zedmiwevniT: a-Sa+r++a `fexi+ mesamepiris kuTvnilebis mravlobiTobis r- afiqsi+guli, am SemTxve-vaSi `Sua~ +kani, ,,fexi maTi Sua kani~.••••• xuTkomponentiania:a-eჲJTaa `sxeulis nawilebi~, sityvasityviT: a-+eჲ+J+Ta+a `kani da xorci nawil ebi~.…

afiqsaciiT nawarmoebia: a-zTra `naRvlis buSti~ a-z+SemozRuduli sivrcis aRmniSvneli sufiqsi –Tra~ zedmiwevniT:`naRvelis adgili~.

reduplicirebuli Cans: a-a àpki~; almha aa `yuris

50

apki~, `tyavqveSa kani~, a-aa `zurgi~.nasesxebia sityvebi: a-Wapan `Wipi~, a-WaWa `Tirkmeli~,a-

bmbl `bumbuli~.leqsikis am ubanSi mcire raodenobiTaa warmodgenili

odenfuZiani sityvebi da afiqsaciiT nawarmoebi fuZeebi. asevecotaa nasesxebi masalac. mravladaa kompoziciiT miRebuli leq-semebi, somatur leqsikaSi uZvelesi odenfuZiani sityvebi Cans.

T a m a r m a x a r o b l i Z e

klasis kategoriis tipologiisaTvis

enaTa midgoma vin _ ra morfosemantikuri kategoriis mi-marT sxvadasxvaa. es damokidebulia eris an tomis fsiqo-socia-lur, religiur, eTnogeografiul da sxva tipis yofiT faqto-rebze, aseve am konkretul enebze molaparake xalxis azrov-nebis abstraqciis doneze _ anu eris enobriv niWze. Cven miergamovlenili universaluri saklasifikacio modelis mixedviT,klasis kategoriis zogadi kriteriumebi moicavs Semdgom opo-ziciebs:

A adamiani ____ Aa mdedr. Ab mamr. Ac saS.B nivTiB1. sulieri ____ Bla mdedr. Blb mamr. Blc saS.B2. usulo ____ B2a saganTa Tvisobriobis (zoma,feri, forma, Zala, sinaTle, zrdis dinamika, ciurisxeulebi, religiuri erTeulebi da a. S.) mixedviT sqemi anklasi; danarCenimoxsenebaSi mocemulia klasis kategoriis zogadi tipolo-

giuri analizi; enaTa morfo-sintaqsursa da leqsikur doneeb-ze klasis kategoriis mixedviT ganxilulia qarTuli sametyve-lo da Jesturi enebis, aseve baskuris enis masala.

51

d a m a n a m e l i q i S v i l i

meTodologiuri problemebi qarTuli enisgramatikul literaturaSi

moxsenebaSi saubari iqneba qarTul gramatikul litera-turaSi meTodologiuri xasiaTis problemebis, dabrkolebebi-sa da darRvevebis magaliTebze, rac ZiriTadad gamowveulia se-mantikuri / logikuri da gramatikuli kategoriebis aRreviTada cnebis dayofis logikuri wesis darRveviT da saTavesiRebs jer kidev dionise Trakielis gramatikidan.

1. akad. arnold Ciqobavam jer kidev 1928 wels wamoaye-na meTodologiuri imanentizmis moTxovnebi: a) saklasifika-cio kriteriumi (principi) unda emyarebodes mecnierebis mo-cemuli dargis Sesaswavli obieqtis (sagnis / movlenis) Sina-gan, imanentur bunebas: gramatikis SemTxvevaSi _ morfologi-ur da sintaqsur kriteriumebs. b) kvlevisas gamoyenebuli un-da iyos dargis Sesabamisi cneba-terminebi: marTalia, enaTmec-niereba swavlobs enis formasTan erTad Sinaarssac, magram esar niSnavs imas, rom gramatikaSi operireba xdebodes logiku-ri terminologiiT: gramatikuli struqtura da konstruqciaunda aRiweros gramatikul da ara logikur cnebaTa aRmniS-vneli terminebiT. logikidan Semotanili terminebi: subieq-ti//qvemdebare, pirdapiri/iribi obieqti//damateba, romlebicSesityvebis wevrTa Sinaarsobliv daxasiaTebas gulisxmoben,araadekvaturad, mcdarad asaxaven qarTuli zmnis morfosintaq-suri Sesabamisobis suraTs; terminebis: `gensi~, `aciensi~, `ni-ciatori~, `Tema~ da sxv. gamoyeneba ar cvlis situacias. neit-raluri Sinaarsis termini `participanti~ termini ukeTesia,rogorc neitraluri, magram igi ar Seicavs Sesityvebis `mona-wileTa~ sintaqsur daxasiaTebas, ar iZleva maTi sintaqsurifunqciis Sesaxeb cnobas // codnas.

meTodologiurad swori klasifikaciis idealuri magali-Tia qarTuli zmnis dro-kiloTa formebis akaki SaniZiseulisam seriad dayofa, rac eyrdnoba morfo-sintaqsur kriteri-

52

ums: zmnis morfologiur struqturasa da sintaqsur kon-struqcias; aseve, qarTuli Sesityvebis struqtura-meqanizmisarn. Ciqobavaseuli analizis Sedegad qarTuli zmnuri Sesi-tyvebis subordinaciulTan erTad koordinaciuli sintaqsurisistemis gamovlena da mis wevrebad ZiriTadi, didi da mcirekoordinantebis gamoyofiT daZleulia logikis eqspansiisproblema gramatikaSi.

2. klasifikaciisas aucilebelia dacul iqnas cnebis dayo-fis logikuri wesi, rac gulisxmobs gvareobiTi cnebis sworadgansazRvras da am klasifikaciis farglebSi miRebuli krite-riumis bolomde dacvas:

a) qarTuli zmnis uRlebis tipebad dayofisas gvaris se-mantikuri kategoriis miReba gvareobiT cnebad da mis qveS uR-lebis saxeebis /tipebis formaluri klasifikacia bevr dabrko-lebasa da Seusabamobas iwvevs, romelTa gadalaxvac am klasi-fikaciis farglebSi SeuZlebelia, radganac klasifikaciisasdarRveulia rogorc cnebis dayofis logikuri wesi, romlisTanaxmadac gvareoba unda moicavdes saxeobas, aseve meTodolo-giuri imanentizmis mTavari moTxovna, romlis Tanaxmadac kla-sifikacia unda moxdes morfosintaqsuri principiT.

b) e. w. qcevis semantikuri kategoriis gvareobiT cnebadmiRebam mwvaved daayena zmnur xmovanprefiqsTa gramatikulifunqciis sakiTxi: xmovanprefiqsebis gramatikuli funqcia _pirTa korelacia-orientaciis (`piris povnierebis~ besik jor-benaZe) aRniSvnaa, xolo logikur-semantikuri qvekategoria miu-TiTebs kuTvnileba-daniSnulebis, lokatiur Tu sxva funqcieb-ze (rac qcevis gramatikul kategoriadaa miCneuli), xoloR-ebi struqturis zmnebSi, gansxvavebiT u- xmovanprefiqsisagan,i- da e- prefiqsi pasivis niSnadaa kvalificirebuli.

3. klasifikacia unda eyrdnobodes empiriul masalas (in-duqciidan >deduqciisken da ara piriqiT); gramatikuli kate-goriis (/niSnis) kvalifikaciisas aucilebelia statistikuri(maT Soris monaTesave enebis) monacemebis gaTvaliswineba: mag-ram problemebs qmnis qarTuli zmnis uRlebis tipebad klasi-

53

fikaciis kriteriumad gvaris semantikuri kategoriis miReba,ramac gamoiwvia logikur/semantikuri da gramatikuli katego-riebis aRreva, ris Sedegadac qarTuli zmnis uRlebis siste-mis araadekvaturi suraTia miRebuli: R-eb-i struqturis zmne-bis pasivad kvalificireba, mediumis, rgorc gvaris gramatiku-li kategoriis mesame saxis miReba da medioaqtivisa da medio-pasivis qvejgufebis gamoyofa aqtivisa da pasivisagan formaTa`sesxebis~ daSvebis safuZvelze, rac ganmartebiTi leqsikonismTliani zmnuri bazis rogorc diaqroniulma, ise sinqroniulmaempiriulma kvlevam da statistikurma analizma ar daadastura.

4. daskvnebis siswore-mcdaroba damokidebulia an wanam-ZRvris siswore-mcdarobaze (rasac empiria amowmebs da xSiraddamokidebulia axali masalis mokvlevasa Tu aRmoCenebze), anlogikuri argumentaciis simtkice-sisusteze. pirvelis magali-Tia arn. CiqobavasTvis Cveuli mtkice argumentaciiT gamorCeu-li statia `mravlobiTis aRniSvnis ZiriTadi principisaTvisqarTulSi~: danaskvis mcdaroba gamoiwvia wanamZRvris mcdaro-bam (kerZod, rom mravlobiTisa da inkluzivis kategoria erTida igivea, rac kvlevis Semdgom etapze uaryofil iqna al.onianis mier svanuri masalis monacemebiT da g. ninuas ZveliqarTulis brZanebiTis formebis masalis analizs Sedegad); ase-ve, R-eb-i struqturis zmnebis (/aqtivis konversiuli forme-bis) apriorulad pasivad kvalificirebis aramarTebuloba aCve-na qegl’is sruli zmnuri bazis statistikurma analizma (racdaadastura Zveli qarTuli naTargmni Zeglebis am struqturiszmnaTa analizmac).

5. aucilebelia kvlevisas sinqroniisa da diaqroniis mona-cemebis gamijnva: sinqroniul doneze enobrivi faqtis kvalifi-kaciisas diaqroniuli analizis Sedegebis (mag., morfo-sintaq-suri movlenis reinterpretaciis) momarjveba saWiro xdebafaqtis axsnis mizniT, magram ara sinqroniul WrilSi am faqtiskvalifikaciisTvis: diaqroniuli analizis Sedegad morfo-sin-taqsuri faqtebis reinterpretaciis gamomJRavneba da maTi saTa-nado kvalifikacia sinqroniul WrilSi (mag.: qarTuli salite-

54

raturo enis ganviTarebis sxvadasxva doneze Zireul nacvalsa-xelTa fuZis agebulebis (//fuZis segmentaciis) problema, racmonaTesave enaTa monacemebTan Sejereba-Sepirispirebis Sedegadunda gadawydes; amasTan dakavSirebiT erTis mxriv _ arsebiTsaxelTa brunvis niSanTa genezisis sakiTxi da meore mxriv _sinqroniaSi am nacvalsaxelTa brunvis niSnebis kvalifikacia;

6. dgas morfo-sintaqsuri faqtebis terminologiuri daxa-siaTebis problema: mag.: a) Zveli qarTuli enis gramatikaSiterminis `kavSirebiTis mwkriv/eb/i~ gamoyenebis Seusabamoba damizanSeuwonloba; b) III seriis mwkrivTaTvis termin `Turmeobi-Tebis~ mizanSewonilobis sakiTxi rogorc Zvel, ise Tanamed-rove qarTulSi; g) gardamavlobis, rogorc gramatikuli ka-tegoriis sakiTxi polipersonalur qarTul zmnaSi, inversiisproblema da amasTan dakavSirebiT piris gramatikuli markere-bis logikuri funqciebis gansazRvra diaqroniul da siqro-nul WrilSi da sxv.).

k o b a m i T a g v a r i a

somatizmebis Semcveli gvarebi sxvadasxvasistemis enebSi

somatizmebi nebismieri enis uZvelesi leqsikuri fondiskuTvnilebaa. maTi garkveuli nawili xSirad gvarsaxelTa Se-madgenlobaSi iCens Tavs.

rogorc specialuri literaturidanaa cnobili (j. kokovi,z. WumburiZe, a. ribakini, v. nikonovi) adiReurSi, rusulsa dainglisurSi somatizmebis Semcveli gvarebi aTeulobiT dastur-deba. rac Seexeba qarTvelur enebs, aq gansxvavebuli viTarebaa.qarTulSi Tu or aTeulamde aseTi gvari gvxvdeba, megrulsa dasvanurSi mxolod TiTo-orola SemTxveva fiqsirdeba.

gasaTvaliswinebelia, rom gvarSi warmodgenili somatizmi

55

uSualod gvars ki ar udevs safuZvlad, aramed _ sakuTar sa-xels, romlisaganac Semdeg iwarmoeba gvari.

adiReuri onomastikonisTvis damaxasiaTebelia gvarebi, ro-melTa erTerT komponents warmoadgens Semdegi somaturi er-

Teulebi: ჰ `Tavi~ (hfs, h, hfac, hahan,hafw; `cxviri~ (fn, haff); n `Tvali~ (nmt, na,nfs, ntJ, nmT).

rusulSi xSiria gvarebi, romelTa erTerTi komponentia:голова `Tavi~ (Головин, Голова, Головко, Головатов); нос `cxvi-ri~ (Капинос, Носин, Кривонос, Носиков, Носов); нога `fexi~(Белоногов, Ношкин, Кривоногов, Теплоногов); борода `wveri~(Белобородов, Бородаев, Майборода) da sxva.

inglisur somatizmebis Semcvel gvarebSi metwilad gvxvde-ba: head `Tavi~ (Whitehead, Redhead, Westhead, Greenhead); foot`terfi~ (Fairfoot, Barefoot, Woodfoot, Footman) da a. S. rogorcaRniSnaven, aRniSnul gvarTa pirvel nawilSi xSirad xarisxisaRmniSvneli komponentia warmodgenili: wiTeli, mwvane, TeTri,didi, naTeli da sxv.

somatizmebis Semcvel qarTul gvarebSi gvxvdeba: Tavi (Ta-

vaZe, TavdediSvili), Tvali (TvalWreliZe, TvalTvaZe, Tvali-

aSvili), Subli (SublaZe), yuri (yuraSvili), xeli (xelaSvi-li, calxelaSvili), koWi (koWlamazaSvili, koWibrolaSvili,koWauri); kbili (kbilaSvili), wveri (wverikmazaSvili, wvera-va), xaxa (xaxaSvili), tuCi (tuCaSvili), fexi (xisfexiSvili),guli (guliaSvili).

megrulSi somaturi erTeulebis Semcveli oriode gvaridadasturda, esenia: tyebuCava (Sdr. megr. tyebi `tyavi~), oyu-

java (Sdr. yuji `yuri~). rac Seexeba Tanamedrove megrulSi ga-vrcelebul gvarebs xelaiasa da wveravas, saTanado fuZeebiqarTulidan unda iyos SeTvisebuli.

rogorc saenaTmecniero literaturidanaa cnobili, sva-nurSi, savaraudod, or gvarSi dasturdeba somaturi erTeu-li: tvildiani, romelic qarT. tvin sityvasTanaa dakavSirebu-

56

li (Sdr. misi amosavali SeukumSavi formebi tvino-an-i, tvi-

no-ld-ian-i), gvida (Sdr. g…i `guli~ _ q. margiani).somaturi saxelebis Semcveli gvarebis umetesoba martivi

SeerTebiT iwarmoeba: mag.: adiR. h _ `cxeni~ + h`Tavi~; rus. Жултоухов _ желтый `yviTeli~ + ухо `yuri~; ing.Fairhead _ fair `naTeli + head `Tavi~; Whitefoot _ white `TeT-ri~ + foot `terfi~. qarT. TvalWreliZe → Tvali + Wreli +Ze, xaxaSvili _ xaxa + Svili.

rusulsa da qarTulSi erT, or da samkomponentiani gvare-bi gvxvdeba, xolo inglisurSi _ orkomponentiani. sxva enebi-sagan gansxvavebiT rusulSi warmodgenilia gvarebi, romlebicsufiqsebis meSveobiT iwarmoeba: Глаз-ов, Череп-ов, Зуб-ов, Язык-ов (Sdr. megr. tyebuCava).

somatur erTeulTa Semcveli gvarebis analizis Sedegadgamovlinda is saerTo da gansxvavebuli, rac sxvadasxva siste-mis enebs aqvT am gvarebis struqturis TvalsazrisiT.

m i tro polit i a n d r i a (g v a z a v a ),n e l i m a x a r a Z e, l i a q a r o s a n i Z e

masalebi qarTul saeklesio terminTaistoriisaTvis (kunkul-bartyuli)

qarTul saeklesio terminTa istoria qarTuli eklesiisistoriaa, misi nawilia. saeklesio terminTa samecniero Seswav-la gadaudebeli saqmea, Tumca es sakmaod rTulia, radgan qar-Tul saeklesio terminologiasac is xangrZlivi gza aqvs gamo-vlili, rac Tavad qarTul eklesias. am istoriaze muSaobisaserTi ram cxadia: Zvel mTargmnelTa damokidebuleba ara martosaeklesio, aramed sxva dargis terminebisadmi sruliad gansxva-vebulia; isini qmnidnen da amkvidrebdnen mxolod qarTul Se-

57

satyviss. rusulis gavleniT ki qarTulSi TandaTan damkvid-rda an rusulSi uTargmnelad Sesuli berZnuli terminebi, anrusuli terminebis kalkirebuli formebi.

sxvadasxva qveynisa Tu drois tradiciebi ara marto ter-minSia asaxuli, aramed am terminebiT aRniSnul nivTsa Tu cne-baSi da, zogadad, saRvTo liturgiaSic. es kargad Cans kun-kul-bartyulis istoriiTac.

