Nr 4 (33) Zielona Góra 2010 ISSN 1642-5995 Nr indeksu 370754

M£ODZI

Lubuskie Pismo Literacko-Kulturalne

Eseje Wiersze Proza Szkice krytyczne Sztuka

Lubuskie Pismo Literacko-Kulturalne

Lubuskie Pismo Literacko-KulturalnePro Libris nr 4(33) 2010

W numerze wykorzystano prace fotografików z MCKiE Dom Harcerza w Zielonej Górze

Na pierwszej stronie okładki zdjęcie Natalii Szylkin, a na ostatniej – Wojciecha Królaka i Kingi Górskiej

© Copyright byWojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna im. C. Norwida, Zielona Góra 2010

Redaktor naczelnySławomir Kufel

Redaktor graficznyMagdalena Gryska

Sekretarz redakcjiEwa Mielczarek

Korekta Joanna Wawryk

Członkowie redakcji:Ewa Andrzejewska, Andrzej Buck, Lidia Głuchowska, Anita Kucharska-Dziedzic

Stali współpracownicy:Krystyna Kamińska, Michael Kurzwelly, Małgorzata Mikołajczak, Ireneusz K. Szmidt, Andrzej K. Waśkiewicz

WydawcaPro Libris – Wydawnictwo Wojewódzkiej i Miejskiej Biblioteki Publicznej im. C. Norwida

al. Wojska Polskiego 9, 65-077 Zielona Góra

Skład komputerowyFirma Reklamowa GRAF MEDIA, tel. 68 451 72 78

Druk i oprawaLigatura

Nakład – 300 egz.

ISSN 1642-5995Nr indeksu 370754

Adres redakcji:WiMBP im. Cypriana Norwida w Zielonej Górze,

al. Wojska Polskiego 9, 65-077 Zielona Góra (z dopiskiem Pro Libris);e-mail: Prolibris@wimbp.zgora.pl

http://www.wimbp.zgora.pl

3

Od redakcji

Od redakcji

Słowo się rzekło… Chcieliście młodych, no toich macie… I co tam jeszcze starzy wymyślą…Poprzedni numer „Pro Libris” zapowiadał spojrze-nie w głąb naszego, regionalnego potencjału. Cho-dziło przede wszystkim o ludzi młodych i bardzomłodych – o tych, którzy jeszcze nie wyjechali i o tych, którzy wrócili. Poprosiliśmy o teksty,poprosiliśmy o myśli i o pomysły. I co się okazało?Numer, który macie, Drodzy Czytelnicy, przed sobą,dowodzi jednego – w Lubuskiem ma kto pisać i mao czym pisać. Ale po kolei. Najpierw nieco starsiokreślili to, co można by nazwać wyjściowymstanem posiadania. Ewa Andrzejewska, HalinaBohuta-Stąpel i Robert Rudiak to autorzydoskonale znający młodych twórców, pracujący z nimi na co dzień, nie dziwi więc optymizm bijącyz ich tekstów – jużci, nie ma co wieszczyć końcaregionu. Czy jednak przedstawione w piśmie literackie próby uzasadniają takie przekonanie?

Poeci, prozaicy, krytycy, artyści – to ludziegłównie w przedziale wiekowym 18-25 lat,uczniowie liceów i studenci. Ich propozycje nieodbiegają od podobnych, które można znaleźć w czasopismach z innych regionów Polski. Zresztą,dlaczego miałyby odbiegać? W końcu urodzenie w najbardziej na zachód wysuniętym kawałkukraju nie determinuje negatywnie potencjałuintelektualnego i twórczego, nie zakłada też jakiejśizolacji bądź genetycznych kompleksów. Dobrzepokazuje to Krzysztof Koziołek, wyrastający najednego ze znaczących prozaików, rozumiejącydoskonale, że liczy się to, co w wyobraźni, a nie nakarcie meldunkowej. Przecież mamy bliskieprzykłady takiego regionalnego podejścia, bo czyna przykład odległość od tzw. metropolii

przeszkadza Katarzynie Grocholi czy KarolowiMaliszewskiemu? Poza tym metropolitalność tozłudzenie, a intelektualny tygiel staje się corazbardziej globalny. Może dlatego muzyka i plastyka,nieuznające żadnych granic, są dla młodych ludzitak bardzo inspirujące? Przykład Andrieja Kotinajest wymowny – doktorant na naszym uniwersyte-cie, znakomity muzyk, poeta – człowiek niezwykleaktywny i twórczy. Albo Jakub Rawski, magistrantna filologii polskiej UZ, stypendysta ministra (a jestich w regionie niewielu), dobrze rokujący poeta i krytyk literacki. Albo Urszula Seifert – animatorkastudenckiej kultury, albo Katarzyna Zychla, alboKinga Mazur, albo Karol Graczyk… – niech inniwybaczą, że ich tu nie wymienię, ale wszyscystanowią nasz potencjał i naszą nadzieję.

Dobrze też, że obok twórców wyrastają krytycy, badacze literatury. Projekt MałgorzatyMikołajczak nabiera rumieńców i realizuje się w coraz istotniejszych dokonaniach porządkującychi oceniających – tworzy się historia literatury czyteż ogólniej kultury na tych ziemiach, kultury odniemal 70 lat związanej z Polską. Do tego corazlepiej pamiętamy jeszcze dalszą przeszłość i, mamtakie wrażenie, umiemy ją już zasymilować.Zresztą, ten wątek postaramy się podjąć podkoniec roku, kiedy z naszymi niemieckimi partne-rami finalizować będziemy wspólny projekt kulturowy.

Tymczasem zapraszam do podróży w głąb 33numeru „Pro Libris”, bo jak napisała Joanna Kranz:„Pasją dającą siłę do działania były i są podróże,nawet te bardzo krótkie”.

Sławomir Kufel

4

Spis treści

Ewa Andrzejewska, Zielona Góra przyjazna dla młodych? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6Krzysztof Koziołek, Literackie szczyty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9Marek Grewling, Dla dobra literatury . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13Karol Graczyk, Wiersze [Odbicie, Teraźniejszość w czasie przeszłym i po nim] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15Marcin Gromnicki, Muzyczny krajobraz Zielonej Góry . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17Mirosława Szott, Wiersz [jesienne sny] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20Andriej Kotin, Wiersz [Romans jesienny] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21Joanna Kranz, Miejskie dzieci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22Kinga Mazur, Wiersze [Jaś i Małgosia, Sen Małgorzaty] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27Przemysław Grzesiński, Czerwona róża . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29Magdalena Kalinowska, Wiersz [Kobiety z Białej] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38Halina Bohuta-Stąpel, My, młodzi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39Justyna Jężak, Wiersz [bałagan] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43Honorata Waszkowiak, Wiersz [Marzenie o utraconym czasie] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44Mirosława Szott, Wiersz [sztuczka] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45Jacek Włodzimierz Wojnarowski, Wiersz [Katharsis] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46Łukasz Bilski, Wiersz [Trzy godziny] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48Emilia Grzelak, Wiersz [***Skubię ciszę palcami...] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49Katarzyna Zychla, Wiersz [wiosna w raju] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50Robert Rudiak, Poetyckie debiuty na zamku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51Dana Cieplicka, Kot jako maszyna nie całkiem prosta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55Krzysztof Kowalczyk, Wiersze [Przykazania pożądania; Wejdź, rozgość się] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57Andriej Kotin, ZENtrum: w poszukiwaniu Jedności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59Alina Renkwitz (Nebelska), Wiersze [Bo..., Wróciły, ...Dziś..., Codzienność] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61Urszula Seifert, Odbicia przeszłości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65Alicja Bochenek, Wiersze [***Zamieć..., Nielegalnie, Bez fusów] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67

ZBLIŻENIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70Magdalena Front, O drodze poetyckiej Janusza Koniusza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71Janusz Łastowiecki, Kardiostymulator radiowej wyobraźni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75Marika Sobczak, Bronisława Wajs – Papusza w perspektywie legendy literackiej. Zarys . . . . . . . . . . . . 79

PREZENTACJE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82Kinga Krutulska, O pracowni fotograficznej w MCKiE Dom Harcerza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82Karolina Bartkowiak, Wiersze [Zabłądziłam się w sobie, Błękit królewski] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85Helena Kardasz, Galeria Pracowni Wolnego Wyboru . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87Igor Myszkiewicz, Galeria Twórców Galera – 14 rok rejsu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89

5

Spis treści

KRAJOBRAZY LUBUSKIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92Magdalena Poradzisz-Cincio, Słońsk – dawna siedziba joannitów (Słońsk – ehemaliger Sitz der Johanniter) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92

VARIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104Konkurs „Debiut poetycki Pro Libris” rozstrzygnięty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104Prezentacja wierszy konkursowych: Jakub Rawski, Paulina Krystkowiak, Dariusz Muskała, Sebastian Piórkowski, Emilia Grzelak, Ewa Roszak, Beata Matyasik, Monika Derczyńska, Urszula Seifert, Krzysztof Kowalczyk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106Karol Graczyk, Sherlock Holmes i Gregory House – paralele . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116Andrzej Buck, Niektóre formy zastępcze czasopism literackich młodych w latach 40. i 50. XX wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122

RECENZJE I OMÓWIENIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129

NASZA KLASA – UMARŁA KLASA. O pamięci według Tadeusza SłobodziankaTadeusz Słobodzianek, Nasza klasa (Jakub Rawski) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129

Nie do końca magiczna magiaCristina López Barrio, Ogród wiecznej wiosny (Agnieszka Kufel) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132

„Wędrówką śpiewam świat”. O wierszach Barbary Konarskiej Barbara Konarska, Ocalone ćmy, czyli moje wędrowanie (Agnieszka Nowicka) . . . . . . . . . . . . . . . . . 134

Klucz do bramy Alfreda Siateckiego – prawda historyczna w literackim ujęciuAlfred Siatecki, Klucz do bramy. Rozmowy nieautoryzowane albo nieodbyte o przeszłości środkowego Nadodrza (Magdalena Front) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135

Poezja wielu odcieniCzesław Sobkowiak, Coraz mniej (Aleksandra Krawczyk) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136

„Myślałem o podróży Pana w tamte strony”. Korespondencja Henryka SzylkinaHenryk Szylkin, Listy szczerej pamięci (Marta Sikora) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139

KSIĄŻKI NADESŁANE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141

AUTORZY NUMERU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142

6

Pora porozmawiać na naszych łamach o czymś,co chyba trochę nam umykało, czego do końca nieznamy, co czasem trochę lekceważymy, z uzna-niem pochylając się nad tym, co bardziej widoczne,zasłużone, profesjonalne, utrwalone… Sprawa do omówienia: młodzi, utalentowani ludzie w Zie-lonej Górze; miejsce: Pro Libris; czas: najwyższy.

Kiedy zaczęliśmy w redakcji rozmawiać na tentemat, od razu ktoś przytoczył przykład L.U.C.-a,rapera, reżysera, kreatora, nagrodzonego Paszpor-tem Polityki, artysty, o którym wieść gminna niesie,iż długo odbijał się od drzwi urzędów, instytucjizielonogórskich, aż w końcu otworzyły się dlaniego drzwi wrocławskie i wiele innych w całymkraju. Czy to typowa dla naszych młodych-zdol-nych historia? Ewidencjonując „zasoby lokalne”takich właśnie młodych-zdolnych, spróbujmywywołać do dyskusji ich samych, ale też osoby,które „odprowadziły na dworzec” niektórych z nich, a może (najchętniej!) i tych, którzy starająsię uczynić to miasto przyjaznym i obiecującym, w najlepszym znaczeniu tych słów.

Najpopularniejszą, medialną gwiazdą naszegomiasta jest środowisko kabaretowe. Do niecostarszych, sprofesjonalizowanych grup wciążdołączają nowe, powstające spontanicznie w stu-denckich klubach, często są to jednak mieszkańcyakademików – więc Zielona Góra cieszy się nimi od niedawna, ale z praktyki tej branży wynika, że szanse na cieszenie się nimi dłużej są całkiem

spore. Cieszyć się zupełnie z bliska można nacorocznym, jedynym w swoim rodzaju FestiwaluKabaretu, na improwizowanych programachpokazywanych na scenie Kawonu, na imprezachklubowych – jest tego trochę, ku radości fanów. To jednak forma działania specyficzna, bo tu niepotrzeba szukać dorosłego, najlepiej zinstytucjo-nalizowanego mentora, gdyż sami twórcy są jużdorośli, a część z nich studiując animację na UZ,zdobywa kompetencje właśnie mentorskie.Podobnie niezależni byli twórcy formacji SkyPiastowskie, młodzi filmowcy, którzy z przyja-ciółmi kreowali obrazy tak niekonwencjonalne, że po szeregu nagród, zauważeń... zniknęli zesceny kulturalnej naszego miasta, zanim zdążyli sięporządnie zestarzeć. Teraz z kamerami biegają po Wzgórzach Piastowskich najwyżej uczniowie z Liceum nr 5 im. K. Kieślowskiego albo podopieczniMarzeny Więcek z „filmówki” działającej przyZOK-u. Samej Marzenie Więcek powinno się tukilka rozdziałów „Pro Libris” poświęcić: niezwykleutalentowana poetka, filmowiec, zauważana, alechyba za mało doceniana; sama nie lubi się pchaćna salony i na pierwsze strony (rym niezamie-rzony), a ci, którzy się na niej poznali, jeszcze niemają takiej siły przebicia, jak dotychczasowy„salon”. Marzena Więcek przeszła cichutko nadrugą stronę – sama zaczęła wspierać jeszczemłodsze od siebie talenty. Podobnie stało się z poetą, który do swoich 4 Róż dla Lucienne

Ewa Andrzejewska

Zielona Góra przyjazna dla młodych?

7

zaprasza i początkujących, i tych trochę starszychmuzyków, poetów, aktorów. Bruno AleksanderKieć niechby poczuł się wywołany do odpowiedzi, bo chyba nikt lepiej od niego nie wie, nie doświad-czywszy na własnej skórze, jak to jest być tutej-szym twórcą i organizatorem, tragarzem, pro-jektantem i petentem urzędu… W knajpie Brunaspotykają się „dzieciaki” szukające niekomercyjnejmuzyki, czasem same próbujące ją tworzyć – a niema za wielu miejsc, w których amatorska kapelamogłaby się „przytulić” i swobodnie próbować,najlepiej na udostępnionym przez gospodarza nienajgorszym sprzęcie. Uczelniane formacje, takiejak „Pokój 203”, „Obiło się o uszy”, Andriej Kotin z kolejną ekipą – powyrastały powoli ze swojego„studenctwa”, panowie pozajmowali się innymisprawami; ten pracuje w jakiejś redakcji, tenwyjechał, tamten wspiera swoimi tekstami innychwykonawców… Życie. Inna historia: MateuszKrautwurst już chyba nie jest frontmanem ener-getycznej grupy Positive, a przynajmniej nie widaćich w naszej okolicy, od czasu jak solo pokazał sięw popularnym programie telewizyjnym i zebrałpochwały od Kayah.

Jest wciąż w Zielonej Górze taki zespół,którego inni mogą nam zazdrościć. Pokazali swojąwszechstronność, biorąc udział w tworzeniuwarstwy muzycznej spektaklu teatralnego Wizytastarszej Pani – i stworzyli tu coś naprawdę nieza-pomnianego, dla niektórych widzów stali sięnawet głównym atutem tej sztuki. Jednak zespółMate na co dzień woli bawić się konwencją reggae,i to bawić z polotem. I nie bez powodu kultoweŚwietliki zaprosiły do wykonania jednego zeswoich utworów podczas koncertu w Roksaniekolegę z Mate – po prostu tworzą ten zespół jużdojrzali muzycy, którzy doprawdy tylko jakimś dziwnym trafem nie mają jeszcze własnej płyty,nagranej ze wsparciem rodzimego miasta, które o nich wie, bo przecież grywają nam dzielnie pod-czas Winobrania…

Innymi dorosłymi już artystami, o którychwarto tu wspomnieć, są studenci Instytutu Sztuki i Kultury Plastycznej obecni w mieście za sprawąwłasnej galerii, ale również gościnności m.in. Biura

Wystaw Artystycznych. Studenci są obecni,bywają widoczni i dla tzw. prostego przechodnia,ale nie zmienia to faktu, że są zwykle „ulotnąformą” – może poza tymi, którzy już jakoczłonkowie ZPAP osiedli, zadomowili się tutaj,zatrudnili szczęśliwie. Ich koledzy, też plastycy, aleo wiele młodsi, próbują rozwijać się i upewniać codo wyboru życiowej drogi, ucząc się w gimnazjumlub liceum plastycznym. W ostatnich latach więcejzielonogórzan dowiedziało się o ich istnieniu,wcześniej ich działalność była dość enigmatyczna.Niefortunnie, bo uczniem tej szkoły była choćbyznakomita projektantka Gosia Baczyńska, któradziś w życiorysach nawet nie wspomina o tym epizodzie. Czy podobnie stanie się z innymi wy-bitnymi absolwentami? Te małolaty mają na swoimkoncie czasem bardzo znaczące, także międzyna-rodowe laury. Jedną z takich obiecujących artystekjest pewna Liwia, która niedługo zmierzy się z egzaminem maturalnym. Zapewne kilka niezłychuczelni już zaciera ręce na myśl o jej wizycie u nich– czy jednak wcześniej ktoś taki jak ona doczekasię wystawy w swoim rodzinnym mieście, choćbymałej, ale nagłośnionej ekspozycji, pokazującej naforum, trochę większym niż szkolne, jej dotych-czasowe sukcesy? To tylko jeden przykład, aledość znamienny, w dodatku w sferze, w której bezwsparcia instytucji trudno o publiczność i o sukces.Bez miejsca na ekspozycję, bez sponsora, bezdrogich materiałów, bez życzliwości mediów…

Jeśli już mowa o szkolnictwie artystycznym,koniecznie trzeba wspomnieć o utalentowanychdzieciach wyrastających na uzdolnioną młodzieżpod okiem nauczycieli ze szkół muzycznych I i II stopnia: gitarzyści, pianiści, mistrzowie skrzypieci inni, których sukcesy na przeglądach krajowych i zagranicznych zdumiewają i cieszą, wciąż jednakdocierają do dość kameralnego grona znawców i kibiców. Naturalnym wydaje się tutaj wyjazdabsolwenta PSM do większego ośrodka w poszu-kiwaniu dobrej uczelni, wybitnego mistrza, bolesnajest jednak statystyka powrotów. Podobnie cierpkarefleksja – jeśli przyjrzymy się jazzmanom; JerzySzymaniuk potrafił stworzyć w naszym mieścieniezwykły ośrodek edukacyjny, do którego chętnie

Ewa Andrzejewska

8

zjeżdżają młodzi muzycy z całego kraju. A potemrównie chętnie wyjeżdżają. Przeciętny lokalnyuczestnik życia kulturalnego może się o fenomenietej „stajni” dowiedzieć przy okazji koncertu Big--Bandu czy nagłośnionej w mediach wizytyzamorskiej jazzowej znakomitości na tutejszejimprezie. Albo z doniesień w mediach o jakichś dziw-nych perturbacjach lokalowych czy finansowych…

Jest w naszym mieście kilka miejsc, w którychmożna się nieprofesjonalnie, co nie znaczy, żemniej korzystnie, rozwijać, na przykład wokalniealbo aktorsko. Akurat w tej sferze jest nieźle, o czym świadczyć mogą niezliczone przeglądypiosenki, festiwale, potyczki i inne konkursy.Małolaty mogą próbować iść drogą Dody albo naprzykład Magdy Umer, mogą sami tworzyćrewolucyjne sztuki pod okiem ukochanej polonistkialbo pracować nad warsztatem aktorskim w renomowanej grupie teatralnej. Przychodzi jed-nak czas matur i kolejna perełka, jak choćbyHanna Matusiak, rusza w świat… Ciągleposzukujący Marek Krukowski, jej starszy kolega,na własną rękę szuka dla siebie miejsca w świetlereflektorów, innych wyłapuje i kusi scenicznymiperspektywami Ogólnopolski Konkurs Recytatorski.Ciekawe, czy o latach w miarę tłustych mogą teżmówić miłośnicy tańca? Zielonogórski taniectowarzyski ma się chyba nieźle, o tańcu współ-czesnym nasza redakcja wie niewiele, ale bywałosię tu i ówdzie. Nazwa Tagim została w pamięci, i studenci animacji UZ, a z innych „odgałęzień”:ekspresja podopiecznych Filipa Czeszyka chybanikogo nie pozostawia obojętnym…

Nie jest chyba najgorzej, jeśli chodzi o pisanie –literaci studenci mają dość swobodny dostęp dopublikacji w „UZetce”, młodsi – wspierani przezswoje szkoły albo domy kultury – też jakoś się trzy-mają, życzliwy Czesław Markiewicz promujemłodych w radiu, można się pokazać w konkur-sach, turniejach, na blogach, a gdyby tegozabrakło, zawsze można się zgłosić do Pro Libris…

I tutaj jednak trudno o spektakularny sukces,Justyna Kandulska dopiero we Wrocławiu poczułasię naprawdę poetycko, inni obiecujący lirycyciężko pracują na swoje zupełnie niepoetyckiedyplomy w Krakowie, Gdańsku czy jeszcze gdzieindziej.

Wspomniani wcześniej studenci LubuskiejSzkoły Fotografii, Telewizji i Filmu, której szefujeMarzena Więcek, nie są tu jedynymi miłośnikamitej sztuki. Związek zawodowców, w którym znaj-dziemy i fotoreporterów naszych lokalnych dzien-ników, i miłośników fotografii artystycznej, mamocną młodszą konkurencję. Od wielu lat działa i uwiecznia nasze zmieniające się miasto foto-klubKingi Krutulskiej, prezentujący w coraz to nowychodsłonach zaułki Zielonej Góry. Te niby dzieciaki,niektóre w wieku gimnazjalnym, niektóre jużstudiujące, wykonują niezwykłą i ważną robotę,której wagę zapewne docenią dopiero jacyśnastępni zielonogórzanie – z talentem i z pasjązatrzymują obraz swojego rodzinnego miastatakim, jakie już za moment przestanie być.

Może ktoś powinien wesprzeć kronikarzamiasta i uwieczniać gładkie młode twarze najzdol-niejszych zielonogórzan, zanim się zachmurzą odpoczucia beznadziei lub z innego powodu, albozanim pomachają do nas na pożegnanie z odda-lającego się szybko pojazdu? Może ktoś powinienstworzyć taką galerię, opisać ją starannie i odpo-wiednio zatytułować. Na przykład „ŚcianaWspomnień i Refleksji” albo „Kogo tu już nie ma”,albo po prostu „Żal”. I zaprosić tam tych, którzyjako jedynego zielonogórskiego artystę potrafiąwymienić Klema, a za najpiękniejsze wspomnieniemuzyczne mają – „Oczi czarnyje…”.

Z pewnością nie jest to podsumowanie wy-czerpujące, raczej zaledwie (bardzo intuicyjny)zarys sytuacji; mamy nadzieję, że osoby posiadającerzetelniejszą wiedzę na temat młodych-zdolnychzielonogórzan dadzą się niniejszym zaprosić dorozmowy o nich na naszych łamach.

9

Ostatnimi czasy na spotkaniach autorskichdużo opowiadam o tym, jakim to ciężkimkawałkiem chleba jest powieściopisarstwo. I nietyle sam akt twórczy: wymyślanie fabuły, bieganiepalcami obu rąk po klawiaturze w misji stworzeniazgrabnej całości składającej się z iluś tam setektysięcy znaków czy nawet podkręcanie akcji lub –wyzwanie to nie lada – wpuszczanie Czytelnika w przysłowiowe maliny tylko po to, aby go potemstamtąd sprytnie zabrać, zawłaszczając przy tymjednocześnie jego podziw i sympatię. Nie, bardziej– jeśli nie przede wszystkim – chodzi o tenmoment, w którym książka jest już gotowa i trze-ba ją... sprzedać.

Nie raz, nie dwa i nie pięćdziesiąt już razy mó-wiłem przy wszystkich okazjach – aż w pewnymmomencie sam zacząłem w to wierzyć – że książkisą takim samym towarem jak każdy inny i tymsamym podlegają też surowym prawom wolnegorynku. A to najważniejsze prawo dla mnie jakoautora, wydawcy i sprzedawcy swoich własnychpowieści jest tak bezlitosne, jak czytelne: żeby sięsprzedać (dosłownie, nie w przenośni), trzebadotrzeć do świadomości odbiorców, czyli w tymkonkretnym przypadku: do świadomości Czytelni-ków. Sposobów mamy co najmniej kilka, najlepszyjest jednocześnie przez autorów najmniej pożą-danym, bo przekracza cienką linię życia. Krótkomówiąc: na zrobienie oszałamiającej kariery –zarówno pod względem uwielbienia krytyków, jak

i finansowym – mogą liczyć ci, którym się uda...umrzeć. Dlaczego ta droga mnie nie interesuje,tłumaczyć chyba nie muszę. A gdybym musiał, topowiedzmy, że nie mógłbym wtedy liczyć nadalszą frajdę z pisania, a że liczyć na nią chcę, toumierać już nie.

Idąc dalej tym bogatym w emocje tokiemrozumowania, kolejnym świetnym sposobem nadostanie się pod strzechy jest skandal. Nic tak niezwiększa sprzedaży, jak obecność na pierwszychstronach gazet (brukowców najlepiej), a czy to w negliżu, czy w towarzystwie kochanka, czy teżnawet przybysza z innej planety, nieważne, liczysię fakt (mam nadzieję, że tej gry słów nikt zakryptoreklamę nie weźmie). Smutne to z perspek-tywy kogoś, kto całe życie wierzył, że los nagradzapracowitych, a nie głośnych, smutne jednak czynie, jest jak najbardziej prawdziwe. I nie ma co sięobrażać na świat, tylko trzeba się brać do roboty i iść dalej do przodu. Jak głosi pewne powiedzenie:jeśli cię nie chcą wpuścić drzwiami, to wejdźoknem. A przecież jest jeszcze komin, piwnica,czasami zsyp na śmieci się trafi, widać więc, żejeżeli ktoś chce i się uprze, to znajdzie drogę naszczyty.

Skoro już użyłem tak literackiego porównania,to płynnie mogę przejść do pewnej analogii.Wracając do spotkań autorskich i rozmów z Czy-telnikami, bardzo często moje pisanie, wydawaniei sprzedawanie porównuję do wędrowania po

Krzysztof Koziołek

Krzysztof Koziołek

Literackie szczyty

10

górach. I jest to porównanie tyleż literackie, coobrazowe. W czym rzecz? Ano w tym, że chodzącpo górskich szlakach, czasami zdarza się, żeczłowiek trafi na pogodę wybitnie niesprzyjającąpodziwianiu widoków: hale i szczyty zasnują sięmgłą lub chmurami, z których na dodatek zaczniesiąpić deszcz, nie wiadomo skąd zerwie sięwiaterek przeszywający nawet najlepsze ubranie i przyjdzie moment zastanowienia: co ja tutaj robięi po co? Oczywiście to ostatnie pytanie najczęściejzadaje się w dużo mniej cenzuralnej formie,zupełnie jak w kryminale, który od ostrych słównie ucieka, co jeszcze bardziej umacnia analogię.

Ale wróćmy do tematu, czy raczej na literackiszlak. Gdy słoneczko przygrzewa, a przed oczamirozciągają się wielokilometrowe widoczki, duszarośnie, nogi rwą się same do drogi, a ręce donaciskania spustu migawki aparatu, aby te pięknechwile uwiecznić na nieco dłużej niż mgnienie oka.Wtedy nikt pytania o cel włóczenia się po głazachnad stumetrowymi przepaściami sobie nie zadaje.Kiedy jednak pogoda się psuje, a nogi odmawiająposłuszeństwa, wielu się zastanawia, a niejedenzawraca (tak na marginesie: umieć się wycofać w odpowiednim momencie to cnota w górach jaknajbardziej cenna i pożądana). Są jednak tacy,którzy uznają – paradoksalnie – że im gorzej, tymlepiej. To ci, którym samo zdobywanie gór,pokonywanie własnych słabości i udowadnianiesobie, że można, że da się radę, że potrafi sięzacisnąć zęby i przejść nad przepaścią, mimo żeserce rozdygotane lękiem wysokości opanowujeresztki rozumu, daje radość nieporównywalną z niczym innym na znanym nam świecie. Tenmoment, kiedy stanie się na szczycie, kiedy sięspojrzy w dół (ewentualnie zajrzy mgle w zama-zane oczy), jest czymś, czego opisać się nie da,trzeba to przeżyć, posmakować, napoić się tymchoćby jeden raz, aby zrozumieć.

Jak to się ma do pisania, wydawania i sprze-dawania książek? Zdziwiłbyś się, Drogi Czytelniku,jak bardzo się to łączy. Dzisiaj, jeśli jest się szerzejnieznanym autorem – a na początku każdy z takiego właśnie miejsca zaczyna – trzeba mieć w sobie... Dużo samozaparcia? Siły? Chęci? Powera

– jak powiedziałaby młodzież? Nie. Czego trzebaw sobie dużo mieć? Naiwności. Tak, naiwności!Najbardziej chyba celnym wyjaśnieniem będzieprzytoczenie kolejnej anegdotki: „Nie wiedziałem,że tego nie da się zrobić, bo mi tego nikt niepowiedział. Dlatego to zrobiłem”. Teraz, kiedyspojrzę za siebie i przyjrzę się ostatnim pięciu latompracy nad powieściami, pierwsze, co przychodzimi do głowy, że tej naiwności miałem poddostatkiem i gdybym wtedy był bogatszy o wie-dzę, jaką mam dziś, to nie wiem, czy podjąłbymsłowną rękawicę. Bo z moim pisaniem to byłotrochę jak z wyjściem na szlak w pełnym słońcu,kiedy czyste niebo, bez nawet jednej chmurki,zapowiada przepiękną wycieczkę, podczas gdytrzy godziny i dziesięć kilometrów późniejdochodzi do załamania pogody i sufit światazaczyna szlochać deszczem. Gdy zaczynałemprzygodę z powieściopisarstwem, pojęcia niemiałem o tym, jak książkę trudno jest wydać, a potem sprzedać. Owszem, mogłem sobie daćspokój po pierwszej, mogłem po drugiej, mogłem i po trzeciej... Dlaczego nie dałem? Z dwóchpowodów: po pierwsze, z moim pisaniem jest jak z chodzeniem po górach: zawracam tylko wtedy,kiedy pójście dalej pociągałoby za sobą nieuzasad-nione zwiększenie niebezpieczeństwa, zaś gdyjedyną przeszkodą w parciu naprzód stają sięwłasne słabości, to nie ma zmiłuj się, trzebazacisnąć zęby, wziąć pewną część ciała w troki (jakpowiedziałby bohater kryminału) i stawiać nogęza nogą. Dosłownie! Po przekroczeniu pewnejgranicy zmęczenia zdobywanie górskich szczytówjest mozolne niczym sprint ślimaka. To jest chwila,kiedy czas mierzy się nie sekundami, nie minutami,ba, nawet nie godzinami, tylko kolejnymi krokami,z których każdy wydziera z człowieka energię,jakiej ten nigdy by w sobie nie znalazł, gdyby nieszczyt majaczący przed oczami.

Ci, którzy chodzą po górach, wiedzą, żepotrafią one nauczyć cierpliwości. To nie wyprawado sklepu, kina czy na basen, gdzie w pół godzinymożna się dostać z jednego miejsca w drugie. W górach nie ma skrótów, a dystanse są takie, żewymagają od piechurów nabycia umiejętności

11

dzielenia sił tak, aby w połowie drogi nie oprzeć sięrękoma o kolana i nie zawołać: sanitariusz!Zupełnie podobnie jest z prowadzeniem własnejkariery pisarskiej: jeśli nie skorzystało się z wa-riantu śmiercionośnego, jeżeli opcja skandalisty niebyła nam w smak, pozostaje tylko mozolne pięciesię w górę po zawodowej drabinie. Jest to tyleżmęczące, co wymagające olbrzymiej odpornościna coś, co można by nazwać syndromem „już i teraz”. Jak w pisaniu, tak i w górach chciałoby sięjuż i teraz znaleźć na szczycie, czy to literackim,czy topograficznym, ale takie rzeczy to tylko w: pewnej sieci komórkowej, wyobraźni, scenariu-szu filmu Made in Hollywood. W realnym życiu,żeby wejść na szczyt, trzeba się na niego wdrapaćo własnych siłach.

Czy zdobywanie literackich szczytów jesttrudne? Tak, chyba nawet dużo bardziej niż tychgórskich. O ile bowiem podczas wędrówki zam-gloną granią, co jakiś czas gdzieś tam sięsłoneczko przebije i oczy nakarmią się widokamidającymi siłę na przeżywanie kolejnych miesięcy, o tyle droga pisarza, wydawcy i sprzedawcy bywatych drobnych momentów przyjemności pozba-wiona. Jeśli tak się dzieje, można się poddać i wtedytrudno kogoś za to winić. Chyba że co jakiś czastrafi się mały sukces, którym da się ten literackiżołądek nakarmić. W takim przypadku jakoś sięprze do przodu, jakoś wciąż chce się pisać w tejswojej naiwności, że jak nie dziś, to jutro, pojutrze,za tydzień stanie się cud.

Z moich rozmów z księgarzami i bibliotekarza-mi wyłania się pewien obraz polskiej branży księ-garskiej. Zabrzmi to może jak banał (swoją drogą:konia z rzędem temu, kto udowodni, że życie nieskłada się z banałów, co przecież wcale temu życiuw niczym nie ujmuje), ale taka jest prawda:najlepiej sprzedają się te książki, które sprzedająsię najlepiej. Pozornie to sprzeczne, faktycznie –cudowne w swej prostocie. Kiedyś pewien krytykliteracki w przypływie szczerości powiedział mi, żew naszym kraju, żeby zaistnieć na rynku, trzebawydawać w jednym z trzech, czterech najwięk-szych wydawnictw. Dlaczego? Ano dlatego, żedrugie tyle pieniędzy co na druk wydają one na

promocję autorów. A jak już wspomniałem,książka jest towarem, skoro tak, to podlega teżprawu reklamy: jeśli jesteś w mediach, na okładachczasopism, na billboardach, wyglądasz nawet z lodówki (niczym pewien Krzysztof z pewnejstacji telewizyjnej z pewnym słoneczkiem w logo),to się sprzedasz. Nie ma cię na afiszach, nie masprzedaży, a interes kręci się co najwyżej jak zepsuty wiatrak. Jeżeli więc wydaje się w małymwydawnictwie (czyli takim, które oddzielnych fun-duszy na promocję i marketing nie ma), trzebaalbo umrzeć, albo pomyśleć o skandalu, ewentu-alnie zagryźć zęby i przeć do przodu uparcie jakosioł ze Shreka. I nie ma się co obrażać na całyświat, to w niczym nie pomoże, jedynie zaszkodzi,bo zgorzkniałych ludzi unika się jak ognia.

Nie byłbym do końca rzetelny w swoich prze-myśleniach, gdybym nie poruszył jeszcze jednejkwestii: naszej prowincjonalności. I nie mówię tu o poczuciu życia na literackiej prowincji [bo jaksłusznie zauważył prof. Sławomir Kufel: prowincjato stan ducha, nie ciała – „Pro Libris” nr 2/3(31/32) – 2010, s. 3], ale o odległości dzielącej nasod Warszawy, Krakowa czy choćby Wrocławia lubPoznania. Prozaiczna rzecz, ale jakże duży mawpływ choćby na częstotliwość kontaktów z kole-żankami i kolegami po piórze czy też na organizacjętargów książki, festiwali i innego rodzaju imprezzwiązanych z prozą.

Przyznam się jeszcze do czegoś: wydaje mi się,że jest jedna dodatkowa szansa na przebudzenienaszego lubuskiego pisania, nie licząc umierania,skandalizowania i mozolnego człapania pod górę.Trzeba by stworzyć produkt literacki, o którymbyłoby głośno na wschód od Odry, a któryzmniejszyłby odległość i przyciągnął do nasmożnych świata literackiego. A gdyby tak – żerzucę tu pewną myśl – zorganizować konkurs napowieść (opowiadanie? nowelę?) zawierającąmotyw winorośli lub winogrona (np. LaurWinnego Grona)? Oczywiście, aby miało to szansepowodzenia, nagroda finansowa musiałaby byćniebagatelnej wysokości, a na taką stać byłobychyba tylko budżet miasta. Wiem, że w dobiekryzysu miejscy skarbnicy cierpią na powszechne

Krzysztof Koziołek

12

skąpstwo, jednak w tym przypadku wydawaniepieniędzy widziałbym raczej w kategoriachinwestycji, co potwierdzają chociażby przykłady

Gdyni (Nagroda Literacka Gdynia) i Wrocławia(Nagroda Wielkiego Kalibru i MiędzynarodowyFestiwal Kryminału).

Fot. Piotr Gromecki

13

Zastanawiam się, czego Szanowny Krytykoczekuje od młodego człowieka, który ma naprzykład siedemnaście lat i napisał pierwszy w życiu poemat. Osobiście mam to szczęście, żeczytałem takie właśnie nastoletnie poematy.Widziałem litery kreślone w zeszycie-pamiętniku,które po kryjomu przynosi się pani od polskiego,korzystając z pośrednictwa najlepszej koleżanki.

Ktoś, kto ma minimalne doświadczenie zwią-zane z literaturą, bez trudu dojrzy w esejach – takprozatorskich, jak i poetyckich – młodego debiu-tującego człowieka liczne wady wynikające z lukwarsztatowych, a także związanych z najzwyczaj-niejszymi brakami merytorycznymi. Nadal jednakzastanawiam się, czego oczekuje SzanownyKrytyk od młodego człowieka, który ma naprzykład siedemnaście lat. Jak młody niedoświad-czony twórca zostanie potraktowany przezKrytyka? Czy w ogóle jego utwór zostanieprzeczytany? Ależ oczywiście zostanie przeczy-tany – w to nie wątpię.

Tu i tam czytuję komentarze Krytykaodnoszące się do twórczości debiutantów (słowo„twórczość” to oczywiste nadużycie dla określeniaprób osoby rozpoczynającej dopiero swoje pisarskiedoświadczenia).

Miałem onegdaj wątpliwą przyjemnośćuczestniczenia w spotkaniu doświadczonych„wyjadaczy” literackich z piszącymi gimnazjalista-mi. „Wyjadacze” palili papierosy i popijali piwo

wprost z butelek, a debiutująca dziatwa siedziała,słuchając komentarzy owych „guru” (cudzysłówzamierzony). Komentarze były bezczelnie bru-talne i niezważające na brak doświadczenia i wiekniedoszłych adeptów poezji. Dziatwa piszącadowiedziała się, że podjęcie próby pisania przezmłodego człowieka wystawia go na bezlitosnyosąd i szyderczą recenzję tych, co już „znaczą”. W tym miejscu wspominam osobiste spotkanie z początku lat 90. Wielki Jan X rozrzucał mojewiersze po pokoju z komentarzem: „W poezji trze-ba za…ć, proszę pana”. Dzisiaj nie mam złudzeń, nie jestem Słowackim, ale wtedy było mi po prostu przykro. Ręczę, że taka forma krytyki niejest stymulująca dla młodego poety.

Do spotkania gimnazjalistów ze wspomniany-mi wyżej literatami nie wracam. Nie ta skalawrażliwości. Do komentarzy krytyka – owszem.Krytycy literaccy – także bliscy naszemu środo-wisku – poczytują sobie za honor strzelić golabezbronnemu debiutantowi (debiutantce). Nawetniekoniecznie strzelić gola. Wszak bywa tak, żemłodziutki twórca jest wcale, wcale. Nie za bardzojest się jak przyczepić do młodej osoby, która maszesnaście lat i rokuje – gołym okiem widać, że rokuje. Jednak można powiedzieć, że się wątpiw „dalszy ciąg” tej osoby, bo młodość minie, a prozacodzienności przysłoni wrażliwość literacką. Krytykzastanawia się, czy przypadkiem zgrabna wersy-fikacja nie jest li tylko wykwitem młodzieńczej

Marek Grewling

Marek Grewling

Dla dobra literatury

14

egzaltacji. Czytałem niestety podobne w treściomówienia. Na szczęście, jak podkreśla się tu i tam, młoda polska literatura mimo różnychprzeszkód i szeregu zawistnych złośliwości ma siębardzo dobrze. Aż trudno uwierzyć – prawda?

Czego więc oczekujemy? Od młodej literatury– czytaj: młodych literatów – utrzymania kursu i odwagi. Nulla die sine linea; piszcie, piszcie, piszcie. Od krytyków zaś… cóż, proszę Państwa,niektórzy twierdzą, że mamy obecnie do czynienia

z pewnym kryzysem polskiej krytyki literackiej; tonie jest równoznaczne z kryzysem młodej polskiejliteratury. Są przecież tacy krytycy, którzy twierdząwprost, że tak nie jest. Pozwolę sobie na więcej.Proszę każdego, kto bierze właśnie do ręki rękopisdebiutanta, proszę się wczytać, wmyślić w tesłowa, proszę nie skreślać i nie ośmieszać tych,którzy podejmują się próby opowiedzenia światakrokiem pięknych słów. Wszak takich szukamy. Dladobra literatury.

Fot. Piotr Blask

15

Odbicie

Gościem jest każdy,kto zaraz wyjedzie.

Marta Podgórnik

Miasta zmieniają się powoli,więc zazwyczaj wyglądają jak zwykle:te same ulice i lampy (czasem któraś gaśnie),drzwi skrzypią jak zawsze i obco jak nigdy.

W gruncie rzeczy nigdy nie chodzi o miasto,raczej o drzwi i to, dokąd prowadzą, więc co?Nie zatrzymuj się. Pędź, dopóki nie znajdziesz tych,przez które będziesz wchodził z uśmiechem na ustach,

choćbyś miał przez nie przechodzić przez górnolotne zawsze,bez potrzeby czucia na sobie śliskiej wilgotnościinnych bytów, z innych drzwi, miast, luster. Dojrzałychluster, jak dojrzałych ludzi, pokrytych pajęczyną

pęknięć i lekkich draśnięć w różnych częściach ciała,w pamięci o miejscach, ludziach i różnych historiach,które dały i wzięły. Pamięć o dobrym i złymto podstawa odbić i tego co będzie, choćby brzmiało

płytko. Teraz jeszcze zbyt często szukam cię jak zasnę.Najlepiej odbijasz się w płytkim, lekkim śnie.

Karol Graczyk

16

Teraźniejszość w czasie przeszłym i po nim

Publiuszowi jest przykro, gdy widzi zjawiskapozbawione celu i sensu w każdej chwili trwania.Kiedy patrzy na przedmioty, na rzeki i na ludzi,czuje smutek tych pierwszych i bezsens stworzenia.

Tylko rzeki się bronią z tego towarzystwa,a i to naciąganie. Kiedy Publiusz zdaje sobie sprawęz tego stanu rzeczy, pali swoje sylwy i pisze je od nowa.Pali stare listy, wymazuje pamięć o ludziach,

których dziś już nie zna. Niekiedy całe miasta płonąw jego wyobraźni, bo chociaż teraźniejszość ma horyzontszerszy niż miała wcześniej i będzie miała później,nie ma prawa bytu bez pustego – wiecznie.

Karol Graczyk

17

Na brak wydarzeń kulturalnych w ZielonejGórze narzekać z pewnością nie można.Odbywają się wystawy, występują kabarety,Lubuski Teatr ma w swojej ofercie różnorodnyrepertuar, kluby i instytucje organizują koncertypopularnych w kraju artystów. A i niedawno zawi-tało do nas kilku zagranicznych wykonawców. A jak ma się muzyka rodzimych twórców? Czyzielonogórscy muzycy poprzez swoją działalnośćw widoczny sposób ożywiają tutejszą kulturę?Spróbuję odpowiedzieć na te pytania, przypatrującsię bliżej życiu muzycznemu w winnym grodzie.

Jako jedną z najbardziej trwałych i solidnychinstytucji kulturalnych można wskazać FilharmonięZielonogórską. Myślę, że bez wątpienia da się jązaliczyć do wizytówek miasta. Przez wiele osóbkojarzona jest w pierwszej kolejności z muzyką.Takie też skojarzenie bardzo często padało pod-czas sondy ulicznej przeprowadzanej przeze mniena potrzeby audycji radiowej. Placówka ta od latzajmuje się ożywioną działalnością koncertową, w każdym miesiącu oferując różnorodny repertuar.Orkiestra pod dyrekcją Czesława Grabowskiegoczęsto wykonuje największe dzieła muzyki świa-towej, zapraszając solistów czy też dyrygentówcieszących się dużym uznaniem w Polsce bądź

za granicą. Pod koniec roku 2010 w FilharmoniiZielonogórskiej rozbrzmiewały m.in. takie utworyjak Popołudnie fauna Claude’a Debussy’ego,Weinachtsoratorium Jana Sebastiana Bacha,Stworzenie świata Josepha Haydna. Warto takżewspomnieć o koncercie andrzejkowym, w trakciektórego orkiestra wykonała utwory muzyki filmo-wej autorstwa Ennio Morricone i Nino Roty. Jakosolista wystąpił jeden z najlepszych polskich sakso-fonistów jazzowych Henryk Miśkiewicz. Cieszywięc aktywność muzyczna Filharmonii Zielono-górskiej. Jeśli natomiast miałbym wrzucić jakiśkamyczek do ogródka, to poruszyłbym kwestięmarketingu, większego szumu medialnego wokółdziałań tej placówki. Same plakaty to – moimzdaniem – niezbędne minimum. Może wartobyłoby dotrzeć do osób mniej zorientowanych w tzw. muzyce poważnej, zachęcić studentówzniżkami...?

Pozostając jeszcze przy tym nurcie, chcęwspomnieć o Chórze Żeńskim Polirytmia, oddwudziestu czterech lat prowadzonym przezJaninę Nowak. Chór ma swoją siedzibę przy DomuHarcerza. W grudniu odbył się coroczny miko-łajkowy koncert Polirytmii. Oprócz różnorodnegorepertuaru, zawierającego m.in. utwory negro

Marcin Gromnicki

Marcin Gromnicki

Muzyczny krajobraz Zielonej GóryTwórcza aktywność rodzimych wykonawców w ostatnich miesiącach 2010 roku

18

spirituals, współczesne czy kolędy ukraińskie,wystąpiło liczne grono zaproszonych gości. Wśródnich znakomity, utytułowany gitarzysta klasycznyRobert Horna.

Istnieją w Zielonej Górze jeszcze inne chóry,wśród nich godne uwagi są z pewnością: ChórTowarzystwa Śpiewaczego Cantemus Domino,prowadzony przez Macieja Ogarka oraz kameralnyzespół wokalny Cantores Viridimontani wykonu-jący muzykę renesansu i baroku. Jego dyrygentemjest Jerzy Markiewicz.

Jazz w Zielonej Górze opiera się w dużej mierzena istnieniu Big Bandu Uniwersytetu Zielonogór-skiego, któremu od lat niestrudzenie przewodziJerzy Szymaniuk. Z Big Bandem UZ ściśle powią-zany jest uniwersytecki kierunek jazz i muzykaestradowa. Co roku w naszym mieście pojawiająsię młodzi muzycy pogłębiający swoją wiedzę w zakresie tego gatunku. Tworząc różne projekty,występują zarówno na lokalnej scenie, jak i w kraju.Aktualnie grupę studentów owego kierunkutworzą mieszkańcy Dolnego Śląska, Wielkopolski,również odległej Małopolski i oczywiście woje-wództwa lubuskiego. Po ukończeniu studiówczęść z nich opuszcza Zieloną Górę, przepro-wadzając się do większych miast, gdzie mająmożliwość dalszego rozwoju. Wśród muzyków,którzy są absolwentami JiME, warto wymienićkilka nazwisk: Marcin Pendowski, MateuszKrautwurst czy Mikołaj Budniak. Obecnie aktywniedziałają oni w środowiskach muzycznych Warsza-wy i Krakowa.

Jeżeli chodzi o twórcze działania studentówjazzu... w ostatnim czasie, w grudniu miały miejsce pierwsze koncerty The Aardvark Trio odby-wające się najczęściej w kawiarniach. Młodzimuzycy z pierwszego roku tego kierunku zapre-zentowali standardy jazzowe, jak też własne kom-pozycje. Skład zespołu (Piotr Lipowicz – gitara,Paweł Wszołek – kontrabas, Piotr Budniak –perkusja) jest iście ogólnopolski. Punktem wspól-nym są obecne, muzyczne powiązania z winnymgrodem. Jazzmani regularnie też organizują w klubach jam sessions, czyli otwarte, swobodne i wspólne muzykowanie na scenie. Ciekawą

inicjatywą jest również powstanie dwunasto-osobowego zespołu grającego muzykę na żywo na potrzeby imprez tanecznych pod nazwą Stu-dance party.

Istnienie kierunku JiME powoduje, iż w naszymmieście udzielają się pedagogicznie wybitni polscymuzycy. Saksofonista Piotr Baron, gitarzysta ArturLesicki, trębacz Artur Majewski czy nauczający tu przez dłuższy czas bracia Niedzielowie toczołówka jazzowych instrumentalistów. Ich akty-wność nagraniowa, jak i koncertowa ma miejscenie tylko w kraju, ale i poza jego granicami. Wartojeszcze wspomnieć o Indze Lewandowskiej i Jaku-bie Stankiewiczu – równie znakomitych muzykachoraz pedagogach, którzy na stałe osiedlili się w Zielonej Górze.

Zespoły z nurtu muzyki popularnej są w Zielo-nej Górze dość liczne. Problemem natomiast bywaich mała stabilność oraz aktywność koncertowa.Miejsc do występów nie brakuje, gorzej, gdy poja-wiają się rozbieżności między artystami a klubamimuzycznymi. Jak to często bywa, również i tutajrzecz rozbija się o pieniądze oraz związane z tymróżne oczekiwania każdej ze stron. Nie jest tosytuacja mająca miejsce tylko w naszym mieście.Zespoły, chcąc jednak występować, muszą godzićsię zazwyczaj na granie za darmo lub zwrotkosztów podróży. Odkładając na bok te analizy,chciałbym wskazać kilku wykonawców wartychuwagi. Przy ich doborze kierowałem się równieżaktywnością tychże zespołów w ostatnim czasie.

