branislav otašević: crkve i manastiri na svetim vodama lima

7/24/2019 Branislav Otaevi: Crkve i manastiri na svetim vodama Lima

1/26

Crkve i manastiri u Plavskoj upi

Od davnina, a pogotovo u srednjem vijeku Plavska upa, koja se prostirala od Vrmoe (danas u Albaniji)do ulaska Lima u klisuru Sueska, nedaleko od Andrijevice bila je gusto naseljena srpskim stanovni-tvom. Doline rijeka, visoke planine i guste listopadne i amove ume mamile su ljude da se ovdje stalnonastanjuju. Crkveni ivot je bio veoma razvijen, osim ostataka manastira u Dolji kod Gusinja, starih cr-kvita u Gusinju i okolini, manastira Svete Trojice na uu Komorae u Lim ispod brda i tvrave Gradacu ataru sela Brezojevice, crkvita u Plavu, Petrove crkve u selu Brezojevice, crkvita i crkve u Velici, Pet-kove crkve u Gornjoj Ranici, Crkve Svete Petke u Murini, ostataka crkve u Zoriu i crkvita u Graanici,tri crkvita u Ulotini. O prisustvu Srba na izvoritu Lima govore mnogi toponimi i hidronimi od Gusinja,pa itavim tokovima rijeke Lima i njegovih pritoka, od izvorita iz Plavskog jezera do ua u Drinu, neda-leko od Rudog. O razvijenom crkvenom ivotu govore toponimi i hidronimi vezani za ime srpskog pro-

svetitelja i svetitelja Svetog Save iz svetorodne loze Nemanjia: Savina voda u Dolji kod Gusinja, Saviniizvori u Gusinju, Savino kamenje u selu Jare, nedaleko od Plava, Savine stope u Gornjoj Ranici, Savinaesma na granici atara sela Manica i Gornja Ranica, Savina glavica u Graanici, Savin do u selu Slatinikod Andrijevice, Savin Bor, selo u ataru optine Berane, Savina stolica u Budimlji kod Berana, Savinevode na putu Roaje-Pe i mnogi drugi.Mnogi naunici poput akademika Miomira Daia, Aleksandra Deroka, dr Jova Medojevia, Ratka Dele-tia, Gordane Tomovi, dr Nenada Makuljevia, dr Ivice Todorovia, dr Slobodana Tomovia, akademikaMitra Vlahovia, dr Slavenka Terzia, dr Marka Kneevia i mnogih drugih prouavali su crkve i mana-stire na ovom podruju. U kancelarijama srpskih vladara, vlastele i manastirskim pisarnicama nastalo jemnogo dokumenata znaajnih za politiku kulturu i istoriju srpskog naroda. Naalost, tokom vremena

mnogo slubenih knjiga, isprava i dokumenata je nestalo. Neke su izgorele za vrijeme ruenja i paljenjasrpskih srednjovjekovnih crkava i manastira u vrijeme turske okupacije, koja je dugo trajala, druge je zubvremena i ljudska nepanja unitila. No, i pored toga to je u stranim ratovima i poarima, prirodnim ka-taklizmama nestalo bogato naslee, ipak je do dananjeg dana sauvano dosta pisanih izvora koji svjedo-e o srpskim srednjovjekovnim dravama. Najstariji pisani dokumenti potiu iz druge polovine dvanae-stog vijeka, ali nema sumnje da su i prije tog vremena postojali pismeni ljudi i njihovi zapisi. uveno Mi-roslavljevo jevanelje je najljepi srednjovjekovni spomenik pisan krajem dvanaestog vijeka, svjedoi daje srpski knjievni jezik ve ranije bio formiran i da je u srpskoj dravi bilo uzora na koje se pisar Jevan-elja ugledao.Podruje dananje optine Plav je manje od podruja Plavske upe koja je pripadala Deanskom vlastelin-stvu o emu svjedoe Deanske hrisovulje, darovnice srpskih srednjovjekovnih vladara, i drugi istorijski

podaci. Iz doba Nemanjia prvi manastir po predanju i nekoliko zapisa napisanih na osnovu predanja kojasu sauvana do dananjih dana napravljen je oko 1250. godine i njegovi ostaci zidine, sauvani su dopolovine dvadesetog vijeka u selu Dolji kod Gusinja. Poruen je po ulasku Turaka u Plavo-gusinjski kraj1455. godine. Dio kamenja od manastirskih zidina upotrijebljen je za zidanje katolike crkve u Gusinju.Tome se suprotstavio, ali bezuspjeno, gusinjski paroh prota orije ekularac, jedna od najznaajnijihcrkvenih linosti u gusinjskom kraju pri kraju devetnaestog i prve polovine dvadesetog vijeka. Dio kame-nja od manastirskih zidina i temelja koristio je jedan mjetanin zidajui svoju kuu, pomone objekte i zid


2/26

oko imanja, a da niko od nadlenih organa nije intervenisao, ili, pak, postavio neko obiljeje da se sauvaod zaborava mjesto na kome je bio podignut manastir. Pisanih istorijskih validnih dokumenata i zapisanema, ali u svojim zapisima ga pominju neki autori (pop Milo Velimirovi, francuski konzul Viet i dru-gi), ali njihovi zapisi su na osnovu predanja, a ne vjerodostojnih istorijskih dokumenata.Andrija Jovievi, Milo Velimirovi, Ilija Vueti pominju u svojim zapisima crkvu plotaru koja je bila

u centru dananjeg Gusinja i koja je egzistirala vie od dva vijeka a koju je na ruevinama stare crkve, ko-ju su Turci zapalili oko 1614. godine kada je podignuta tvrava Gusinje i stvoren administrativni centarnahije koja je pripadala Pekom, Dukainskom i na kraju Skadarskom sandaku. Turske vlasti nijesu do-zvoljavale da se srpske crkve podiu od tvrdog materijala nego su bile malih gabarita, tek toliko da se mo-e vriti boja sluba. Neto kasnije popovi Vujoevii su izgradili crkvu na srpskom pravoslavnom gro-blju gdje je na prvom spratu bila crkva sa oltarom, a na drugom kola koja je poela sa radom 1866. godi-ne. Poslije je crkva zapaljena od strane Turaka i Arnauta, ali je na tom mjestu postavljen borovi direk gdjeje pop Milovan Vujoevi vrio slubu prilikom sahrane vjernika i Zadunica. Izgradnjom vodovoda zaGusinje taj direk je poruen i vie nije obnavljan, ali se orijentaciono znalo gdje je bio postavljen. Tu jeslubu vrio i pop Novievi koji je bio popularan i do izgradnje crkve Svetog ora 1926. godine, popekularac, za iju gradnju je novac dao kralj Aleksandar Karaorevi I, a izgradnjom rukovodio pop

orije ekularac. Na mjestu gdje je bio direk vrena je boja sluba. Crkva je postojala i u selu Vusanju,a 1936. godine na imanju Nikezia podignuta je crkva i u selu Martinoviima, koje se u srednjem vijekuzvalo Trepa. Poruena je 1941. godine, danas se vide ostaci, ali nije obnavljana. Mjetani malo po malouzurpiraju zemljite koje je pripalo ovoj crkvi.

http://www.dan.co.me/?nivo=3&rubrika=Feljton&clanak=482539&datum=2015-03-22

Manastir Svete Trojice Brezojevice

Manastir Sv. Trojice uBrezojevicama

Manastir Svete Trojice podignut je, ili vjerovatnije obnovljen, 1567. godine, dakle neto oko sto godinaposlije pada Plavske upe pod tursku vlast (1455-1567). Od propadanja srpske srednjovjekovne drave,poslije Kosovskog boja 1389. godine Plavska upa, kojoj pripada i lokalitet sela Brezojevice (ranije naj-


3/26

vjerovatnije Vraegrmci) nalazi se u sastavu Despotovine Vuka Brankovia i gusto je naseljena srpskimstanovnitvom. Takav status zadrala je do pada Despotovine pod tursku vlast 1455. godine. Tada je podturskom vlau potpala i susjedna upa Zla Rijeka, koju neki istraivai nazivaju i Komska upa. upaBudimlja, kojoj je pripadao i susjedni ekular, isto je u to vrijeme potpala pod tursku vlast, a u njoj je biosnano razvijen crkveni ivot. Po podacima koje je ostavio ruski konzul u Skadru, Jastrebov, manastirSvete Trojice je sagraen oko 1400. godine, a padom pod tursku vlast on je sa prateim objektima sruen,

a 1567. godine deanski arhimandrit Nestor ga obnovio sa manastirskom bratijom iz Visokih Deana.Brezoviki hram nije do sada detaljnije istraivan i ako je 2003. godine odran i nauni skup simpozi-jum na kome su uzeli uee dr Dragan Radenovi, dr Jovo Medojevi, dr Dragomir Kiovi, dr MarkoKneevi, ruski akademik Giponenko Alfred Grigorievi, akademik Filakov Igor Borisavovi, BikovskiGeorgi Andrejevi. Skup je blagoslovio episkop budimljansko-nikiki, preosveeni vladika Joanikije,autor ovog rada, Branislav Dai, arhitekta Ranko Vukani i pjesnik Ratko Deleti. O prolosti manastirazna se na osnovu rijetkih zapisa koje su ostavili Gedeon Jurii, Jastrebov, Bamakov, Meria Daram, Mi-lo Velimirovi, Andrija Jovievi, Miomir Dai, Slobodan Tomovi, Marko Kneevi, Slavenko Terzii drugi istraivai. Opirnije ga je prouavao i prof. dr Sreten Petkovi, koji je ostavio o njemu dva zna-ajna i zapaena nauna rada, Aleksandar Deroko, Stojan Novakovi i drugi mlai istraivai. Pored veo-ma znaajne spiritualne komponente, po kojoj je poznat kao vrst stoer pravoslavlja u etniki i konfesio-nalno heterogenoj sredini, a uz to i istorijski veoma burnom prostoru, manastir Svete Trojice u Brezojevi-

cama ima izuzetan znaaj kao kulturno-istorijski spomenik, to jeste kao autentini svjedok istorijske pro-losti ovoga kraja. Zbog toga je zatien zakonom. Hram je u prolosti vie puta paljen, djelimino ruen iobnavljan. Za vrijeme napada Husein Avni pae na Vasojevie 1862. godine hram je zapaljen od straneAli bega gusinjskog i njegovog baibozuka, uniten je ivopis visoke umjetnike vrijednosti i uniteneikone na templi svetogorskog tipa. U vrijeme Plavo-gusinjske ekspedicije poslije Berlinskog kongresa1878. godine hram je zapaljen 1879. godine. Zaslugom svetenika iz svetenike kue Popovia, nasled-nika popa Mitra Popovia, iz ekulara porijeklom, stalno nastanjenog u Velici, manastir je ponovo obno-vljen da bi ga Turci u Balkanskim ratovima ponovo zapalili. Tada je zapaljena i zgrada osnovne kole uBrezojevicama koja je sagraena 1891. godine, u kojoj je radila Brezovika osnovna kola. Manastir jeobnovljen poslije Prvog svjetskog rata, da bi ga u ustanku 1941. godine ponovo zapalili plavski muslima-ni, poruili manastirski zvonik, koji je bio izgraen na brdu Gradac, polomljeno crkveno zvono, a brencesa zvona uzeo je jedan Cirikovi iz Skia i od njega napravio uskiju. Pria se da je poslije toga poludio.

Ovim poarom obijen je malter i znatno oteen ivopis, sauvani su samo neznatni fragmenti koje je usvojim radovima obradio Sreten Petkovi, a konzervirao ih 1988. godine Republiki zavod za zatitu spo-menika prilikom rada na obnovi manastira i pokrivanja bakarnim limom. Za vrijeme i poslije Drugogsvjetskog rata, hram je bio sedam godina nepokriven i znatno su oteeni manastirski zidovi. Nakon togaje pokriven daanim krovom. Prema zapisu Jugoslovenskog leksikografskog zavoda manastirsko zvonoje korieno udarima ekia poto brence nije imalo, ali brzo je zvono postalo neupotrebljivo i uva se umanstiru. Veoma znaajnu ulogu brezojeviki manastir je imao prilikom razgranienja izmeu Crne Gorei Albanije 1913. godine, kao i poslije Prvog svjetskog rata. Komisije za razgranienja tada su imale u vidupoloaj hrama i u vezi sa tim udaljenost sa koje vjernici za dana mogu doi u hram, obaviti vjerski obred ivratiti se nazad svojim kuama. Tako su dananja sela Hoti i Vusanje pripala Crnoj Gori i ako su u sred-njem vijeku pripadala srednjovjekovnoj upi Plav. U doba petovjekovne turske okupacije hram SveteTrojice u svoje vrijeme je predstavljao znaajan centar okupljanja ne samo vjernika nego i prvaka i junaka

ovoga kraja. Tu su mirene krvi i plemenske svae, ugovarano hajdukovanje, organizovani skupovi, vrenakrtenja i obavljani drugi vjerski obredi.Ova jednobrodna graevina sa pripratom u cjelini obrazuju pravougaoni oblik osnove na ijoj se istonojstrani nalazi polukruna apsida u kojoj je oltar. Sam naos crkve sa svojim niama, kao i pripratom imakvadratnu osnovu. Poluobliasta konstrukcija broda naslanja se na bone prislonjene lukove. U istorij-skim izvorima se navodi da se sa glavnih ulaznih vrata nalazio veliki zidni krst sa prorezom za jedno veei dva manja zvona. Za vrijeme Turaka krst je sruen i vilajetske vlasti su zabranile postavljanje krsta i ma-nastirskih zvona. U literaturi se navodi da manastir Svete Trojice pripada vizantijskom arhitektonskomstilu i da podsjea na starije primorske crkve. Vizantijska arhitektura je u srednjovjekovnoj Srbiji dobila


4/26

iroku primjenu u izgradnji sakralnih objekata. Pod jakim uticajem vizantijskog arhitektonskog stila iz-graeni su manastiri rake kole. Po arhitekturi ispada i stie se utisak da je ovaj manastir znatno ranije iz-graen. itava unutranjost manastira bila je ukraena sa scenama srpskog sakralnog slikarstva. ivopisa-nje hrama izvreno je za vrijeme arhiepiskopa Nestora 1567. godine. O tome postoje djelimino sauvanizapisi, jedan iznutra na ulaznim vratima, a drugi u prozoru oltara.