Cven mier mopovebuli masalebis mixedviT, gaurkveveliakunkul-bartyula sinonimuri kompozitia Tu _ ara. sulxan-sa-ba orbelianis leqsikonis mixedviT, kunkuli `monazvnis Tavsa-buravia~, bartyula ki _ `monazonT kunkuli~. niko CubinaSvi-li Tavis qarTul leqsikonSi bartyulas ase ganmartavs: `mona-zonT kunkulis qveS gasafarebeli varSamangi~ (Tavmosaxvevi,mandili, samxre). rusul Sesatyvisad клобук-i uweria. samxre-uls uwodebs ioane batoniSvili bartyulas `kalmasobaSi~.

rogorc literaturidan irkveva, pirvandeli saxis kunku-li Cvilis CaCs hgavs da es msgavseba SemTxveviTi ar aris: ZvelqarTul wyaroebSi kunkuls sxva mniSvnelobac hqonda: n. Cubi-naSvilis leqsikonSi kunkuli, glexurad, naTliis mier motani-li qsovilicaa. e.i. xalxSi jer kidev SemorCenili iyo am si-tyvis erT-erTi uZvelesi mniSvnelobac (dRes kunkulma esmniSvneloba sabolood dakarga). kunkuli axalnaTelRebulTaTavsaburavicaa. Zveli qarTuli liturgikuli masalebis mixed-viT, arsebobs aseTi terminebi: `kunkulis axda~, `kunkulis da-deba~. Cvilebs merve dRes xdidnen kunkuls da sanaTlo ritua-lis Semdeg, romelSic Tmis mokveca, moWrac igulisxmeboda,Semosavdnen (`daadebdnen~) sanaTlo kunkuliT.

swored merve dRes xdian bersac kunkuls. monazoni valde-bulia 7 dRe ataros kunkuli da Tavdaburuli daeswros yve-la msaxurebas. merve dRes winamZRvris locviTa da damo-ZRvriT, mTeli saZmos TandaswrebiT sajarod xdian mas.

berZnulSi kunkuli, garda imisa, rom aRniSnavs dRevande-li terminiT, , anu beris qudze dasamagrebelqsovils, himnografiuli terminicaa, -is sinonimi. qar-TulSi kunkuli am mniSvnelobiT ar gvxvdeba, SesaZloa imitom,rom ukve damkvidrebuli iyo uZvelesi, sabawminduri warmomav-lobis, termini Zlispiri.

58

qarTulSi sityva kunkuli berZnulidan Semosul sityvadiTvleba. berZnulSi ki laTinuridanaa Sesuli. etimologiu-rad misi warmoSobis istoria gaurkvevelia. germaneli mecnie-ri Smidti varaudobs, rom es ucnobi warmomavlobis `moxetia-le sityvaa~ da imas, rom igi galuris gziTaa Sesuli laTi-nurSi, adasturebs marcialisTan xmarebuli bardocuculios for-ma. am kompozitis pirveli nawili kelturia da bardas an mo-mRerals niSnavs. rismag gordeziani ki kunkuls SumeruliwarmoSobis sityvad miiCnevs. sityva kunkuli Zalian organuliCans qarTulisaTvis (mag. kunkuli, dakunkulebs `bavSvisa anmoxucis siaruli~) da xom ar unda gveZebna misi istoria wina-reqarTvelur garemoSi?

me-17 saukunidan bizantiaSi Seicvala kunkulis forma. me-17 saukuneSive Cndeba ruseTSic e.w. клобук. igi ori nawilisganSedgeba: gverdebSemoWrili cilindris formis qudisa da zedmisamagrebeli qsovilisagan. quds камилавка-s uwodeben, xoloqsovils _ kunkuls куколь. es gansxvavebuli kunkuli qarTul-Sic Semovida da, savaraudod, am periodSi unda iyos gaCenilikompoziti kunkul-bartyuli.

bartyula sabasTan da CubinaSvilebTan sxvagvarad ganmar-tebuli ar aris. mxolod aris erTi, Cveni azriT, yuradsaRebiganmarteba sityvisa bartyi n. CubinaSvilis leqsikonSi: `bRar-ti marTve mfrinvelTa, anu wvrilTa cxovelTa // sakeravSi Ca-gdebuli patara naWeri an azRudi.~ azRudi ki asea ganmarte-buli; `tansacmelTa TeZos Tavs qvemoT iribad Cagdebuli naWe-ri~. `sakerebeli~, xom ar niSnavs bartyula am kompozitSi da-kerebuls an sulac `iribad Cagdebul naWers~ (Cagdebuli _`Cakerebuli~, `dakerebuli~)?

maSasadame, marTalia, kunkulis forma da feri saukuneebisada qveynebis mixedviT mravalnairad Seicvala, ZiriTadad, arse-bobs ori formisa: e. w. martivi, Cvilis CaCis msgavsi (mogvago-nebs yabalaxsac) da ornawiliani, cilindris formisa, zed mi-magrebuli qsoviliT. Tanamedrove qarTulSi sityva kunkuliaRniSnavs martiv, CaCis formis, Tavsaburavs (romlis aRdgenasacdRes cdiloben qarTveli berebi) da aseve _ ornawiliani kun-

59

kul-bartyulis quds. ucnauria, rom sityva kunkuli, romelicqsovils, tilos aRniSnavda (da ase ixmareba kidec igi sxva eneb-Si), qudis mniSvnelobiT mkvidrdeba dRevandel qarTulSi.

n i k o l o z o T i n a S v i l i

1728 wlis Tbilisis vilaieTis did davTarSidaculi onomastikuri masalebi liaxvis xeobidan

meTvramete saukunis mTel rig ZeglebSi faqtobrivi masa-laa warmodgenili zemo qarTlis lingvisturi, onomastikuri,istoriuli da sxva sakiTxebis Sesaswavlad. sakmarisia davasaxe-loT vaxuSti da ioane bagrationebis `aRwerebi~, romlebicobieqturad asaxaven zemo qarTlis da ara marto am kuTxisTaviseburebebs.

aRniSnul Zeglebs gverdiT unda amovuyenoT 1728 wlis`Tbilisis vilaieTis didi davTari~, romelic saukeTeso wya-roa aRmosavleT saqarTvelos Sesaswavlad da aseve dRevandelviTarebasTan Sesadareblad.

Turquli teqsti, romelic arabuli SriftiT aris Sesru-lebuli, ar yofila specialuri kvlevis sagani. akademikosmasergi jiqiam SeZlo teqstis damuSaveba, amokiTxulia sakuTarida geografiuli saxelebi. osmaluri teqsti qarTuli Targma-niT moamzades da gamosces akad. sergi jiqiam da prof. nodarSengeliam.

pirvel wignSi mocemulia Tbilisis, goris mxareebi, saci-ciano, amilaxvris (nahie mxare), muxranis mxare da sxva. amjeradCven yuradRebas vamaxvilebT liaxvis xeobaze, romelic sakmaosisruliTaa aRwerili.

teqstSi mocemulia osmaluri sagadasaxado terminebi, am-Jamadac arsebuli da dRes ukve gamqrali soflebi, romelTalokalizacia dasadgenia, aseve, anTroponimuli modelis pirve-li wevri sakuTari saxeli, mamis saxeli gvaris gamoklebiT,wodebrivi ierarqia da sxva.

60

aRsaniSnavia, rom liaxvis xeobis sofelTa umetesoba amdroisaTvis maCabelTa Tavadur gvars emorCileboda, magrammTeli rigi soflebi amilaxvrebs ekuTvnoda. magaliTad, so-flebi: cxinvali, wunari, zemo da qvemo xviTi, qveda niqozi,fxvenisi amilaxvarTa gamgeblobaSia. aseve amilaxvrebis gamgeb-lobaSia: dampaleTi, TamaraSeni, kexvi, aCabeTi, qurTa, sveri,qemerti da sxva soflebi.

zemoT CamoTvlili soflebis eTnikuri SemadgenlobamTlianad qarTulia. sofeli wunari, romelic amJamad eTniku-rad Secvlilia, im dros mTlianad qarTuli iyo. saxlobdnen:aRdgomela, maxarebeli, ivane, beruka, geneba, zaqaria, Tevdore,revaz, filipe da sxvebi.

patara liaxvis xeobis sofeli geri, romelic uZvelesi da-saxlebaa, im droisaTvis qarTvelebiT iyo dasaxlebuli. iq sa-xlobdnen: giorgi, beri, oTar, oqrua, dimitri, zurab da sxve-bi, romelTa gvarebis aRdgena aucileblobad migvaCnia.

toponimebidan gaurkvevelia soflebis: toleTubnis, waris,quTaslisis, zarseTis, zenslisis, bardizas, zendisis lokali-zacia, sadac qarTveloba saxlobda. sofeli RusireTi (dRevan-deli kusireTi) didi dasaxleba yofila.

moxsenebaSi warmovadgenT `aRweris~ sxva masalebsac.

s a l o m e o m i a Z e

lingvokulturuli sivrcis anTropomorfulobiserTi sakiTxisaTvis

qarTuli lingvokulturuli sivrcis srulyofili aRwe-risaTvis aucilebelia kulturis kodebis Seswavla. kulturiskodebi adamianis uZveles arqetipul warmodgenebs miemarTeba.faqtobrivad isini am warmodgeneTa kodebia. ramdenadac adami-anma garemos wvdoma sakuTari Tavis SecnobiTa da wvdomiT da-iwyo, kulturis kodebs Soris yvelaze mniSvnelovani anTropo-morfuli kodia.

61

adamianis mier samyaros Secnobis procesSi umniSvnelovane-si organo Tvalia. garemos Sesaxeb informaciis oTxmoc pro-cents Tvalebis saSualebiT viRebT. am procesis aRmweri leq-sikuri erTeulebi motivirebulobiTa da saxeldebis adekvatu-robiT gamoirCeva.

qarTul paremiebSi uxvad aris warmodgenili masala, rome-lic adamianis komunikaciur qcevaSi mzeriTi interaqciisrols asaxavs. saubrisas sametyvelo aqtebze aranaklebi infor-maciuli TvalebiT metyvelebaa. araverbaluri semiotikis mra-val mimarTulebas Soris erT-erTi mTavari adgili sworedokulesikas anu Tvalebis enis Semswavlel disciplinas eniWeba.

okulesikaSi aRwerili Tvalebis enis niSanTa sistemamTlianadaa gasityvebuli qarTul diskursSi. Tvalebis enisniSnurobas ganapirobebs iseTi maxasiaTeblebi, rogoricaa mze-ris mimarTuleba, xangrZlivoba, intensivoba, statikur-dinami-kuroba. yvela dasaxelebuli parametri konkretul stereoti-pul sakomunikacio situaciaSi sxvadasxva SinaarsiTa da zemoq-medebis sxvadasxva xarisxiT xasiaTdeba, amasTan dakavSirebuliinformacia ki im komunikaciuri codnis nawilia, romelic sa-zogadoebaSi miRebuli normebisa da wesebis nakrebTan erTadadamianis komunikaciur cnobierebaSi inaxeba, maSasadame, inaxe-ba enasa da diskursSi

moxsenebaSi ganxiluli da klasificirebuli iqneba `Tval-Tan~ dakavSirebuli erT- da orkomponentiani leqsemebi, idio-mebi da frazeologizmebi, romelTa aRwerac mniSvnelovan in-formacias iZleva qarTuli lingvokulturuli sivrcis erTiubnis dasaxasiaTeblad.

62

m e r a b r o b a q i Z e

`miamitis~ Sinaarisa da etimologiisaTvis(qarTul da somxur enebSi `gul~ da `gonebiT~Sedgenili kompozitebis urTierTmimarTebis fonze)

`miamiti~ somxuri warmomavlobis (միամիտ) sityvaa daZvel somxur enaSi niSnavs èrTguls~ (èrTsulovans~, `gul-

wrfels~); amasTan aqvs `gulubryvilos~ mniSvnelobac. garkveu-li droidan, rogorc armenizmi, qarTul enaSi mkvidrdeba. `mi-amiti~, iseve rogorc qarTulSi èrTguli), kompozits warmo-adgens; igi Seicavs amgvar Semadgenlebs: մի [mi] = erTi, ա [a] =kompozitis wevrTa makavSirebeli xmovani, միտ [mit] = goneba.am kompozitTa Sedareba gviCvenebs, rom qarTuli sityvis`gul~-s somxurSi Seesatyviseba `goneba~. miuxedavad amisa,qarTulisa da somxuris es kompozitebi struqturulad da se-mantikurad erTmaneTis Sesatyvisi terminologiuri cnebebia.

2. `miamitis~ paralelurad somxur wyaroebSi gvxvdeba ag-reTve kompoziti միասիրտ [miasirt], romelSic սիրտ =`guls~. aseT SemTxvevaSi saqme gvaqvs èrTgulisa~ da `miasir-tis~ srul _ struqturul, leqsikur da semantikur Sesa-tyvisobasTan. amasTan, aRsaniSnavia isic, rom somxuri enisTvisufro damaxasiaTebelia `goneba~ sityviT Sedgenili kompozite-bi, romelTa Sეsatyvisi struqturulad da semantikuradmsgavsi kompozitebi qarTulSi somxuri `gonebis~ SesatyvisadgviCveneben `guls~.

3. am tipis somxur da qarTul kompozitebSi `gonebisa~ da`gulis~ monacvleoba kanonzomieri movlenaa: միամիտ [miamit],համամիտ [hamamit] = erTguli; երկմիտ [erkmit] = orguli;աներկմիտ [anerkmit] = Seuorgulebeli, erTguli; մտադիր[mtadir] // յօժարամիտ [ÁoJaramit] // յառաջամիտ [Áarajamit] =gulsmodgine; արդա րամիտ [ardaramit] = gulmarTali, gul-wrfeli; վայրենամիտ [vairenamit] = gulmxeci; մտառու [mtaru]

63

= gulxmieri, մտառութիւն [mtaruTiÂn] // մտառել [mtarel] // իմիտ առնուլ [i mit arnul] // խելամուտ առնել [xelamut arnel]= gulis-Ãuma, gul(is)-Reba; նենգամիտ [nengamit] = gulmzakvari,gulboroti; սրբամիտ [srbamit] = gulwrfeli, gul(iT) wmida;բարեմիտ [baresirt] = gulkeTili; արագամիտ [araga mit] =gulCqari; բարձրամիտ [barZramit] = gulmaRali; բերկրամիտ[berkramit] = gulmxiaruli; ներողամիտ [neroRamit] = gulmo-wyale; պարզ(ա)միտ [parzamit] = gulmarTali, gulwrfeli;ողջամիտ [oRjamit] = gulsavse, gulsruli.

4. somxur enaSi vxvdebiT iseT kompozitebs, romlebic `go-nebisa~ da `gulis~ monacvleobiT arian warmodgenilni (qar-Tul enaSi Seisatyviseben `guls~: միամիտ // միասիրտ [mia-mit//miasirt] = erTguli; թանձրամիտ // թանձրասիրտ [TanZramit//TanZrasirt] = ugulisxmo; թուլամիտ // թուլասիրտ [Tula-mit//Tulisirt] = gulmedgari; կարճամիտ // նեղ(ա)սիրտ [karWa-mit//neR(a)sirt] = guliwro (Sdr. sulmokle, iwroeba gonebi-sa, iwroeba sulisa); չարամիտ // չարասիրտ gulboroti;պակասամիտ [pakasamit] = gulnakluli, `naklulevani guliTa~,`naklulevani gonebiTa~, gonebanakluli, Wkuanakluli, Wkuamok-le; ծանրամիտ // ծանրասիրտ [wanramit//wanrasirt] = gulmyari,gulficxeli, gulsastiki; խստամիտ // խստա սիրտ [xstamit //xstasirt] = gulmyari, gulficxeli, gulsastiki չարամիտ //չարա սիրտ [Caramit//Carasirt] = gulZ‚ri, gulboroti.

5. `miamiti~ ar Cans Zveli qarTuli enis leqsikonebsa daklasikur teqstebშi, arc sulxan-sabas, niko da daviT CubinaS-vilis leqsikonebSia Setanili, rac imas gvafiqrebinebs, rom essityva qarTulSi gvianaa Semosuli, rogorc armenizmi.