Jednym z nich jest grupa Palisounder, powo-łana do życia i prowadzona przez wokalistkę,skrzypaczkę oraz kompozytorkę Katarzynę Pawło-wicz. Palisounder wykonuje autorskie utworyutrzymane w akustycznej konwencji, inspirując się folklorem polskim, a także irlandzkim. Ca-łość brzmi współcześnie, nasuwając skojarzenia z tzw. world music. Zespół wykorzystuje różno-rodne, egzotyczne instrumenty: dudy, whistle, udu,łącząc ich brzmienie z tradycyjnymi skrzypcami,gitarą czy pianinem. Palisounder warto wyróżnićwłaśnie ze względu na własny, ciekawy artysty-cznie styl, a także aktywną działalność (koncerty,nagrania).

19

Inny zespół, przykuwający uwagę zarównomuzyką, jak i oryginalną nazwą, to PewnePodniety Akustyczne. W większości składający sięz absolwentów wspomnianego wcześniej kie-runku jazz i muzyka estradowa uzupełniany jestprzez instrumentalistów niezwiązanych z jazzem.Jest to o tyle istotne, że daje bardzo nietypową, alei miłą w odbiorze, okraszoną dobrym humoremmieszankę. Dźwięki tej formacji zawierają w sobiezarówno elementy rockowe, jak i jazzowe. Muzycy starają się regularnie występować,głównie w województwie lubuskim, ale też powoliudaje im się „koncertowo” przekraczać jegogranice.

Grupa Jakoś To Będzie w ostatnich miesiącach2010 roku pracowała bardzo intensywnie. Efektemtego był cykl koncertów (również w dużych mia-stach w Polsce) oraz wydana płyta pt. Historia.Zespół wykonujący muzykę z gatunku punk-rockma w swoich szeregach basistę IreneuszaWereńskiego. Jest on od wielu lat członkiemzasłużonego dla polskiej muzyki rockowej Kultu z liderem Kazikiem Staszewskim. Wereński oddłuższego czasu jest mieszkańcem Zielonej Góry,na czym z pewnością zyskuje lokalna scena mu-zyczna.

Warto też wspomnieć o QU4TTRO – grupieudzielającej się nie tylko koncertowo, ale teżwydawniczo. Wydana w 2010 roku debiutanckapłyta Słowa nieistotne są recenzowana była nawielu ogólnopolskich portalach internetowych i w opiniotwórczym miesięczniku „Teraz Rock”.Dodatkowo grupa intensywnie promuje siępoprzez uczestnictwo w konkursach czy kręceniewideoklipów. Styl QU4TTRO to ciężka odmianarocka, w której jednak, na zasadzie kontrastu,ważną rolę odgrywają spokojniejsze dźwięki.

Na sam koniec przeglądu rockowej czy też tzw.rozrywkowej sceny chciałbym wymienić kilkuwykonawców mniej ostatnio widocznych, alerównie wartościowych i od czasu do czasudających o sobie znać: Andriej Kotin – gitarzysta,wokalista, autor tekstów i piosenek utrzymanychw folkowym klimacie; 2PU – istniejący już wiele latrockowy zespół, posiadający w swoim dorobkudwie płyty; Mate – wielostylowa muzyka, opierające się na reggae, jazzie i folku. Jeszczeniedawno artyści wspólnie stworzyli muzykę dospektaklu Wizyta starszej pani w LubuskimTeatrze, wykonując ją na żywo podczas przed-stawienia.

Te przykłady najbardziej aktywnych prze-jawów działalności muzycznej w naszym mieściepokazują, że oferta kulturalna rodzimych muzy-ków ma się całkiem dobrze. Często występujeOrkiestra Filharmonii Zielonogórskiej, istniejąchóry, bardzo liczne jest grono zespołówpopowych i rockowych. Nie pisałem o wszystkich,starając się wyszczególnić te, które w ostatnimczasie wychodziły ze swoim repertuarem do pu-bliczności. I mimo nie najgorszej sytuacji chciał-bym, aby nasi wykonawcy pojawiali się na scenachjeszcze częściej. Ich działalność może nie tylkoubarwiać, ale w znaczący sposób kreować kultu-ralny krajobraz Zielonej Góry. Poziom technicznyzielonogórskich muzyków prezentuje się napraw-dę dobrze, a artyści tworzący autorski repertuarmają wiele ciekawego do przekazania. Mam więcnadzieję, że kolejny rok dostarczy nowych, intere-sujących wrażeń muzycznych. Ze szczególnąuwagą spoglądać będę w stronę studentów jazzu i muzyki estradowej. Oby duży potencjał uczącychsię tam muzyków został jeszcze pełniej wyko-rzystany.

Marcin Gromnicki

20

jesienne sny

odkąd każą jejzakładać różowe okularymiewa złe sny o poetach

boi sięże przyjdą i zobacząjak płacze w godzinachprzeznaczonych na pisaniealbo patrzy na kałużęmelancholią ozdobionąalbo myśli zbyt dalekowidząc mokry złoty liśćlub co gorsza skrobie palcem mdły aforyzm gdzieś na ławce

miewa więc złe sny o poetach terapeutach jakbyktórzy udając natchnieniapiszą na konkursy

Studenckie Koło Literaturoznawców, działające przy Zakładzie Teorii i Antropologii Literatury UniwersytetuZielonogórskiego po raz trzeci zorganizowało „Konkurs na wiersz jesienny”. III edycja konkursu, podobnie jak dwiepoprzednie, zakończona była wieczorem poezji jesiennej o nazwie Jesienny dancing z poezją, który odbył się30 listopada w zielonogórskiej herbaciarni W Poszukiwaniu Straconego Czasu. Prezentujemy wiersz, który otrzymałnagrodę główną w konkursie – jesienne sny Mirosławy Szott oraz utwór wyróżniony – Romans jesienny Andrieja Kotina.

Mirosława Szott

21

Romans jesienny

W złotej sali jesiennej, leniwie, niedbaletańczą walca z powietrzem, tęskniącym za burzą,Kochankowie.Lecz ona nie kocha go wcale,a i on też nie myśli już o niej zbyt dużo.Zresztą myśl, jak powiedział nieznany poeta(i nie tylko poeta, bo również prozaik),to sobowtór pragnienia, pstrokata paletanieuchwytnie falistych i mglistych mozaik.

Każdy liść jest jak serce: i nawet nie chodzi o podobną strukturę i inne banały,dotyczące odbicia miłości w przyrodzie – Nie, po prostu te liście naprawdę zaznałysmutnej prawdy tych dni, gdy wiosenne rozkosze,jego drżące „Czy mogę…”, jej niepewne „Tak, proszę…”, –opuściły Kochanków, by w końcu, znużeni,mogli upaść i zgnić w pajęczynie korzeni.

Andriej Kotin

22

Anna Kraśko i Adrian Nejman – duet kreatywny,autentycznie zainteresowany i zorientowany w szeroko pojętej sztuce współczesnej. Sło-wami najlepiej ich opisującymi są określeniazwiązane z dynamiką, ruchem, twórczością i aktywnością. Są pewnego rodzaju fenomenem; funkcjonująw sferze kultury naszego miasta, współtworząją konsekwentnie od przynajmniej 7 lat, wynaj-dują coraz to nowsze nisze, które wypełniająswoimi pomysłami. Fenomenem, ponieważ niktich nie zapraszał ani nie robił dla nich miejsca,oni sami te miejsca sobie wynajdują, tworzą,nadają im klimat i przyciągają ludzi. Niekwestionowanym atutem tej dwójki, prze-sądzającym na pewno o ich rozpoznawalności,jest konsekwencja w działaniu. Kiedy jużzaczną nad czymś pracować, ciężko ich zatrzy-mać, imperatyw do bycia w ruchu, w działaniu,w sztuce, jest u nich bardzo silny. Wymyślają i realizują jeden projekt po drugim, wbrewpiętrzącym się przeciwnościom – prozie życia,która wiele osób z pewnością by zniechęciła.

Martyna Krutulska-Krechowicz

Najpierw, podczas studiów, przez kilka latdziałali w Kole Naukowym, prowadząc studenckąGalerię PWW przy ulicy Wrocławskiej 7. „GaleriiPWW poświęciliśmy praktycznie cały czas swoichstudiów, niejednokrotnie rezygnując z własnych

celów na rzecz organizacji wystaw. To PWW wyznaczyła naszą dalszą drogę w świecie artysty-cznym”. Tam zaczęła się ich przygoda z działalnoś-cią kulturalną. Przynajmniej raz w miesiącu miałymiejsce wystawy artystów z Polski oraz środo-wiska lokalnego, a także kilka ich własnych. Donich należy trzydniowy happening Out of system –72h bez snu, podczas którego z grupą przyjaciółzamknęli się na trzy dni i noce w galerii z posta-nowieniem niespania na rzecz tworzenia. Jeszczewcześniej miała miejsce ich autorska wystawa--happening, zapowiadana na korytarzu InstytutuSztuk Pięknych UZ przez Różowy Odkurzacz poWybuchu, na Starym Oknie. W dniu wystawywpuścili przybyłych do galerii, w której panowałatotalna ciemność, na wejściu rozdając zapalniczki z kolorowym laserem i lizaki. W środku nie byłotradycyjnej wystawy. Widzowie zastali białe ściany, które sami malowali światłem kolorów. To również w PWW Adrian rozpoczął malowanieobrazów materią farby i światłem, często wyko-rzystując szyby zamiast tradycyjnego płótna.

Annę i Adriana poznałam na pierwszym rokumalarstwa, na studiach były to postaci taknietypowe dla swojego otoczenia, że ciężkobyło ich nie poznać. An wnikliwa, badawcza,czujna, obserwująca wszystko dookoła, a za-razem dokładna w każdym szczególe. Dziew-czyna o czystym umyśle. Adrian aprobujący

Joanna Kranz

Miejskie dzieci

23

życie ponad wszystko – wulkan energii,wrażliwy zapaleniec, o świeżym spojrzeniu […].

Marika Sobczak

Drugą po PWW, tym razem w pełni własnąinicjatywą kulturalną była Fabryczna 13 CentralaTwórcza. Tam po raz pierwszy poczuli, że ichmarzenia przybierają realne kształty. „UlicaFabryczna od dawna była naszą inspiracją, a prze-chodząc koło Fabrycznej 13 czuliśmy, że to TOmiejsce”. I tak w 2008 r. w starej tkalni otrzymalipracownię, którą szybko przekształcili w alternaty-wne miejsce kultury i sztuki, niezależną przestrzeńwystawienniczą, zrzeszającą artystów, anima-torów i ludzi o podobnych zainteresowaniach.Powstała nieformalna grupa artystyczna F13. Jejskład nie był stały, wynikał z aktualnych potrzeb i chęci ludzi, którzy zaangażowali się w tworzeniemiejsca. Działały tam: Galeria Działa, CzytelniaCZ13 i zaczątek Galerii Audio-Wizualnej Magazyn.To w Magazynie miał miejsce performance--eksperyment multimedialny Arytmetyka, będącypomyślnie zakończoną próbą generalną dla ideigalerii i jednocześnie ostatnią szansą na wyko-rzystanie unikatowej przestrzeni starej fabrykiwłókienniczej w podobnym celu. Podczas dwóchodsłon zaprezentowane zostały dźwięki niszo-wych kierunków muzyki elektronicznej, pokazyvideo, wizualizacje live i performance w wykona-niu artystów video i action art. Ogółem w FCT13zorganizowano kilkanaście wydarzeń – wystaw,pokazów video, festiwali i akcji artystycznych podszyldem F13. Większość bez wsparcia finan-sowego, przy minimalnym, ale maksymalniemożliwym wkładzie własnym. Tak też rozpoczęłosię wydawanie informatora kulturalnego Tak.Tlen.Pierwszy numer drukowany całą noc w piwnicy,następny miał formę elektroniczną. „To co wyda-rzyło się na Fabrycznej i wokół niej było efektemwewnętrznej potrzeby tworzenia sceny kulturalnejw mieście, miejsca, w którym odnajdziemy siętakże my sami. Nie byliśmy nastawieni na zysk. Niemożna tak jednak działać przez cały czas...”. FCT13funkcjonowała, dopóki nie rozpoczął się remont i realizacja miejskiego planu zagospodarowania

fabryczki. Coś odeszło, skończył się pewien etap,jednak potrzeba działania pozostała. Obecnietwórcy pracują nad kolejnym projektem.

Przez pewien czas – przed miejską rewitalizacją– Fabryczna 13 to był dobry adres. Dobry, bo przygarniał rozmaite artystyczne dusze. [...] mam dylemat, jakie konkretnie z szerokiejlisty działań i dokonań mógłbym u nich szcze-gólnie wyróżnić. Ich działania są bowiem takniezliczone, a pomysły tak wielowątkowe i wielobarwne, że chyba sami nie byliby dokońca w stanie ich wymienić.

Damian Hajduk

Pasją dającą siłę do działania były i są podróże,nawet te bardzo krótkie. Gdy tylko nadarzała sięokazja, wybierali się w nie z minimalną kwotą w portfelu. Ogromny wpływ wywarł na nich Śląsk.„Do Katowic zaczęliśmy podróżować na pierwszymroku studiów. Zapomniany przez wszystkich region,w którym czas zatrzymał się wraz z rozpoczęciemtransformacji ustrojowej. W założeniu twórców –Kosmiczne Miasto”. Tak narodził się jeden z pier-wszych pomysłów – idea akcji Utworzyć WolneMiasto Katowice. „Akcja miała charakter propa-gandowy, rozklejaliśmy wlepki z hasłem na tlezarysu miasta” – wspominają. Z każdej wyprawypowstawał spontaniczny materiał zdjęciowy i filmowy – „nigdy nie wiedzieliśmy, gdzie tym razemtrafimy, więc trudno było zaplanować wycieczkę.Najważniejsze, że mieliśmy przez to poczucie wol-ności. Zawsze bardzo krytycznie podchodzimy dootaczającej nas rzeczywistości”. Podróże ukształ-towały w nich pewne przekonania o słuszności lub nie pewnych faktów i zjawisk mających miejsce w historii, zadecydowały o akceptacji bądźodrzuceniu zaistniałego stanu rzeczy.

An+Ad = Industrial art couple no. 1 inGreenberg city...

Mariusz Max Jasionowski

Jako twórcy nie ograniczają się do jednego me-dium, eksperymentują z formami przekazu. Chętnie

Joanna Kranz

24

poruszają tematy związane z kondycją współczes-nego świata i człowieka, konsumpcją będącą dziśw wielu przypadkach zamiennikiem potrzebysamorealizacji, wojną, uwarunkowaniami histo-rycznymi. Szczególnie Adrianowi bliskie są meta-fory bez zbędnych słów i znaczeń. Jego sztuka jestmocno zorientowana, zaangażowana, nierazszokująca przez oczywistość problemu. Zawsześwieża i jasna w odbiorze, mówi językiem uniwer-salnym i porusza problemy dotyczące ogółuludzkości. Posługuje się charakterystycznymi sym-bolami, jak np. wózek na zakupy wypełnionykamieniami czy służący za przedłużenie człowiekaelement „ułatwiający” codzienne funkcjonowanie.W zamian za to człowiek w happeningu Kungfuschool zostaje pozbawiony zmysłów: wzroku,słuchu i czucia, jest kierowany przez przedmiot,jak całe społeczeństwo masowe. Domeną Adrianajest również performance. Brał udział w wielu fe-stiwalach performance’u, m.in. w Toruniu i Poznaniu.Tłucze szyby samochodowe, na których wcześniejczerwoną farbą napisał słowo MAN, na swojejobronie stoi z pętlą na szyi naprzeciw telewizora zezmieniającymi się programami, by na końcu zejść,z impetem uderzyć w obudowę, co sprawia, że naekranie pojawia się desktop systemu Windows...

Anna posługuje się głównie nowymi mediami.Tworzy obrazy fotograficzne oraz video, dla

których inspiracją jest otaczająca rzeczywistość,głównie obszary przemysłowe i postindustrialne.Jej prace mają jednocześnie formę dokumentalną,pokazują bowiem rzeczy dziejące się w czasie,niepoddane transformacji, ważny jest już samaspekt ich wydarzenia się. Aspekt ten ujmowanyjest głównie pod kątem przemijania kulturyludzkiej, a z drugiej strony niesamowitości ludzkichtworów, ogromu możliwości współczesnegoczłowieka w kreowaniu świata. W pracach artystkistyka się więc budująca i (samo)destrukcyjna siłaludzkich możliwości.

Nieobcy tym twórcom jest aspekt ekologii i przetwarzania materiałów – półproduktów sztu-ki, takich jak: drzwi od lodówek marki Polar prze-robione przez Adriana na kilka różnych sposób,przez co gotowe są do ponownego użycia. Bądźgigantyczny, kilkudziesięciometrowy wąż z plasti-kowych butelek po napojach, który w ramach akcjiPunkt13 przetransportowany został na tzw. Gruzjęi tam zawieszony pomiędzy kilkoma nieczynnymisłupami oświetleniowymi. Anna usuwała częśćpłyt deptakowych, by w luce posadzić trawę, a następnie akcję rozszerzyć na ubytki w chodni-kach w Zielonej Górze. W videoinstalacjach wyko-rzystuje obudowy telewizorów stojące w świetle tv‘brak sygnału’ czy zniszczone części samo-chodowe, które maluje neonową farbą.

Adrian Nejman, Kungfu school, Festiwal Sztuki ZonArt 2008 Adrian Nejman, Zżarł – wysrał, instalacja, Mięsohistoriografia,Galeria Działa, 2009

Adrian wynajduje zależności pomiędzy za-istniałymi sytuacjami a uwarunkowaniami geogra-ficznymi czy kulturowo-językowymi. Tak powstałamapa Europy przedstawiająca kota – instalacja ścienna wraz z naczynkiem na jedzenie po jednej i kocią kuwetą po drugiej stronie. Praca wymownieukazuje miejsce Polski w europejskim systemiepolityczno-społecznym.

Ta para należy do osób istotnie obecnych w prze-strzeni miejskiej, uważnie obserwujących nietrwa-łość rzeczy martwych, a także tych żywych. [...]renowacja, transformacja i adaptacja terenulokalnego to domena ich aktywności [...].

Marika Sobczak

25

Joanna Kranz

Adrian Nejman, Invader, kolaż 2009

Adrian Nejman, Przebiegunowanie – instrument do odnajdy-wania środka, happening 2009

Anna Kraśko, Z pamiętnika elektryka, instalacja video 2009,Mięsohistoriografia, Galeria Działa

Anna Kraśko, Szara Pani, obiekt 2007

26

Tkanka miejska jest dla nich materiałem twór-czym. W dużej mierze bazują na przemysłowejhistorii miasta, inspirują się przeistaczającym sięotoczeniem, jednocześnie poruszając problemkonsumpcjonistycznego podejścia do życia. Annaw swoim dyplomie wykorzystała szyld byłegoDomu Handlowego Polon, ocalonego w trakcierozbiórki części obiektu, dzisiejszej Tkalni przy ul. Fabrycznej. Szara Pani, czyli ośmiometrowareklama z blachy, której reaktywacji towarzyszyłyzdjęcia i film z etapów przemiany starej tkalniJankcego, stanęła na ok. dwa lata na podwórzuFabrycznej 13 przy Galerii Stara Fabryka, rok przedrozpoczęciem działalności F13.

Adrian jest inicjatorem wielu akcji artysty-cznych i happeningów w przestrzeni miejskiej.Zwracają one często uwagę na zapomniane, a istotne elementy krajobrazu miejskiego. Takimdziałaniem było czyszczenia grobowca Beuchelta w Parku Tysiąclecia czy akcja na moście w Cigacicach,gdzie grupa pomalowała poręcz zdewastowanegomostu białą farbą. Te artystyczne praktyki częstowkraczają w przyjęte normy. Przykładem możebyć tu Pogrzeb Polskiej Wełny, tuż po tym jakprzeistoczono ją w galerię handlową. Akcja miałamiejsce na fontannie-grobowcu przed GH.

Happening wyrażał sprzeciw wobec unifikacjiotoczenia i potrzeb ludzkich przez wprowadzanienarzuconych trendów i niwelowanie tym samymcharakterystycznych, unikalnych miejsc podtrzy-mujących lokalną tożsamość na rzecz spełnianiasztucznie wytwarzanych oczekiwań.

[…] Zadziwia wszechstronność tej dwójki,równie dobrze radzą sobie jako artyści, kura-torzy czy organizatorzy wystaw. Obcując z nimi,łatwo wyczuć, że żyją tym, co robią, że robią to,co czują. Realizują swoje wewnętrzne potrzeby,zrzeszając wokół siebie wiele osób o podobnychzainteresowaniach, a jednocześnie nie narzu-cając się innym ze swoimi pomysłami. Wyraźnie wpisują się we współczesną kulturę,współtworzą ją. Mimo braku jednej stałejsiedziby, udało im się stworzyć coś, co jestuzupełnieniem i dialogiem w odniesieniu dogalerii BWA. Chociażby po frekwencji na orga-nizowanych przez nich wydarzeniach widać, że nie tylko oni potrzebują takiego miejsca.Wyznawców, twórców i użytkowników sztukiwspółczesnej jest dużo więcej, w końcu wyrażaona współczesne pokolenie.

Martyna Krutulska-Krechowicz

Pogrzeb Polskiej Wełny, happening F13 2008

27

Jaś i Małgosia

Tych dwoje tak naprawdęnie było zgodnym rodzeństwem– chłopiec częstociągnął siostrę za warkoczektóre mama zaplatałana przekór Małgosii jej cienkim włosom

czarownica – owszemmiała domek z piernikówale nie były one pierwszej świeżości

Jaś połowę bajkispędził w wychodkuale potem się do tegonie przyznawał– podobnie zresztąjak do operacji plastycznej uszu

Małgosia zaś po bajcewyremontowała domekczarownicyi adoptowała jej kota

Kinga Mazur

28

Sen Małgorzaty

Małgorzata zasnęłaze stopą wystawioną spod kołdryzasnęło pięć jej palcówi piętaMałgorzata śpiwciska w poduszkę twarzw okularachMałgorzata nie wieże poruszyła dłoniąże pomrukuje przez seni że chrapie

Małgorzata zasnęłanieświadomaswoich czterdziestu lat

Kinga Mazur

29

Przemysław Grzesiński

Nade mną migotały gwiazdy, a we mnie drzemała bezsenność. Jeżeli tylko miałbym odrobinę siły,zdobywałbym się na cynizm, ale cynizm był już dawno poza mną. Była godzina 4.20 rano, a ja od kilku godzin chodziłem po Mieście. Zdecydowałem się na pisownię tego miejsca wielką literą, choćprzeceniałem jego rolę. Celem takiego zabiegu było, zdaje się, nadanie mu pewnej rangi.

Na chodnikach, śmietnikach i dachach kiosków leżał śnieg. Nie tylko zresztą tam. Wszędzie było dużośniegu, z wyjątkiem oczywiście ulic – co jakiś czas przejeżdżał po nich samochód. Były to najczęściej taksówki lub wozy policyjne. Kto inny jeździłby w grudniu o czwartej nad ranem? Powieki miałemwyjątkowo ciężkie, ale wiedziałem, że nawet jeżeli wrócę do wynajmowanej kawalerki, nie usnę. Trwałoto już ponad sześć tygodni, ale tego nigdy nie można być do końca pewnym. Poza tym miałem coś dozrobienia. Jeżeli już zdecydowałem się wyjść z zamieszkiwanego sześcianu, musiałem mieć powód. Innyaniżeli ten, że kawalerka zwiesza się nade mną sufitem i wystawia głowę żyrandola w celu pożarcia mnie.

Latarnie rzucały bladą poświatę, która osiadała na białej pościeli. I tylko za mną wlokły się śladyciężkich butów, ślady, które nie pasowały do bajki o Kopciuszku, zasypywane przez prószący śnieg,wymazywane przez niebo. Szedłem już wiele godzin, choć mogły przecież być to także dni, bo tam, gdzienie ma snu, nie istnieje również jawa.

Na jednej z wygaszonych wystaw sklepowych zauważyłem manekiny, które za kilka godzin miałyrozpocząć pracę, prezentując zimową kolekcję odzieży, lecz teraz jeszcze stały nieporadnie, dźwigająckolorowe pętle szalików i kajdany rękawiczek. Przystanąłem na chwilę i przyjrzałem im się uważniej – niebyło tam już nic prócz niebieskiej ściany, a ja zrozumiałem, że jest to Rozstrzelanie cieni Wróblewskiego i że po każdym dziennym spektaklu, po wielogodzinnym wybiegu, manekiny czeka śmierć. Pomyślałemwięc, że pewnie chciałyby być bohaterami jakiejś książki lub przynajmniej jednej kartki w pamiętniku,nawet jeśli pisany byłby tylko w czyimś umyśle.

Czekał mnie jeszcze kawałek drogi, ale wiedziałem przecież, że w końcu dotrę do tego żółtegonamiotu, podobnego lub chociaż zupełnie innego od tych, jakie mieli perscy kalifowie podczas odległychpodróży.

Postanowiłem nadłożyć drogi, by pójść przez park. Drzewa skąpane były w srebrze i wiedziałem już,że to nie ja idę, ale one, że to są przecież entowie zbierający się na naradę. Stałem więc, a one masze-rowały lasem jak w którejś ze sztuk Szekspira, kompas księżyca wskazywał drogę. Kiedy już wszystkieodeszły, pozostawiły po sobie ławki podobne do łóżek, ale było pięć, może dziesięć stopni poniżej zera,w każdym razie zbyt zimno, aby mógł leżeć na nich jakiś człowiek. Tylko odarta z banderoli butelka z ukruszoną szyjką zamarzła na jednej z nich.

Przemysław Grzesiński

Czerwona róża

Nieśmiałe wstęgi pomarańczy zaczęły już powoli rozcinać niebo, niosąc ze sobą świeżość niechybnienadciągającego dnia. Na razie wciąż nie były widoczne, czułem jednak, jak wypełzają zza horyzontu marysennej i przeobrażają się w jasne gąsienice smug. Niedługo zaczną ryć, a wtedy ziemia zadrży i będzie toznak, że mogą już jechać tramwaje, a kostki bruku przeciągną się leniwym dreszczem. Dla mnie jednakczas nie miał znaczenia, od dawna już nie zwracałem na niego uwagi, choć tak naprawdę wiedziałem, że to on zapomniał o mnie i poszedł dalej, gdy ja pozostałem w pętli.

I kiedy tak niosłem swoje niespełna siedemdziesiąt kg, parę zapuchniętych oczu i kilka zdrowych czychorych organów, ale także przecież i inne rzeczy, zrobiło mi się lekko i jak na łyżwach poruszałem się pokałużach lodowisk, bo z każdą minutą byłem coraz bliżej miejsca, gdzie spoczywała czerwona róża.Widziałem ją także teraz, zimną, stojącą na mrozie pośród wielu innych kwiatów, czekającą wciąż namnie. Przesuwałem się więc od jednej kałuży do drugiej, od drugiej do trzeciej jak po nici i tak dalej, i dalej,a przecież bliżej i bliżej celu.

Podczas tej wędrówki towarzyszyły mi fragmenty pejzaży, skrawki obrazów, wycinki spostrzeżeń i odłamki myśli. Miasto nie miało żadnej architektury, żadnego kształtu ogólnego. Byłem zmęczony i wiedziałem, że segmenty ulic muszą złożyć się w taką mozaikę, która doprowadzi mnie do końca drogi,jakakolwiek by ona była, przez jakiekolwiek manowce wiodła. Mijałem kamienice i bloki, a one mijałymnie, choć pozostawiały po sobie mglisty ślad popękanych tynków z zaciekami tych wszystkich dra-matów, jakie rozgrywały się pod ich skórą. Balkony – pokoje bez ścian – ukazywały żebra balustrad i organy wystawionych na żer rdzy sprzętów. Foliowa torebka poderwana do lotu wiatrem nabrała powietrza w płuca, by po kilku niezdarnych kołowrotkach osiąść i odetchnąć na chwilę w przyczajeniuprzed światem, a ja wciąż szedłem dalej, dźwigając na plecach półświt i kołowrotek myśli. Pomyślałemwtedy, że jeżeli się zatrzymam, on zatrzyma się także pozbawiony jakiejkolwiek energii, więc wyobraziłemsobie różę, ale jej obraz wypierany był przez wiersz, dawno już czytany, niemal zapomniany, w którymmogło to być również imię umarłej dziewczyny. Dualizm ten nie chciał mnie już opuścić i miałem go ze sobą, gdy wreszcie dotarłem do żółtego jak kanarek namiotu.

Tę całodobową uliczną kwiaciarnię prowadziła na zmianę z mężem czterdziestodwuletnia kobieta o spracowanych rękach i zmęczonej twarzy. Miała na imię Ewa, a jej syn od długiego już czasu leżał w szpitalu. Potrącony na pasach przez zbyt szybko jadący w przyszłość samochód, teraz pozostawał w stanie śpiączki. Rodzice, niczym gwardia honorowa, na zmianę stali przy jego ułożonej starannie napoduszce głowie i spoglądali z lękiem na jego nogi, czy przyczajona tam śmierć nie zacznie przesuwać sięw kierunku jasnej, dziecięcej jeszcze czuprynki. Łukasz oddychał równomiernie, a jego serce uderzało jednostajnie życiem. Rodzice wsłuchiwali się w tę najpiękniejszą z muzyk, nawet wtedy gdy jedno z nichwłaśnie znajdowało się w kanarkowym namiocie.

Stała w zbyt ciężkiej kurtce puchowej i w wełnianej czapce. – Poproszę jedną czerwoną różę – powiedziałem do niej.– Z tych wysokich? – spytała, spoglądając na czarny plastikowy wazon, w którym gnieździły się

smukłe, przyprószone brokatem kwiaty.– Nie, z tych obok. Mogę sam wybrać?– Oczywiście.Dojrzałem ją od razu. Była taka, jakiej obraz tutaj przyniosłem, a może jeszcze piękniejsza. Owinięta

płatkami, wtulona sama w siebie, spoglądała na mnie nieśmiało. Wyciągnąłem ją spośród innych,wyróżniłem dotykiem, delikatnie ujmując pod kwiatem.

Zapłaciłem za jej uwolnienie i spojrzałem na moją kwiaciarkę.– Proszę się nie martwić, pani Ewo, Łukasz na pewno z tego wyjdzie.– Jaki Łukasz? – spytała.

30

31

– Pani syn.– Ale ja przecież nie mam syna. I mam na imię Dorota. Pan mnie musiał z kimś pomylić.Nie odpowiedziałem. Mogła mieć przecież na imię Ewa, mogła mieć przecież syna – pomyślałem.

Odwróciłem się i wyszedłem z różą, lecz nie wiedziałem, czy namiot nie złoży się za mną, czy nie roz-padnie się jak domek z kart, pozbawiony najważniejszej z nich.

Przeszedłem kilkadziesiąt metrów i zatrzymałem się na jakimś placu. Na jego środku powinno bićźródło, lecz stała tylko nieruchoma fontanna. Kamienne drzewo, z którego liści miała ściekać woda, pod-czas mrozu traciło zasadność swojej egzystencji. Przystanąłem przy nim i popatrzyłem na swój kwiat,który twardniał z każdą upływającą sekundą.

Krajobraz rozmył się zupełnie. Tylko ziemia wciąż pozostawała stabilna jak pokład statku na środkuoceanu. Nie było uliczek i placu, nie było Miasta i fontanny, nie miałem przecież już dokąd iść.Pozostawała róża, ale nie wiedziałem, co z nią zrobić, gdy w mojej dłoni przekształcała się w marmur.Mógłbym ją zanieść na cmentarz, by jej kolor rozświetlił ciemną bezimienną mogiłę, tylko że wszystkiecmentarze były pozamykane, a między grobami wciąż chodzili mężczyźni o mocnych szczękach, ubraniw czarne uniformy jednej z firm ochroniarskich.

Poczułem wreszcie głód, nie jadłem cztery, może pięć dni, ale może tylko tak mi się wydawało, możetylko przypomniałem sobie książkę Hamsuna i odczucia bohatera niebędącego żadnym bohaterem,niebędącego nawet postacią pierwszoplanową, niebędącego nikim rzeczywistym, więc może nieważnym.I tylko te stany, odczucia były prawdziwe, bo przeszywały mnie teraz i byłem nimi. To było nawet coświęcej, bo to one mnie kształtowały, ukształtowały, wykształciły myśli, wyprofilowały reakcje, byłybodźcem pierwotnym.

Stanowiłem konglomerat, kompilację pewnych niepewności, zestawienie nie-snu i nie-jawy, a zasta-nawiając się nad tym, pomyślałem również o swojej nieskończonej próżności, bo jak nazwać inaczej tozainteresowanie tym kolażem, rozwodzenie się nad, w gruncie rzeczy, sobą samym. Stanowić więcmusiałem to Miasto i tylko róży nie stanowiłem, ale nie miałem teraz co z nią zrobić, a ona nie robiła siędzika w moich rękach, nie starzała się, nie młodniała, lecz zwyczajnie umierała. Choć nawet w tymumieraniu musiało być coś wyjątkowego, konała w sposób jedyny i niepowtarzalny. Twardniała mrozem i wiedziałem, że niedługo stanie się nim samym, utraci kolory, zieloną łodygę i czerwony kwiat. Niemogłem jej jednak oddać, wiem, że wolała umierać przy mnie niż żyć tam. Jednak chciała żyć, ale ja niewiedziałem, jak ją ocalić, komu ją wręczyć. Była przecież zima, wczesny ranek, a ja byłem sam na placuskładającym się jedynie z popękanych płyt chodnikowych.

– Pan znowu tutaj? – usłyszałem za sobą dźwięczny, znajomy, kobiecy głos.– Na to wygląda – odparłem, nie odwracając się.– I co pan robi? – usłyszałem, jak głos zbliża się do mnie.– Piszę powieść – powiedziałem, wciąż patrząc na popękany chodnik.– Powieść? Przecież nie ma pan napisanego ani jednego zdania.– Tak, ale wszystko znajduje się tutaj – powiedziałem i przetarłem chropowatą powierzchnię czoła.– Nieprawda. Pan ma w sobie jedynie burzę nastrojów, żywioł.– To i tak chyba jest już coś... – powiedziałem bardzo cicho i odwróciłem się.Miała na sobie białe rozpięte futro i rubinowy szal. Jasna cera idealnie komponowała się z panującą

dookoła bielą. Nawet jeżeli wokół była pustka, miała ona kolor grudnia, kolor srebrzystej bieli. Kręconemiedziane włosy czyniły ją podobną do królowej Elżbiety I, a filigranowa budowa sprawiała wrażenieporcelanowej figurki. Była trzydziestoletnią pięknością i miała na imię Wiktoria.

Popatrzyłem na nią, a ona uśmiechnęła się delikatnie.– Może rzeczywiście to jest już coś – powiedziała bez najmniejszego przekonania.

Przemysław Grzesiński

32

Zmęczenie znowu dało o sobie znać. Oczy kłuła mi ta biel rozświetlana jakimś niesprecyzowanymświatłem.

– Wygląda pan na zmęczonego – powiedziała, przyglądając mi się.Nie odpowiedziałem, a ona ciągnęła dalej.– Może zaprosi mnie pan na kawę?– Niestety – odparłem – nie mogę pani zaprosić nigdzie, jestem bez grosza, nie poczęstuję pani nawet

drożdżówką.– To zabawne, nie tylko nie chce pan przejść ze mną na ty, ale do tego nie ma pan ochoty mnie nigdzie

zaprosić. Jestem przecież w pana wyobraźni, panu wolno wszystko.– Więc dlaczego to pani decyduje, kiedy ma się zjawić?– Tylko pozornie tak jest, miał pan na to ogromny wpływ.– Czytała pani Remarque’a?– Tak.– A Rilkego?Roześmiała się.– Oczywiście, że tak. Czytałam te same książki, co pan. Przecież pan sobie tego życzył.– I odróżnia pani Grunewalda od Bosha? Więc proszę zabrać ode mnie tę różę – powiedziałem,

podając jej mój kwiat.– Tego niestety zrobić nie mogę, pan dobrze o tym wie. Więc jak będzie?– Z czym?– Z zaproszeniem na kawę.– Przepraszam – odpowiedziałem. – Gdzie ma pani ochotę pójść?– Niech pan zdecyduje.Usiedliśmy w przytulnej kawiarni Rzym przy kwadratowym stoliczku, na którym rozłożony był obrus

w drobną kratkę. Lampka na drewnianym stojaku sączyła światło, tworząc nastrojowy półmrok. W rogusali Cyganie grali na skrzypcach, zaś inny, w liberii z wyhaftowaną literą R, bacznie nam się przyglądał.Zdążyłem już zamówić dwie kawy, para unosiła się z filiżanek niczym dżin wypuszczony z butelki.

– Poczęstuje mnie pan papierosem? – zapytała Wiktoria.Wyciągnąłem papierośnicę i otworzyłem ją przed nią. Smukłymi palcami przeciągnęła po papierosach

i zręcznie wysunęła jeden z nich, ja poczęstowałem się również. Odpalając je, poczułem gryzący zapachsiarki.

– Potrafi pani ugotować zupę?– Zupę? – powtórzyła z lekkim zdziwieniem.– Pomidorową albo barszcz?– A wyobraża mnie pan sobie w kuchni? – spytała, kołysząc głową.– Raczej nie.– Ja też nie. Ale pan powinien skupić się na czymś innym.– Co ma pani na myśli?– Pan powinien się skupić na mnie.– Przecież to robię. Koncentruję się na pani.– To dobrze, to bardzo dobrze – powiedziała, wysoko wypuszczając strużkę dymu, który rozpływał

się w świetle.– W końcu jest pani moją muzą, prawda? I wszystkie kobiety świata powinny być o panią zazdrosne,

ponieważ nie ma nic tak intymnego jak wyobraźnia. Czy istnieje coś bardziej prawdziwego, cośpiękniejszego niż ona?

33

– Niech pan mi to powie.– A jednak pani nie przyjmie jej nigdy ode mnie – powiedziałem i ze smutkiem przeniosłem wzrok

na coraz bardziej martwiejącą czerwoną różę.– Dlaczego pan nie pójdzie do tej dziewczyny z kasyna?– Tej przy wejściu, która sprawdza mój dowód osobisty?– Tak, tej która zawsze się do pana uśmiecha i życzy panu szczęścia. Tej, która ma duże zielone oczy

i wyraźnie zarysowane usta.– Może ma pani rację? Może tak właśnie zrobię?– Proszę więc iść, panie pisarzu.– Do zobaczenia pani – powiedziałem, dotykając suchymi wargami jej dłoni.– Rachunek jest uregulowany – powiedział mężczyzna w liberii. – Można powiedzieć: na koszt firmy

– dodał i wyprostował się jeszcze bardziej.Znowu byłem na placu, krajobraz powrócił, ale każdy powrót łączy się ze zmianą. Dlatego nie

wierzyłem w powroty, byłem po prostu w miejscu podobnym do tego, w którym byłem wcześniej.Wyblakłe niebo miało kolor spranego jeansu, kamienne drzewo rozłożyło korzenie bruku, który biegłchodnikami w ulice. Wybrałem jedną z nich i skierowałem się w stronę kasyna.

Na skrzyżowaniu siedziała starowinka w czerwonej kurtce z narzuconym na siwe włosy kapturem.Przed nią w koszykach leżały poukładane warzywa, obok kręcił się wyliniały, wysuszony wilczur.Zagubiona w lesie nigdy nie dotarła do domku z czerwoną dachówką, ale z czasem nauczyła się z tymżyć. Teraz nie pasowała już nigdzie, jednak jej także nie mogłem ofiarować róży. Kobiecie takiej jak onanie można było już nic ofiarować.

Wejście do kasyna wiodło przez futrynę przypominającą ramę lustra. Otworzyłem ciężkie szklanedrzwi i stawiając stopy na miękkim dywanie, wszedłem w głąb. Na ścianach płonęły smukłe lampki, leczmiejsce to wydawało mi się obce. Na końcu korytarza znajdowały się jeszcze jedne szklane drzwi, a przednimi ustawiony stolik, za którym siedział ogolony mężczyzna w ciemnym garniturze.

Kasyno zawsze miało czas i nigdy nie było nieczynne, stanowiło osobliwą enklawę, gdyż omijały jeświęta, nie znało zniecierpliwienia i zawsze zapraszało do siebie. Tutaj na ludzkich twarzach nie było znaćzmęczenia, temperatura była wysoka i tylko rosła.

Zbliżyłem się do stolika i zapytałem:– Przepraszam pana, kiedy będzie tutaj ta dziewczyna o zielonych oczach?– Ma pan na myśli pracownicę naszego kasyna?– Tak, zajmuje to miejsce, na którym pan właśnie siedzi.– Pan chyba żartuje. Tutaj jestem tylko ja i mój zmiennik, tylko że on jest mężczyzną i ma piwne oczy.– Przepraszam za kłopot – rzekłem i odwróciłem się na pięcie.– Pan chce nas opuścić – raczej stwierdził niż zapytał mężczyzna.– Dzisiaj nie będę grać – odpowiedziałem.– Kierownik sali pana oczekuje.– Mnie? Jest pan zupełnie pewien?– Szanowny panie, w naszym kasynie nie może być mowy o pomyłce. Proszę powiesić płaszcz

na wieszaku i wejść do środka.– Dobrze – odpowiedziałem i zacząłem w portfelu szukać dowodu osobistego.– To nie będzie konieczne – zaoponował mężczyzna i uśmiechnął się zagadkowo.Kasyno zawsze wypełniali optymiści. Każdy był przekonany, że wygra, nawet jeżeli dzisiaj przegrał

wszystko, jutro, najdalej pojutrze, wróci, postawi i stanie się zwycięzcą. U grających w ruletkę numerywyryte już były w myślach, zaklęte w magicznej metryce, dacie imienin lub kupna domu. Każda z tych

Przemysław Grzesiński

34

liczb miała za sobą przebogatą historię doświadczeń, była im przypisana, nadana przez opatrzność, więcmusiała przynieść zwycięstwo. Koło fortuny miało zatrzymać się na liczbie gwarantującej ziemskie zbawienie.

Jednoręcy bandyci z uniesioną w geście pozdrowienia dłonią witali się z każdym wchodzącym.Niektórzy klienci przyjmowali to nieme zaproszenie, by karmić ich monetami, przemawiać do nich, modlić się, przeklinać i zaklinać, by podzielili się ukrywanym skarbem. Ale jak przystało na herszta piratów,każdy bandyta dzielił się wyjątkowo niechętnie i dopiero po wielu dniach i nocach zmuszany był do oddania części łupu. Jego trójka oczu żarzyła się jednak zuchwale, wiedząc, że zwycięzca powrócikierowany chciwością i odda wszystko to, co bezprawnie zrabował.

Zdesperowani, sfrustrowani, pewni siebie, niepewni siebie, spoceni, z miną poważną, zawsze zde-nerwowani, z różnie złożonymi rękami mężczyźni, którzy za chwilę stać się mogli starcami lub mogliodmłodnieć zupełnie, stali przy stole, grając w oczko. I ci, którzy czytali Puszkina, i ci, którzy nie wiedzielio nim zupełnie nic, czekali, by czarna dama pikowa puściła do nich oko, by los uśmiechnął się do nich.Stałem tak, obserwując salę, gdy bezszelestnie pojawił się przy mnie wysoki szczupły mężczyzna poczterdziestce, z czarnym wąsem i przylizaną na bok fryzurą. Ubrany był w czarny garnitur, czerwonąkoszulę, a pod szyją zawiązaną miał zieloną muchę. Gdy na nią spojrzałem, wiedziałem, że jest tokierownik sali.

– Pan chciał ze mną rozmawiać? – zapytałem.– Tak, tak – odpowiedział pospiesznie. Witam szanownego pana w naszych niskich progach,

osobiście czuję się zaszczycony.– Mnie też jest miło pana poznać, ale właściwie czego pan sobie życzy?– Chciałbym, aby pan zagrał w naszym kasynie.– Przykro mi, ale nie mam nic, co mógłbym postawić.– Ależ łaskawy panie, nigdy nie ma takiego przypadku, że nie ma się niczego.– Przykro mi, ale muszę pana rozczarować. Nie mam pieniędzy nawet na jeden żeton.– Ale ja nie mówiłem o pieniądzach. Pan jest pisarzem, prawda?– Nigdy niczego nie napisałem.– Ale jest pan przecież pisarzem?– Czasem tak myślę.– Pan należy do tego rodzaju autorów, którzy również czytają, czyż nie?– To nie jest teraz modne, ale tak, rzeczywiście, czytam.– Szanowny panie, my nie gonimy za modą. Chce pan postawić jakieś tytuły?– Pan sugeruje, że mogę postawić przeczytaną książkę?– Niezupełnie, ale może ją pan wymienić na żetony. Zresztą nie tylko książki, równie dobrze mogą to

być nazwiska autorów. Zainteresowani jesteśmy także koncertami smyczkowymi i wspomnieniami, choćte nie są wyceniane zbyt wysoko.

– Ile dostanę za Ocalony język?– Mmmm, trzydzieści żetonów.– A za Idiotę?– Piętnaście.– Dlaczego? Kto ustala te stawki? – Ekscelencja, właściciel kasyna.– Mogę z nim porozmawiać?– Być może będzie miał pan okazję. W jego imieniu mam dla pana pewną propozycję.– Chwileczkę, a jakie książki mają najwyższą cenę?

35

– Faust i Mistrz i Małgorzata.– A harlekiny?– Pan chce obrazić ekscelencję? Pan jest bezczelny, proszę pana. Tutaj tacy czytelnicy...– Przepraszam najmocniej – przerwałem mu i ukłoniłem się.– Jak już powiedziałem, mam dla pana propozycję. Mogę wymienić wszystkie dzieła, jakie pan

w sobie nosi. Wiersze znane na pamięć, cytaty. Wszystko.– Ale... jeżeli stracę to, nie pozostanie mi już zupełnie nic.– Pan nie mówi jak hazardzista. Rozczarowuje mnie pan.– Aaa – zacząłem przeciągle – co mogę wygrać?Gospodarz sali spojrzał na moją różę, którą trzymałem w ręku.– Dostanie pan adres osoby, która ją od pana weźmie. Pan jest bardzo zmęczony i nie spał pan od

wielu dni. Teraz pan tego nie czuje, ale gdy pan stąd wyjdzie, znowu przygniecie pana ten wciąż rosnącygarb.

– Jedno kręcenie kołem, ruletka, czarne – czerwone.– Znakomicie, doskonały wybór. Jaki kolor pan obstawia? Czerwony – pomyślałem i przed oczami pojawiły mi się: święty Mikołaj, arbuz, lawa, jabłko, krew,

flaga ZSRR, ogień, Mars i pomidor. Czarny – koń, smoła, heban, noc, puma, szachy, płyta gramofonowa,winogrono. Czerwony – pomyślałem raz jeszcze – czerwona jest róża, róża...

– Stawiam na czarny – powiedziałem, wiedząc, że muszę postawić na jej przeciwieństwo, czerwonybył zbyt przewidywalny, zbyt oczywisty. Czarna róża stanowiła opozycję, nadawała się do tego, by na niąpostawić, nosiła w sobie noc i siłę drapieżnej pumy.

Mój żeton spoczął na czarnym rombie, a krupier wprawił maszynę w ruch. Kulka pomknęła po drew-nianej ściance, mijając pola, które teraz wyglądały jak jednobarwna wstęga. Czas odmierzał puls w moichskroniach, palce zacisnęły się na krawędzi stołu. Talerz poruszał się coraz szybciej, hipnotyzującdźwiękiem, jaki pociągała za sobą tocząca się kulka. Wreszcie wyrzucona z biegu zaczęła uderzać o prze-gródki. Wyglądała na pijaną i pobitą, ale ja wiedziałem, że taniec, jaki odprawiała, był głębokim mistycznym ceremoniałem. W końcu wybiła się do góry, z trzaskiem uderzyła i zakołysała się na wybra-nym polu. Spojrzałem na nie z lękiem. Kulka spoczęła na czarnej 13.

Cel podróży został osiągnięty. Wszedłem do jasno oświetlonej kuchni. Na stoliku stał szklany wazon,w którym spoczywała moja róża. Była niedziela, przy kuchence stała jasna dziewczyna o niebieskichoczach i perłowym uśmiechu. Pod garnkiem buzował ogień, a z niego wydobywał się kojący zapachrosołu. Było południe, z pobliskiego kościoła docierał ledwie słyszalny dźwięk dzwonów. Patrzyła na mniebez słowa, a ja poczułem na plecach wiele tygodni niewyspania, głodu, zimna, zmęczenia i wyczerpania.

Kiedy kładłem się na łóżku, widziałem jej łagodną twarz. Czułem, że za chwilę zasnę, a kiedy sięobudzę, po tygodniu lub po wielu latach, będę wciąż widział ten łuk cierpliwy rozpięty na jasnej twarzy i tylko włosy nabierać zaczną koloru szronu.

Moja wyprawa była zakończona, a ja byłem u kresu podróży. – Pan raczył o czymś zapomnieć – usłyszałem. – O czym? – spytałem wyrwany z wyobraźni, uświadamiając sobie, że mam zamknięte oczy.– O pana powieści – odpowiedział głos.– Nigdy jej nie napiszę, nie napisałem nigdy ani jednego zdania, nie mam nawet pomysłu. Muszę

odpocząć. Poproszę o adres tej kobiety. Gdzie jest kierownik sali? I kim pan w ogóle jest? – spytałem,otwierając oczy.

Przede mną siedział blondyn o wyraźnie zarysowanych kościach policzkowych i mocnym orlim nosie.Patrzył na mnie niezwykłym, magnetycznym wzrokiem.

Przemysław Grzesiński

36

– Muszę się przedstawiać? – zapytał i pokręcił koło ruletki. Kulka popłynęła po gładkiej tafli i zdry-fowała na zielone pole z zerem.

