BERNA MORAN • Edebiyat Kuramları ve Eleştiri

Cem Yayınevi, 1972-1994 (9 baskı)

İletişim Yayınları 509 • Berna Moran Bütün Eserleri 4ISBN-13: 978-975-470-704-5© 1999 İletişim Yayıncılık A. Ş. / 1. BASIM1-27. BASKI 1999-2017, İstanbul28. BASKI 2018, İstanbul29. BASKI 2018, İstanbul

KAPAK Fatoş GencosmanUYGULAMA Suat AysuDÜZELTİ Seçkin OktayBASKI Ayhan Matbaası · SERTİFİKA NO. 22749Mahmutbey Mahallesi, 2622 Sokak, No: 6/31 Bağcılar 34218 İstanbulTel: 212.445 32 38 • Faks: 212.445 05 63

CİLT Güven Mücellit · SERTİFİKA NO. 11935Mahmutbey Mahallesi, Deve Kaldırım Caddesi, Gelincik Sokak,Güven İş Merkezi, No: 6, Bağcılar, İstanbul, Tel: 212.445 00 04

İletişim Yayınları · SERTİFİKA NO. 10721Binbirdirek Meydanı Sokak, İletişim Han 3, Fatih 34122 İstanbulTel: 212.516 22 60-61-62 • Faks: 212.516 12 58e-mail: iletisim@iletisim.com.tr • web: www.iletisim.com.tr

BERNA MORAN

Edebiyat Kuramlarıve Eleştiri

i l e t i ş i m

İÇİNDEKİLER

KISIM IBİRİNCİ BÖLÜMYANSITMA KURAMI I..........................................................................................................17

Sanat Görüngü Dünyasını Yansıtır................................................................................19Sanat Geneli ya da Özü Yansıtır ......................................................................................28Sanat İdeal Olanı Yansıtır .....................................................................................................34İşlev .......................................................................................................................................................36

İKİNCİ BÖLÜMYANSITMA KURAMI II .......................................................................................................39

Marx, Engels, Plehanov .........................................................................................................42Toplumcu Gerçekçilik.............................................................................................................52Üretim Olarak Sanat .................................................................................................................64İşlev .......................................................................................................................................................71

ÜÇÜNCÜ BÖLÜMDIŞ DÜNYAYA VE TOPLUMA DÖNÜK ELEŞTİRİ .............................77

Tarihsel Eleştiri.............................................................................................................................78Sosyolojik Eleştiri.......................................................................................................................83Marksist Eleştiri ...........................................................................................................................87

KISIM II

DÖRDÜNCÜ BÖLÜMANLATIMCILIK I ....................................................................................................................101

Romantiklere Göre Sanat ..................................................................................................101Yaratma Olarak Anlatımcılık ..........................................................................................104

BEŞİNCİ BÖLÜMANLATIMCILIK II..................................................................................................................115

Aktarım Olarak Anlatımcılık..........................................................................................115L. Tolstoy’da Aktarım ...........................................................................................................119İşlev....................................................................................................................................................129

ALTINCI BÖLÜMSANATÇIYA DÖNÜK ELEŞTİRİ ............................................................................131

Sanatçının Psikolojisi ve Kişiliği..................................................................................131Psikanaliz ve Eleştiri .............................................................................................................149

KISIM IIIYEDİNCİ BÖLÜMYENİ ELEŞTİRİ .........................................................................................................................159

Biçim-İçerik Sorunu..............................................................................................................161İçeriğin Değeri ...........................................................................................................................168İşlev....................................................................................................................................................170

SEKİZİNCİ BÖLÜMRUS BİÇİMCİLİĞİ .................................................................................................................177

Şiirde Yazınsallık......................................................................................................................177Romanda Yazınsallık.............................................................................................................182

DOKUZUNCU BÖLÜMYAPISALCILIK VE ÖTESİ .............................................................................................185

Yapısal Dilbilim.........................................................................................................................186Edebiyatta Yapısalcılık.........................................................................................................191Yapısalcılık Ötesi ve Derrida...........................................................................................198

ONUNCU BÖLÜMESERE DÖNÜK ELEŞTİRİ ...........................................................................................207

Yeni Eleştiri ..................................................................................................................................207Yapısal Eleştiri............................................................................................................................214Arketipçi Eleştiri ......................................................................................................................219