6. miamiti // meamiti Setanilia ioseb griSaSvilis `qala-qur leqsikonSi~. moxmobili masalidan Cans, rom es sityvaJurnal-gazeTebSi, mxatvrul nawarmoebebsa da TargmanebSi XIXs-is meore naxevridan (am s-is ukanaskneli meoTxedidan) undaiCendes Tavs (g.sundukianci, v. barnovi, k. gamsaxurdia, g. qiqo-

64

Ze, v. kotetiSvili da sxva). safiqrebelia, rom am sityvisSemosvlas qarTulSi gansakuTrebiT Seuwyo xeli cnobili so-mexi dramaturgis piesebma (`pepo~, `xaTabala~, `daqceuli oja-xi~), romlebic aTeuli wlebis manZilze idgmeboda qarTulTeatrSi. i. griSaSvili aRniSnavs, rom `miamiti~ xalxuria, xo-lo mwerlobaSi gavrcelebulia `gulubryvilo~. leqsikonisSemdgeneli ambobs, rom `es sityva ar esmiT lixs iqiTelebs~.

l a t a v r a s a n i k i Z e

qarTvelur-naxur enaTa leqsikuriurTierTobidan

1. q a r T v e l u r e n e b S i dasturdeba Zirebi: megr.barg- / berg- `Toxi~, barg-un-s `Toxnis~; barg-u-a `Toxna~,o-barg-al-i `samarglavi, gasaToxni~; berg-i `Toxi~; laz. berg-,berg-um-s `Toxnis~; o-berg-u `Toxna~, berg-i `Toxi~; svan.bŠrg-, li-bŠrg-e `Toxna~; bŠrg `Toxi~; xŸ-a-bŠrge `vToxni~.

qarTulSi Sesatyvisi Ziri jerjerobiT ar aris mikvleuli.svanuri bŠrg-is kanonzomieri Sesatyvisia megr. barg-; zan.

berg- < barg- umlautis gziT. lazuris berg- zmnur formebSigaTanabrebis (unifikaciis) Sedegad aris miCneuli (T. gamyre-liZe, g. maWavariani, 1965; h. fenrixi, z. sarjvelaZe, 2000).

n a x u r e n e b S i gvxvdeba `weraqvis~ mniSvnelobiT:bacb. brag, CaCn. berg (z„oq berg `Caxmaxi weraqvi~), ing. (øSqabarg `rkinis weraqvi~).

bacb. brag < barg-isagan (m. Cuxua, 2008).`Toxi~ naxur enebSi sxva leqsemebiTaa warmodgenili: CaCn.

cel, meTig, gam, øsTa; ing. cel, guvnaS derg; bacb. Tox.erTi mxriv, `Toxisa~ da, meore mxriv, `weraqvisaTvis~ gan-

sxvavebuli leqsikuri erTeulebis warmoCena naxur enebSi meo-

65

reuli unda iyos: amosavalSi berg, barg (> brag) leqsemebiunda gvqonoda rogorc `Toxis~, ise `weraqvis~ mniSvnelobiT,Sdr. somx. Բրիչ (brič) `saTxreli iaraRi~ (hr. aWariani, 1971);Բրիչ (brič) 1. `weraqvi~, 2. `Toxi~ (a. Raribiani, e. ter-minasia-ni, m. gevorgiani, 1947).

CaCnursa da inguSurSi (resp. naxur enebSi) SemdgomSi mo-mxdara semantikis daviwroeba: berg, barg-s, romlebic erTdro-ulad aRniSnavdnen ` w e r a q v s a~ da ` T o x s~, SemorCeniamxolod `weraqvis~ mniSvneloba, `Toxi~ ki sxva leqsemebiTwarmoCenila.

2. dud- fuZes adastureben leqsemebSi: qarT. dud-, dud-i`qaTmis bibilo~, `Txemi~; zan. dud-i `Tavi~, `kefa~, `saTave~;svan. dud-ul `ZuZusTavi~ (arn. Ciqobava, g. klimovi); CaCn.TéTa `qala~; ing. TiTi < TéTi (id). bacburSi Sesatyvisi fuZedakargulad miiCneva (m. Cuxua, 2008).

SesaZlebelia, dud- (`Tavi~) fuZe SemorCenili iyos bacb.dudax `weRan~ zmnisarTSi. dud-a-x dud-idan nawarmoebi x seg-mentiani formaa. dudax-isaTvis amosavali mniSvneloba undayofiliyo `Tavidan, dasawyisidan, adre, win~, Sdr. qarT. Tav-idan, megr. dud-iSe `Tavidan, dasawyisSi~.

aseTi semantikac (Tavidan, dasawyisidan, adre, win) undahqonoda agreTve dud `Tavi~ martiv saxels, romlisaganac arisnawarmoebi zmnisarTi dudax. Sdr. naxuri enebis dud-is (`Ta-vi~) sinonimebis qorT™, qorTa (`Tavi~) mniSvneloba Sesityveba-Si: bac. xin qorT™ da CaCn.-ing. xin qorTa `mdinaris saTave, da-sawyisi~ (a. macievi, 1961; z. malsagovi, 1968). Sdr. agreTveqarT. Tavi `pirvelis, dasawyisis, winas~ mniSvnelobiT (saba;qegl; i. abulaZe, 1973).

66

m e d e a s a R l i a n i

ÄÒÈÉ ÔÉÐÉÓ ÃÒÏÍÀÊËÉ ÆÌÍÄÁÉÓÀÈÅÉÓ ÓÅÀÍÖÒÛÉ

ÆÌÍÀÈÀ ÃÄ×ÄØÔÖÒÏÁÀ ÀÌÀ ÈÖ ÉÌ ÊÏÍÊÒÄÔÖËÉ ÄÍÉÓ ÆÌÍÉÓÀÈÅÉÓ

ÃÀÌÀáÀÓÉÀÈÄÁÄËÉ ÊÀÔÄÂÏÒÉÄÁÉÓ ÌÉáÄÃÅÉÈ ÌÒÀÅÀË ÄÍÀÛÉ ÀÙÉÍÉÛÍÄÁÀ.

ÝáÀÃÉÀ, ÀÌ ÈÅÀËÓÀÆÒÉÓÉÈ ÀÒÝ ÓÅÀÍÖÒÉ ßÀÒÌÏÀÃÂÄÍÓ ÂÀÌÏÍÀÊËÉÓÓ.1976 ßËÀÌÃÄ ÄÓ ÓÀÊÉÈáÉ, ÒÏÂÏÒÝ ÓÀÄÍÀÈÌÄÝÍÉÄÒÏ ËÉÔÄÒÀ-

ÔÖÒÉÃÀÍÀÀ ÝÍÏÁÉËÉ, ÓÅÀÍÖÒÛÉ ÓÐÄÝÉÀËÖÒÉ ÛÄÓßÀÅËÉÓ ÓÀÂÀÍÉ ÀÒ

ÚÏ×ÉËÀ. ÐÒÏ×. Å. ÈÏ×ÖÒÉÀÓ ÓÅÀÍÖÒÉ ÆÌÍÉÓÀÃÌÉ ÌÉÞÙÅÍÉË ÌÏÍÏ-ÂÒÀ×ÉÀÛÉ ÂÀÍáÉËÖËÉ ÀØÅÓ ÌáÏËÏÃ ÞÉÒÌÏÍÀÝÅËÄ (ÌÉÓÉ ÔÄÒ-

ÌÉÍÏËÏÂÉÉÈ ÞÉÒÝÅÀËÄÁÀÃÉ) ÆÌÍÄÁÉ ÃÀ ÉØÅÄ ÝÀËÊÄ ÐÀÒÀÂÒÀ×ÀÃ ÀØÅÓ

ßÀÒÌÏÃÂÄÍÉËÉ ÒÀÌÃÄÍÉÌÄ ÈÀÅÉÓÄÁÖÒÉ ÆÌÍÉÓ (áÀÚÀ `ÚÀÅÓ, ÅÀÒÂÀ",áÖÙæÀ/Ä `ÀØÅÓ", áÀÊÖ `ÖÍÃÀ", ÉÂÍóË `ÃÂÄÁÀ", áÀãÄÛ `ÂÀÅÓ, ÙÉÒÓ" ÃÀ

À. Û.) ×ÏÍÄÔÉÊÖÒ-ÌÏÒ×ÏËÏÂÉÖÒÉ ÃÀáÀÓÉÀÈÄÁÀ. Ê. ÂÀÂÖÀÌ ÊÉ ÓÅÀÍÖÒ

ÃÄ×ÄØÔÖÒ ÆÌÍÄÁÓ ÓÐÄÝÉÀËÖÒÉ ÍÀÛÒÏÌÉ ÌÉÖÞÙÅÍÀ. ÌÀÍ ÓÅÀÍÖÒÉÃÒÏÍÀÊËÉ ÆÌÍÄÁÉ ÐÉÒÏÁÉÈÀÃ ÏÒ ÃÉÃ ãÂÖ×ÀÃ ÃÀÚÏ: ÞÉÒÌÏÍÀÝÅËÄ

ÃÒÏÍÀÊËÉ ÆÌÍÄÁÉ ÃÀ ×ÖÞÄÌÏÍÀÝÅËÄ ÃÒÏÍÀÊËÉ ÆÌÍÄÁÉ.

ÌÏÍÏÂÒÀ×ÉÀÛÉ ÝÀËÊÄ ãÂÖ×ÀÃÀÀ ÂÀÌÏÚÏ×ÉËÉ ÃÀ ßÀÒÌÏÃÂÄÍÉËÉÀÀÅÔÏÒÉÓÄÖËÉ ÃÀÊÅÉÒÅÄÁÉÓ ÛÄÃÄÂÄÁÉ ÄÒÈÉ ÔÉÐÉÓ ÆÌÍÄÁÆÄ _ ÀÃðÍ

(Ì'óÃðÍ `ÒÀ ÉØÍÀ"...), áÏÜÃÀ `ÚÏ×ÉËÀ" ÃÀ ÀÈáêÃ `ÈØÅÀ", ÒÏÌÄËÈÀ

ÒÀÏÃÄÍÏÁÀ, Ê. ÂÀÂÖÀÓ ÈØÌÉÈ, ÉÌÃÄÍÀÃ ÌÝÉÒÄÀ, ÒÏÌ ÛÄÉÞËÄÁÀÖáÄÒáÖËÉÝ ÊÉ ÉÚÏÓ ÌÀÈÉ ÝÀËÊÄ ÂÀÌÏÚÏ×À, ÌÀÂÒÀÌ ÅÉÍÀÉÃÀÍ ÉÓÉÍÉ

ÒÀÌÃÄÍÀÃÌÄ ÂÀÍÓáÅÀÅÄÁÖËÉ ÀÒÉÀÍ ÞÉÒÉÈÀÃ ÈÀÅÄÁÛÉ ÂÀÍáÉËÖËÉ ÓáÅÀ

ÆÌÍÄÁÉÓÂÀÍ, ÀÌÉÔÏÌ ÛÄÓÀÞËÄÁËÀÃ ÈÅËÉÓ ÌÀÈ ÝÀËÊÄ ÂÀÍáÉËÅÀÓ. ÀÌÆÌÍÄÁÓ ÀÒ ÂÀÀÜÍÉÀÈ ÓáÅÀÃÀÓáÅÀ ÃÒÏÉÓ ×ÏÒÌÄÁÉ ÃÀ ÉÓÄÈÉ ÛÈÀ-

ÁÄàÃÉËÄÁÀ ÉØÌÍÄÁÀ, ÒÏÌ ÈÉÈØÏÓ ÀÒÝ ÉÂÒÞÍÏÁÀ ÍÀÊËÖËÉ ×ÏÒÌÄÁÉÓ

ÒÉÈÉÌÄ ÛÄÅÓÄÁÉÓ ÓÀàÉÒÏÄÁÀ.ÌÏáÓÄÍÄÁÀÛÉ ÓßÏÒÄÃ ÀÌ ÔÉÐÉÓ ÆÌÍÄÁÆÄ ÂÅÄØÍÄÁÀ ÓÀÖÁÀÒÉ,

ÒÏÌÄËÈÀ ÒÀÏÃÄÍÏÁÀ ÓÅÀÍÖÒÛÉ, ЬÅÄÍÉ ÃÀÊÅÉÒÅÄÁÉÈ, ÓÀÊÌÀÏÃ ÃÉÃÉÀ,

ÃÀ, ÓÀÉÍÔÄÒÄÓÏ ÓÔÒÖØÔÖÒÖËÉ ÈÀÅÉÓÄÁÖÒÄÁÄÁÉÈ ÂÀÌÏÉÒЬÄÅÀ.ÓÀÅÄËÄ ÐÉÒÏÁÄÁÛÉ ÜÅÄÍ ÃÀÅÀ×ÉØÓÉÒÄÈ ÀÒÀ ÄÒÈÉ ÉÓÄÈÉ ÃÄ×ÄØ-

ÔÖÒÉ ÆÌÍÀ, ÒÏÌÄËÈÀ ÖÌÄÔÄÓÏÁÀ ÃÙÄÌÃÄ ÀÒÓÄÁÖË ÀÒÝ ÄÒÈ ÐÖÁ-

ËÉÊÀÝÉÀÛÉ ÀÒ ÃÀ×ÉØÓÉÒÄÁÖËÀ ÃÀ, ÀÌÃÄÍÀÃ, ÌÀÈÉ ÀÙßÄÒÀ ÃÀ ÊÏÍ-

67

ÊÒÄÔÖËÉ ÀÍÀËÉÆÉ ÞÀËÆÄ ÌÍÉÛÅÍÄËÏÅÍÀÃ ÂÅÄÓÀáÄÁÀ.ÒÏÂÏÒÝ ÝÍÏÁÉËÉÀ, ÃÄ×ÄØÔÖÒ ÀÍÖ ÈÀÅÉÓÄÁÖÒ ÆÌÍÀÃ ÌÉÉÜÍÄÅÀ

ÚÏÅÄËÉ ÐÉÒÍÀÊËÉ, ÒÉÝáÅÍÀÊËÉ, ÃÒÏÍÀÊËÉ, ÂÅÀÒÍÀÊËÉ ÃÀ ØÝÄ-

ÅÀÍÀÊËÉ ÆÌÍÀ. ÁÖÍÄÁÒÉÅÉÀ, ÒÏÌ ÀÌÂÅÀÒ ÆÌÍÀÈÀ ÀÍÀËÉÆÉ ÌÄÔÀÃÌÍÉÛÅÍÄËÏÅÀÍÉÀ ÓÅÀÍÖÒÉ ÆÌÍÉÓ ÂÒÀÌÀÔÉÊÖË ÊÀÔÄÂÏÒÉÀÈÀ ÂÀÍÅÉ-

ÈÀÒÄÁÉÓ ÉÓÔÏÒÉÉÓ ÛÄÓßÀÅËÉÓÀÈÅÉÓ, ÈÖÌÝÀ ÒÈÖËÉÝ ÓÅÀÍÖÒÉ ÆÌÍÉÓ

ÁÖÍÄÁÉÃÀÍ ÂÀÌÏÌÃÉÍÀÒÄ.ÖÍÃÀ ÉÈØÅÀÓ ÉÓÉÝ, ÒÏÌ ÊÀÔÄÂÏÒÉÀÍÀÊË ÆÌÍÀÈÀ ÀÍÀËÉÆÉ ÝÍÏÁÉË

ÌÄÝÍÉÄÒÈÀ ÍÀÛÒÏÌÄÁÛÉ ÞÉÒÉÈÀÃÀÃ ÀÙßÄÒÉÈÉ áÀÓÉÀÈÉÓÀÀ, ÈÖÌÝÀ,

ÒÏÂÏÒÝ ÐÒÏ×. Å. ÈÏ×ÖÒÉÀ ÀÙÍÉÛÍÀÅÓ: `ÓÅÀÍÖÒÉ ÄÍÉÓ ÀÂÄÁÖËÄÁÉÓÚÏÅÄËÌáÒÉÅ ÀÙßÄÒÀÓ ÂÀÒÊÅÄÖËÉ ßÅËÉËÉÓ ÛÄÔÀÍÀ ÄÅÀËÄÁÀ". Å×ÉØ-

ÒÏÁÈ, ÜÅÄÍÉ ÍÀÛÒÏÌÉÝ ÂÀÒÊÅÄÖË ßÅËÉËÓ ÛÄÉÔÀÍÓ ÓÅÀÍÖÒÉ ÄÍÉÓ

ÀÂÄÁÖËÄÁÉÓÀ ÃÀ ÉÓÔÏÒÉÖËÉ ÂÀÍÅÉÈÀÒÄÁÉÓ ÛÄÓßÀÅËÉÓ ÓÀØÌÄÛÉ.ÝÍÏÁÉË ÌÄÝÍÉÄÒÈÀ ÊÅÀËÃÀÊÅÀË ÜÅÄÍÝ ÀÙÍÉÛÍÖË ÍÀÛÒÏÌÛÉ ßÉÍÀ

ÐËÀÍÆÄ ßÀÌÏÅßÄÅÈ ÃÒÏÍÀÊË ÆÌÍÀÈÀ ÀÙßÄÒÀÓ ÃÀ ÌÀÈ ÊÏÍÊÒÄÔÖË

ÀÍÀËÉÆÓ, ÈÖÌÝÀ ÛÄÞËÄÁÉÓÃÀÂÅÀÒÀÃ ÚÖÒÀÃÙÄÁÀ ÉØÍÄÁÀ ÂÀÌÀáÅÉËÄÁÖËÉÀÌÀ ÈÖ ÉÌ ÓÀÀÍÀËÉÆÏ ÆÌÍÉÓ ÞÉÒÉÓ ßÀÒÌÏÌÀÅËÏÁÀÆÄÝ.