– Pan jest ekscelencją, właścicielem kasyna – stwierdziłem z pewnym zakłopotaniem.Skinął delikatnie ptasią głową i podparł ją na prawej dłoni. Przypominał mi jakąś postać ze starej,

czarno-białej fotografii.– Pan nie ma racji – powiedział po chwili. – Istotnie, może pan spać przez jakiś czas, a ona będzie opa-

trywać pańskie rany, będzie się panem opiekować. Ale przecież pan się obudzi, pan na nią spojrzy i będzieszczęśliwy, bo – nazwijmy to – kamienie z pańskiego serca zostaną usunięte i będzie panu lekko, jednak...

– Jednak? – Na dnie pańskiego serca wciąż będzie ziarno. Pan na początku może je zignorować, ale z czasem

ono zostanie wprawione w ruch – powiedział i mocno zakręcił kołem. Zachęcona tym ruchem kulkapoczęła gnać ponownie po wnętrzu misy, by raz jeszcze zatrzymać się z szelestem na zerze.

– Pańskie organy zaczną się wokół niego oplatać, a ono z dnia na dzień będzie rosło. W końcu zatkapańskie gardło, a wtedy wyjdzie pan po papierosy i nigdy już nie wróci. Tylko że wtedy niczego już pannie napisze.

– Dlaczego... dlaczego pan tak myśli, ekscelencjo?– Ponieważ pan nie pisze powieści. Pan sam jest książką, nawet swoje życie rozpatruje pan w ten

sposób. Pan inaczej nie potrafi i nic tego nie zmieni. – Ekscelencjo, ja nie umiem pisać. Chciałem, próbowałem stworzyć książkę o swoim pokoleniu, ale nie

mam ani jednego zdania.– Pan nigdy tak naprawdę do tego pokolenia nie należał, ale i nigdy nie starał się pan go zrozumieć.

Pan zawsze stosował pozycję asekuranta i w nic się pan nie angażował. Pan zawsze był poza.– Tak, ale chciałem mieć pełniejszy obraz, z zewnątrz.– Pan pozwoli, że coś panu wyjaśnię i proszę również posłuchać mojej rady. Niech pan coś zje i napije się

wódki. Jeżeli nie ma pan pieniędzy, proszę je ukraść. Proszę poszukać jakiejś zdesperowanej kobiety. Niechpan odzyska siłę i będzie z nią przez tydzień lub dwa. Proszę jeść tłusto i do syta, a później zrobić jej scenęzazdrości, strzelić komuś w gębę i wsiąść do najbliższego pociągu. Potem niech pan szwenda się tu i tam,powierzy komuś jakąś tajemnicę i da się sprzedać. Niech pan zrobi cokolwiek, co przybliży pana do światażywych. Proszę zalać się w trupa i zrobić awanturę w lokalu, rozkochać w sobie nastolatkę, wstąpić do gangu lub do seminarium, kupić narkotyki, ukraść samochód. Niech pan zacznie się kogoś bać i bać o kogoś. Proszę znienawidzić jakiegoś człowieka, a potem go pokochać lub odwrotnie. Niech pan mapoczucie winy i pretensje do całego świata. Niech pan zostawi wszystko, co miał pan dotychczas.

– Ale... Ja nie wiem, nie umiem... – Nie? To jak pan chce pisać? Jeżeli choćby hipotetycznie nie jest pan w stanie być szują i świętym,

jeżeli nie jest pan w stanie skazać niewinnego i ręczyć za zbrodniarza, proszę w ogóle nie pisać. A przecież dochodzi do tego jeszcze pańskie pokolenie...

– Co z nim?– Proszę spojrzeć na mnie i na sposób, w jaki pan mnie sobie wyobraża. Jest pan taki staromodny.

Czy nie pojmuje pan, że świat się zmienia i nie ma to znaczenia, czy nam się to podoba, czy też nie? Jeżelinie wejdzie pan w to społeczeństwo, w to pokolenie, nie zrozumie pan go.

– Więc nie chce pan ode mnie...– Podpisania cyrografu? Żartuje pan? Talent nie jest przekleństwem.– Więc czym jest?– Jedni potrafią malować, inni grać na flecie, a jeszcze inni kopać piłkę.

37

– Taka jest pańska odpowiedź?– To jest odpowiedź pańskiego pokolenia, ale to pan, zdaje się, miał o nim pisać.– Pan mi nie odpowiedział.– I tego nie zrobię – odparł.– Co mi pan proponuje, ekscelencjo? – podjąłem w końcu.– To, co powiedziałem.– A co z moją różą? – Proszę dać mi ją na przechowanie, obiecuję, że nic jej się nie stanie.Pokiwałem potakująco i wstałem.– Dziękuję za rozmowę. Na mnie już czas.– Do zobaczenia – odpowiedział, a w kącikach jego warg zamigotał pobłażliwy uśmiech.Znalazłem się na zewnątrz. Słońce wylegiwało się wygodnie na niebie, z budynków topniejącym

śniegiem spływała noc, by cienkimi stróżkami łez zbiec do kratek kanalizacyjnych. Tam chlipała cicho, leczzagłuszały ją odgłosy obudzonej cywilizacji.

Stałem przez chwilę, wpatrując się w tę złotą tarczę południa i szukałem w myślach motyki, którąmógłbym zaorać jakąś ziemię. Pod stopami mijały chodnikowe płytki posypane piaskiem niepocho-dzącym z żadnej pustyni.

Zamknąłem oczy lub uniosłem powieki i wszedłem w rogatki miasta.

Przemysław Grzesiński

Czerwona róża Przemysława Grzesińskiego otwiera cykl opowiadań zatytułowany Brama, w którego skład wchodziosiem utworów. Każdy z nich może być odczytany odrębnie jako samodzielny tekst, jednak dopiero lektura całościukazuje prawdziwe intencje autora. Brama jest bowiem rodzajem obrachunku pokolenia urodzonego w latachosiemdziesiątych z przeszłością i teraźniejszością. Kreowany przez autora bohater to wnuk pokolenia Kolumbów, o których Tadeusz Różewicz mówił jako o „ocalonych”, „prowadzonych na rzeź”, „krzyczących w nocy”. To pokre-wieństwo dotyczy nie tylko świadomego wykorzystania motywów i obrazów z pierwszego powojennego tomikupoety Niepokój (otwiera go wiersz Róża), ale jest przede wszystkim podjęciem próby wypowiedzi w imieniu generacjimłodych spustoszonych wewnętrznie przez swoje czasy. Okazuje się bowiem, że nie tylko koszmar wojny może staćsię przyczyną zachwiania wszelkich wartości, lecz pozornie bezpieczny dla nich czas pokoju. Zdawać by się mogło, że pokolenie, które czas wojennej Apokalipsy zna jedynie z podręczników historii, nie powinno mieć trudności w odróżnianiu prawdy od kłamstwa, miłości od nienawiści – bowiem powtórne oddzielenie światła od ciemnościzostało już dokonane, przywrócone. Co zatem się stało, że transmisja spuścizny wartości i dorobku kulturowegozostała zachwiana? Jaki popełniono błąd, że młode pokolenie nie chce, nie może czy nie potrafi ich przyjąć?Autor Bramy nie daje odpowiedzi na te pytania. Głos jego bohaterów to głos tych młodych, których oskarża się o sprzeniewierzanie się odwiecznym prawom, o nieznajomość historii i tradycji, młodych nastawionych kon-sumpcyjnie do świata, wyzutych z wszelkich zasad, nieodczuwających żadnych więzi z minionym, dla nich jużarchaicznym i niezrozumiałym czasem. I zarazem to głos tych „ocalonych” z pożogi upadku wartości, którzy jednak niepotrafią odnaleźć swojego miejsca wśród rówieśników wyznających z rozbrajającą szczerością: „Mam dwadzieściacztery lata i... jestem, jaki jestem”.

38

Kobiety z Białej

Ewa z oczami dziecka, stróża ulicznego i psa chodzi w tygodniu do miejsc, w których ludzie się rozchodzą:

Marianka w przerwach między myciem a karmieniemczyta pieśni aojdy o powrotach do domu. Czasem wstaje. I jest wtedy szkłem, odbiciem w oknie z chustą na głowiei uryną w ręku kołysaną jak wahadło.

Ewa lubi Rosalkę. Karmi staruszkę, która zasypia, zanim łyżka znajdzie się na wysokości ust,więc Ewa patrzy martwo, ale tętnice szyjne drgają leciutkow rytmie liczonych przez nią oddechów.

Jest jeszcze Żanet, wirująca w południa krynolinąjak ukochane Rameau do taktu. Piguły śmieją się,(ale trochę tylko) chociaż to do niej biegną, jednodniowe, niedzielne dzieci, wszystkie tak samo obce i mdłe w liniach mleczaków dla Żanet.

Przychodzi jeszcze Franek, ksiądz od dwóch ćwierci,siwy jak one i blady jak one, by słuchać o zwiędłych kwiatach, spotkaniu w pergoli.I uśmiecha się, od lat.

Takie są kobiety z Białej, na trzy i pół dnia, przed śmiercią.

Magdalena Kalinowska

39

Wbiegając na piętro, bez trudu przeskakuję podwa stopnie, widząc komiczną sytuację, niepotrafię zapanować nad histerycznym śmiechem,lubię czerwony kolor, mam dziewiętnaście lat.Gwoli ścisłości – owa „dziewiętnastka” wskoczyłami na grzbiet ponad trzydzieści lat temu, a mojekości niekiedy, zwłaszcza o poranku, miewająodmienne zdanie na temat mojej kategoriiwiekowej. No i potrafię odręcznie napisać list, a wysyłając SMS-y i e-maile, dbam o „ą”, „ę”, „ó”itp., zaś moje wspomnienia sięgają lat pięć-dziesiątych ubiegłego stulecia... Zatem nie zapre-zentuję w tym artykule twórczości własnej.

Pamiętam, że niegdysiejsze nastolatki, a takżei nieco młodsze podlotki często obdarowywały sięz okazji urodzin pamiętnikami – brulionami kilku-dziesięciu lub nawet kilkuset gładkich kartek kre-dowego papieru ujętych w twardą okładkę, naktórych koleżanki i koledzy wpisywali mniej lubbardziej serdeczne życzenia „ku pamięci”. Ten mój,podarowany mi przez młodszego o rok kolegę,zachował się do dziś. Zaglądam do niego co kilkalat i wzdycham, widząc, że kulfoniaste literki w miaręupływu czasu stają się coraz bledsze. Ale wciąż są,nie znikają tak szybko jak treść nawetnajserdeczniejszego SMS-a. Treści e-maili też mająkrótki żywot, a sztuka epistolarna po prostuumiera! (Aż strach pomyśleć, w jakiej kondycji byłobydzisiejsze chrześcijaństwo, gdyby Koryntianie orazświęty Paweł dysponowali pecetami i komórkami...).

A co z pisaniem dzienników? Czy jest ktoś taki,oprócz pana Tomasza Florkowskiego, kto, chcącutrwalić wrażenia mijającego dnia, nie rzuca myśliswoich na bloga, a prowadzi klasyczny dziennik?Drążąc ten temat, trafiam do uroczej kafejki, za kontuarem Emilka Grzelak, kategoria wiekowa– 20+. Emilka ma wykształcenie średnie, zrezy-gnowała z etatu w państwowej firmie i postanowiłazadebiutować jako prywatny przedsiębiorca.Wystrój jej lokalu współgra z jego nazwą – domi-nuje moja ulubiona czerwień. Emilka mówi, żezaczęła prowadzić dziennik w wieku około czter-nastu lat. Z czasem, oprócz relacji z bieżącegodnia, zaczęła w nim zapisywać także swoje wier-sze. Przez długie lata traktowała to tylko jakorodzaj psychoterapii, ostatnio rzuciła je na któryś z literackich portali internetowych, a dostawszypozytywne opinie, odważyła się wystartować w lokalnym konkursie poetyckim i niecierpliwieoczekuje rozstrzygnięcia. Jest przejęta, pełnanadziei i niepewności. Piję owocową herbatę i przerzucam kartki brulionu ze szkicami jej wierszy,Emilka obiecuje, że wybrane prześle mi drogą elektroniczną. Rozmawiamy o potrzebie zapisy-wania swoich przemyśleń w formie poetyckiej,opowiadamy sobie o sytuacjach, które skłaniająnas do sięgania po pióro, wymieniamy ulubionetematy naszych wierszy. Emilka mówi mi też, żerealizuje projekt własnego pomysłu – postanowiła,we współpracy z kolegą władającym kilkoma

Halina Bohuta-Stąpel

Halina Bohuta-Stąpel

My, młodzi

40

językami, przetłumaczyć po jednym wierszu z każdego języka europejskiego i wydać je w formiezbiorku. Sięga zarówno po utwory autorówwspółczesnych, jak i klasyków. Ów kolega ling-wista tłumaczy jej każdy z wierszy dosłownie, a Emilka zamierza nadać im ramy poetyckie...Karkołomne? Tak. Czy zakończy się sukcesem –jeśli nie komercyjnym, to „przynajmniej” literac-kim? Nie wiem. Emilka też nie wie, ale w jej oczach,gdy o tym mówi, jest tyle zapału i nadziei, żejedyny gość kafejki – przystojny Turek, nierozu-miejący ani słowa po polsku, wlepia w nią wzrokpełen niekłamanego zachwytu. Ja też.

Emilka byłaby bardzo rada gościć miejscowychliteratów w swoim lokalu. Marzy jej się, że taurocza kafejka będzie miejscem kameralnychspotkań ludzi pióra, a ja w głębi duszy życzę jejtego z całego serca. Sącząc herbatę, zastanawiamsię, czy Emilka pójdzie kiedyś drogą biznesu, czystać ją będzie, aby zakosztować gorzkiegokawałka chleba zawodowego literata? Czywystarczy jej na to talentu, samozaparcia i odrobiny… szczęścia?

Przyszłam do Emilki w nadziei spotkania takżeJacka Wojnarowskiego – jej młodszego o kilka latkolegi, który prawie codziennie jest gościem tegolokalu. Teraz jest na dziekance, pracuje, wieczora-mi dorabia jako DJ. Jest sobota, Jacek mawyłączoną komórkę, a że robi się późno, raczej niema szansy, że pojawi się w kafejce, zatem Emilkapokazuje mi brulion z jego wierszami, które samJacek obiecał mi kiedyś przesłać drogą e-mailową.Jest to wydruk komputerowy opatrzony datą 2008-2009, bez numeru ISBN. Jacek ma także zasobą odbytą zasadniczą służbę wojskową, więcokruchy też i tego etapu w swoim życiu utrwalił w wierszach. Pod nazwiskiem autora widniejedopisek: „mało powszechna poezja prosta –współczesna”.

Przerzucam kartki z wierszami, większość z nich pomyślana jest jako teksty piosenek. Jacekma nadzieję, że ktoś to kiedyś zaśpiewa (zamysłjakże mi bliski...), nie brzydzi się rymem, choćprzeważnie młodzi unikają go jako archaizmu,uciekając ochoczo w wiersz biały. Także i u Jacka

znajduję takowy, czyta mi się go o wiele„smaczniej” w przytulnej kawiarence niż na zimnym ekranie monitora. Jacek zaczął pisać,będąc licealistą, a jeden z jego wierszy zdobyłwyróżnienie w szkolnym konkursie literackim.Jacek w krótkiej notce wysłanej kiedyś do mnienapisał żarliwie, że kocha Zieloną Górę, choć tu sięnie urodził – pochodzi z Nowego Tomyśla. A więcłączy mnie z tym młodym, smukłym blondasemmiłość do naszej „Zielonki”! Zanim wylądowałamw Wilkanowie, przez ponad dwadzieścia lat z dumą obnosiłam moją „zielonogórskość” i gło-siłam zachwyt nad miastem, które ot tak sobiewybraliśmy do zamieszkania. (Był to jedyny więk-szy ośrodek w pobliżu Żagania – miasta, z któregowywodzi się rodzina mojego męża. Dla ZielonejGóry bez większego żalu opuściłam Wrocław, nietęsknię też za Poznaniem, w którym przyszłam naświat, nie żal mi urokliwego Krakowa – miastamojego dzieciństwa i tylko łezka w oku kręci sięczasem, gdy wspominam malutki Zgorzelec, mia-sto-tygiel, gdzie na wspólnym podwórku bawiłysię dzieci osób repatriowanych ze Wschodu, dziecimałżeństw mieszanych – polsko-niemieckich,greckie, romskie, żydowskie... Ależ to był koktajlkultur, mentalności i obyczajów! No, ale to jesttemat na inny artykuł).

Cieszy mnie, gdy młodzi ludzie deklarują chęćpozostania w Zielonej Górze, gdy mówią o przy-wiązaniu do naszego regionu, nie mając cieniakompleksu prowincjusza! Tak trzymać, ZielonaGóra nie musi być prowincjonalna ani nie zamierzaumierać.

Zerkam na zegarek, u Emilki jest przytulnie, aleja mam ochotę wdepnąć jeszcze do jednego z lokali w śródmieściu, gdzie często za kontuaremstoi Łukasz Bilski – student animacji na UZ, a więctakże kategoria 20+. Łukasz pisze od ponad sześ-ciu lat, powiedział mi kiedyś, że pisze, ponieważpisanie jest dla niego sposobem osiągania stanuwolności. Łukasza i mnie dzieli ponad trzydzieścilat, ale łączy zamiłowanie do… bajek. (Pożerambajki od pół wieku, a na dodatek głęboko wierzę w to, że one sobie żyją cichcem wśród nas, a ci dorośli, którym oszczędzono czytania bajek

41

w dzieciństwie, nigdy nie osiągną pełni czło-wieczeństwa). Poznałam Łukasza w Żarach, pod-czas rozstrzygnięcia konkursu literackiego „O laurDziewina”, gdzie zdobył wyróżnienie. Łukaszprzesyła mi po imprezie inne swoje utwory, a jaczytam je z zaciekawieniem i zachęcam go dowysłania kolejnego tekstu w następnej edycji tegokonkursu. I znów sukces – II nagroda w kategoriiprozy (pierwszej nie przyznano). Gratuluję Łuka-szowi i czuję coś z pogranicza radości i ulgi.Szczerze? Szczerze. To takie ludzkie, że bardziejcieszy nas sukces własny niż kolegi, ale ja każdyswój sukces zawsze przyjmuję z ogromną radościąpomieszaną z pokorą, bo zdaję sobie sprawę z tego, że gdyby był inny skład komisji oceniającejprace, to być może nie ja, lecz ktoś inny fetowałbyzwycięstwo... Ale jeśli ktoś taki jak kolejna mojamłoda znajoma – Kasia Zychla z Sieniawy Żarskiej– co miesiąc zdobywa po kilka laurów w konkur-sach literackich, to kapelusze z głów! Kasia mieścisię w mojej kategorii pojęcia osoby młodej –mogłabym zostać jej matką (choć nieco nieletnią).Kaśka jest dla mnie osobą niezwykłą nie tylko zewzględu na to, iż funkcjonuje od lat jako„pożeraczka” nagród literackich, lecz także dla-tego, że nasze relacje matczyno-córczane są kom-pletnie odwrócone – to ona we wszelkich dyskus-jach jest mi „mamuśką”! Kasia wydała osiemksiążek, w tym dwa zbiorki poetyckie, pisze takżeksiążki dla dzieci i młodzieży, kolejny tomik po-etycki jest przygotowywany do druku. To, co mnie,jako czytelnika, uderza w jej poezji, to ów brakpowszechnej wśród młodych twórców „rozdrapy”;Kaśka pisze chętnie także „szczęśliwe” wiersze,które na dodatek nie są ckliwe. Jestem smakoszemjej poezji, polecam gorąco zarówno to, co już wy-dała, jak i to, co jeszcze napisze. Gdy przesyła mipróbki swoich kolejnych, szykowanych do drukuwierszy, konsumuję je zawsze z wielkim apetytem.

Niezwykłą osobą, taką poetką wyjętą z innej,nierealnej rzeczywistości, jest Mirosława Szott,moja koleżanka ze Stowarzyszenia JeszczeŻywych Poetów. Mirka studiuje pedagogikę i polonistykę na UZ, pisze pracę magisterską doty-czącą twórczości przedstawicielek trzech pokoleń

lubuskich poetek. Mirka jest tym typem dziew-czyny, o której moja rusycystka powiedziałaby z zachwytem: „Ot, poeticzeskoje suszcziestwo...”.Jeszcze nie zdecydowała się wydać swojegoarkusza debiutanckiego, choć wszyscy zachęcamyją do złożenia tomiku w serii „Poddasze Poetów”.(Jeśli kiedyś wydział ruchu drogowego przy UMZielona Góra wpadnie na genialny pomysł, abymiejscowych poetów wyposażać w skrzydełka,będę postulować, aby właśnie Mirce przydzielonoje w pierwszej kolejności).

No i jakże miałabym nie wspomnieć JustynyJężak, także mojej stowarzyszeniowej koleżanki!Justyna ma za sobą debiut literacki – arkusz poetycki w serii wzmiankowanego „PoddaszaPoetów”, zdobyła także nagrodę w lokalnymKonkursie Jednego Wiersza w listopadzie 2010 r.Justyna studiuje na UZ.

I jeszcze jedna młoda, ciekawa osoba –Honorata Waszkowiak z podzielonogórskiejŚwidnicy, z twórczością której dane było mispotkać się dwa lata temu (dwakroć udzielałam jejgłosu na moich świdnickich wieczorkach lite-rackich). Dziś Honorata jest studentką UZ, a wierszezaczęła pisać jeszcze w szkole podstawowej.Będąc już licealistką, zdobyła pierwsze miejsce w konkursie literackim ogłoszonym przez Kato-lickie LO w Zielonej Górze, jej wiersze były prezen-towane i wyróżniane np. podczas Autunaliów. Czyukończywszy studia, będzie dalej pielęgnować w sobie czynne zainteresowania poetyckie? A może rozwinie się jej zamiłowanie do twór-czości teatralnej? (Powiedziała mi niedawno, żewłaśnie teatr ostatnio leży najgłębiej w sferze jejzainteresowań).

Skąd we mnie tyle radości, gdy spotykam naswej drodze młodych, zdolnych twórców?Przecież, jak szczerze wyznałam, jednak mojewłasne sukcesy wciąż smakują mi najbardziej...Hm, mam chyba w pełni ukształtowaną świado-mość nieuchronności przemijania. Nie ma co sięczarować – ja znajduję się już na schyłkowej stro-nie zbocza i nie ma od tego odwrotu, nawetjeślibym od dziś zaczęła przeskakiwać po trzy, a nietylko po dwa stopnie schodów. Nie spieszno mi na

Halina Bohuta-Stąpel

42

tę drugą stronę egzystencji, mam bogate planyzwiązane z własną twórczością i doczesnymbytem, ale gdybym nie widziała w swoimnajbliższym otoczeniu nikogo, kto kiedyś, zgodniez prawami natury nas zastąpi, czułabym pustkę. Todobrze, że w dobie komputeryzacji wyrastająnowe pokolenia poetów, czyli – zgodnie z takąoto definicją – ludzi, którzy potrafią dopatrzyćsię niezwykłości w zwykłych rzeczach i zwy-kłych wydarzeniach, których potrafi zachwycićjakiś szczegół „realu”, jak chociażby ów księżyc,wyświechtany aż do bólu przez poetów wszyst-kich epok... Warsztatu poetyckiego można sięnauczyć, ale owej szczególnej wrażliwości, którąmieć należy, mieniąc się poetą, nie sposób zdobyćna żadnym uniwersytecie. Za ćwierć wieku mojeobie szefowe ze Stowarzyszenia Jeszcze ŻywychPoetów udadzą się zapewne na zasłużone emery-tury literackie, a wówczas, być może, zastąpią jedobiegające pięćdziesiątki – Justyna Jężak i MirkaSzott, dziś mieszczące się w kategorii 20+...

Z twórczością ludzi młodych stykam sięnajczęściej na poetyckich forach internetowych,gdzie panuje bałagan porównywalny z tym, jakionegdaj panował w pokoju mojej córki. Niepo-radność warsztatowa, częste ucieczki w przekazwtórny nie budzą we mnie irytacji, lecz rodzajrozczulenia; zawsze mam nadzieję, że młodytwórca kiedyś wyrośnie z tego, tak jak dzieckowyrasta z pampersów. (Ale samej sobie nie wyba-czam użycia wyświechtanej metafory i chłostamsiebie okrutnie za próbę posłużenia się takową;wiem, że na dorastanie zostało mi już niewieleczasu, ech...).

Zachęcam do lektury wybranych fragmentówtwórczości moich młodych przyjaciół, których syl-wetki postarałam się naszkicować absolutniesubiektywnie, na dodatek nie wchodząc w rolękrytyka literackiego, lecz zwykłego czytelnika,który ceni sobie „świeżynki”.

6 grudnia 2010

Fot. Wojciech Królak

43

bałagan

i nawet to morze głaszczące falami brzegnie pomaga mi uciec od myśliod których już kiedyś się uwolniłamteraz wracają by znów zasiać zamętw moim starannie ułożonym świeciei jakoś nie starcza mi sił by je z niego powymiatać

skulona z czerwoną twarząsiedzę samabita myślami po twarzy

Justyna Jężak

44

Marzenie o utraconym czasie

Podróżować myślamiWzdłuż horyzontu marzeń.Fruwać ponad dachami gwiazdI łapać je w niewidzialne sieci zapomnienia.

Nie oglądać się za siebie,Nie mierzyć życia zegarem czasu.Z radości niemającej końcaCzerpać siły moc i żywiołów krzyk!

Wypełnić utracony czasSięgając do krainy szczęścia.Dać się porwać przezCudowny wiatr przeznaczenia.

Honorata Waszkowiak

45

sztuczka

weszłam na wysokie drzewo wyżej niż latają małe jak zwykle muchyi zapytałamczy centymetrowy człowiekmniej cierpizobaczyłam że płaczemniejszymi łzami

zeszłam z drzewa

Mirosława Szott

46

Katharsis

wychodzi z ciemności i wyciąga paczkę papierosówzgrabnym ruchem wyłuskuje jednego, wsadza do ust i odpalazaciąga się i mówi

Wiesz... Boga nie ma... gdyby był...

uśmiecha się obłędnie i kręci przecząco głowąuśmiech go opuszcza

ale nie ma... więc nie ma o czym mówić...wiesz... nie chce mi się żyć...

spuszcza lekko głowę, po poliku spływa mu łza

nie nadaję się do życia...nie tutaj, nie na tym świecie...nie wśród tych wszystkich chciwych...zawistnych... żałosnych ludzi...

zaciąga się papierosem, wypuszcza chmurę dymurozkłada ręce i mówi dalej

gdyby ludzie byli... gdyby chociaż spróbowali...być inni... chociażby dla samych siebie wzajemnie...

ponownie bierze tytoniowego hausta, wypuszcza dym nosemchowa twarz w dłoniach, po cichu szlocha

to takie podłe... niedorzeczne...czasami aż mam ochotę się napić...ale tak żeby urżnąć się w sztok...

zdejmuje ręce z twarzy, jeszcze raz zaciąga się papierosemzaciska pieść, a na jego twarzy pojawia się grymas nienawiści

Jacek Włodzimierz Wojnarowski

47

Jacek Włodzimierz Wojnarowski

wiesz... większość tych ludzi pozabijałbym osobiściewłasnymi rękoma...

zaciąga się ostatni raz i wyrzuca niedopałekponownie rozkłada ręce

czasami czuję się za to wszystko odpowiedzialny...tak jakbym to ja był przyczyną całego tego zła...

urywa nagle wypowiedź, spuszcza głowę

nie mogę tak mówić! przepraszam!

podnosi wzrok, kładzie rękę na rękę i składa na piersiszeptem ciągnie dalej

przepraszam... każdy popełnia błędy...a ja nie powinienem...

spuszcza głowę

przepraszam... przecież ja... nie mogę tak mówić...nie mogę się do niczego przyczynić...i jestem tego w pełni świadom...nie mogę nawet niczego żądać...chcieć ani pragnąć...nie mogę nawet niczego dać...poza jednym... prosto stąd...

pokazuje na serce

niczego poza miłością......przecież jestem tylko Aniołem

48

Trzy godziny

Stary niedźwiedź mocno śpi, stary niedźwiedź mocno śpi, my się go boimy, na palcach chodzimy, jak się zbudzi, to nas zje... Pierwsza godzina, niedźwiedź śpi. Druga godzina, niedźwiedź chrapie. Trzecia godzina, niedźwiedź łapie!

Pierwsza godzina niemal zawsze przebiega według tego samego schematu. Choć pogrążony w głębokim śnie, jest wielki i groźny, zawsze czujny. Jego głębokie wdechy i wydechy zakłócają dudniącą w uszach dzieci ciszę, trzeba uważać, aby go nie zbudzić...Kiedy nie musisz, lepiej nie podchodź zbyt blisko, gdzie nawet przerażony zegarek tyka ciszej.Tak oto mija pierwsza, najkrótsza godzina bestii, najdłuższa godzina dzieci, przemierzających na palcach przestrzeń dookoła niej, kucających cicho w kątach i tych chowających się przed niąw cieniu, do bólu głowy wytężających słuch. Druga godzina, bestia leniwie obraca swe toporne ciało, chrapiąc głośno, trawiąc sny o kolacji. Teraz przerażone dzieci zbite w gromadzie, skulone w cieniu czekają, aż bestia sięzbudzi, to już kwestia krótkiej chwili, która ciągnie się bez końca. Trzecia godzina, bestia unosi ciężkie powieki. Oczy jak obsydian widzą każdy zakamarek,mrok niczego przed nimi nie ukryje. Dzieci wyrzucają z siebie duszony wcześniej szloch, piszczą jak szczenięta zbyt wcześnie odebrane matce. Bestia unosi się, wygodnie siada na wersalce, sięga po małą, ciężką szklankęczystej wódki. Opróżnia ją jednym haustem i cierpliwie czeka, aż obudzi w nim diabła. Kaszle oskrzelowo, głośno, niczym smok wyrzucający z siebie chmurę żywego ognia, po czym powtarza czynność z małą, ciężką szklanką. Teraz oczy bestii połyskują w półmroku. Strach dzieci wydaje się być namacalny, powietrze od niego gęste, i z tego właśnie powodu, nie innego głębszego sensu, na twarzy bestii pojawia się szeroki uśmiech. Zwłaszcza wtedy, kiedy dźwiga swoje ciało z wersalki i sięga po skórzany, szeroki pas...

Łukasz Bilski

49

* * *

Skubię ciszę palcami…Światło jesieni tak koi

Przecież nie muszę zarazod razu umieć latać bycieszyć się wolnością.

Czy muszę być Hiszpankąby mieć temperament?By umieć tańczyćmuszę być baletnicą?

Zamykam oczy– wcale nie umarłam...

Odradzam swoją duszę

Emilia Grzelak

50

wiosna w raju

okna spłakały się majowo na obietnicę spokojui szczęścia. piec odmalowany świeżym drewnemmruczy ciepło. wiatrem i lawendą puchną pierzyny.

łąka wabi obsypana słodkim złotem.po kolana brodzi pierwsza woda.

biegnie stęskniony przez rozkwitający sad,ona po raz pierwszy narysuje bosymistopami w miękkiej trawie radość kochania.

gdy jaskółki uwiją gniazda nadpołudniowym oknem, pomyślą nad imieniem.

Katarzyna Zychla

51

Jak ważna jest rola instytucji mecenatu, wiezapewne każdy debiutant. Nie inaczej było w przypadku młodych lubuskich debiutantów,którzy wchodzili na poetycki helikon na przełomielat 50. i 60. XX wieku. Pomocne w tym przed-sięwzięciu było powołanie w 1957 r. LubuskiegoTowarzystwa Kultury w Zielonej Górze, które dlamłodych twórców pełniło funkcję promocyjną i wydawniczą aż do 1991 r. Z chwilą utworzeniawojewództwa gorzowskiego, także w nowej stoli-cy województwa w 1975 r. powołano do życiaGorzowskie Towarzystwo Kultury (powstało nagruncie GTS-K), które pod koniec lat 70. ubiegłegowieku zaczęło wydawać pierwsze debiutanckietomiki. Po transformacji ustrojowej z początkiemlat 90. przestają działać oba towarzystwa, a ichdziałania przejmują nowe, często prywatne insty-tucje, np. Pracownia Wydawnicza AND AndrzejaBucka, która rozpoczęła wydawanie zielono-górskiej serii poezji i eseistyki już w 1992 r., LubuskaOficyna Wydawnicza Ryszarda Błażyńskiego,wydawnictwo „Organon” Zygmunta Rybczyńskiego,Robotnicze Stowarzyszenie Twórców Kultury oraz Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna w Zielonej Górze, przy której uruchomiono w 1996 r.oficynę Pro Libris. W Gorzowie zaś funkcjonowałKlub Myśli Twórczej „Lamus”, Wojewódzki Ośro-dek Metodyczny, Wydawnictwo Artystyczno-Gra-ficzne „Arsenał” Krystyny Kamińskiej i Ireneusza K. Szmidta, w Żarach z kolei Dom Wydawniczy

„Soravia”, a na znacznie mniejszą skalę wydawanorównież książki debiutantów w Drezdenku,Strzelcach Krajeńskich, Świebodzinie i Gubinie.

Praktycznie większość nowych instytucjizakończyła swój żywot u progu XXI wieku.Obecnie działa ich niewiele, przeważnie przyośrodkach kultury, ale mało która z tych uboże-jących instytucji w dobie powszechnej komercjidecyduje się na promowanie twórczości debiu-tantów.

W roku 2003 ówczesny dyrektor Kożucho-wskiego Ośrodka Kultury i Sportu „Zamek”,Ryszard Błażyński podjął inicjatywę promowaniatwórczości debiutantów w serii zeszytów poetyckich.Po zamieszczeniu w lokalnej prasie informacji doośrodka zaczęły napływać setki tekstów nie tylkood młodych poetów, przeważnie z południowejczęści województwa lubuskiego. Rok późniejzaczęły ukazywać się pierwsze zbiorki poezjimłodych z Nowej Soli, Kożuchowa, Zielonej Góry i Szprotawy. Byli to twórcy urodzeni głównie w drugiej połowie lat 80. lub na początku lat 90.XX wieku, często jeszcze licealiści, a nawet gimnazja-liści, jednak mający nierzadko już drobne sukcesyw postaci publikacji prasowej swoich wierszy w lokalnej czy młodzieżowej prasie, zdobycianagrody bądź wyróżnienia w konkursach organi-zowanych dla młodych, np. w Lubuskim KonkursiePoetyckim „Miłość niejedno ma imię”, w Turnie-jach Jednego Wiersza „Autunalia” organizowanych

Robert Rudiak

Robert Rudiak

Poetyckie debiuty na zamku

52

od kilku lat przez Zielonogórski Ośrodek Kulturyczy w poetyckich konkursach „O szczyptę soli” i „O strzałę Erosa” w Nowej Soli, jak też w konkur-sach ogólnopolskich dla młodzieży szkolnej.

W 2004 roku jako pierwszy w ośrodkukożuchowskim wyszedł tomik wierszy KrzysztofaŁukasza Sweredy urodzonego w 1988 r. w NowejSoli, a mieszkającego w Kożuchowie, zatytuło-wany Marzenie. Swereda to poeta niepogodzonyze światem, dociekliwy i wrażliwy, jak przystało na rasowego układacza strof, lubujący się jednakw agresywnych zwrotach, brutalizmach czy nawetwulgaryzmach. Podejmuje w swojej liryce niełatwetematy, piętnując przejawy społecznego zła, krzywdy i niesprawiedliwości.

W 2004 roku ukazały się jeszcze dwa tomikidebiutanckie: Katarzyny Szwarc (ur. 1988) z Kożu-chowa pt. Wibracje duszy i Marty Anny Rużyło-wicz (rocznik 1988) z Nowej Soli zatytułowany To,co w duszy. Szwarc to poetka, która obserwujeświat duszą, chłonie każde zdarzenie codziennościwszystkimi zmysłami i opisuje je po dokładnymprzefiltrowaniu przez własne emocje i odczucia.W jej wierszach znaleźć można dużo pierwiastkówmistycznych, religijnych i transcendentnych. Jejpoetyka to niejako swoista wędrówka dusz poświecie własnych obserwacji, marzeń, tęsknot,pragnień i dążeń do ideału i szczęścia.

Twórczość Rużyłowicz natomiast to główniepoezja zaangażowana społecznie, polemizująca z aktualnymi wydarzeniami politycznymi, podejmu-jąca tematy obyczajowe związane z emancypacją,aborcją, narkomanią i alkoholizmem, a nawet ter-rorem i ludobójstwem, wkraczająca w obszarzagadnień moralno-etycznych, które autorkaprzedstawia zazwyczaj w krzywym zwierciadle,bowiem wiele w jej wierszach sarkazmu, kpiny i gorzkiej ironii. Ukazuje zatem karykaturalny obraznaszych czasów, odwołując się często do moty-wów biblijnych i alegorii.

W 2005 roku pojawiają się kolejne debiutanckietomy, najpierw Sylwii Sztuczki (rocznik 1986) z Zielonej Góry zatytułowany Wodospady myślioraz już znacznie starszych twórców: ArletyJankowskiej z Nowej Soli, nauczycielki języka pol-

skiego i byłej korespondentki Radia Zachód, którawydała zbiorek Barwy życia oraz KazimierzaWysockiego – zielonogórskiego artysty malarza i satyryka, debiutującego tomikiem Moje wiersze-nie. Lirykę młodej debiutantki Sylwii Sztuczkimożna określić jako wysublimowaną, delikatną,jednym słowem genderową. W swoich wierszachdotyka spraw najważniejszych dla jej pokolenia –osamotnienia jednostki i jej niezrozumienia, niemoż-ności pogodzenia się z hipokryzją i zakłamaniemdorosłych, buntu wobec zastanej rzeczywistości, a także poszukiwania autentycznych wartości orazakceptacji wśród rówieśników. Sztuczka korzystaprzy tym z bogactwa rekwizytów poetyckich,tworzy słowa-klucze, odwołuje się do filozofii,religii i etyki. Jej świat jawi się jako somatyczny i duchowy upadek człowieka, koszmar beznadzieii nonsensu ludzkiej egzystencji.

W 2006 roku ukazały się niestety już ostatnie„zamkowe” tomiki poezji. Debiutowali wówczasRobert Rubacha (ur. 1990) ze Szprotawy, któryogłosił zbiorek Oczy oraz Agata Komorowska(rocznik 1988) z Zielonej Góry, która wydała tomikMiędzysercowa. W tym samym roku swój drugitom wierszy w oficynie kożuchowskiego „Zamku”opublikował również Krzysztof Ł.. Swereda, a zbiorek nosił tytuł Głos milczenia. Wiersze debiu-tującego w wieku niespełna 16 lat Rubachy przesy-cone są przede wszystkim… miłością. Nie ma tubuntu, oskarżeń, pokoleniowej polemiki, jest nato-miast dużo delikatności, czułości, romantyzmu.Strofy przesiąknięte są prywatnością, intymnością,introwertycznym postrzeganiem świata, zapada-niem się w odczucia i wiry namiętności. Autor jawisię jako zdolny obserwator życia, dlatego teżnieprzypadkowo zatytułował swój zbiorek Oczy.Podmiot liryczny jego wierszy drobiazgowo analizujewłasne wnętrze, zagląda w strumień świadomościi patrzy przez pryzmat uczuć. Stosuje też lirycznechwyty: apostrofy, echolalie, powtórzenia, anaforyi epifory, które mają wzmocnić tajemniczość jegopoezjowania i nadać mu cechy magiczności.

Agata Komorowska z kolei to najdojrzalszapoetka z grona debiutantów zamkowej serii.Autorka uwielbia bawić się słowem, tworząc

53

neologizmy, układając literowe zbitki i ciągi typu„międzysercowa” czy „chwilopylna”. Traktuje pisaniewierszy jak błysk flesza, barwną feerię, grę światełi cieni, jej zapiski poetyckie są incydentalne, sąmigawkami życia, dzieją się tylko hic et nunc, a język jest jak czuły sejsmograf rejestrujący stanyafektywne i jej duchową kontemplację. Autorkajest oryginalna w swoim przekazie poetyckim,posiada już wypracowany warsztat pisarski, któryw głównej mierze stanowią miniatury pełneekstrawaganckich reminiscencji i osobistych wy-nurzeń. Z poezji właśnie stworzyła własne antido-tum na niedoskonałość natury i ułomność homosapiens, uczyniła anestetyczne panaceum nanieuchwytność chwili, poetyckie remediumzakotwiczone w imponderabiliach. Wiersze jejmają być bursztynami zatrzymującymi czas,kadrami zapisującymi ulotność zdarzeń czy slajda-mi utrwalającymi drobiny życia i porywy serca.Komorowska potwierdziła swój nieprzeciętny talent wydanym w 2008 r. w Krakowie tomikiemObiektywem pod słońce oraz nagrodami w kilkukonkursach poezji, m.in. w Warszawie, Oleśnicy,Tarnobrzegu i Zielonej Górze.

Ostatni z autorów wydanych w kożuchowskiejserii, Krzysztof Ł. Swereda, który dwa lata po de-biucie zdecydował się opublikować swój drugizbiorek, to również poeta już z sukcesami w kilkukonkursach poetyckich, potwierdzającymi jegonietuzinkowy talent. Zbiór Głos z milczenia autorwydał, mając dopiero 17 lat. Stawia w nim sporopytań natury ontologicznej, próbując jednakzawsze szukać na nie własnej, choćby naiwnejodpowiedzi. Stąd dużo w jego wierszach autoironii,refleksji i konstatacji. Swereda ukazuje absurdludzkiego bytowania, pyta o jego sens w formiekrótkich reminiscencji, aforyzmów, sentencji, tworzynawet własne „złote myśli”. Autor traktuje lirykęjako pewnego rodzaju autoterapię, ucieczkę przedbrutalnością świata, swoistą tarczę przedsmutkiem i zdradą, jest ona dlań intymnymkatharsis, przynoszącym ukojenie w egzystencjal-nym cierpieniu.

Warto wspomnieć przy okazji o jeszcze jednejpoetce, której tomik z niewiadomych przyczyn nie

wyszedł, chociaż był już w przygotowaniu. Mowatu o Joannie Pustelnik z Małomic, piszącej miłosnewiersze i nastrojowe erotyki, cechujące się wielościąodwołań, porównań i celnych skojarzeń; autorce,która również odniosła kilka sukcesów w konkur-sach poetyckich dla młodych twórców (m.in. w 2004 r. zdobyła główną nagrodę w konkursie w Nowej Soli), a o jej wierszach ciepło wypowiadałsię także ks. Jan Twardowski. Być może jej zbiorekdoczeka kiedyś wydania. I mimo że dziś w ko-żuchowskim „Zamku” nie kontynuuje się wydawa-nia serii poetyckich debiutów, od 2009 roku orga-nizowany jest jednak cykliczny, ogólnopolskikonkurs poetycki na „Najpiękniejszy wierszmiłosny”, wydając pokonkursowy tomik z nagro-dzonymi tekstami.

Pod koniec lat 90. ubiegłego wieku pisałem nałamach „Komunikatów Nadodrzańskich” o debiu-tach roczników z lat 70. i myślę, że z chwilązakończenia pierwszej dekady XXI wieku wartobyłoby też pokusić się o głębszą refleksję na tematpoezji debiutantów urodzonych w latach 80. i 90.(choć zapewne jeszcze kilka spóźnionych debiutówreprezentantów tych pokoleń dopiero nastąpi).Ciekawa byłaby również przekrojowa analizaporównawcza debiutantów wszystkich najmłod-szych roczników, a więc twórców, którzy debiu-towali w latach 90. XX wieku i w pierwszejdekadzie obecnego stulecia. Jednak cokolwiek niepowiedzieć o debiutach tych dwóch okresów –schyłku minionej i początku nowej epoki – trzebazauważyć, że większość z poetyckich nowicjuszy,często dobrze rokujących, to przeważnie efemery-dy kończące swoją przygodę z Eufrene w momen-cie startu, czyli właśnie na debiucie. Nieliczni tylkodecydują się na drugą publikację (m.in. JarosławDulęba, Marzena Więcek, Aleksandra Urban,Beata Patrycja Klary, Agnieszka Kopaczyńska--Moskaluk, Maciej Zdziarski, Marcin Szrama czy jużwspomniani Krzysztof Swereda i Agata Komo-rowska), która najczęściej ukazuje się zaraz podebiucie i wieńczy (na razie) ich marsz na szczytparnasu, a tylko wytrwali czy niezłomni decydująsię na kontynuację niełatwej drogi przez artysty-czne inferno, wydając trzecią (m.in. Karol

Robert Rudiak

54

Graczyk, Krzysztof Fedorowicz) czy nawetczwartą książkę (np. Konrad Wojtyła). Wypadazatem mieć nadzieję, że ci, którzy opublikowali

przynajmniej swoje drugie dzieło, nie zrazili sięjeszcze do poetyckiego rzemiosła i nie powiedzieliostatniego słowa.

Fot. Kaja Podgórska

55

Gdzieś we wszechświecie koty buduje się z układów scalonych, „naciepanych” w nichmodułów mruczących, organów miauczących i sensorów świetlnych. Konstruktywistom, mecha-nistom i futurystom nie takie rzeczy się śniły...

W odległej przeszłości zdarzyło się, że ludzkiwirus grypy zmutował się z kocim. Po krowach,kaczkach, łosiach i reniferach świat nie chciałwięcej ryzykować i powybijał wszystkie milutkie,kocie futrzaki (co za różnica, że to te parchateroznoszą toksoplazmozę i insze parchy?). Po wieluwiekach udało się odtworzyć model behawio-ralno-facjatyczny kota; oparto się na wyjątkowoszczegółowych danych. To mityczne stworzeniemiało cztery pary nóg (dwie prawe, dwie lewe,dwie przednie i, naturalnie, dwie tylne), jegomiękkość wskazywała na brak kręgosłupa;zastosowano tu alternatywę – chitynowy pancerzobleczony jedwabistym futerkiem. Chcianowdrożyć w życie plan odnowy gatunku felisdomesticus. Niestety, genetyka nie przychodziła z pomocą. Tkanki kotowatych osiągały naczarnym rynku zawrotne ceny, produkcjakilkusetkrotnie przewyższała zyski, więc zaprze-stano akcji „Kocia Wątróbka”.

Teraz już tylko wszystko zależało od bio-inżynierów i robotyków. Ci pozbawieni sponta-niczności i życiowej energii naukowcy postawili nafunkcjonalność, choć nie mieli pojęcia, co właści-wie będzie to oznaczać w przypadku kotów.

Do układu scalonego dociepano moduł mruczący,organ miauczący (zdaje się, że pominięto kluczo-wą sprawę – Co tak naprawdę oznacza miaucze-nie? W czasach, gdy ludzie porozumiewają siętelepatycznie, przestali używać onomatopei) i dwapołączone szeregowo sensory świetlne. I jeszczetylko projekt pancerza...

Musimy sobie zdać sprawę, że postępgwałtownie zredukował bioróżnorodność. Stąd,opierając się jedynie na starodrukach i podaniach,nasunęło się wiele wniosków, które niejaki PikleWsłoiku zebrał i opublikował. Ludzkość dowie-działa się między innymi o istnieniu latającychmyszy (gackus domesticus) czy latających myszo-ludzi (batmanus humanoidus), stąd prosta drogado wyodrębnienia kotowatych: z puszystymogonkiem (vieviurus ingentis), z gustownymkołnierzykiem (lew z misiowymi uszami i w galo-wym stroju) i szpica miniaturowego.

Z takich to poszlak wyłonił się jako taki obraz.Stworzono matrycę, z której wychodziły roboistotyo szpiczastych uszach, długim ogonie, biegające,skaczące i na kolana wskakujące. Niemal od razuprzez lud przeszła fama. Nawet reklama byłabyniepotrzebna (ludzie dawno już nauczyli się ochronyprzed sugestią podprogową i zagrywką psycho-logiczną). W niedługim czasie każdy chciał miećrobokota (nie nadano im niestety chwytliwej nazwyrynkowej; przypuszczalnie naukowcom brak byłoweny, co potwierdzili numerami serii: FLD0938 etc.).

Dana Cieplicka

Dana Cieplicka

Kot jako maszyna nie całkiem prosta

56

Rozpoczęto masową produkcję z małymimodyfikacjami umaszczenia (najpierw wszystkiebyły metaliczne, co wprowadzało spore zamie-szanie).

I tak człowiek oswoił się z nowym kotem.Przyzwyczajał się pomału do świecących w nocyoczu, miauczenia, gdy stwór głodny i do dziwnejprzypadłości (śpi to to trzydzieści godzin nadobę; resztę czasu odpoczywa). Przez myśl munawet nie przeszło, że już niebawem nastąpiarmageddon...

Wszystko zaczęło się zaraz po tym, gdy narynek wypuszczono model FLD1203. Z po-czątku na kiwające się uszy i zmienione (jakbyżywsze) spojrzenie nikt we Wspólnocie OśmiuPlanet nie zwrócił uwagi. Przeoczono tak małeanomalie behawioralne. Okazało się to jednakbrzemienne w skutkach.

Z początku właściciele zachwycali sięniezwykłą miękkością ruchów u niektórychzwierzaków (inne były przekarmione, przez tozabawnie niezdarne), intrygował ich skrajnyautyzm, jak mniemano, zainstalowany w wersjipodstawowej (w rzeczywistości nikt nie myślałnawet, by obciążać chorobą umysłową robo-zwierzę).

Przeciwnicy technicznych nowinek, w szcze-gólności hodowcy psów (te bowiem, choć jużzmutowane nieco, przed rozpoczęciem produkcjiFLD były człowiekowi najbliższe), dopatrzyli siękilku nieścisłości w stylu: robokoty nie mająsnów, więc pewnie nie mają i duszy, sąfałszywe i nie mają palców. Oczywiścienajwiększe zamieszki wywołała kwestia palców,choć równie ważną sprawą było łączenie faktów i wniosek, jakoby roboty miały swą wrodzonąświadomość i niezależność.