KISIM IV

ONBİRİNCİ BÖLÜMOKUR MERKEZLİ KURAMLAR .............................................................................229

Duygusal Etki Kuramı.........................................................................................................229Estetik Yaşantı............................................................................................................................232Alımlama Estetiği ....................................................................................................................240Feminist Eleştiri Kuramı ...................................................................................................249

ONİKİNCİ BÖLÜMOKURA DÖNÜK ELEŞTİRİ ........................................................................................263

İzlenimci Eleştiri......................................................................................................................263Okur Merkezli Eleştiri.........................................................................................................268

KISIM V

ONÜÇÜNCÜ BÖLÜMEDEBİYAT VE HAKİKAT ................................................................................................273

Edebiyatın Hakikatle İlişkisi Vardır ..........................................................................275Edebiyatın Hakikatle İlişkisi Yoktur.........................................................................284İnanç Sorunu ..............................................................................................................................288

ONDÖRDÜNCÜ BÖLÜMEDEBİYATIN TANIMI VEDEĞER ÖLÇÜTLERİ SORUNU ..............................................................................299

Edebiyat Kavramı Tanımlanabilir mi?.....................................................................300Edebiyatın İşlevi Tanımlanabilir mi? .......................................................................306

ONBEŞİNCİ BÖLÜMESTETİK YARGILAR ...........................................................................................................311

Nesnelci Görüş..........................................................................................................................311Öznelci Görüş ............................................................................................................................318Çözüme Doğru..........................................................................................................................321

ONALTINCI BÖLÜMSONUÇ................................................................................................................................................329

KAYNAKÇA ....................................................................................................................................335

DİZİN ....................................................................................................................................................343

ÖNSÖZ

İngiliz Dili ve Edebiyatı Kürsüsü’ndeki “Eleştiri” dersleriniböyle bir kitap halinde çıkarmamızın başlıca nedeni, bugünTürkiye’de bu konuya gösterilen ilgiye rağmen, edebiyat ku-ramları ve eleştiri yöntemleri üzerindeki yayımların yok dene-cek kadar az olmasıdır. Oysa üniversite içinde olsun üniversitedışında olsun, edebiyat üzerindeki konuşmaların, tartışmala-rın ve eleştirilerin, ayıklanmamış sorunlar ve açıklanmamışkavramlara dolandığı bir ortamda, ortaya sürülen düşüncelerçoğu kere bulanıklıktan kurtulamıyor. Bundan ötürüdür ki,edebiyat kuramlarını inceleyip açıklamak, eleştiri yöntemleri-ni gözden geçirmek ve bazı sanat sorunlarını, çözmek değilsede, açıklığa kavuşturmak, özellikle edebiyat öğrencileri içinyararlı olacak gibi geldi bize.

Ne var ki kuramlar ve yöntemler çok çeşitli. “Sanat nedir?”veya daha sınırlı olarak “edebiyat nedir?” sorusuna yüzyıllarboyu türlü cevaplar verilmiştir. Bunları değişik ilkelere göretasnif etmek mümkün; tarih sırasına göre; öznelci veya nesnel-ci; bilgisel veya duygusal olmalarına göre v.b. Bu kitapta kul-lanılan tasnif şu ilkeye dayanıyor: Bir sanat olayında rol oy-

9

nayan dört unsur vardır: Sanatçı, eser, okur ve bunların içindebulunduğu dış dünya (toplum). Aralarındaki ilişkiler bazenşöyle bir şemayla gösterilir:

Dikkat edilirse görülür ki sanat kuramları yukarıdaki şe-mada yer alan dört unsurdan birine yönelirler. Bazıları sanatısanat yapan özellikleri, eserin dış dünya ile olan ilişkilerindebulur ve bir aynaya benzetir sanat eserini; insanı, hayatı, top-lumu yansıtan bir aynaya. Bazı kuramlarsa sanatçıda ararlarsanatın sırrını. Bunlara göre duyguların anlatımı (ifadesi) dirsanat. Yine başka birtakım kuramlar, dış dünyayı ve sanatçıyıdeğil de okuru alırlar ön plana. Bu defa sanatın özü okurda(dinleyicide, seyircide) uyandırdığı estetik zevk veya heyecan-da aranır. Nihayet, sanatın özünü eserin başka şeylerle ilişki-sinde değil de doğrudan doğruya eserin kendisinde arayan bi-çimci kuramlar var. Bunlara göre sanat eserini diğer yapıtlar-dan ayıran özellik, sanat eserlerine özgü bir yapıdır.