ÆÌÍÀÈÀ ÖÌÒÀÅËÄÓÏÁÀÓ, ÒÏÂÏÒÝ ÝÍÏÁÉËÉÀ, ÀÃÅÉËÀÃ ÛÄÖÞËÉÀ

ÂÀÌÏáÀÔÏÓ ÚÅÄËÀ ÃÒÏ-ÊÉËÏÓ ×ÏÒÌÀ ÉÓÄ, ÒÏÌ ÆÌÍÉÓ ÞÉÒÓ ÝÅËÉËÄÁÀÀÒ ÌÏÖÅÉÃÄÓ, ÈÖÌÝÀ ÆÌÍÀÈÀ ÌÍÉÛÅÍÄËÏÅÀÍÉ ÍÀßÉËÉ ÀÌÉÓ ÛÄÓÀÞ-

ËÄÁËÏÁÀÓ ÌÏÊËÄÁÖËÉÀ. ÀÌÂÅÀÒ ÆÌÍÄÁÓ ÄÒÈ ÀÍ ÏÒ ÃÒÏ-ÊÉËÏÆÄ ÌÄÔÉ

ÓÀÄÒÈÏÃ ÀÒ ÂÀÀÜÍÉÀ ÃÀ ÈÖ ÌÏÄÐÏÅÄÁÀÈ ÃÀÌÀÔÄÁÉÈ ÒÏÌÄËÉÌÄ ÃÒÏ,×ÖÞÄ ÓÀÈÀÍÀÃÏ ÝÅËÉËÄÁÀÓ ÂÀÍÉÝÃÉÓ (ÉÅ. ØÀÅÈÀÒÀÞÄ). ÝÍÏÁÉËÉ

ÌÄÝÍÉÄÒÉÓ ÀÌ ÃÄÁÖËÄÁÀÓ ÄßÉÍÀÀÙÌÃÄÂÄÁÀ ÓßÏÒÄÃ Ê. ÂÀÂÖÀÓ ÌÉÄÒ

ÓÀÀÍÀËÉÆÏÃ ÆÄÌÏÈ ßÀÒÌÏÃÂÄÍÉËÉ ÓÅÀÍÖÒÉ ÓÀÌÉÏÃÄ ÆÌÍÀ (Ì'óÃðÍ `ÒÀÉØÍÀ", áÏÜÃÀ `ÚÏ×ÉËÀ" ÃÀ ÀÈáêÃ `ÈØÅÀ") ÃÀ ÜÅÄÍ ÌÉÄÒ ÓÅÀÍÖÒÉ ÄÍÉÓ

ÃÉÀËÄØÔÄÁÓÀ ÃÀ ÊÉËÏÊÀÅÄÁÛÉ ÃÀ×ÉØÓÉÒÄÁÖËÉ ÀÒÀ ÄÒÈÉ ÃÄ×ÄØÔÖÒÉ

ÆÌÍÖÒÉ ×ÏÒÌÀ (ÌÀÂ.: ÁØ. áÄÌÆÀÒÀË `ÒÀÉÌÄ ÃÀÀÅÀÃÄÁÉÓ (ÌÀÂ. ÂÒÉÐÉÓ...)ÃÀßÚÄÁÀ, ÃÀÓÀßÚÉÓÉ", ÜÏË. áÄÊêÍêË `ÀÅÀÃÌÚÏ×ÏÁÀ ÄßÚÄÁÀ, ÄÍÉÛÍÄÁÀ",

ÁØ. áÄäðÍÉ `ÂÀÄÌÔÚÖÍÄÁÀ", ÁØ. ÄÓÚæËÄÜÍÄ, `ÄÓÄÝ ÉÔÚÅÉÓ ÒÀ", ÁØ. ÀÆÒéÍÄ

`ÃÒÏ ÂÀÚÀÅÓ, ÍÄËÀ ÌÏØÌÄÃÄÁÓ", ÜÏË. áÄßÚÒÄÁ `ÄãÖãÙÖÍÄÁÀ", ÁØ.áÄÛÖÀË `ÃÀÓÔÉÒÉÓ, ÂËÏÅÏÁÓ", ËáÌ. áÄÍÔÒÄË `ÃÀÓÔÉÒÉÓ" ÃÀ À. Û.),

ÒÏÌËÄÁÉÝ ÍÀÊËÖËÉ ×ÏÒÌÄÁÉÓ ÛÄÅÓÄÁÉÓ ÓÀàÉÒÏÄÁÀÓ ÈÉÈØÏÓ ÀÒ

ÓÀàÉÒÏÄÁÄÍ.

68

ÜÅÄÍ ÌÉÄÒ ÓÀÀÍÀËÉÆÏÃ ßÀÒÌÏÃÂÄÍÉË ÆÌÍÀÈÀ ÖÌÄÔÄÓÏÁÀÓ ÀÒÄßÀÒÌÏÄÁÀ ÌÄÏÒÄ ÓÄÒÉÉÓ ÍÀÊÅÈÄÁÉ, ÅÉÍÀÉÃÀÍ ÌÀÈÉ ÓÄÌÀÍÔÉÊÀ ÀÌÀÓ ÅÄÒ

ÉÂÖÄÁÓ, Ö×ÒÏ ÓßÏÒÀÃ, ÀÒ ÌÏÉÈáÏÅÓ. ÀÌÂÅÀÒ ÆÌÍÀÈÀ ×ÖÞÄßÀÒÌÏÄÁÉÓ

ÈÀÅÉÓÄÁÖÒÄÁÉÓÀ ÃÀ ÃÒÏÍÀÊËÏÁÉÓ ÂÀÓÀÂÄÁÀÃ ÓáÅÀÃÀÓáÅÀ ÌÏÌÄÍÔÉÓÂÀÈÅÀËÉÓßÉÍÄÁÀÀ ÓÀàÉÒÏ, ÈÖÌÝÀ ÓÅÀÍÖÒÛÉ, ØÀÒÈÖËÉÓÂÀÍ ÂÀÍÓáÅÀ-

ÅÄÁÉÈ, ÀÌ ÌÏÌÄÍÔÈÀ ÂÀÈÅÀËÉÓßÉÍÄÁÀ ÁÄÅÒÀÃ Ö×ÒÏ ÒÈÖËÉÀ ÞÅÄËÉ

ßÄÒÉËÏÁÉÈÉ ÞÄÂËÄÁÉÓ ÖØÏÍËÏÁÉÓ ÂÀÌÏ.

m u r m a n s u x i S v i l i

kauzatiuri subieqtis funqciisaTvis

kauzativi qarTulSi gardamavali zmnis kategoriaa da masqmnis gardamavali arakauzatiuri da kauzatiuri formebis, ro-gorc Zireuli da warmoqmnili formebis, dapirispireba; morfo-logiurad warmoqmnili forma ganivrcoba saTanado afiqsebiT,sintaqsurad _ valentobis matebiT (Tlis i s f i c a r s _ aT-

levinebs i s m a s f i c a r s, akeTebs i s s a q m e s _ akeTebi-

nebs i s m a s s a q m e s); arakauzatiur da kauzatiur formebsSoris funqciur-semantikur gansxvavebas qmnis moqmedebis Camde-ni piris gramatikuli statusi: arakauzatiur zmnebSi moqmede-bis Camdeni, Semsrulebeli, Tavisi nebiT moqmedi subieqtia(akeTebs i s s a q m e s `SromiT rasme qmnis~...), kauzatiurzmnebSi Semsrulebeli sxvisi (subieqtis) nebis karnaxiT, sxvisiiniciativiT moqmedi iribi obieqtia: akeTebineb-s... avalebsakeTos... `mose mamasaxliss da soflis msajulebs, rogorc un-doda, ise atrialebda, rac TviTon surda, imas akeTebinebda~(e. ninoS.).

ase rom, kauzaciis cnebis gansazRvraSi arsebiTia ara is,rom subieqti moqmedebs pirdapir obieqtze iribi obieqtis me-SveobiT, aramed is, rom iribi obieqti moqmedebs pirdapirobieqtze subieqtis iniciativiT, misi mizeziT (g. maWavariani,

69

1988), e.i. kauzaciaSi Rirebulia is, rom subieqti iniciato-ria da ara Semsrulebeli (T. gamyreliZe, z. kiknaZe, i. Saduri,n. Sengelaia, 2003).

kauzatiuri zmnis subieqti, ZiriTadad moqmedebis maiZule-beli da iniciatoria, Tumca, calkeul SemTxvevebSi, subieqtiSeiZleba moqmedebis Semsruleblad mogvevlinos, mag., Tu iribobieqtad zmnaSi usulo (ra jgufis) saxelia warmodgenili,iribi obieqtis, rogorc moqmedebis uSualo Semsruleblisfunqcia bundovani xdeba da moqmedebis Semsruleblad subieq-ti gvevlineba, Sdr.: [setyva] xexils nayofs ayrevinebs (i. go-geb.). moqmedebis Semsruleblad am konteqstSi ara iribi obi-eqti (xexils), aramed subieqti (setyva) moiazreba.

faqtobriv masalas garkveuli koreqtivebi Seaqvs kauzati-uri zmnebis subieqtisa da iribi obieqtis funqciaTa damkvid-rebul ganmartebebSi; xSirad es formebi polisemiuria dairibi obieqti SualobiTi kontaqtis formebSi yovelTvis araris moqmedebis erTaderTi faqtobrivi Semsrulebeli. bevrSemTxvevaSi mas Tanamonawiled subieqtic SeiZleba hyavdes. gan-martebiT leqsikonSi a b a n i n e b s zmnasTan damowmebul wina-dadebaSi a x a l g a z r d a d e d a s b e b i a S v e l i s d ab a v S v s a b a n i n e b s _ bebia (subieqti) Tanamonawilea dedismier (iribi obieqti) bavSvis (pird. obieqti) dabanis procesi-sa. asea sxva SemTxvevebSic:

akidebinebs i s m a s t v i r T s orgvarad SeiZleba gaviaz-roT: 1. i s (subieqti) avalebs m a s (irib obieqts) tvirTis(pird. obieqti) akidebas, 2. i s (subieqti) sTxovs m a s (iribobieqts), rom tvirTi (pird. obieqti) Tavad m a s (subieqts)ahkidon.

amoayvaninebs i s m a s m a s. avadmyofs kibeze amoayvaninebs:1. is (subieqti) avalebs m a s (irib obieqts) rom avadmyofi(pird. obieqti) amoiyvanos, 2. is (subieqti) TviTon exmarebam a s (irib obieqts) avadmyofis (pird. obieqti) amoyvanaSi.

SualobiTi kontaqtis formaTa saleqsikono ganmartebebSis u b i e q t i s a da i r i b i o b i e q t i s m i e r erToblivad gan-

70

xorcielebuli moqmedebebi dafiqsirebulia Svelis, exmareba,SeaZlebinebs zmnaTa meSveobiT. niSandoblivia, rom moqmedebisaseTi erToblivi, koleqtiuri Semsrulebeli ZiriTadad imzmnebTan moiazreba, romlebic yofiT-sameurneo saqmianobasasaxaven (amargvlinebs, aTibvinebs, ablandvinebs, aTuTqvinebs,abmevinebs, abertyvinebs, aToxninebs, agrexinebs da a.S.).warmogidgenT saTanado masalas qeglis mixedviT:

abertyvineb-s... avalebs bertyos; b e r t y v a S i S v e l i s.xaliCas abertyvinebs. kakals abertyvinebs.

aTesvineb-s... avalebs Tesos, T e s v a S i e x m a r e b a. si-minds aTesvinebs, _ purs aTesvinebs.

aToxnineb-s... avalebs Toxnos; T o x n a S i e x m a r e b a.akafvineb-s... avalebs kafos, S v e l i s k a f v a S i. tyes

akafvinebs.amargvlineb-s... avalebs an S v e l i s m a r gl o s. bostans

amargvlinebs...

T e d o u T u r g a i Z e

`xanmetobisa~ da `haemetobis~ qronologiurimimarTebisaTvis

qarTuli enis Tanamedrove dialeqtebi S2-isa da O3-is mar-kirebis mixedviT uklebliv Zveli qarTulis bolo periodis(IX, X ss.) memkvidre arian. am pirTa saziaro {h-} morfemisalomorfTa ganawileba sqematurad ase daxasiaTdeba Zveli qar-Tulis am monakveTSi:

{h-} _ /h-/ /s-/

/S-/. es niSnavs, rom {h-}-s winaenismieriTanxmovnebiT dawyebul zmnur fuZeTa win gauCnda am Tanxmo-vanTa homorganuli da aseve yru /s-/ varianti. am periodSi Si-

71

Sina afrikatTa win /h-/-s da /s/-s xmareba Cveulebrivia (dahyir-da // dasWirda... hjobdis // sjobdis...), rac imas niSnavs, rom{h-}-s alomorfTa asimilaciaSi homogenurobis principi (SWams,daSjerdis...) gvian Semosula.

rasac aGniSnuli sqema gamoxatavs, Tanamedrove qarTulidialeqtebis sastarto viTarebas asaxavs. Tanamedrove viTare-bis mixedviT ki Cans, rom Camoyalibda dialeqtTa ori jgufi:I ekuTvnis aGmosavleT saqarTvelodan moxeuri, xevsuruli daTuSuri, xolo dasavleT saqarTvelodan _ yvela dialeqtiklarjulis CaTvliT. am jgufSi S2-isa da O3-is {h-}-s cvlile-bas iwveven zmnur fuZeTa dasawyisi Tanxmovnebi homorganulo-bisa da homogenurobis principebiT, ramac mogvca /s-//z-//S-//J-//x-//G-/ alomorfebi. am jgufSi asimilaciis principebiaraTanabrad muSaobs, ase magaliTad, xevsurulisa da TuSurisgarda, /J-/ alomorfi sxvagan ar daufiqsirebiaT dGemde. vari-antTa gaCenis principebiT /J-/ sxva dialeqtebSi virtualuradCaiTvleba.

II jgufSi, garda qarTlurisa da kaxurisa, Sedian maTi ga-vlenis qveS myofi dialeqtebi: fSauri, mTiuluri, gudamayru-li, mesxuri, javaxuri, ingilouri da fereidnuli. am dialeq-tebSi amosavali {h-}-s variantebi iqmneba V–C poziciaSi, sadacarsebiTi gavlena ekuTvnis piris niSnis win mdgom xmovans(zmniswinis an winmdgomi sityvis damaboloebel xmovans); ga-vlenis Sedegad xdeba /h-/ da /s-/ variantTa /�-/-d gardaqmna ga-rkveuli niuansebiT, rac fuZiseul Tanxmovnebs miewereba.

I jgufSi gamosayofia xevsuruli da TuSuri, romlebSichomorganulobisa da homogenurobis asimilaciuri principebibolomdea daculi, rasac Sedegad mohyva /h-/ alomorfis sru-li gaqroba am dialeqtebSi. zemoT warmodgenili sqema S2-isada O3-is {h-}-s morfemis alomorfTa distribuciisa da dia-leqtebSi istoriis gaTvaliswinebiT iGebs aseT saxes:

nulovani alomorfi xmovanTa win Zveli qarTulis bolo periodSiveaganmtkicebuli.

72

{h-} (IX, X ss.)

*{h-} _ /s-//S-//J-//x-//G-/.Tu gaviTvaliswinebT genetikur safuZvelze damyarebul

enobriv movlenaTa ganmeoradobas, aGweril viTarebaTa mixed-viT `xanmetobis~ wina periodSi arsebuli {h-} romelime dia-leqtSi materialurad SeiZleba gamqraliyo da samwerlo enissayrdenad gaxdomis Semdeg x- prefiqsi homorganulobis prin-cipze damyarebiT ganmtkicebuliyo S2-isa da O3-is niSnad; uf-ro gvian ki, daaxloebiT VII s. Semdeg, dialeqti, romelsacSemorCa `xanmetobis~ droze adreuli h- niSani, gamxdara sa-mwerlo enis sayrdeni da swored es niSani iqca Zveli qarTu-lis bolo periodis (IX-X saukuneebis) niSnad S2-isa da O3-is-Tvis. amave periodis farglebSi daiwyo misi variantebiswarmoqmna homorganuloba-homogenurobis principebiT.