Nowo powstały dział reklamacji zarzucony byłlistami od nabywców kotorobotów, jakoby nie

tego się spodziewali. Jak się okazało, każdy kotstał się inny od drugiego robota. Ciężko było w naszym poukładanym świecie upilnować taknieprzewidywalnych, chaotycznych stworzeń.

Ogłoszono stan wyjątkowy. Wizytatorzy zeWspólnoty Ośmiu Planet postanowili zapobiecewentualnemu kataklizmowi i wystosowali listotwarty o utylizacji wszystkich osobników FLD.Niechciane koty miano wyrzucać na bruk, bysłużby porządkowe mogły je zatłuc.

Stare podania mówiły o XXI wieku i kotachbuszujących po śmietnikach, parchatych i potur-bowanych. Dzisiaj takich już się nie uświadczy. Byćmoże dlatego, czując lodowaty powiew rychłejmasakry, ludzkość oprzytomniała. Sam PikleWsłoiku opublikował esej na temat kochanych,urokliwych, miłych FLD1203, sztuk dwie, z którymizaczął porozumiewać się telepatycznie. Mimoosobliwych zachowań kotorobotów zaakcepto-wano ich humory, przymilanie się na przywitanie i czułe wbijanie pazurów w nogę. Można powie-dzieć, że w jakiś niewytłumaczalny dla nas sposóbludzie pokochali FLD i od tej pory nazywali je poprostu kotami.

Nie było co prawda happy endu, gdyż wiele z roboistot poszło na przemiał (z robocich częścirobiono zazwyczaj baterie słoneczne i podzespołykapsuł kosmicznych). Jednakże większość kotów(naprawdę niechętnie jeszcze używam tej nazwyjako novum) zatrzymana została przez właścicieli i wiedzie dostatnie życie (co inteligentniejszeosobniki dostały prawo dziedziczenia po do-mownikach, a obecnie, nie bacząc na zaszłości,Wspólnota pracuje nad uchwałą pozwalającąpilotować kotom mniejsze maszyny).

Jakby nie patrzeć, koty czczone były odStarożytności. Wynika z tego, iż musiały mieć w sobie coś naprawdę magicznego.

Nasza populacja odkrywa to „coś” na nowo...

57

Przykazania pożądania

otwórzniech rozstąpi się twój wstydmam dla ciebie prawdziwe przykazania pożądaniawyryte w moich oczach jak światło snuroztańczoną iskrą oddechów

będziesz mieć koronę bogówwplecioną między płucabędziesz zawsze krzyczeć moje imięzbudzona o trzeciej nad ranempamiętaj świecić wiecznym płomieniem wargna fioletowym niebie pragnienia

zabijesz każdą niejasność już we krwiukradniesz moje poszarpane sercei zmyjesz błoto którym nasiąknęłobiegnąc do ciebie pustym deszczemweźmiesz między palce podziurawione zapachy jutrai rozsypiesz je na moim brzuchu jak niezliczone fantazje

dziargam w twojej krwi cichość i swobodęrodzisz się w truciźnie lękui patrzysz bezwstydem w oczywiesz jak to sie skończy

ty wiesz

Krzysztof Kowalczyk

58

Wejdź, rozgość się

wejdź – rozgość się w moich płucachtyle snów wyżartych przez bezdechotwarte żyły krzyczą pulsarem ciepłarządzi mną energia rozłożona wspak słońca i odległych gwiazdcieniem wpełzająca do sercrzadsza od wszystkich krwi ziemskiego światła

raz podaj a zobacz podróżwkradającą się pod rękębądź roztropna i daj się prowadzićnie od wczoraj znam twoje oczyjak pazur diabła w niebieskiej poświaciewiszący krzyżem nad lasem

wsłuchaj się w swój oddechjest inny jedyny takinie pozwól porwać się kłamstwu które hodują ci w językuzatarte granice płynna rzeźba zapachówkontury kosmosu pod delikatną skórąa potężne sny ciemnej materii w jednym spotkaniu ust

Krzysztof Kowalczyk

59

Gdy zapytałem kiedyś pewnego młodegoNiemca, kogo – jego zdaniem – można by określićmianem „niemieckiego Boba Dylana”, powiedziałmi, że tak od razu nie przychodzi mu nikt na myśl,musi więc skonsultować się z tatą. Następnegodnia, sam nieźle zdziwiony wnioskami, do którychwraz z tatą doszedł, oznajmił mi, iż rzeczywiścienie ma kogoś takiego. Są piosenkarze polityczni, sąbardziej liryczni przedstawiciele nurtu tzw. piosenkipoetyckiej, są kabareciarze, rockmani, ale kogoś,kto łączyłby to wszystko, skutecznie i naturalniewymykając się wszelkiego rodzaju klasyfikacjom, a jednocześnie zachwycając oraz inspirując coraznowsze generacje – kogoś takiego nie ma. Po-dobną sytuację można zaobserwować w każdymkraju: między innymi w Polsce. I chociaż JackaKaczmarskiego chętnie określa się „polskim BobemDylanem”, ich rzekome pokrewieństwo miałobypolegać jedynie na tym, że i jeden, i drugi uchodziza „głos pokolenia”, „sumienie narodowe” –nietykalne hasła, których popularność tłumaczy sięw dużej mierze strachem przed podjęciem samo-dzielnych decyzji.

Dlaczego więc Dylan? Z bardzo prostegopowodu. W jego piosenkach w magiczny, niemalżeniewysłowiony sposób rzeczy, na pierwszy rzutoka niemające ze sobą nic wspólnego, zostajązwiązane giętkim, nierozerwalnym łańcuchemintuicji i metafor: odnajdziecie w nich ciepłowiejskiego mleka, wściekłość spragnionego

wolności rebelianta, kuszący blask srebrnegoksiężyca nad starym meksykańskim cmentarzem,ponurą pieśń bezdomnego wiatru, wieczniewędrującego nad pustą arizońską autostradą,pierwszą miłość i ostatnie westchnienie, płaczmatki, sceptyczny uśmiech uwodziciela i szerokootwarte oczy dziecka, które po raz pierwszyujrzało tęczę…

Ale nie o Dylanie, wbrew pozorom, mowa.Mowa o Jedności – pojęciu, o którym HermannHesse powiedział kiedyś, że jeżeli wierzy w cokol-wiek całym sercem, to jest to właśnie owa Jednośćkryjąca się za całokształtem stworzenia. Właśnie o tę Jedność chodzi w zespole zwanym ZENtrum.Autor niniejszego artykułu pełni w nim funkcjętwórcy pierwotnych wersji piosenek. Inaczejmówiąc: piszę teksty, ozdabiając je melodiami i rytmem, które w trakcie dalszej pracy zespołowejmogą ulec mniej lub bardziej radykalnym zmia-nom. Obecnie podstawowy skład ZENtrumstanowią trzy osoby: ja śpiewam i gram na gitarzeakustycznej (czasami też na harmonijce ustnej);Johny, uderzając w conga bądź djembe,przywołuje niespokojne duchy Afryki i Jamajki;Marcin medytuje na gitarze basowej, dodająccałości przestrzeni i utrzymując, razem z Johnym,rytmikę utworów. Nazwa ZENtrum powstała podkoniec roku 2009 po luźnych rozważaniach natemat wspomnianej Jedności, którą konieczniechcieliśmy ująć w nadanym grupie imieniu,

Andriej Kotin

Andriej Kotin

ZENtrum: w poszukiwaniu Jedności

60

ciągnąca się zabawa słowami nagle zaowocowałatym tajemniczym skrzyżowaniem Zachodu i Wscho-du, które Rudyard Kipling, widocznie zbyt pochop-nie, uznał za niemożliwe. Bo jest w tym smutnym,dziwnym, a jednak niepojęcie pięknym świecie coś,co nieustannie świadczy o magnetyzującejJedności wszystkiego dookoła. Muzyka zaś bardzopomaga to dostrzec. Wystarczy tylko odciąć się odokrzyczanych „klimatów”, w których gustuje sięlub nie, zapomnieć o gatunkach, podziałach czyinnych bzdurach – i niezmierzony ocean muzykipochłonie przypadkowego gościa, odkrywając munieznany dotąd kalejdoskop myśli, wrażeń i uczuć.Celtycki marsz i chiński gong, kowbojski bunt i hinduska modlitwa, gęste mgiełki rozpaczy

i lśniące wrota radości. Nie chcemy przekazywaćżadnych „poważnych treści”, nie chcemy uczyć aniostrzegać – broń Boże! Ale jeżeli poczujesz kiedyśsamotność tak ostrą i bezwzględną, że serce skur-czy się w bolesnym westchnieniu: „Przecież musząbyć gdzieś istoty, podobne do mnie!” – wtedynasze piosenki wyciągną do Ciebie rękę i szepną:„Patrz, nie jesteś sam!”.

Reasumując: gramy transcendentalny folk-rockz dużym naciskiem na teksty. Więcej szczegółówna koncertach.

Do zobaczenia po tamtej stronie!

www.myspace.com/zentrumbandwww.myspace.com/kotine

Fot. Wojciech Królak

61

Bo…

Kiedy czar pryskaA ludzie okazują sięNiestetyTylko ludźmiCo zostaje?Nie ma nadzieiBo nadzieją byłoBłogie Niebo W którym każdy Ma ochotę zamieszkaćI nie spadaćI nie wracaćDążyć do doskonałościDo lepszego życiaNie zostaje nic bo

Ludzie są tylko ludźmiI nic już tego Nie zmieniA ja Nie umiem Wybaczać…

Alina Renkwitz (Nebelska)

62

Wróciły

Malutkimi kroczkami,Niepostrzeżenie,Przez dziurkę od klucza,Bez jakiejkolwiekZapowiedziCzy wcześniejszegoTelefonuOd tak, jak co dniaDzieci wracają Z przedszkola,A dorośli z pracyWróciły Obawy...I są, Próbują zamieszkać tu na stałe,Ale nikt ich nie chce,Choć trzymają się kurczowoZa bezsilneI pokrzywdzonePrzez złe doświadczeniaLecz ciągle białeRęceIdźciePrecz!

Alina Renkwitz (Nebelska)

63

…Dziś…

Dziękuję Ci za wszystko Jeśli jutroMiałabym się Nie obudzićDziękujęZa niąZa życieZa szczęścieZa siłęZa mocZa odwagęZa upórZa wiedzęZa rozum i uczuciaWalczące między sobąCzęstoDziękuję i do widzeniaChyba odnalazłamSwoje miejsce Na ziemi

Alina Renkwitz (Nebelska)

64

Codzienność

Roztacza się szarym światłemNad ludzkimi głowamiKrzyczy nienawiściąPluje jademGrozi śmiertelnościąNie daje wytchnieniaJest tak brutalnie normalnaA może normalnieBrutalna…Nie daje nadziei Daje za to NiepewnośćSmutek i strachChoć przecieżNie powinna

Alina Renkwitz (Nebelska)

65

Przeszłość. Staramy się do niej nie wracać. Nierozpamiętywać. Szczególnie tej przykrej, odciska-jącej ślady. Najchętniej rzucilibyśmy ją w kąt. W najdalszy i najciemniejszy. Zapomnieli. Wycią-gając jakieś wnioski. Ale jeśli sami świadomiewracamy do przeszłości, która niekoniecznie jestczęścią naszego życia. Kiedy jesteśmy tylkoodbiorcami przeszłości. Marnymi interpretatoramiminionych wydarzeń. Kiedy na przeszłości próbu-jemy budować przyszłość.

A jest to niełatwa sprawa. Szczególnie gdy niema się pojęcia o przeszłości. Pamięta się tylko jejskrawek. Z prostej przyczyny – młodego wieku.Gdy owo pojęcie nabywa się latami. Gdy słucha sięnajpierw opowieści. Gdy chęć poznawania wypijasię wraz z mlekiem matki. Gdy sięga się po książkii w domowym zaciszu karmi umysł informacjami.Z czasem dojrzewa się do śmielszych kroków, jakimjest na przykład dyskusja w szkole, a dokładniejpróba jej podjęcia. Z czasem zdecydowane kroki,

Urszula Seifert

Urszula Seifert

Odbicia przeszłości

66

jak wyjazd, by obejrzeć, jaki ślad w przeszłościpozostawił drugi człowiek. Bo przecież „Ludzieludziom zgotowali ten los”*. Jak nastoletnia osobawytłumaczy sobie tragedię? Jak zrozumie jejogrom? Na początku na pewno gniewem. Bo jakmożna zrozumieć brato- czy dzieciobójstwo.Przecież to niewytłumaczalne. Niepojęte dlaosoby, która dopiero co rozpoczyna przygodę, jakąjest życie. Jeśli wybiera ekstremalne zainteresowa-nia. Jeśli jest tym fragment z historii, który każdyomija wielkim łukiem. Czy z taką osobą jest coś nie

tak? Jak bardzo przeszłość odbija się w jejpodświadomości? Myślę, że bardzo, skoro podej-muje się misji nieraz niemożliwej. Kiedy rówieśnicywiodą beztroski żywot, czerpiąc z życia esencję, w typowy nastoletni sposób. Tu esencją jest cośinnego. Chęć stania na straży tego co było, cozwiązane jest z bólem, co kumuluje się każdegodnia, powracając jak bumerang. Chęć powracaniado miejsca, które mimo ciężaru przeszłości jakobyły niemiecki obóz koncentracyjny KL Auschwitz– Birkenau dziś jest Oświęcimiem – Brzezinką,mającym własny – idealny rytm.

Wolontariat. Niby zwykła rzecz. „Praca zadarmo”. Bez wynagrodzenia materialnego. Jednaktu jest wynagrodzenie. Choć często jest to pracacięższa niż etatowego pracownika. Wynagro-dzeniem jest nabyte doświadczenie oraz myśl, żerobi się coś dobrego. I może poczucie się ważnym,a raczej potrzebnym. Bardzo dowartościowujące.Nieco idealistyczne. Ale czy w ogóle myśli się, że siępracuje za darmo? Myślę, że nie, skoro decydujesię na to. A może to taka słabostka młodości, żenie mając rodziny, zmartwień, decydujemy się napracę za dobre słowo „dziękuję”. Choć nie każdychce coś robić w życiu za darmo.

27 stycznia 2011 roku to kolejna data pamięci o przeszłości. To następna próba wybaczenia. Toponowny powrót do tego, od czego chciałoby sięuciec, ale nie można. Jest to niemożliwe. Bo niedość, że po 66 latach umysł nie pozwala, to takżenumer. Zastępcze imię i nazwisko. Numer na przedramieniu. Kilka cyfr przypominających głód,krematorium, kata i śmierć.

(Fotografie zamieszczone w tekście wykonała autorka)

* Motto Medalionów Zofii Nałkowskiej. Pochodzi z Dzienników czasów wojny, ukryte pod datą 28 lipca 1944 roku. Jednakżezostało zapisane w nieco odmiennej formie: „Ludzie ludziom gotują ten los”. Użyte w formie przeszłej dla pokreślenia, że tenczas już minął.

67

***

Zamieć,Może jeszcze zmieści sięDzisiejsza szansa pod jutrzejszy dywan.Ukryj jąDokładnie, by nie było widać,Że odkładasz na potem wszystkie swoje możliwości.Boisz sięSzuflada z porażkami już się nie domyka,Więc powtarzasz, że spróbujesz „jutro”, czyli nigdy.Kolejny razPrzypowieść o talentachDotyczy właśnie Ciebie.

Alicja Bochenek

68

Nielegalnie

Stojąc w kolejce podsłuchuję szczęściaryktóre zdołały zrobić już zakupypodrabiam dowód,byś sprzedał mi choć odrobinęsiebie.

Alicja Bochenek

69

Bez fusów

Czerwonymi od mrozu palcamiObejmuję mocno ciepłą szklankę.Topię się cała w swoich myślach,Topię swoje myśli w herbacie.Troskliwy jak zawsze przypominasz,Że ta parzona z cytrynąZwiększa ryzyko Alzheimera.Niestety, ja mimo usilnych starańCiągle wszystko pamiętam,Chociaż wakacyjny piasek wytrzepałam z butówJuż dawno temu.Mózgu sobie przecież nie wytrzepię.Na samą myślPrzez moją twarz przelatuje szybki półuśmiech.Przez twoją też leci:Kilogram niezrozumieniaNa papierowych skrzydłach.Przecież ja chciałabym tylkoZejść kiedyś prosto na psy,Móc bezsensownie wyć do księżycaI łudzić się, że on mnie usłyszy.Ty mówisz, że zejdziesz przy mnie na zawał serca.Czerwonymi od mrozu palcamiObejmuję mocno pustą szklankę.

Alicja Bochenek

70

Tym razem w ramach cyklu prezentujemy artykuły autorstwa młodych badaczy – studentów Uniwersytetu Zielonogórskiego, którzy pod kierunkiem prof. UZ, dr hab.Małgorzaty Mikołajczak przygotowują prace magisterskie poświęcone literaturzelubuskiej.

ZBLI¯ENIA

Fot. Urszula Kowalewicz

71

1 Obok Koniusza należeli do niego m.in. Wiktor Woroszylski, Andrzej Braun, Wisława Szymborska, Tadeusz Konwicki, WitoldWirpsza, Witold Zalewski.

2 Janusz Koniusz. W 70. rocznicę urodzin, rozm. przeprow. E. Ćwilińska, wstęp Cz. Sobkowiak, bibliogr. M. Adamek, Z. Maziarz,Zielona Góra 2003, s. 9.

3 Wśród najważniejszych członków Współczesności wymienia się m.in. Stanisława Grochowiaka, Andrzeja Bursę, HalinęPoświatowską, Edwarda Stachurę, Jerzego Harasymowicza, Ernesta Brylla oraz nieco starszych: Mirona Białoszewskiego,Wisławę Szymborską i Zbigniewa Herberta.

4 Janusz Koniusz. W 70. rocznicę…, s. 15.

ZBLIŻENIA

Janusz Koniusz to jeden z najbardziej znanychautorów zielonogórskich; poeta, który na trwałezapisał się na kartach historii literatury lubuskiej.Dziś jego twórczość zna każdy zainteresowany tąliteraturą, nie każdy jednak wie, jak wyglądała jegopoetycka droga. Właśnie owej drodze spróbujęprzyjrzeć się w poniższym szkicu.

Przybywając w 1954 roku do Zielonej Góry,Koniusz miał już na swoim koncie debiut prasowywierszem Droga w „Życiu Literackim”. W „ŚląskuLiterackim”, „Trybunie Robotniczej”, „CzarnymŚląsku” oraz dwóch zbiorowych wydaniach(Almanachu Literackim i Almanachu Młodych1956/57 Iskier) opublikował kilka innych utworówutrzymanych w klimacie typowym dla „prysz-czatych”, grupy młodych pisarzy przełomu lat 40.i 50.1 Te pierwsze teksty posiadały, podobnie jakutwory jego pokoleniowych rówieśników, charak-terystyczną estymę agitacyjną i wyraziste przesła-nie ideologiczne. Podejmowały głównie tematykępolityczno-gospodarczą. W polu zainteresowań

poety znalazły się wówczas – jak sam po latachwspomina – plan sześcioletni, współzawodnictwopracy, funkcjonowanie spółdzielni produkcyjnej,walka o pokój, działania zbrojne w Korei itp.2

W tym kontekście twórczość pisarza nie wyróżniasię na tle bieżącej produkcji literackiej.

Innym ugrupowaniem, które wywarło wpływna poetykę Koniusza, było pokolenie Współczes-ności, które swoją nazwę zawdzięczało prze-wodniemu czasopismu3. Tym, co łączyło Koniuszaz generacją pisarzy debiutujących około 1956 roku,było przede wszystkim wspomnienie utraconego,wojennego dzieciństwa, sprzeciw wobec zastanejrzeczywistości i niezłomna wiara w możliwośćzmiany aktualnej sytuacji4. Pamiętać jednak trzeba,że poeta sytuował się raczej w tle twórczości tegopokolenia, czerpiąc wybrane wzorce od starszychtowarzyszy pióra i adaptując je do wypracowanejprzez siebie stylistyki.

Baczniejszą uwagę warto zwrócić na związkipoetyki Koniusza z twórczością tzw. Awangardy

Magdalena Front

O drodze poetyckiej Janusza Koniusza

72

Krakowskiej. Autor, ze względu na swój wiek i rokdebiutu literackiego, nie miał bezpośredniegozwiązku z tym ugrupowaniem. Ogromny wpływna jego twórczość wywarła jednak przyjaźńJuliana Przybosia, z którym po raz pierwszy poeta miał okazję spotkać się na zjeździe literatów w Dusznikach5.

Tym, co szczególnie fascynowało Koniusza w utworach awangardowych, było przede wszyst-kim realizowanie hasła przewodniego ugrupowa-nia: „Minimum słów, maksimum poezji”. W duchutego postulatu Koniusz pisał wiersze krótkie, acztreściwe. W opisie skupiał się przede wszystkim nakonkretnych zjawiskach i sytuacjach z codzien-nego życia. Na przykład w wycyzelowany sposóbkreślił przed czytelnikiem obraz rodzinnego domu,pełnego garnków, sztućców i talerzy („Czajnikkuka chichocą pokrywki / To rechotanie talerzyplusk łyżek”, Z dialogu przed drzwiami) albo wiel-bił Matkę Ziemię za dary natury („Rodzicielkosynów pomidorowych marchwi córek //Orędowniczko kapusty / Opiekunko kalafiorów /Spichrzu niepokalanej rzepy […]”, Modlitwa doziemi). Artysta jawił Koniuszowi się jako architekt--budowniczy zdań, którego zadaniem jest „skon-struować” dobry wiersz. Było to zgodne z pro-gramem poetyckim Tadeusza Peipera, twórcy programu Awangardy, który porównywał wysiłkipoety do pracy rzemieślnika i twierdził, że dzia-łalnością artystyczną powinny rządzić te sameprawa, które kierują produkcją. Koniuszowinieobce były też metafory wyrażające nową poetyckość. Ich konstrukcją rządziło kondensowa-nie znaczeń, ekonomiczność języka, emocjonalnapowściągliwość i konstrukcjonizm. Jego tekstyilustrowały nowe symbole zmieniającej się rzeczy-

wistości: miasto, masę, maszynę. Wpływy awan-gardowe najpełniej uwidoczniają się w arkuszuTempo krążenia i w tomie Ślad przelotu, a więcpozycjach wydanych już na Ziemi Lubuskiej6.

We wspomnianym arkuszu znalazł się m.in.wiersz Miasto, w którym autor nie tylko ukazujebudowle miejskie, ale sam wdraża zabiegi kon-strukcyjne do procesu twórczego. Naczelną myślątekstu jest oczywiście bezpośrednie porównanietworzywa poetyckiego do zabudowań miejskich.Tytułowe miasto to nic innego jak „gmachy poezji,kondygnacje wyobrażeń / wyłożone sylabami”,tyle tylko, że wyłamujących się z planu linii poziomychi pionowych, „bez gzymsów / kolumn / fasad”.

Świat liryczny, który pisarz kreśli w swychpóźniejszych, zielonogórskich utworach, „skurczyłsię – jak zauważa Czesław Sobkowiak – do poje-dynczych rzeczy, zjawisk i sytuacji, które wolnebyły od idei nadrzędnej”7. W tym okresie w po-etyce Koniusza uwidaczniają się nie tylko wpływyTymoteusza Karpowicza i Juliana Przybosia, ale teżMirona Białoszewskiego. Autor w maksymalnysposób cyzeluje wypowiedź, hołdując hasłu„najmniej słów”. Można więc powiedzieć, zaJulianem Przybosiem, że Koniusz „zaczął od tego,do czego dobijają się po wielu latach praktykiniebylejacy poeci – od zwięzłości, od dążenia do esencji wydestylowanej z treści poetyckiegodoznania”8.

W zbiorach Wokół słowa oraz Ziemia w sto-pach dostrzec można zmianę: poeta zwraca się kuzagadnieniu ocalenia. Niemały wpływ miały tuutwory Tadeusza Różewicza, poruszające problemludzi „prowadzonych na rzeź”. Z czasem w poezjiKoniusza coraz częściej dają o sobie znać treści o głębokim znaczeniu, przy czym kompozycyjny

5 Szerzej pisze o tym Koniusz w książce Kamień z serca (Zielona Góra 1994, s. 41-55).6 W jednej z recenzji wspomnianych publikacji autorstwa B. Bąka poetę krytykuje się za tak skrupulatne kontynuowanie

awangardowych postulatów (patrz: B. Bąk, Zielonogórskie debiuty, „Rocznik Lubuski”, t. 1, Zielona Góra 1959, s. 242-244). Z kolei Z. Bieńkowski wyraził uznanie dla konkretyzacji sensów widocznych w poezji Koniusza (patrz: Z. Bieńkowski, Poecizielonogórscy, „Zeszyty Lubuskie LTK”, t. 4: Literatura na Ziemi Lubuskiej, Zielona Góra 1968, s. 9).

7 Cz. Sobkowiak, Sploty wyobraźni (o poezji Janusza Koniusza), [w:] Janusz Koniusz. W 70. rocznicę urodzin..., s. 10.8 J. Przyboś, Zamiast recenzji ze „Śladu przelotu”, „Nadodrze” 1961, nr 10.

73

kształt jego wierszy pozostaje niezmiennieoszczędny. Echo dawnej fascynacji prozaicznymirzeczami zostaje wzbogacone o niepokój intelek-tualny. Autor snuje pesymistyczną refleksję nadludźmi, zrobionymi „z żołądków / które kroi się jakjabłka” oraz „włosów / których pełno na koł-nierzach / w salonach fryzjerskich / w Oświę-cimiu”, i którzy już zawsze będą „bać się myszki,mielić żyto na śrut”.

W kolejnych tomikach pojawiła się równieżnowa kategoria literacka – nazwać ją możnaprzestrzenią poetycką wiersza. Podobnie jakRóżewicz, Koniusz zmaga się z tworzywempoetyckim i kwestionuje jego możliwości. Jegopoeta doświadcza trudów tworzenia:

Spocząłna doświadczalnym poletku poezjize świeżą raną w gardlepo nagle urwanym głosie

(Śmierć poety)

Tym, co najmocniej daje o sobie znać w dzi-siejszej poezji Koniusza, są wątki mitologiczne orazhistoryczne. Autor coraz bardziej interesuje sięmitami śródziemnomorskimi. Jak fikcyjny PanCogito z wierszy Zbigniewa Herberta, Koniuszprzemierza najdalsze zakątki ludzkiej rzeczywis-tości, aby ze znanych sobie elementów stworzyćnową przestrzeń. Równocześnie prezentujewłasne reinterpretacje mitologiczne, dotyczącestarożytnego świata greckiego i chrześcijańskiego.Inspiracją są dla niego te epoki, które na wielewieków ustalały kanony duchowe, aby ukazać w swojej poezji bardziej ludzki wymiar prezen-towanych zjawisk. Podczas lektury można więcspotkać się z nawiązaniami do historii Dedala,Homera, Rafaela czy Krzysztofa Kolumba, a takżepoznać realia pracy numizmatyka, który „z kon-stelacji monet / przepowiada / pogody praepok”(Numizmatyk).

Innymi reliktami przeszłości obecnymi w wier-szach Koniusza są wątki autobiograficzne. Jegoteksty opowiadają o rodzicach poety, o dzieciń-stwie spędzonym w rodzinie górniczej, a co za tymidzie – o prozie górniczego życia oraz kopalnianejtragedii, która wciąż jest obecna w jego poetyckiejwyobraźni, i która nakazuje mu rozliczać się z przeszłością. Świat, jaki pamięta z lat młodości,poddany zostaje silnej sakralizacji; kopalnia, w której zginął ojciec poety, porównana jest do biblijnego Betlejem. Sam Koniusz zaś jest jakBaltazar, który w darze dla ojca „przez zaspypapieru wlecze chude woły wierszy”.

Autor późnych wierszy ujawnia też swojerozterki wewnętrzne. Powołuje się na zbiorowośćwspółczesnego pokolenia, aby opisać samegosiebie. Jak twierdzi Czesław Sobkowiak, „nawie-dzają go zwątpienia egzystencjalne i społeczne […]oraz eschatologiczne”9. Wątpi również w posłan-nictwo literatury. Jego zaangażowanie i poświęce-nie – przypuszczalnie – pójdzie w niepamięć, a onsam jest tylko „dziejową pomyłką”. Co pozostaje?Beznamiętna rejestracja codzienności.

Najnowsza poezja Koniusza utrzymana jest w nurcie charakterystycznym dla najstarszegopokolenia pisarzy lubuskich, tj. roczników urodzo-nych w latach 20., 30. i 40. XX wieku10. Artystówtych łączy głównie doświadczenie pamiętaniawojny, utraty domu rodzinnego, mniej lub bardziejprzymusowe przesiedlenie. Poeci ci są apologetamiminionych czasów, opiewającymi przeszłość,mitologizującymi swoje rodzinne strony i trudnedzieciństwo.

W myśl powyższego, najświeższa poetyka Ko-niusza charakteryzuje się rozrachunkowym tonem,bilansem przeszłości – tak w wymiarze osobistym,jak i historycznym. Motywy i tematy do swychutworów poeta czerpie z osobistego doświadczenia,a także ze znanych sobie kręgów kulturowych11.

Takim doświadczeniem może być powrót dorodzinnego domu, w którym już nic go nie poznaje.

ZBLIŻENIA

9 Janusz Koniusz. W 70. rocznicę…, s. 18.10 Do grupy tej, prócz Koniusza, należą m.in. Henryk Szylkin, Janusz Werstler, Ireneusz K. Szmidt czy Anna Tokarska.11 J. Kurowicki, Naczynia osobności. O zjawiskach poezji lubuskiej – przegląd stronniczy, Zielona Góra 1998, s. 43-45.

74

Towarzyszy temu poczucie utraty, gdyż nie zastajetam ani rodziców, ani pieca, ani kopalni, ani nawetdomu. Gdy odwiedza rodzinne miasto, przekonujesię, że:

Rozległy zawał ten dom z cegieł i drewnana dwoje rozdarł jak zasłonę w ŚwiątyniRozebrano do wyrobiskafundament ściany dach komin

(Odwiedziny starego miasta)

Wspomnieniom rodzinnym w wierszachKoniusza towarzyszy poczucie przemijania, nad-chodzącego kresu. Coraz częściej poeta myśli o niedołężnej, „obłożnej starości po utracie pamię-ci”, którą „stworzył młodociany Bóg / bezdoświadczenia” (O starości). W tle tych prze-myśleń pojawia się horacjański wątek exegi monu-mentum – w wersji pesymistycznej, gdyż poezjanie przynosi ocalenia. Odejścia poety nie zauważyżaden człowiek, i może tylko „ostatnia sosnaSosnowca” (Dowód) smutno nad nimzatrzeszczy12.

Jak widać, twórczość poetycka JanuszaKoniusza przechodzi znaczącą ewolucję, któraobejmuje również sferę poetyki. O ile początkowewiersze artysty utrzymane są w surowej konwencjiAwangardy, o tyle zielonogórskie tomiki Koniuszazawierają utwory dłuższe, rozbudowane, operu-jące wyrazistą metaforą i personifikacją. Na jakimetapie rozwoju artystycznego znajduje się więcKoniusz obecnie? Sądzę, że po wielu latach twór-czych udoskonaleń poeta nie tylko oszlifował swój warsztat, ale też osiągnął swego rodzajudoskonałość w literackim przedstawianiu rzeczy-wistości. Jego poezja nie odzwierciedla zastanegoświata, ale prezentuje autorską wizję otaczającejrzeczywistości. Za pośrednictwem wyobraźni, nakanwie własnej pamięci poeta tworzy zmitologi-zowany obraz lat dzieciństwa i podejmuje dialog z kulturą. Jego utwory to reinterpretacje greckiej i chrześcijańskiej mitologii, historii i kultury człowieka. Reinterpretacje nowatorskie, ale prze-pełnione głębokim pesymizmem oraz żalem za utraconym czasem i zagubionym człowie-czeństwem.

12 M. Mikołajczak, Słowo wstępne, [do:] Od słowa do słowa. Antologia poezji lubuskiej 2001-2006, red. M. Mikołajczak, ZielonaGóra 2006, s. 9-10.

75

Radio Zachód okres swojej świetności w zakresieteatru radiowego przeżywało w latach 60. Powsta-wała wtedy pokaźna liczba słuchowisk ory-ginalnych i adaptacji. Do Zielonej Góry zjeżdżalipracownicy Rozgłośni Wileńskiej, Szczecińskiej. W studiu nagraniowym zjawiali się aktorzy scenywarszawskiej, a i Warszawa wykupywała prawado emisji poszczególnych lubuskich dźwiękowisk.Morawski, Waśkiewicz, Malicki, Koniusz, Szura,Kołodziej – wielu twórcom regionalnym teatrradiowy nie był obojętny. Lubuski teoretyksłuchowiska, Michał Kaziów określał ten radiowyświat mianem „zielonogórskiego teatru wyobraźni”,wydając nawet broszurę pod tym tytułem1.Praktycznie do roku 1980 radio artystycznefunkcjonowało na regionalnie wysokim poziomie.Teatr radiowy był wielkim medium imaginacji,które wprowadzając literaturę do eteru, otwierałopole różnorodnych interpretacji. To było trzydzieścilat temu. Dziś miejsca dla teatru radiowego w klasycznej formie nie ma. W topografiisłuchowiska polskiego Zielona Góra jawi się jako„biała plama”2. Pojawiła się jednak pewna szansa…

Kilka lat temu rozpoczęła swoją działalnośćartystyczną grupa Wątpliwi Krewni OrsonaWellesa. W tej ironicznej nazwie jej twórcyodwoływali się do nazwiska jednego z pionierówteatru radiowego na świecie. Orson Welleszasłynął szczególnie jako autor słynnej Wojnyświatów. Słuchowisko opowiadało o inwazjiMarsjan na Ziemię: „na planecie Mars zaobser-wowano trzy wybuchy, zaś niedługo potemolbrzymi, rozpalony obiekt – uznany za meteor –spadł na jedną z farm w stanie New Jersey”. Podpozorem transmisji na żywo stworzony zostałspektakl-hybryda3. W ten pamiętny dla teatruradiowego na świecie wieczór słuchacze, zazwy-czaj epatowani radiowymi operami mydlanymi,poczuli się zagrożeni zaistniałą „sytuacją”.Przerażeni mieszkańcy New Jersey dzwonili napolicję, pytając, co się stało. Niektórzy wybiegali naulicę z mokrymi ręcznikami na głowach w panice przed atakiem gazowym. Jakaś kobietawtargnęła do kościoła, krzycząc: „Nowy Jorkzniszczony, to koniec świata!”. Wielu ludzi wylą-dowało w szpitalach z objawami rozstroju nerwo-wego. Policja odnotowała wypadki śmiertelne,

ZBLIŻENIA

Janusz Łastowiecki

Kardiostymulator radiowej wyobraźni

1 Zob. M. Kaziów, Zielonogórski teatr wyobraźni, Zielona Góra 1980.2 Tak określił pewien polityk twórczość lubuską w drugiej połowie lat 50. Zob. M. Mikołajczak, Biała plama? Twórczość lubuska

w perspektywie nowego regionalizmu, „Pro Libris” 2/3(31/32)2010, s. 63.3 Trudno określić mianem dramatu radiowego spektakl, którego formę wyznaczał pozór dosłowności i autentyzmu relacji

reporterskich.

76

a straty materialne wyniosły około 750 tysięcydolarów. A przecież był to tylko teatr wyobraźni.Wątpliwi Krewni Orsona Wellesa postanowiliodnowić tradycję wzbudzania radiowej wyobraźni.Z dystansem jednak, co podkreśla określenie„wątpliwi”, odnosili się do swojej twórczości.Rozpoczynając radiowy projekt, pisali:

Pewnego dnia wątpliwie spowinowacona zesobą grupa odnalazła na strychu starego domupożółkłe dokumenty po swym przodku. Orson– bo o nim tu mowa – przekazał w nich złotąreceptę na tworzenie genialnych słuchowiskradiowych. Niestety… jego wątpliwi krewninigdy z niej nie skorzystali, o czym możecieprzekonać się słuchając ich wątpliwej arty-stycznie twórczości!4

Teksty Wątpliwych wyszły spod pióra dzien-nikarzy Radia Zachód, którzy także w nagraniachujawnili swoje aktorskie talenty. Powstało kilkaciekawych eksperymentów radiowych (podkreślam:trudno nazwać te audycje stricte słuchowiskami).Opisują one głównie ciemne przestrzenie miejskie,takie jak piwnice (spektakl Małgorzaty Nabel),strychy (adaptacja noweli Lovecrafta MuzykaEricha Zahna) czy oniryczne miasta widma(Tygrys). Wśród nagrań Wątpliwych Krewnychznajdziemy też utrzymane w aurze psychode-licznej – Na ratunek i Spółdzielnię mieszkaniowąKarpik.

Jednym z tych tekstów jest Kardiostymulatordoktora Antracyta, napisany dla grupy Wątpli-wych Krewnych przez Adama Łuckiego, urodzo-nego w Zielonej Górze. Pomysł ten autor zreali-zował już w autorskim filmie krótkometrażowymo nazwie Ostatnia sekcja doktora Antracyta. Łuckiwyjechał stąd do Krakowa na studia (jest zatrud-niony jako scenograf w Teatrze im. Juliusza

Słowackiego w Krakowie). Niedawno jednakwrócił.

To jest świat, do którego nigdy nie miałempowrócić. Zacząłem nowy etap i wszystkowyglądało tak, jakby tak miało być. Ale loschciał inaczej. Wróciłem na stare śmieci. Możenie stare, bo to już są inne śmieci.

Organizował w Zielonej Górze wystawy rodemz Fabryki Toksycznych Nastrojów5, na którychprezentował swoje nowatorskie instalacje i grafiki.Jego tekst to historia (niby odległa, niby sciencefiction) opowiadająca o toksycznym mieście, w którym panuje niepodzielnie doktor Antracytvon Kotvitz. Antyutopijna opowieść utrzymana w orwellowskim duchu ukazuje nam toksycznemiasteczko (w dźwiękowisku mamy wskazówki,że może chodzić o winny gród). Miejsce to przy-pominało kiedyś skarnawalizowaną Wenecję… a dziś jest zautomatyzowanym narzędziem w rękach tyrana wynalazków. W tym toksycznymgrodzie znajdujemy takie miejsca jak Zajazd podSkarconym Mitomanem czy Ogród Pseudorozko-szy Pozaziemskich. W aksjologii radiowego świataAdama Łuckiego ludzie wyparci zostali przezmaszyny. Przypominają zwierzęta tresowane w panopticum szaleńca. Tak mówi o tym Łucki w reportażu Małgorzaty Nabel (który stanowiintrodukcję wyjaśniającą projekt Fabryki Toksy-cznych Nastrojów):

Określam siebie jako mistrz śmieci. Zawsze jeznajduję, nie szukając tego. Po prostu prze-chodzę. Wszystkie przedmioty, które zbieram,mają sens. Układają się w dziwną, nielogicznązagadkę w głowie. Wtedy zaczynam się za-stanawiać, w jakim kontekście dany przedmiotumieścić. Śmieci są bardzo dobrym narzędziem

4 Wątpliwi Krewni Orsona Wellesa, dostęp w internecie: www.zachod.pl/2007/05/watpliwi-krewni-orsona-wellesa/ [6.12.2010]

5 Projekt Adama Łuckiego, którego przedmiotem były szkice maszyn służących do „sterowania siłami autosugestii”, miał charakter performatywny. Maszyna jest przedmiot emocjonalnym – to jedna z głównych tez postawionych przez autora w tympokazie.

77

do robienia maszyn służących w celach emo-cjonalnych. Emocje też są obrzydliwe, brudne i śmierdzące. Także bardzo trudne, toksyczne. Wy-cieńczają nas, rozcieńczają. Nienawidzę smrodu.Chciałbym zastosować zapachy w tych insta-lacjach, żeby działały na różne zmysły. Zarównodźwięku, jak i zapachu, światła, ruchu. Myślałemteż o smaku, ale tego chyba nie przeskoczę.

Jego radiowy projekt Kardiostymulator formal-nie wpisał się w ideę Wątpliwych Krewnych.„Student znajduje na starym wyrobisku ruiny miasta. Wśród nich leży poturbowany projektor,który uruchamia i odtwarza dla mieszkańcówfragmenty historii toxic city sprzed ponad stu lat…”– tak rozpoczyna się ten dźwiękowy spektakl.Kardiostymulator doktora Antracyta ku prze-strodze uobecnia twory takie jak: amnezjonpodtrzymujący wspomnienia (podobny pomysłotrzymaliśmy wraz z słuchowiskiem według prozyLidii Alejko pt. Osiedle nagrodzonym w 2009 rokuw Sopocie nagrodą za reżyserię – tam wspom-nienia mieszkańcy betonowego osiedla odzyski-wali poprzez udział w seansie niejakiego JaraczaBlantów), maszyna do zmiany smaku monote-matycznego kochanka, odmulacz i wybielaczsumień czy liczydło sercokraty. Nie ma tu budowli– są „dziwne sformułowania architektoniczne”, a ulicami płynie maź zdegenerowanych mężczyzn i przekwitających kobiet. W tym „cudownie zapro-gramowanym” (kalkulator jest tu podgatunkiemsamca) świecie zostaje zamordowana niejakaBylica, „przeintelektualizowana literacznica”, któraniepostrzeżenie zwiększała poziom czerwonegopłynu (stanowi on miernik uczuciowości ludzkiej –podobny pomysł jak w Nowym wspaniałymświecie Aldousa Huxleya). Śmierć ta jest oczywiściedziełem doktora Antracyta, który musiał ustawićpoziom niebieskiego płynu na granicy zdrowegorozsądku. Mamy też trumniarza, lubującego się

w śmierci, produkującego nikomu niepotrzebnetrumny (sypia w nich).

Wbrew pozorom ta historia ma sens. FabrykaToksycznych Nastrojów, która m.in. oferuje zmianępłci mózgu, mówi o współczesnym człowieku w sztuce. Nie można dzielić odbiorców sztuki namęskich i żeńskich. To świat na opak. Na opakłatwiej jest jednak zobaczyć nasz świat. Dopiero w zwierciadle widzimy przecież samych siebie.Widzimy siebie tam, gdzie nas nie ma. Łucki w swojej Fabryce Toksycznych Nastrojów zbudowałobraz człowieka przeraźliwie osamotnionego,niezdolnego do obrony swojej tożsamości. Dziśbawić nas musi „ekran kontrolny” (termin zastoso-wany na określenie dominacji mediów w najnow-szym tomiku przez Jacka Dehnela)6, a koloroweogrody w telewizyjnych aranżacjach i internetowecmentarze zawieszają nas w powietrzu jak balonpustych ambicji. Wszyscy identyfikowani jesteśmyzgodnie z poziomem chemicznych płynów.Ustatycznieni w sondażowych liczbach i metry-kach stajemy się rękami Wielkiego Brata. Jesteśmynimi w tak niezauważalny sposób, iż nie wiemy, żerobimy to wbrew poczuciu ludzkiej godności.Antracyt siedzi w każdym społeczeństwie, ustawiapoziom dozwolonych uczuć, jak chce; gdy makaprys, włącza florę i faunę. Dla Łuckiego grzebaniew śmietnikach to dokopywanie się prostychznaczeń. W tej radiowej antyutopii mamy doczynienia z układem szkatułkowym (toxic city tohistoria miasta, a nie wizja mechanicznejprzyszłości). Akcja dzieje się w połowie XIX wieku.Co jest dziś – tego nie wiemy. „Dziś” ogląda się w toksycznym lustrze „wczoraj”.

Na początku wspomniałem o tym, że tegotypu utwór trudno jest zaklasyfikować do gatunkusłuchowiska. Leopold Blaustein (rygorystycznyestetyk radia) pewnie nie wziąłby pod uwagęeksperymentu radiowego jako tworu zdolnegopobudzać świat imaginacji odbiorcy7. Jeżeli jest to

ZBLIŻENIA

6 J. Dehnel, Ekran kontrolny, Wrocław 2009.7 Leopold Blaustein, twórca pojęcia „akuzja”, które miało być kontrpropozycją wobec pojmowania słuchowiska jako zespołu

wyobrażeniowych wizualizacji, postulował zwrócenie się ku odbiorowi imaginatywnemu, refleksyjnemu i wysoce zaangażowanemu percepcyjnie. Zob. L. Blaustein, Wybór pism estetycznych, Kraków 2005, s. 145-196.

78

teatr, to mamy do czynienia z performatywnymspektaklem sytuującym problematykę antropolo-giczną w nurcie zaprzeczonych utopii. Takich, którestwarzali dla zbiorowych wyobraźni JonathanSwift, Francis Bacon, Michel Foucault czy przy-wołany już Aldous Huxley. Choć w kwestii formal-nej daleko temu dźwiękowisku do osiągnięć StudiaEksperymentalnego Polskiego Radia, trzeba docenićbogaty zestaw efektów akustycznych, zwłaszczajeśli chcemy wziąć pod uwagę skromny zespółosób pracujących dla Wątpliwych Krewnych. W klamrze treściowej pośród krzywych zwierciadełgłównych postaci, schizofrenicznych dźwiękówkołyski i frenezyjno-akustycznych pogłosów tli sięprosta piosenka o nostalgii człowieka:

Sztab policjantów przeczesał miasto nad ranem/ ciało na troje poćwiartowane / ktoś miał cięprzez moment / odcisków brak / psycho-deliczny manewr / tak się nie godzi kochanaodchodzić / co noc otwieram ramiona naoścież / w łóżku post a w głowie pościg / taksię nie godzi kochana odchodzić / co nocotwieram ramiona na oścież / w łóżku post a w głowie pościg / popatrz tam dom nasz w dziki obłęd uwikłany / z sosnową trumnądiabła kołyską / okrutny los poplątał plany […].

Głęboko wierzę, że teatr samotności (jakimjest słuchowisko) wróci na antenę. Wątpliwi Krewnistworzyli ku temu bardzo dobrą przestrzeń.

Fot. Jakub Sianożęcki

79

ZBLIŻENIA

Papusza, czyli Bronisława Wajs jest jedną z najbardziej znanych poetek związanych z ziemiągorzowską, lubuską. Wpływ na to miały samorodnytalent poetycki oraz cygańskie pochodzenie. Byłapierwszą świadomą poetką cygańską w Polsce – takokreślił ją Jerzy Ficowski, odkrywca jej osoby i talentu.W Demonach cudzego strachu napisał: „Miałemszczęście poznać Papuszę, uchodzę za jej »odkryw-cę«. Papusza – miała nieszczęście poznać mnie”1.

Wokół postaci Papuszy – Lalki krąży wielemitów i legend, większość artykułów dotyczącychjej persony oscyluje tematycznie wokół wspom-nień – Papuszę trzeba było znać. Większość litera-tury, jaką czytelnik może spotkać, posiadaznamiona reporterskie, wspomnieniowe, bogate w próby parafrazy słów poetki.

Legendę literacką można definiować jako:

zespół mniemań krążących w społeczeństwiena temat danego kierunku literackiego, grupy,bądź najczęściej poszczególnego pisarza […] w jej obrębie prawdziwe fakty łączą się zwykleze zmyśleniem2.

Ma ona wpływ na odbiór dzieła literackiego,sprawiając, że staje się ono przedmiotempożądanym, godnym zauważenia i dociekań.Zjawisko to badać można, biorąc pod uwagę dwaaspekty: pierwszy to biografia twórcy, drugi tojego dzieło. W tym przypadku czynnikiemnadrzędnym jest życie poetki, czyli główna dyrek-tywa powstania legendy literackiej.

Śmierć Papuszy (8 lutego 1987 roku) czyni jejegzystencję „żywotem zamkniętym”. Czynnikiem,który sprzyja powstawaniu legendy, jest śmierć;dzieła samobójców czy ludzi zmarłych zbyt młodona skutek choroby budzą zainteresowanie. Pa-pusza doświadczyła śmierci literackiej, przestałapisać. Aspekt ten można rozpatrywać dwojako,gdyż oprócz złamania pióra, już po biologicznejśmierci Papuszy można zauważyć dodatkowywzrost zainteresowania osobą poetki.

Złamanie pióra, które owocuje dotkliwą absty-nencją twórczą, odcisnęło na niej swoje piętno. Powydaniu przez Jerzego Ficowskiego książki Cyganiepolscy została oskarżona o zdradę tajemnic.Rozpoczął się wewnętrzny dramat poetki, która –

Marika Sobczak

Bronisława Wajs – Papuszaw perspektywie legendy literackiej.Zarys

1 J. Ficowski, Demony cudzego strachu. Wspominki cygańskie, Warszawa 1986, s. 209.2 Hasło „legenda literacka”, [w:] Słownik terminów literackich, red. J. Sławiński, Wrocław 2005, s. 272.

Fotografia z tomiku Lesie, ojcze mój

80

trawiona przez lęki i obsesje – sama powiedziała:„Gdybym nie nauczyła się czytać i pisać, ja, głupiabyłabym […] szczęśliwa”3. Pisanie kojarzone byłoze strachem – świadczyć może o tym fakt, iżspaliła swoje wiersze. Jak wspomina jej mążDionizy: „Kiedy Papusza chorowała […] porwaławięcej niż 15 wierszy. Przygotowała już dowydawnictwa, ale nie ma, porwała, spaliła.Starych serc nic nie zmieni”4. Chociaż z relacjiTadeusza Kajana wynika, że zniszczonych wierszybyło więcej, mąż Papuszy na pytanie, czy żona cośpisze, odpowiada: „Nic nie pisze. Ona jest chora.Panie, ona spaliła majątek: 300 wierszy i listy nie-boszczyka Tuwima. Ani się spostrzegłem jak wrzu-ciła je do pieca”5. Kajan twierdzi, że nie tylko wy-kluczenie zaważyło na niemocy pisarskiej poetki,zwraca również uwagę na fakt, iż: „To nędza i pozostawienie samej sobie oraz choroba wytrą-ciły jej pióro z ręki”6. Z kolei Halina Ańska winąobarcza reumatyzm:

Po kilkuletniej chorobie reumatycznej Papuszastraciła sprawność rąk. Nie przywykłe do piórapalce nie umieją już nadawać myślom kształtuna papierze. Ale swoje »romane gila«, »papu-skare gila« układa Papusza nieprzerwanie, tyletylko, że ich nie spisuje. Co wieczór mruczy swojepieśni w kraciastą pierzynę, lecz powtórzyć ichnazajutrz nie umie7.