Na crkvitima niu nove svetinje

Unitenjem zidnih kompozicija u manastiru Svete Trojice u Brezojevicama hram je znatno izgubio odsvoje umjetnike vrijednosti. Meutim, nije umanjena istorijska vrijednost manastira, jer je na zidovimaunitenjem i oteenjem ivopisa ispisana surova prolost bogomolje. Najvie ostataka ivopisa zadralose na zapadnom zidu naosa. U prvoj zoni su freske sv. Nikete, Bogorodica sa Hristom. Iznad nje poprsjeSvetog Sergeja i Vakha, zatim uz vrata s jedne strane Arhaneo (vjerovatno Mihailo), a s druge Sv. Sime-on Srpski. Uz njega tri srpska velikodostojnika, od kojih jedan, po miljenju Sretena Petkovia, odgovaraSvetom Savi Srpskom. Iznad ovih pojedinanih figura u drugoj zoni nalaze se tri scene, neto bolje ou-vane u naosu: Veliko uspenje Bogorodice, Hristos pred Anom i Kajafom i Roenje Bogorodice. U pripra-

ti na istonom zidu ouvan je dio kompozicije Stranog suda horovi pravednika i dio Hetimasije. Iznadulaza u naos je Gostoljublje Avramovo. Na junom zidu oltarskog prostora je lik Jovana Pretee, a u niipoprsje Svetog Save. U cjelini uzeto, smatra Sreten Petkovi, tematika ivopisa odraava Stradanja Hri-stova, a u saetoj formi Bogorodini ciklus. Po njegovom istraivanju 1964. godine freske brezojevikogmanastira sline su sa freskama manastira Morae i dijela ivopisa manastira Nikoljac kod Bijelog Polja iradila ih je ista grupa zografa. I ako su ostaci brezojevikog manastira teko oteeni, Petkovi je ustano-vio da postoji zidno stilsko jedinstvo sa morakim ivopisima iz 1574. godine, odnosno 1577. i 1573. go-dine. Naroito je zapaena kompoziciona i ikonografska slinost izmeu kompozicije Uspenja Bogorodi-ce i freske Isus pred Anom i Kajafom. Pa i druge scene iz morakog manastira i dio njegovog ivotopisamogu se prepoznati u brezojevikom manastiru. Svetenici ovog manastira imali su plodnu saradnju saVisokim Deanima, prizrenskim vladikama, Pekoj patrijariji, urevim stupovima, udikovom, a popMitar Popovi imao je saradnju i sa vladikom Radom i drugim svetenicima sa Cetinja. Njegovi sveteni-

ci su uspostavili saradnju sa Bogoslovsko-uiteljskom kolom u Prizrenu, vladikom Ananijem, ruskim,francuskim i austrijskim konzulima u Skadru i borili se za organizovanje oslobodilakog pokreta u Plav-skoj upi. Manastir Svete Trojice je sa manjim prekidima pojao, pie Milo Velimirovi, i ako je sruengrad Gradac iznad njega, gdje je bio i zvonik, sruena tvrava i grad eligrad, Petrova crkva na Borovojglavici, gdje su Karaorevi ustanici na jednom stogodinjem hrastu postavili krsta, Karaorev barjak,a ustanike u manastiru Svete Trojice priestio pop Ilija, rodom iz ekulara. Ustanici su se bili utvrdili naPreviji, gdje se i danas poznaju Karaorevi anevi, o emu opirnije pie akademik Miomir Dai, je-dan od najboljih poznavalaca istorije i prolosti ovoga kraja. Crkve u Plavskoj upi postojale su u Velici,Petkova crkva u Gornjoj Ranici, crkva na Murini, crkva na Zoriu, tri u Ulotini i jedna na Peniitu uGraanici. Crkva je bila i na Meterizu u Plavu. Arhitekta Ranko Vukani je projektovao mnoge hramoveu dolini Lima od formiranja Budimljansko-nikike episkopije do danas i smatra kako je narod poeo dase vraa crkvi, Bogu i vjeri. Bog je dao snage i pameti vjernome narodu Plavske upe i poeo je da obna-

vlja i stare hramove, gradi nove, tako da je od 1990. godine obnovljeno i izgraeno vie hramova: Drvenazvonara na ulazu u Manastir, sazidan zvonik na mjestu poruenog na brdu Gradac, podignuta crkva Veli-komuenika Sv. Kirika i Julite kod kole u Velici, crkva je posveena stradalim nevino poklanim, spa-ljenim i ubijenim rtvama od strane faistikih Skenderbeg i Princ Eugen divizija, koji su 28. jula1944. godine na zvjerski nain ubili 428 lica, uglavnom ena, djece i staraca. Protogonisti ovog krvavogdogaaja, o kome se zarad proklamovanog bratstva i jedinstva dugo utalo, bili su Sahit hoda ahmano-vi, oda Koji i oda Osman Rastoder. U izgradnji je crkva Svete Petke na Murini, obnovljena crkva naZoriu i izgraena crkva u Vojnom selu i Ulotini. Obnovljena je crkva Svetog velikomuenika Georgija uGusinju.


5/26

Temelji crkve Svetog Nikole u Vojnom selu kod Plava, poznatog u Deanskim hrisovuljama i darovnica-ma srpskih srednjovjekovnih vladara osvetani su 1991. godine od strane mitropolita crnogorsko-primor-skog visoko preosveenog, gospodina Amfilohija. Crkva je rijeena u obliku razvijenog upisanog krsta sapolukrunom oltarskom apsidom unutra i spolja, te sjeverno i juno pjevnikim konhama, to zajedno i-ne trolist, odnosno trikonhos. Glavni brod crkve i popreni transep su iste irine, a iznad centralnog dijelanaosa uzdie se osmostrani tambur iz kvadratne osnove i oslanja se preko pandatifa na zidove. Oltarskiprostor je denivelisan u odnosu na naos za dva stepenika, a u zidu apside sjeverno i juno postavljene supolukrune nie preskomidije i akonikuma. Ulaz u objekat je sa zapadne strane, a junoj pevnici su bo-na vrata polukruno zavrena. Dok je u sjevernoj konhi polukruno zavren prozor kao i u osnovi oltarskeapside. Sastavni dio crkve je i zvonik koji je kvadratne osnove i povezan je poluobliastim svodom sa cr-kvom.U neposrednoj blizini osnovne kole u Velici, izgraene 1864. godine, osnovane radnije, podignut je hramSv. Kirika i Julite, omeen seoskim asfaltnim putem, prislonjen na plato kolskog dvorita, u sjenci staredivlje trenje, izgraena po ugledu na objekte srpsko-vizantijskog stila, u obliku trihonohosa sa polukru-nom oltarskom apsidom i dvije bone konhe pjevnice. Objekat je rijeen sa krovnim povrinama u obli-ku upisanog krsta. Dimenzije crkve su u osnovi 9,80 h 7,80 m. Visina objekta je 11 metara, a korisna po-vrina dvadeset devet kvadrata. Crkvu u Vojnom selu, Velici, Murini i Ulotini, manastirski zvonik i kapi-ju u Brezojevicama, rekonstrukciju srpske crkve u Gusinju, projektovao je vrsni strunjak, vjernik, inte-lektualac dipl. in. arh. gospodin Ranko Vukani, a izgradnju finansirao vjerujui narod Plavske upe iokoline. Crkva u Velici je dekorisana, murinska je u izgradnji, a na Prijedolskoj afi, na mei atara Veli-ke i ekulara, podignuta je crkva Sv. Petra i Pavla.



6/26

Crkveni ivot u srednjem vijeku

Manastir Kumanica

Dolina Lima predstavlja okosnicu oko koje su nastali, razvijali se i irili srpska srednjovjekovna drava injena obiljeja. Time je u mnogome doprinio i prirodni poloaj ovoga predjela, iz koga se lako dospijeva-lo do Jadranskog primorja na zapadu, crnomorskog basena na istoku, Podunavlja na sjeveru i Sredozemljana jugu. Oko ove okosnice koncentrino su se meusobno povezivale i druge oblasti, koje su ulazile u sa-stav srpske srednjovjekovne drave.O znaaju Polimlja u konsolidaciji srpskog srednjovjekovnog etnikog jezgra i razvoja srpske drave, po-sebno u vrijeme Nemanjia i epohe koje su potom slijedile, svjedoe brojni kulturno-istorijski spomenicikoji su ravnomjerno razasuti po dolini Lima i njegovim pribrenim stranama, od njegovog izvora iz Plav-skog jezera pa do ua u Drinu kod Meee, nedaleko od Viegrada. Zbog toga se Polimlje iz milote mo-

glo s razlogom nazvati Srpska Sveta Gora. Neki hroniari kau da je Jovan Krstitelj znao za Lim i Poli-mlje ne bi krstio Hrista na Jordanu, nego na Limu.To je bio povod da se 1996. godine, na inicijativu Slavoljuba Puice i Muzeja u Prijepolju, radi potpuni-jeg prouavanja ovog dragocjenog kulturno-istorijskog naslea, organizuje meunarodni nauno-istrai-vaki projekat pod nazivom Na svetim vodama Lima sa sjeditem u muzeju u Prijepolju. Kulturno-istorij-ski spomenici u dolini Lima pretrpjeli su nakon prodora Turaka u ove krajeve znatna oteenja i razara-nja. Zbog toga je bilo krajnje vrijeme da se ovom kulturnom blagu velike istorijske i naune vrijednostiposveti duna panja sa arheolokog, istorijskog, istorijsko-umjetnikog, etnolokog i arhitektonskog sta-novita. Iz tih razloga su neki od ovih spomenika dobili svoj prvobitni izgled. Meu njima je Sveta Troji-ca u Brezojevici kod Plava, udikova i Uroevica kod Berana, Sveti Luka u Kaludri kod Berana, Davido-vica i Kumanica kod Brodareva, a u toku je i obnova i rekonstrukcija manastira Svetog ora u Maii-ma, manastira Pustinje, puste crkve u Seljanici i manastira Davolje kod Pljevalja. Veina ovih poslova je

zavrena. Pored crkava i manastira, u dolini Lima ouvala su se i druga znamenja koja svjedoe o konso-lidaciji srpskog etnikog jezgra na ovim prostorima. Na to podsjeaju imena starih srpskih upa, Plavskeupe, upe Zla rijeka (Komska upa), upa Budimlje, Brskovo, Ljubovia, Crvena Stijena, Zvjezd i dru-ge. Teritorijalno-organizacioni oblik Srbi su donijeli iz svoje stare postojbine. Na ovim prostorima su serazvili gradovi Gradac kod Gusinja, Gradac i tvrava na uu rijeke Komorae u Lim, eligrad u plavskojupi, Gradac iznad Zle rijeke kod Andrijevice, Gradac u Budimlji, Sokolac u Zloj rijeci, zatim Vodice,Mileevac, Kovin, Otrik, Jagad, Sjeverin i drugi. Kod manastira i crkava bile su karavanske stanice, a ne-daleko od njih trgovi i pazari na kojima se okupljalo okolno stanovnitvo radi podmirivanja svojih ivot-nih potreba, nabavke, razmjene i prodaje robe. Primjeri za to su Kruevo kod Gusinja, nazvan trg, pazar u