Kitabımızda, bu dört ayrı sanat anlayışına örnek olacakana kuramları seçtik ve bunların sanatın özü ile işlevi konu-sundaki iddialarını açıklamaya çalıştık. Gerçi başka kuram-lar da vardır ama öyle sanıyoruz ki bunlar sözünü ettiğimizdört tutumdan birine uyar ve incelediğimiz kuramlardan biri-nin biraz değişik bir şeklidir.

Eleştiri yöntemlerini de yine, dış dünyaya, sanatçıya, okurave esere dönük yöntemler olarak ele aldık. Bunlardan bazılarızaten bu kuramların getirdiği yöntemlerdir; bazıları ise her nekadar belli bir kurama bağlı sayılmazlarsa da ilgilerinin doğ-

10

SANATÇI ESER OKUR

TOPLUM

rultusu onları yukarıdaki tasnife elverişli kılmaktadır. Yalnızşunu söyliyelim ki bu yöntemlerin her birini ayrıntılarıyla in-celememiz, bu kitabın sınırları içinde imkânsızdı. Olsa olsaana çizgilerini ortaya koymak, esere bakış açılarını belirtmekve eksik yanlarına kısaca işaret etmekle yetinmek zorunday-dık. Unutmamak gerekir ki bu kitap edebiyat kuramlarına veeleştiri yöntemlerine bir giriş olmaktan öte bir iddia taşımıyor.

“Edebiyat ve Hakikat” ile “Estetik Yargılar” bölümleri dahaönce Yeni Dergi’nin Mart ve Aralık 1965 sayılarında yayım-lanmışlardı. Bu makaleler ufak tefek değişikliklerle elimizdekikitaba alınmışlardır.

Berna Moranİstanbul 1972

11

DÖRDÜNCÜ BASKIYA ÖNSÖZ

Bu kitabın ilk baskısının çıktığı tarihten bu yana sekiz yıl geç-miş. Bu zaman süresince gözüme çarpan eksiklikleri gidermekiçin bazı bahisleri yeniden yazmak ve yeni bazı bahisler ekle-mek gereğini duydum. Kitabın yazıldığı yıllarda, edebiyattayapısalcılık Fransa’nın sınırlarını aşmış değildi, daha sonradiğer ülkelere de atlıyarak yaygınlaştı. Bundan ötürü bu yenibaskıda yapısalcılığa kısa bir bölüm ayırmak gerekti. Onunlayakın ilişkileri olan Rus Biçimciliğine de.

Ayrıca son yıllar içinde, ülkemizde, edebiyat kuramları veeleştiri konusunda makale ve kitap yayımının arttığı da sevin-dirici bir gerçek. Bunların arasından, kitabımızda ele alınankonularla ilgili olanları bu baskının “Kaynakçası”na eklemeyiyararlı gördüm.

Berna Moran, 1981

12

ALTINCI BASKIYA ÖNSÖZ

Kitabın bu baskısında da bazı değişiklikler yapmak bana ge-rekli göründü. “Yapısalcılık” ve “Rus Biçimciliği” bölümlerinigenişleterek yeniden yazdım, örnekleri çoğalttım. Son yıllarda“Alımlama Estetiği” gittikçe önem kazandığı için bu kuramıda tanıtmak amacıyla “Okur Merkezli Kuramlar” kısmını ye-niden düzenlemek gerekti. Buna karşılık, düşündüm ki, on beşyıl öncesine oranla önemi azalmış sayılabilecek kimi bahislerikısaltmak yerinde olacaktır. Böylece kitabın, 1972’den bu ya-na konumuzda görülen gelişmelerin gerisinde kalmamasınısağlamaya çalıştım. Tabiî kitabın hacminin ve sınırlarının izinverdiği oranda.