Z relacji Ańskiej wynika, że lekarze także mimowszystko mieli wpływ na tę twórczość. Papuszapowtarzała, że jej pieśni to „śpiewające myśli. Odnich boli głowa. Lekarz powiedział: nie trzebamyśleć, z takiego myślenia choroba możewyniknąć”8. Janusz Kruk wspomina w „Ziemi

Gorzowskiej” spotkanie z Papuszą. Według jegorelacji, poetka o swojej zniszczonej twórczościpowiedziała:

[…] często bolała mnie głowa. Zachorowałam i byłam w różnych szpitalach. Gdy jeszczebyłam chora – nie wiedząc co robię – spaliłamwszystkie moje jeszcze niepublikowane wiersze.Mąż gdy to zobaczył – płakał, pan Ficowskipowiedział: co ona zrobiła najlepszego…9

Ostatni przejaw twórczości poetyckiejzauważa Ficowski prawdopodobnie na początkulat 70., w swojej książce pisze:

Jeszcze raz po wielu latach, bo dwudziestu latach, uległa Papusza mojej namowie, w którejskuteczność ani przez chwilę nie wierzyłem i napisała parę pięknych wierszy, bardziej gorzowskich niż dawne i chyba jeszczepiękniejszych. Był to krótki, ostatni rozbłysk, po którym zapanowało trwałe milczenie10.

Śmierć sprzyja podsumowaniom. Historia lite-ratury pokazuje, jak wielu twórców docenianychjest dopiero po śmierci, zwłaszcza w najbliższymotoczeniu, tu – wśród Romów. W setną rocznicę uro-dzin poetki ogłoszono Międzynarodowy KonkursPoezji Romskiej im. Papuszy O Złote Pióro Papuszy,adresowany do osób pochodzących ze środowiskaromskiego, ale i nie tylko. Sam fakt setnych urodzinjest również problematyczny, gdyż znane są aż trzydaty urodzenia Papuszy; w dokumentach pojawiasię data 17 sierpnia 1908 i 30 maja 1910 oraz rok 1909.

Okrągłe rocznice śmierci poetki również sąupamiętniane – dwudziesta rocznica zaowocowała

3 Papusza, Lesie ojcze mój, Warszawa 1990, s. 10.4 P. Krzyżanowski i in., Cyganie: mity i fakty, Gorzów Wlkp. 2002, s. 139.5 T. Kajan, Fakty i ludzie, Zielona Góra 1960, s. 217.6 Tamże, s. 218.7 H. Ańska, Papusza, „Nadodrze” 1971, s. 8.8 Tamże.9 J. Kruk, W lasach, u krzyżowych dróg…, [w:] Papusza, czyli wielka tajemnica. Wybór tekstów, Gorzów Wlkp. 1992, s. 38.10 J. Ficowski, Demony…, dz. cyt., s. 261.

81

ZBLIŻENIA

wydanym przez Don Wasyla Szmida tomikiemPasażerowie niebieskiego taboru, który częściowojest poświęcony Papuszy. Don Wasyl we wstępieprzyznaje, że Papusza „już dość się nacierpiała,teraz czas na chwałę, która właśnie Jej sięnależy”11. Chwała ta objawia się w upamiętnianiu,poetka widnieje na znaczku i kartce pocztowej,gorzowską bibliotekę zdobi rzeźba oraz pomnikPapuszy. Środowisko gorzowskie upamiętniłorównież poetkę ulicą jej imienia oraz tablicąpamiątkową na ulicy Kosynierów Gdyńskich 20, w domu, w którym mieszkała.

Zainteresowanie Papuszą trwa do dzisiaj,świadczy o tym fakt, iż powstaje już trzeci film o jej życiu: pierwszy autorstwa amerykańskiegoreżysera pochodzenia polskiego – GregoregoKowalskiego, pt. Historia Cyganki; drugi Grze-gorza Dubowskiego Cygańskie pieśni Papuszy;aktualnie powstaje film Joanny Kos-Krauze z Krzysztofem Krauze Papusza, premiera plano-wana jest na jesień 2011 roku.

Kreowaniu i podtrzymaniu legendy literackiejsprzyjają bezpośrednie odniesienia pisarskie twór-ców natchnionych sylwetką czy dziełem osobylegendotwórczej, w realizacji określane jest to jako„warunek aneksji”12. Poezja autorów o korzeniachcygańskich, np. Izoldy Kwiek czy Karola ParnoGierlińskiego, inspirowana jest również osobąPapuszy. W ich twórczości odnaleźć można liczneutwory poświęcone poetce. Również pisarzelubuscy dedykowali Papuszy swoje wiersze, m.in.Janusz Koniusz Obiad u Papuszy (pod tym samymtytułem ukazał się też jego szkic), ZdzisławMorawski Tabor Papuszy, Czesław Sobkowiak

Wiersz dla Papuszy, Henryk Szylkin Do Papuszy czyKazimierz Furman Spotkanie z Papuszą; reportaż.

Znamiona kreacjonistyczne posiadają postaciJerzego Ficowskiego. Ficowski tłumaczył jejutwory, sam będąc poetą, a edukacja Papuszypozostawiała wiele do życzenia, dlatego pojawiałysię zarzuty kwestionujące jej autorstwo. ZdzisławMorawski, będąc obecnym przy kwitowaniuodbioru legitymacji ZLP przez poetkę, twierdzi:

Mogę z całą pewnością powiedzieć, że Papuszaswojego imienia nie napisała, lecz je nagryzmo-liła przez całą szerokość kartki formatu A4.Natomiast tekst w ZUS-ie to nie był brulionczłowieka, który mógłby być zdolny do napisa-nia utworu literackiego13.

Morawski sugerował, jakoby poetka samaswoich wierszy nie napisała, taka postawa podsy-cała zainteresowanie jej osobą, pisał dalej: „[była]poetką o dużej lirycznej wyobraźni […] z całąpewnością, a w autorstwie wierszy chyba pomógłjej Jerzy Ficowski, sam poeta liryczny”14.

Papusza posiada bogatą biografię, w jej życiuzdarzyły się nawet: pobyt w więzieniu (oskarżenieo rzekomo kradzione kury), podejrzenia o chorobępsychiczną i inne epizody, które stanowią o niesłabnącym zainteresowaniu jej osobą. Liczneniedomówienia, podejrzenia, przypadki losu –wszystko to przyczynia się do powstawania i utrwalania legendy literackiej.

Niniejszy tekst nie wyczerpuje zagadnieniaPapuszy jako legendy literackiej, jedynie podejmu-je próbę zarysu tego zjawiska.

11 Don Wasyl Szmid, Pasażerowie niebieskiego taboru, Włocławek 2007, s. 11. 12 R. Zimand, Szkice o Boyu, Warszawa 1961, s. 99.13 Z. Morawski, Wszystko co wiem o Papuszy, [w:] Papusza, czyli…, dz. cyt., s. 52.14 Tamże, s. 53.

82

PREZENTACJE

Pracujemy dwiema technikami fotograficznymi.Po pierwsze – metodą tradycyjną, jak to się terazmówi, fotografią analogową monochromatyczną.W ciemni opracowujemy nasze odbitki najczęściejw szlachetnej technice czarno-bieli, ale nie stroni-my też od sepii. Po drugie – posługujemy się takżetechniką cyfrową. Młodzież i dzieci uczymyobsługi najpopularniejszego aparatu, czyli lustrzanki

jednoobiektywowej, poprawnego naświetlenia i wywołania negatywów oraz odbitek pozytywo-wych, sposobów oświetlania. To wszystko możnaokreślić najprościej – uczymy robienia dobrychzdjęć. Pracownia dysponuje odpowiedniowyposażoną ciemnią. W ubiegłym roku udało siędoposażyć pracownię, stworzyć możliwość pracystudyjnej.

Zdjęcia, które tworzą tło ilustracyjne niniejszego numeru, zostały wykonane przez młodych uczestnikówpracowni fotograficznej działającej w Młodzieżowym Centrum Kultury i Edukacji Dom Harcerza w Zielonej Górze. Dyrektorem tej placówki, a zarazem osobą wprowadzającą adeptów fotografowania w czarodziejski świat obiektywu jest Kinga Krutulska. W poniższym tekście opowiada ona o pracy młodychfotografików, warunkach, jakie zapewnia im Dom Harcerza, a także o prezentowaniu ich twórczości.

Kinga Krutulska

O pracowni fotograficznej w MCKiE Dom Harcerza

Marcel Iskrzycki, z cyklu Zaułki Zielonej Góry, 2009

Adrianna Andruszewska, z cyklu Zaułki Zielonej Góry, 2003 Anna Najber, z cyklu Zaułki Zielonej Góry, 2004

Wojciech Królak, z cyklu Zaułki Zielonej Góry, 2006Dominika Olejnik, z cyklu Zaułki Zielonej Góry, 2006

Tomasz Filipek, z cyklu Zaułki Zielonej Góry, 2002 Natalia Łobacz, z cyklu Zaułki Zielonej Góry, 2006

Olga Kałagate, z cyklu Zaułki Zielonej Góry, 2006

Ewa Aleksandrowicz, z cyklu Zaułki Zielonej Góry, 2007

Karolina Lorenc, z cyklu Zaułki Zielonej Góry, 2010

83

PREZENTACJE

Jednym z ważnych, zrealizowanych przez nasząplacówkę projektów było przedsięwzięcie podnazwą Zaułki Zielonej Góry. W latach 2000-2009Pracownia organizowała plener fotograficzny pod tym tytułem, a podsumowaniem dziesięciu latpracy było wydanie albumu (obszerna recenzjatego wydawnictwa została opublikowana w nu-merze 4/29/2009 „Pro Libris” – przyp. red.).

Uczestnicy zajęć biorą udział w warsztatach i działaniach fotograficznych także za granicą. Od2002 roku bardzo dobre efekty przynosi współpracaz Jugend Und Kinder der Stadt / Cottbus (JUKS).W ramach współpracy grup fotograficznychnaszych placówek w 2004 roku powstał FotoclubZielona Góra–Cottbus. Rokrocznie, od 2003 do2005 roku, braliśmy udział w dokumentacji foto-graficznej Kinderfestiwalu. Natomiast w 2006 rokuuczestniczyliśmy w dwutygodniowym projekciefotograficznym w Cottbus, Dreźnie i Berlinie. Z okazji750-lecia Cottbus (2007 r.) Urząd Miasta zaprosiłnas do wzięcia udziału w uroczystej paradzie.

W latach 2008-2010 burmistrz Cottbuszapraszał grupę fotograficzną z Zielonej Góry na konkurs orkiestr tanecznych ze wszystkich niemieckich landów. Młodzi fotograficy z DomuHarcerza dokumentowali fotograficznie imprezę,a efekty ich pracy można było oglądać w 2009 rokuw postaci billboardów na stadionie, zaś w 2010 roku– jako prezentację multimedialną.

Wystawa Zielona Góra naszymi oczamiprezentowana była w wielu miejscach Europy.Młodzież, uczestnicząc w wyjazdach, warsztatach,plenerach, wymianach (nie tylko fotograficznych),„zabierała” nasze miasto ze sobą.

Dom Harcerza to placówka wychowaniapozaszkolnego, która poza stałymi propozycjamiorganizuje wiele imprez dla dzieci, młodzieży, a także dorosłych. Odbywają się one w ramachwspółpracy z innymi instytucjami, a także z Urzędem Miasta Zielona Góra. Taka działalnośćdaje ogromne możliwości zdobywania różnorod-nych doświadczeń fotograficznych, jest okazją doutrwalenia ważnych wydarzeń, poczynając odimprez tanecznych czy teatralnych, a kończąc naczystej dokumentacji i reportażu.

Jednym z naszych ostatnich przedsięwzięć i – jak oceniam – poważnym sukcesem było przy-gotowanie i wydanie kalendarza fotograficznegona rok 2011 zatytułowanego Pocztówka z ZielonejGóry. Pomysł wydawniczy polega na tym, że foto-grafia będąca ilustracją każdego miesiąca jest za-razem pocztówką, którą można wyrwać i wysłać.Pomocy finansowej w realizacji tego projektuudzielił nam Urząd Miasta w Zielonej Górze.Inspiracją do jego powstania były przedwojennekarty pocztowe z wizerunkiem naszego miasta.Analizowaliśmy je długotrwale, by odkryć, na czympolega ich czar, co znaczy „sznyt” starej fotografii.Tematem wiodącym wydawnictwa stały się najcie-kawsze, najładniejsze i najbardziej reprezentacyjnemiejsca Zielonej Góry. Zdjęcia wykonane w sys-temie cyfrowym zamieściliśmy w formie pocztó-wek w kalendarzu na 2011 rok. Kalendarz został w całości przygotowany i opracowany przezmłodych uczestników pracowni fotograficznej. Tojeden z bardziej udanych projektów naszej insty-tucji, satysfakcjonujący jego młodych twórców, a także promujący Zieloną Górę.

Wojciech Królak: Od kilku dobrych lat zajmujęsię tym, co lubię, czyli fotografią. Zaczynałemod robienia zdjęć prostymi aparatami analo-gowymi. Wówczas cały proces wywoływaniafilmów i tworzenia odbitek zostawiałem w rękach profesjonalistów. Wkrótce po tymtrafiłem do ciemni fotograficznej prowadzonejprzez panią Kingę Krutulską. Pod jej okiemnauczyłem się technik wywoływania filmów i dzięki niej zaraziłem się tradycyjną fotografiączarno-białą. Aktualnie ze względu na charak-ter pracy używam głównie lustrzanki cyfrowej,choć gdy tylko mam czas, korzystam z mojegoulubionego aparatu średnioformatowego. Odponad trzech lat współpracuję z „GazetąWyborczą”, gdzie na bieżąco publikowane sąmoje zdjęcia.

Adriana Sroczyńska-Andruszewska: Urodzi-łam się w 1985 r., w Zielonej Górze. W 2004 r.ukończyłam V Liceum Ogólnokształcące. Od

2000 r. jestem członkiem Koła Fotograficznegow Młodzieżowym Centrum Kultury i EdukacjiDom Harcerza. W 2004 i 2005 r. otrzymałam I nagrodę za cykl zdjęć w konkursie fotogra-ficznym Mój dom, moja ojczyzna, moja Europaw Zamościu. W 2005 r. moje prace zostaływyróżnione na pokonkursowej wystawieDziecko i jego świat w Bydgoszczy. Od 2003 r.czynnie działałam i brałam udział w corocznejwystawie Zaułki Zielonej Góry organizowanejprzez MCKiE oraz Urząd Miasta Zielona Góra.W 2006 r. z wyróżnieniem obroniłam dyplom w Pracowni Fotografii w Studium Reklamy. W 2005 r. pracowałam jako grafik studenckiejgazety „Drobne Uwagi Politycznych Amatorów”,a w 2006 r. – studenckiej gazety „Riposta”. W 2010 roku brałam udział jako grafik i fotografw projekcie kalendarza na 2011 rok Pocztówka z Zielonej Góry wydanym przez MCKiE orazUrząd Miasta Zielona Góra. Uprawiam foto-grafię: koncepcyjną, portretową, architektury

i krajobrazu, ślubną. Zajmuję się grafiką cy-frową i projektową. Biorę udział w licznychplenerach malarskich i fotograficznych na tere-nie kraju. Obecnie studiuję w Instytucie SztukWizualnych na Uniwersytecie Zielonogórskim

Marcel Iskrzycki: Urodziłem się w 1994 r. w Wałbrzychu. Obecnie jestem uczniem pier-wszej klasy Liceum Ogólnokształcącego o pro-filu policyjnym w Czerwieńsku. Od dziewięciulat uczestniczę w zajęciach fotograficznych w MCKiE Dom Harcerza. Próbowałem jużswoich sił podczas fotograficznych konkursówmiejskich, wojewódzkich i krajowych – z róż-nym skutkiem. Uczestniczyłem w kilkunastuzbiorowych wystawach pracowni fotogra-ficznej, także za granicą (Niemcy, Czechy,Francja). Systematycznie dokumentuję działa-nia Domu Harcerza, a także przygotowujęmateriał zdjęciowy z imprez miejskich na rzeczdzieci i młodzieży.

84

Fot. Karolina Antczak

85

PREZENTACJE

Karolina Bartkowiak

Zabłądziłam się w sobie

głupieję piszączaglądam przez okna cudzych domówpukam do nieznanych drzwigarściami zbieram ciepły śnieg

wpatruję się w falujące morze myśli

zabłądziłam się w sobieutknęłam między sercem a żołądkiemmłotem a kowadłemjak co dzień

86

Karolina Bartkowiak

Błękit królewski

powiedziałże zwariowałamwariatki biegajątańcząpodśpiewująi rechoczą

przecież ja tylkowyjęłam kręgosłupi postawiłam go obok skóryżeby sprawdzić czy moje wnętrzepasuje do koloru jego oczu

87

PREZENTACJE

Galeria PWW powstała w roku 2000 i mieścisię w kolebkowo sklepionej piwnicy budynku przyulicy Wrocławskiej 7 w Zielonej Górze (dawnepiwnice na wino, przy zielonogórskim WzgórzuWinnym). Wnętrze, pomimo surowego charak-teru, a może właśnie dzięki niemu, stanowiciekawą przestrzeń do różnorodnych prezentacji –zarówno klasycznych dzieł sztuki, jak i wszelkichprzejawów sztuki nowej i najnowszej.

Pierwszym opiekunem artystycznym Galerii PWWbył Ryszard Woźniak (2000), a zespół realizującytworzyli: Agnieszka Błędowska, Piotr Czech, HelenaKardasz, Paulina Komorowska-Birger, NorbertMarcjanik, Barbara Panek, Grażyna Wikierska.Zespół zrealizował dwie wystawy: Kontynuacje i sprzeciw (2000) oraz Trzeci wymiar (2000).

Po kilkumiesięcznej przerwie spowodowanejzłym stanem technicznym piwnicznych pomieszczeńi zmianami organizacyjnymi, w latach 2000-2003galerię prowadziła Helena Kardasz. Programowodziałalność Pracowni Wolnego Wyboru dotyczyłapromocji autorów młodych, niezależnych, o kształ-tujących się postawach artystycznych oraz prezen-tacji artystów uznanych w sztuce współczesnej.Preferencje wystawiennicze stanowiły żywąreakcję na aktualną potrzebę weryfikacji i dialoguw obszarze sztuki najnowszej, w obszarze nowych

mediów, obiektu, instalacji, performance. Ważnymzrealizowanym przedsięwzięciem był FestiwalSztuki w przestrzeni publicznej miasta ZielonaGóra – „Precedens” (edycje 02 i 04, kuratorzy:Marek Glinkowski, Helena Kardasz, WojciechKozłowski), we współpracy z zielonogórską GaleriąBWA. W ramach Festiwalu zaprezentowano akcjeartystyczne i różnorodne działania o charakterzeinterdyscyplinarnym, a uczestnikami byli autorzy z różnych środowisk artystycznych w kraju.

W roku 2003 z inicjatywy studentów kierunkuedukacji artystycznej w zakresie sztuk plastycznychWydziału Artystycznego Uniwersytetu Zielonogór-skiego powstało Koło Naukowe Pracownia Wol-nego Wyboru (w latach 2003-2009 opiekunowie:Helena Kardasz, Wojciech Kozłowski): „Galeriajest/ma być miejscem spotkań i wymiany. [...]Naszym pragnieniem jest stworzenie nie tylko cen-trum skupiającego artystów i ich kilku wiernychsatelitów, ale miejsca żywego, otwartego na współ-czesne konteksty działań artystycznych. W naszymmieście rodzą się nowe, ciekawe zjawiska z różnych obszarów kultury, są też ludzie, którzychcą w nich aktywnie uczestniczyć. Zaanga-żowanie studentów Wydziału Artystycznego UZdaje nam możliwość stworzenia stałego miejscasztuki w Zielonej Górze”*. Działalność KN PWW

Helena Kardasz

Galeria Pracowni Wolnego Wyboru

* Cyt. z tekstu Anny Sikorskiej inaugurującego działalność KN PWW (2003). Dostęp w internecie: http://www.kskp.uz.zgora.pl/gale-ria/index.html.

zaowocowała otwarciem na ogólnopolską scenęartystyczną, m.in. udział w spotkaniu – ForumRuchu Żywa Galeria, Zachęta, Warszawa, 11-13.12.2004 (było największe z dotychcza-sowych: 40 miejsc i organizacji zaprezentowałoswoje najnowsze działania, a przybyło około 100 uczestników z wielu środowisk z całej Polski;po raz pierwszy w organizację spotkania włączyłosię Ministerstwo Kultury, organizatorzy: Małgo-rzata Winter i Łukasz Guzek); współpraca z KołemNaukowym Akademii Sztuk Pięknych w Poznaniu– projekt „pARTycypacja“ – część pierwsza projek-tu odbyła się w Poznaniu 12-18.02.2008 w auli ASPi pofabrycznych przestrzeniach Galerii Modena,

odsłona zielonogórska miała miejsce 6-7.03.2008w Galerii PWW oraz Galerii Stara Winiarnia. Doroku 2009 członkowie KN PWW zorganizowalikilkadziesiąt wystaw indywidualnych i zbiorowych,a aktywność miejsca stanowiła potwierdzenie wewspółpracy studentów różnych kierunków Wy-działu Artystycznego UZ.

Archiwum strony internetowej PWW prezen-tuje dokumentację działań: http://www.kskp.uz.zgora.pl/galeria/index.html

Obecnie Koło Naukowe PWW kontynuuje działalnośćgalerii – od roku 2009 pod opieką Jarosława Dzięcielew-skiego i Wojciecha Kozłowskiego.

88

Od lewej: Beata Kot, Michał Talarczyk, Elżbieta Wrona, MariuszAdam; wystawa końcoworoczna prac studentów WydziałuArtystycznego UZ, Pracownia Fotografii, 2009

Od lewej: Monika Kamińska „Maska”, Magdalena Kościańska„Ikona”; wystawa końcoworoczna prac studentów WydziałuArtystycznego UZ, Pracownia Fotografii, 2009

89

PREZENTACJE

Czy można od czternastu lat prowadzić po-szukującą galerię sztuki, nie dysponując budżetem,pracownikami, lokalem? Ależ oczywiście. GaleriaTwórców Galera to ewenement i jedno z ciekaw-szych zjawisk zielonogórskiej sceny artystycznej;zdecydowanie niekomercyjne przedsięwzięciepolegające na prezentacji artystów (głównie)młodego pokolenia. Galera nie posiada własnychpomieszczeń, budżetu, pracowników. Mimo todziałamy nieprzerwanie od 1997 roku. Do dziś zorga-nizowaliśmy 180 wystaw i staliśmy się, ku naszemuzaskoczeniu, jedną ze starszych, działających,zielonogórskich galerii. I wciąż jest to niezależnainicjatywa, co w naszych czasach jest założeniemraczej egzotycznym. Z biegiem czasu zaczęliśmysam fakt animowania Galerii uważać za procesartystyczny, happening rozciągnięty na lata.

Galera nigdy nie stała się oficjalną instytucjączy zarejestrowanym stowarzyszeniem, utrzymującprzez lata status niezależnej inicjatywy. Niestaramy się też zaprzedać wyłącznie jednej dok-trynie artystycznej czy jednemu sposobowi rozu-mienia sztuki. Nasze wystawy to raczej nieustanneposzukiwanie, rejs po morzu pozbawionymbrzegów. Pokazywaliśmy przeróżne dzieła i po-stawy artystyczne – malarstwo i komiks, rysuneksatyryczny i performance, okręt mijał zarówno

nowoczesne metropolie, jak i wyspy pełne kani-bali... Sądzę, że ta otwartość i obrzydzenie dozamykania się w ramach jednej opcji artystycznejrównież wyróżnia Galerę na tle innych, koncen-trujących się na sztuce najnowszej galerii.

I tak płyniemy do dziś; zmienia się załoga i zmienia się sztuka; niektórzy artyści pokazującypod naszym sztandarem swe wczesne realizacjeosiągnęli sukces i uznanie (m.in. Basia Bańda, OlafCiszak), innych pożarła Otchłań. Zdarza się namrównież prezentować twórców już uznanych,rozpoznawalnych (Wojciech Siudmak, ZbigniewJujka). Rejs trwa...

Ale zacznijmy od początku. Od Instytutu.W 1997 r. byliśmy studentami IV roku Instytutu

Sztuki i Kultury Plastycznej przy (wówczas jeszcze)WSP w Zielonej Górze. Miasto nie było wtedyszczególnie otwarte na sztukę młodych; Instytutmiał zaledwie kilka lat i mimo że wykładali tamczołowi polscy artyści (m.in. Izabela Gustowska,Antoni Zydroń, Jan Berdyszak, Zenon Polus), niebył jeszcze rozpoznawalny; dopiero pojawiali siępierwsi absolwenci. Zielonogórskie życie kulturalnetoczyło się leniwym rytmem, sympozja ZłotegoGrona były już tylko coraz bardziej legendarnąprzeszłością, dogasało Biennale Sztuki Nowej. Pro-fesjonalne galerie skupiały się raczej na bezpiecznej

Igor Myszkiewicz

Galeria Twórców Galera – 14 rok rejsu

sztuce komercyjnej. Natomiast w korytarzachInstytutu zaczynał rozpalać się płomień.

Oczywiście władze i kadra Instytutu podej-mowały szereg działań i inicjatyw artystycznych, w uczelnianej galerii (GI) pokazywano już czasemtwórczość studentów, ale raczej odzwierciedlałoto gusta i rozumienie sztuki naszych profesorów,ich walki. Nie zawsze były to wybory samych studentów.

Chcieliśmy czegoś innego, niezależności, własnejsceny, sztandaru, własnego okrętu. Była w nasprzemożna potrzeba działania, wyjścia poza muryInstytutu, prezentacji własnej twórczości pozabezpiecznym kloszem uczelni, konfrontacji z zew-nętrznym odbiorcą.

Tak narodziła się Galeria Studencka Galera.Założyli ją studenci rocznika 94/99 InstytutuSztuki i Kultury Plastycznej: Igor Myszkiewicz,Sylwester Mocur, Izabela Jędrulak, Beata Łuksza,Agata Zbylut, Ola Gnap, Joanna Kalemba,Katarzyna Walczak... Proklamacja odbyła się 4 grudnia 1997 r. razem z pierwszą zrealizowanąwystawą, była to prezentacja rysunków IzabeliJędrulak GRANICE. Pierwsze wystawy odbywałysię w korytarzach Instytutu lub w klubie stu-denckim Dziupla. Początkowo na pokładzie Galeryprezentowaliśmy wyłącznie twórczość studentów,potem formuła poszerzyła się. Do roku 1999 zreali-zowaliśmy 22 wystawy. Działalność związana z animowaniem galerii wciągnęła nas tak bardzo,że nie mieliśmy zamiaru kończyć jej wraz z nauką

w Instytucie. W 1999 r. skończyliśmy studia.Opuszczając uczelnię, zabraliśmy okręt ze sobą.

Galera z Galerii Studenckiej Galera stała sięGalerią Twórców Galera, formuła działań posze-rzyła się, choć twórczość studencka i młoda sztukanadal stanowią główny nurt działalności. Zmie-niały się też miejsca prezentacji, czas spędzony w każdym z nich cechował się innym klimatemgaleryjnych działań. Wystawy realizowane w Instytucie i Dziupli były zestrojone z rytmem stu-denckiego życia. W latach 1999-2007 wystawyGalery odbywały się w budynku Klubu Kolejarza –te mniejsze w mieszczącej się w podziemiach CafeBorgia (dzięki uprzejmości właścicieli lokalu, Eli i Roberta Górowskich), większe zaś prezentacjerealizowaliśmy na poddaszu. Poddasze Kolejarzamiało niepowtarzalny klimat – półmrok, drewnia-ne konstrukcje dachu, nienachalne ogrzewaniesprawiające, że zimowe działania odbywały się w minusowych temperaturach... Niejako równole-gle, w latach 2002-2008, organizowaliśmy takżewystawy i konkursy (m.in. głośny konkurs naniekonwencjonalny plakat pierwszomajowy) w Klubie Muzyczno-Artystycznym 4 Róże dlaLucienne, co wciągnęło nas w wir działań prowa-dzonego przez Bruno Aleksandra Kiecia Kombi-natu Kultury. Następnie, od 2007 do 2009 r.,miejscem prezentacji Galery stała się siedzibaRadia Zachód – przestrzenie czyste i sterylne, pozawernisażami raczej niedostępne dla potencjalnegowidza. Od roku 2010 głównym portem Galery jest

90

Otwarcie wystawy Basi Bańdy, poddasze Kolejarza Performance Grupy Sędzia Główny 100, poddasze Kolejarza

91

PREZENTACJE

klub Piekarnia Cichej Kobiety (dzięki Kamili Chry-stowicz-Nowak i Jerzemu Nowakowi), surowe,postindustrialne przestrzenie mieszczące się w Zaułku Artystów przy ul. Fabrycznej.

Galeria Twórców Galera to nie tyle bowiemmiejsce, co sztandar grupujący artystów, którymożemy zatknąć wszędzie. Wciąż staramy sięutrzymać status niezależnej, inicjatywy; współ-pracujemy także z szeregiem organizacji i stowa-rzyszeń, warto tu wymienić choćby KombinatKultury, Okręg Zielonogórski Związku PolskichArtystów Plastyków, Lubuskie StowarzyszenieMiłośników Działań Kulturalnych „Debiut” czyZielonogórski Klub Fantastyki „Ad Astra”. Pozagłównym nurtem działalności często jesteśmyorganizatorami lub współorganizatorami wystawtowarzyszącym konwentom miłośników fantastyki(Bachanalia Fantastyczne), prezentacji w GaleriiPro Arte oraz Muzeum Ziemi Lubuskiej. W zielo-nogórskim Muzeum od 2008 r. Galera prezentuje(prowadzona przez niżej podpisanego) autorskiprogram koncentrujący się na „innych aspektachsztuki współczesnej” – ilustracji, komiksie, graficecyfrowej, rysunku satyrycznym.

Przede wszystkim zmieniali się jednak steru-jący okrętem ludzie – kapitanowie i wioślarze. Pozakończeniu studiów stopniowo wykruszył się niemalcały pierwotny skład załogi. Ale zamustrowali sięinni Sternicy: Igor Myszkiewicz (współzałożyciel,prezes 1997-2003), Sylwester Mocur (współza-łożyciel), Izabela Jędrulak (współzałożyciel),

Krzysztof Woźniak (wiceprezes 1999-2000),Błażej Dymek (wiceprezes 1999-2000), MarcinZarzycki (wiceprezes 2000-2002), Anna Nabel(wiceprezes 2001-2003), Marek Szpak (wice-prezes 2003), Tomasz Sztajer (prezes 2003),Mateusz Jarża (prezes 2003-2005), Marcin Raba(prezes 2005). Od 2005 r. do czasów obecnych:Anna Nabel-Myszkiewicz (Kierownik Referatu doSpraw Promocji Twórczości) i Igor Myszkiewicz(zrezygnowawszy z funkcji prezesa, przyjąłembezpretensjonalny tytuł Wielkiego Mistrza).

Rejs trwa. 14 lat, 180 zrealizowanych wystaw.Podczas tego okresu przez pokład Galeryprzewinęło się mnóstwo artystów, zarównomłodych, dopiero wkraczających na arenę, jak i tych ozdobionych już laurem uznania. Warto tuwspomnieć jedną z pierwszych wystaw malarstwaBasi Bańdy, preformance grupy Sędzia Główny,fotografie Mateusza Jarży czy Adama Andrearczy-ka... Mieliśmy też przyjemność pokazywać pracegigantów rysunku satyrycznego – Zbigniewa Jujki,Grzegorza Szumowskiego, Břetislava Kovaříka.

Największym zaś honorem była dla mnie oso-biście możliwość zaprezentowania pod sztan-darem Galery twórczości artystów, których praceoglądane w utraconych otchłaniach dzieciństwasprawiły, że zdecydowałem się po latach kroczyćkrętymi manowcami sztuki – Wojciecha Siudmakai Tadeusza Raczkiewicza.

Galera wciąż płynie. I rejs wciąż jestfascynujący.

Komiksy Tadeusza Raczkiewicza, Piekarnia Cichej Kobiety

92

Obecnie Słońsk (il. 1) kojarzy się głównie z powołanym kilka lat temu Parkiem Narodowym„Ujście Warty”, na terenie którego występująliczne gatunki fauny i flory. Niewiele osób jednakpamięta, że ta niewielka miejscowość położonana wschód od Kostrzyna, odegrała w dziejachNowej Marchii istotną rolę. Od XV stulecia aż do

Słońsk (deutsch Sonnenburg) (Abb. 1) wirdheutzutage vor allem mit dem vor einigen Jahrengegründeten Nationalpark „Ujście Warty“ assoziiert,in dem zahlreiche Tier- und Pflanzengattungenvorkommen.

Nur wenige Menschen erinnern sich noch andie Tatsache, dass diese kleine Ortschaft östlich

Magdalena Poradzisz-Cincio

Słońsk – dawnasiedziba joannitów

Magdalena Poradzisz-Cincio

Słońsk - ehemaliger Sitzder Johanniter

KRAJOBRAZY LUBUSKIE

Fot. Edyta Jasińska

93

1945 roku dzieje Słońska w sposób nierozerwalnyzwiązane były z joannitami. W Słońsku mieściłasię główna siedziba brandenburskiej prowincji(tzw. baliwatu) zakonu joannitów.

Do dziś w Słońsku zachowały się materialneślady joannickiej obecności, świadczące o dawnejrandze tej miejscowości. Nie sposób nie wspom-nieć o jednej z ważniejszych świątyni NowejMarchii – słońskim kościele parafialnym, któregownętrze po dziś dzień kryje świetne przykładynowożytnej rzeźby sakralnej (il. 2, 3). Na osobnąuwagę zasługuje również joannicki zamek (il. 4),

von Kostrzyn (Küstrin) eine wichtige Rolle in derGeschichte der Neumark spielte. Seit dem 15. Jahr-hundert bis 1945 war die Geschichte von Słońskunzertrennlich mit den Johannitern verflochten. InSłońsk befand sich der Hauptsitz des Johan-niterordens für die Provinz Brandenburg (sog.Ballei).

Bis heute sind hier einige materiellen Spurenihrer Anwesenheit erhalten geblieben, die vondem ehemaligen Rang dieser Ortschaft zeugen.Hierfür sollte auf jeden Fall eine der wichtigstenKirchen der Neumark erwähnt werden – diePfarrkirche in Słońsk, deren Innenraum bis heuteherrliche Beispiele für neuzeitige sakraleSkulpturen versteckt (Abb. 2, 3). Auch das Schlossder Johanniter ist beachtenswert (Abb. 4). Eswurde 1975 durch einen Brand zerstört und istheute nur noch als Ruine erhalten geblieben.

Johanniter in der Neumarkim 15. und 16. Jahrhundert

Der Johanniterorden wurde durch zahlreicheSchenkungen zu einem der mächtigsten

1. Słońsk przed II wojną światową. Widokówka ze zbiorów pry-watnych

1. Słońsk vor dem Zweiten Weltkrieg. Postkarte, Privat-sammlung

2. Słońsk przed II wojną światową, fragment zabudowy, poprawej wieża kościoła parafialnego. Widokówka ze zbiorówprywatnych

2. Słońsk vor dem Zweiten Weltkrieg, ein Fragment derBebauung, auf der rechten Seite der Turm der Pfarrkirche.Postkarte, Privatsammlung

3. Kościół parafialny w Słońsku, stan przed II wojną światową.Widokówka ze zbiorów prywatnych

3. Die Pfarrkirche in Słońsk, Zustand aus der Zeit vor demZweiten Weltkrieg. Postkarte, Privatsammlung

KRAJOBRAZY LUBUSKIE

94

który – zniszczony w czasie pożaru w 1975 r. – jestobecnie w stanie ruiny.

Nowomarchijscy joannici w XV i XVI wieku

Zakon joannitów poprzez liczne nadania stałsię jednym z najpotężniejszych właścicielirozległych dóbr ziemskich w Nowej Marchii. Niebez znaczenia dla dziejów i znaczenia joannitówokazał się fakt przejęcia dóbr templariuszy pokasacji tego zakonu w 1321 roku. Tym samym w XIV wieku zakon joannitów uzyskał rozległeobszary ziem na pograniczu brandenbursko-po-morskim, ugruntowując swą pozycję polityczno--gospodarczą na tym obszarze. Pierwotnie baliwatbrandenburski zakonu joannitów nie miał wyznaczo-nej swej głównej siedziby, mistrzowie przebywalinajczęściej w Łagowie lub w Chwarszczanach.

W XV stuleciu joannici odkupili od margrabiówbrandenburskich zamek w Słońsku, przeznaczającgo na rezydencję mistrza baliwatu. Odtąd Słońskstał się centrum administracyjno-politycznymbrandenburskiej prowincji tego zakonu, co wią-zało się z wieloma fundacjami artystycznymi. Niebez znaczenia dla losów nowomarchijskich joan-nitów było uzyskanie dużej autonomii w stosunkudo innych prowincji tego zakonu.

Początkowo funkcję kościoła parafialnegopełniła w Słońsku kaplica zamkowa, a w ostatniej

Landbesitzern in der Neumark. Nicht unwichtigfür die Geschichte und die Bedeutung derJohanniter war die Übernahme der Güter desTempelritterordens nach dessen Aufhebung imJahre 1321. Auf diese Weise bekam der Johan-niterorden im 14. Jahrhundert große Landesge-biete an der Grenze zwischen Brandenburg und Pommern und gründete seinen politischenund wirtschaftlichen Rang auf diesem Gebiet.Ursprünglich hatte der Johanniterorden in derBallei Brandenburg keinen festgelegten Sitz; die Herrenmeister hielten sich meistens in Łagów (Lagow) oder in Chwarszczany(Quartschen) auf.

Im 15. Jahrhundert kauften die Johanniter dasSchloss in Słońsk dem brandenburgischenMarkgrafen ab und so wurde es zum Hauptsitzdes Herrenmeisters der Ballei. Seitdem war Słońskdas politische und Verwaltungszentrum derProvinz Brandenburg des Ordens, was sich auchmit vielen Stiftungen zur Unterstützung der Kunstverband. Nicht ohne Bedeutung für das Schicksalder Johanniter in der Neumark war die Tatsache,dass sie innerhalb des Johanniterordens eine rela-tiv große Autonomie genießen konnten.

Am Anfang erfüllte die Schlosskapelle dieFunktion einer Pfarrkirche in Słońsk. Im letztenViertel des 15. Jahrhunderts stifteten die Ordens-brüder eine Pfarrkirche sowie die Gehälter der Geistlichen1. Unter dem Patronat der Johanniterstanden auch einige städtischen Pfarren – u.a. Chojna (Königsberg in der Neumark),Choszczno (Arnswalde), Sulęcin (Zielenzig) undviele Dorfpfarren.

Nach der offiziellen Einführung der Refor-mation in der Neumark (1538) schloss sich dieMehrheit der Herrenmeister der Lehre Luthers an.Es ist nötig hinzuzufügen, dass dies eine allge-meine Tendenz unter den katholischen Geistlichenwar. Noch bevor der Herrscher der Neumark die

4. Zamek joannitów w Słońsku, stan ok. 1925. Widokówka ze zbiorów prywatnych

4. Das Johanniterschloss in Słońsk um 1925. Postkarte,Privatsammlung

1 M. Starnawska, Mnisi – rycerze – szlachta. Templariusze i Joannici na pograniczu wielkopolsko-brandenbursko--pomorskim, „Kwartalnik Historyczny” 99 (1992), Nr 1, S. 8-10; 16-17.

95

KRAJOBRAZY LUBUSKIE

ćwierci XV w. zakonnicy ufundowali farę i uposażeniedla duchownych1. Pod patronatem joannitówznajdowało się również kilka parafii miejskich(m.in. Chojna, Choszczno, Sulęcin) oraz liczneparafie wiejskie.

Po oficjalnym wprowadzeniu reformacji w No-wej Marchii (1538) większość joannickich kom-turów opowiedziała się za przyjęciem nauk Lutra.Warto dodać, iż była to ogólnie panująca wówczastendencja wśród duchowieństwa katolickiego,ponieważ zanim władca Nowej Marchii przyjąłkomunię pod dwiema postaciami, oficjalniedeklarując poparcie dla reformatorskich idei, więk-szość nowomarchijskich klasztorów została jużopuszczona przez zakonników.

Chociaż nieznane są dokładne okolicznościoficjalnego przyjęcia przez nowomarchijskichjoannitów nauk Lutra, wiadomo jednak, że już w 1538 r. wprowadzono w kościele parafialnym w Słońsku nabożeństwo ewangelickie z komuniąpod dwiema postaciami. Z przekazów wiadomorównież, że rok później do fary miejskiej w nale-żącym do joannitów Sulęcinie powołano pro-boszcza ewangelickiego2. W następnych latachjoanniccy komturzy wstąpili w związki małżeńskie3.

Z pewnością jedną z przyczyn przejścia joan-nitów na luteranizm były kwestie ekonomiczno--gospodarcze. Przyjęcie reformacji i przekształ-cenie swych struktur zakonnych w bractwoświeckie łączyło się z zachowaniem majątku przeznowomarchiskich joannitów – w tym przedewszystkim ich rozległych dóbr ziemskich. Przyj-mując naukę Lutra, nie podzielili losu innychzakonów z terenu Nowej Marchii, unikając utratydóbr i sekularyzacji. Warto wspomnieć, że bogatouposażone w dobra ziemskie klasztory cystersów i cysterek w Nowej Marchii (Bierzwnik, Mironice,

Kommunion unter beiderlei Gestalt (mit Brot undWein)empfing, was seine offizielle Unterstützungfür Ideen der Reformation bedeutete, waren diemeisten Klöster der Neumark bereits von ihrenOrdensbrüdern verlassen worden.

Zwar sind die genauen Umstände deroffiziellen Annahme der lutherischen Lehre durchdie Johanniter in der Neumark unklar, es ist aberbekannt, dass schon 1538 ein evangelischesGottesdienst und Kommunion mit Brot und Weinin der Pfarrkirche in Słońsk eingeführt wurde. AusÜberlieferungen geht auch hervor, dass ein Jahrspäter ein evangelischer Pfarrer zur städtischenPfarrkirche der Johanniter in Sulęcin berufenwurde2. In den nächsten Jahren heirateten dieHerrenmeister der Johanniter3. Eine der Ursachendes Übertritts der Johanniter zum reformiertenBekenntnis waren bestimmt ökonomische undwirtschaftliche Gründe. Nach der Annahme derReformation und der Umgestaltung der Ordens-strukturen in eine weltliche Bruderschaft konntendie Johanniter der Neumark gleichzeitig ihrenBesitz behalten – vor allem die großen Landbe-sitze. Sie haben das Schicksal anderer Orden derNeumark, die ihr Besitz verloren haben und säku-larisiert wurden, nicht geteilt. Es ist nötighinzuzufügen, dass Frauen- sowie Männerzister-zienserklöster in der Neumark (Bierzwnik(Marienwalde), Mironice (Himmelstädt), Cedynia(Zehden), Recz (Reetz) reich an Landbesitz warenund säkularisiert wurden. Sie gingen in denfürstlichen Besitz über, was für den Herrscher einewichtige Einkommensquelle bedeutete. Die weni-gen Güter der städtischen Klöster mit geringenEinnahmen in der Neumark gingen dagegen an dieRäte der jeweiligen Städte. Als Ergebnis einersolchen Säkularisierungspolitik wurden vieleKirchen unwiederbringlich zerstört und viele vonKlostergebäuden wurden zur Baumaterialquelleoder man verwendete sie zu wirtschaftlichen oder1 M. Starnawska, Mnisi – rycerze – szlachta. Templariusze

i Joannici na pograniczu wielkopolsko-brandenbursko--pomorskim, „Kwartalnik Historyczny” 99 (1992), nr 1, s. 8-10; 16-17.

2 F. von Müller, Reformation in Neumark, Landsberg/Warthe1917, s. 59.

3 Tamże, s. 21.

2 F. von Müller, Reformation in Neumark, Landsberg/Warthe1917, S. 59.

3 Ebenda, S. 21.

96

Cedynia, Recz) przekształcono w wyniku sekularyzacji w domeny książęce, stanowiąceważne źródła dochodów dla władcy. Natomiastdobra słabo uposażonych klasztorów miejskich w Nowej Marchii zostały przekazane radomposzczególnych miast. Skutkiem takiej politykisekularyzacyjnej wiele świątyń klasztornychzostało bezpowrotnie zniszczonych, a wielebudynków klasztornych zaczęto traktować jakoźródło pozyskania materiału budowlanego lubprzeznaczano na cele gospodarcze czy teżbudowle użyteczności publicznej (np. szpitale)4.

Co warto szczególnie podkreślić, zakon joan-nitów w Nowej Marchii przekształcił się w pro-testancki zakon rycerski, pod patronatempanującego władcy, zachowując jednak swą hie-rarchię i strukturę organizacyjną5. W swych para-fiach wiejskich joannici naukę Lutra wprowadzalistopniowo – przykładowo dopiero od 1539 roku,czyli rok po oficjalnym wprowadzeniu reformacjiw Nowej Marchii zatroszczono się, aby we wsiachwokół Łagowa zaczęto głosić reformatorskie treści6.

W 1540 roku doszło do ważnego porozu-mienia pomiędzy joannitami a ówczesnym władcąNowej Marchii – margrabią Janem z Kostrzyna.Joannici zrezygnowali z komandorii w Chwar-szczanach, w zamian otrzymując dość odległedobra zamkowe w Świdwinie. Komandoria chwar-

gemeinnützigen Zwecken (z.B. als Kranken-häuser)4.

Es ist besonders erwähnenswert, dass sich der Johanniterorden in der Neumark in einenevangelischen Ritterorden verwandelte, der unterdem Patronat des Herrschers stand. Die Hierarchieund Struktur des Ordens blieb jedoch unverän-dert5. Die Johanniter führten die Lehre Luthers in ihren Dorfspfarren stufenweise ein – zumBeispiel erst 1539, also ein Jahr nach der offiziellen Einführung der Reformation in derNeumark sorgte man dafür, dass in den Dörfernum Łagów die Reformationsideen verkündet wurden6.

1540 kam es zu einer wichtigen Einigung zwi-schen den Johannitern und dem damaligenHerrscher der Neumark – dem Markgrafen Hansvon Küstrin. Die Johanniter verzichteten auf dieKommende in Chwarszczany, dafür erhielten sieziemlich weit entfernte Schlossgüter in Świdwin(Schivelbein). Die Kommende in Chwarszczanywurde zur fürstlichen Domäne. Dieser Schritt wargünstig für den Markgrafen, weil das Landgut inŚwidwin weit entfernt von dem damaligen politis-chen und Verwaltungszentrum Kostrzyn war. Derdamalige Herrenmeister von Chwarszczany,Melchior von Barfuss, wurde zum hohen Beamtenernannt – dem Landvogt von Świdwin, Drawsko(Dramburg) und den dazu gehörenden

4 Szerzej: J. Harasimowicz, Sekularyzacja klasztorów w Nowej Marchii w XVI wieku, [w:] Klasztor w spo-łeczeństwie średniowiecznym i nowożytnym. Materiały z międzynarodowej konferencji naukowej zorganizowanejw Turawie w dniach 8-11 V 1996 przez Instytut HistoriiUniwersytetu Opolskiego i Instytut Historyczny Uniwersy-tetu Wrocławskiego, red. M. Derwich, A. Pobóg-Lenarto-wicz, Opole – Wrocław 1996, s. 399-416.

5 E. Opgenoorth, Die Ballei Brandenburg des Johanniteror-dens im Zeitalter der Reformation und Gegenreformation,Würzburg 1963, s. 64-70.

6 Brandenburgisches Klosterbuch. Handbuch der Klöster,Stifte und Kommenden bis zur Mitte des 16. Jahrhunderts,Heinz-Dieter Heimann, Klaus Neitmann, Winfried Schichmit Martin Bauch, Ellen Franke, Christian Gahlbeck,Christian Popp, Peter Riedel (Hg.) Bd. II, (=Brandenburgi-sche Historische Studien, Bd. 14), s. 727.

4 Mehr: J. Harasimowicz, Sekularyzacja klasztorów w NowejMarchii w XVI wieku, [in:] Klasztor w społeczeństwie średniowiecznym i nowożytnym. Materiały z międzynaro-dowej konferencji naukowej zorganizowanej w Turawie w dniach 8-11 V 1996 przez Instytut Historii UniwersytetuOpolskiego i Instytut Historyczny Uniwersytetu Wrocław-skiego, Red. M. Derwich, A. Pobóg-Lenartowicz, Opole –Wrocław 1996, S. 399-416.

5 E. Opgenoorth, Die Ballei Brandenburg des Johanniteror-dens im Zeitalter der Reformation und Gegenreformation,Würzburg 1963, S. 64-70.

6 Brandenburgisches Klosterbuch. Handbuch der Klöster,Stifte und Kommenden bis zur Mitte des 16. Jahrhunderts,Heinz-Dieter Heimann, Klaus Neitmann, Winfried Schichmit Martin Bauch, Ellen Franke, Christian Gahlbeck,Christian Popp, Peter Riedel (Hg.) Bd. II, (=Branden-burgische Historische Studien, Bd. 14), S. 727.

97

KRAJOBRAZY LUBUSKIE

szczańska została przekształcona w domenęksiążęcą. Było to posunięcie szczególnie korzystnedla margrabiego, gdyż dobra świdwińskie byłyodległe od Kostrzyna, który wybrano na centrumadministracyjno-polityczne podległego mu teryto-rium. Ówczesnego komtura Chwarszczan, Mel-chiora von Barfuss, mianowano wysokim urzędni-kiem – landwójtem ziemi świdwińskiej i drawskiej7.Barfuss otrzymał ponadto dobra sekulary-zowanego klasztoru kartuzów w Świdwinie8.