7/26

Metehu kod Plava, Nikolj pazar kod Bijelog Polja, Brskovo, Prijepolje, Priboj i dr.Geografski poloaj Polimlja odlikuje izdvojene zaklonjene doline odvojene klisurama i raztiene planin-skim obodom, sa nizom upskih predjela od Plava na jugu, preko upe Budimlje, Ljubovie, Crne Stene iDabra do ua Lima u Drinu. Dugotrajna i ureena srpska drava i crkvena organizacija pruala je tomepodruju politiku stabilnost i ekonomski prosperitet. Polimlje je bilo ispresijecano podunim i popre-nim pravcima kojima se kretao promet ljudi i robe iz primorskih gradova, najvie Dubrovnika i Kotora,

prema srpskom zaleu i dalje prema istoku i jugu sa mnogobrojnim varijantama dva glavna puta od Du-brovnika za Polimlje, podrinjskog, tzv. via Drine ili via Bosne i drugog preko Nikia, poznatog kao viaJesera ili via Anagasti.Od Plava su putevi vodili za Metohiju, Kosovo i Makedoniju, a iz dananje Pritine granali se u jednompravcu prema Niu, Sofiji, Jedenama i Istanbulu, Konstantinopolisu, Stanbolu, Konstatinom gradu kakose u kom periodu zvao) a drugi prema Solunu.Na Limu i njegovom slivu postoji vie crkava i manastira posveenih Svetom Nikoli, zatitniku voda imoreplovaca. Upravo zbog toga to je i u ovom kraju najrasprostranjenija slava uvijek bila o danu SvetogNikole, mnoge crkve su graene i posveivane upravo tom Svetitelju. Meu njima su u Vojnom selu kodPlava, Nikoljcu kod Bijelog Polja, Podvrhu, u Banji kod Priboja. Naselje Nikoljac je takorei predgraeBijelog Polja, dijeli ga od grada samo rijeka Lim. No, ime Nikoljac, bilo da je rije o crkvi ili naselju, sta-rije je od Bijelog Polja. Pa se ovaj grad, osim po crkvi Svetog apostola Petra prepoznaje i po Nikoljcu, jer

je staro naselje ili trg poznat iz dubrovakih dokumenata kao Nikolj pazar. A sama crkva koju neki istra-ivai zovu i manastirom poznata je po prvoj i veoma bogatoj prepisivakoj koli. Bilo je to i prvo mana-stirsko naselje sa svojim posjedima i veoma bogatoj prepisivakoj koli. U kotorskim spisima se pominjekao trgovako mjesto. Polimlje ini i znatan dio Nemanjine oevine, jer su dvije njihove zadubine na Li-mu. Sveti Sava je dijelio srpsku zemlju na jepiskopije i postavi za Polimlje dva jepiskopa. Jednoga uDabru, za srednje i Donje Polimlje, a drugoga u Budimlji za Gornje Polimlje. A kada Sveti Sava preminu,tijelo njegovo bi smjeteno u Mileevi u Polimlju.Mnogi naunici su prouavali crkveni i dravni ivot u Polimlju od dolaska Nemanjia do dananjih dana,ali sve to je zapisano nije ipak sauvano, a to je sauvano govori o veoma razvijenom crkvenom i dr-avnom ivotu na Svetim vodama Lima. Dio toga je nedostupan iroj italakoj, pa i naunoj javnosti, adio se jo uvijek istrauje i prouava. Kao organizacione jedinice ovdje se meu prvim pominju Plavskaupa, upa Budimlja, Mileeva, Dabar, upa Ljubovia. A Ljuba Kovaevi pominje i upu oko rudnika

Brskovo kao Brskovsku upu, kod dananjeg Mojkovca, koju pozivajui se na njega pominje i Velia Kr-smanovi. upe su postojale i kod Starih Slovena kao ekonomsko teritorijalne jedinice koje vremenomgube plemenski karakter.


Ranoslovenski period

Krajem estog i prvih decenija sedmog vijeka zbili su se istorijski procesi i prelomni dogaaji na Balkan-skom poluostrvu izazvani trajnim doseljavanjem srpskih i ostalih slovenskih plemena. U poetku su Slo-veni upadali u vizantijske oblasti zajedno sa Avarima koje su nazivali Obrima, koji nijesu ostavili nika-kvih drugih posebnih izrazitih tragova u Polimlju i Potarju, izuzev nekih lingvistike prirode. Prvih neko-

liko vjekova po doseljavanju srpskih slovenskih plemena u dolini Lima, kao i na itavom balkanskomprostoru proteklo je u privikavanju na ivot u novom podneblju i u prilagoavanju na zajedniko ivljenjesa zateenim starosjedilakim stanovnitvom. Nai slovenski preci su u ovom regionu, kao uostalom i nairem prostoru, zatekli starosjedioce kod kojih je proces romanizacije bio poodmakao.upe su u Polimlju od poetka formiranja obino obuhvatale veu kotlinu ili katkad itavu krau rjenudolinu, a njihove granice su esto inili okolni nenaseljeni planinski predjeli. upa Plav, Dobra rijeka (ne-ki je zovu Komska upa, a kasnije i Zla rijeka) i Budimlja zahvatale su teritoriju Gornjeg Polimlja, a Mio-mir Dai smatra da ima naunika i u nauci gledita da i upe Bihor i Zaton spadaju u ovu oblast. Tosmatra i Milisav Lutovac. Slovensko stanovnitvo se u Gornjem Polimlju preteno bavilo zemljoradnjom.


8/26

Na to upuuje bogata leksika za itarice i druge agrikulturne biljke. Na raslojavanje slovenskog rodoslov-skog plemenskog drutva, pa i onog ilirsko-romanskog, velikog uticaja imala je i hristjanizacija, koja jedo kraja druge polovine devetog vijeka dobila ire razmjere, kao i u drugim srpskim oblastima. Meutim,u misionarskoj djelatnosti, meu srpskim stanovnitvom i najranijom hrianskoj crkvenoj organizaciji naovom prostoru, nema podataka iz onoga doba. Prve crkve u dolini Lima zidane su u stilu primorske arhi-tekture. O znatnom uticaju primorskih crkvenih sredita najvjerovatnije Kotora i njegovih majstora, svje-

doe i spomenici s kraja 12. i poetka 13. vijeka u dolini Lima: Bogorodica Bistrika, crkva Svetog Petrai Pavla u Bijelom Polju i urevi stupovi u Beranama. Crkvena organizacija u Gornjem Polimlju, kao icijele doline Lima i uopte srpske drave, u poetku je bila podreena arhiepiskopiji u Drau ili Carigra-du. Kasnije je jurisdikciju nad ovim podrujem imala episkopija u Rasu, koju je vizantijski car Vasilijeposlije unitenja Samuilovog carstva prikljuio 1020. godine Ohridskoj arhiepiskopiji. Stojan Novakovismatra da je takvo stanje ostalo sve do poetka 13. vijeka. Od 1219. godine kada je Sveti Sava osnovaojednu od episkopija u Budimlji uticaji katolianstva u dolini Lima su znatno oslabili. Ipak, pie MiomirDai, vjerske i kulturne veze Polimlja i Primorja su se produile i kasnije.

Politika prolost ovoga kraja neodvojiva je od istorije ranofeudalne srpske drave. Tu prolost je veoma


9/26

teko rekonstruisati u pojedinostima, ali se moe pretpostaviti, smatraju istoriari, meu kojima i akade-mik Dai, da Gornje Polimlje i uopte Polimlje, nije mogao mimoii ni jedan krupniji dogaaj iz istorijeondanje Srbije. U crkvenom pogledu Gornje Polimlje, pod jurisdikcijom episkopije u Rasu, vre je kaoi ostali sredinji djelovi Rake bilo vezano za Ohridsku arhiepiskopiju ije je svetenstvo onda bilo u ve-ini slovensko. Mogue je da su u ono vrijeme ovamo upuivani svetenici grkog porijekla i da je pravo-slavlje i u dolini Lima upravo tokom 11. i 12. vijeka uhvatilo duboke korijene. Tada su udareni temelji

mnogih crkava i manastira u limskoj dolini i ta je injenica bila od uticaja to je u nemanjiko doba nasta-vljena izgradnja mnogih crkava i manastira upravo na Svetim vodama Lima. Potarje i Gornje Polimljebile su najisturenije oblasti Rake prema Duklji, odnosno Zeti. Preko ovih teritorija vodili su putevi iostvarivale se politike, privredne, kulturne i vjerske veze i dodiri tokom dvanaestog vijeka.O politikim prilikama u ovoj oblasti 60-ih i 70-ih godina 12. vijeka, u vrijeme kada se na politikoj sceniSrbije pojavio Stefan Nemanja linost visokih dravnikih sposobnosti, izraziti predstavnik i borac zaostvarivanje interesa mladog i poletnog srpskog plemstva, bliih podataka nema. U borbama za presto inaporima da ujedini razjedinjene srpske zemlje Nemanja je neminovno morao doi u sukob sa Vizanti-jom. Po svemu sudei smatraju Ljubomir Stojanovi, Miomir Dai, N. Rui, R. Gruji i drugi, znatnimdijelom Polimlja pod Nemanjinom vladavinom, upravljao je njegov sinovac Prvoslav, sin velikog upanaTihomira. Prvoslav je nesumnjivo bio upan Budimlje, ali se ne zna da li je pod svojom vlau imao jokoju upu u dolini Lima.

Teritorija Gornjeg Polimlja spadala je u domen vladara ili lanova dinastije Nemanjia, to potvruje i i-njenica da je Stevan Prvovjenani darovao oko 1220. godine manastiru ii osam sela i zaselaka u Biho-ru, meu njima i Zaton, koji je bio sredite istoimene upe. Polimlje predstavlja oblast u kojoj se premapoznatoj istorijskoj grai, a i najnovijim istraivanjima, odvijao intenzivan duhovni ivot. Podruje Poli-mlja bilo je pod snanim duhovnim uticajem vie manastirskih zajednica, meu kojima su istaknuti oniiji je ugled kontinuirano trajao jo od ranog srednjeg vijeka. Poseban uticaj na Plavsku upu, upu Budi-mlju i Komsku upu na gornjim tokovima Lima i njegovih pritoka imali su Visoki Deani, Peka patrijar-ija. Najznaajnije sredite duhovnog ivota na podruju Gornjeg Polimlja imao je manastir urevi stu-povi, zadubina Stevana Prvoslava. Centar duhovnog ivota u plavskoj upi bio je manastir Brezojevica.U bjelopoljskom kraju to je Nikoljac sa crkvom Sv. Petra i Pavla, u prijepoljskom kraju Mileeva, tu su iKumanica i drugi o kojima e biti rijei. Uz manastire, veliki znaaj u duhovnom ivotu imale su parohij-ske crkve, esto graene od drveta i stradale u ratnim razaranjima i poarima. Nosioci crkvenog ivota,

ktitori i prilonici su lokalni kneevi, monasi, svetenici i vjernici.


Srpske crkve u Komskoj upi

Komska upa, ili kako je neki istraivai nae prolosti zovu upa Dobra rijeka, ili Turci nahija, sastavnije dio Gornjeg Polimlja koje predstavlja oblast u kojoj se prema poznatoj istorijskoj grai i najnovijim is-traivanjima odvijao intenzivan duhovni ivot srpskog pravoslavnog naroda u srednjem vijeku. Dolaskomosmanske vlasti naruen je crkveni kontinuitet, ali su obnovom Peke patrijarije 1567. godine usposta-vljeni novi okviri za odvijanje duhovnog ivota. Obnova je dovela do velike aktivnosti crkvene organiza-cije tokom koje se podiu i ukraavaju brojni pravoslavni hramovi. Jedna od oblasti koja pokazuje svu di-

naminost promjena, sloenost uslova razvoja duhovne kulture i razliite koncepcije razvoja, podizanja,odravanja i ukraavanja hramova u Komskoj upi i uopte u Polimlju je upravo ovaj geografsko-srpskietniki prostor. Na ovom podruju, smatra dr Nenad Makuljevi, profesor Filozofskog fakulteta u Beogra-du, odvijao se tokom vjekova osmanske vlasti ivot pravoslavnih hriana u najee izuzetno oteanimuslovima. Crkveni ivot se odvijao u hramovima i manastirima. Jedna od karakteristika crkvenog ivota uvrijeme osmanske vlasti jeste veliki znaaj i uticaj manastira. U Komskoj upi srednjovjekovni manastirisu od strane Turaka porueni, ali uticaj na njeno stanovnitvo imali su Visoki Deani, obnovljena Pekapatrijarija, urevi stupovi, do ruenja udikova, a i crkve koje su ili bile izgraene u vrijeme procvatasrpske srednjovjekovne drave ili obnovljene u vrijeme Turaka. Veliki uticaj imala je Vasova crkva i Bi-


10/26

jela Raketia crkva, crkva na Bukovoj Poljani, crkva Andrijevna na Andrijevici, crkva u Kraljima, ostacimanastira u Koutiima i dr.Komska upa obuhvatala je veoma irok prostor. Osnovne take ove imperije, odnosno administrativno-teritorijalne feudalne jedinice su dolina Zloreice (zbog toga je pod Turcima nazivana Zloreka nahija iliupa Zla rijeka) do Gusinja, odnosno Kom planina do Meduna, dok Andrijevica, po miljenju Ratka Dele-tia vue ime iz paganskih vremena. Slinog miljenja je i Milo Ostoji. Ima poput hidronima Zloreica i

niz drugih starih toponima, hidronima i oronima. Iz srednjovjekovnog perioda po predanju, a i zapisa Rat-ka Deletia potie i stara crkva koju je podigao Andrija, sin Miroslava Nemanjia. Tada je nastao i grad utvrenje Gradac, iji se ostaci i danas vide u selu Boie. U blizini ovog grada nalazi se Sokolovina (Po-de), gdje je nekada ivio sokolar Andrija. U Andrijevicu su stizali srednjovjekovni putevi, a postojali su iRudnici Srebrnica u dananjem ataru sela Konjuhe i Njiva na Sitnoj Luci, brojna pasita na Komovima,Lisi, Previji, i drugim planinama. Manastir na Gracu bio je nacionalni i kultni centar. Dao je veliki brojpismenih ljudi onoga doba. Ratko Deleti smatra da je posjedovao i veliku biblioteku rukopisnih i bogo-slubenih knjiga. Tu su se nalazile i tri knjige ruske redakcije. Stradale su u ognju kada su manastir spaliliTurci.