Cveni varaudis safuZvelia qarTuli enis genetikuri Tvise-ba: {h} bgeras SeuZlia {x}-s mocema, piriqiT ki ara xdeba.

r o s t o m f a r e u l i Z e

erTi Tandebulis Sesaxeb qisturSi

CeCnur saliteraturo enaSi tÁe `-ze~ Tandebuli daer-Tvis arsebiTi saxelis micemiTi brunvis formas, romelic Se-iZleba warmodgenili iyos rogorc sruli, ise e.w. `mokle~ sa-xiTac. mokle forma igivea, rac saxelis II sabrunebeli fuZe,romelsac mokvecili aqvs micemiTi brunvis niSani. II sabrunebe-li fuZe xmovanze bolovdeba, romelic, Tavis mxriv, naTesaobi-Ti brunvis niSnis xmovniTi nawilia. Sdr.:

sax. zÁezag `yvavili~naT. zÁezag-an

73

mic. zÁezag-a-na (< zÁezag-an-na)Tandebulis darTviT:sruli forma: zÁezag-a-na tÁe`mokle~ forma: zÁezag-a tÁe `yvavilze~...tÁe Tandebuls jer kidev SenarCunebuli aqvs saxelis mniS-

vneloba. Sdr. tÁe `zedapiri~. maSasadame, igi jer kidev araris Camoyalibebuli Tandebuli, amitom calke iwereba.

qisturSi Cveulebrivia saliteraturo enaSi zemoT ganxi-luli formebi, magram maT gverdiT Camoyalibda axali varian-ti, romelic, Cveni varaudiT, Semdegnairad aris Camoyalibebu-li:

aRniSnuli Tandebuli qisturSi bolokidur poziciaSikargavs xmovniT nawils, TanxmovniTi nawili ki erwymis II sa-brunebel fuZes. xmovnis momdevno poziciaSi ki igi mJRerdeba.Sdr.:

gor-a-d (<gor-a-t <gor-a tÁe // <gor-a-na tÁe) `cxen-ze~...

maSasadame, cnobili fonetikuri movlenebis Sedegad mivi-ReT saliteraturo enisgan gansxvavebuli forma, sadac bolo-kiduri -d Tanxmovani momdinareobs tÁe (qisturSi: ti//te)Tandebulisagan.

-d-s dakarguli aqvs semantikuri kavSiri amosaval formas-Tan, igi desemantizebulia da Camoyalibebul Tandebulswarmoadgens, romelic Serwymulia fuZesTan.

garda amisa, ganxilulia is fonetikuri Taviseburebanic,romlebic aRniSnuli Tandebulis darTvis Sedegad Tavs iCenenmravlobiTSi. Sdr.: gor-a-S-T // gor-a-S-d (<goraSna tÁe)`cxenebze~...

74

n a T i a f o n i a v a

CVC tipis abazur zmnur pirTafonemuri struqturisaTvis

moxsenebaSi ganvixilavT fonemaTa distribucias CVC ti-pis abazur zmnur ZirebSi. masala moviZieT v. b. tugovis re-daqciiT 1967 wels gamocemul `abazur-rusul leqsikonSi~. sa-analizod aRebuli gvaqvs rogorc sakuTriv abazuri, ise nases-xebi zmnuri erTeulebi.

abazur zmnur ZirebSi davadastureT CVC tipis 128 zmnu-ri erTeuli, romlebic gadanawilebulia 12 qvemodelSi: CVF(aba-kaJ-ra `erTad waqceva, davardna~), CVC (wak-ra `damalva,miCqmalva raRacis~, `Sekreba, mogroveba~), CVS (wr-ra `yviri-li~), CV (waÁ-zla-ra `bavSvad yofna~), FVC (saW-ra `mTlianaddawva raRacis~), FVF (sas-ra `stumroba, stumrad yofna~), FVS(l-ra `tansacmlis Cateva), SVS (Ä-lal-ra `monawileobis mi-Reba raRacaSi~, `Sesvla xSir, sqel masaSi an erTgvari sagnebissixSireSi~), SVF (la-xa-ra `dabrmaveba, dabeceba~), SVC (lg-xa-ra `monad qceva~), V (ala--ra `Rmuili, ymuili~, `ymui-lis atexa~), VF (a-zla-ra `gvalva~).

CVC sturturaSi xmovanTagan yvelaze gavrcelebulia a

da . a dasturdeba 73 ZirSi, - 51-Si, u warmodgenilia 2zmnur erTeulSi, TiTo ZirSi gvxvdeba i da e xmovnebi. saana-lizo struqturul tipSi o saerTod ar realizdeba.

garkveuli SezRudvebi axasiaTebs calkeul Tanxmovnebs:TavkidurSi saerTod ar gvxvdeba v, T, t, aseve sada J fonema,TiTo ZirSia Z, z, agreTve sada j da h fonemebi.

bolokidur poziciaSi 45 ZirSi ZirSi realizebulia spi-

rantebi, 44-Si _ xSulebi da afrikatebi, 34-Si _ sonorebi,5-Si _ sonantebi.

Tavkidur poziciaSi yvelaze metad gavrcelebulia xSule-

bi (64 Ziri), spirantebi (41 Ziri), sonorebi (9 Ziri), sonan-

75

tebi (4 Ziri).CVC struqturaSi ar Segvxvedria xmovniT gaTiSuli iseTi

mimdevrobebi, romelTa Tavkidursa da bolokidur poziciaSiiqneboda erTi da imave rigis Tanxmovnebi (SezRudva ar vrcel-deba erTi da imave rigis identur Tanxmovnebze). mag.: bVb da-saSvebia, magram akrZalulia bVf, bVp, fVb, fVp a.S. zemoTqmu-li vrceldeba nebismieri rigis Tanxmovanze, maTi palatalize-buli, geminirebuli da labializebuli saxeobebis CaTvliT.

erTi Zireuli morfemis farglebSi anlautsa da auslaut-Si sisina da SiSina afrikatebTan erTad ZirSi ar dasturdebasisina da SiSina spirantebi: z, s, J, S. abazurSi dasaxelebuliwesebi daculia ugamonaklisod.

amrigad, abazur zmnur ZirebSi CVC struqtura sakmaodgavrcelebulia. ZirTa nawili saxeluri warmoSobisaa, amavedros miRebulia CVCV modelis reduqciiT (CVC < CVCV):

(may-xa-ra `gaZliereba~ (Sdr. may `Zlieri~). aRsaniSnavia, romsaanalizo modelSi TanxmovanTa distribucia anlautsa daauslautSi msgavsia sxva iberiul-kavkasiuri enebis amave mo-delSi fonemaTa distribuciisa (afxazuri, qarTuli, bacburi,Tabasaranuli, lezgiuri).

m e d e a R l o n t i

drois kategoriis saRvTismetyvelo aspeqtebi

kacobriobas dRemde amwyvdevs CixSi maradisobisa da sa-zogadod drois paradoqsuli bunebis Zieba: ra aris maradiso-ba da ra aris dro? ra ganasxvavebs da ra aerTianebs am orodenobas _ uZraoba-moZraoba, xangrZlivoba-xanmokleoba Tuucvleloba-cvlileba da a.S.?

demiurgisgan Seqmnil samyaroSi dro, platonis TeoriiT,

76

aris moZravi, maradmimdinare (maradmedini) xateba, erTgvari ana-logiuri proeqcia uZravi da ucvleli maradisobisa, rac gacxa-debulia amqveyniur saganTa da movlenaTa arsebobiT, maTi moZra-obiTa da cvalebadobiT; xolo maradisoba aris maradi, waruva-

li awmyo, romelic gamoixateba erTaderTi atributiT _ àris~.sakuTriv dro ki verasodes iqneba pirwmindad awmyo, aramed gan-wilulia warsul drod _ ìyo~, da momaval drod _ ìqneba~.

maradisobisa da drois srulyofil, WeSmarit definiciassagangebod eZiebs netari avgustine, romlis ganmartebiT,RmerTma dro samyarosTan erTad Seqmna (`samyaro Seiqmna aradroSi, aramed drosTan erTad, raTa gviCvenos, rogor gadadisucvleli da uZravi maradisoba wamiTi-wamad cvalebadsa da mo-Zrav droSi~). maSasadame _ dro RvTis mier qmnil samyaroSi

qmnilebaa, ganwiluli warsulad, awmyod da momavlad, ro-melTagan: momavali jer ar arsebobs, warsuli ukve ar arse-bobs, xolo awmyo myisierad miedineba.

sayuradReboa netari avgustines mier warmodgenili kvali-fikacia Sesaqmiseuli drois saxeebisa. wmida mamis rwmeniT, ararsebobs sakuTriv sami dro _ warsuli, awmyo da momavali,aramed: àris sami dro: awmyo warsulisa, awmyo awmyosi da aw-myo momavlisa. awmyo warsulisa maxsovrobaa, awmyo awmyosi _uSualo Wvreta, xolo awmyo momavlisa _ molodini... warsu-

li da momavali mxolod awmyos saxiT arseboben~.Sesaqmiseuli drois Tavisebureba, netari mamis ganmarte-

biT, is aris, rom dro arsobrivad subieqtivisturia, anu gan-wiluli drois samive saxe adamianis cnobierebiTaa gansa-zRvruli: ès sami dro mxolod Cvens sulSi arsebobs da sxva-gan versad vxedavT maT... dro erTgvari ganfenilobaa sakuTrivsulisa, radgan... martooden sulSi arsebobs sami dro _ sa-myaro sulma `gaadroula~, _ daaskvnis netari mama da `sul-Si~ gulisxmobs adamianis suls.

gramatikuli droc subieqtivisturia, vinaidan zmnis sami-ve dro moubari adamianis TvalsazrisiT ganisazRvreba: grama-tikuli dro zmnis formaa, romelic `gviCvenebs moqmedebis mo-

77

mentis Sefardebas ubnobis (anu laparakis) momentTan: awmyodrois SemTxvevaSi `gvaqvs erT-drouloba, anu erT-Jamierobaubnobisa da moqmedebisa... meore da mesame SemTxvevaSi ki ubno-bis momenti da moqmedebis momenti sxvadasxvaa fizikurad~(ak. SaniZe).

zmnis gramatikul dros aigiveben zmnis kilosTan, aseve _mwkrivTan (n. mari, arn. Ciqobava, s. xundaZe). ak. SaniZis azriT,miuRebelia zmnis kategoriaTa aRreva, `gramatikuli dro SeiZ-leba mxolod sami iyos: exlandeli, warsuli da momavali~.

zmnis droisa da zmnis mwkrivTa formebis urTierTmimar-Tebis TvalsazrisiT, yuradRebas ipyrobs is faqti, rom sakuT-riv axlandeli dro zmnis mwkrivTagan mxolod erTi - awmyosmwkrivis formiT gamoixateba, xolo warsuli da momavalidrois gamoxatva danarCen mwkrivebzea gadanawilebuli. aseaqarTulSi da msoflios yvela enaSi. amas xels ar uSlis Zv.qarT. awmyos xolmeobiTis mwkrivis arseboba, romelic arisara `meore awmyo~, aramed mravalgzisobis kategoriiT `da-tvirTuli~ awmyos mwkrivis forma, Sdr.: am mwkrivis nakluliuRlileba (mxolod me-3 piris saxiT) da, meore mxriv, `var-i,xar-i, ar-i-s~ tipis xolmeobiTis paraleluri arseboba ZvelqarTulSi.

vfiqrobT, zmnis gramatikuli drois gamoxatvis amgvariTaviseburebiT aRibeWdeba Sesaqmiseuli drois zemoT warmoCe-nili kvalifikacia: `warsuli da momavali mxolod awmyos sa-xiT arseboben~ _ imis gaTvaliswinebiT, rom zmnis yvela mwkri-vis formisaTvis amosavali, saboloo jamSi, awmyos mwkrivia.

78

n a t o S a v r e S i a n i

ØÅÄÌÃÄÁÀÒÉÓÀ ÃÀ ÆÌÍÀ-ÛÄÌÀÓÌÄÍËÉÓ ÒÉÝáÅÛÉÛÄÈÀÍáÌÄÁÉÓÀÈÅÉÓ ÓÅÀÍÖÒÛÉ

ÓáÅÀ ØÀÒÈÅÄËÖÒÉ ÄÍÄÁÉÓ ÌÓÂÀÅÓÀÃ, ÓÅÀÍÖÒÛÉÝ ØÅÄÌÃÄÁÀÒÄÓÈÀÍ

ÄÒÈÀÃ ÛÄÓÉÔÚÅÄÁÀÓ ØÌÍÉÓ ÚÅÄËÀ ÓÀáÉÓ ÆÌÍÀ-ÛÄÌÀÓÌÄÍÄËÉ: ÄÒÈÐÉÒÉÀÍÉ,ÏÒÐÉÒÉÀÍÉ ÃÀ ÓÀÌÐÉÒÉÀÍÉ, áÏËÏ ÏÁÉÄØÔÈÀÍ _ ÏÒÐÉÒÉÀÍÉ ÃÀ ÓÀÌÐÉ-

ÒÉÀÍÉ ÆÌÍÀ-ÛÄÌÀÓÌÄÍÄËÉ.

ÒÏÂÏÒÝ ÝÍÏÁÉËÉÀ, ØÅÄÌÃÄÁÀÒÄ ÛÄÉÞËÄÁÀ ÂÀÃÌÏÉÝÄÓ ÅÉÍ ÃÀ ÒÀãÂÖ×ÉÓ ÓÀáÄËÄÁÉÈ ÃÀ, ÛÄÓÀÁÀÌÉÓÀÃ, ØÅÄÌÃÄÁÀÒÉÓÀ ÃÀ ÛÄÌÀÓÌÄÍËÉÓ

ÒÉÝáÅÛÉ ÛÄÈÀÍáÌÄÁÉÓ ÓÀÊÉÈáÓ ÓÀÌÄÝÍÉÄÒÏ ËÉÔÄÒÀÔÖÒÀÛÉ, ÓßÏÒÄÃ,

ÅÉÍ ÃÀ ÒÀ ãÂÖ×ÉÓ ÓÀáÄËÈÀ ÛÄÐÉÒÉÓÐÉÒÄÁÉÓ ×ÏÍÆÄ ÂÀÍÉáÉËÀÅÄÍ.ÀÌãÄÒÀÃ ÚÖÒÀÃÙÄÁÀÓ ÂÀÅÀÌÀáÅÉËÄÁÈ ÖÓÖËÏ ÓÀÂÍÉÈ ÂÀÌÏáÀÔÖ-

ËÉ ØÅÄÌÃÄÁÀÒÉÓÀ ÃÀ ÛÄÌÀÓÌÄÍËÉÓ ÓÉÍÔÀØÓÖÒ ÖÒÈÉÄÒÈÏÁÀÆÄ ÓÅÀ-

ÍÖÒÛÉ.ÉÓÄÅÄ, ÒÏÂÏÒÝ ÓáÅÀ ØÀÒÈÅÄËÖÒ ÄÍÄÁÛÉ, ÓÅÀÍÖÒÛÉÝ ÒÏÝÀ ØÅÄÌ-

ÃÄÁÀÒÄ ÖÓÖËÏ ÓÀÂÍÉÓ ÓÀáÄËÉÀ, ÛÄÌÀÓÌÄÍÄËÈÀÍ ÖÒÈÉÄÒÈÏÁÉÓÀÓ ÌÒ.