Jan z Kostrzyna dążył do podporządkowaniasobie w jak najwyższym stopniu joannitów, coczęsto spotykało się z ich wyraźnym sprzeciwem.Niekiedy jego autorytarna polityka przynosiła mujednak sukcesy, np. w 1544 roku joannici uczynilimargrabiego protektorem swych dóbr. Równo-cześnie otrzymał on prawo do prezentacji i nomi-nacji wielkiego mistrza, które po jego śmierci stało

Ländereien7. Darüber hinaus bekam Barfuss dieGüter des Kartausenklosters in Świdwin nachdessen Säkularisation8.

Hans von Küstrin strebte nach möglichststarker Unterwerfung der Johanniter und stieß oftauf starken Widerstand ihrerseits. Ab und zubrachte aber seine autoritäre Politik Erfolg: 1544machten ihn die Johanniter zu Schirmherr ihrerOrdensgüter. Gleichzeitig bekam der Markgraf dasRecht, den Herrenmeister nominieren und ernen-nen zu dürfen. Nach seinem Tode ging dieserPrivileg an weitere Kurfürsten von Brandenburgüber. Trotz seiner Bemühungen behielten dieJohanniter ihre Souveränität und bis 1810 bliebensowohl die Verwaltung als auch die Wirtschaftihrer Kommenden autonom9.

Die Pfarrkirche

Gegenüber dem Johanniterschloss in Słońskbefindet sich der ehemalige Tempel des Ordens.Heute ist es eine Pfarrkirche, gewidmet der MutterGottes von Częstochowa (Tschenstochau) (Abb. 5, 6). Die Backsteinkirche ist ein Beispiel derspätgotischen dreischiffigen Halle, zu dem späterein rechteckiger Turm an der Westseite angebautwurde. Der schlanke neugotische Turm zeichnetsich von dem Stadtpanorama von Słońsk deutlichab. Obwohl das Projekt des Turmes – das übrigensin der vortrefflichen Werkstatt des berühmtenSchinkel entstand – aus dem 18. Jahrhundertstammt, reichen die Anfänge der Kirche bis in dasMittelalter zurück. Auf dem Platz der heutigenKirche befand sich ursprünglich eine kleineKapelle, wahrscheinlich eine Schlosskapelle. Der

7 E. Rymar, Komandoria chwarszczańska templariuszy i joa-nnitów (1232-1540), „Nadwarciański Rocznik Historyczno--Archiwalny”, nr 9 (2002), s. 33.

8 Ch. Gahlbeck, Zisterzienser und Zisterzienserinnen in derNeumark, Berlin 2002, (=Veröffentlichungen des Branden-burgischen Landeshauptarchivs, hrsg. von Klaus Neitmann,Bd. 47), s. 428, przyp. nr 37.

5. Kościół parafialny w Słońsku, stan 2008

5. Die Pfarrkirche in Słońsk 2008

7 E. Rymar, Komandoria chwarszczańska templariuszy i joa-nnitów (1232-1540), „Nadwarciański Rocznik Historyczno-Archiwalny”, Nr 9 (2002), S. 33.

8 Ch. Gahlbeck, Zisterzienser und Zisterzienserinnen in derNeumark, Berlin 2002, (=Veröffentlichungen des Branden-burgischen Landeshauptarchivs, hrsg. von Klaus Neitmann,Bd. 47), S. 428, Fußnote Nr 37.

9 J. Harasimowicz, Sekularyzacja klasztorów w NowejMarchii..., S. 404-405.

98

się przywilejem kolejnych elektorów brandenbur-skich. Jednak pomimo usilnych zabiegów władcyjoannici zachowali swą autonomię i aż do 1810 r.ich nowomarchijskie komandorie zachowały swąodrębność zarówno pod względem administra-cyjnym, jak i gospodarczym9.

Kościół parafialny

Naprzeciwko słońskiego zamku joannitówusytuowana jest dawna świątynia tego zakonu.Obecnie jest to kościół parafialny pw. MatkiBoskiej Częstochowskiej (il. 5, 6). Jest to świątyniamurowana, wzniesiona z cegły, reprezentuje typpóźnogotyckiej trzynawowej hali z wieżą na planiekwadratu dostawioną od zachodu. Strzelistaneogotycka wieża stanowi wyraźną dominantę w panoramie Słońska. Choć projekt wieży – po-wstały zresztą w znakomitym warsztacie słynnegoSchinkla – pochodzi z XIX wieku, to początkiświątyni sięgają wieków średnich. Pierwotnie namiejscu obecnego kościoła wznosiła się niewielkakaplica, zapewne zamkowa. Budowa obecnejświątyni zakończyła się w 1522 roku – taka datapojawia się na zwornikach sklepienia kościoła.Wnętrze świątyni gruntownie przekształcono w drugiej połowie XVII w.

Wnętrze artykułowane masywnymi ośmio-bocznymi filarami nosi wyraźne ślady działalnościjoannitów. Choć wyposażenie kościoła ucierpiałopodczas II wojny światowej, przetrwał jednakznakomity ołtarz główny oraz osiemnastowiecznaambona. Na przedwojennych zdjęciach dostrzecmożna, iż wnętrze świątyni obiegały emporyozdobione tablicami herbowymi joannickich rycerzy. Tablice herbowe umieszczone byłyrównież na filarach świątyni. Ponadto do wystrojuwnętrza zaliczyć można było rzeźbione popiersiaukazujące joannickich mistrzów10.

Bau des heutigen Tempels wurde 1522 beendet –dieses Datum ist auf den Schlusssteinen desGewölbes sichtbar. Der Innenraum der Kirchewurde in der zweiten Hälfte des 17. Jahrhundertsgründlich umgestaltet.

Der Innenraum mit schweren achteckigenSäulen trägt deutliche Spuren von Tätigkeit derJohanniter. Obwohl die Innenausstattung derKirche Verluste während des Zweiten Weltkriegeserlitt, blieben der wunderbare Hauptaltar und eineKanzel aus dem 18. Jahrhundert erhalten. Auf denFotos aus der Vorkriegszeit kann man sehen, dassdas Innere von Emporen umkreist wurde, diewiederum mit Wappen der einstigen Johanniter-ritter geziert waren. Wappenschilde befanden sichauch auf den Pfeilern der Kirche. Darüber hinausgehörten geschnitzte Büsten von Herrenmeisternder Johanniter zur Ausstattung der Kirche10.

Wenn man die Kirchenschwelle überschreitet,sieht man sofort das prächtig geschmückte spät-gotische Sterngewölbe mit seiner interessantenGewölbezeichnung. Die Gewölbemalerei wurdeam Anfang des 20. Jahrhunderts restauriert.

9 J. Harasimowicz, Sekularyzacja klasztorów w NowejMarchii..., s. 404-405.

10 H.E. Kubach, Die Kunstdenkmäler des Kreises Oststernbergs(=Bau und Kunstdenkmäler des Deutschen Ostens),Stuttgart 1960, s. 222-224.

6. Kościół parafialny w Słońsku, stan 2008

6. Die Pfarrkirche in Słońsk 2008

10 H.E. Kubach, Die Kunstdenkmäler des Kreises Oststernbergs(=Bau und Kunstdenkmäler des Deutschen Ostens),Stuttgart 1960, S. 222-224.

99

KRAJOBRAZY LUBUSKIE

Przestępując próg kościoła, nie można niedostrzec wspaniale dekorowanego późnogotyc-kiego sklepienia gwiaździstego o ciekawymrysunku przęseł. Dekoracja malarska sklepieniazostała poddana renowacji na początku XX stulecia.

Szczególnie cennym obiektem o wyjątkowejjakości artystycznej jest wspomniany już ołtarz,pierwotnie przeznaczony dla jednej z berlińskichświątyń. Jest to monumentalne dzieło rzeźbiarskieo rozbudowanej kompozycji oraz złożonym pro-gramie ideowym. Warto w tym miejscu prześle-dzić wcześniejsze losy tego ołtarza. Z listu elek-torskiego ministra hrabiego Adama vonSchwarzenberga do rady zakonu joannitówdowiedzieć się można o okolicznościach prze-niesienia tego retabulum z Berlina do Słońska w 1626 roku. Oto jego fragment: „[…] Pragnę Waszawiadomić, że w kaplicy zamkowej znajduje sięniewykorzystany, pięknie rzeźbiony ołtarz z mar-muru i drewna. Jeśli nie będzie tam potrzebny,każę go wysłać na dwóch wozach do Kostrzyna, a stamtąd wodą można przewieźć go dalej.Chciałbym, aby umieszczono go w miejscu do-godnym do tego celu [...]. Myślę, że kościół w Słońsku byłby najbardziej odpowiedni ze wzglę-du na jego obszerność. Wraz z ołtarzem mogęprzesłać budowniczego i kamieniarzy, którzyzajmą się jego ustawieniem”11. Z zacytowanegopowyżej fragmentu można wywnioskować, że jużw Berlinie ołtarz ten składał się z części kamien-nych i drewnianych, stanowiąc kompilację kilkurealizacji rzeźbiarskich.

Według ustaleń badaczy, części kamienne tegoołtarza wykonane zostały ok. poł. XVI w. w war-sztacie południowoniderlandzkim. Nie jest tozaskoczeniem, ponieważ liczne dzieła plastykialabastrowej powstałe w południowoniderlandz-kich warsztatach trafiały drogą artystycznegoimportu do krajów Europy Środkowo-Wschodniej.Szczególnie liczne były importy alabastrowychołtarzyków domowych i płaskorzeźbionych płyt

Ein besonders wertvolles Objekt von außeror-dentlicher künstlerischer Qualität ist der bereitserwähnte Altar, der ursprünglich für eine Kirche inBerlin bestimmt war. Er ist ein gewaltigesSkulpturwerk von großen Ausmaßen und zeugtvon Ideenreichtum.

Interessant ist die Geschichte des Altars. GrafAdam von Schwarzenberg, Minister des Kurfür-sten, schreibt in seinem Brief an den Ordensratüber die Umstände, unter welchen das Altar-retabel aus Berlin nach Słońsk 1626 überführtwurde. Ein Fragment lautet: „[...]Euch bleibet hier-durch unverhalten, das vor etlichen Jaren alhie inder Schlos-Capellen ein schoner altar von Marmelund Holtz fein ausgeschnitzet, abgebrochen wor-den. Wan dan derselbe nit mehr an diesem Ortgeachtet wirdt, So hab ich ihn aufgesparet, undwerde denselben altar auf zwei Rüstwagen bisgen Chüstrin schicken, von dannen kan er zuwasser vort gebracht werden. Als wollet etwaeinen feinen bequemen Platz darzu ausetzen, wodieser Altar stehen kan, [...]. Weiler aberSonnenburg die rechte Residentz ist, so sollte icham liebsten sehen, er werde alda auffgerichtet, dadan in den kirchen woll wirdt Platz zu vinden seyn.Es kumpt mit der Bawmeister undt derSteinmetzer, die diesen altar gleich aufrichtensollen [...]“11. Aus dem oben zitierten Fragmentlässt sich schließen, dass der Altar bereits in Berlinaus einem Marmor- und einem Holzteil bestandund eine Zusammenstellung von mehr als einembildhauerischen Werk war.

Forscher haben festgestellt, dass die Steinteiledes Altars um die Hälfte des 16. Jahrhunderts ineiner südniederländischen Werkstatt gefertigtwurden. Das ist keine Überraschung, denn vieleAlabasterplastiken kamen mit der Einfuhr vonKunst aus den südniederländischen Werkstätten indie mittelosteuropäischen Länder. In besondersgroßen Mengen wurden Hausaltare aus Alabaster

11 Tłumaczenie za: A. Lipińska, Ołtarz dawnego kościoła joan-nitów w Słońsku, „Dzieła i Interpretacje” 4 (1996), s. 155-170; tu: 155.

11 Zitiert nach: A. Lipińska, Wewnętrzne światło. Południowo-niderlandzka rzeźba alabastrowa w Europie środkowo-wschodniej (=Acta Universitatis Wratislaviensis No 3001.Historia sztuki XXV), Wrocław 2007, S. 196-197.

100

wkomponowanych następnie np. w epitafia.Warto podkreślić, że kamienne części ołtarza w Słońsku są jedynymi przykładami importówpołudniowoniderlandzkiej rzeźby alabastrowej naterenie Nowej Marchii. Inne przykłady tego typurzeźb odnaleźć można w Berlinie czy też na Dol-nym Śląsku.

Wtórne obramienie drewniane ołtarza w Słońsku pochodzi z bliżej nieznanego warsztatusnycerskiego działającego na terenie Branden-burgii na przełomie XVI i XVII w.12

W przypadku słońskiego ołtarza należystwierdzić, że złożona i niejednorodna strukturajest bezpośrednim odzwierciedleniem jegodziejów. Po wnikliwej obserwacji można dostrzecpewną niespójność kompozycyjną i stylistycznąpomiędzy poszczególnymi partiami tego dzieła. W słońskim retabulum pojawia się na przykładdwukrotnie scena Ukrzyżowania (!). Część środ-kowa oraz zwieńczenie wykonane zostało z alabastru i marmuru. Pierwotnie alabaster byłmiejscami złocony i srebrzony. Natomiast drewnia-na predella oraz obramienie ołtarza pokryte sąwielobarwną polichromią. Wszystko to świadczy o tym, że ołtarz główny w kościele parafialnym w Słońsku został wtórnie skomponowany z kilkuróżnych nastaw ołtarzowych.

Dużo skromniej prezentuje się ambona, wyko-nana w 1773 r. ze śląskiego szaro-czarnego marmuru przez artystę z Poczdamu. Ambona,której sześcioboczny kosz zdobi jedynie motywjoannickiego krzyża, pozbawiona jest dekoracjifiguralnych.

Od czasów reformacji różny był los po-zostałych joannickich świątyń klasztornych naterenie Nowej Marchii. Przykładowo w Łagowiepoczątki świątyni klasztornej sięgały wieków śred-nich. W XVI i XVII stuleciu nie ingerowano w jej

importiert; auch in Flachrelief geschnitzte Tafeln,die später in, zum Beispiel, Epitaphen integriertwerden konnten. Man sollte unterstreichen, dassdie steinernen Teile des Altars in Słońsk das einzigeBeispiel für die aus den südniederländischenWerkstätten importierten Alabasterskulpturen inder Neumark sind. Andere Skulpturen dieser Artbefinden sich in Berlin und in Niederschlesien.

Die später angebrachte hölzerne Umrahmungdes Altars stammt aus einer nicht näher bekan-nten Holzschnitzereiwerkstatt, die zwischen dem16. und 17 Jahrhundert im Brandenburg tätig war12.

In Bezug auf den Altar in Słońsk lässt sichsagen, dass seine komplexe und heterogeneStruktur eine direkte Widerspiegelung seinerGeschichte ist. Nach gründlicher Beobachtungkann bemerkt werden, dass die Komposition undder Stil der einzelnen Teile des Werks nicht völlighomogen sind. Ein Beispiel dafür ist die Szene derKreuzigung: Sie erscheint an zwei verschiedenenStellen des Altarretabels (!). Der mittlere Teil unddie Bekrönung wurden aus Marmor und Alabastergemacht. Ursprünglich war der Alabaster partiellvergoldet und versilbert. Die hölzerne Predella unddie Umrahmung des Altars sind wiederum miteiner vielfarbigen Polychromie verziert. Das alleszeugt davon, dass der Hochaltar der Pfarrkirche inSłońsk aus mehreren Retabeln zusammengefügtwurde.

Die Kanzel sieht viel bescheidener aus. Siewurde 1773 von einem Künstler aus Potsdam ausschlesischem grau-schwarzen Marmor gemacht.Der Kanzel fehlt jede figurative Verzierung, aufdem sechseckigen Kanzel-Korpus sehen wir nurein Motiv des Johanniter-Kreuzes.

Seit der Zeit der Reformation war das Schicksalvon anderen Johanniter-Klosterkirchen der Neu-mark verschieden. Die Anfänge der Klosterkirche

12 Szerzej na temat historii, analizy formalnej i przedsta-wionych treści ołtarza w Słońsku: A. Lipińska, Wewnętrzneświatło. Południowoniderlandzka rzeźba alabastrowa w Europie środkowo-wschodniej (=Acta UniversitatisWratislaviensis No 3001. Historia sztuki XXV), Wrocław2007, s. 210-216.

12 Mehr zur Geschichte, formellen Analyse und Darstellungendes Altars in Słońsk. Ebenda, S. 201-216: A. Lipińska,Wewnętrzne światło. Południowoniderlandzka rzeźbaalabastrowa w Europie środkowo-wschodniej (=ActaUniversitatis Wratislaviensis No 3001. Historia sztuki XXV),Wrocław 2007, S. 210-216.

101

KRAJOBRAZY LUBUSKIE

pierwotną formę architektoniczną, do tego stop-nia, że już w początkach XVIII stulecia wzniesionaz cegły budowla była w złym stanie technicznym.Jednak dopiero dwie dekady później zdecy-dowano się na jej rozbiórkę i budowę nowejświątyni13, która następnie została gruntownieprzekształcona w XIX wieku.

Zamek joannitów

Na szczególną uwagę zasługuje rezydencjajoannitów w Słońsku – niestety od czasu pożaru z 1975 r. będąca ruiną (il. 7). Budowla ta stanowijeden z najznakomitszych przykładów nowo-żytnej architektury rezydencjonalnej na terenieNowej Marchii. Tak o dawnej rezydencji joannitówpisał w 1950 r. poznański historyk sztuki GwidoChmarzyński: „Dwupiętrowa budowla [...], z lekkowysuniętymi ryzalitami u boków i delikatnie zaakcentowanym środku trzyosiowym, jest naj-szlachetniejszym przykładem architektury świec-kiej całego terenu lubuskiego […]”14.

Dzieje zamku joannitów w Słońsku układająsię w kilka etapów. Początki sięgają wieków śred-nich. Gotycki zamek przebudowano w renesansie.W okresie wojny trzydziestoletniej budowla zostałaspalona, odbudowano ją w latach 1662-1668 nazlecenie ówczesnego mistrza księcia Jana

in Łagów reichen in das Mittelalter zurück. Im 16.und 17. Jahrhundert gab es keine Eingriffe in ihreursprüngliche architektonische Form, so dassbereits am Anfang des 18. Jahrhunderts dasBacksteinbauwerk in einem schlechten techni-schen Zustand war. Trotzdem wurde erst nachzwei Jahrzehnten entschieden, dass die alte Kircheab- und eine neue aufgebaut werden sollte13.Diese wurde wiederum im 19. Jahrhundert grün-dlich umgebaut.

Das Schloss der Johanniter

Der Sitz der Johanniter in Słońsk ist besondersbeachtenswert - leider ist er seit dem Brand imJahre 1975 eine Ruine (Abb. 7). Das Bauwerk ist einprächtiges Beispiel der neuzeitigen Residenzar-chitektur auf dem Gebiet der Neumark. GwidoChmarzyński, ein Kunsthistoriker aus Poznań, hat1950 Folgendes über den ehemaligen Sitz derJohanniter geschrieben: „Das zweistockige Ge-bäude [...] mit leicht hervorstehenden Risaliten anden Seiten und einer leicht angedeuteten Mittemit drei Achsen ist das edelste Beispiel fürweltliche Architektur auf dem gesamten Gebietder Woiwodschaft Lebus [...]“14.

Die Geschichte des Schlosses in Słońsk setztsich aus mehreren Etappen zusammen. DieAnfänge reichen in das Mittelalter zurück. Dasgotische Schloss wurde in der Renaissance umge-baut. Während des Dreißigjährigen Krieges wurdedas Bauwerk verbrannt und in den Jahren 1662-1668,im Auftrag des damaligen Herrenmeisters undFürsten Johann Moritz von Nassau, wieder aufge-baut. Die Forscher glauben, dass das architek-tonische Projekt des Schlosses von dem nieder-ländischen Baumeister Peter Post, der unteranderem in Den Haag tätig war, stammt. DieBauarbeiten wurden von Jean de Bonjour undCornelius Ryckwaert aus den Niederlanden

13 Brandenburgisches Klosterbuch..., Bd. II, s. 733.14 G. Chmarzyński, Sztuka Ziemi Lubuskiej, [w:] Ziemia Lubuska,

red. M. Sczaniecki i S. Zajchowska, Poznań 1950, s. 160.

7. Zamek joannitów w Słońsku, stan 2008

7. Das Johanniterschloss in Słońsk 2008

13 Brandenburgisches Klosterbuch..., Bd. II, S. 733.14 G. Chmarzyński, Sztuka Ziemi Lubuskiej, [w:] Ziemia Lubuska,

red. M. Sczaniecki i S. Zajchowska, Poznań 1950, S. 160.

102

Maurycego von Nassau. Architektoniczny projektzamku badacze przypisują niderlandzkiemu mi-strzowi budowlanemu Peterowi Postowi, którydziałał m.in. w Hadze. Nad wykonaniem czuwaliJean de Bonjour oraz pochodzący z NiderlandówCornelius Ryckwaert. Wiadomo także, że mistrzo-wie murarscy również sprowadzeni zostali z Ni-derlandów. Pierwotnie zewnętrzne ściany budowlinie były otynkowane, a jedynie bielone, natomiastdach był w kolorze niebieskim15.

Po sekularyzacji baliwatu brandenburskiego w 1810 roku, co wiązało się z szeroko zakrojonąakcją sekularyzacyjną w Prusach, tradycje joan-nickie przetrwały w nieco zmienionej formie. W połowie XIX wieku powstało stowarzyszenienawiązujące do struktury i organizacji świeckiegobractwa joannitów. Budowlę zamkową przekazanow zarząd tego stowarzyszenia, co poskutkowałolicznymi remontami i gruntownym odnowieniemwnętrz16.

Po II wojnie światowej rezydencja joannitówstanowiła siedzibę różnych instytucji państwo-wych. Niestety w 1975 roku ten znakomityprzykład barokowej architektury rezydencjonalnejdotkliwie ucierpiał w wyniku pożaru17. Obecniezachowały się jedynie spękane mury szczytowe

überwacht. Es ist bekannt, dass auch dieMaurermeister aus den Niederlanden waren.Ursprünglich waren die Innenwände des Schlossesnicht verputzt sondern nur weiß gestrichen; dasDach war blau15.

Nach der großen Säkularisierungsaktion inPreußen, die die Ballei Brandenburg im Jahre 1810mit umfasste, blieb die Tradition der Johanniter inetwas geänderter Form erhalten. Um die Mittedes 19. Jahrhunderts entstand ein Verein, der andie Struktur und den organisatorischen Aufbauder weltlichen Bruderschaft der Johanniteranknüpfte.

Das Schloss wurde dem Verein zur Verwaltungübergeben, was viele Restaurierungen und einegründliche Sanierung der Innenräume zur Folgehatte16.

Nach dem Zweiten Weltkrieg wurde die Re-sidenz der Johanniter zum Sitz mehrerer staatlich-er Institutionen. Leider fiel dieses prächtigeBeispiel der barocken Residenzarchitektur 1975einem Brand zum Opfer17. Bis heute sind nur nocheinige rissige Mauer erhalten geblieben, das Innereund die Decken sind vollkommen abgebrannt.Vom ehemaligen Glanz des Schlosses zeugt heutenur noch eine bescheidene Spur von zum Teilerhalten gebliebenen sparsamen architektoni-schen Details. Unter den Fenstern des Mittelteilssind Festonen (Abb. 8) zu sehen, die auf eineinteressante Weise in das Bauwerk integriert wur-den. Zusammen mit den hohen Fensteröffnungenbildeten sie einen deutlichen Akzent in derBaukomposition und hoben die Hauptachse deskompakten, harmonisch geplanten Gebäudeshervor. Trotz der Zerstörung sind immer nochdeutliche Spuren niederländischer Architektur derBarockzeit sichtbar. Das ist einzigartig sowohl fürdas historische Territorium der Neumark als auchfür diesen Teil Europas.

15 H. E. Kubach, Die Kunstdenkmäler des Kreises Oststern-bergs..., s. 202.

16 Tamże, s. 203.17 Zabytki północnej części województwa lubuskiego,

Gorzów Wlkp. – Zielona Góra 2004, s. 210.

8. Zamek joannitów w Słońsku. fragment detalu architekto-nicznego, stan 2008

8. Das Johanniterschloss in Słońsk, ein Fragment des architek-tonischen Details, 2008

15 H. E. Kubach, Die Kunstdenkmäler des Kreises Oststern-bergs..., S. 202.

16 Ebenda, S. 20317 Zabytki północnej części województwa lubuskiego,

Gorzów Wlkp. – Zielona Góra 2004, S. 210.

103

KRAJOBRAZY LUBUSKIE

joannickiego zamku, wnętrze wraz ze stropamijest całkowicie wypalone. Skromnymi śladami jegoświetności jest po części zachowany oszczędnydetal architektoniczny. Pod oknami części środ-kowej dostrzec można ciekawie zakomponowanefestony (il. 8), które wraz z wysokimi otworamiokiennymi stanowiły wyraźny akcent kompozy-cyjny podkreślający główną oś zwartej, harmo-nijnie rozplanowanej bryły. Po dzień dzisiejszy –pomimo zniszczeń – zaobserwować możnawyraźne wpływy architektury niderlandzkiej dobybaroku, co stanowi swoisty ewenement nie tylkona obszarze historycznej Nowej Marchii, alerównież tej części Europy.

Innym lokalnym przykładem architekturyrezydencjonalnej, który już od wieków średnichzwiązany był z joannitami, jest zamek w Łagowie.Malowniczo wzniesiony na sztucznie usypanymzamkowym wzgórzu usytuowanym na przesmy-ku dwóch jezior, stanowi charakterystyczny element tamtejszego krajobrazu kulturowego.Całe założenie zamkowe wraz z zachowanymśredniowiecznym rozplanowaniem osady, z budo-wlami bramnymi (Bramą Polską i Marchijską) orazz fragmentami murów obronnych stanowi zespółarchitektoniczno-urbanistyczny o dużej wartościhistorycznej.

Historia znacznej części Nowej Marchii, w tymw szczególności Słońska w nierozerwalny i trwałysposób splotła się z dziejami zakonu joannitów. Towłaśnie joannici od wieków średnich w wyraźnysposób kształtowali krajobraz kulturowy obszaru,którym zarządzali. Fundowali nowe świątynie i ichwyposażenie, wznosili kolejne siedziby. W dobiereformacji zdołali dokonać daleko idących reformwewnętrznych, tak by zachować swój stan po-siadania i wpisać się w struktury ewangelickiegopaństwa terytorialnego. Aby dogłębnie zrozumiećhistorię tego obszaru, należy najpierw zapoznaćsię z dziejami zakonu, który jako jedyny w NowejMarchii uzyskał tak ważną pozycję gospodarczo--społeczną. Trwałymi śladami świadczącymi o ważnej roli, jaką odgrywali joannici w NowejMarchii, pozostają ich fundacje artystyczne, w tymprzede wszystkim rezydencja w Słońsku.

Das Schloss in Łagów, das schon seit demMittelalter mit den Johannitern verbunden war, istein weiteres Beispiel für die Residenzarchitektur.Das malerische Bauwerk, das auf einem vonMenschenhand aufgeschütteten Hügel auf einemEngpass zwischen zwei Seen steht, ist ein charak-teristisches Element der Kulturlandschaft derGegend. Der ganze Schlosskoplex zusammen mitden erhalten gebliebenen Spuren einer mittelalter-lichen Ansiedlung, mit den Toren (das Polnischeund das Märkische Tor) und den Schutzmauer-teilen bildet einen architektonischen und städte-baulichen Komplex von hohem historischen Wert.

Die Geschichte von einem großen Teil derNeumark, insbesondere von Słońsk, ist unz-ertrennlich und fest mit der Geschichte desJohanniterordens verbunden. Die Johanniterwaren diejenigen, die seit dem Mittelalter dieKulturlandschaft der Gegend, die sie verwalteten,stark geprägt haben. Sie stifteten neue Kirchenund ihre Ausstattung, sie bauten neue Residenzen.In der Zeit der Reformation schafften sie es, weitreichende innere Reformen durchzuführen undsomit ihren Besitz zu behalten und sich an dieStruktur des evangelischen Territorialstaates anzu-passen. Um die Geschichte der Region gründlichzu verstehen, muss man sich zuerst mit derGeschichte des Ordens bekannt machen, der alsder einzige in der Neumark einen derart wichtigenwirtschaftlichen und gesellschaftlichen Ranggewann. Die Residenz in Słońsk sowie andereStiftungen der Johanniter sind bestehendeBeweise dafür, wie wichtige Rolle der Orden in derNeumark spielte.

Übersetzung von Katarzyna Ślisz

104

Zorganizowany w 2010 roku przez Wojewódzkąi Miejską Bibliotekę Publiczną im. C. Norwida w Zielonej Górze konkurs postawił sobie za celzachęcenie młodych autorów do tworzenia poezji,do rozwoju własnego talentu oraz stworzeniemożliwości zaistnienia w regionalnym środowiskuliterackim poprzez debiut wydawniczy.

Konkurs spotkał się z zainteresowaniemmłodych poetów. Do organizatorów wpłynęłokilkanaście zgłoszeń, spośród których Jury 30listopada br. wybrało laureata. Został nim JakubRawski (godło KOBO). Nagrodą w konkursie byłapublikacja wierszy w formie tomiku poetyckiego,wydanego przez oficynę Pro Libris w nakładzie

Konkurs „Debiut poetycki Pro Libris”rozstrzygnięty

VARIA

Fot. Katarzyna Pisańska

105

200 egzemplarzy. Tomik, zatytułowany Pasaże,został wydany z dużą starannością. Nad ostate-czną formą książki debiutującego wydawniczoautora pracowały niewiele starsze od niego, aleposiadające już spore umiejętności osoby – redak-tor, fotograficy, grafik. Konkurs zrealizowanyzostał dzięki wsparciu finansowemu PrezydentaMiasta Zielona Góra Janusza Kubickiego.

Zwycięzca konkursu ma 22 lata, urodził się w Głogowie. Od października 2007 jest studentemfilologii polskiej Uniwersytetu Zielonogórskiego. W tym roku obronił pracę licencjacką poświęconąewolucji i zmienności figury wampira w XX-wie-cznym procesie historycznoliterackim. Stypen-dysta Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego w roku akademickim 2009/2010 oraz pięciokrotnystypendysta Prezydenta Miasta Głogowa. Autor

referatów na regionalnych i ogólnopolskich kon-ferencjach naukowych. WiceprzewodniczącyStudenckiego Koła Literaturoznawców działają-cego przy Instytucie Filologii Polskiej UZ. Od trzechlat juror oraz współorganizator regionalnegokonkursu poetyckiego na wiersz jesienny, organi-zowanego przez Studenckie Koło Literaturoznaw-ców. Obecnie pisze pracę magisterską poświęconąeuropejskiemu romantyzmowi.

Laureatowi serdecznie gratulujemy zwycięstwaw konkursie, a młodych piszących zapraszamy doudziału w kolejnej edycji konkursu „Debiut poetycki Pro Libris”, która jest planowana na 2011 rok.

Poniżej publikujemy wybrane utwory nadesła-ne na konkurs.

Fot. Weronika Sulowska

106

Czynności

zamykam w słowie kilka kropel potuna co innego nie będę miał ochotyzapisuję

rozciągam gumę aż do zerwaniaopuszczam brudną firankę żeby nikt niepodejrzewał

o więcej i więcej na więcej

babki w piaskownicy z piasku rozdmuchał wiatrwieczorami ulice się zaludniająucieczka przed upałem nie wszystkim się udała

jutro spadnie śnieg z deszczem

Jakub Rawski (godło KOBO)

107

* * *

Krzykiem moich zębówZagryzam wargi –Kropla krwi tak słodka jak karmel.Uwalniam 7 głównych grzechów –Niech pospacerują trochę.Sumienie odkładam na półkęPełną zatrutych myśli.Skrzętnie oddzielam wyuczone emocjeZaplątane wśród gałęzi żył.Metodą wstrząsów zaburzam czas,Wabiąc wskazówkę zegarka w przeszłość.Już prawie pusta ja –Skonsumowana przez pajęczycę mucha –Zakreślam tęczówką bajeczne miraże

Czas hibernacji –Niech dusza przewietrzy się trochę...

Paulina Krystkowiak (godło KSYMENA)

108

Starość

Starośćma to do siebie że jedyne oparcie masz w lasce – i bynajmniej nie mówięo kobiecie

inna zaletą starościjest to że można sobie pochodzićpo pogrzebach dawnych przyjaciółi dziwić się tym jak to wielu mieliznajomych

zastanawiam się kto przyjdzie na mójpogrzebi jak wielkimwyzwaniem będziestarość

Dariusz Muskała (godło TANKRED)

109

Czerwona królowa

chodziliśmy razemw siedmiomilowych butachstopy były suche trupów było wielerobiłaś to w sposób bezkompromisowy

los obdarowywał nas rozpakowanym momentemjakoś nie przepadaliśmy za niespodziankamichoć wszystko płynie my tkwiliśmy w jednym i tym samym miejscu

nienaruszenizadbani jak obraz w domu starszej kobietycodziennie wycierany z kurzu i brudu wracaliśmy z powrotem do swoich codziennych zajęć

goniłem cokolwiek choć nie zamierzałem tego łapaćfrajdę sprawiała mi sama pogoń i możliwość popełnienia błęduwiem też że gdymalowałaś paznokcie czy czytałaś jakąś cholernie nudną książkębałaś się o mnie

tego zimnego wieczoru padał deszczmokry nurkowałem w jednej z kałuż

Sebastian Piórkowski (godło SZPIEG Z KRAINY DESZCZOWCÓW)

110

* * *

Chowa się pod skórąPróbuje wydostać spomiędzy złotych włosówUdaję, że nie widzę jak się skrada

Próbuję znienawidzićA kiedy zbiegniemy razemz gór porośniętych lasamiSrebrzystymi myślami zasypiemy pijane serca

Lepiej nie kusić zimnego ciała

Po cóż rozpalaćniebieskie oczy, które niegdyś w jednym kierunkupatrzyłyI te usta do siebie pasujące

Emilia Grzelak (godło BAJECZKA)

111

Pani Jesień

Jest artystką tak nam znaną,i maluje, i wykleja,każdy dzień na nowo tworzy.

Raz to żółcią posmaruje wielkie drzewa,potem znów czerwienią przyozdobi zasmucone lica.

Chodzi piękna i wyniosła,dumnie kroczy po ulicach, parkach i ogrodach,w kroplach deszczu przeglądając się jak w lustrze.

Jeszcze morskie bywa niebo,słońce rozświetla nocne szarości,niskie temperatury oszronią liście,będzie tak jakby przeuroczyście.

Z jesienną paletą stąpa nierówno,ręka prowadzi odcieni pędzel,do chwili kiedy jej koleżanka pani zima,bielą pokryje wszystko.

Ewa Roszak (godło LUBUSZANKA)

112

Deszcz

Płaczliwe anioły lejące stosy łez,tworzą na dole wielkie kałuże,nakładają kalosze, niosąduże parasole ochronę przed dużymikroplami deszczu, on tworzy przeszkody,dzieci mają huczną zabawę skacząi bawią się na tyle ile mają energii,śmieją się w głos, a rodzice majątrochę odpoczynku dla siebie,a opiekuńczym wzrokiem opiekująsię swoimi małymi dziedziczkami, a kiedy nastaje błogi wieczór idą,żeby położyć je do ciepłych i wygodnych łóżeczek.

Beata Matyasik (godło BECIA)

113

Czekoladowo-pomarańczowy Ty

Kiedy mi źleSięgam po czekoladę

Jej słodki smakZagłusza wszelkie tęsknoty

Kiedy mi smutnoObieram z grubej skóry pomarańczeNapawam się energiąSoczystego owocu

Smak czekoladyMa smak Twych ustW letnie krótkie noce

Zapach pomarańczyTo woń Twej skóryBezustannie emanującej życiem

Nie mam Ni słodyczy ni owocu

Chodź

Monika Derczyńska (godło NITECZKA)

114

Getto

cegła i murrośnie wysoko ludzka nienawiśćchęć zabijaniaa drut kolczasty na samym szczycie jest dopełnieniem złazamknięcie w prawdziwym świecie, bo getto żyje swoim rytmem każdym marnym dniemchoć wydaje się inną planetąto podły świat, gdzie życie wita się ze śmierciąto nasza męka, nasza droga początek krótkiego życia

Budzę się i zasypiam każdego dnia ale mnie nie machodzę i szukamale nie wiem kogoGetto zabrało nasze dusze...Jesteśmy jak te cegły w murze kruche i bez możliwości ruchu manewru ucieczki...

Urszula Seifert (godło WOLONTARIUSZKA)

115

Rozcięte słońce

na cień gdy spadam gorącą kroplą na podbrzuszei na echo muzeum w trzewiachrozlicznej płycie czasu – na brukflâneur postrzępionej bryłyi kostek rozwichrzonego ciałka w sen– na pamięć i kurczowe toasty w krzykna codzienność w burzy natręctwi na imię bezwzględnego czuciaco nawadnia stracony czas iskrą

na oczy które umierająi przegrane usta współpolskie– rozcięte nadwiosenne słońce:rozprysła farba w palcach

na czekające ścianyna niecierpliwe listkiw których splatamy się wiatrem

Krzysztof Kowalczyk (godło ROZCIĘTE SłOŃCE)

116

Każde dobre dzieło musi mieć kilka podsta-wowych cech, bez względu na sposób przekazu,na epokę, ideę i cel. Jedną z tych cech jestkonieczność otwarcia i zamknięcia artystycznegoprzekazu w taki sposób, żeby dzieło samo siebiedefiniowało, żeby abstrahując od historycznych i kulturowych naleciałości, obraz, rzeźba, film czydzieło literackie otwierało się i zamykało samo w sobie. Żeby mogło być bytem oddzielnym. Czyprzyjmując te założenia, istnieje sens porównywa-nia bohaterów literackich i filmowych, czyjakichkolwiek innych, do tego w przestrzeni bliskostu pięćdziesięciu lat? Czy, mimo że zdajemy sobiesprawę z wiecznego pochodu bohaterów, powta-rzalności ich cech i wpływu poprzednich na przy-szłych, jest sens zastanawiania się nad tym zagad-nieniem? Myślę, że tak i to co najmniej z kilkupowodów. Najważniejsze będą dla mnie dwa. Popierwsze – świadome przywoływanie bohaterów i czerpanie z ich cech, a niejednokrotnie również z ich otoczenia. Po drugie – fakt, że wszelkienawiązania, w tym przypadku oparte głównie nietyle na filozofii czy sprawach głębszych, ale

przede wszystkim na sposobie działania i odno-szenia się do innych, dają odbiorcy dużą satys-fakcję, jeśli ten poznał wcześniej dzięki innemuautorowi pierwowzór postaci.

Za podstawę pracy posłużą mi postacie Sher-locka Holmesa i Gregory’ego House’a i nie będzieto wybór przypadkowy. Trzeba się na kimś oprzeć,a przecież zawsze można znaleźć postaćwcześniejszą, do której możemy przyrównaćbohatera. O bezpośrednim pierwowzorze Holme-sa wiemy dość dużo i nie jest to odniesienie doinnych bohaterów literackich, a do człowieka z krwii kości, o czym Arthur Conan Doyle wspominał,kiedy jego detektyw zaczął podbijać nie tylko brytyjskie tygodniki prasowe, ale też światową literaturę popularną. Doyle oparł postać Holmesa o znajomego, poznanego na studiach medycznych– Dr Bella1, który był lekarzem zajmującym siędiagnostyką. Jego cechy zostały zaadaptowane w bardzo dużym stopniu, poczynając od przenikliwejinteligencji („Im bardziej ekscentryczny czy absur-dalny jest jakiś incydent, tym bardziej należy mu sięprzyjrzeć, a jakiś szczegół, który wydaje się

Karol Graczyk

Sherlock Holmes i Gregory House – paralele

1 A. Brandt, Wstęp, [do:] A.C. Doyle, Przygody Sherlocka Holmesa, Białystok 2009, s. 12.

117

VARIA

komplikować sprawę, po właściwej logicznej i nau-kowej analizie staje się tym, który rzuca na niąświatło”2 – mówił Sherlock, a Gregory niewątpli-wie podpisałby się pod tym stwierdzeniem), przezsarkazm, wycofanie się – swoiste połączenieekstrawertyzmu z introwertyzmem, po zespółdziałań, który można przyrównać do dzisiejszegostylu whodunit (różnie definiowane określeniegatunku filmowego – film kryminalny, w rzeczy-wistości historia kryminalna oparta o whodunit niemusi mieć tematyki kryminalnej, a przede wszystkimbohatera, który bez względu na swoją profesjędochodzi do wniosków na zasadzie detektywi-stycznej). Termin ten jest zresztą bezpośredniopowiązany z nazwiskiem Arthura Conan Doyle’a,którego powszechnie nazywa się twórcą powieścipretekstu – w tym przypadku sprawy kryminalneHolmesa lub medyczne Housa są tylko pretekstemdo ukazania funkcjonowania ludzkiego, doskona-łego niemal mózgu. Jest to tym ciekawsze, że naj-popularniejszym współczesnym bohaterem nawią-zującym do Sherlocka Holmesa jest dr GregoryHouse, tytułowy bohater serialu Dr House, o którymnapiszę poniżej. House, podobnie jak pierwowzórHolmesa, jest właśnie lekarzem diagnostą i to on,stawiając diagnozy w najtrudniejszych przypad-kach, dochodzi do nich, oczywiście dzięki wiedzylekarskiej, ale robi to właśnie jak detektyw.

Zarówno Bella, Holmesa, jak i House możemyokreślić jako tzw. triksterów3. Jest to być możenajważniejsze podobieństwo między wspomina-nymi bohaterami, bowiem zawiera w sobie ichpodstawowe i kluczowe cechy. Teoria CarlaGustava Junga o ludziach triksterach idealnie donich pasuje. Teoria wywodzi się z mitologii, a jejgłównym założeniem jest łączenie się przeciw-stawnych cech w jednej postaci. Jest to uniwersal-na kategoria mitologicznego herosa mającegoliczne paralele (np. Hefajstos, Hermes, Prome-teusz, Odyseusz w tradycji greckiej). Trikster jestpopularny w wielu mitologiach, kulturach i reli-

giach (np. u Indian obu Ameryk, ludów Afryki,plemion Azji, religii greckiej, rzymskiej, egipskiej,babilońskiej). Jest to jednocześnie postać nega-tywna, mająca wiele cech, które sprawiają, że niepotrafilibyśmy takiego bohatera polubić, gdy-byśmy faktycznie go znali, ale chociaż jest topostać odpychająca, to jej działania są zwyklebardzo pozytywne, dzięki czemu mamy do niejszacunek, lubimy ją, nie mając z nią rzeczywistegokontaktu i „kibicujemy”, popieramy nawet tedziałania, które są negatywne. Mogą być przecieżprzyczynkiem do rozwiązania problemu nazasadzie efektu motyla – wiemy, że wszystko, corobi ta osoba, ma wpływ na to, kim jest i co osiąga,więc również to, co złe, musimy w przypadku tejpostaci tolerować. Gdybyśmy wyeliminowaliwszystkie jej wady, byłaby to postać krystaliczniepozytywna, ale czy również odnosząca sukcesy?Mimo wszystko warto zauważyć, że Holmes prak-tycznie nigdy się nie mylił, podczas gdy House mylisię co najmniej raz podczas diagnozowaniakażdego przypadku, niemniej ostatecznie tylko razstracił pacjenta, co zresztą rzutuje na jego zaangażo-wanie, a i pomyłki doprowadzają go do celu. Triksterjest postacią ambiwalentną, a przy tym dobro-czyńcą. Jego zalety to zazwyczaj krasomówstwo,inteligencja, spryt, przeciwstawione wadom, przedewszystkim złośliwości, brakowi ogłady, nieszcze-rości. Przy czym wszystkie te wady prowadzą nasdo happy endu. Trikster nie przejmuje się normamispołecznymi, prawdą indywidualną, bo jego funkcjąjest ostrzeganie, budzenie niepokoju wewnętrzne-go i skłanianie do działań transgresywnych. Zama-nifestowany trikster dezorganizuje panujące normyspołeczeństwa i instytucji. Jest nieprzewidywalny i niejednoznaczny. Działanie tego archetypupolaryzuje się zasadniczo w kierunku tłumu, a jegocelem jest rozbicie kanonów świadomości zbio-rowej. Trikster ukazuje perspektywę odmienną odogólnie uznawanej. Wprowadza przez to doobszaru świadomości treści uśpione i zastygłe.

2 A.C. Doyle, Przygody..., s. 146.3 Ang. tricster – szelma, łotrzyk, z oryg. niem. gottlicher schelm – boski szelma.

118

Dzięki wyrazistej osobowości, inteligencji i niekon-wencjonalnemu działaniu może się jawić odbiorcyjako geniusz. Poza wymienioną trójką do gronanajbardziej znanych triksterów możemy zaliczyćJamesa Bonda, Herkulesa Poirota, Kojaka, z mniejznanych chociażby Varga Veuma ze skadynaw-skiego serialu kryminalnego Instynkt wilka.

Aby nieco przybliżyć podobieństwa i nawią-zania, posłużę się kilkoma przykładami. W osiem-nastym odcinku piątego sezonu Dra House’a pt. Here Kitty, reżyser nawiązał do początkowychepizodów serii o Jamesie Bondzie. Podczas naradyze swoim zespołem Gregory trzymał na kolanachkota i głaskając go, wypowiedział słowa: „Niepanie Bond, oczekuję pańskiej śmierci”. Kwestię tęwymówił również złoczyńca Auric Goldfinger(Gert Fröbe) do agenta Jamesa Bonda w filmieGoldfinger. Inna postać z cyklu opartego napowieściach Iana Fleminga – Ernst Blofeld – anta-gonista Bonda i przywódca organizacji Widmo,który pojawił się pierwszy raz w filmie Pozdrowie-nia z Rosji, był pokazywany jako postać siedząca i podczas rozmowy trzymająca na kolanachbiałego kota. W innym odcinku Gregory Houseprzez większość filmu trzyma w ustach lizakadokładnie w ten sposób, w jaki zasłynął tym Kojak.Holmesa i House’a łączy jednak najwięcej. Obajpotrafili bezbłędnie opowiedzieć o historii lubczymś innym, co dotyczy człowieka na podstawieposzlak, których nikt inny nie potrafi połączyć, a często nawet dostrzec. Były to jednocześniezazwyczaj przypadki tak logiczne, że odbiorcamoże taki tok myślenia odebrać jako naturalny i oczywisty. Jednym z najbardziej dobitnych i naj-ciekawszych podobieństw pomiędzy postaciamijest ich adres zamieszkania. Adres SherlockaHolmesa – BakerStreet 221B jest powszechnieznany, w domu Gregory’ego House’a widz przeby-wał rzadko, ale już w pierwszym odcinku bystryodbiorca zauważy, że na drzwiach prowadzących

do mieszkania House’a widnieje napis 221B. Łączysię z tym ciekawostka – w jednym z kolejnychsezonów, kiedy znowu widzimy te same drzwi(widnieje na nich tabliczka 221), zapewne przezniedopatrzenie twórców. W opowiadaniu Ta-jemnica oblubienicy4 Watson mówi: „Od ranapadał ulewny deszcz i szalał jesienny wicher,wskutek czego rana, jaką odniosłem w nogę pod-czas wyprawy do Afganistanu, sprawiała miogromny ból”. Hugh Laurie odtwarzający postaćHouse’a został za swoją kreację obsypany nagro-dami nie tylko za świetne aktorstwo, za ironicznygłos i charakterystyczną postać, wpływ na doce-nienie go miał z pewnością fakt, że jego bohaterma przypadłość, którą trudno zagrać – przezwszystkie sezony serialu kuleje, a jego chód jestjednym z najlepiej rozpoznawanych „znaków fir-mowych” House’a. Warto dodać, że Mortimer,główny rywal Holmesa, podobnie jak Housechodzi o lasce i co ciekawe, jest z zawodulekarzem. W jednym z opowiadań Holmes mówi:„Zapewniam cię, drogi Watsonie, że prawie nigdynie obchodzą mnie osoby, które się do mniezwracają, lecz tylko sprawy, z jakimi przychodzą”5.Tymczasem House z wielkim uporem powtarza, żeczłowiek go nie interesuje, zajmuje go wyłączniejego przypadek i cały proces dojścia do przyczynyjego dolegliwości. Co ciekawe, pierwszą pacjentkąHouse’a w serialu jest kobieta o nazwisku Adler.Irene Adler była jedyną kobietą, do której uczucieżywił Sherlock Holmes. Tymczasem House w siód-mym odcinku trzeciej serii na pytanie: „czy byłkiedyś zakochany?”, odpowiada, że był i sugeruje,że podobnie jak londyński detektyw tylko raz, a pytany, w jakich okolicznościach ją poznał,mówi, że strzeliła do niego (podczas gry w paint-ball). Irene Adler również strzeliła do Holmesa.Wracając do ironicznego głosu House’a, w książcePies Baskervillów John Watson mówi o głosieHolmesa, że jest ironiczny jak żaden inny6. Warto

4 A.C. Doyle, Tragedia w Boscomb Valley, Łódź 2004, s. 68.5 Błękitny karbunkuł, [w:] A.C. Doyle, Przygody..., s. 213.6 A.C. Doyle, Pies Baskervillów, Warszawa 2007, s. 184.

