aron chethan alo – 6 ning kethe atur kimidoj.gov.in/sites/default/files/aron kachethan alo –...
TRANSCRIPT
LONGRI SONMUNG ATIRI
DETPI TOK LANG MISSION AUTHORITY
MUNIT AJAKONG KANGTHUR AMINISTRY
BHARAT SORKAR
ARON ATANG ADEPARTMENT
ARON LAPEN BISAR AMINISTRY
BHARAT SORKAR
NING KETHE ATUR KIMI
HEM ARLO KACHARVO PEN KERAI ARON 2005
Aron Chethan Alo – 6
2
Aron Chethan Alo – 6
NING KETHE ATUR KIMI
HEM ARLO KACHARVO PEN KERAI ARON 2005
LONGRI SONMUNG ATIRI
DETPI TOK LANG MISSION AUTHORITY
MUNIT AJAKONG KANGTHUR AMINISTRY
BHARAT SORKAR
ARON ATANG ADEPARTMENT
ARON LAPEN BISAR AMINISTRY
BHARAT SORKAR
4
NING KETHE ATUR KIMI : This book is based on legal awareness for the
neoliterates on free legal aids. This book is prepared by National Literacy
Mission Authority and Department of Justice, Govt. of India, New Delhi. This
book is translated and published by State Resource Centre Assam, 1-CD,
Mandovi Apartments, GNB Road, Ambari, Guwahati-781001 (Assam)
March 2016 (500)
Atiri achap: Mek Prang Lo
Lam kelar : Hang miji Hanse, Ra Ingti, Dhon sing Ingjai, Sangai Teronpi
Keklangcheng:
Peklang abang:
Longri sonmung atiri, Assam
1-CD, Mandovi apartments, GNB road
Ambary, Guahati- 781001
Kangchap: Hang miji Hanse
Kasapa:
NELITUM ALAMTHE
Longri sonmung atiri,Assam ahin pen aron atang kachethan alo Karbi alam pen larsi
peklang lo. Gauhati along kangni amei alongsi lahai akitap lam larlo. Lahai lam kelarthu achap
anke State la service authority ahin pen kechok pura nangchedondunlo. Lam kelar amei
along nangkachetongdun, nangkeklemdun bangphutin aphan ning aklong pen chorolo.
Kaporhe atum aning dokhurpo pusi ning thelo.
Samiran Brahma
Director
Longri sonmung atiri, Assam.
KACHORO
Sakshar Bharat angdang 2009 aningkan chiti achiklo pensi pangcheng ponlo. Labangso
angdang along detpi angbong lo kethek kadure so arlo keongnei 410 ajilat along dangpon lo.
Labangso kapangdang along kapaphihup kheiso jasemet penke SC,ST lapen armu kijum muchot
akhei aphansi pangthek pon lo. Laso kapangdang along kapethekchengji kabor-i alokot bidi
sore kapangtang lapen kaseke anparta bang ateng kapetheji aphan amo dengpon lo.
Lo kacharli atum aphan amethang jopadap kachetong bom ason amu ng pen pachikupsi
porhe mesenji aphan bor-ilo. Laso amo aphan ‘Inter personal media campaign amo
pangchengponlo.
Det kachari aron atang aphuthak kethan pachiniji aphan aron atang kachethan
angkung dangpon lo. Bharat sorkar, aron lapen bisar aministry, Detpi Munit ajakong kangthur
aministry chelangpetsi Guahati along isi orkshop pedolo. Labangso aamei alongsi Assam
(ahom alam pen), Tripura (Bengali alam pen) lapen Sikkim (nepali alam pen) aron atang kethek
peme peme arleng amung, ketokthek atum aron atang kirim akehoi atum pen chelangpetsi ason
amung pathik lo.
Aron atang kachethan amo along bisar adepartment, aron atang aministry, Bharat
sorkar lapen access to justice (north east and Jammu Kashmir A2J NE &JK) project directorsi
Technical assistance nangkipidun lapen Bharat sorkar bisar adepartment ahin pen kachedondun.
Rastriya saksharata mission asor labangso atheso nangkacherap chetodun asong, adepartment
aphan ning ingsamjin pen chorolo. Lahai alo an rat angbong aron atang aphuthak kapachini
lapen kapacheroktok ajakong pipo pusi ningb thelo.