Crkva u Kraljima

O nahiji Zla rijeka, u srednjem vijeku Komska upa, postoji nekoliko zapisa: Zapis popa Dragolja Prisoje(popa Dimitrija Prisoje), koji govori o podizanju crkve Andrijevne od strane kneza Andrije. Ona je imalaveliki znaaj u ondanjim Vasojeviima. Na eevu je u doba cvetajueg nemanjikog perioda bio mana-stir Svetog Spasa, odnosno voznesenja. U tom manastiru koji je okupljao oko sebe nekoliko naselja, od-nosno Gorsku upu, radio je pop Dragolj koji je pored narodnog imena imao i ime proto prezviter Vasi-lije.Na nekadanjem Radunovcu, imanju Dabetia, potomka Nikole Otaeva, vasojevikog vojvode (16141630), kao i njegovih potomaka, kneza Stojana Otaeva Nikolina, Ruslana Nikolina i Nikole Ruslanovog(Kola), zvanog Selak, gdje je bilo guvno od starine u drugoj polovini 19. vijeka pristupilo se gradnji cr-kve. Poele su da se prikupljaju pare. Sam knjaz Nikola Petrovi priloio je za izgradnju hrama prilikomposjete Andrijevici 1884. godine 1000 talira i time pripomogao da se na gumnu Dabetia podigne crkva i


11/26

to se mjesto od tada zove Knjaevac. Hram je posveen Arhangelu Mihailu, krsnoj slavi plemena Vasoje-via. Gradnja je poela 1884. godine, a zavrena 1887.Krajem 19. vijeka u vrijeme mitropolita Mitrofana Bana dolo je do intenzivnog rada na ureenju crkve-nog ivota, kao i obnavljanju i podizalju brojnih hramova i drugih crkvenih objekata u Polimlju. Tada seu Komskoj upi podiu crkve, u Andrijevici 1887. godine, Konjusima 1895, Kraljima 1904, kao i spomencrkva na Carini. Period izmeu dva svjetska rata obiljeio je stabilan i ureen vjerski ivot u novonasta-

lim dravnim uslovima i objedinjenoj srpskoj patrijariji. irom novoosloboenih oblasti obnavljaju se, iliizgrauju novi hramovi. U Plavskoj upi i Gusinju zavrava se 1926. godine hram svetom Georgiju, uMartinoviima, koji su se nekad zvali Trepa, podie se 1936. na mjesto starog hrama hram Svetog Niko-le, u Zoriu se, na mjestu starog hrama, gdje su stari Srbi Zorii imali hram, koji je poruen od strane Tu-raka, ole Radunov Laban podie barutanu, a njegov bliski roak Rajo Laban i Polimljani podiu hramSvete Trojice. U novije vrijeme podignut je grabaljski hram na seoskom groblju u Seocu, hram na grobljuna Rijeci Marsenia, ranije Seotici, obnovljena je Vasova crkva na Noici, podignuta crkva na BukovojPoljani, udareni temelji crkve u Zabru kod Andrijevice, podie se crkva u Trepi, izgraena je crkva po-sveena Svetom Savi u Cecunima, podignut je grobaljski hram u Gnjilom potoku, hram u Barama Kralj-skim, Vjerujui narod Vasojevia i ostalih plemena koji zajedno ivi na Svetim vodama Lima uva svo-ju vjeru i crkvu.


upa Budimlja i manastiri u Budimlji

urevi stupovi kod Berana

Manastir urevi stupovi, nastao koncem 12. ili poetkom 13. vijeka, imao je veliki znaaj kao vjersko ikulturno sredite Gornjeg Polimlja, pa i mnogo ireg prostora dananje sjeverne Crne Gore, kako u dobaNemanjia, tako i kasnije. Oigledno ne dugo manastir je postao sredite Budimljanske episkopije koju je

Sveti Sava osnovao 1219. godine kada je srpska crkva stekla svoju samostalnost. Budimljanska episkopijaje u 15. vijeku podignuta na nivo mitropolije, odravi se tako sve do polovine 17. vijeka. U izvorima ko-je su pripremili Ljuba Stojanovi, V.R. Petkovi, Miomir Dai zabiljeili su imena nekoliko njenih epi-skopa. Pod jurisdikcijom ove episkopije nalazili su se pored Gornjeg Polimlja i drugi krajevi dananje Cr-ne Gore.upa Budimlje, koja je dobila ime po istoimenom gradu Budimlji prvi put se u izvorima pominje 1200.godine. Miomir Dai smatra da se ovo naselje nalazilo i pominjalo i ranije. Vrilo je funkcije administra-tivnog i privrednog sredita upe. Srednjovjekovni grad Budimlju treba poistovjetiti sa gradom Gradac,koji je dominirao upom Budimljom. Mjesto Gradac, srednjovjekovno uzvienje iznad dananjeg sela Bu-


12/26

dimlje, odgovaralo je srednjovjekovnom gradskom naselju. Utvreni grad je podignut na kupastom uzvi-enju kome je prilaz mogu samo sa jedne strane. Tako prirodno utvren i smjeten u sredini upe Gradacje imao zgodan vojno strategijski poloaj, lako se mogao braniti i istovremeno pruati zatitu okolnomstanovnitvu. Gradac je bio opasan sa dva masivna zida. U njegovom podnoju, u ravnici pored budimskerijeke, vremenom je nastalo podgrae, iji su materijalni tragovi sauvani do danas. O tome piu Konstan-tin Jiriek, Milisav Lutovac i drugi istraivai. upa Budimlja se pod ovim imenom pominje sve do kraja

15. vijeka, kada e ime upe poeti da potiskuje arapski naziv nahija, koji su Turci upotrebljavali za admi-nistrativne teritorijalne jedinice na temelju dotadanjih upskih organizacija.O znaaju upe Budimlja kao vladarskog posjeda u Gornjem Polimlju govori i to to je njome jedno vrije-me upravljao i Stefan, najstariji sin kralja Milutina, koji je poslije oeve smrti (1321) postao vladar Srbije.Bio je poznat kao kralj Stefan Uro III Deanski. Stefan je upu Budimlja dobio za izdravanje, kako pieArhiepiskop Danilo II poslije sedmogodinjeg izgnanstva provedenog u Carigradu, na koje ga je kralj Mi-lutin bio osudio zbog pokuaja da mu uzme vlast nasilnim putem. Prema onovremenim izvorima, koji ni-jesu izdani i uvijek saglasni, oslijepljenom Stefanu poboni otac je navodno dozvolio da se vrati iz iz-gnanstva, najvjerovatnije 1320. godine. Sa Stefanom je u Srbiju doao i njegov sin Duan, budui car Sr-bije. O Stefanovom politikom i drugom djelovanju u Budimlji nema validnih istorijskih dokumenata, svedo Milutinove smrti. Po svemu sudei kralj Milutin nije mislio da e Duan doi na kraljevski presto, jerje bio oslijepljen i po tadanjim pravilima nije mogao doi na presto, jer je lien nasledstva. Da li se ika-

da ulo da slepu oveku prilii arstvo, govorio je prema kazivanju Gligorija Camblaka ivotopisca Ste-fana Deanskog, njegov brat od druge matere i suparnik za presto Konstantin. Ali poslije iznenadnesmrti, oktobra 1321. godine, na jugu Kosova, Stefan je najvjerovatnije u Budimlji objavio da mu se vratiovid, otpoevi borbu za oev prijesto. Vijest o povratku vida, u isto vrijeme trebalo je da znai za vlastelui crkvu, pa i obini svijet, i djeluje kao dokaz ne samo za vladaoca nego i naroito dar boje milosti premanjemu koji je nepravedno bio kanjen. Njegov prvi biograf arhiepiskop Danilo II saoptava da je Stefantime stekao mnogo uticajnih pristalica koji su dolazili da mu se poklone. I ako se iz Danilovog kazivanjane vidi gdje je Stefan primao ugledne goste i pristalice, ali se da naslutiti da je to radio u Budimlji u svo-joj porodinoj batini. U uvodu Povelje manastiru Deanima sam Stefan je napisao da ga je arhiepiskopNikodim krunisao za kralja 6. januara 1329. godine. Tom prilikom je krunisan i mladi kralj Stefan Duankoji je postao gospodar nad primorskim krajevima i Zetom. Tako su kralj Stefan Uro III Deanski i nje-gov sin Stefan Duan iz Budimlje otpoeli borbu za osvajanje vlasti iz Srbije.

Crkva Svetog ora (urevi stupovi) kao graevina je uglavnom dobro ouvana, i pored toga to su jeTurci vie puta spaljivali. U kompleksu se lako uoavaju tri faze u njenoj izgradnji. Uoljivo je da su sena graevini uoile i neke prepravke. Miomir Dai smatra da od svih crkava u dolini Lima urevi stu-povi su najsrodniji Kotorskim crkvama s kraja 12. i poetka 13. vijeka. Kompleks graevine se sastojiiz crkve u uem smislu, priprate koja je dograena uz zapadnu stranu crkve, sa kulom iznad sredine nje-nog zapadnog dijela, i najzad jo iz jedne priprate koja je dograena uz zapadnu stranu crkve znatno ka-snije u produetku ranije priprate (na zapadnoj strani). Smatra se da je starija priprata sa dva zvonika po-dignuta odmah poslije pretvaranja crkve u katedralni hram budimljanskih episkopa. Inae, crkva je jedno-brodna graevina, skladno geometrijski izvedena. Najstariji dio kompleksa mogao je nastati prvih godina13. vijeka. Po planu urevi stupovi su veoma srodni crkvama Sv. Luke u Kotoru i crkvi S na Ratacu, sa-mo to su znatno iri od kotorskih crkvenih graevina. U graenju ove svetinje imali su udjela kotorskimajstori, dok fragmente fresaka otkrivenih u urevim stupovima upuuju na zakljuak da su ih radili de-

anski slikari porijeklom iz kotorske slikarske kole. Na jednoj veoma oteenoj freski pojavljuje se imeUroa V. kao mladog kralja pa to upuuje na zakljuak da jedan dio ivopisa potie iz vremena cara Du-ana. Bez obzira to urevi stupovi u oblicima, planom i strukturom vie lie na primorske crkvene gra-evine A. Deroko smatra vezani su za Raku arhitekturu.



13/26

Kompleks elija u Kaludri

Do izgradnje puta BeraneKaludra, pedesetih godina dvadesetog vijeka, selo Kaludra na desetak kilome-tara jugoistono od Berana, ispod planine Mokre, u manjem proirenju Kaludarske rijeke, skoro je bilonepristupano. O ovom selu nema spomena u naim ranijim izvorima, smatra Radoslav Jago Veovi, ikrajem dvadesetog vijeka arheolog Predrag Lutovac iz Polimskog muzeja u Beranama. Ali predanje i

ostaci, koji su postojali nesumnjivo su svjedoili o negdanjem ivotu. Samo ime sela, napominje, da je tunekada bilo monako obitavalite. Naselje je sklonito i bilo je podesno za usamljeniki ivot. U narodu jepostojalo predanje da je u dnu sela postojao u starini neki manastir, da su u njemu i okolo njega ivjeli ka-lueri i da je mjesto po tome dobilo ime Kaludra. Znaajne su u ovom pogledu elije, tihi i zaklonjenikraj sela Kaludra ispod brda i stijena do Kaludarske Klisure, gdje se strmo sputaju kose od ravni s lijevestrane i Maraeva brda, s desne strane rijeke. Tu, na samoj padini ovih brda, na maloj rjenoj luci s desnestrane nalazile su se razruene zidine i hrpe pocrnjelog i davno tesanog kamena. Iznad ovih razvalina ustjenovitim stranama nalaze se peine kao udubljenja sa jo ouvanim tragovima ivota. To su po preda-nju stare manastirske elije, po kojima je ovo mjesto dobilo svoje ime. Tu je i crkvina na ijem je mjestu,kazuju bila crkva posveena Sv. Luki. Otuda Kaludrani, smatra dr Radoslav-Jago Veovi, jo 1935. go-dine Luindan dre kao mjesnu zavjetinu. Tu se toga dana okuplja narod, dri se sabor i slui liturija.Poetkom devedesetih godina prolog vijeka Polimski muzej u Beranama i crkveni odbor sela Kaludre