119

VARIA

przy okazji zauważyć, że towarzysz Holmesa posiada tytuł doktora, a House łączy w sobie nietylko cechy Holmesa, ale również jego towarzysza.Sama funkcja towarzysza głównego bohaterarównież nie pozostaje bez znaczenia. Towarzy-szem i przyjacielem Holmesa jest Watson, House’a– Wilson (podobieństwo nazwisk również niewydaje się tu przypadkowe, podobnie zresztą jak z nazwiskami głównych bohaterów, Holmes –House). Z kolei Bond w każdym filmie matowarzyszkę. Watson mówi też o Holmesie, że tenma despotyczną naturę, lubi górować nad otocze-niem i sprawiać niespodzianki, jest niesłychaniepowściągliwy w zwierzaniu się komukolwiek zeswoich planów7. Z Housem jest podobnie. Co cie-kawe najwięcej nawiązań jest w drugim i trzecimsezonie, dlaczego? Może od początku twórcy serialu sami nie zdawali sobie do końca sprawy z podobieństw bohaterów i miały być one jedynieepizodyczną zabawą, później chcieli pójść tymtropem, ale w końcu stwierdzili, że nie chcą brnąćzbyt głęboko? Inną ciekawostką jest fakt ciągłychtrudności, jakie napotykają bohaterowie z rąk mniejutalentowanych wspólników. Holmes zawszerywalizował, zwycięsko zresztą, z londyńskąpolicją, podobnie jak później Herkules Poirot i VargVeum, House miał niejednokrotnie za przeciw-ników innych, mniej utalentowanych lekarzy.Wszyscy wymienieni bohaterowie sami równieżmiewali problemy z prawem ze względu na swojeniekonwencjonalne działania. House nie ma byćjednak kopią Holmesa, a prób kopiowania sław-nego bohatera przez innych pisarzy było wiele.Najbardziej znaną i udaną zarazem jest HerkulesPoirot Agathy Christie. Autorka sama przyznała, żebyła fanką Holmesa, a jej bohater istnieje właśniena zasadzie „przejęcia pałeczki” po Conan Doyle’u.W tym miejscu dochodzimy do bardzo ciekawegozjawiska. Dzisiaj, kiedy serialowy bohater zastąpiłsławą nieco przestarzałego detektywa z fajką w ustach, twórca najnowszej wersji filmu

o Sherlocku Holmesie z zeszłego roku, Guy Richie,zatoczył swoiste koło w „przejmowaniu pałeczki”.Po przeszło dwustu filmach nakręconych o detek-tywie, po raz pierwszy zdarzyło się, że twórcafilmu nawiązuje i momentami upodabnia go doinnego bohatera. I tym bohaterem jest ten, któryjest właśnie na Holmesie oparty, czyli doktorHouse (sic!). Dwieście filmów fabularnych i tele-wizyjnych zrealizowanych na podstawie książekConan Doyle’a ostatecznie przekonało nas, żesłynny detektyw był mocno dojrzałym, powścią-gliwym w gestach i emocjach dżentelmenem,który stosując niekonwencjonalne metody, roz-wiązywał nawet najbardziej skomplikowanezagadki kryminalne. Dochodzimy więc do kolej-nych podobieństw. Zarówno House, jak i Holmesmuzykują (Anglik na skrzypcach, Amerykanin nagitarze) i lubują się w niekonwencjonalnych meto-dach (Holmes niegdyś bił kijem zwłoki, byprzekonać się, czy po śmierci powstają siniaki,House również to robił). Obaj są też outsiderami i samotnikami, niewiele wiemy o ich rodzinach, nieutrzymują z nimi bliskiego kontaktu. W jednym z opowiadań Watson mówi: „W ciągu całej naszejdługiej i bliskiej znajomości Sherlock Holmes nigdynie wspominał o swojej rodzinie i bardzo rzadko o swojej własnej przeszłości. Ta skrytość jeszczebardziej potęgowała wrażenie szczególnegozjawiska, jakie czasami na mnie wywierał, mózgubez serca, człowieka tak dalece pozbawionegoludzkich uczuć, jak wyposażonego w wybitnąinteligencję. Jego niechęć do kobiet i zawieranianowych przyjaźni były charakterystyczne dla jegoobcej emocjom natury, ale nie bardziej, niż ta kom-pletna obojętność wobec więzów rodzinnych”8. Z Housem jest podobnie, w jedynym odcinku, w którym znajdujemy jego korzenie, House jedziena pogrzeb swojego ojca, podczas którego mawygłosić mowę pożegnalną. Nie chce tego robić,jednak zmuszony sytuacją w końcu ugina się i dozebranych ludzi, którzy przyszli na pogrzeb

7 Tamże, s. 125.8 Grecki tłumacz, [w:] A.C. Doyle, Kroniki..., s. 47.

120

szanowanego człowieka, mówi rzeczy, jakich niepowinno się wypowiadać o zmarłych, w myślzasady: de mortuis nihil nisi bene9. Bohaterowiemają też swoje słabostki – jeden jest uzależnionyod leków, drugi od kokainy (a przecież i JamesBond jest najwyraźniej uzależniony od alkoholu),obaj unikają uczuciowych relacji i mają tylko jed-nego przyjaciela (Wilson – Watson). W opowiada-niu Pięć pestek pomarańczy Holmes mówi doWatsona: „oprócz ciebie nie mam przyjaciół”10. I House’a, i Holmesa irytuje perspektywa ożenku ichtowarzyszy (co ciekawe, aktor grający JamesaWilsona, przyjaciela House’a, uważa, że WatsonemHouse’a jest cała trójka jego pomocników). Houseto Holmes XXI wieku, Holmes Ritchiego to z koleidoktor House przeniesiony w epokę wiktoriańską.Zresztą w swojej brytyjsko-amerykańskiej pro-dukcji Guy Ritchie jeszcze bardziej zbliżyłlondyńczyka do naszych czasów i do Ameryki. W jego produkcji brytyjska jest jedynie sceneria i literacki pierwowzór. Cała reszta to Ameryka z jejrealizacyjnym rozmachem, muzyką Hansa Zimmera,szalonym tempem i gwałtownym montażem orazpopkulturowym dziedzictwem. W SherlockuHolmesie niejeden kinoman doszuka się nawiązańdo Piratów z Karaibów, Mrocznego rycerza, Ligiiniezwykłych dżentelmenów, V jak Vendetta czyFight Clubu. Film Ritchiego jawi nam się więc jakosteampunk (steam – para), doskonały przykładmodnej ostatnio estetyki, a nawet pozy, która każepopkulturowe pomysły, współczesne idee lokowaćw XIX wieku, nadając im przez to nieco romanty-cznego, wiktoriańskiego sznytu. W SherlockuHolmesie według Guya Richie mamy również doczynienia z innymi nawiązaniami do House’a.House przez jakiś czas miał u siebie psa przyjaciela,który podkradał mu leki, Holmes i Watson mieliwspólnego psa, na którym Holmes wypróbo-wywał różne środki lecznicze. Poza tym Houseprzez pewien czas miał mysz, na której również eksperymentował. House nie wierzy w Boga,

Holmes w magię, obaj są realistami, odrzucają sen-tymentalizm i obojgu zdarza się swoimi działania-mi potwierdzić własną wiarę czy raczej jej brak.Obaj mają zamiłowanie do szybkich pojazdów –lekarz do motocykli, detektyw – na własnemożliwości – do szybkich i odważnych powozówkonnych (a przecież i James Bond uwielbia pręd-kość). Cała trójka ma również zamiłowanie doryzyka. Inne podobieństwa to: duże poczucie humoru, wiek, brak żony i dzieci, umiejętność wła-dania wieloma językami, schludny ubiór (chociaż w przypadku Housa nierzadko ekscentryczny), za-miłowanie do hazardu, a nawet zarost w stylu fiveo’clock. Żadnemu z bohaterów nie można równieżodmówić pewnej dozy szczęścia podczas docho-dzenia do rozwiązywania zagadek. Zarówno House,jak i Holmes, nie kłamią, są wręcz zanadto szczerzy.Obaj nie śpią, póki nie rozwiążą problemu, przezco potrafią nie spać nieraz po kilkadziesiąt godzin i zajmują się wyłącznie ciekawymi i niecodziennymisprawami, twierdzą też, że „proste sprawy majątrudne rozwiązania – trudne sprawy odwrotnie”.Wreszcie, obaj mają jedno miejsce, w którym spo-tykają się ze wspólnikami, aby omówić sprawę.Holmes ma swoje biuro, House – gabinet. Wartoprzy tym nadmienić, że obaj często rozmyślają nadzagadkami w samotności, chociaż zazwyczajpomysły przychodzą im do głowy w towarzystwie.Podchodząc do porównania głównych bohaterów tejpracy, mamy do czynienia z jeszcze jedną, chociażzapewne przypadkową ciekawostką. Podobieństwonazwisk z pewnością nie jest przypadkowe, jeślijednak zestawimy litery nazwisk obu bohaterów,otrzymamy trzy litery, które występują w jednym z nazwisk, ale nie znajdziemy ich w drugim. Telitery to M, U, L. Mulceo oznacza z łaciny leczyć.Jeśli podobnie postąpimy z nazwiskami ich towa-rzyszy – Watsona i Wilsona, otrzymamy litery T, A, I oraz L. Tail ma w języku angielskim wieleznaczeń, trzy z nich – tajniak, agent oraz frak,doskonale wpisują się w zagadnienia tej pracy.

9 Łac. o zmarłych dobrze albo wcale.10 Pięć pestek pomarańczy, [w:] A.C. Doyle, Kroniki..., s. 193.

121

Warto zauważyć nawiązania w postaciGregory’ego House’a do innych bohaterów filmo-wych i literackich. W siódmym odcinku trzeciej seriiHouse mówi: „Quid pro quo Claris” (co niestety niejest tłumaczone w polskiej wersji językowej), jestto kwestia, jaką wypowiada Hannibal Lecter doClarice Starling w Milczeniu owiec. W czwartymodcinku trzeciej serii dr House mówi: „ściągnąłemto z filmu o Bondzie”, w drugim odcinku trzeciejserii mówi o serialu Z archiwum X. W szesnastymodcinku drugiej serii porównuje zagadkę diagnos-tyczną do zagadki rodem z Agaty Christie. W siedemnastym odcinku trzeciej serii GregoryHouse pisze na tablicy odwróconymi literami mirror syndrom, podobnie jak Dany w Lśnieniu Ste-phena Kinga pisze na lustrze redrum, co w lustrza-nym odbiciu odczytujemy jako murder. Wreszcie w pierwszym odcinku szóstej serii Dra House’amamy do czynienia z szerokim nawiązaniem doLotu nad kukułczym gniazdem, kiedy to House naskutek problemów z lekami trafia do szpitala psy-chiatrycznego i podobnie jak Randle PatrickMcMurphy nosi czapkę, nawołuje do buntu, machwile zwątpienia, bierze udział w spotkaniach w grupach i ucieka z zakładu „na przejażdżkę”skradzionym samochodem.

Jak widać na przytoczonych przykładach,nawet w dziełach wybitnych w swoim gatunku,mimo iż są dziełami wsobnymi, w których nie trze-

ba doszukiwać się porównań czy nawiązań, żebyje docenić, bo same w sobie są produktemzamkniętym, doszukiwanie się podobieństw możebyć równie fascynujące jak samo śledzenie akcji, a podobieństwa mają oczywisty wpływ na pro-dukowanie dzieła. Co więcej, dzięki takiej intelek-tualnej zabawie sami stajemy się detektywami i możemy w pewnym stopniu, chociaż w niewiel-kim, we własnym zakresie, przejąć wspomnianąna początku „pałeczkę”.

Bibliografia:1. Nick Rennison, Sherlock Holmes. Biografia nieauto-

ryzowana, Warszawa 2009.2. Arthur Conan Doyle, Przygody Sherlocka Holmesa,

Białystok 2009.3. Arthur Conan Doyle, Kroniki Sherlocka Holmesa,

Białystok 2009.4. Arthur Conan Doyle, Tragedia w Boscomb Valley,

Łódź 2004.5. Arthur Conan Doyle, Mumia zmartwychwstała, Łódź

2004.6. Arthur Conan Doyle, Pies Baskervillów, Warszawa 2007.7. Wilson Leah, Dr House. Całkowicie bez autoryzacji,

Warszawa 2009.8. Jacoby Henry, Irwin William, Dr House i filozofia –

wszyscy kłamią, Gliwice 2009.9. Anne Hart, Herkules Poirot – życie i czasy: biografia

według Agathy Christie, Warszawa 2009.

Fot. Marcel Iskrzycki, Małgorzata Dzik

122

Do literatury poprzez pismo literackie

Tak działo się np. z noblistką Wisławą Szym-borską, która debiutowała na łamach krakowskiej„Walki”. Chcę przypomnieć, jak to było.

Jerzy Putrament z właściwą sobie zarozumia-łością pisał: „Chociaż nie wyszły z tego żadne»Żagary«, to przecież mam z tej »Walki« pewnąsatysfakcję. To w niej debiutowała tak dobra poet-ka, jak Wisława Szymborska”.

Rzeczywiście. Tom Literatura polska. Prze-wodnik encyklopedyczny notuje, że debiut uro-dzonej w 1923 roku poetki odbył się na łamach„Walki” wierszem Szukam słowa. Dla „Walki” byłoto ważne wydarzenie, albowiem z całej plejadypublikujących na jej łamach autorów nazwiskoSzymborskiej zajęło najtrwalsze miejsce w historiiliteratury. Debiut owiany jest atmosferą przygody,która zdaniem Adama Włodka mogłaby stanowićfabułę sensacyjnej nowelki.

Przygoda Szymborskiej z „Walką” rozpoczęłasię bowiem od pozostawienia przez nią kilku wierszy Witoldowi Zechenterowi, który pracowałwówczas w dziale kulturalnym „DziennikaPolskiego”. Zechenter, który już w czasie okupacjiwspółpracował z młodymi pisarzami, przekazał

redaktorom powstającego wtedy dodatku te teksty.Jak wspomina Włodek: „wiersze te nie wyróżniałysię niczym nadzwyczajnym”, dlatego trafiły dobiurka. Dopiero dwukrotne interwencje Zechen-tera, który coś wypatrzył w tych „przeciętnychwprawkach rymotwórczych”, a także podsunąłpomysł: „może coś wytniecie, skrócicie”, skłoniłyAdama Włodka i Tadeusza Jęczalika do podjęciaprac redakcyjnych nad dwustronicowym maszy-nopisem wiersza Jacy?. Efektem tego bezcere-monialnego postępku był trzydziestowersowyfragment, któremu nadano tytuł Szukam słowa.

Szymborska w swoim debiucie prasowymwprowadziła do włanej poezji dwa problemy: sytuacji egzystencjalnej człowieka i stosunkuczłowieka do historii. W gruncie rzeczy poszuki-wania i rozterki lingwistyczne autorki sytuują jejbohatera lirycznego obok bohaterów wierszyTadeusza Różewicza, jak Lament i Ocalony.Dylematy egzystencjalne, rozrachunek z historią,sprowadzone zostały w tej poezji do płaszczyznyosobistej, prywatnej. Zaobserwowany przezautorkę moment egzystencjalny w życiu człowiekato krawędź wojny i pokoju, czas przebudowyświadomości. Bezsilność w definiowaniu zbrodni

Andrzej Buck

Niektóre formy zastępcze czasopism literackich młodych w latach 40. i 50. XX wieku

123

to jednak nie wyraz słabości, lecz raczej dążeń doswoistego, uniwersalnego uogólnienia.

Aby zakończyć przerwany na chwilę wątekanegdotyczny, trzeba powiedzieć, że nazajutrz poopublikowaniu w „redakcyjnej” wersji utworu pt. Szukam słowa pojawiła się jego „współautorka”,tak oto kwitując cały epizod: „ale myślę, że hono-rarium za ten wasz wiersz wypłacicie jednak mnie”.

O roli „Walki” w swojej biografii literackiej polatach powie Szymborska na łamach „DziennikaPolskiego”: „Do dzisiaj jestem przekonana, żegdyby ta moja pierwsza próba skończyła sięklęską, nie odważyłabym się już nigdy po raz drugikomukolwiek pokazać tych wierszy”.

Szymborska opublikowała w „Walce” jeszczedwa wiersze. Są one literacką egzemplifikacjąświadomości pokoleniowej grupy skupionej wokół„Walki”. A była to integracja sytuacyjna, którejczynnikami stały się wojenne losy członków, ichdoświadczenie i przyspieszona dojrzałość.

Wytwory poronne

Młodzi literaci zawsze chcieli mieć własnepismo. W opublikowanej na łamach „NowejKultury” z 24 lipca 1955 r. „Kolumnie Młodych”Anna Kamieńska we wprowadzeniu pt. Przyszłośćpoezji upomina się o czasopismo;

Krzywdząca jest jeszcze jedna sprawa –nieustanny brak miejsca dla druku wierszy nietylko młodych poetów, miejsca dla rzeczowejdyskusji nad sprawami poezji w ogóle,ponieważ nie bardzo obchodzą one nasze cza-sopisma literackie. Potrzebne jest pismo poe-tów, które byłoby jednocześnie bazą dla rozwo-ju młodych talentów poetyckich. O potrzebietakiego pisma mówi się nieustannie w warsza-wskim środowisku poetów. Czas postawić tesprawy ostro na zewnątrz, zwłaszcza, że pismotakie, winni jesteśmy także młodym.

Postulaty, upominanie się i zabiegi o pismomłodych, w kolejnych etapach rozwoju naszej literatury nie zawsze przynosiły efekty. Dlatego

obok czasopism literackich, posiadających takiecechy jak: periodyczność i aktualność, przedsię-wzięcia wydawnicze młodzieży literackiej obejmo-wały również: numery młodych (np. w „Kuźnicy” z 17.12.1946), kolumny młodych (np. w „NowejKulturze” z 24.07.1955), efemerydy (np. „GłosNieborowa”, „Helikon”, „Gontyna”), almanachyliterackie i antologie. Dla pełniejszej egzemplifikacjiomówimy teraz niektóre z nich.

Numery młodych

17 grudnia 1946 roku w „Kuźnicy” pojawił siętzw. numer młodych. Otwierał go swym komen-tarzem Stefan Żółkiewski. Ten sam, który jeszczew marcu 1946 roku oskarżał młodych w swymPamflecie... o bezprogramowość i brak ideowości:

Wszystkie następne kolumny poświęcone sąmłodym, zbliżonym do „Kuźnicy”. Nazwiskaniektórych z nich znane są czytelnikom pisma.Wszyscy reprezentują najmłodsze pokoleniepiszących – pokolenie dwudziestolatków. Zespółten, skupiony na łamach „Kuźnicy” – to właściwieznakomita większość piszącej młodzieży w Polsce.

W numerze prezentowano teksty m.in.:Jerzego Piórkowskiego, Bohdana Czeszki, Tade-usza Borowskiego, Lecha Budreckiego, WiktoraWoroszylskiego i innych. Przyglądając się tej liście,dostrzegamy jej zbieżność z listą autorów uka-zującego się wówczas dwutygodnika „Pokolenie”.Znajdujemy wśród nich przedstawicieli tzw. grupyłódzkiej, grupy warszawskiej, a wśród tych obydwu,pomniejszych liderów tzw. pokolenia „pryszczatych”.Zacytujemy dalszy ciąg wstępu Żółkiewskiego:

Pisarze ci – jak to zwykle ludzie jednego pokole-nia, powiązani są wielorako ze sobą, nie sta-nowią dziś żadnej określonej grupy literackiej.Są jednak na wspólnej drodze poszukiwań, nadrodze, która wiedzie w tym samym kierunku.Aby uwydatnić im ten kierunek poszukiwańmłodej polskiej literatury, umożliwiamy imzbiorowe zabranie głosu.

VARIA

124

Autor w dalszej części wypowiedzi dośćgwałtownie oskarżał o spychanie na manowcemłodzieży przez szereg organizacji z czasów okupacji, m.in. „Sztukę i Naród”, AK, „KuźnięMłodych”, a także łączył wystąpienie młodych w „Kuźnicy” z przystąpieniem do postępowegoObozu Wielkiej Reformy.

Ta życiowa decyzja młodych – pisze Żółkiewski– ma na razie charakter bardziej ideowy, niżartystyczny, lecz jest to istotny postęp w myśle-niu młodych, jest to krok ku „literaturze poli-tycznej” czynnej na rzecz postępu.

W zasadzie zgodny z wprowadzającym arty-kułem redaktora naczelnego „Kuźnicy” był artykuł– referat Hanny Kulągowskiej pt. Oblicze współ-czesnej młodzieży. Autorka była przedstawicielkąmłodej generacji pisarskiej, związana z „grupąłódzką”, jednakże w swym artykule nie broniłaona młodych, a jedynie wskazała „jak nabrzmiałejest zagadnienie młodzieży”. Przytaczając kolejnegłosy w kampanii prasowej na temat młodzieży(m.in. S. Żółkiewskiego, K. Koźniewskiego, J. Żu-ławskiego, J. Wielunia), wskazywała na zróżni-cowanie stanowisk w tej sprawie, począwszy odPamfletu... Żółkiewskiego, który miał wydźwiękpesymistyczny i zaczepno-prowokacyjny, do głosuRomana Bratnego. Ten ostatni pisał: „Ta młodzież,perypetiami politycznymi naszego akowskiegośrodowiska wyrzucona na emigrację wewnętrzną,dziś gotowa już do powrotu”. Inaczej mówiąc, sąto ludzie „czekający na transport”. Artykuł H. Kulą-gowskiej stawiał na rozbudzenie aspiracjimłodzieży. Autorka postulowała: „Musi onawpływać na kształtowanie się myśli kraju poprzezudział w dyskusjach o zasięgu ogólnopolskim,przez częstsze wypowiadanie swego zdania,poprzez zerwanie z indyferentyzmem spo-łecznym”.

W „numerze młodych” znalazły się też próbyliterackie tzw. młodych. Z dzisiejszej perspektywynajważniejszą była publikacja opowiadaniaTadeusza Borowskiego Bitwa pod Grunwaldem,którym pisarz dopełniał tematykę swojej okupa-

cyjnej i obozowej prozy; studium zachowania sięczłowieka po wojnie, w tzw. obozach dla dipisów.Szczególne miejsce zajęły też dwa opowiadania: B. Czeszki i J. Piórkowskiego. Wśród prezentacjipublicznych zwracają uwagę dwa teksty. L. Bu-drecki pisał o „książkach swojego pokolenia”,recenzując Ślad R. Bratnego i Śmiertelnychbohaterów W. Zalewskiego; T. Borowski zaś –znany już wówczas z krytycznej postawy wobecmoralistyki wojennej pisarzy katolickich poogłoszeniu w „Pokoleniu” recenzji Alicji w krainieczarów – dość paszkwilancko ocenił powieść J. Dobraczyńskiego W rozwalonym domu.

„Numer młodych” przyniósł też wiersze: M. Castellatti, M. Buczkówny, R. Kamińskiego, H. Jaworskiej, J. Bocheńskiego, T. Sokoła, T. Kubiaka,K. Gruszczyńskiego, A. Poganowskiej, S. Mar-czaka-Oborskiego, A. Kamińskiej, A. Brauna, J.E. Millera, W. Woroszylskiego i E. Fiszer.

Ukazanie się „numeru młodych” świadczy o tym, iż w 1946 roku „Kuźnica” – jak piszeKoźniewski – „była urzeczeniem i odniesieniem»pryszczatych«.

Ocenie omawianego „numeru młodych” poświę-cony był odcinek „Wśród czasopism” w tygodniku„Odra”.

Najbardziej polemicznie odebrany został z tego wydania artykuł wstępny Żółkiewskiego.Stwierdzenie, iż „Kuźnica” jako pismo ObozuWielkiej Reformy potrafiła „skupić jednolitą, licznąi dobrze się zapowiadającą grupę młodzieży lite-rackiej, gdyż ideologia tego pisma okazała się dlatej młodzieży najbardziej bliska”, potraktowałautor noty jako naciąganie. Oburzał się on na fakt,iż „Kuźnica” chciała gwałtem szeregować lite-ratów według klucza partyjnego. Sam przecieżŻółkiewski zarzucał literatom, którzy zabierajągłos na łamach pisma, że „nie są związani organi-zacyjnie z ośrodkami politycznymi”.

11 kwietnia 1954 roku redakcja „Nowej Kultury”wydała tzw. numer młodych, nawiązujący dowydania „kuźnicowego” z 1946 roku, ale tylko for-malnie. Artystycznie dzieli te wydania dużaprzepaść. Zawartość numeru była typowa: próbypoetyckie, prozatorskie, listy do redakcji i recenzje.

125

W „Kuźnicy” był komentarz Żółkiewskiego, w „Nowej Kulturze” artykuł Młodzi podpisanyprzez redakcję.

Tezy redakcji w stosunku do literatury młodychbyły następujące:

W stosunku do wielkiej fali debiutów powojen-nych, ostatnie lata nie przyniosły ich tak wiele.Nasza dzisiejsza młodzież literacka wywodzi sięw większości ze środowiska chłopskiego i robotniczego, a w stopniu znacznie mniejszym– inteligenckiego.Absolutna większość prób literackich zarównoprozy jak i poezji przychodzi do redakcji oduczącej się i studiującej młodzieży robotniczo--chłopskiej. Młodzież szkolna, a zwłaszczawiejska odseparowawszy się przez szkołę odswego środowiska, przestaje często dostrzegaćwalkę i w życiu ogólnym, i w szkole, gdzie przecież walka ta w przeróżnych sprawach sięprzejawia.Mało czytają. Zbyt mało jak na przyszłych pisarzy. Nie znają klasycznych dzieł prozy i poezji.Literatura wydaje im się łatwą formą służeniaspołeczeństwu.Akademizm i konwencjonalizm – oto niebez-pieczeństwa, które nam grożą z tej strony.Deklaratywizm młodych wynika jakże często z a-intelektualizmu, z powierzchownego trak-towania materii życia, przy zapominaniu o tym,że pisarz ma obowiązek myśleć, a więc stawiaćproblemy.Realistyczne nastawienie cechuje próby lite-rackie młodych. Metafora jest ich słabą stronązarówno w poezji jak i w prozie.

Zważywszy na rok, w którym ukazał się„numer młodych”, komentarz redakcji oceniającyliteraturę młodych przystawał do ocen, jakieotrzymywał wówczas socrealizm, a tym samym„pryszczaci”. Nieśmiałe jeszcze wskazania nadeklaratywność i łatwiznę tej literatury próbowałykorygować nowe programy.

Po diagnozie przyszła więc kolej na ukierun-kowanie. Pisano, że:

1. Literaturę należy traktować jako sztukętrudną, jaką jest – i odpowiedzialną – jaką jest.Nie należy brać się na łatwiznę gotowych tematów i doraźnych, źle pojętych zamówień.2. Należy walczyć z tematami, nie pisać o wszystkim co „podleci”, ale myśleć samo-dzielnie.3. Nie trzeba bać się siebie. Trzeba pisać o sobie,o tym co się przeżywa i co się myśli. Czytelnikodrzuca rzecz, w której nie widzi twarzy autora.Odrzuca ją jako a-humanistyczną. [...]

„Numer młodych” wydany przez „NowąKulturę” zawierał również uwagi o pracy i zada-niach Kół Młodych, będących w tym czasie formązorganizowania literatów. Maria Kurecka w liścieDo kolegi z Koła Młodych pisała o formalistycz-nych tendencjach w pracy tej organizacji, a także o złych skutkach procesu centralizacji.

Janina Dziarnowska w artykule Pierwszeutwory wskazywała na odpowiedzialność, jakąponosi pisarz-opiekun Koła Młodych podczaspierwszego krytycznego kontaktu z literackimkandydatem. Nawiązywała też do zagadnieniaautentyzmu w poezji, tj. roli emocjonalnego czyn-nika w decyzjach tematycznych. Pisała wprost:„Szczerość, potrzeba oddania własnych wzruszeńzupełnie nieraz odległych od zamierzonego tematuprzebija się jak źródło przez grubą skorupę ziemi”.

Zamieszczono też listy do redakcji będąceefektem dyskusji o młodzieży zapoczątkowanejprzez redakcję.

Wydanie „Nowej Kultury”, o którym tu pisze-my, nie miało takiej rangi, jak kuźnicowy „numermłodych”. Świadczy o tym lista autorów prób lite-rackich. Przypomnijmy: poezja – Leszek Mech,Jerzy Feliksiak (Łódź), Czesław Białowąs (Wro-cław), Eugeniusz Biedka (Warszawa); autorzykolumny Siedem wierszy – Ryszard Hoszowski(Warszawa), Edward Berenstein (Poznań),Bogusław Wojnar (Warszawa), Ludwik Kamiński(Szczecin), Maria Dybowska (Warszawa), JanuszSrokowski (Warszawa), Janusz Laskowski(Warszawa); proza – Piotr Ćwik, StanisławWiesław Wiechno, Lech Emfazy Stefański.

VARIA

126

Lepiej przedstawiał się dział recenzji. Trzy z nich wypełniły kolumnę Wśród debiutów poetyckich. Anna Kamieńska omawiała Wierszegdańskie Zbigniewa Szymańskiego, RyszardMatuszewski – tomik Tadeusza Nowaka Uczę sięmówić, Tadeusz Drewnowski – tomik BogusławaKoguta Dom ocalony. Dwie dotyczyły prozy:Wacław Sadkowski pisał o książce Ryszarda Kłysia Ostatnie słowo ma człowiek, Józef Styczeń – o książkach Klemensa OleksikaPowołanie Daniela i Natalii Rolleczek Drewnianyróżaniec.

Kolumny młodych

W numerze 5. z 1955 roku redakcja „NowejKultury” ponownie udostępniła łamy młodym.Tym razem bez żadnego komentarza, z na-główkiem Kolumna młodych. Numer ten wydanybył z okazji II Zjazdu ZMP. Wiersze drukowali: JerzyHarasymowicz, Andrzej Brycht, Lech Grabowski,Krzysztof Klinger, Wanda Trąpczyńska, LudmiłaMariańska, Jerzy Feliksiak, Jan Zych, BożenaGrabowska, Janusz Koniusz. Autorami opowiadańbyli: Bolesław Jagielski, Barbara Rewkiewicz--Sadowska, Tadeusz Strumff.

W numerze 30. z dnia 24.07.1955 r. w „NowejKulturze” ukazała się znów Kolumna młodychwydana jako „głos młodej poezji polskiej na świa-towy festiwal młodzieży”. Chodziło o V ŚwiatowyFestiwal Młodzieży i Studentów w Warszawie.Otwierał ją artykuł Anny Kamieńskiej Przyszłośćpoezji, napisany w konwencji nieśmiałej rewizjipoglądów na literaturę, jakie proponował ZjazdSzczeciński. Autorka domagała się „pogłębienialiryki w stosunku do oficjalności poprzednich [...]kolumn”. Traktowała publikowaną poezję mło-dych jako efekt rozluźnienia swobody twórczej.Pisała:

Młodzi poeci zaczynają widzieć świat w szcze-gółach tworzących obraz rzeczywistości i odkrywają, że nie jest on taki prosty. Abydotrzeć do niego, aby go wyrazić, nie wystarczygo po prostu po reportersku zarejestrować.

Autorzy, których wiersze drukowano w tymwydaniu, to: Zbigniew Herbert, Roman Łoboda,Czesław Białowąs, Małgorzata Hillar, ZdzisławJerzy Bolek, Jarosław Marek Rymkiewicz, JanHimilsbach, Janusz Laskowski, Maria Szypowska,Jerzy Harasymowicz, Józef Ratajczak, AndrzejBursa, Bożena Grabowska, Janusz Koniusz.

Podobną, lecz chyba ważniejszą ze względu naprocesy przemian w literaturze kolumnę zamieś-ciło w grudniu 1955 roku „Życie Literackie” (nr 51-52).Drukowano tam pięciu poetów wprowadzanychprzez pięciu krytyków: Jan Błoński wprowadzałZbigniewa Herberta, Artur Sandauer pisał o Mi-ronie Białoszewskim, Julian Przyboś rekomen-dował Bohdana Drozdowskiego, MieczysławJastrun – Jerzego Harasymowicza, a LudwikFlaszen – Stanisława Czycza.

Kolumna ta spowodowała dyskusję na łamachpierwszych pięciu numerów „Życia” w roku 1956.Zabierali w niej głos: Jerzy Hordyński, StanisławStanuch, Włodzimierz Maciąg, Władysław Ma-chejek, Jerzy Kwiatkowski i Henryk Markiewicz. W 1. numerze „Życia Literackiego” z 1956 rokuKrzysztof Teodor Toepelitz zamieścił głośnyartykuł Pamflet na najmłodszą poezję polską.

Efemerydy

Jedną z pierwszych efemeryd była „Gontyna”,zapowiadana jako miesięcznik. Wydano tylkojeden numer w grudniu 1944 w Lublinie. Było to wy-dawnictwo młodych. Podtytuł brzmiał: Literatura.Teatr. Malarstwo. Muzyka. Szokował, jak natamte czasy, bibliofilską szatą edytorską. Pismospotkało się z krytyką, która dotyczyła osobyredaktora naczelnego Cynii Tatrowid, a konkretniejej przeszłości. „Głos Ludu” z 7.01.1945 r. oskarżyłją „o współpracę z gadzinową prasą hitlerowską”.

Zjazd w Nieborowie, o którym pisaliśmywcześniej, był również ciekawy dlatego, że młodzipisarze wydawali tu gazetkę ścienną pt. „Głos Nie-borowa”, redagowaną przez „grupę warszawską”.

Redakcja mieściła się początkowo w tzw. celi nr 2,gdzie mieszkała poważna część jego redaktorów,

127

a później w kancelarii Muzeum. Było to pismowydawane w pierwszych dniach w warunkachatramentem opłakanych i prymitywnych, zaśnieco później wystukiwane na maszynie.Zależnie od doraźnych potrzeb nosiło różnenazwy, niemniej zasadnicza brzmiała – „GłosNieborowa”. Organ ten stał się krzywym zwierciadłem wydarzeń nieborowskich, ujętych w aurę specyficznego komizmu sytuacyjnego.

Trzeci numer tego periodyku ukazał się 13 stycz-nia 1948 r. pod redakcją naczelną R. Bratnego z udziałem L. Bartelskiego, T. Borowskiego, K. Gruszczyńskiego, T. Konwickiego, S. Marczaka--Oborskiego, J. Piórkowskiego, W. Woroszylskiego,S. Ziembickiego. Dział kobiecy redagowały HelenaJaworska i Wisława Szymborska.

„Helikon” jest nowym przykładem jedno-dniówki literackiej, której redaktorzy mieli ambicjęzainicjować wydawanie czasopisma młodych.Poświadcza to notatka redakcyjna w dziale Varia,w której pisano:

Redakcja czyni starania, aby „Helikon” ukazywałsię regularnie, jako czasopismo literackie zawie-rające utwory młodych poetów i pisarzy. Staramysię zwiększyć jego objętość o nowe działy.

Jednakże „Helikon” nie ukazał się więcej.Wydanie, datowane na 3 grudnia 1956 r., jedynie z czasem nabrało znaczenia niemalże histo-rycznego dla dziejów formacji Orientacja Poetycka„Hybrydy”, której stało się forpocztą wydawniczą.Wydawcą „Helikonu” była organizacja studencka –ZSP, a ośmiostronicowe pismo redagowali: JerzyCzarnecki, Jacek Głażewski, Jerzy WłodzimierzLeszin, Edward Stachura, Jerzy Żelazny.

„Helikon”, choć uważany za początek działańwydawniczych ruchu poetyckiego lat sześćdzie-siątych, w rzeczywistości swoją zawartościąniczym nie różnił się od wydawnictw roku 1956.Potwierdzeniem mogą być treści artykułu wstęp-nego. Zawarto w nim przede wszystkim krytykęsocrealistycznego modelu literatury i roli wyzna-czonej pisarzowi. Pisano:

Fot. Wojciech Królak

128

Zamiast o herezję można było postawić w stanoskarżenia za nie dość żarliwą lewomyślność[...]. Swobodę pisania mieliśmy pojmować jakoprawo układania napisów na transparentach[...]. Ucieczka w milczenie była luksusemwzbudzającym podejrzliwość czytelników.

Po – zupełnie zrozumiałej – rewizji poglądówpoprzedników następowało samookreślenie,niczym w swej poetyce nieodbiegające od mani-festów zawartych np. we „Współczesności” (Za-miast manifestu) czy „Wybojach” (Rewolucja trwa):

Jesteśmy młodzi. Chcemy tworzyć. Chcemytakże by nasza twórczość istotnie trafiła doludu, lecz wiemy, że droga do ludu prowadziprzez człowieka.Po eksplikacji czynnika werystycznego znówautorzy powracali do negacji programów kul-turotwórczych poprzedników:Dlatego – pisano – pozostaniemy głusi nawszelkie, nawet najdonośniejsze komendy.Artysta – świadomy swojej wysokiej godności i rangi nie stanie się wężem prostującym się nadźwięk fujarki i fakira.

W manifeście programowym znajdujemy teżświadomość więzi grupowej: „Jesteśmy grupąpoetycką, która pragnie w swej twórczości

odzwierciedlać prawdę obecnej epoki, gorący i niespokojny rytm naszej epoki”. Obok manifestu,podobnie zresztą jak np. w „Inaczej”, „Helikon”zawierał teksty poetyckie, także pozostające w związku treściowym z przełomem 1956 roku,np. Poemat o Poznaniu Jacka Głażewskiego, wiersze Janusza Żernickiego i Jerzego Włodzi-mierza Leszina. W atmosferze rozrachunkowejtkwi też fragment prozatorski Jerzego Żelaznegopt. Adam, dlaczego...? – jest to studium prze-myśleń młodej zetempówki, utwór tkwiący w atmosferze Cmentarzy Marka Hłaski.

„Helikon” nie dokonał z pewnością prze-łomu artystycznego w literaturze 1956 roku.Redagowany przez Klub Młodych TwórcówLiterackich przy UMK w Toruniu zaznaczył obecność tworzącego się środowiska literackiego.Dodać należy, że część autorów redagującychjednodniówkę przystąpi do kolejnej inicjatywy wy-dawniczej, jaką był dodatek do „Współczesności”zatytułowany „Młode Pomorze” (nr 8/57 i 13/58).

Te opisane epizody z życia literackiego mają za zadanie uzasadnienie mechanizmu literackiegodebiutu. Późniejsze przykłady powstawania literackich pism młodych („Pokolenie”, „Nurt”,„Współczesność”, „Po prostu”, „Czarno naBiałym”, „Orientacje”, „Widzenia”, „Nowy Wyraz” i wiele innych) zaświadczają o potrzebie ich istnienia u progu literackiego debiutu.

129

RECENZJE I OMÓWIENIA

Po raz pierwszy w czternastoletniej historiiNike, najbardziej prestiżowej, polskiej nagrody lite-rackiej, zwyciężył dramat. Laur otrzymał TadeuszSłobodzianek za książkę Nasza klasa, utwór pełenintertekstualnych odniesień. Sam autor dramatuprzyznawał się do literackich i filmowych inspiracji.Tytuł odsyła nas do wybitnego spektaklu TadeuszaKantora Umarła klasa. Decydujący wpływ nanapisanie tekstu miały książki: historiograficznaJana Tomasza Grossa Sąsiedzi oraz wspomnie-niowa Anny Bikont My z Jedwabnego.

Dramat, którego akcja jest rozpisana na XIVlekcji, rozpoczyna się od piosenki Ćwierkają wróbelki. Poznajmy po kolei bohaterów utworu –uczniów deklarujących, kim będą w przyszłości:Abram szewcem, Heniek strażakiem, Rachelka le-karką itd. W klasie wspólnie uczą się Polacy i Żydzi,razem przygotowują akademie, śpiewają piosenki,mówią wierszyki. Jest druga połowa lat 30.

Każda kolejna „lekcja” naznaczona jest anty-semityzmem, który podlega stopniowej gradacji.Zasygnalizowane są, częste w międzywojniu,

NASZA KLASA – UMARŁA KLASA. O pamięci według Tadeusza SłobodziankaTadeusz Słobodzianek, Nasza klasa. Historia w XIV lekcjach, słowo/obraz terytoria, Gdańsk2009, 112 s.

Fot. Edyta Jasińska

130

„getta ławkowe”: „Koleżanki i koledzy, zgodnie z rozporządzeniem Pana Ministra Oświaty,chciałbym, abyśmy zmówili modlitwę katolicką, w związku z czym proszę kolegów Żydówi koleżanki Żydóweczki o przeniesienie się doostatnich rzędów” (s. 17). Wkrótce zaczynają siębójki. Najpierw Heniek krzyknie: „Żydzi naMadagaskar!” i odtąd groza oraz agresja będą jużtylko narastać. Wraz z nadejściem dorosłościzgodne zabawy się skończą. Zauważalna jestpolaryzacja: jasne w swoich zasadach dzieciństwoi skażona złem dorosłość. Wybucha wojna, domiasteczka wkracza najpierw radziecki, a potemniemiecki okupant. Najpierw oskarżony o rzekomeszpiegostwo na rzecz NKWD Jakub Kac zostajezamordowany przed furtką własnego domu przezHeńka, Ryśka i Zygmunta – dawnych polskichkolegów z klasy. Następnie ta sama trójka gwałciżonę Menachema – Dorę. Czas odwróconegodekalogu w prostej linii prowadzi do zbrodni. W Jedwabnem. Chociaż ta nazwa nie pada anirazu w utworze, bez wątpienia chodzi właśnie o tętragedię – wszyscy Żydzi z miasteczka zostająspaleni w stodole; jeden z bohaterów utworuwykrzykuje: „Boże! Tysiąc sześćset dzieci, kobiet,starców…” (s. 46). Rysiek zostaje zamordowanyprzez swojego szkolnego kolegę Władka za to, żejako niemiecki szpicel chciał wywieźć jego żonęMariannę (dawniej Rachelkę, która wyszła za mąż, by nie podzielić losów swoich żydowskichsióstr i braci) do getta. Po wojnie Heniek zostajeksiędzem, Zygmunt prowadzi spokojne życie doczasu, kiedy po obu przychodzą funkcjonariuszeUrzędu Bezpieczeństwa. Menachem, jako oficerUB, prowadzi przeciwko nim śledztwo w sprawiezabicia Żydów. Przede wszystkim domaga sięsprawiedliwości za zgwałcenie i zamordowanieżony. Tutaj pojawia się okrutny chichot historii –Menachem, dawniej ofiara, a teraz oprawcaHeńka i Zygmunta, torturuje ich, traktuje w sposóbnieludzki; następuje odwrócenie ról – ofiara stałasię katem, kat – ofiarą. Po śmierci Józefa Stalinaw 1953 roku Menachem zostaje aresztowany i oskarżony o brutalne metody śledztwa (s. 80),ma do wyboru: albo odsiedzi 10-letni wyrok, albo

wyemigruje do Izraela; z kolei Zygmunt jest świad-kiem na procesie Menachema i w 1956 roku wstę-puje do PZPR (s. 81). W momencie kiedy jedenprzestaje służyć systemowi komunistycznemu,drugi zaczyna, i obaj stają się takimi samymi trybi-kami w maszynerii autorytarnego ustroju oraz jegoofiarami, tak jak wcześniej Zygmunt służył nazi-stowskiej okupacji, będąc katem dla Menachema.

Zasygnalizowany już intertekst pojawiający sięw tytule utworu każe nam dostrzec dialog z Umarłąklasą. W arcyznakomitym spektaklu TadeuszaKantora zmarli wracają na swoje miejsca, w taktWalca Francois, do szkolnych ławek, które zajmująmanekiny chłopców i dziewcząt. Umarli siadająobok samych siebie. Tytułowa klasa jest przywo-łaną z przeszłości i wywołaną pamięcią przezwodzireja sztuki, którym jest Kantor, maturalnąklasą polsko-żydowską z galicyjskiego gimnazjum,z miasteczka w Austro-Węgrzech, w przededniuwybuchu I wojny światowej. Wtedy uczniowie, a teraz duchy za sprawą Kantora usiłują wyrwaćsię z niepamięci. Nasza klasa wchodzi w polemikę,a może nawet nie tyle polemikę, co dialog z Umarłą klasą. Celnie ujął to prof. Leonard Neuger:

Obsesyjnie powracające w koszmarach sen-nych – zawsze obecnego na scenie Kantora –upiory kolegów z klasy, ofiar Zagłady, są cza-sem historycznym, czasem melancholijnymsygnałem bezpowrotnej utraty. U Słobodziankajest odwrotnie: to są upiory, których najchętniejchcielibyśmy się pozbyć. Utrata byłaby błogo-sławieństwem, które zostało nam odmówione. (Dostęp w internecie:http://tygodnik.onet.pl/33,0,49334,3,artykul.html

6.12.2010)

Autor Snu pluskwy nie kłóci się z Kantorem,wybiara raczej inną optykę, która musi być inna,ponieważ umiejscowił akcję Naszej klasy w od-miennej niż w Umarłej klasie przestrzeni histo-rycznej. Specyfika dwudziestolecia i hekatomba II wojny postawiły odrębne problemy niż czasysprzed I wojny. Tym, co niewątpliwie łączy obie sztuki, jest wołanie o pamięć na przekór niepamięci

131

RECENZJE I OMÓWIENIA

(Kantor) oraz wpychaniu w niepamięć (Słobodzia-nek). Owo spoiwo gwarantuje ponadczasowośćobu tekstom. I w jednym, i w drugim utworze głosmają zmarli, upiory. W Naszej klasie relacjonują oniwydarzenia, przedstawiają często odmienne per-spektywy – polską i żydowską.

Słobodzianek rozprawia się z polskim naro-dowym mitem, wedle którego to zawsze namzadawano cierpienie, a my jedynie pozostawaliśmyofiarami. Niestety, także Polacy przysporzyli krzywd innym narodom, w tym wypadku Żydom.Nikt nie umniejsza ani tym bardziej nie relatywizu-je zasług. Znane są dzieje Żegoty i bohaterskiegoratowania (przy narażeniu życia) Izraelitów przezPolaków w czasach II wojny światowej. Jednakżaden naród nie jest jednolity. Polacy nieśli życie i ocalenie Żydom i Polacy pomordowali Żydóww Jedwabnem. Historia, wielka ironistka, była i jestprzewrotna, co zostało już zasygnalizowanepowyżej. Warto przywołać fakt samego powsta-nia w getcie warszawskim w 1943 roku. JedniPolacy przerzucali broń za mury getta i wspieraliwalczących Żydów, inni, gdy płonęło getto, bawilisię na pobliskiej karuzeli, co opisał Czesław Miłoszwe wstrząsającym wierszu Campo di Fiori.

Dramat Słobodzianka, podobnie jak prozaNadine Gordimer i Herty Müller, poezja CzesławaMiłosza i Dereka Walcotta, malarstwo FranciscaGoi i Eugène’a Delacroix, jest sztuką głęboko naro-dową i zarazem uniwersalną. Dotyka problematy-ki konkretnego społeczeństwa, ale kunszt autorapowoduje, że poruszane zagadnienia stają się po-wszechne. Kwestie takie jak wina, odpowiedzial-ność, zbrodnia, niezawinione cierpienie, dwoistośćnatury ludzkiej zawsze były i będą tematami ogól-noludzkimi. Niech dowodem na uniwersalność tejsztuki będzie fakt, że jej premiera teatralna odbyła się najpierw w Londynie (gdzie zostałabardzo pozytywnie przyjęta), a dopiero później w Warszawie. Przewodnicząca jury nagrody Nike,prof. Grażyna Borkowska podkreśliła, że laur dlaSłobodzianka został przyznany

[…] nie za odwagę podjęcia trudnego tematu, w którym zbrodnia rozkłada się na tych, którzy

ją popełnili, ale i na tych, którzy byli świadkami,na tych, którzy widzieli i milczeli, i na tych,którzy nie chcieli widzieć, wiedzieć i pamiętać.Nagradzamy go za sposób, w jaki o tym mówi,za formę dramatu, który w sposób wstrzą-sająco prosty, a jednocześnie niesłychanie prze-myślany, kreśli historię katów i ofiar, mordercówi mordowanych. (Dostęp w internecie: http://prospero.e-teatr.pl/aktualnosci.php? id=316

6.12.2010)

Dramaturg nie popada w prostą ideologię, pu-blicystykę, politykę czy moralizatorstwo, dokonujedokładnej wiwisekcji nienawiści, stara się pytać o jej źródła. Jak możliwym stało się, by koledzy i ko-leżanki z jednej klasy zaczęli mordować się nawza-jem? Dlaczego inność kulturowo-narodowa stałasię powodem zabójstwa? Przede wszystkim jednakSłobodzianek pyta o miejsce ofiar w naszej pamięci,a dokładniej zmusza nas, byśmy sobie to pytaniepostawili. Oto widzimy, jak inna narodowość i religiastają się przyczyną stygmatyzowania jednostki,czemu szczególnie sprzyja czas wojny. Antysemickiebłyski, które pojawiały się w dziecięcej klasie (videprzywołane powyżej getto ławkowe), stawały sięelementami wolno powstającego fortu wrogości.Nazistowska okupacja okazała się katalizatoremnarastającej, podświadomej nienawiści, która:

Nie jest jak inne uczucia.Starsza i młodsza od nich równocześnie. Sama rodzi przyczyny, które ją budzą do życia.Jeśli zasypia, to nigdy snem wiecznym.

Religia nie religia – byle przyklęknąć na starcie.Ojczyzna nie ojczyzna –byle się zerwać do biegu.Niezła i sprawiedliwość na początek.Potem już pędzi sama.Nienawiść. Nienawiść.Twarz jej wykrzywia grymasekstazy miłosnej.

(Wisława Szymborska, Nienawiść)

132

Autorowi Naszej klasy udało się coś bardzowyjątkowego – poruszył temat bolesny, ale zrobiłto z najwyższą artystyczną wrażliwością, dokonałrozrachunku, nie stosując ideologicznych chwytówczy jadowitych oskarżeń. Jego dramat dołączyłtym samym do grona wielkich, polskich utworówrozrachunkowych, takich jak Dziady AdamaMickiewicza, Wesele Stanisława Wyspiańskiego,

Przedwiośnie Stefana Żeromskiego, Granica ZofiiNałkowskiej czy Trans-Atlantyk Witolda Gombro-wicza. Tak długo, jak polska kultura będzie miałarównie zdecydowane i odważne głosy jak tenTadeusza Słobodzianka, nie grozi nam zapadnięciew narodową amnezję czy megalomanię.

Jakub Rawski

Czy bardziej cierpi ten, kto czeka zawsze,czy ten, kto nigdy nie czekał nikogo?