ÒÉÝáÅÛÉ áÀÍ ÛÄÈÀÍáÌÄÁÀ ÂÅÀØÅÓ, áÀÍ ÛÄÖÈÀÍáÌÄÁËÏÁÀ. Ö×ÒÏ ÌÄÔÉÝ,ÄÒÈÍÀÉÒÉ ØÅÄÌÃÄÁÀÒÄÄÁÉÝ ÓáÅÀÃÀÓáÅÀÏÁÀÓ ÀÌÑÙÀÅÍÄÁÄÍ ÃÀ, ÛÄÓÀÁÀÌÉ-

ÓÀÃ, ÅáÅÃÄÁÉÈ ÀÓÄÈ ÐÀÒÀËÄËÖÒ ×ÏÒÌÄÁÓ:

ÈÏ×-ðÒ ÛÚÄÃÍÉ-á ÀÛÈÄ (ÓÅ. ÐÒÏÆ. ÔÄØÓÔ.,. 68,17) `ÈÏ×ÄÁÉ ÅÀÒ-ÃÄÁÉÀÍ ÄÒÈ ÌáÀÒÄÓ"

ØÏÒßËÏÁÑÉ ÜÉÂÀÒ ÉÝÒÉÄËÉ ÈÏ×-ÀÒ (ËÛá.) `ØÏÒßÉËÉÓÀÓ ÚÏ-

ÅÄËÈÅÉÓ ÉÝËÄÁÀ (ÉÓÅÒÉÀÍ) ÈÏ×ÄÁÉ"ÉßÀÒéÍÑÉ ØÏÒ-ÀË Ìê ËïÂ-á (ËÛá.) `ÉßÀÒÓ ÉØÉÈ ÓÀáËÄÁÉ ÀÒ ÃÂÀ-

ÍÀÍ"

ÌÏáÓÄÍÄÁÀÛÉ, ÀÓÄÅÄ, ÂÀÍáÉËÖËÉ ÉØÍÄÁÀ ÒÀÏÃÄÍÏÁÉÈÉ ÒÉÝáÅÉÈÉÓÀáÄËÉÈ ÂÀÍÓÀÆÙÅÒÖËÉ ÀØÔÀÍÔÉÓ ÆÌÍÀ-ÛÄÌÀÓÌÄÍÄËÈÀÍ ÖÒÈÉÄÒÈÏ-

ÁÀ, ÅÉÍÀÉÃÀÍ, ÓáÅÀ ØÀÒÈÅÄËÖÒ ÄÍÀÈÀ ÌÓÂÀÅÓÀÃ, ÓÅÀÍÖÒÛÉÝ ÃÀÓÔÖÒ-

ÃÄÁÀ ÉÓÄÈÉ ÛÄÌÈáÅÄÅÄÁÉ, ÒÏÝÀ ÒÀÏÃÄÍÏÁÉÈÉ ÒÉÝáÅÉÈÉ ÓÀáÄËÉÈ ÂÀÍ-ÓÀÆÙÅÒÖËÉ ßÉÍÀÃÀÃÄÁÉÓ ÌÈÀÅÀÒÉ ßÄÅÒÉ ÛÄÉÞËÄÁÀ ÌáÏËÏÁÉÈÛÉÝ ÛÄ-

ÂÅáÅÃÄÓ ÃÀ ÌÒÀÅËÏÁÉÈÛÉÝ.

79

e T e r S e n g e l i a

Tavsaburavi megrul-lazurSi

Tavsaburavi samoslis erT-erTi Semadgeneli nawilia. amsemantikur jgufSi SeiZleba gamoiyos qvejgufebi:

I. Tavsaburavis aRmniSvneli zogadi terminebimegr. giorTumalar-i//dudiS-i giorTumalar-i `nebismieri sa-

xis Tavsaburavi~, laz. moTumale//moTvaluS-i//Ti(s)-moTvaluS-i//moTumuS-i//Ti-moTvalon-i; laz. TiSTimale `Tavsafari~

II. Tavsaburavis saxeobani:1) Tavsafari da misi saxeobanimegr. qica `leCaqi~; `mandili~; megr. leCeq-i//leqeC-i `leCa-

qi~, laz. laCaq-i; megr. caxorc-i//caxoc-i `Tavsafari~; `mandi-li~; laz. Ti-mandilon-i//Ti-mendilon-i//mendil-i `mandili~;megr.-laz. kasinka; megr. Raz-i `Salis msxvili ZafiT moqsoviliqalis Tavsaburavi~, `Razli~; laz. kaz-i `Tavsafari~; laz. xase

`Tavsafari erTgvari~. laz. xasa `Tavsafrad (wasakravad gamoi-yeneboda)~.

2) Cixtikopimegr. gagurjela//gargujela//gagurjla//gaurjela//gagurkla `gvir-

gvini; Cixtikopi, qalebis Tavsaburavi~; megr. kakular-i, kaku-

la `kavebi~; `kavebiani Cixta, laz. Tabla `Cixtikopi~

3) Tavmosasxamimegr. daraia `abreSumis Tavmosasxami~; megr. Sal-i `TavSa-

li, didi Tavsafari~, megr.-laz. TavSal-i.

4) Tavsafari daniSnulebis mixedviTa) sapatarZlo

megr.-laz. fata; laz. feCe `fata~; laz. duaR-i `patarZlisTavsaburavi~.

b) samgloviaromegr. omorgualo//samorgualo qica `samgloviaro~; megr.

80

CxviCxvel-i qica `Semouqobavi Tavsafari~; laz. mgaaS-i (moTva-luS-i) `samgloviaro (zedmiw. tirilis) Tavsafari~.

g) yelze mosaxvevi

megr. Sarf-i, laz. Sarф-i `Sarfi~; megr.-laz. kaSn-i `kaSne~.

d) pirbadelaz. kavux-i, kauxa `Zveleburi Tavsaburavi; safarveli,

garsi~; laz. �azma//a�azma `saxis safari~; laz. Cadr-i `Cadri~;laz. kaz-i `pirbade~; laz. Raz-i `pirbade~.

4) Tavsafari formis mixedviTmegr. sumkunTxur-i `samkuTxa~; megr. oTxkunTxur-i òTxkuTxa~

III. qudi

1) qudis saxeebimegr.-laz. qud-i `qudi~ (yvela saxis qudi); megr. boxox-i//

boxoxia//boxoxiaS-i (buxariS-i) qud-i `boxoxi, buxris qudi,cxvris tyavis qudi~, laz. boxox-i; megr. nabadiaS-i qud-i `nab-dis qudi~; megr. tetiaS-i qud-i `tetiis qudi~; megr. Sonur-iqud-i `svanuri qudi~.

megr. tatuc-i `fafanaki~; megr. fayu `qudi, Tavsaburavi~;megr. boworia `grZelbewviani~; megr. WiliS-i qud-i `Wilobisqudi~; megr.-laz. cilindr-i `cilindri~; megr. uSanka qud-i`zamTris Tbili qudi~; laz. Sapka, Saфka, Safka, Savka `qudi~;laz. фesi; laz. kalfaR-i `qudi, fafaxi~; laz. papax-i// fafax-i`qudi~; megr. gurgin-i `gvirgvini~.

2) yabalaxi da misi saxeebimegr. baSlayu//baSlayv-i//baSla‡//baS�a‡u `yabalaxi, baS-

layvi~, laz.baSlu//baSluR-i 1) `yabalaxi~, èrovnuli lazuriTavsaburavi~. 2) baSluR-i `sacolis daniSvnis dros gaRebulisaCuqari, qrTami qalis mSoblebisaTvis~; megr. Wyvintian-i ya-balax-i.

3) qudi daniSnulebis mixedviTmegr. oCxanie//saCxanio//CxanaS-i qud-i `mzis qudi~; laz.

mJuaS-i qud-i//mJoraS-i qud-i `mzis qudi~; laz. foTe� _mJuaSi qudi `mzis qudi~.

81

IV. Tavsaburavis nawilebi

1) sakuTriv nawilebimegr. wkvet-i//wkvent-i `wvero, wveri~;megr. qudiS-i ‡uj-i `qudis yuri~, laz. qudis kukut-i;

megr. CxviCxv-i `foCi~.

2) mosarTavebimegr. yruJao//kruJao `maqmani~; megr. foCv-i `foCi~; laz.

mful- `Rili~; megr. Zia `mZivi~, laz. mon-i.

v a J a S e n g e l i a

fragmentebi mogonebidan akademikosarnold Ciqobavaze. LI-LVII

LI. 1973 wlis ivnisSi baton arnolds vaxldi leningrad-Si, sadac samecniero sesia `meSCaninovis sakiTxavebi~ unda ga-marTuliyo...

gamgzavrebamde daaxloebiT ori kviriT adre qalbatonmaTamar yiasaSvilma (arn. Ciqobavas meuRlem) damibara. miTxra:àrnoldi leningrads unda gaemgzavros, sadac samecniero se-siaSi miiRebs monawileobas, Tan iqaur klinikebSi gamokvlevebiunda Caitaroso... adre me davyvebodi yvelgan, axla fizikuriSesaZlebloba ara maqvs... Sen axalgazrda xar, Tan amJamad _CvenTan erT-erTi yvelaze metad daaxloebuli adamiani, Cven-Tvis bevrs akeTeb, SviliviT zrunav... kargi iqneba, Tu lenin-gradSi gahyvebio~.

aviRe TviTmfrinavis bileTebi. b-ni arnoldis mZRolma iva-nem aeroportSi wagviyvana...

LII. leningradSi sastumro `Camosul mecnierTa saxlSi~davbinavdiT, xalturinis quCaze. nomeri oTxoTaxiani iyo (aka-demikos v. struges yofili bina)...

82

b-ma arnoldma Tanxa mTlianad TviTon gadaixada, aseve Tvi-Ton ixdida aTi dRis ganmavlobaSi kvebisaTvis saWiro Tanxas...roca Sevwuxdi, miTxra: TbilisSi Casvlis Semdeg gavswordeTo...

LIII. sadilad sastumros restoranSi davdiodiT... pirve-lad rom mivediT (ar vici ratom), magidaze ludis boTlebielaga. marTali giTxraT, me, ludis moyvarul adamians Zalianmesiamovna, magram b-ma arnoldma oficiants uTxra: eseni Cvenar gvindao (bunebrivia, ver vityodi, datoveT-meTqi)... rocasadili damTavrda, b-ma arnoldma danaxarji gadaixada, Tan zedsakmao Tanxa daamata... amis Semdeg karebSi gvegebebodnen dadidi mowiwebiT migvacilebdnen magidamde, aqeTobisas ki kare-bamde mogvyvebodnen...

LIV. sastumroSi rom vewyobodiT (nomeri dajavSnuliiyo), administratorTan cnobili qarTveli literatori no-dar alania davinaxe, mivesalme, movikiTxeT erTmaneTi. b-ma ar-noldma miTxra: Tu adgili ar iqneba, CvenTan movideso(rogorc zemoT aGvniSne, nomeri oTxoTaxiani iyo)...

meore dilas mirekaven nomerSi: Tqveni nacnobi qarTveliwuxel cudad gaxda da saswrafod samxedro-samedicino akade-miis klinikaSi waiyvaneso... Sevwuxdi. gavige, rom Zalian rTu-li operacia gaukeTebiaT da reanimaciaSi wevs. maSinve wavedi.mkurnali eqimi meubneba: mdgomareoba mZimea, magram aris Sansi,rom gadarCeso... werili mivwere, gavamxneve (ar vicodi, romugrZnoblad iyo). TbilisSi depeSebi gamovgzavne enaTmecniere-bisa da literaturis institutebSi, rom ojaxisTvis Seetyobi-nebinaT... sam dReSi n. alanias meuRle _ lili gogoxia da mi-rian abulaZe Camovidnen...

roca b-ma arnoldma gaigo n. alanias mZime mdgomareobisSesaxeb, prof. m. xaxanaSvils (maSin is leningradSi muSaobdaakad. i. pavlovis laboratoriis xelmZRvanelad) sTxova, TuSesaZlebeli iqneboda, yuradReba mieqcia avadmyofisaTvis...b-ma mixeilma gulTan miitana es Txovna, inaxula avadmyofi,

83

eqimebsac gaesaubra, da b-n nodars yuradReba ar mohklebia...sabednierod, b-ni nodari sakmaod xangrZlivi mkurnalobis

Semdeg gamojanmrTelda.sxvaTa Soris, TbilisSi b-n mixeilTan erTad gamovfrindiT...

LV. leningradSi nevis prospeqtze SemTxveviT Sevxvdi Cer-qez mxatvars TiaucvaJ kats...

erTxelac, roca qalaqSi viyavi gasuli, T. kati mosula Cemsanaxavad.

vbrundebi saxlSi. vxedav sufras usxedan b-ni arnoldi daT. kati. b-ni arnoldi umaspinZldeba da Tan esaubreba. me rom mi-vedi, gviTxra: axla me dagtovebT da Tqven gaagrZeleT saubario...

LVI. leningradSi yofnis dros b-ni arnoldi xSirad mi-Svebda qalaqSi, raTa leningradis RirsSesaniSnaobebs gavcno-bodi, dameTvalierebina ermitaJi...

LVII. TbilisSi dabrunebis Semdeg, roca Ciqobavebs vestum-re, q-ma Tamarma gadmomca b-ni arnoldis naTqvami: vaJa iyomzrunveli, magram ara momabezrebelio... bunebrivia, Zalian me-siamovna.

i z a C a n t l a Z e

qarTvelur enaTa etimologiurleqsikonebSi gamorCenil fuZeTafonologiur-semantikuri analizi

winamdebare moxsenebaSi ganvagrZobT dRemde arsebul qar-Tvelur enaTa etimologiur leqsikonebSi SemTxveviT Tu imdroisaTvis Sesabamisi masalis mouZieblobis gamo gamotove-bul (gansakuTrebiT svanuri enis) ZirTa istoriul-SedarebiT

84

kvlevas, rasac seriozuli Sedegi moaqvs _ qarTul-zanuri er-Tianobis epoqisaTvis aqamde savaraudo arqiformebi svanuriekvivalentis dadasturebis wyalobiT gadainacvleben xolmeSedarebiT ufro arqaul warsulSi, kerZod _ saerToqarTve-luri fuZeenis doneze.

Cveni azriT, qarTveluri leqsikis istoriul-SedarebiTikvleva unda warimarTos sami ZiriTadi monacemis mixedviT:

1. fuZeenis diferencirebis Sedegad miRebul regularulfonetikur kanonzomierebaTa amsaxveli qarTveluri leqsika;

2. sxva enaTagan fuZeenis an qarTul-zanuri erTianobisepoqisTvis nasesxebi masala, romelic erT-erT qarTvelur ena-Si mainc iZleva fonemaTSesatyvisobas;

3. fuZeenidan momdinare ZiriTadi leqsikuri fondis si-tyvaTa Zirebi, romlebic yvela qarTvelur enaSi warmodgeni-lia ucvleli saxiT da arsad moipoveba aranairi fonemaTSesa-tyvisoba (mag. qarT. fol-i, megr. fol-o `Cliqi~, laz. fol-o`fexi~, svan. fol `Cliqi~).

yvelaze arqauli Cans Zvel qarTul werilobiT ZeglebSi(ukidures SemTxvevaSi sulxan-saba orbelianis leqsikonSi ma-inc!) dadasturebul monacemebTan Sepirispirebuli svanuri damegrul-lazuri ekvivalentebi.

i r i n a C a C a n i Z e

Zvirfas TvalTa (`bivrili~ da ànTraki~)tipologiuri definiciebi

Zvel qarTulSi mravali sityvaa Semosuli berZnulidan,rac Sepirobebulia im mWidro politikuri, ekonomikuri dakulturuli kontaqtebiT, qarTvel xalxs aTeulobiT saukunismanZilze rom hqonda berZnebTan. cnobilia, rom bibliis uZve-les TargmanebSi aisaxa swored is warmodgenebi, rac berZnebs

85

hqondaT Zvirfasi qvebis aRmniSvnel leqsemebTan dakavSirebiT.Zvirfasi qva berili qarTul wyaroebSi cnobilia sxvadas-

xva saxelwodebiT: `berilosi~, `bivrili~, `bivriti~, `beri-lioni~. bibliaSi igi `birvilionis~ saxelwodebiT arisaRniSnuli. sulxan-saba orbeliani ganmartavs rogorc `zRvisada cisfer Tvals~. eqvTime TayaiSvilis cnobiT, vaxuStis geog-rafiis xelnaweris arSiebze SeniSvnebi gaukeTebia daviT req-tors, sadac is wers: `bivriti da bivrili erTi da igive ars~.qarTul enaze mas metwilad bivrits an berilions uwodebdnen.

yvelaze adrindeli cnoba am mineralis Sesaxeb Semonaxu-lia TxzulebaSi `cxovreba wmindisa ninosi~. wminda ninom mcxe-TaSi naxa kerpi: `dga kaci erTi spilenZisa da tansa missa ecvajaWv oqro�sa da Cafxuti oqroჲsa da samxarni esxnes frcxilnida bivriti~. `xolo masve dResa risxvisasa odes dascxra se-tyua igi da qari sastiki, gamovida wminda nino kldisa misgannapralsa da hpova Tuali igi bivriti (`qarTlis cxovreba~,1942, 56).

epifane kviprelis `TvalTaჲSi~ es minerali `bivrionis~ _`bivrilis~ saxelwodebiT aris aRniSnuli da daxasiaTebulia,rogorc Rrubliseburi TeTri feris qva da wyaliviT gamWirva-le, ufro muqi ameTvistoze da ùwmindes iakinTisa~, xolo mzissxivebis win iisfers an fetvis marcvlis elfers Rebulobs.