preduzeo je opta sistematska arheoloka iskopavanja na lokalitetu elije. Arheoloka istraivanja su ima-la za cilj da se ostaci crkve otkriju do nivoa podova i prvobitnog platoa, kako bi se na osnovu otkriveniharhitektonskih ostataka formirala dokumentacija i stvorili preduslovi za obnovu ovog manastira. irokimiskopom otkrivene su ruevine ovog znaajnog i neobinog manastirskog kompleksa. Manastirski kom-pleks elije ine ostaci crkve Svetog Luke i konaci neposredno prizidani na zapadnoj strani sa jasno iz-dvojenim graevinskim fazama. Po miljenju Predraga Lutovca koji je radio na ovom istraivanju, prvo-bitni manastirski hram pripada tipu jednobrodnih graevina nadvienih kubetom i pripratom u zapadnomdijelu. Aleksandar Deroko pie da tako ugraena priprata koja ima zajedniku fasadu i krov sa samomcrkvom tipina je odlika rakih crkava. Svojim izgledom i arhitekturom crkva Sv. Luke u Kaludri pod-sjea na najranije zadubine rake stilske grupe, uz napomenu da se manastir nalazi na skrovitom mjestu,djelimino ukopan u padini brda, i da je vjerovatno podignut u vrijeme neposredne opasnosti od Turaka.Na mogue paralele ukazuje slinost sa crkvom Svetog Nikole u kompleksu manastira Svetog Arhanela

kod Prizrena (13431335) gdje je unutranji prostor naosa i poloaj kubeta gotovo identian sa osnovamacrkve Svetog Luke, pie Aleksandar Deroko u svome radu: Monumentalna i dekorativna arhitektura usrednjovjekovnoj Srbiji, 1961, Beograd, strana 56. Po istom autoru unutranja podjela prostora crkve bli-ska je i sa crkvom Svetog Spasa u Prizrenu, koju je sagradio vlastelin Vladojevi oko 1348. godine.Zna se da je prvobitno podignuta crkva sa apsidom na istonoj istovremeno zidanom pripratom na zapad-noj strani. Ukupna duina crkve je 11,06, a irina 4,40 metara. Unutranji prostor naosa duine je pet me-tara. Zidovi crkve su 0,70 m, raeni su sa dva lica od lomljenog pritesanog kamena slaganog u nepravilneredove. Spajani su krenim malterom sa krupnijim rjenim agregatom. Crkva je bila zasvedena podunimpoluobliastim svodom raenim od sige na kojima su naeni fragmenti ivopisa. Od istog materijala je ra-ena i kupola crkve. U poslednjoj fazi, koja se mogla uoiti na ruevinama crkve Sv. Luke dozidani suplitki pjevniki prostori i prskomidija. Na zidovima pevnica i na stubu asne trpeze odralo se neto ivo-pisa u prizemnim zonama. Na zidu june pjevnice otkriven je dio sokla ukraen frizom sa palmetama. Sli-

an motiv u soklu postojao je vjerovatno i na drugim zidovima crkve. Posebnu panju zasluuje freskode-koracija stuba asne trpeze, a posebno natpis otkriven na njegovoj junoj strani. Na krenom premazu, na0,40 m od poda, uoava se deblja crna linija irine 4 cm. Na junoj strani stuba asne trpeze u oltaru nala-zi se irilski natpis raen crnom bojom. Rasporeen je u pet redova iste irine, koja se nalazi u uokvire-nom polju i dva neto kraa reda, koji se nalaze ispod donje horizontalne linije okvira. Poslednji red je naoko 20 cm od nivoa poda. Tekst je pisan poluustavnim pismom irilice sa elementima brzopisa. Ovakvomijeanje ustava i brzopisa karakteristino je za 14. vijek, smatra P. ori u svome radu Istorija srpskeirilice.Manastirski kompleks elije vjerovatno je uniten tokom 1738. godine, kada je unitena i zapaljena i


14/26

udikova i sve crkve i naselja Polimlja zbog uea ovih krajeva na strani Austrije i Rusije u borbi protivturske vlasti. Stanovnici sela Kaludre su odluili poetkom devedesetih (2002) da se davno zamrli mana-stir obnovi. Sredstva za obnovu obezbijedio je Kaludranin, gospodin Veljko Ralevi, koji je svoj radni vi-jek zavrio u Americi. Veoma uspjena rekonstrukcija manastirskog kompleksa izvedena je prema projek-tu arhitekte Vlada Bukimirovia iz Republikog zavoda za zatitu spomenika kulture Crne Gore, a freskeu unutranjosti obnovljenog hrama radio je slikar-konzervator Dragomir Jaovi.

I tako, voljom vjerujueg naroda i patriotskih osjeanja sada ve pokojnog Veljka Ralevia, u nizu mana-stira i crkava podignutih na Svetim vodama Lima, od Gusinja do Medvee kod Rudog, u razliitim vre-menskim periodima, obnovljen je i manastirski kompleks crkve Svetog Luke u Kaludri, koji iako se tanone zna kada je podignut sa ostacima fresaka i kompozicija ivopisa sasvim dovoljno govori o znaajnimgraditeljskim poduhvatima u dolini Lima.


Manastir udikovo u Budimljanskoj upi

Malo je starih srpskih manastira koji bi se po obimu i znaaju kulturne djelatnosti u srednjem vijeku mo-gli uporediti sa srednjovjekovnim manastirom Vavedenje presvete bogorodice, udikovo u Budimlji, koji

je iroj javnosti poznat pod imenom udikovo. Za ovaj manastir moglo bi se rei: niti znaajnijeg, nitimanje poznatog duhovnog i kulturnog centra.Manastir udikovo kod Budimlje blizu Berana, na svetim vodama Lima, sa crkvom Vavedenja znaa-jan je u srpskoj kulturi i umjetnosti, ali se do sada tano ne zna kada je osnovan, a spominje se u 16. vije-ku, 1573. godine. Spominje se njegov iguman Vasilije, zatim 1582. godine iguman Grigorije, 1592. godi-ne iguman Teodor, 1600. godine pisao je tu jedan molbenik akon Mihailo, dok je patrijarh Arsenije IIIpoloio jedno jevanelje pisano 1592. godine. Takoe je prije 1712. godine kod svog strica jeromonahaGerasima dvanaest godina uio svetenik Baine (rudniki) Damjan, rodom iz Nikia. Ne znamo kada jeizgraeno udikovo, ali znamo kada je porueno. Porueno je 1738. godine, ostalo u ruevinama i opu-stjelo. O ovom manastiru pisali su dr Vladimir P. Petkovi u radu Pregled crkvenih spomenika kroz po-vesnicu srpskog naroda, SANU, posebna izdanja, knj. 4, Beograd 1950. god., dr Miomir Dai u knjiziVasojevii od pomena do 1860, Narodna knjiga Beograd 1986, Radomir P. Guberini u knjizi Mana-

stir udikovo, Stupovi, Andrijevica 1997. godine, i sporadino u svojim knjigama mnogi drugi naunici.Manastir je kao jedan od veoma vanih kulturnih centara u srednjem vijeku poznat irom Evrope. O tomesvjedoe sauvani primjerci knjiga pisanih u udikovu. Primjerci tih knjiga sauvani su u Berlinu, Mo-skvi, Beu... Mitropolit zetski Gerasim zapisao je: Spisa se sija knjiga glagoljemi minej v hramu bogoro-dice, glagoljem udikova, na reci Limu... Ate jest pogreno ispravljajte, a ne kunite. U Budimljanskojupi, na gornjem toku Lima, u srednjem vijeku javljaju se dva izrazito mona kulturno-religijska centra manastiri udikovo i urevi stupovi, pri gradu Budimu i budimskom trgu sa svojim metosima, crkvomUroevicom na Uroevici u Tifranskoj klisuri i crkvom Grlica pod Grlicom, na budimskom groblju u Bu-dimlji, zatim crkvama Svetog Gorazda na Goradu, Svetog Luke u Kaludri, Svete Janje u Lubnicama, cr-kvom Svetog Jovana u ekularu i drugim okolnim mjestima, kao i manjim crkvicama na katunima kotlin-skog oboda. Sve pomenute crkve bile su metosi jednog ili drugog manastira.Drugi kulturno-religijski centar se nalazi pri starom srpskom gradu Samogradu i Brskovskom trgu na Br-

zavi sa svojim metosima i metokim crkvama. Tri, pri samom Samogradu na Gornjoj Brzavi, zatim crkva-ma Svetog Tome na uu Brzave u Lim, Svetog Sra na brdu Sru u Srevcu, Svetog Jovana u Ivanju,Svete Trojice na Bjelasikoj Bistrici, Crkvi Voljavcu u Zatonu i drugim. Takvu gustinu hramova omogu-ili su ekonomski uslovi: prirodna bogatstva, proizvodni ratarsko-stoarski resursi, rudarsko-industrijskadjelatnost Budimlje. Bila je razvijena i trgovinska djelatnost starog Budimlja, raspolaui sa dva monatrga budimskim u Budimlji i brskovskim na Brzavi, koji su saraivali sa kotorskim, dubrovakim i mle-takim trgovcima, gdje su razmjenjivani rudarski i stoarski proizvodi, med i vosak i druge potreptine, aza to je pogodovala putna razgranata mrea i prema primorju i prema unutranjosti srpskih zemalja.Za manastir udikovo zasad se ne zna ktitor, niti vrijeme podizanja. Zna se da je posveen vavedenju pre-


15/26

svete Bogorodice. O starosti i vremenu zasnivanja veoma se malo zna. Zapisi na kamenom kvadru svje-doe o velikoj davnini. Zagonetni zapis na kvadru dugo vremena je bio predmet rasprava i polemika me-u eminentnim naunicima. O tim zapisima su pisali Duan Vuksan, Dragia Borii, Ljubia Stojanovi,dr Ivan Puzi, dr Vladimir orovi, dr ore Radojii, dr Danilo Barjaktarovi, Duan Vuleti, RadomirGuberini, akademik Aleksandar Loma i drugi.Manastir udikovo nije detaljno ni istraivan ni prouavan, ni arheoloki u potpunosti istraen. Obnovljen

je i u njemu rade svetena lica i to govori da njegova uloga u prolosti, i pored besudnih vremena, nije za-boravljena. Dimenzije crkve su 5,56 h 3,69 metara sa pripratom 3,95 h 4,73 metra, koja je od crkve odvo-jena vratima. Osnova zgrade je pravougaonog oblika. Oltar je polukruan. Duan Vuksan je naao ouva-ne zidove od 0,10 do 4,73 metara od materijala sa terena sa krenim malterom, debljina zida crkve je0,54, a priprate 0,43 metra od ploa laporca. Osim samog manastira, arheolog Predrag Lutovac otkrio jepovrnim strunim posmatranjem jo dva objekta: jedan sjeverozapadno i drugi, mnogo vei, sjeverno odtemelja crkve. Znaajne su peine isposnice udikovskih monaha. Krake peine u Tifranskoj peini su utekim vremenima bila bogomdana pribjeita i sklonita u spasavanju udikovske manastirske bratije,manastirskog relikvijara i drugih dragocjenosti i rukopisa kojima je ovaj manastir raspolagao. Sveto vre-lo udikovo zbog svog osobenog toka, pa samim tim i svoje vrijeme, imalo i iscjeliteljskog znaaja.Sveti izvor manastirska bratija je vjekovima koristila u iscjeliteljske svrhe gubavaca, umobolnih, nerot-kinja i slijepih, na kome se i sam kralj, oslijepljeni Stefan Deanski lijeio i izlijeio u vrijeme svog bo-

ravka u Uroevici.U udikovi su radile etiri osnovne kole: Spisateljska, sa elnicima episkopom Teofilom, monahomMojsijem, jeromonahom Danilom, akonom Mihailom. Popisivaka, sa elnicima, episkopom Teofilom,jeromonahom Vasilijem, mitropolitom zeckijem Gerasimom uz koje se istiu Marko, Luka, Ivan, Josif,jeromonah Savatije i drugi. Daskalska (uiteljska) do sada jedinim poznatim predstavnikom Pohomijem iFreskopisaka kola, slikarska kola, sa elnicima popom Strahinjom, episkopom Teofilom i monahomJevstatijem. Svi ovi stvaraoci nose lino ime Budimljanin. Da li je u ovako razvijenom kulturnom centrupostojala jo neka kola, do sada nije poznato, ali se zna da su pojedinci iz udikova bili univerzalnoobrazovani poput episkopa Teofila i popa Strahinje iz Budimlje, poznatog slikara...