Pablo Neruda, Księga pytań, XLII

Książka Ogród wiecznej wiosny hiszpańskiejpisarki Cristiny López Barrio to wielopokoleniowasaga, opowiadająca tragiczne dzieje pięciu kolej-nych członków rodziny Laguna. Według legendy,nad rodem tym ciąży klątwa – wszystkie jegoprzedstawicielki są skazane na nieszczęśliwąmiłość i samotne macierzyństwo, a ich życie mabyć od samego początku do końca naznaczonecierpieniem.

Każda z kobiet ukazanych w powieścireprezentuje zupełnie inny typ podejścia do klątwy.Złotooka Clara, aby zemścić się na niewiernymkochanku za porzucenie (a na sobie samej za naiwność), staje się kobietą lekkich obyczajów,cały swój czas i energię poświęcając tworzeniunajlepszego w okolicy domu schadzek. Kolejna z rodu Laguna, Manuela, wychowywana przezniepotrafiącą nawet porządnie się wysłowićkucharkę, nie ma skąd czerpać pozytywnychwzorców. Wzrastająca bez krzty zainteresowaniaze strony matki, w cieniu jej „interesu”, ucieka doGalicji, w kierunku swej największej miłości –oceanu. Wraca po pewnym czasie z córką, którejnadaje znaczące imię Olvido (chcąc na zawsze

wymazać z pamięci moment, w którym dzieckozostało poczęte?), po śmierci Clary zaś staje siędespotyczną matką, największą przyjemność znajdującą w uprzykrzaniu życia bezbronnej,dorastającej dziewczynce i bezlitosnym zarzynaniu– także bezbronnych – kogutów. Równocześnieprzybiera pozę największej dewotki w miasteczkui przeznacza sporą część fortuny (jaką przez latazbiła na swoim miłosnym interesie Clara Laguna)na różnego rodzaju zbożne cele, chcąc w tensposób chociaż trochę zatrzeć piętno hańby, jakieodcisnęło na całej rodzinie niemoralne prowadze-nie się matki. Jednak młodość, wspomaganadodatkowo przez działanie wciąż żywej klątwy,rządzi się swoimi prawami i nastoletnia Olvidowymyka się czujnym oczom matki, by wraz zeszkolnym kolegą, Estebánem, odkrywać sekretypierwszej miłości. Wściekła Manuela przyczyniasię do śmierci kochanka dziewczyny, co przelewaprzysłowiową czarę goryczy. Olvido odgradza sięod matki murem nie do przebycia, którego nie są w stanie zburzyć nawet narodziny jej córkiMargarity i wnuka Santiago; wreszcie, w obawie o zdrowie i życie tego ostatniego, decyduje siępomóc znienawidzonej matce opuścić ziemskipadół. Jej własne relacje z córką są zupełnie inne.Trzecia z kolei „przeklęta” Laguna, poświęcającacałe życie wychowaniu Margarity i pielęgnowaniu

Nie do końca magiczna magiaCristina López Barrio, Ogród wiecznej wiosny, Wydawnictwo Otwarte, Kraków 2010, 344 s.

133

RECENZJE I OMÓWIENIA

wspomnienia jej ojca, jest dla dziewczynynajbliższą osobą na świecie (matka i siostra ojca,oskarżające Olvido o śmierć Estebána, nie chcąmieć z „bękartem” nic wspólnego). Ich idealnerelacje burzy kłótnia o mężczyznę – ukochanyMargarity, francuski malarz-wizjoner, na swąmuzę wybiera starszą Lagunę, narzeczoną i matkęswojego dziecka odsuwając na boczny tor. W tymmomencie zaczyna mścić się model „bezstre-sowego” wychowania stosowany przez Olvido.Oszalała z zazdrości Margarita, zagubiona w gęst-winie negatywnych, nieznanych sobie do tej poryuczuć, podczas jednej z kłótni wypada z okna i kończy życie z roztrzaskaną czaszką – w ten samsposób, w jaki przed laty zginął jej ojciec Estebán.Malarz – kość niezgody – wraca do Francji, a Olvido zostaje sama ze zniedołężniałą matką i malutkim wnukiem – chłopcem, w którymwszyscy z uporem upatrują odkupiciela i wybawcyrodu. Po wielu latach okaże się, iż jego również nieominęła rodzinna klątwa – związany z babcią w szczególny sposób, będzie cierpiał męki zazdrości,gdy na horyzoncie pojawi się konkurent o jejwzględy. Przerażona takim obrotem sprawy Olvidowykorzysta niewielki pożar rodzinnego domu i upozoruje własną śmierć, aby dać wnukowi szansęna nowe życie, z dala od przeszłości i nieszczęść. Z czasem Santiago zaangażuje się w skompliko-wany związek z piękną pisarką, który dostarczy mutyleż radości, co cierpień. Ostatecznie, po ponow-nym spotkaniu z babcią, wróci wraz z narzeczonądo rodzinnego miasteczka z zamiarem osiedleniasię w nim już na stałe. Olvido tymczasem, do-czekawszy narodzin kolejnej „przeklętej” Laguny –swojej prawnuczki – po raz ostatni odbędzie rytu-alny spacer na cmentarz i z pokojem w sercuumrze u grobu ukochanego Estebána.

Książka utrzymana jest w konwencji realizmumagicznego, charakterystycznej dla twórczościiberoamerykańskiej; sama autorka zresztą przy-znaje, iż jej mistrzem jest bez wątpienia kolumbijskinoblista, Gabriel García Márquez. Nie można

przeoczyć ogromnego wpływu, jaki wywarł ówpisarz na powieść López Barrio – wystarczywspomnieć chociażby sam motyw ciążącej nadrodziną klątwy czy zabiegi kompozycyjne. Pory-wające bajki i opowieści snute przez Santiago i Olvido(przez tego pierwszego nawet w celach zarobko-wych) zbliżają ich postaci do bodaj najsłynniejszejSzeherezady Ameryki Łacińskiej, wykreowanejprzez Chilijkę Isabel Allende – Evy Luny. PowieściBarrio, chociaż napisanej barwnym językiem i przy-jemnym stylem, brakuje jednak południowoame-rykańskiego rozmachu, dzikiej, niewymuszonejzmysłowości i lekko niepokojącej tajemnicy. „Spłasz-czona” przez wpływy europejskie Hiszpania poprostu nie może stać się innym, oderwanym odrzeczywistości światem, w którym gwałtownezderzenie pradawnej kultury indiańskiej i tej przy-wiezionej w początkach XVI wieku przez białegoczłowieka dało zaskakujący, nie do końca jasnyefekt. López Barrio w swej powieści próbuje prze-nieść chociaż kawałek tajemniczego świata nagrunt swojej ojczyzny, zapomina jednak, iż dobrechęci, umiejętności pisarskie i inspiracja arcy-dziełem nie są wystarczające do stworzenianaprawdę wartościowego tekstu.

Nie należy rzecz jasna całkowicie przekreślaćOgrodu wiecznej wiosny i zaledwie kilka miesięcypo premierze odsyłać do lamusa. Bez wątpieniajest to przyjemna, interesująca lektura na długiewieczory i miłe urozmaicenie wśród zalewającychrynek i mnożących się jak grzyby po deszczukomercyjnych „czytadeł”.

Bardziej wybrednym czytelnikom zdecydo-wanie polecam jednak sięgnięcie po Sto lat samot-ności Gabriela Garcíi Márqueza lub dzieła innychznanych autorów południowoamerykańskich.Specyficznego klimatu, jaki potrafią stworzyć,używając zaledwie kilku prostych słów, nie jest w stanie powtórzyć nawet napisana z naj-większym kunsztem literackim powieść europejska.

Agnieszka Kufel

134

Ocalone ćmy, czyli moje wędrowanie to debiu-tancki tomik wierszy Barbary Konarskiej. Absol-wentka filologii polskiej, pracownica administracjikultury i aktywna członkini Uniwersytetu Trze-ciego Wieku oraz Stowarzyszenia Jeszcze ŻywychPoetów, zawsze blisko związana z literaturąpiękną, własne utwory liryczne tworzy dopiero odpięciu lat. Być może z tego powodu w jej poezjiodnaleźć można bogactwo myśli dojrzałej,wyrażanej z perspektywy człowieka doświad-czonego, a jednocześnie otwartego na nowewrażenia.

Taki typ refleksji zapowiada już tytuł tomiku.„Moje wędrowanie” porywa czytelnika w podróżżycia, w konkretne miejsca usytuowane na mapiecałego świata. Podążamy więc za poetką górskimiszlakami polskich masywów, brzegiem morza czymiejską uliczką. Trasa prowadzi przez ruiny cypryj-skiej świątyni i amfiteatru, malowniczo położonegocmentarza na Rossie, dalej ku pełnym majestatuegipskim posągom, aż do pogrążonej w upaleWarszawy. Wiele miejsc pokazanych jest mi-gawkowo – jakby w fotograficznym ujęciu lubniczym klatki w wyświetlanym filmie. Dynamikazmieniających się obrazów uatrakcyjnia tę podróż,wzmaga zaciekawienie czytelnika.

Wiersze, które przypominają przywoływanena gorąco wspomnienia, mogą sprawiać wrażenienieuporządkowania, tematycznego chaosu. W rze-czywistości konstrukcja tomiku jest starannieprzemyślana. Dzięki niej w namacalny niejakosposób możemy doświadczać bogactwa i różno-rodności świata przedstawionego. Poznajemyludzi i nowe miejsca – atrakcyjne nie dziękiwalorom estetycznym, ale przez to, iż stanowiąbodziec do snucia refleksji nad sobą, człowiekiem i życiem w ogóle. Przywoływana w tomiku per-spektywa patrzenia na świat rozszerza się –

z obserwacji najbliższego otoczenia Konarskaprzechodzi do kwestii egzystencjalnych i meta-fizycznych. Tutaj otwiera się inny, znacznie bogatszywymiar wędrówki jako podróży mentalnej. Poetka,podobnie jak Edward Stachura, który pisał:„wędrówką jedną życie jest człowieka” (Wędrów-ką życie jest człowieka), zarysowuje granice owegowędrowania między „narodzinami” a ostatecznym„kresem dnia” (trybut), wpisując jednostkę w mo-ment usytuowany między „przed” i „po”.

Czas człowieka jest krótki, ważna jest każdachwila. Stąd wrażliwość na najdrobniejszy elementświata, w którym nawet ćmy zasługują na ocale-nie. Poetka doświadcza rzeczywistości intuicyjnie,chłonie świat poprzez zmysły, a jej liryczne obrazyprzesycone są pełnią barw, zapachów i smaków.Człowiek jako ważny element świata wpisuje się w jego „odwieczny rytm” (trybut), a ziemia poj-mowana globalnie gości go i jak dobry gospodarzdzieli się z nim swoim bogactwem.

W wierszach Konarskiej znajdziemy pełneentuzjazmu przyzwolenie na życie. Wędrówka w głąb siebie potwierdza przekonanie o harmonij-nym i cyklicznym, choć niepozbawionym trudności,istnieniu:

jakże wielka jest moja wędrówkaz doliny na szczyt i znów ku dolinie

– napisze poetka w wierszu od siebie ku sobie.Życie zmienia się przecież nieustannie, „krzyk bólu”miesza się z „jękiem rozkoszy”, ale właśnie w takimkształcie różnorodnych przejawów i barw ma onosens. Ten optymizm wpisany w dojrzałe rozwa-żania debiutującej poetki zachęca, aby dołączyćdo literackiej wędrówki.

Agnieszka Nowicka

„Wędrówką śpiewam świat”.O wierszach Barbary KonarskiejBarbara Konarska, Ocalone ćmy, czyli moje wędrowanie, Stowarzyszenie Jeszcze ŻywychPoetów, Zielona Góra 2009, 31 s.

135

RECENZJE I OMÓWIENIA

Historia testis temporum, lux veritatis, vitamemoriae, magistra vitae („Historia jest świad-kiem czasów, światłem prawdy, życiem pamięci,nauczycielką życia” – Cyceron, De oratore[O mówcy], II,9,36). Słowa jednego z najsłyn-niejszych filozofów wyrażają charakter antyczne-go świata, w którym artyści oraz myśliciele żywoangażowali się w naukę i sztukę. I choć współ-czesna rzeczywistość znacznie odbiega odstarożytnych ideałów, to i dziś znaleźć możnaautorów, traktujących historię jako światłoprawdy. Takim autorem jest Alfred Siatecki, o czymprzekonać się można, czytając jego Klucz dobramy.

Książka Siateckiego jest pokłosiem długolet-nich zainteresowań pisarza twórczością literackąoraz historią Ziemi Lubuskiej. Jest ona też dowo-dem na to, iż badacz przeszłości nie musi być wykształconym historykiem, wystarczy, by byłpasjonatem, z zaangażowaniem traktującym minione dzieje.

Klucz do bramy to przede wszystkim refleksjena temat historii regionu lubuskiego, ale jaktwierdzi recenzent, prof. Czesław Osękowski, jestto także książka w dużym stopniu historyczna.Siatecki zawiera w niej nie tylko literacką fikcję, jejtreść opiera się o rzeczywiste wydarzenia i dotyczypostaci, których losy splatają się z dziejami województwa, a niekiedy i całego kraju. Oboknieżyjących od wieków książąt i królów Polski pisarz umieszcza zasłużonych żołnierzy, histo-ryków i regionalistów, poetów, a także innych ludziwyróżniających się na tle lokalnej społeczności.Można tu wymienić choćby postać pierwszegokróla Polski, Bolesława Chrobrego, ks. bpaTeodoryka von Büllowa, poetkę Bronisławę Wajs –Papuszę czy mitologicznego Bachusa (Dionizosa).Ukazując ich – niekiedy niezwykłe – dzieje, Siatecki

czerpie z wielu historycznych oraz naukowychźródeł. Już na samym początku, zapowiadajączawarte tu treści, powołuje się na fragmentyKroniki Jana Długosza, Przemówienie w Gorzowiez czerwca 1997 roku Jana Pawła II, publikacjęDzieje Ziemi Lubuskiej w wypisach WładysławaKorcza i Michała Sczanieckiego. Na końcu nato-miast prezentuje bibliografię prac polskichi zagranicznych traktujących o Środkowym Nad-odrzu oraz obszerne zestawienie najistotniejszychwydarzeń, które rozegrały się na terenie ZiemiLubuskiej w latach 1000-2006. Ciekawe i niezwyk-le przydatne dla historycznych laików mogą byćkalendaria, zestawienia, wypowiedzi znanychosób czy wpisy umieszczane przez Siateckiego nakońcu każdego wywiadu, dzięki nim czytelnik poz-naje najważniejsze fakty dotyczące tematyki ko-lejnych rozdziałów. I tak – dla przykładu – po roz-mowie z królem Kazimierzem Odnowicielemumieszczono imiona pierwszych męczennikówpolskich, wywiad z Szymonem Wiesenthalemwieńczy kalendarium wysiedlania Żydów z IIIRzeszy do Zbąszynia, a rozmowę z poetkąBronisławą Wajs – Papuszą – opinie innych artystówo jej twórczości. W publikacji znalazły się takżebiografie samych bohaterów wraz z ich podobiz-nami. Dzięki temu można poznać bliżej np.Henryka Brodatego, prześledzić kalendariumnajważniejszych wydarzeń w Polsce w czasachjego panowania, ale również – dzięki historycznejwyobraźni Siateckiego – poznać opinię króla natemat cesarza Ottona albo dowiedzieć się, z jakiego powodu władca obsypał niemieckichgości kosztownymi prezentami.

Autor Klucza do bramy oryginalnie przed-stawił dzieje województwa lubuskiego, a swojerozważania oparł na solidnych źródłach. Język jegoksiążki jest na tyle przystępny, że bez względu na

Klucz do bramy Alfreda Siateckiego – prawda historyczna w literackim ujęciuAlfred Siatecki, Klucz do bramy. Rozmowy nieautoryzowane albo nieodbyte o przeszłości Środkowego Nadodrza, Muzeum Ziemi Lubuskiej, Zielona Góra 2009, 317 s.

136

wiek dotrze do każdego czytelnika, zwłaszcza żetradycyjną strukturę wywiadu pisarz zastąpił formą„rozmów nieautoryzowanych lub nieodbytych”.Dzięki temu nie jest to naukowa publikacja, ale praw-da historyczna w literackim ujęciu. Biorąc pod uwagęwartość merytoryczną, kunszt literacki i nietypo-wą konwencję, warto polecić ją zarówno osobom

zainteresowanym przeszłością regionu lubuskiego,jak również miłośnikom literatury – szczególnietakiej, która w oryginalny sposób kreuje fikcyjnąrzeczywistość, a bohaterów z przeszłości przed-stawia nierzadko w całkiem nowym świetle.

Magdalena Front

Benefis Czesława Sobkowiaka, który odbył się17 czerwca 2010 roku w Wojewódzkiej i MiejskiejBibliotece Publicznej im. C. Norwida w Zielonej Górze,stał się okazją do promocji nowego tomiku poety,zatytułowanego Coraz mniej. Rozmowa, którą pod-czas autorskiego spotkania przeprowadził z Jubila-tem Janusz Koniusz, oscylowała wokół wspomnień:debiutu literackiego, rozwoju twórczej drogi, fascy-nacji literackich oraz spojrzenia na kondycję poetyi rolę samej poezji w dzisiejszym świecie. O tym międzyinnymi traktuje też najnowszy tomik Sobkowiaka.

Podczas jubileuszowego wieczoru sam autorokreślił tę książkę jako zbiór doświadczeń ostat-nich lat, który najpełniej mówi o jego biografii – oddzieciństwa do dnia dzisiejszego. Podobniebezpośrednie wyznanie, będące rodzajem autoko-mentarza, znajdziemy w zawartej w tomiku apos-trofie do czytelników: „Czytacie fragment mojegożycia pokreślony / Tę niezmyśloną opowieść w środku dnia” (Czytacie fragment). Żaden pod-miot liryczny czy bohater mówiący, albo jeszczeinna figura teoretycznoliterackiego dyskursu: eccepoeta i autentyczny zapis z jego życia.

Wymowne, bo wskazujące na biograficznenachylenie zbioru, są już same tytuły wierszy(Próba życiorysu, Remanent). Sygnalizują próbęuporządkowania pewnych spraw, podsumowaniajakiegoś etapu życia. Świadczy o tym równieżkompozycja tomiku, oparta na zamyśle klamry

spinającej to, co „u zarania” i „u kresu”. W wierszuotwierającym zbiór pojawia się wspomnienie pier-wszego połowu i kolacji z dzieciństwa. Oba moty-wy powracają w ostatnim utworze, ale tu rybyzyskują już metaforyczny wymiar i status religij-nego symbolu. Wyznanie wiary implikowaneprzez myśl o sprawach ostatecznych ma charakterzamknięcia, postawienia kropki nad „i”. Zupełniejakby każdy z zamieszczonych w tomiku wierszybył kolejnym krokiem do tej właśnie konfesyjnejkonkluzji. Autor zabiera nas w tę drogę. Zobaczcie,jak wyglądało dotąd moje życie – zdaje się mówić.Stąd wiele retrospekcji opartych na opozycji„wtedy – teraz”. Owo „dawniej” powraca w po-etyckich ujęciach wspomnień, głównie z dzieciń-stwa i studenckiej młodości we Wrocławiu.

Cały tomik jest zbiorem impresji, próbą przy-wołania i zatrzymania obrazów z przeszłości.Poeta przypomina sobie – zdawałoby się nie-istotne – błahe sytuacje, o których sam mówi: „Ktojeszcze pamięta coś takiego lub w ogóle pamięta /[…] Przypomniał się żeliwny garnek piwnica domgłód i mróz / Jakbym potrzebował przy ich pomo-cy poza czas się wymknąć” (Kartofle). Pamięćwskrzeszająca to, co minione, daje szansę (złudnąniekiedy), by ocalić przeszłość, zbuntować sięprzeciwko ustalonemu porządkowi świata.

Człowiek jawi się w tej poezji jako ten, którynosi w sobie archiwum wspomnień, to nic, że

Poezja wielu odcieniCzesław Sobkowiak, Coraz mniej, Wydawnictwo Pro Libris, Zielona Góra 2010, 78 s.

137

RECENZJE I OMÓWIENIA

nietrwałych, bo „niczego jednak nie dało sięzatrzymać nawet na fotografii” (Ballada o tym co mija). Podobnie ulotne są: niezapisana poezja i odczuwanie świata. Powracające jak u Proustazapachy, smaki, dźwięki są częścią nas. Nie da sięich zapomnieć, przekonuje poeta, „choć to jużdawno i daleko / […] I teraz z tej głębi wyciągam iletylko się da / a poza tym nie zasypuje się studni”[Studnia (opowieść)]. Wewnętrznemu przeko-naniu, by ocalić od zapomnienia, towarzyszą ambiwalentne uczucia, bo przecież na bagażdoświadczeń człowieka składają się też złe chwile,troski, nieszczęścia. Stąd pojawiająca się myśl o tym, aby „wyciszyć i zgasić niepotrzebnąpamięć” (Taki wieczór) i żyć chwilą.

Oprócz pamięci dominantę tematycznątomiku stanowi bliska jej kategoria przemijania.„Od rana policzone liczę korowody dni” – wyznajepoeta w wierszu Jak i ty, a dni tych coraz mniej, jakgłosi tytuł zbioru. Autor określa życie nie inaczej jak„przeczekiwanie siebie” (Przeczekiwanie). Gorzkato definicja egzystencji, pokrewna Heidegge-rowskiemu bytowi ku śmierci. Przywołanie „kołażycia postanowionego od pierwszego oddechu”(Kowal) czy „kręcącej się diabelskiej karuzeli (WeWrocławiu) odsyła do myśli egzystencjalizmu, ale i fatalistycznego pojmowania świata jako takiego,w którym los człowieka jest z góry ustalony, a prawa rządzące jego życiem – nieubłagane. „Czyto przypadek kto nam to powie” – zastanawia siępoeta, wyliczywszy przełomowe dla ludzkościwydarzenia i epokowe wynalazki (Przypadek). Nieboi się akcentować swego nescio quid – nie wiemco, nie rozumiem – w odniesieniu do otaczającegoświata. Mimo że zdobyte doświadczenie z czasempozwala pojąć więcej, to nigdy jednak na tyle, byprzestać pytać czy starać się dotrzymać krokupostępującej cywilizacji nowoczesności. „Nie nadą-żam mimo że czytałem fantazje Lema” – powiadaSobkowiak. Porównuje siebie do teologa pragną-cego zajrzeć za kulisy świata (Remanent). To prag-nienie przenika całą jego twórczość. Znany z poprzed-nich tomików motyw „księgi świata” (tom Wstępdo milczenia) w tym zbiorku ma swój ekwiwalentw postaci „czytelnika świata” (Szkic do portretu).

Interpretacja subiektywnie odczytywanej przezpoetę rzeczywistości jest refleksją wielopozio-mową, warunkowaną przez ciągle obecne wątpli-wości. Odzwierciedla się to na płaszczyźnie językapoetyckiego, choćby w wyborze formy wierszaróżewiczowskiego, pozbawionego interpunkcji, w licznych przerzutniach czy wreszcie niedopo-wiedzeniach, szczególnie widocznych w pointachtych wierszy, których temat ciąży ku śmierci.Zamiast banalnych fraz autor wybiera dyskretnezawieszenie głosu. Taki sposób prowadzenia dykcjinie ułatwia lektury, zmusza czytelnika do namysłui stawiania pytań.

Tym, co jeszcze zwraca uwagę w tych wier-szach, są – charakterystyczne dla Sobkowiaka –opisy przyrody. Znajdziemy tu poetycko zobra-zowane wszystkie pory roku i odpowiadające imatrybuty, słowa-klucze. Niektórym poświęconezostały osobne wiersze: Zima, *** (Lato). Stanowito kolejny dowód na porządek świata i cyklicznośćpraw nim rządzących. Optyka przyrodniczaprzeplata się tu z – nazwijmy ją – perspektywątemporalną, bo to spadające liście klonu świadcząo upływie czasu. Człowiek nie tylko współistnieje z naturą, ale – parafrazując myśl panteistyczną –sam jest Naturą („I sobą światła nie odgadnę jak teolchy / kiedyś nie odróżnię się od tych olch” – Jakolchy).

Przyroda jest elementarzem, alfabetem, któ-rego warto się uczyć (Elementarz, Łąka), bostanowi niedoskonałe – jak „chybotliwa kładka” –antidotum na ciemność. Autor wyraźnie mówi o naturze jako inspiracji twórczej dla poetów i filo-zofów. Przyroda dostarczająca natchnienia zasilaliteraturę. Nawet w czytelni poeta spogląda zaokno w poszukiwaniu skupienia, obserwujerodzącą się do życia wiosnę. Wpływ przyrodywidoczny jest w poetyckim obrazowaniu przed-stawiającym lasy, łąki, pola, ptaki, owoce. Opisyzaskakują malarską wyobraźnią i bogatą paletąbarw. Widzimy „brunatniejące olchy”, „fiolet bzu”,„czerwień żurawiny”, ale też możemy poczućzapachy: czeremchy, ziemi, żywicy; smaki: jabłek,kartofli; usłyszeć ptasie wołania. Sensualizm tejpoezji, pragnienie doznawania świata wszystkimi

138

zmysłami przełamuje pesymistyczno-elegijną nutęwierszy. Z jednej strony topos starego poety, z drugiej platońskie taumadzein (gr. zdziwienienad rzeczywistością) objawiające się w niemaldziecięcym zachwycie nad światem. Zbyt wiele w tej poezji odcieni, by móc ująć ją w ramy literackichschematów i określić za pomocą jednoznacznychprzymiotników.

Ze względu na autobiograficzną koncepcjęzbioru większość zamieszczonych w nim wierszyma osobisty charakter. Widzimy autora w prywat-nych sytuacjach: w rodzinnym domu przy stole, naspacerze w lesie, podczas lektury. Tomik jest apo-teozą codzienności, „rzeczy zwyczajnych”, „rzeczymałych” zapewniających bezpieczeństwo. Mogąto być przedmioty materialne (stół, dzbanek)bądź owoce ziemi (chleb, sól). Obecna w wier-szach introspekcja pozwala poecie odzyskać siebie,wsłuchać się we własny głos i oddech. Jednakobok tekstów realizujących postulaty „nowej pry-watności”, w tomiku pojawiają się utwory, w których osobiste „ja” przechodzi w pokoleniowe„my”. Mam na myśli poemat Ballada o tym co mijaprzedstawiający historyczne kalendarium Polskioraz wiersze poświęcone tragedii smoleńskiej z 10 kwietnia 2010 r. Poeta jest tutaj świadkiemepoki, kronikarzem swych czasów. Wypełnia misjętwórcy mierzącego się ze światem, w którymprzyszło mu żyć. „Tak właśnie czynił Eliot w Ziemijałowej” – mówił Sobkowiak w rozmowie z Koniu-szem, stawiając sobie za wzór postawę noblisty.Wpływu Eliota na autora Coraz mniej uważnyczytelnik doszuka się również w bardziej dosłownysposób. Choćby w parafrazie wersu otwierającegopierwszą część Ziemi jałowej pt. Grzebaniezmarłych w trenie 10.04.2010.

Przedstawianie siebie jako członka wspólnotyw czasach nastawionych na indywidualizm, poru-

szanie kwestii narodowych imponderabiliów, pod-czas gdy patriotyzm często staje się przedmiotemdrwiny, jest przejawem odwagi Sobkowiaka. Tymbardziej że wiersze smoleńskie pisane były krótkopo tragedii, kiedy emocje jeszcze nie opadły, a szczątki samolotu nie pokryły się patyną czasu.Łatwo wtedy o tani patos czy patriotyczne zadę-cie. Tego próżno szukać w tych utworach. Wierszesmoleńskie należą do najsmutniejszych, ale i naj-piękniejszych w całym zbiorze. Mówią po prostu o tym, jak było, czym żyliśmy jako naród, gdyprzyszedł „znowu w Polsce taki znak by rozumiećrzeczy większe” (Ballada o tym co mija). Przy-pomniane zostały uczucia Polaków: od szoku,wywołanego tragedią przez żałobę po otrzeźwie-nie. Poetycka relacja z tamtych wydarzeń jestniezwykle drobiazgowa, oparta na wyliczeniu, jakw wierszu Na tym miejscu, w którym na błotnistejziemi ukazują się nam rzeczy należące do ofiar,przedmioty przecież doskonale znane z prasy i telewizji. Dramatyczne wydarzenia z 10 kwietniaewokują smutek i skłaniają poetę do głębszejrefleksji, którą najpełniej wyraża biblijna formułaomnia vanitas. Ludzkie istnienie zamienione w „grudki piasku człowiecze” [10.04.2010 (Tren)]ostatecznie zrównuje się z kroplą deszczu,źdźbłem trawy, kamieniem. I tu znów pobrzmiewafatalistyczny ton, poczucie fatum ciążącego nadpolskim narodem.

To dojrzała i mądra poezja, której wartośćwynika z wnikliwej obserwacji i głębokiej kontem-placji współczesnego świata, a także z umiejętnościłączenia perspektyw: zwykłego człowieka i poety,Polaka i obywatela świata. Parafrazując tytuł (Corazmniej), rzec można: oby coraz więcej takich wierszy.

Aleksandra Krawczyk

139

RECENZJE I OMÓWIENIA

Listy wydobyte z domowego archiwumHenryka Szylkina ujrzały światło dzienne. Stało sięto za sprawą niewielkiej publikacji zatytułowanejListy szczerej pamięci, która z początkiem listopa-da ukazała się w Zielonej Górze. Kim jest adresatzgromadzonych tu tekstów? To jeden z najbardziejrozpoznawalnych poetów lubuskich, obecny nascenie literackiej od pięćdziesięciu lat, autorlicznych tomików poezji, jak również utworówpisanych prozą. Tym razem – po raz pierwszy –jawi się czytelnikom także od strony prowadzonejprzez siebie bogatej korespondencji.

W najnowszej publikacji Szylkin sięga po listy,które otrzymywał zarówno od postaci wielkiegoformatu, jak i od osób znanych tylko lokalnie. Ichautorami są wielcy pisarze (czasem ich potom-kowie), duchowni, ludzie nauki i kultury. Lekturęrozpoczynamy od życzeń świątecznych otrzy-manych od Jana Pawła II. Dalej możemy przeczy-tać listy od Józefa Michalika, Ryszarda Kaczo-rowskiego i kardynała Henryka Gulbinowicza.Szczególnie istotna jest korespondencja Szylkina z Czesławem Miłoszem. W dialogu dwóch Kreso-wiaków dochodzą do głosu podobne przeżycia i wspomnienia, wspólny bagaż doświadczeń orazjednakowe przywiązanie do Ziemi Wileńskiej. Otofragment jednego z otrzymanych od Miłoszalistów:

Było mi bardzo miło otrzymać od Pana książkęW stronę Ostrej Bramy, w której szczególniepodoba mi się wszystko to, co dotyczy znanejmi i pamiętanej rzeki Żejmiany oraz Santoki.Mój pobyt na Litwie w końcu maja i w początkuczerwca był dla mnie silnym przeżyciem. […]Niewieża bardzo zmieniona, twierdzą jednak,że są w niej jeszcze ryby. Myślałem o podróżyPana w tamte strony.

Oprócz wymienionych autorów swoje miejscew Listach szczerej pamięci znaleźli: AndrzejStrumiłło – malarz, grafik i fotograf, Andrzej Wat –historyk sztuki, syn Aleksandra Wata, MieczysławJackiewicz i Wojciech J. Podgórski – profesorowieuniwersyteccy, podobnie jak sam Szylkin silniezwiązani z Wileńszczyzną. Jeżeli przyjrzeć siędatom poszczególnych listów, okazuje się, że tenajbardziej wartościowe kontakty zawiązywały sięod końca lat osiemdziesiątych oraz w latachdziewięćdziesiątych, gdy autor aktywnie włączałsię w bieg ówczesnego życia literackiego w Zielonej Górze i na Wileńszczyźnie. Niektórez bliskich stosunków i przyjaźni, których owocemjest zamieszczona w zbiorze korespondencja,trwają po dziś dzień. Niektóre zakończyły się: nienapisze już Czesław Miłosz ani Ryszard Kaczo-rowski, zmarły tragicznie 10 kwietnia 2010 w katastrofie pod Smoleńskiem. Na kartach tejksiążki możemy prześledzić nie tylko listę osób, z którymi poeta utrzymywał kontakty; czytelnikdowiaduje się również o jego spuściźnie literackieji wkładzie w rozwój literatury poświęconejWileńszczyźnie. Wszystkie listy mówią jednymgłosem, że Henryk Szylkin jest prawdziwymambasadorem poezji polskiej na Litwie oraz poezjilitewskiej w Polsce. Widoczne jest to i w korespon-dencji z bliskimi osobami, i w listach o mniejpoufnym charakterze. Jaki obraz człowiekawyłania się z tych ułamkowych, subiektywnychopinii zawartych w listach kreślonych przez dal-szych i bliższych przyjaciół i znajomych? Przedewszystkim twórcy, dla którego największą wartoś-cią jest, jak to świetnie ujął Czesław Sobkowiak,głębokie zakorzenienie w utraconej, polskiejWileńszczyźnie. O wartości publikacji stanowirównież jej estetyczne wydanie. Całość jestniewielką, zawierającą 64 stronice, książeczką

„Myślałem o podróży Pana w tamte strony”.Korespondencja Henryka SzylkinaHenryk Szylkin, Listy szczerej pamięci, Regionalne Centrum Animacji Kultury, Zielona Góra 2010, 64 s.

140

Fot. Daria Kosińska

średniego formatu. Jej lekturę uatrakcyjniająfotografie rękopisów i autografów listów.Oryginałów korespondencji nie zobaczymy jedyniew przypadku listów tłumaczonych z innych

języków. Publikację wieńczy krótkie posłowieautora objaśniające genezę zgromadzonych tekstów.

Marta Sikora

141

Anna Blacha, By nie wszystko zabrał czas, Mieczysław Wojecki, Zielona Góra 2011, 60 s.

Małgorzata Dobrowolska, Apollo z Dachau, Atelier Medialno-Szkoleniowe RED FROG – Wydawnictwo Arsenał, Gorzów Wlkp. 2010, 39 s.

Grażyna Drobek-Bukowska, Z poezją przez świat, Wyd. Komdruk-Komag, Racibórz 2010, 150 s.

Krzysztof Fedorowicz, Podróż na zachód. Podróż na wschód, Muzeum Regionalne w Świebodzinie,Świebodzin 2010, 50 s.

Jan Gross, Od przedszkola do ramola, WiMBP im. Z. Herberta w Gorzowie Wlkp., Gorzów Wlkp. 2010, 413 s.

Agnieszka Haupe, Krajobrazy czułego dotyku / The landscapes of the tender touch, Organon, ZielonaGóra 2010, 56 s.

Iwona Jankowska, Ptaków liczenie, Atelier RED FROG, Zielona Góra 2010, 67 s.

Katarzyna Jarosz-Rabiej, Julia z ulicy Jeleniej / Julia from Jelenia Street, Organon, Zielona Góra 2010, 58 s.

Justyna Jężak, Opleciona czarami, Stowarzyszenie Jeszcze Żywych Poetów, Zielona Góra 2010, 28 s.

Ewa Klajman-Gomolińska, Milczenia z Bogiem, Wydawnictwo Werset, Lublin 2010, 80 s.

Beata Patrycja Klary, Szczekanie głodnych psów, WiMBP im. Z. Herberta w Gorzowie Wlkp., Gorzów Wlkp. 2010, 72 s.

Andrzej Knopf, Dżungla, Majus, Zielona Góra 2010, 104 s.

Krzysztof Koziołek, Miecz zdrady, wyd. nakładem autora, Nowa Sól 2010, 327 s.

Zbigniew Kozłowski, Legendy lubuskie II, eMBePe Miejska Biblioteka Publiczna, Żary 2010, 79 s.

Kronika Sanktuarium Św. Jakuba Starszego Apostoła w Jakubowie, spisana przez Viktora Repetzkiego,tłum. z niem. Wioletta Mazurek, Wydawnictwo Diecezji Zielonogórsko-Gorzowskiej, Jakubów 2010, 108 s.

Odejść w milczeniu. Wspomnienia i wiersze Teresy Kostrzewskiej-Przanowskiej, red. Anna Makowska--Cieleń, Wydawnictwo Wojewódzkiego Ośrodka Metodycznego, Gorzów 2010, 58 s.

Zygmunt Marek Piechocki, Listy hipotetyczne, Sonar, Gorzów Wlkp. 2010, 165 s.

Jolanta Pytel, Zegar / The clock, Organon, Zielona Góra 2010, 56 s.

Sercem pisane. Suplement, Stowarzyszenie Miłośników Trzciela, Trzciel 2010, 142 s.

Sercem pisane. Wspomnienia mieszkańców Trzciela dotyczące lat powojennych, StowarzyszenieMiłośników Trzciela, Trzciel 2010, 116 s.

Alfred Siatecki, Psie kochanie, Radwan, Tolkmicko 2010, 105 s.

Wiesława Siekierka, Szukajmy światła, wyd. nakładem autora, b.m. 2010, 48 s.

Maria Wypych, 56 wierszy, eMBePe Miejska Biblioteka Publiczna, Żary 2010, 64 s.

KSI¥¯KI NADES£ANE

KSIĄŻKI NADESŁANE

142

Ewa Andrzejewska Zielonogórska poetka, autorka tekstów piosenek, a także rysunków i satyr publikowanych w miesięczniku „PULS”. Prowadzi klub poetycki Szufladera w MCKiE Dom Harcerza.Karolina BartkowiakUczennica I Liceum Ogólnokształcącego w Zielonej Górze.Łukasz Bilski Student Uniwersytetu Zielonogórskiego; tworzy prozę poetycką, jest laureatem dwóch edycji żarskiegokonkursu literackiego „O laur Dziewina”.Alicja BochenekUczennica I Liceum Ogólnokształcącego w Zielonej Górze.Halina Bohuta-Stąpel Ur. w Poznaniu; absolwentka Politechniki Wrocławskiej, poetka, członkini Stowarzyszenia JeszczeŻywych Poetów. Wydała cztery tomiki wierszy; jest laureatką nagród i wyróżnień literackich. W 2009 r.otrzymała nagrodę kulturalną Wójta Gminy Świdnica. Mieszka w podzielonogórskim Wilkanowie.Andrzej BuckLiteraturoznawca, teatrolog, edytor, dziennikarz, bibliotekoznawca, autor książek i artykułównaukowych oraz prac dokumentacyjnych dotyczących teatru, autor adaptacji teatralnych i scenariuszy,twórca przeglądów, spotkań i festiwali teatralnych, redaktor czasopism, nauczyciel akademicki, doktor nauk humanistycznych.Dana CieplickaZielonogórzanka, studentka czwartego roku filologii polskiej oraz pierwszego roku filologii germańskiejna Uniwersytecie Zielonogórskim. Monika DerczyńskaMieszka w Zielonej Górze. Jest studentką czwartego roku filologii polskiej oraz pierwszego roku filologiigermańskiej na Uniwersytecie Zielonogórskim. Debiutująca poetka.Magdalena Front Ur. w 1987 roku, studentka filologii polskiej, w ramach seminarium magisterskiego dotyczącego literatury lubuskiej pisze pracę zatytułowaną Przestrzenie kulturowe w poezji Janusza Koniusza.Karol GraczykUr. w 1984 r. w Gorzowie Wlkp. Uprawia poezję, prozę, zajmuje się dziennikarstwem. Laureat konkursów poetyckich. Stypendysta Prezydenta Gorzowa Wlkp.Marek GrewlingUr. w 1963 r. w Gorzowie Wlkp. Z zawodu nauczyciel historii; absolwent teologii biblijnej. Autor 6 książek poetyckich, inicjator wydania antologii, autor aforyzmów, wierszy, esejów, recenzji i artykułów publicystycznych; współpracownik „Pegaza Lubuskiego”. Od roku 2003 jest członkiemZwiązku Literatów Polskich.

AUTORZY NUMERU

143

AUTORZY NUMERU

Marcin GromnickiUr. w 1980. Pochodzi z okolic Żar, od 6 lat mieszka w Zielonej Górze. Jest absolwentem kierunkuedukacja artystyczna w zakresie sztuki muzycznej UZ. Kontynuuje uzupełniające studia magisterskie z fakultetem „Muzyka jazzowa”. Jako gitarzysta basowy współpracował m.in. z zielonogórskimizespołami: Break Time, Best Before, Palisounder. Jest dziennikarzem Akademickiego Radia Index, gdzie współtworzy audycję „oGrom kultury”.Emilia GrzelakPoetka i miłośniczka poezji, właścicielka zielonogórskiej kafejki, organizatorka imprez poetyckich.Pracuje nad projektem tłumaczenia poezji europejskiej.Przemysław GrzesińskiAbsolwent filologii polskiej i filozofii. Od 2008 r. stały współpracownik Działu Literackiego LubuskiegoTeatru. W latach 2006-2009 gł. spec. ds. literackich w Teatrze im. W. Bogusławskiego w Kaliszu, dramaturg w spektaklu Pan Poduszka M. McDonagha. Autor kilku publikacji, twórca komediodramatuPo prostu Leon po prostu (premiera w marcu 2011 r. w Lubuskim Teatrze). Autor sztuk: Studnia, To jestwojna, Według Michała, Żużel forever i paru scenariuszy okolicznościowych. Justyna JężakStudentka Uniwersytetu Zielonogórskiego, autorka debiutanckiego tomiku Czarami opleciona, członkini Stowarzyszenia Jeszcze Żywych Poetów.Magdalena Kalinowska Ur. w 1987 r., finalizuje studia polonistyczne na Uniwersytecie Zielonogórskim; przygotowuje pracęmagisterską nt. legend i baśni lubuskich. Helena KardaszProwadzi Pracownię Fotografii w Instytucie Sztuk Wizualnych Wydziału Artystycznego UniwersytetuZielonogórskiego.Andriej KotinPochodzi z Moskwy, od 8 lat mieszka w Polsce. Doktorant na Uniwersytecie Zielonogórskim. Poeta, gitarzysta, autor piosenek, trzykrotny uczestnik Studenckiego Festiwalu Piosenki w Krakowie.Krzysztof KowalczykUr. w 1989 r. w Zielonej Górze. Obecnie student informacji naukowej i bibliotekoznawstwa na Uniwersytecie Zielonogórskim. Poeta. Otrzymał wyróżnienie na V Ogólnopolskim KonkursieLiterackim Młodych „O Wachlarz Wilhelminy”.Krzysztof KoziołekUr. w 1978 r., zielonogórzanin z urodzenia, obecnie mieszka w Nowej Soli. Z wykształcenia politolog(Uniwersytet Zielonogórski), z zawodu dziennikarz („Gazeta Lubuska”, „Tygodnik Krąg”, „Puls”). Pisze i wydaje powieści kryminalno-sensacyjne (Święta tajemnica – nominacja do LubuskiegoWawrzynu Literackiego 2009; za Miecz zdrady autor został zgłoszony do Paszportu Polityki 2010).Joanna KranzAbsolwentka historii na Uniwersytecie Zielonogórskim i kulturoznawstwa na Uniwersytecie AdamaMickiewicza w Poznaniu, autorka tekstów na temat kultury ponowoczesnej. Z zamiłowania krytyksztuki, współdziała z twórczymi środowiskami w zakresie współorganizacji przedsięwzięć kulturalnych

144

Aleksandra KrawczykUr. w 1986 r., studentka filologii polskiej Uniwersytetu Zielonogórskiego, uczestniczka seminarium magisterskiego poświęconego literaturze lubuskiej, przygotowuje pracę magisterską na temat refleksjimetapoetyckiej w twórczości poetów lubuskich reprezentujących pokolenie Nowych Roczników.Kinga KrutulskaUr. w. 1969 r. w Ustce. Mieszka w Letnicy koło Zielonej Góry. Absolwentka Instytutu Sztuki i KulturyPlastycznej w Zielonej Górze. Uczy fotografii w Policealnym Studium Reklamy oraz w MCKiE DomHarcerza w Zielonej Górze, którego jest dyrektorem.Paulina KrystkowiakUr. w 1990 r. w Zielonej Górze, debiutująca poetka. Znalazła się wśród finalistów 6. WojewódzkiegoKonkursu Poetyckiego dla Młodzieży „Kawałek Wiersza Zieloną Kredką Pisany” w 2008 r.Agnieszka KufelUczennica I Liceum Ogólnokształcącego w Zielonej Górze.Janusz ŁastowieckiStudent polonistyki Uniwersytetu Zielonogórskiego, uczestnik seminarium poświęconego literaturzelubuskiej, przygotowuje pracę magisterską pod tytułem Zjawisko heterotopii i zanikających miejsc w lubuskich reportażach i słuchowiskach.Beata MatyasikUr. w 1986 r. w Lubsku. Pracuje w Gminnej Bibliotece Publicznej w Brodach, studiuje na UniwersytecieZielonogórskim. W wolnych chwilach pisze wiersze.Kinga MazurUr. w 1989 roku, studentka trzeciego roku filologii polskiej Uniwersytetu Zielonogórskiego. Debiutowałai publikuje w gorzowskim piśmie literackim „Pegaz Lubuski”. Jej wiersze były drukowane w antologiimłodych poetów ziemi sulęcińskiej Smak na wiersz. Autorka tomiku poetyckiego Już wiem.Dariusz MuskałaUczestnik konkursu „Debiut poetycki Pro Libris”.Igor MyszkiewiczUr. w 1974 r., absolwent wychowania plastycznego Instytutu Sztuki i Kultury Plastycznej UZ. Uprawiaikonografię, rysunek, komiks, malarstwo. Członek ZPAP od 2004 r. Pracuje w Muzeum Ziemi Lubuskiej.Agnieszka NowickaStudentka polonistyki na Uniwersytecie Zielonogórskim; przygotowuje pracę magisterską dotyczącąmotywu ziemi w twórczości lubuskiej.Sebastian Piórkowski Ur. w 1986 r. w Zielonej Górze. W 2006 r. założył Grupę Artystycznego Wyzwolenia (GAW) tworzącąróżnego rodzaje performance i happeningi. Twórca muzycznego projektu Chaostium (muzyka eksperymentalna). Jego wiersze pojawiły się w Radiowej Książce Poetyckiej.Magdalena Poradzisz-CincioAbsolwentka historii sztuki Uniwersytetu Wrocławskiego, pracownik Działu Oświatowego LubuskiegoMuzeum Wojskowego w Drzonowie. Pod kierunkiem prof. dr. hab. Jana Harasimowicza przygotowujerozprawę doktorską na temat sztuki protestanckiej na terenie Nowej Marchii. Jej zainteresowaniabadawcze skupiają się wokół treści i funkcji nowożytnej sztuki sakralnej ze szczególnym uwzględnieniem terenu Nowej Marchii i Dolnego Śląska.

145

AUTORZY NUMERU

Jakub RawskiStudent filologii polskiej; w 2010 roku na Uniwersytecie Zielonogórskim obronił pracę licencjacką doty-czącą ewolucji figury wampira. Obecnie pisze pracę magisterską z europejskiego romantyzmu.Stypendysta Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego w roku akademickim 2009/2010 i 2010/2011.Wiceprzewodniczący Koła Literaturoznawców działającego przy Instytucie Filologii Polskiej UZ.Alina Renkwitz (Nebelska)Absolwentka filozofii Uniwersytetu Zielonogórskiego, podyplomowej polonistyki, technologii informacyjnych i bibliotekoznawstwa (LAN) oraz studium nauczania języka polskiego jako obcego.Pracowała jako nauczycielka w ZSE w Zielonej Górze i jako bibliotekarz w BMiG w Kożuchowie. Od 2009 r. przebywa w Niemczech, gdzie odbyła praktykę w bibliotece Georg-Eckert Institut w Braunschweigu. Obecnie udziela korepetycji z języka polskiego oraz doskonali język niemiecki. Ewa Roszak Ur. w 1985 r. w Zielonej Górze, od 1988 mieszka w Gubinie. Jest absolwentką Łużyckiej Wyższej SzkołyHumanistycznej w Żarach oraz Uniwersytetu Zielonogórskiego (kierunek pedagogika).Robert RudiakUr. w 1966 r. w Zielonej Górze. Poeta, prozaik, publicysta, krytyk literacki, historyk literatury i regionalista. Autor książek poetyckich; autor i współautor wystaw instalacji plastycznych oraz spektakli parateatralnych i montaży poetyckich. Laureat wielu konkursów poetyckich.Urszula SeifertUr. 1987 roku w Świebodzinie. Studentka V roku historii o specjalności archiwistyka na Uniwersytecie Zielonogórskim. Od 2009 r. współpracuje z Gazetą Samorządu Studenckiego„UZetka”. Pracuje w Akademickim Radiu Index. Propagatorka poezji w mediach studenckich. Marta Sikora Studiuje polonistykę na Uniwersytecie Zielonogórskim, przygotowuje pracę magisterską na tematobrazu Kresów Wschodnich w twórczości lubuskich autorów. Marika Sobczak Ur. w 1987 r. Studentka polonistyki i malarstwa, przewodnicząca studenckiego Koła Literaturoznawcówdziałającego przy Instytucie Filologii Polskiej UZ. Organizatorka studenckich wieczorów i konkursówpoetyckich. Zdobyła wyróżnienie w III Ogólnopolskim Konkursie Poetyckim im. C. K. Norwida.Mirosława Szott Studentka wydziałów polonistyki i pedagogiki Uniwersytetu Zielonogórskiego, członkini Stowarzyszenia Jeszcze Żywych Poetów.Honorata WaszkowiakStudentka Uniwersytetu Zielonogórskiego, lirykę tworzy od czasów szkoły podstawowej.Jacek Włodzimierz WojnarowskiStudent marketingu politycznego na Uniwersytecie Zielonogórskim, autor zbiorku wierszy wydanego własnym sumptem.Katarzyna ZychlaAutorka ośmiu książek, w tym dwóch poetyckich, laureatka licznych ogólnopolskich i międzynarodowych konkursów literackich.

Cena 10,50 z³(w tym 5% VAT)