Rastriya saksharata mission aauthority
Munit ajakong kangthur aministry
New Delhi
7
NING KETHE ATUR KIMI
Maya asopi akibi Seema aphan school ketoidunji
aphan pe ri pachingthangbom. Seema abang
school afees aphan apei pen tangka hanglo.
Maya abangta achor aphan fees alam than lo.
Alam karjulong pen apinso abang aning kithi
erset prungset lo. Alang ningjelo – ‘Seema lo
kacharli nangji akam ave, alangke hem akam
8
anle charli sita chok. Nelong ahi damde akam
aphan tangka ave. Da da kecho ason pima kedo
van non.’ Nini nithom aphi Maya hem arlo
akhorot aphan apinso aphan tangka hang lelo.
Non eboita apinso abang aning kithi, alangphan
kangton kangthi lelo. Alang pulo – ‘Kaikele laan
atangka konatlo kapedam-et titi?
Nangpi nangpo tangka arong nanglodun ma,
jopadap vaidam pet pet van longbomji?’
Lapen anparta Maya api apo aphan kiduk pakiti
pu anta pulang, ington lang.
Lapuson lamso lamsa pen Maya kaiketa apinso
pen tangka hang nangver lapen tam long
nangver. Apinso abang kaita alangphan
kangton kangthi,
kaputot anparta api apo aphanta kangton
kangthi pedover.
Lapuson ajo arni dambom pen, arnisike angang
kapkrak lo. Ajo hor nangingri peme apenan hem
9
vanglo. Maya an han jaton pidet aphi han
kechono pathe pen an akasu Maya anathu
varchor lo. Aan ahan Maya aphan arsilun
anparta kasu ano atehang kero ajok amek dokok
lo. Amek pen avi lidung lo. Lapu annat ta kali
apinso abang alangphan untik chok theng pen
achu tumlok hem pen ingtan ingdoichor lo.
Mayake hem angtan pen apinso aphan inghap
kangpuji aphan chiru charnap pen chongdukpik
lang. Bonta apinso abang kuidukde lapen
inghapta ingpupipe. Anparta “damjui non” pusi
10
phlungthu lang. Maya aphan lapuson theklongsi
adung ahem aGeeta abang ahem hangpondet
lo. Geeta abang Maya aphu amekta bandage
perpi lo, lana lahondet arju lo – ‘Nangkai isi lapu
loma nang kedoji?’
Maya thakdun lo – ‘Nekopai amatsi lapu lo.
Narlosinile kam klem sita nephanke ban pusi
nekitin. Alangphan kitun kedangpi, pe ri
kechokpi, osomar kalana anparta alangphan
kiru kethai annat lo nekamke.’ Geeta alangphan
thanlo, soarlo akai la annat kali. Lapuson akam
vailo chechak varet nangne. Atumi alang
anganvadi amei along dun. Hadak inut aron
atang ahin abaideo vang. Alangli kethan atengke
soarlo kerai aphan isi aron do. Labangso aron
aphan “hem arlo kacharvo pen kerai aron 2005"
pusi kipu. Itum labangso aron chiripdam me.
Puthot arni Geeta Maya aphan inut aofficer
adung pon lo. Alangliphanke kerai abangpi
(officer) pusi kachethang. Alangli Maya alam arju
11
peme lo. Kado kave alam arju longlir aphi alangli
Maya aphan pulo – ‘Nangtum ason aot-e kepho
asoarlo atum aphan keraiji pusi labangso aronke
kibi lo. Nangpinso
aphan netum dak hangdet than pere lang.
Jongsi alang lam arjuje pulote aron ateng pen
alangphan pesodak ot nang.
N e t u m
n a n g p h a n
kengkamtin sita
nangrapdunji.’
Aa r lengp ihe i
abang
alangphan isi
aform pilo.
L a b a n g d o
aforom aphanke
DRI (Domesticincident report) pusio kipu.
Labangso aforom along so arlo aphuthak koson
12
son kachenek kaholo do loma labangso alam
ketok nangji alo lo.
Kepho abangpisi labangso alo pepleng nangji.
Alangli jongsi tok lang thekthe pulote kerai
abang/ abangpisi aforom along kopima kedo
porhepi pen thanphlir nangpo.