Crkva Sv. Petra u Bijelom Polju

U doba Nemanjia zapoela je velika graditeljska aktivnost. Staru srpsku umjetnost moemo pratiti prekograevina i zadubina jo iz Ribnice, odakle je Nemanja doao, pa preko Rasa i Petrove crkve kod NovogPazara, hramova u Toplici (Sveti Nikola i Sveta Bogorodica), urevih stupova kod Berana, Studenice iHilandara, pa do zadubine kneza Miroslava crkve Svetog Petra u Bijelom Polju i Davidovice kod Pri-jepolja. Traganje za tim srpskim starinama i draguljima otpoela je davno, a traje i danas. Humskom ze-mljom, kao to je poznato, gospodario je Nemanjin brat, knez Miroslav. Na crkvi Svetog Petra u BijelomPolju stoji i danas natpis: U ime otca i Sina i Svetoga duha, ja sin Zavidin, a imenom rab boji StefanMiroslav, knez hlmski, sazidah crkv svetago apostola Petra, Oh. Crkva je sazidana 1196. godine, a sazi-dao ju je knez Miroslav za ivota. Miroslav je ispisao i povelju o batinskim prilozima ovoj crkvi na Li-mu, ali njegova povelja nije sauvana. Unitena je prilikom upada Bugara u ovaj kraj 1253. ili 1254. godi-

ne. Za potrebe crkve Svetog apostola Petra knez Miroslav je dao da se ispie jevanelje koje je strunojjavnosti i italakoj publici poznato kao Miroslavljevo jevanelje. Humska drava, kojom je upravljaoknez Miroslav, brat Nemanjin, prostirala se od Tare do Lima, na istoku, do Makarske i Dubrovnika, nazapadu. Iako podaci o popisu i veliini Miroslavljevih posjeda nijesu direktno sauvani, kasnijim izda-njem Stonske i Limske (Uroeve) povelje uglavnom su rekonstruisani batinski posjedi kneza Miroslavana Limu, odnosno oko crkve Svetog apostola Petra.O crkvi Svetog apostola Petra na Limu, u dananjem Bijelom Polju, pisali su mnogi, od Vladimira Petko-via i Ilariona Ruvarca, ura Bokovia i Radoslava Grujia, Aleksandra Deroka i Vojislava J. uria,pa do najmlaih dananjih istraivaa. Vrijedni bibliografi poput dr Jova Medojevia, evidentirali su pre-


16/26

ko trideset vrijednih publikacija o ovoj svetinji. Najvie je uvena po tome to je u njoj pisano Mirosla-vljevo jevanelje. U starim ljetopisima govori se da je ova crkva graena u znaku dva stila, odnosno daje imala dvije kule, to su potvrdila i istraivanja. Jedna od tih kula je i do danas sauvana, a otkriveni su ido danas sauvani i temelji druge, june kule. Kule nijesu istovremeno graene sa crkvom. O tome govoriinjenica da ni temelji ni njihovi zidovi, ne ine jedinstveni arhitektonski sklop sa prvobitnom graevi-nom humskog kneza Miroslava. Oigledno je da je kasnijom dogradnjom crkva poveana po uzoru na Ra-

ku arhitekturu u 13. vijeku. Dozidani su priprata i dva zvonika. Godine 1253. ili 1254. stradala je prili-kom varvarskog napada Bugara. Oni su iz nje odnijeli ili unitili Miroslavljevu donatorsku povelju, ko-jom ktitor daruje crkvu svetom apostolu Petru.

Crkva Svetog Apostola Petra jedno vrijeme poslije osvajanja Stona, bila je sjedite humske episkopije, a1330. godine pominje se kao katedralna crkva Danila II, humskog episkopa koji je ovdje kako se pretpo-stavlja doao 1316. ili 1317. godine. U prvoj polovini 15. vijeka (1442) bila je sjedite limske mitropolije,kojom je tada upravljao mitropolit Filotej. Poslije se u turskim popisima javlja kao manastir Petrova cr-kva. U popisu iz 1497. godine uz manastir su upisane samo dvije kue, a 1582. godine pominju se i mana-stirska imanja koja su obraivala svjetovna lica. Jedna batina se navodi kao vlasnitvo nekog Jovana, po-povog sina.


17/26

Crkva je, po miljenju nekih istraivaa, zidana na starim i razruenim temeljima neke ranije crkve. To-kom vremena je prepravljana i doziivana. U svom prvobitnom obliku bila je malih razmjera i neobinogizgleda bila je to, pie Velia Krsmanovi pravougaona ugaona graevina. Na njenoj zapadnoj fasadinalazio se reprenzentativni portal sa natpisom na staroslovenskom jeziku. Taj natpis govori ko je ktitor cr-kve. On je i do dana dananjeg sauvan iako je portal u vrijeme turskih osvajanja demontiran i ugraivanu druge svrhe, prilikom doziivanja sjeverne fasade. Istoriari umjetnosti ne prepoznaju u crkvi direktne

uzore po kojima je graena. Neki tvrde da pojedina arhitektonska rjeenja podsjeaju na stil gradnje u ju-nom primorju (11. i 12. vijek). Neke slinosti su naene i sa nekim drugim crkvama, na podruju Rakes kraja 12. vijeka. Crkva je ivopisana u tri faze. Najmlaa je iz vremena kralja Milutina, kada je naslikandvoglavi orao na bijeloj pozadini. ivopisci su bili ouvani sve do dolaska Turaka, a onda su prekreeni.Crkva je nekada imala i kameni ikonostas, to je istraivanjima, a na osnovu sauvanih fragmenata utvr-dio Radivoje Ljubinkovi. Naeni fragmenti su iz 12. vijeka. Na osnovu parapetnih ploa rekonstruisan jedonji dio ikonostasa. Svaka ploa je imala oblik kvadrata debljine 13,5 santimetara, a duine strane suimale po 95 santimetara. Od gornjeg dijela ikonostasa sauvan je manji broj fragmenata koji djeliminodaju podatke o njegovom izgledu, povrini, dekoru. On se sastojao uglavnom iz trouglova i kuka. Iko-nostas je raen po uzoru na primorska rjeenja to upuuje na zakljuak da je moda taj ikonostas pripa-dao starijoj graevini. Svi kasniji radovi su blii rako-moravskom stilu. To pokazuje naroito ivopis ko-ji je iako oteen veoma prepoznatljiv i stilski jasan. Nema dileme da pripada prvim godinama 14. vijeka.

Rije je o kompozicijama sa naglaenim narativnim karakterom, figure su prefinjene, dostojanstvene, ele-gantne i odmjerene. Veoma podsjeaju na one u Kraljevoj crkvi u Studenici, pa se stie utisak da je istislikar, ili njih vie, radio u obje crkve, pa i u ovoj na Limu i onoj u Studenici.Na zapadnom zidu Glavnog broda crkve Svetog Petra u Bijelom Polju sauvana je freska sa prikazom gr-ba kneza Miroslava. Grb je dimenzija 48 h 60 cm. Njegovu herdaliku cjelinu ine bijeli tit, nosilac grbai lik dvoglavog orla. Glave orla su prikazane u zbliku cvijeta. Da je u pitanju grb kneza Miroslava potvr-uje i jedna druga kompozicija. Rije je o kompoziciji na kojoj knez Miroslav, ktitor, predaje svetom apo-stolu Petru maketu crkve.


Kumanica uva moti Sv. Grigorija

Manastir Kumanica

Manastir Kumanica se nalazi uz samu trasu pruge BeogradBar, pored eljeznike stanice Vrbnica. Ma-nastirska crkva je posveena arhanelu Mihailu i smatra se da je iz 13. ili 14. vijeka, a u Kruevskom po-meniku s kraja 15. vijeka navodi se kao Kumanica, piu Petkovi V.R. u radu Pregled crkvenih spomeni-ka kroz poveznicu srpskog naroda, Beograd 1950. i ivko Miki, profesor Filozovskog fakulteta u Beo-


18/26

gradu, u radu Antropoloka saznanja o manastiru Kumanici (Mileevski zapisi broj 4, 2000. god.). Ujednom zapisu iz 13. vijeka se kae da se u njoj nalaze moti Sv. Grigorija rodom iz loze Nemanjia.Zbog pada manastira njegove kosti su se razdrobile i zato se njihovi ostaci uvaju u Bijelom Polju. Da lije ime ovog manastira vezano za kakav pohod, ili za neko njihovo naselje ne zna se pouzdano. Aleksan-dar Deroko navodi podatke iz radova Jirieka da je 1253. godine, prilikom upada Kumanaca stradalo Bi-jelo Polje. (Aleksandar Deroko, Na svetim vodama Lima, Skoplje 1932, str. 131). Teko je rei kakve je

refleksije taj dogaaj imao na sam manastir.U dolini Lima i slivu njegovih pritoka mnogo je manastira i crkava u ruevinama. ame pod razvalinamai ibljem decenijama i vjekovima. Neke od njih najuporniji istraivai kao ni vjerujui srpski narod nikadane zaboravljaju. Takav je sluaj i sa Kumanicom. Manastir Kumanica je posveen Svetim arhanelima.Sada je obnovljen. Za njega su znali i raniji istoriari, ali ga prvi crteom rekonstruisao Aleksandar De-roko. Ni sam Jireek nije mogao odgonetnuti otkuda mu naziv. Meu malobrojnim istraivaima koji suse bavili ovim manastirom je i dr Jovo Medojevi, koji je zabiljeio legendu po kojoj jedan srpski velmo-a povjerava veliko zlato svojim kumovima sa zavjetom ili zakletvom da ga sauvaju od osvajaa koji suna domaku njihovih dvorova. Kumovi su prihvatili zavjet, uzmu zlato i zakopaju ga na desnoj obali Lima,tik uz strmu stijenu, liticu gdje je ljudska noga rijetko dospijevala. Nad tim zakopanim zlatom sagradiecrkvu koju narod po kumovima nazva Kumanica, a u nju se vjeruje kao u kumstvo, kao u svetinju.Crkva Sv. arhanela Mihaila i Gavrila u Kumanici, prema tumaenju Aleksandra Deroka, pripada ovar-

sko-kablarskom tipu crkava ili jednoj kasnijoj varijanti koja uvodi slobodne stubove koje nose kube. Namjestima koja izgledaju prvobitna, iz zatrpanoga poda hrama izbijaju etiri izlomljena ostatka kamenihstubova, obrazujui meu sobom pravilan kvadrat iznad koga se nekad moglo dizati kube. Kako je ovakonstrukcija mogla biti spojena sa ogromnim zidovima danas je teko rekonstruisati, jer su oni poruenido same zemlje. Ti zidovi su nekada, kako se pretpostavlja, bili izvedeni u samoj stijeni, od kamena izjednog dijela, dakle oltarska apsida crkve nalazila se uz samu vertikalnu stranu litice, smatra Velia Kr-smanovi u svojoj knjizi Kopai zlata na svetim vodama Lima, Prosveta, Beograd 2002, str. 56. Hramje najvjerovatnije sruen u 18. vijeku, kada su ovim krajem stradale i poruene mnoge crkve i manastiri.Mogue je da se hram sruio i sam zbog dotrajalosti i nemogunosti odravanja. Crkva je bila izgraena uobliku upisanog krsta, i bila podijeljena na dva dijela. Glavni brod je bio dugaak 9,30 metara, a irine5,25 metara. Glavni brod je bio dugaak 9,30 metara sa apsidom, a irok 4,80 metara. Ti temelji i zidovikoji su ouvani najvie do jednog metra, bili su do rekonstrukcije i obnove, uglavnom potopljeni voskom

od svijea koje narod ovdje pali. To se radi najvie za zdravlje ivih, ali i za iscjeljenje bolesnih i oprata-nje grehova. O tim iscjeliteljskim moima postoje mnoge legende koje se prepriavaju u narodu. Kad me-dicina ne moe pomoi narod dolazi ovdje da potrai pomo na ruevinama bogomolje, danas kada je ob-novljena dolaze kod obnovljenog manastira. Tu dolaze i nerotkinje. Postoje mnoge prie da su neke be-edne ene, upravo poslije dolaska u Kumanicu zatrudnjele i postale majke. Tu se nalaze i moti SvetogGrigorija Kumanikog udotvorca koji je jo za ivota, kao i poslije smrti mnogima pomogao svojimiscjeliteljskim moima.Manastir Kumanica je kultno mjesto iz 13. ili 14. vijeka, u nauci poznat po Kumanikom jevanelju. Ne-davno je obnovljen poslije vievjekovne zapustjelosti. Bio je jedan od prepisivakih centara Polimlja ukome su pisani ljetopisi. Nepoznati ljetopisac u manastiru Kumanici zabiljeio je 1579. godine, kada jeMehmed paa Sokolovi ubijen I togda povrati se zakonu prestupnik Mehmed paa... Kumaniki ljeto-pisac u svoj monakoj pobonosti, ali i usamljenosti, nije mogao sagledati ni shvatiti zasluge Mehmed pa-

e Sokolovia za ponovno uspostavljanje institucije Peke patrijarije 1557. godine, kojoj su tokom tride-set godina bili na elu Sokolovia paini hrianski roaci. U Kumanici su se uvale moti Sv. GrigorijaKumanikog, prosvjetitelja i nekadanjeg arhiepiskopa iz svetorodne loze Nemanjia. Grigorijeve kostiprenijete su u Bijelo Polje, gdje su uvane u svetenikoj porodici Simonovia, a dijelom u Dalmaciji, umanastir Dragovi sa dva peata manastira Kumanice. Nije poznata godina roenja Svetog Grigorija Ku-manikog, ali se pretpostavlja da je bio ktitor manastira Svetog Nikole na Atosu, koji je po njemu prozvanGrigorijat. Srpski monasi su poslije jednog poara odnijeli njegove moti iz ovog manastira (oko 1761.god.) kao i biografiju s njegovim potpisom 1405. godine, vjerovatno u manastir Kumanicu na Limu.Zatitni arheoloki radovi na ovom manastirskom kompleksu vezani su za izgradnju pruge BeogradBar


19/26

oko 1970. godine i tad je iskopan vei dio skeleta. Meutim, na njima nije obavljena antropoloka obrada,tako da su oni za nauku izgubljeni. Tokom 1999. godine u sklopu projekta revitalizacije koju sprovodimuzej iz Prijepolja sa grupom strunjaka otkopao je devetnaest preostalih grobova sa veim brojem indi-vidualnih skeleta.Profesori beogradskog Filozofskog fakulteta ivko Miki i Miodrag Sladi su izvrili pregled sauvanogantropolokog materijala iz Kumanice, koji je dragocjen za dalja nauna istraivanja Kumanice. Svakako

bi timski rad na ovom istraivanju dao pozitivne rezultate ako bi zajedniki radili istoriari, arheolozi, an-tropolozi i predstavnici crkve...