Tamar mefis sasaxleSi: òqro-vercxlebriv, brwyinavscecxlebriv kedel-yureni, fiqliT Zerwilni, bivrilioni, lig-virioni, urTierTobiT Soris STayrilni~. (i. SavTeli).

xelnawerTa wyaroebSi `bivriti ars qua spekali patiosanioqrosferi da eluare aRreuli simwuaniTa... romelica eseTumca simwuaniTa TvisiTa hmsgavsebs samaragdosa, garna rome-lica ars yviTeli feriTa, igi ars TviT ukeTesi bivriti~. io-ane batoniSvilis `kalmasobis~ mixedviT: `bivrilioni ...agreTvebivriti ewodebis ese qua ars sxuaTa ZvirfasTa quaTaSina aR-ricxuli, myari da brwyinvale. feriT ars zRvis wylis ferianu xoxbis yelis gina momwvanomomrqalo...da fasiTaesworebis zurmuxtsa~.

86

rusi leqsikografi mixeil dali Tavis leqsikonSi berilsigive akvamarins (Аквамарин) ganmartavs, rogorc `zRvis wylisferis zurmuxtis erT-erT saxeobas~.

akvamarini ucxo sityvaTa leqsikonis mixedviT `molurjo-mwvane feris Zvirfasi qvaa, bivrilis nairsaxeoba. igi laTinu-ri warmoSobisaa (aqua marina) da `zRvis wyals~ aRniSnavs, xo-lo berili ki berZnuli (bērillos).

granatis jgufis mineralebidan kacobrioba uZvelesi droi-dan icnobs ànTraks~. leqsema berZnuli warmoSobisaa(anthrakos _ naxSiri), romelic zogjer `laTinuri karbunku-lis~ (karbunkulus) sinonimad gamoiyeneba, rac qarTulad nakver-cxals niSnavs.

parizul xelnawerSi daculi Zveli da axali aRTqmis saki-TxavebSi moxseniebulia anTraki: `viTarmca hmonebdiT oqro-sa...anu anTraksa, gamoxatulsa xuroebiTa kacTa�Ta~.

sulxan-saba orbelianis leqsikonis mixedviT, anTraki èseTuali nakuercxlis feria, Rame cecxlebr elavs, dia Zvirfa-sia~. niko da daviT CubinaSvilebis ganmartebiT, ànTraki- na-kvercxali, Tvali patiosani, cecxlisferi, анфракс, карбункул,род чирья~.

mixeil dalis ganmartebiT: `karbunkuli (карбункул) grana-tis saxeobis Zvirfasi qvaa~.

bibliaSi Zvirfasi qvebidan yvelaze xSirad anTrakia moxse-niebuli. am leqsemis Sesaxeb cnoba `qarTlis cxovrebaSic~gvaqvs: `... da viTarca uTxres sityua vaxtangisi, Seiwynara dawarsca gorgasals ZRueni Zlieri da mis Tana guirguinianTrakiani da Jami dadves Sekrebisa~. anTraki xSirad aqvT mo-xseniebuli Zvel qarTvel mwerlebsac (ioane sabanisZe, ioanemtbevari, ioane SavTeli da sxva).

granatis sinonimi _ ànTraki~ qarTulSi ufro arqauliformaa, vidre ìakinTi~. rogorc Cans ànTraki~ jer ìakinTma~Secvala, Semdgom ìagundma~. xatebis, samkaulebisa da mziTviswignebSi mxolod `wiTeli iagundi~ gvxvdeba.

timoTe gabaSvilis `mimoslvaSi~ vkiTxulobT: `da vin ars,romeli aRmoiWirvis viTarca ciskari. sada kidobani medabiriT

87

da kanTarodSi... nivTni da qvanica aTorni _ samaragde dazmuri, iakinTe da tbazion _ gandgmul usaSuelod ganwmedi-leb iCinebodes~.

sainteresod gvawvdis anTrakis Sesaxeb cnobas ioane bato-niSvili `kalmasobaSi~: ànTraki berZnuli leqsia anФraks, esequa ars ZvirfasTa quaTa Soris Seracxil, xolo feriT arsnakvercxlis msgavsi da amis gamo hswordebies saxeli eseanФraks anu anTraki...ese Tuali ufrore bunebiT miewerebawiTelsa iagundsa da fasiTa ars masTanve Seracxil~.

moxsenebaSi aRniSnul sakiTxTan dakavSirebiT ganxilulialeqsemaTa tipologiuri definiciebi da masalad gamoyenebu-lia sxvadasxva terminologiuri leqsikonis monacemebi.

m e r a b C u x u a

saxeluri -iSeni daboloebis kvalifikaciisaTvislazur-megrulSi

zanurSi naTesaobiTi brunvis -iS formantiani yalibiT na-warmoebi rTuli Sedgenilobis brunvaTa arseboba mkvlevarTaumravlesobaSi didi xania, eWvs ar iwvevs. megrulisa da lazu-ris mixedviT viTarebiTi brunvis uqonlobis gamo -iSyalibian brunvaTa ricxvi gansxvavebulia. megrulSi sami adgi-lobiTi brunva gvaqvs:

mimarTulebiTi xoj-iS-a `xarisken~daSorebiTi xoj-iS-e `xarisgan~daniSnulebiTi xoj-iS-o(T) `xarisTvis~lazurSi ki _ ori:mimarTulebiTi xoj-iS-a `xarisken~daSorebiTi xoj-iS-e//xoj-iS-e(n) `xarisgan~

88

lazuriseburi, oRond ufro garTulebuli, nar-iani daSo-rebiTi dasturdeba samurzayanoulSi, sadac toponimebidan na-warmoeb daSorebiTSi mxolod gal-iSeno `galidan, galisgan~tipia gamefebuli.

msgavs situaciaSi specialur kvalifikacias iTxovs ro-gorc lazurSi, ise, megrulSi -iS-en(i) daboloebiani forme-bis arseboba, mxedvelobaSia Cqim-iSen(i) `Cemze, CemTvis~, emuS-en(i) `masze, misTvis~, xoj-iSen(i) `xarze, xarisTvis~, gur-iSen(i) `gulze, gulisTvis~ (Sdr. gur. gul-iza) da mravalisxva, roca es -iSen(i) daboloeba erTnairad gamoiyeneba yvelasaxelSi, maT Soris nacvalsaxelebSic, romlebic, rogorc cno-bilia, mimarTulebiT-daSorebiTSi -iS-a/-iS-e daboloebaTa na-cvlad -da-a/d-e-s dairTavs, Sdr. Cqim-d-a `Cemken~, Cqim-d-e `Cem-gan~; Sdr. mu-Seni `ratom, risTvis~, i-Seni `imisTvis, imitom~,`mainc~...

yovelive zemoTqmulidan gamomdinare, vaskvniT, rom -iS-en(i)formantiani saxeobebi, aseve, warmoadgenen rTuli Sedgenilo-bis brunvis formebs da unda Cadgnen naTesaobiTze dayrdno-bil -iS yalibian rTuli Sedgenilobis brunvaTa rigSi, amito-mac megrulSi gveqneba oTxi, xolo lazurSi sami nanaTesaobi-Tari brunvis forma.

r o e n a Ú k a d u a

-óË..., -ÉëË... ÄËÄÌÄÍÔÉÀÍ ÆÌÍÀÈÀ ÌÏÒ×ÏÓÉÍÔÀØÓÖÒÉÀÍÀËÉÆÉÓÀÈÅÉÓ ÓÅÀÍÖÒÛÉ

ÓÅÀÍÖÒÛÉ -óË / -êË / -ÀË, -ÉëË / -ОëË / -ÉÄË / -ÄË ÄËÄÌÄÍÔÄÁÉ

ÀØÔÉÅÉÓ ×ÏÒÌÄÁÛÉ ÌÏØÌÄÃÄÁÉÓ ÌÒÀÅÀËÂÆÉÓÏÁÀÓÀ ÃÀ ÏÁÉÄØÔÉÓ ÓÉÌ-

ÒÀÅËÄÆÄ ÌÉÖÈÉÈÄÁÄÍ.ÒÀÌÃÄÍÀÃÌÄ ÂÀÍÓáÅÀÅÄÁÖËÉ ×ÖÍØÝÉÀ ÀØÅÈ ÌÀÈ ÂÀÒÃÀÖÅÀË ÆÌÍÄÁ-

ÛÉ. -óË..., -ÉëË... ×ÏÒÌÀÍÔÉÀÍÉ ÂÀÒÃÀÖÅÀËÄÁÉ ÌÉЬÍÄÖËÉÀ ÓÀÛÖÀËÉ

89

ÂÅÀÒÉÓ ÌÄÃÉÏ-ÀØÔÉÅÉÓÀ ÃÀ ÌÄÃÉÏ-ÐÀÓÉÅÉÓ ×ÏÒÌÄÁÀÃ (Å. ÈÏ×ÖÒÉÀ,ÊË. ÂÀÂÖÀ, Ì. ÓÖáÉÛÅÉËÉ...).

ÆÄÌÏÀÙÍÉÛÍÖËÉ ×ÏÒÌÀÍÔÄÁÉÀÍÉ ÆÌÍÖÒÉ ËÄØÓÄÌÄÁÉ ÚÖÒÀÃÙÄÁÀÓ

ÉÐÚÒÏÁÄÍ ÒÏÂÏÒÝ ÂÒÀÌÀÔÉÊÖËÉ ÌÍÉÛÅÍÄËÏÁÉÓ ÌÒÀÅÀË×ÄÒÏÅÍÄÁÉÈ(ÉÍÂÒÄÓÉÅÉ: É-ÃÂ-óË `ÉØÒÏÁÀ" _ ÉÓ, ÓÔÀÔÉÊÖÒÉ ÄË×ÄÒÉÈ: É-ÌÀÒ-óË

`ÌÆÀÃÏÁÓ" _ ÉÓ), ÉÓÄ ÌÀÓÈÀÍ ÃÀÊÀÅÛÉÒÄÁÖËÉ ÓÉÍÔÀØÓÖÒÉ ÊÏÍÓÔÒÖØ-

ÝÉÉÓ ÀÒÀÄÒÈÂÅÀÒÏÅÍÄÁÉÈ (É-ÛÃÒ-óË `ÈÀÌÀÛÏÁÓ" ÉÓ, ÁÖÒÈÉÓ É-ÛÃÒ-óË ÁÖÒÈÓ ÈÀÌÀÛÏÁÓ (ÉÓ ÌÀÓ)).

ÓÅÀÍÖÒÛÉ ÃÀÓÔÖÒÃÄÁÀ ÓÉÓÔÄÌÄÁÒÉÅÉ ÃÀÐÉÒÉÓÐÉÒÄÁÀ É- ÃÀ Ä-

ÐÒÄ×ÉØÓÉÀÍ ×ÏÒÌÄÁÓ ÛÏÒÉÓ (ÒÏÂÏÒÝ ÄÓ ÀÒÉÓ ÅÍÄÁÉÈÉÓ ÀÁÓÏËÖ-ÔÖÒ ÃÀ ÒÄËÀÔÉÖÒ ×ÏÒÌÄÁÛÉ): É-ÆæÒ-ÉëË _ ÄãÀ `ÉØÀЬÄÁÀ ÓÀЬáÖÁ-

ÒÀÃ" _ ÉÓ _ á-Ä-ÆæÒ-ÉëË _ ÄãÀ ÄãÀÓ `{ÂÀ} ÄØÀЬÄÁÀ" _ ÉÓ ÌÀÓ, É-

ËÚÀ×-óË _ ÄãÀ `áÖÌÒÏÁÓ, ÌÀÓáÒÏÁÓ" _ ÉÓ _ á-Ä-ËÚÀ×-óË _ ÄãÀ

ÄãÀÓ `ÄáÖÌÒÄÁÀ" _ ÉÓ ÌÀÓ, É-ÁéÒÂ-ëË _ ÄãÀ `àÉÃÀÏÁÓ" _ ÉÓ _ á-Ä-

ÁéÒÂ-ëË _ ÄãÀ ÄãÀÓ `ÄàÉÃÀÅÄÁÀ" _ ÉÓ ÌÀÓ.

ÌÏÒ×ÏÍÏËÏÂÉÖÒÉ ÌÏÃÄËÉ ÄÒÈÐÉÒÉÀÍÉ ÆÌÍÄÁÉÓÈÅÉÓ ÀÓÄÈÉÀ:ÐÉÒÉÓ ÍÉÛÀÍÉ + É áÌÏÅÀÍ ÐÒÄ×ÉØÓÉ + ÞÉÒÉ + óË...

ÏÒÐÉÒÉÀÍÉ ×ÏÒÌÄÁÉÓÈÅÉÓ ÂÅÄØÍÄÁÀ: ÐÉÒÉÓ ÍÉÛÀÍÉ + Ä áÌÏÅÀÍ

ÐÒÄ×ÉØÓÉ + ÞÉÒÉ + óË...ÂÒÀÌÀÔÉÊÖËÉ ÌÍÉÛÅÍÄËÏÁÉÓ ÈÅÀËÓÀÆÒÉÓÉÈ ÀÙÍÉÛÍÖËÉ ÆÌÍÖÒÉ

ÓÔÒÖØÔÖÒÄÁÉÓ ÍÀßÉËÉ ÂÀÌÏáÀÔÀÅÓ Ä. ß. ÉÍÂÒÄÓÉÅÓ (ÌÏØÌÄÃÄÁÉÓ ÃÀ-

ßÚÄÁÀÓ), áÏËÏ ÍÀßÉËÉ ÓÔÀÔÉÊÖÒÉ ÌÍÉÛÅÍÄËÏÁÉÈ ÂÅÄÅËÉÍÄÁÀ, ÉÈÀÅ-ÓÄÁÓ ÓÀÖÒÈÉÄÒÈÏ ÌÉÌÀÒÈÄÁÀÓÀÝ.

ÀÓÄÅÄ ÚÖÒÀÃÓÀÙÄÁÉÀ ÉÓ ÂÀÒÄÌÏÄÁÀÝ, ÒÏÌ ÒÏÂÏÒÝ ÀÁÓÏËÖÔÖ-ÒÄÁÓ, ÉÓÄ ÒÄËÀÔÉÖÒÄÁÓ ÛÄÓÀÁÀÌÉÓ ÊÏÍÔÄØÓÔÄÁÛÉ ÛÄÉÞËÄÁÀ ЬÀÄÒÈÏÈ

ÏÁÉÄØÔÉ.

90

n i n e l i W o x o n e l i Z e

roWik- fuZis omonimuri calebiswarmomavlobisaTvis

roWiki1 sazrdeli, ulufa;roWiki2 1. WikWiki; 2. sasiamovno laparaki

roWiki1

Zvel qarTulSi roWiki sazrdeli, ulufa, iSviaTad ,,gasam-rjeloa“. micemad roWikisa maTa Jamsa С – micemad sazrdeli ma-Ti Jamsa T‚ssa (DE, mT. 24, 45). misces sasyideli galatozTada xuroTa da roWiki maTi (O, I ezra, 5, 54). romelni mirewvi-des me dRisa roWiksa (flkt. 147, 13) – i. abul.

Zvelsave qarTulSi gvxvdeba roWikisagan nawarmoebi for-mac: uroWiko ,,uulufo“: Seayenes lomi erTi oc dRe odenuroWikod (H – 341, 402).

Sua saukuneebis literaturul da samarTlis ZeglebSiroWiki farTo gamoyenebis sityvaa mniSvnelobiT 1. ulufa,sazrdeli; 2. jamagiri.

1. me ese mixarian, roWiks egzom didsa veRara sWameno (ami-rand. 242, 1). erT dRes ar Txoves roWiki, arc sxva ram saTxo-varia (vaxt. VI, 148, 717, 1). e, turfao, sanaƒao da roWikianomamaco (Sahname, III, 547, 21). erTsa kacsa dRiur egodeni ƒorcihqonda roWikad, SimSilisa cecxlsa dauvsebdis (qil. 547, 25).

2. da mojamagirisas vawesebT esreT, raTa miecemodis masaRTqmuli roWiki Tvisi, ukeTu iqceodes keTilsulobiT da si-marTliT (sam. daviT., 55, 7). ukeTu aqus penciaT, ese igi ro-Wikad, maSin Semdgomad sikudilisa dedakacisa mis darCes qmar-sa (sam. daviT., 60, 12). didebulni, viTar ƒamda, egre Semou-ZRvnen da missa sakadrissa sraTa gardaqdines da roWikiTa daroqiT uaRres umaspinZles (qil. 799, 31).

saba ganmartavs roWiki ,,ulufa sameufoTa gamosazrdeli,

91

Sjulieri mTavrobisa niWi“. d. CubinaSvili ki – roWi, roWiki

ulufa, jamagiri, sazrdo, sjulieri niWi mTavrobisagan. qeglSidasaxelebuli sityva miCneulia ukve Zveli qarTulis formadda rogorc d. CubinaSvilTan, aqac or fonetikur variantzeamiTiTebuli roWi, roWiki ,,ulufa, sazrdo; qira, jamagiri“.

iSviaTad roWiki Tanamedrove samwerlo qarTulSic iCensxolme Tavs. dRes vaWrob, xval CarCob, zeg berad roWikob (m.leban.). mTargmnelman saWirod ar CaTvala exsenebina roWikoba-ni (,,lit. saq.“).

roWiki dasturdeba moxeuris Semdeg frazeologizmSic:roWikad ver wauvida saqme ,,saqme kargad, waRmarTianad vermoewyo“ (mox. qavT.). aSkaraa, rom am SemTxvevaSi gamoyenebuliroWiki gadataniT unda ukavSirdebodes Zvel qarTuliseulmniSvnelobas sazrdeli, ulufa, ,,gasamrjelo“.

gamoTqmulia mosazreba, rom sityva rōčīk nawarmoebia si-tyvisagan rōč ,,dRe“ (Zv. sp. Raučah-, av. Raočah-), ax. sp. rōz ,,dRe“;rōčīk niSnavs ,,dRiurs“ (andronikaSvili, 367).