DRI aforom peplengdet aphi Maya apinso aphan
hangdet lo. Alangphan than pere pen penanso
kacharvo apot aron atengke kepho nangji
akisung,
adai areng alam anta thanphlir lo. Laso athesi
banghinita man chipi hijan pen do thak peme
nangpo pu than lo. Maya apinso abangta
labangso
alam kroi lo. Latum rengdok rengni hem
choboche longpo.
Labangso aronke hem kiphri aphan kali, hem
kikimpi lapen kapangsam aphan.
13
HEM ARLO KACHARVO
PEN KERAI ARON 2005
So arlo atum aphan hem arlo kacharvo pen
keraidunthekji aphan 2005 aningkan isi aron
dengpon lo. Labangso aronke isi devani aronsi
kapinchong. Labangso aron ateng pen so arlo,
komatne apei, angjirpi, asopi lapen inutvet kedo
asoarlo aphan keraikom avarsai pipon lo.
Alanglitum aphan hem arlo kacharvo, areng ahu
kapeso, aning kapeoi pen kachenek, arloso pura
14
kelangrem heihui pen keraidun avarsai pilo.
Labangso aron along kedo athepi alam lapu
helo –
1. Labangso aron ateng pen badu soarlo
aphanta aning aduk kipi lapen areng ahu
kapephoke kechokche thedung amo lo.
2. So arlo aphan pinso ahem asor ason son
ahormu lapen tangka maha kehangke
kechokche thedung lo.
3. Hem arlo anipi hupo, akorpo, atepohei,
anengso kachenekke kechokche thedung lo.
4. Choklem chodam amo kakhamkhedun,
kenangsot atangka kipipe, ahompurti
kacheraipi bor-ike kechokche thedung lo.
5. Labangso aron ateng sai kapichunji aphan
asitin ajilat arlota inut nut langchari
akethe(officer) bipon lo.
6. Kepho abangpi officer along aron ateng pen
kerap kachohang alo pijir nangpo. Lo kipi pen
15
nithom angbong magistrate abang bisar arni
hot po.
7. Labangso aron ateng keraikom aofficer
keklem nangji arpu –
v Kepho abangpi aphan kerap
v Jongsi nangji pulote police ahin pen kerap
kipipon.
1. Police atum kechokche abangphu
aphan khamkhedun un.
2. Kechokche akam along kacherapdun
amunit aphan alangtum ahem kevang
ahut khangdun un.
3. Akhi adat kapanahokpi lapen areng ahu
kapeso pen ningduk ninglak skipi apot
kisung kepho abangpi khotipuronta long
un.
4. Ningkan 18 pen arta kekom methang
asomar aphan methang along
kachibipon ajakongta do.
16
5. So arlo atum amethang ahem kachedodam
avarsai chohang aron do.
6. So arlo aphan kapisung aarloso aphan nep
long ajakong do.
7. Kepho abangpi lapen kapisung abangphu
angbong kapachekroiji aphan kabor-ipon
ajakong do. Court kaperaitang alam kroikre
pulote ningkan
8. isi phatek kethap kalite tangka 20,000 adai
kitu kalite la sonni amat pho nangkok tahai.
17
Forom – 1
[Aron 5(1),(2) lapen aron 17(3) langtha]
Hem arlo kacharvo pen so arlo aphan kerai aron
2005(2005 along 43) ingkung 9(B) lapen ingkung 37(2C)
ateng DIR(Hem arlo kacheplang kapajirmi alo.
1. Kisungdun abangphu amen –
(1) Kepho abangpi amen –
(2) Arta –
(3) Kabocherap ahem kedo adim –
(4) Non kedobom adim –
(5) Telephone anombor (do tangte) –
2. Aron pen kachoningri abangpi amen, adim heihui –
Angthun Kepho abangpi kedo adim Telephone
pen kachepho anombor
3. Kepho abangpi asomar amen (do tangte)
a) Osomar aphai –
b) Aosomar amen heihui –
Amen Arta Pinso/Arloso Non komat alongsi kedo
18
4. Hem arlo kacharvo angthun
Angthun Kacharvo adim, arni lapen apor Kacharvo Dolangte
pen kacheraplok Kacharvo atirsem areng
abang ahu kapepho.
Kosonsi
kachenek ma
peklangdak nangji.
(A) Ok vi kachepho alam pen kacharvo
Kechoklim athe along (\/) angthek tok non
Jakong thur pen ok vi kapachepho bor-i
Lam kanglit kangther akitap lapen kaheno arjan kapeklang
bor-i
Anut kaprek aphan aning kaparongji pura kaheno akam
kapeklemtoi.