Manastiri Davidovica i Podvrh

Manastir Davidovica

Manastir Davidovica nalazi se kod Brodareva, ispod Prijepolja sa crkvom posveenom Bogojavljenju. Po-digao ju je Nemanjin unuk, sin Vukanov, Dimitrije kao monah David. Manastir je podignut 12811282.godine. Lokacija samog manastira bila je poznata od ranije, tako da se pominje sahranjivanje i prije podi-zanja same crkve. To saoptavaju orovi i Ljubinkovi u radu Iskopavanja Davidovice.Svetim vodama Lima vraaju se mnogi istraivai, naunici, putopisci. Veliki doprinos istraivanjimadaje i Srpska akademija nauka i umetnosti, iji saradnici esto borave na Limu, od Gusinja do Meee. Usvojim dnevnicima, ovi istraivai zabiljeili su utiske i nova saznanja o Gradini, starom gradu Miloev-cu, ostacima crkve Ruice, o Savinoj isposnici, Kovingradu, Brodarevu i Davidovici, Kozniku, Zvjezdu iOrliu, grobnicama i Kumanovici, Zavinograu i Crkvini, pustoj crkvi i manastirima od Pljevalja do Bije-log Polja, uzvodno uz Lim sve do Plava i Gusinja, gdje je u raskoi cvjetala srednjovjekovna srpska dra-va u doba svetorodne dinastije i vladara Nemanjia. Posebnu panju istraivaa privlaila je zadubinaNemanjinog unuka, upana Dmitra (u monatvu Davida). Davidovica je do 1996. godine bila u ruevina-

ma, a tada je poela obnova u organizaciji Republikog Ministarstva kulture Srbije i Muzeja u Prijepolju.Pronaen je ugovor o gradnji koji govori da su je gradili primorski majstori oko 1282. godine, kada jeBrodarevo pripadalo upi Ljubovia, kasnije poznata kao Vrane u dolini rijeke Ljubovie. Monah David,prema dubrovakim izvorima, zakljuio je 30. avgusta 1281. godine sa Dubrovaninom Desinom De Risaugovor o podizanju ove crkve o emu je pisao i istoriar Vladimir orovi jo 1932. godine. Poslije etirii po vijeka Davidovica je obnovljena. Prilikom obnove u crkvi su naene tri nadgrobne ploe. Prva nadgrobom velikog upana Vratislava, druga nad grobom njegovog sina Vratka, a na treoj je uklesan grbVukanove porodice prazan tit u medaljonu. Od fresaka je ostalo neto malo, uglavnom u potkupolnomdijelu i na gornjim povrinama zidova sjeverne kapele posveene svetom ratniku Dimitriju, ktitorevom


20/26

imenjaku prije zamonaenja. Podaci o poetku gradnje Davidovice nalaze se i u turskim izvorima defte-rima iz 16. vijeka. U prvoj polovini 16. vijeka manastir se pominje pod nazivom Davidik, kod sela Braji-na Luka, prema popisu iz 1571. godine u manastiru su boravila tri kaluera: Grigorije, Mardarije i Zahari-je koji su Turcima plaali po 200 aki poreza plus deseti dio od itarica.Antropolokim nalazima, po miljenju poznatog antropologa ivka Mikia, profesora Filozofskog fakul-teta iz Beograda, iz kompleksa manastira Davidovica odgovarajua panja data je nedavno, a sadraj pr-

vog priloga antropolokih istraivanja ine skeletni ostaci iz dvije istraivake kampanje. Ljudski skeletiotkriveni prilikom iskopavanja obraeni su savremenom metodologijom biofizike antropologije, to dajeznaaj daljim istraivanjima osteolokih nalaza iz Davidovice. Po tome se zakljuuje da je ovaj manastirimao neku vrstu prihvatilita za unesreene ljude.Polimlje, gledano istorijski, geopolitiki, geografski i kulturno je veoma vano podruje jer se nalazi naveoma osjetljivom podruju na mei i razmeu mnogih carstava i drava, ali i na veoma vanim saobra-ajnicama i drumovima, kako onih to idu od sjevera prema jugu, tako i onim to vode od istoka premazapadu. Stoga veliko neimarstvo u srednjem vijeku obuhvata ne samo crkve i zadubine, ve i mnoge gra-dove i utvrenja. Sem Davidovice, juno od nje se nalazi manastir Mili na teko pristupanom mjestu. Onjegovoj prolosti se malo zna. Prvi put se pominje 18. oktobra 1413. godine kao crkva, a kao manastirposveen Svetoj Trojici pominje se u zapisu na jednom jevanelju koje je 1687. godine manastiru priloioneki Todor. Pretpostavlja se da je manastir opljakan 1688. godine i da je jevanelje dospjelo u turske ru-

ke, ali ga brzo otkupio jeromonah Avakum brat igumana manastira Mihaila.Znaajan u bjelopoljskom kraju je i manastir Podvrh smjeten na pokrenutom terenu izmeu kra zvanogVrh i lijeve obale rijeke Bistrice bjelopoljske, na ulazu u njeno izvorite alovia klisuru. Na grumenuSvetim Duhom osoljene zemlje izmeu stijenja i vode, izmeu Petera u kamenim vrhovima i vrletima irijeke u kamenim zidovima uskog kazana, osvanuo je u osvit sedamnaestog vijeka. Manastir se nalazi 25kilometara od Bijelog Polja i posveen je Svetom Nikoli. Ova crkva je prostorno i konstrukciono rijeenatako to je organizam jednobrodne kupole crkve ugraene, ugraen u jednu jednobrodnu crkvu sa bonimlukovima prislonjenim uz bone zidove. Jednobrodni prostor naosa izdijeljen je u tri traveja, od kojih sre-dinji, dva puta iri i kvadratne osnove nadvisuje kalota slepog kubeta bez tambura. Kalota se oslanja napandative, a ovi na lukove i pilastre. Interesantno je rjeenje prolaza iz naosa u preskomidiju kojim je gra-ditelj pokazao snalaljivost u ekonomiji prostora i statiki smjelo izvoenje. Proskomidija i akonikonimaju vie na istonoj strani kao to je uobiajeno. Uz zapadni zid naosa, istovremeno je podignuta neto

nia priprata poluobliasto izvedena. Iznad nje je u malom prostoru do visine naosa smjetena skrivnica ukoju se ulazi kroz otvor na sjevernom zidu zapadnog triveja. Ulaz u skrivnicu pokriva oslikani drveni ka-pak te se ne primjeuje. Tu su sklanjane crkvene dragocjenosti u nevoljnim vremenima. U jednoj preosta-loj drevnoj krinji sauvano je uz druge rukopise i knjige i znamenito Divoevo jevanelje.Zapadna fasada crkve, visokog trouglastog zabata, ukraena je freskama. Freske u Svetom Nikoli u Pod-vrhu radio je slikar pop Strahinja iz Budimlje. Strahinja se u Podvrhu potpisao kurzivom na povrnutoj ivi-ci svitka koji dri Arhanel Gavrilo priklanjajui se Bogorodici Oranti u apsidnoj konhi. ivopis Podvrhaje u cjelini Strahinjino djelo. Strahinja je vjeto rasporedio kompozicije velikih praznika i mnotvo poje-dinanih figura svetitelja po zidovima ove male crkve...


Nikoljac i Vrantica na Ljubovii

Na Limu i njegovom slivu postoji vie crkava i manastira posveenih Svetom Nikoli, zatitniku voda imoreplovaca. Upravo zbog toga to je u ovom kraju najrasprostranjenija uvijek bila slava o danu SvetogNikole mnoge crkve su graene i posveivane upravo tom svetitelju. Najpoznatije su u Podvrhu, u Banjikod Priboja i Nikoljcu kod Bijelog Polja. Naselje Nikoljac je predgrae Bijelog Polja, dijeli ga od gradasamo rijeka Lim. No, ime Nikoljac bilo da je rije o naselju, ili crkvi starije je od Bijelog Polja, pa se ovajgrad, osim po crkvi Svetog apostola Petra, poznaje i po Nikoljcu, jer je to staro naselje ili trg, poznato izdubrovakih dokumenata kao Nikolj Pazar. A sama crkva, koju neki istoriari nazivaju i manastirom, po-


21/26

znata je po prvoj i veoma bogatoj prepisivakoj koli. Bilo je to prvo manastirsko naselje sa svojim posje-dima i veoma znaajnoj manastirskoj prepisivakoj koli. Ne zna se kada je tano podignuta crkva SvetogNikole u Nikoljcu. Aleksandar Deroko pie da se ona pominje u 14. vijeku ali je postojala mnogo rani-je. Kasnije se oko ovog manastira razvilo naselje pored desne obale Lima, ali i trg gdje su dolazili dubro-vaki trgovci i donosili jednu, a kupovali drugu robu. Neki hroniari tvrde da je tu na Limu postojala i ca-rinarnica.

Crkva u Nikoljcu

Nikolj Pazar se pominje u jednoj knjizi prihoda i zaduenja dubrovakog trgovca ivka Pripinovia u bi-ljekama izmeu 1456. i 1458. godine. Mjesto je jo tada oznaeno kao pazar. Neto kasnije, 1467. godi-ne, mjesto se pominje po trgovini bijelim robljem. Kao istaknuti poslenik na prepisivanju crkvenih knjigapominje se najprije jedan monah mnogogreivi Roman a potom dijak Vuk od mjesta Nikolj Pazara.On 1554. godine blizu Morave upotkrili gori Elici prepisivae jedno jevanelje. Svi su izgledi, kako tvr-di arko epanovi da je dijak Vuk 1570. godine prepisivao i knjige u manastiru Vrantici i Blikovu

(dio Vranea) oko rijeke Ljubovie, lijeve pritoke Lima. Jedan od istaknutih prepisivaa bio je i prezvi-ter Cvetko ot sela Godijeva koji je 1560. godine po nalogu nekog starca Jovana ot mjesta glagoljemagoNikolj Pazara sa krupnim slovima, sa puno smisla za lijepo, ispisa jedno jevanelje koje po zlatnoj osnoviukrasi inicijalima. Ovaj rad je vjerovatno organizovao kaluer Jovan, koji se izmeu dvadesetih i ezde-setih godina 16. vijeka isticao kao organizator prepisivakog rada u Nikoljcu. Tu su kolovani i prepisiva-i za oblinje manastire, jer svi izvori ukazuju na to da se u njemu (Nikoljcu) i njima i kasnije obavljalaprepisivaka djelatnost.Blistava umjetnika djelatnost koja se odvijala u slivu rijeke Lim tokom 13. i 14. vijeka, u periodu drav-ne samostalnosti nastavljena je i docnije, u vremenima turske vladavine, kada je nakon obnove Peke Pa-trijarije 1557. godine dolo do znaajnog procvata umjetnikog stvaralatva. Tokom narednog stoljea,sve do sedamdesetih godina 17. vijeka Polimlje je bilo jedna od sredinih umjetnikih oblasti obnovljenePatrijarije. Pored brojnih anonimnih majstora na tom prostoru rade i najznaajniji srpski slikari 16. i 17.

vijeka: Longin koji radi na oslikavanju manastira Sv. Nikole Dabarskog 1527. godine. Jedna Longinovaminejna ikona uva se u manastiru Nikoljac u Bijelom Polju. Pop Strahinja iz Budimlje, iji su fresko an-sambli ouvani u manastiru Svete Trojice Pljevaljske i u crkvi Svetog Nikole u Podvrhu. Andreja Raie-vi, koji je znaajan dio stvaralatva vezao takoe za Svetu Trojicu Pljevaljsku, gdje se uvaju etiri nje-gove ikone i minijaturama bogato ukraen rukopis estodneva i Hrianske topografije Kozme Indikoplo-va i Jovan najznamenitiji srpski umjetnik 17. stoljea. U Nikoljcu se nalaze tri njegova rana ostvarenja:ikone Bogorodice sa prorocima, Jovana Pretee sa scenama itija i Hrista s Apostolima.U mranom periodu turske vladavine sa optim zamorom prestao je prepisivaki rad u Nikoljcu kao i sva-


22/26

ki drugi kulturni rad. To je vrijeme kada su unitene i poruene mnoge seoske crkve i manastiri, a svete-nici i monasi prognani. Neki su ak ubijeni i spaljivani. Od mnogih prepisanih knjiga malo je sauvano.Putopisci koji su krajem 19. i poetkom 20. vijeka hodili dolinom Lima pominju manastir Nikoljac i bo-gati prepisivaki rad u njemu, ali se pitaju gdje su knjige. Nikolj pazar se pominje i u kotorskim spisimakao trgovako mjesto, a prvi prepisivaki rad zabiljeen je 1524. godine kada je pop Radoslav prepisaojedan prolog za manastir po nalogu Cvetka i Jele Vukovi. U kotorskom arhivu postoji zapis da je 1543.

godine Dimitrije Andronijevi iz Nikolj pazara kupio 33 knjige pisane irilicom za 61 dukat, to govorida je u tom kraju knjiga bila na cijeni i traena.Manastir Vrantica na Ljubovii posveen je Vavedenju Bogorodice. Bio je poznat u 16, 17. i 18. vijeku.Crkva manastira na Sokolcu (visoravan iznad Ljubovie) isto je bila posveena Svetoj Bogorodici. Ovajmanastir je obnovljen 1516. godine, a ne zna se kada je podignut. Poslednji njegov iguman bio je SimeonVukojii, koji je ubijen od strane Turaka. U jednom pomenu manastira Vrantice iz 1669. godine, sau-vanom u manastiru Nikoljac, kae se da je pisan u manastiru Vrantica. Episkop Segedinski Zaharije, kojije rodom iz Vranea 1555. godine dao je prilog Vrantici. I u Vrantici bio je ivo organizovan prepisi-vaki rad, u njemu su kao prepisivai radili monasi iz Nikoljca. Jedan monah ovog manastira zadesio sepoetkom 17. vijeka u Jerusalimu, gdje je prepisivao jedna psaltir na kome se potpisao da je ot zemljeHercegovine, od manastira Vrantice, bliz upe Vranet. Rukopis se nalazi u manastiru Hopovu. Godine15971598. u ovom hramu je za vrijeme igumana Tome pisao jeromonah Dionisije minej za novembar

koji se nalazi u crkvi Svete Trojice u Pljevljima. Tu je pisan i jedan tekst koji se nalazi u berlinskoj biblio-teci, kako pie dr Vladimir Petkovi, dok jedan drugi zapis iz 18. vijeka govori kako je hercegovaki mi-tropolit Arsenije posjetio manastir Vranticu. O aktivnosti graditelja u dolini Ljubovie malo je ostalo pi-sanih tragova iako ih je posigurno bilo. Rije je o manastirima u Ravnoj Rijeci, Vrantici, Sokolcu i Bli-kovu, koji se nalaze u okolini Ljubovie.