Berna Moran, 1988

13

SEKİZİNCİ BASKIYA ÖNSÖZ

Kitabın bu sekizinci baskısı sanırım bir dördüncü önsözü ge-rektiriyor, çünkü edebiyat kuramları ve eleştiri yöntemlerinedurmadan yenilerinin eklendiğini görüyoruz. Bu olguyu gözönüne alarak kitaba, iki bölüm eklemenin yerinde olacağınıdüşündüm. Bunlar, J. Derrida’dan kaynaklanan ve yapısalcı-lık-ötesi’nin temel görüşlerinden birini oluşturan Yapı-sökücü-lük (Deconstruction) kuramı ile Feminist Eleştiri Kuramı’nıtanıtan bölümler. Son zamanlarda okur kavramına ilişkin gö-rüşlerin değişmesi ve okura yönelik kurumların önem kazan-ması da “Okur Merkezli Kuramlar” bölümünün genişletilme-sini gerekli kıldı.

Bunların dışında, kitabın eskimesini önlemek için geçmişyıllarda yazılmış bölümleri gözden geçirerek bazı kısımlarınıkısaltmak, bazı yerlerini yeniden yazmak ve bazılarına yineeklemeler yapmak zorunluğunu duydum.

Berna Moran, 1991

14

BİRİNCİ KISIM

BİRİNCİ BÖLÜM

YANSITMA KURAMI I

“Sanat nedir?” sorusuna verilen ilk cevap (hiç değilse Ba-tı’da) sanatı bir yansıtma, benzetme, ya da taklit olarak gör-me eğilimindeydi. Sanat eserlerinde gördüğümüz, doğadır,insandır, hayattır ve sanatçı eserinde bize bunları yansıtır;bir ayna tutar dünyaya sanki. Platon’un Devlet diyaloğundaSokrates, Glaukon’a ressamın yaptığı işi anlatmağa çalışır-ken “İstersen bir ayna al eline, dört bir yana tut. Bir andayaptın gitti güneşi, yıldızları, dünyayı, kendini, evin bütüneşyasını, bitkileri, bütün canlı varlıkları”1 diyerek, ressamınyaptığı işin dünyaya bir ayna tutmak olduğunu söyler vebiraz aşağıda şairin de ressamdan farklı olmadığını belirtir:“Tragedya şairinin de yaptığı bu değil mi? Benzetme değilmi onun yaptığı da?”2

Sanatı bir yansıtma olarak görmek yüzyıllar boyu devametmiş ve zamanımıza kadar gelmiş bir kuramdır. Bu görüşüsavunanların sık sık başvurduğu ‘ayna’ benzetmesi de düşün-

17

1 Platon, Devlet, çev.: Sabahattin Eyüboğlu- M. Ali Cimcoz, Remzi Kitabevi,1942, 596 d-e.

2 Sabahattin Eyüboğlu, a.g.e., 597 d.

celerine ışık tutan açıklayıcı bir benzetmedir. Lucas de He-ere, on altıncı yüzyılda Van Dyck’ın resimlerini överken di-yor ki: “Bunlar ayna, evet resim değil ayna bunlar”.3 Leonar-do da Vinci de resimle ayna arasındaki benzeyişe işaret eder:

Eğer yaptığınız resmin, doğada konu olarak seçtiği-niz nesnelere tam benzeyip benzemediğini anlamakistiyorsanız bir ayna alın ve bu nesnelerin orada nasılyansıdığına bakarak aynada gördüğünüzü resminizlekarşılaştırın.4

Sanat eserini aynaya benzetmek yalnız resim sanatı içinsöz konusu değildi; Sokrates’in dediği gibi şairin yaptığı dabir yansıtmaydı. Yunan şairi Simonides’in “Resim sessiz birşiir, şiir konuşan bir resimdir” sözü de, eleştiri tarihinde sıksık rastladığımız bir fikri dile getirir. Ayna benzetmesini onsekizinci yüzyılda Dr. Johnson edebiyat için kullanır veShakespeare’i överken, okura hayatı doğrulukla yansıtanbir ayna tuttuğunu söyler.5 Daha zamanımıza yaklaşırsakbaşka örnekler de bulabiliriz. Stendhal, Kırmızı ve Siyah’daaynaya benzetir romanı: “Yol boyunca gezdirilen bir ayna-dır roman” (Bölüm 13). Marksist Plehanov için de “Edebi-yat ve sanat hayatın aynasıdır.”6 Bizde de, örneğin, Recaiza-de Ekrem, Araba Sevdası’na yazdığı önsöz’de, hikâye ve ro-manın “birer ibret aynası” olduğunu söyler.