So arlo pura kapinrem lapen kiputot.
(B) Kaningje lapen aning kapiduk asai keklem
Aot adur kaheno pu kebok lapen kitinthap.
Api apo ahem pen tangka maha, ser rup kevan thekthe apot
kapinrem.
So pinso kave apot kapinrem.
Lam keho kaningje pen kangton kangthi.
19
Bang angno kapatherak.
Lo kacharli adim kapedam longle.
Nangliphan hem angtan nangpebar longle mate
nangpachongdat chotelo longle pulote.
Arleng kethe atum pen nangpachetong longle pulote.
Ning hanghepin abang pen kachepachor nang.
Ning kachechor abang pen kachepachor kakhamkhe.
Bang kangvaipi abang pen kachepachor nang.
Lahai anparta kaprek lam kangtang lapen ning kapinrun alam
kaningje heihui
(C) Tangka maha pen jakong kachepeklang
Nangli mate nanglisomar aphan jopadap kecho kijun, lana
lahon aphan tangka maha nangpipe pulote.
Nangli lapen osomar aphan jongsi pe ri,dovai daru nangpipe
pulote.
Hem angtan nangkibi bor-i.
Hem kaperap longle lapen hem arlo ahompurti solai longle
pulote.
Sakori kachoklem avarsai nangpipe pulote.
Hem kedo anam (bhara) pipedet pulote.
Hem arlo ahormu nangpeot longledet pulote.
20
Nangliphan nangarjujepin pen nangli hompurti lapen ador
keso ahormu chojor et pulote.
Jongsi nangli dormoha nangthidet pulote
Me kachethor anam pipedet pulote.
(D) Akhi chevanve pura kachenek
Api apo ahem pen hompurti chevan nangji pu kehang ason
an peklangdak non
Jongsi labangso kehang along kopine kehangthu dolang
pulote klardak pen pachini non.
Api apo ahem ahompurti kehang lapen so arlo amethang
ahompurti aphuthak paklangdak nangji.
Kalanglo –
Kali –
(E) Nangli lapen osomar atum hem isi kacharvo pen
kacherap aphuthak do an alam
5. Kekrongdun alo alakha:
Alo amen Niphai Akaprek angthek
Se kachelang ahut daktor nangkipi alo
Se kachelang aporman alo mate la pen kacherap alo
So arlo ahompurti alakha alo
Akaprek kopine alo do tangte
21
6. Hem arlo kacharvo pen so arlo aphan kerai aron 2005
ateng nangli jongjung aphan kenangsot ahukum heihui
Angthun Ahukum Kali/ kalang akaprek
1. Ingkung 18 ateng lana lahon arpu kelong.
2. Ingkung 19 ateng kedo kethak avarsai kelong.
3. Ingkung 20 ateng kecho kijun ason kelong avarsai
4. Ingkung 21 ateng kacheraikom avarsai.
5. Ingkung 22 ateng kam langno kapivir avarsai
6. Akaprek ahukum (sunglor nangji)
7. Kenangsot akerap avarsai
Angthun Kerapthekji avarsai Chok chokche Kerap nangji nangji
1 2 3 4
1. Than pare abang
2. Police pen akerap
3. Court kasari akam along akerap
4. Chepachongji ahem kelong akerap.
5. Aron along kedo kenangsot akerap
22
8. Hem arlo kacharvo aphuthak ketok kibi (case kipi) ahut
police abangphu kerapdun thekji aphan police officer
aphan arpu kipipon –
Indian panel code aron ateng pen police officer abang –
a) Kepho abangpi Indian panel code 1973 (1974 along 2)
atengsi FRI ketokji pangcheng nangpo.
b) Jongsi kepho abangpi court kedam aning hanghe pulote
FRI ketok aphrang alam munthi peme nangji.
c) Jongsi komatne abangpi areng ahu keso, avi aphik kibu
alam klang pulote daktor along pon pen patini nangji.
Adim –
Niphai – Arpu kedo abangphu
amen kachetok (sohi)
Amen ______________________
Adim ________________________
Aber ketok atum aphan pachini lo.
1. Kateboknei apolice thana
2. Arpu kedo abangphu/ bangphi
3. Kepho abangpi/abangpo
4. Magistrate
23
0000000
24
25