Manastir Mileeva i Kolovrat

Mileeva

Manastir Mileeva nalazi se na uu planinskih rijeka Mileevke i Kosatnice, pet kilometara od Prijepolja.Osnovao ga je kralj Vladislav, sin kralja Stefana Prvovjenanog, a unuk Stefana Nemanje. Stari biografikau da je Vladislav poeo da zida ovaj manastir odmah po dolasku na presto 1234. godine, ali neke poje-dinosti ukazuju na to da je poetak mogao biti i neku godinu, ak i deceniju, ranije, u doba kada je mlaa-


23/26

ni Vladislav bio jo Kraljevi i dok je upravljao upom Crna Stena. Na tom podruju se manastir i nala-zio. U svakom sluaju, zidanje i slikanje Mileeve moglo je da se obavi izmeu 1219. i 1235. godine.Vladislav je Mileevu podigao kao svoju grobnu crkvu, a njegov djed Studenicu. Poto je 1234. godine uzpomo vlastele zbacio sa vlasti starijeg brata Radoslava, doivio je da se 1243. godine i sam odrekne vla-davine u korist mlaeg brata Uroa. Poslednjih godinu dana ivio je najvie u Zeti. Umro je osamdesetihgodina 13. vijeka, a sahranjen je u svojoj zadubini. Da nije podigao Mileevu, kralj Vladislav ne bi bio

toliko pominjan, njegova kratkotrajna vladavina, kao i itav ivot kasnije, bili su bez nekih vanijih doga-aja. Mileeva je sauvala njegov grob, ali i njegovu slavu.Po ugledu na ranije podignute vladarske zadubine, mauzoleje, mileevska crkva sazidana je u rakom sti-lu. Taj stil karakterie romanski nain zidanja, prilagoen potrebama pravoslavnog bogosluenja. Rije jeo jednobrodnoj graevini, sa irokom centralnom i dvije bone apside. Najprije je imala jednu kupolu, akasnije prilikom restauracije, najvjerovatnije u 19. vijeku, dobila jo jednu nad spoljnom pripratom. Odnekadanjeg unutranjeg portala, zidanog vjerovatno po ugledu na studeniki, ouvan je samo jedan ka-meni lav, klesan dosta rustino. Pripratu je podigao kralj Vladislav oko 1235. godine. To je uradio da bi unjoj sahranio tijelo svoga strica Svetog Savu, kojeg je donio iz Trnova u Bugarskoj, gdje je prethodno biosahranjen. Sveti Sava je poslije drugog putovanja po svetim zemljama umro u Bugarskoj, u Trnovu, 1235.godine. Godinu dana kasnije zalaganjem samog Vladislava, ali i arhiepiskopa Arsenija, Savinog uenika inaslednika, kao i mileevskog igumana Atanasija, Savino tijelo je prenijeto u Mileevu i sahranjeno u tek

izgraenoj priprati. Zbog toga je porastao ugled ovom, inae potovanom manastiru, jer se po crkvenoj hi-jerarhiji nalazio na drugom mjestu, odmah iza Studenice. Zbog Savinog groba Mileeva je stekla velikiugled u narodu, postala je mjesto hodoaa. Tu je 1377. godine krunisan za kralja Bosne i Srbije kraljTvrtko, jer se Mileeva u to vrijeme nalazila na teritoriji njegove drave. Godine 1446, zahumski vladarStjepan Vuki Kosaa uzeo je za svoju titulu naziv herceg ot Svetoga Save, pa se njegova zahumskadrava, koja se u to vrijeme prostirala sve do Mileeve, prozvala Hercegovinom. Otuda se u narodnoj pje-smi Mileevka pominje kao Mileevka na Hercegovini. U 15. vijeku u Mileevi je stolovao dabarskiepiskop, a u 16. vijeku tu je radila jedna od prvih srpskih tamparija, u kojoj su tampane crkvene knjige.U jednom zapisu se pominje da je u Mileevi bilo 400 monaha. Turci su prvi put poharali Mileevu 1459.godine. Poto je zbog groba Svetog Save Mileeva bila mjesto hodoaa, Turci su 1595. spalili manastir,a moti Svetog Save odnijeli u Beograd i spalili na Vraaru. Manastir je u 17. i 18. vijeku bio izloen raz-liitim nedaama, paljenju i pljakanju, a obnovljen je tek 1863. godine. Tada su, kako tvrde istoriari, uz

veliku polukrunu oltarsku apsidu dodate sa strane dvije manje koje slue kao proskomidija i akonikon.Njihov dananji oblik potie upravo iz te godine. Neki tvrde da su iz Mileeve braa Sokolovii, od kojihje Mehmed postao, poto se poturio, veliki vezir, a Makarije je bio Mileevski ak. Bio je prvi patrijarhobnovljene Peke patrijarije 1557. godine.Mileeva je uvena po svojim freskama, koje mnogi znalci ubrajaju meu najljepa djela ne samo srp-skog, nego i vizantijskog slikarstva. To slikarstvo je, prema rijeima istoriara Branke Kneevi, nastaloizmeu 1222. i 1223. godine, ali je velikim dijelom oteeno. Sauvane su freske sa scenama Velikih pra-znika, Hristovog stradanja, pojedinane figure Apostola, ratnika, monaha i drugih svetitelja. Na junomzidu je sauvana poznata freska Aneo na Hristovom grobu. Na zidovima prizemne prostorije spoljne pri-prate predstavljen je Strani sud. Najveu dragocjenost mileevskih fresaka predstavljaju portreti Nema-njia, naslikani u naosu i priprati. U naosu je prikazan ktitor sa modelom crkve u ruci, koga bogorodicadrei za ruku privodi Hristu. Porodini portret Nemanjia naslikan je u priprati. Jedan pored drugog stoje

Nemanja kao monah, Sveti Sava kao arhiepiskop, Stefan Prvovjenani i sinovi Radoslav i Vladislav. Po-red cara Konstantina prikazan je i vizantijski car Jovan III. Usled oteenja mileevski hram je ponovo i-vopisan 1570. godine. Ove freske se smatraju najljepim cjelinama zidanog slikarstva toga vremena. Pri-pisuju se zlatnim rukama iskusnih majstora meu kojima je i monah Longin. Manastir Mileeva nije u-ven samo po Bijelom anelu, nego i po svojoj tampariji, koja se pojavila pedesetak godina poslije cetinj-ske i jedan vijek poslije Gutenbergove tamparije.Osim Mileeve i drugih crkava iz doba Nemanjia, za nauku je znaajan i antiki lokalitet Kolovrat, kojise nalazi na uu Seljanice u Lim, oko tri km jugozapadno od Prijepolja. Otkrio ga je austrijski vicekon-zul u Pljevljima, a spomenike je prvi opisao Artur Avans 1885. godine. Topografiju i granice antike ne-


24/26

kropole u Kolovratu odreuje sama priroda terena, s jedne strane zaravnjena zona du obale Lima, podlo-na plavljenju, a s druge strane odsjeci visokih brda. Nekropola se nalazi istono od naselja i zahvata po-jas du blage padine, koja povezuje obalu Lima sa brdovitim zaleem. Nadgrobni spomenici Kolovrataoslikavaju svijet autohtonih ideja, nadanja i vjerovanja u vjeni ivot. Kolovrat i njegova nekropola nemanikakve veze sa Nemanjiima, ali je znaajan za izuavanje migracionih kretanja stanovnitva i nae dale-ke prolosti.


Manastiri Svetog Nikole

Manastir Svetog Nikole u Dabru, kako se nekad zvao ovaj kraj, pominje se jo u Studenikom tipiku,pisanom izmeu 1207. i 1215. godine. Inae, manastir Svetoga Nikole u Banji kod Priboja jo jedan jemanastir posveen najrasprostranjenijem svetitelju kod srpskog naroda i nalazi se na desnoj obali Lima, unaselju Banja kod Priboja. Istorijskoj nauci nije poznato kada je ovaj manastir podignut, ali je posigurnopoznato da je sagraen u onom vremenu kada su prvi Nemanjii doli u srednji i donji dio Polimlja. Ima ionih naunih poslenika koji tvrde da je podignut prije dolaska Nemanjia u ove krajeve. Postoji vjerovat-noa da su ga Nemanjii obnovili i darivali, vjerovatno Dragutin. Ono to se sigurno zna je to da je Banja

odavno poznata po svojim mineralnim, toplim i ljekovitim vodama i pitomom ravnicom. Okruena je u-mama i bujnim zelenilom, to je sa svojim arima ini ljepom i privlanijom. Imala je sve uslove da se tupodigne kultno naselje.Istoriari su doli do podatka da se ime Banja poodavno nalo u radovima arabljanskog geografa Muha-meda as Safira al Idrisija, koji je radio jednu geografsku kartu za normanskog kralja Rodera II, o emupie i na istraiva Velia Krsmanovi u svom djelu Kopai zlata na svetim vodama Lima. Meu ma-lim brojem toponima, oronima i hidronima sretamo i srpska imena. Meu tim toponimima je i Banja, kojaje oznaena kao mali grad ili utvrenje pored rijeke Lima (Lina). Banja je pripadala u srednjem vijeku u-pi Dabar i vjerovatno je bila njen centar, vjersko, administrativno i trgovako sredite. upu Dabar ili De-brecu locirao je Stojan Novakovi. Po njegovim istraivanjima bila je trg i karavanska stanica na velikomi vanom bosanskom drugu koji je od Sarajeva vodio preko Priboja ka Sjenici i Novoj Varoi. Bio je kraj-nji zapadni ili sjeverozapadni dio Rake, koja se graniila sa posjedima bosanskih banova.

Poto se manastir Svetog Nikole u Banji pominje u Studenikom tipiku, iz njega se vidi da su u biranjuigumana studenike lavre, pored ostalih, uestvovali i starjeine manastira Svetog Nikole u Dabru. Nikodo sada nije naao validni podatak da je neko od Nemanjia bio ktitor ili zadubinar. Istoriari pretposta-vljaju da je podignut prije dolaska Nemanjia 1168. godine na srpski presto. Mnogo je znaio za vrijemeNemanjia, o emu govori podatak da je arhiepiskop Sava I ba u Banji ustanovio jednu od osam prvihepiskopija samostalne srpske crkve u svojoj dravi. Istoriari znaju da se episkop nije mogao postaviti uselu ili manjem mjestu, jasno je da je ve tada banja bila veliko naseljeno mjesto i monako sredite. Veli-a Krsmanovi pie da je za prvog dabarskog episkopa Sveti Sava postavio jednog od svojih posebno ob-uenih uenika iz Hilandara, Hristofora.Ovaj manastir prouavao je i uveni arhitekta Aleksandar Deroko, veliki poznavalac crkava i manastirana svetim vodama Lima. On smatra da nova crkva Svetog Nikole u Banji nije ona koja se pominje uStudenikom tipiku. Na tom mjestu morala je biti graena nova, jer je stari hram, kako Deroko kae, ie-

zao, a novu je iz osnova podigao Stefan Deanski, vjerovatno ranije nego to je i same Deane sagradio.Kako su Deani zavreni 1335. godine, to je crkva u Dabru morala biti obnovljena ranije. Jedan zapis po-minje 1329. godinu, a Deroko kae, u prilog toj tvrdnji, da ktitorski likovi Deanskog i Duana koji zajed-niki

branislav otašević: crkve i manastiri na svetim vodama lima

Documents