Bütün bu sanatçıların, eleştiricilerin ve düşünürlerin pay-laştıkları bir anlayış, sanatın en önemli özelliğinin doğayıinsanı, hayatı, kısaca gerçekliği yansıtmak olduğudur. Sanat

18

Edebiyat Kuramlar› ve Elefltiri

3 Bkz.: Rene Huyghe, The Discovery of Art, 1959, s. 68.

4 Leonardo da Vinci, Literary Works, Der.: Jean Paul Richter, Londra 1883, I.no. 529.

5 Dr. S. Johnson, “Preface to Shakespeare”, Johnson on Shakespeare, Der.: WalterRaleigh, Oxford, s. 11.

6 G.V. Plehanov, Sanat ve Sosyalizm, Çev.: Selim Mimoğlu, Sosyal Yayınları, s. 176.

ile gerçeklik arasında daima bir ilişki bulmakta ısrar edilme-sine şaşmamak gerekir, çünkü ne de olsa sanatla insan, doğave hayat arasında sıkı bağlar vardır. Gelgelelim nasıl bir ger-çekliği yansıtır sanatçı? Gerçeklik nedir? Bu sorulara verilencevaplar farklıdır. Yansıtılan gerçeklik kavramı yazar, düşü-nür ya da estetikçiler için başka başka anlamlar taşımıştır el-bet. Bundan ötürü bu öğretiyi açıklamak bir bakıma, gerçek-lik kavramına verilen anlamları belirtmektir. Genellikle ‘ger-çekliği yansıtma’ deyince belli başlı üç görüşle karşılaştığı-mızı söyliyebiliriz. Birincisi sanatın görüngüyü olduğu gibi(yüzey gerçekliği) yansıttığı düşüncesidir. İkincisi genel’i(tümeli) ya da özü yansıttığını söyler. Nihayet sonuncusu dasanatın ideal olanı yansıttığına inanır. Ama ortaya atılanyansıtma kuramlarını iki döneme ayırmak doğru olur, çün-kü on sekizinci yüzyılın ortalarına kadar ileri sürülenler ay-nı geleneğin çizgisi üzerine yerleştirilebilir ve daha çok Aris-toteles’in çeşitli yorumları olarak ele alınabilirler. On doku-zuncu yüzyıldan bu yana ise yansıtma kuramı biraz dahabaşka bir kılık altında ve doğrudan doğruya Aristoteles’denhareket etmeksizin ileri sürülmüştür. Bundan ötürü, ilk ön-ce on sekizinci yüzyılın ortalarına kadar olan dönemde yan-sıtma kuramının belli başlı üç şeklini inceleyelim.

Sanat Görüngü Dünyas›n› Yans›t›r

Sanatçının şu gördüğümüz dünyayı, buradaki nesneleri, in-sanları, elinden geldiğince onlara sadık kalarak yansıttığınaya da yansıtması gerektiğine inanır bu kuram. Doğalcı olanbu anlayışa göre, sanatçı bize hayatı, ya da hayatın bir par-çasını, bir yönünü, bir kesitini olduğu gibi sunar. Yüzeyselbir gerçekliğin kopyasıdır eser. Bu basit yansıtma (benzet-me) anlayışının Eski Yunan’da yaygın olduğu anlaşılıyor.Hepimizin bildiği hikâyeler vardır bu konuda. İ.Ö. V. yüzyı-

19

Yans›tma Kuram› I

lın sonlarında resimleriyle ün salmış olan Zeuxis, elindeüzüm tutan bir çocuğun resmini yapmış ve üzümler öylesi-ne gerçek gibi duruyorlarmış ki kuşlar gelip yemeye kalkış-mışlar. Bundan dolayı övüldüğü zaman, Zeuxis, üzülerek,“çocuğun resmini daha iyi yapabilseydim kuşlar ondankorkardı” demiş. Aynı çağda yaşayan Parrhasios’un yaptığıbir perde resmiyle rakibi Zeuxis’i aldattığı ve gerçek perdesandırdığı bilinen hikâyelerdendir yine.

Resmin de edebiyatın da, özü ya da ideali değil de görün-gü dünyasını (duyular dünyasını) yansıttığı inancında ol-duğu için, Platon’u birçok bakımlardan bu kuramın temsil-cisi olarak inceleyebiliriz.