Cveni azriT ki roWiki saerTo qarTveluri sityva undaiyos. igi dasturdeba rogorc svanurSi, ise megrulSi. roWiki

(-iS, -�l bz., -al lSx.) ,,roWiki, sarCo, gasamrjelo“. al zaYaroWiks R…aJar iTxœlnex (lSx.) – am wlis sarCos mamakacebiiSovian (,,moiZebnian“) (svan. Tof., qald.).

roWik – roWiki, ulufa (svan. lipart.).megrulSi ki dasaxelebuli sityva gadataniT unda iyos

gamoyenebuli: roWiki `umniSvnelo narCeni“. Tqa roWiki Zu – aqroWiki (umniSvnelo narCeni) Zevs (megr. el.). roWiki roWiki;wvrilmani. roWik-roWiki wvrilmani; wvril-wvrili ram, er-Tgvari wvril-wvrili gadasaxadi; saroWiko sawvrilmano toma-ra (megr. qob.).

mTiulurSi gvxvdeba zemodasaxelebuli roWikis omonimuricali roWiki2 mniSvnelobiT WikWiki. roWikobs WikWikebs (San.).roWikobs 1. WikWikebs; 2. sasiamovnod laparakobs (mT. kaiS.).

Cveni azriT, sityva warmomavlobiT igive unda iyos rac

92

svanuri riW miTqma-moTqma raime saqmis garSemo (svan. lipart.).riW (-iS, _ ) zs. gauTavebeli laparaki. imSsa riW j‰rx? (bz.).– ra (risi) gauTavebeli laparaki gaqvT? 2. ayalmayali. riWiSligne (bq.) – ayalmayalis atexa (dayeneba). riWi-raWa (-WÁS, –) –miTqma-moTqma; Woriknoba. Cu x‰ dax zuralŠls riWi-raWa(lSx.) – qalebs miTqma- moTqma hqondaT. riWi-raWa nesg� ubn�r(poez. 222) – Worikana (,,miTqma-moTqma“) Sua ubnebi (svan.Tof., qald.).

А й с а И. Х а л и д о в

Осетинизмы в Вайнахских Языках

Приводимый у некоторых авторов, особенно у В. И. Абаева,материал свидетельствует «о широте, объеме и значении осетино-чечено-ингушских схождений», общее количество которых достигаетнескольких сотен. В. И. Абаев справедлив в интерпретации осетино-вайнахских культурно-языковых связей, когда отмечает, что «рядлексических схождений ведет от чеченского прямо к осетинскому,минуя ингушский» и «некоторые из этих схождений связываютчеченский с западным дигорским диалектом осетинского языка, минуяиронский». Однако автора интересуют, главным образом, схождения,которые идут в большинстве из осетинского (аланского) языка. Вопроссостоит лишь в том, действительно ли в вайнахских языках это являетсялексическими заимствованиями из осетинского языка.

Всего В. И. Абаев приводит 216 схождений. Подавляющеебольшинство – имена существительные; есть несколько примеров именприлагательных и глаголов.

Первое, что настораживает – это то, что в список включенынекоторые слова, обычно принадлежащие к основному словарномуфонду в любом языке: барам «мера, размер, величина» (ос. барäн«мера»), бепиг «хлеб» (ос. баппа «хлеб»), бакъа (правильно: бекъа)«жеребенок» (ос. бäх «лошадь»). Некоторые схождения сомнительныуже потому, что звуко- и образоподражательные слова и междометия вомногих языках совпадают не потому, что связаны с заимствованиями, апо причине совпадения, например, самих звуков и образов,

93

воспринимаемых носителями разных языков одинаково или почтиодинаково, поэтому образованные на основе звуко-образоподражанийслова, как правило, очень часто совпадают во многих языках. В этойсвязи трудно согласиться с тем, что чеч. чахчари / чухчари происходитот ос. цыхцыр, цухцур. На этой основе, похоже, образуются и слова типачеч. туй «плевок» – ос. ту «плевок», чеч. къурд, инг. къург «глоток» –ос. хъуртт. Трудно принять такие схождения, которые основаны насовпадениях звучания форм или словообразовательных дериватов водном языке и словарных форм и непроизводных в другом языке, какнапример, чеч. хьежар «смотреть, ждать» (на самом деле это масдар отмногократного глагола) и ос. диг. хезин «пасти, ждать». Отдельныесхождения не могут не вызывать сомнения уже потому, что слишкомразличаются фонетически: чеч. тIулг «камень» – ос. дур/дор «камень»,инг. гила «волчок» – ос. диг. кин «волчок», чеч. кхезарш «смородина» –ос. хъäлäрдз , чеч. Iуьрг, инг. Iург «дыра» – ос. хуынкъ. К восходящим кос. фäрäз / фäрäзнä «средство, возможность» В. И. Абаев относит дажечеч. парз, инг. парз «обязанность», хотя этимология этого слова иная.Что касается многих схождений с дигорским диалектом (при отсутствиитаковых в иронском), – это отдельная проблема, исследование которойфактически еще и не начато.

Небезынтересен и тот факт, что многие из рассмотренных 216 словотсутствуют в вышедшем позднее четырехтомном «Историко-этимологическом словаре осетинского языка», составленном самимВ. И. Абаевым.

Показательна в контексте рассматриваемой проблемы попыткаВ. И. Абаева обосновать фонетическую проницаемость ингушскогоязыка в связи с наличием в ингушском (и отсутствием в чеченском)звука f. В. И. Абаев был не первым, выдвинувшим такое объяснение. Всвое время П. К. Услар объяснял появление f в ингушском языкевлиянием осетинского, придав этому факту такое значение, что счелвозможным заявить: «Наречие их (ингушей – А. Х.) образовалось подсильным влиянием осетинского языка» (П. К. Услар. ЭтнографияКавказа. Языкознание. II. Чеченский язык. Тифлис, 1888, с. 5). Насегодняшний день это практически единственная озвучиваемая научнаяверсия появления f в ингушском языке. З. К. Мальсагов включил f втаблицу звуков ингушского языка без комментариев относительно егопроисхождения (З. К. Мальсагов. Грамматика ингушского языка.Грозный, 1963, с. 5, 8-9) и в словаре там же приводит 31 слово со звукомf. Не комментируется в этом плане f и авторами «Современногоингушского языка» (Р. И. Ахриева, Ф. Г. Оздоева, Л. Д. Мальсагова, П.Х. Бекова. ХIанзара гIалгIай мотт. Грозный, 1972, с. 50, 52). В. И. Абаевуверен, что этот звук попал в ингушский язык вместе с заимствованиями

94

из осетинского языка. Возможно, пополнение звукового составаингушского языка губным щелевым глухим f (fu? «что?») и егополумягким вариантом (fäldig «сказка») можно объяснить и так,поскольку ближайшими соседями ингушей, в языке которых этот звукесть и с которыми ингуши давно тесно контактируют, являютсяиндоевропейцы-осетины, а наличие f в других, уже родственных,языках, носители которых находятся в более отдаленных областях, неможет быть более веским основанием для выдвижения иной, кромеосетинской, версии. Однако реальность такого происхождения звука вингушском языке все же представляется сомнительной. Заимствованиеодним языком из другого звука или фонемы должно происходить вместесо словами, в структуру которых этот звук входит, и отдельно, внезаимствований, никакой звук не может быть воспринят одним языком отдругого. Причем вряд ли даже десяток слов из языка – «донора» сможетвключить в заимствующий язык еще и звук из этого языка – «донора». Вингушском языке должно быть не два и не несколько слов, адостаточное их множество, включающих f и заимствованных именно изосетинского языка. По З. К. Мальсагову, в ингушском языке 31 слово санлаутным f (т.е. все слова с f, поскольку он в ингушском языкеисключительно анлаутный). Из этого количества к «схождениям,которые идут в большинстве из осетинского (аланского)» (В.И. Абаев.Осетино-вейнахские лексические параллели. – Известия ЧИНИИИЯЛ,том I, вып.2, «Языкознание». Грозный, 1959, с. 91), при наличии полногодоверия к этимологиям В. И. Абаева, мы можем отнести 4: фашкал«пчелиный сот» ← осет. фæзгъæр ; форд «море» ← осет. фурд (иронск.диал.), форд (дигорск. диал.) «большая река; море»; фос «добыча» ←осет. иронск. фос, дигорск. фонс «скот»; фусум//фусам «пристанище,приют, дом хозяина» ← осетинск. иронск. фысым, дигорск. фусум.

Надо сказать, что у такой этимологии В.И. Абаева были и естьпоследователи. С уверенностью в том, что «воздействие осетинского впоявлении звука f в ингушском несомненно», Т. Б. Гониашвилирассматривает в этом контексте также примеры, где осетинск. f вчеченском и ингушском соответствуют p, v, h (Т. Б. Гониашвили.Специфика языковых связей нахской группы с иносистемнымосетинским. – Материалы пятой региональной научной сессии поисторико-сравнительному изучению иберийско-кавказских языков.Орджоникидзе, 1977, стр. 64). В конце указанной статьи на с. 68Т. Б. Гониашвили рассматривает осет. fos «скот; богатство»– чеч. fuons,инг. fuos «добыча», осет. fusum/fusun «хозяин в отношении гостя», инг.fusam/fusum «дом, пристанище», но эти примеры не расширяютматериал В. И. Абаева, кроме того, при достаточной убедительностиотдельных этимологий не убеждают в том, что сам звук в ингушском

95

иранского происхождения. Добавим к этому еще и то, что все слова на f,включая и эти, в ингушском языке характеризуются исключительнойанлаутной позицией; в осетинском языке позиция f не является строгофиксированной, хотя и здесь инлаутный f, например, характерен лишьдля сложнообразованных слов, в которых инлаутный f является обычноначальным звуком второго компонента слова: нæлфыс «баран(холощеный)», из нæл и фыс; фысы+фыд «мясо+барана (род.п.)» =фысыфыд «баранина»; хырхæ йфадæнтæ «опилки»; и т.д. Если бы вингушском языке f фиксировался только в заимствованных изосетинского языка словах, а этих слов было больше, чем их обнаружилиВ.И. Абаев, Т. Б. Гониашвили и ранее П. К. Услар, предположение обосетинском происхождении ингушского f не вызывало бы особыхвозражений. Однако не может не казаться странным то, что всего лишь счетырьмя словами (пусть даже с десятью, если обнаружатся еще) одинязык заимствует из другого звук, затем включает его в структурусобственных или заимствованных из других языков (не осетинского)слов. При этом даже расходится с родственным чеченским языком,заменяя в на ф (фашкарг «клещ» – чеч. вошкарг/веччалг; фата«барабан» – чеч. вота; форта «шея» – чеч. вуорта; и т. д.), хI (h) на ф(фуо «воздух» – чеч. хIуо; фу «что?» – чеч. хIун; фураIал «райский(обычно о женщине)» – чеч. хIурлаIан; фу «семя» – чеч. хIу; футта«рубанок» – чеч. воттана; и т. д.). Видимо, вопрос о происхождении f вингушском языке нуждается в дополнительном исследовании: можетбыть, предположение П. К. Услара и будет подтверждено, но, как видим,есть определенные основания его не поддерживать.

Анализ приведенных В. И. Абаевым осетино-вайнахских лекси-ческих схождений (с явным желанием считать параллели к осетинскимлексемам осетинизмами в вайнахских языках) показывает:

1) лишь незначительная их часть может считаться предпо-ложительно достоверной и определенная часть может быть отнесена кзакономерным совпадениям, объясняемым не лексической прони-цаемостью того или иного языка, а высоковероятным сходствомзвучания, скажем, звуко- и образоподражаний, являющихся производя-щими основами для полнозначных слов;

2) обоснование фонетической проницаемости языка егоподкреплением несколькими примерами заимствований, даже если онидостоверны, не может быть убедительным;

3) основанные на таких параллелях выводы о заимствованияхвайнахскими языками из осетинского языка нуждаются в тщательнойпроверке и убедительной историко-этимологической аргументации.

96

n i n o x a x i a S v i l i

CanCqeris etimologiisaTvis

sulxan-saba ganmartavs: `CanCqeri wyali kldezed gardmo-nadeni ZAB n. wyaro~; wyaro sityvis budeSi ki vkiTxulobT:`ra wyaroni Sekrbebian da Cavlian, ƒevi ewodebis; da ƒevebi raSeerTdebian, mdinare Seiqmnebis; ukeTu wyali maRalTa kldeTaCa(s)dis _ danCqeri; da dabalTa kldesa Camdensa _ CanCqe-

ri... xolo lodebTa zeda(n) Cqara mdinareTa (minadenTa Cq)mCqervalo; ...sadac mCqervalo dawynardebis da erTsa adgilsadaRrmavdebis _ morevi; danCqeri Rrmad CaiWrebis da aRmodu-RiliviT ze aRmoiWrebis _ zvirTi~... (saba). daviT CubinaSvilieyrdnoba sulxan-sabas ganmartebas da amatebs: `CanCqeri wyalikldezed gadmonadeni; an xma amgvaris mdinarisa; водопадь; шумьводопода... danCqeri mdinare, romelic Camodis maRalTa klde-Ta, потокъ...~ (qarT.-rus. leqsik., 1984)... `CanCqer-i wylis naka-di, romelic cicaboze gadmodis... Cqeral-i igivea, rac CanCqe-ri~ (qegl VIII). CanCqeri, danCqeri, mCqervalo, Cqerali... saSu-alebas iZleva da- || Ca- zmniswinebisa da Cqer- fuZis gamoyofi-sa. Cqeri `mdinaris Cqari siaruli~ nCqreva wyalT Zrva (saba),CanCqeris sinonimebSic Ca- zmniswini dasturdeba: Caquxa,CaSxriala, Caxriala, CaCxriala... aq Ca- yvelgan mimarTulebasmiuTiTebs: zemodan _ qvemoT... sagulisxmoa, rom yvela maTganixmianobas aRniSnavs (CanCqeri xom xmabaZviT, reduplicirebulsityvadaa miCneuli), magram amosavali semantika CanCqerisa(←* CamCqeri), vfiqrobT, zemodan qvemoT swrafi (Cqari) dineba(moZraoba) unda iyos, [Sdr. rus. быстрина `Cqeri~]. xolo xmia-noba, romelic Tan axlavs am moZraobas romelsac swored esswrafi dineba iwvevs, _ Semdgomi.

97

c i r a j a n j R a v a

cxovelTa saxelebi botanikurterminologiaSi

botanikur terminologiaSi mniSvnelovani adgili uWiravscxovelTa saxelebis monawileobiT Seqmnil terminologiurerTeulebs. aq sami tipis terminebi gvaqvs: derivatebi, kompo-zitebi da terminologiuri Sesityvebebi.

a) derivatebia: cxvara, futkara, bayayura, kameCura, ofo-fura...

b) sakmaod bevri mogvepoveba kompozitebi: cxeniskuda, cxe-niswabla, ZaRlyurZena, ZaRlmayvala, CitavaSla, CitisTava, xar-TuTa, xariskuda, katabalaxa, gvelTava...

g) Sesityvebebic xSiria: cxvris qliavi, cxvris samyura,ZaRlis birka, ZaRlis pitna, ZaRlis qinZi, Citis ia, Citis ionja,kalmaxa soko, mglis balani, gugulis kaba...

botanikur terminebSi ufro xSirad gamoiyeneba cxovelTaiseTi saxelebi, rogorebicaa: cxeni, cxvari, ZaRli, Citi, xari...

gansaxilvel terminTa nawili originaluri, qarTuli ter-minebia, nawili ki _ Targmnis (Tu kalkirebis) Sedegi.

qarTuli enis dialeqtebsa da sxva qarTvelur enebSi das-turdeba rogorc qarTuli saliteraturo enis msgavsi Se-mTxvevebi, ise _ gansxvavebuli viTareba (igulisxmeba rogorcterminis struqtura, ise _ motivacia).

arnold ciqobavas sakitxavebimagalitad:tavi-beÁ,kaci-beÁt,ra-bet,fahca-be da sxv. es tandebuli...

Documents