Sanatla ilgili sorunlara ilk kez ciddiyetle eğilen Platon’unsanat kuramı tutarlı bir sistem değildi. İon, Şölen, Devlet,Phaidros, Sofist, Kratylos ve Kanunlar gibi diyaloglarında sa-nat hakkında bazen birbirini tutmayan fikirlere rastlamamı-zın bir nedeni de, herhalde Platon’un fikirlerini zamanladeğiştirmiş olmasıdır. Ne ki biz burada edebiyat ile ilgili gö-rüşlerini inceleyeceğimizden tartışmalara sebep olmuş, mü-zik, heykel, mimari ile güzellik arasındaki bağlara değinenbazı sorunları bir yana bırakacağız. Bizi ilgilendiren edebi-yat olduğu içindir ki bu kitapta Platon’un kuramını, yansı-tılanın görüngü dünyası olduğunu ileri süren bir kuramolarak inceliyoruz. Eğer Platon’un estetiğinin bütünü sözkonusu olsaydı, bu kuramdan ayrıldığı yerler üzerinde dur-mamız gerekirdi. Platon’un görüşlerini incelerken başlıcaiki ana soruya eğileceğiz:

1) Edebiyatın özü nedir?2) Edebiyatın etkisi nedir?Platon’un bu sorulara verdiği cevapları araştırmadan ön-

ce felsefesinin temel düşüncesini hatırlamalıyız. Platon gö-receliğe (relativism) inanmış Sofistlerin aksine kesin bilgiyesusamış bir adamdı. Değişmeyen, insandan bağımsız, mü-

20

Edebiyat Kuramlar› ve Elefltiri

kemmel bir gerçekliğin varlığını kanıtlamaya çalıştı. Böyle-ce, durmadan değişen duyu dünyasına karşılık, ancak dü-şünce ile kavranabilen değişmez bir idea’lar (form’lar) dün-yasına inandı. Bilindiği gibi Platon’un felsefesinde asıl ger-çeklik, duyularla değil de zihinle kavranabilen idea’lar(form’lar) dünyasıdır. Bizim gördüğümüz, beş duyumuzlaalgıladığımız şu maddesel dünya, ağaçları, denizleri, insan-ları, hayvanları, evleriyle ancak bir kopyadan (mimesis’den)ibarettir. Bunlardan her birinin bir ideası vardır ki asıl ger-çek olan odur. Durmadan değişen, daima oluş halinde bu-lunan duyu dünyası hakkında sağlam ve kesin bir bilgidensöz edemeyiz. Gerçek bilgi değişmeyen ideaların bilgisidirve bundan ötürü filozof da ancak aklın objesi olabilen ide-alar dünyasını kendine bilgi konusu olarak seçer.

Kendisi bir taklit, (yansıtma) (mimesis) olan bu duyulardünyasının bir kısmı (unsurlar, hayvanlar, bitkiler, insanlarvb.) Tanrı tarafından, bir kısmı ise (binalar, âletler, eşyalarvb.) insanlar tarafından meydana getirilmiştir. Ama gerçek-lik derecesi bir kopyanınkinden de aşağı olan şeyler vardır.Tanrının eserleri arasında yalnız doğal nesneler yoktur, birde bunların yansıları vardır: Parlak yüzeylerde (örneğin su-da) nesnelerin yansımaları gibi. Bunlara Platon eidola (gö-rüntü, image) diyor. Eidola’ların gerçeklik derecesi büsbü-tün azdır. Duyular dünyasının kendisi ideaların bir kopyasıolduğu için gerçeklikten bir derece uzaklaşmıştır zaten, ei-dola’lar ise duyular dünyasındaki nesnelerin kopyaları ol-duğu için ideaların kopyasının kopyasıdır.

Sanata gelince, resim de şiir de eidola’lar gibi duyular dün-yasındaki nesnelerin, insanların yansılarıdır. Bundan ötürüPlaton sanatın yansıtma (mimesis) olduğunu söyler. Mime-sis, Platon’u Batı dillerine çevirenleri ve Platon’u inceleyenfelsefecileri çok uğraştırmış olan bir sözcüktür. Türkçede detam karşılığını bulmak imkânsız, çünkü Platon’da bu sözcü-

21

Yans›tma Kuram› I