canlilarin ÇeŞİtlİlİĞİ ve ... - bakaml-forum.com · kelimelerin kökeni:filogeni yunanca...

Aristo (M.Ö 384 – 322) Yaptığı gözlemlere daya-narak yapay sınıflandır-mayı ortaya çıkarmıştır.

Kelimelerin kökeni: Analog yunanca analogos"orantılı, uygun" anlamına gelir.

Kelimelerin kökeni: Homolog yunanca homo-logia "uyuşma, uyuşan" anlamına gelir.

Kelimelerin kökeni: Filogeni yunanca phylan"soy" ve genesis "köken" anlamına gelir.

İnsanlar yaşadığı yere göre yukarıdaki hayvanıdağ aslanı, puma, jaguar ya da panter olarak ta-nımlayabilir. Bilimsel sınıflandırmada bu hayvanFelis concolor olarak adlandırılır ve karmaşa or-tadan kalkar.

Filogenetik sınıflandırma kullanılan en önemli kri-terlerden biri de protein benzerliğidir. Çünkü pro-tein benzerliği DNA'nın nükleotid dizilimlerininbenzediğini kanıtlar. Yukarıda insanın hemoglo-bin proteinin (146 amino asit), omurgalı hayvan-lar ile farklılık gösteren amino asit sayısıverilmiştir.

Tür

‹nsan 0

Rhesus maymunu 8

Fare 27

Horoz 45

Kurba¤a 67

Yuvarlaka¤›zl› 125

Farklılık gösterenamino asit sayısı

I. CANLILARIN SINIFLANDIRILMASI VE PROKARYOTCANLILARSİSTEMATİK (TAKSONOMİ)

Bugün dünya üzerinde yaşayan 1,5 milyon tür biyologlar tarafından tanımlanmış veadlandırılmıştır. Bununla beraber 2 ila 100 milyon arasındaki türün daha keşfedilemediğidüşünülmektedir. Başka bir deyişle, canlılar arasında büyük bir çeşitlilik bulunmaktadır.Bu nedenle sayıları milyarları aşan canlıları tek tek incelemek mümkün değildir.

Canlılar hakkında yeterli bilgi edinebilmek için büyük grupları küçük gruplara ayırmakgerekir. Canlıların benzer ve ortak özelliklerine göre gruplandırılmasına sınıflandırmadenir. Sınıflandırmayı, biyolojinin alt bilim dallarından biri olan taksonomi (sistematik)yapar.

1. Sınıflandırmanın Tarihçesi

İnsanlar çok eski yıllardan beri canlıları belirli özelliklerine göre sınıflandırmaya ça-lışmıştır. Her dönemde, o dönemin bilgi düzeyine bağlı olarak canlılar sınıflandırılmış,bilgi düzeyi geliştikçe gerekli düzenlemeler yapılmıştır. İlk olarak yapılan sınıflandırmaya"yapay (ampirik) sınıflandırma" denir. Günümüzde geçerli olan ise "doğal (filogenetik) sı-nıflandırma" dır.

a– Yapay (Ampirik) Sınıflandırma:

Canlıların dış görünüşüne ve yaşadıkları yere bakılarak yapılan sınıflandırmayadenir. Temeli, Aristo (M.Ö 384–322) tarafından atılmıştır. Aristo yaptığı gözlemler sonu-cunda bitkileri otlar, çalılar ve ağaçlar; hayvanları ise karada ve suda yaşayan canlılarşeklinde gruplandırmıştır.

Ampirik sınıflandırmada yararlanılan özelliklerden biri anolog organlardır. Kökenlerifarklı, görevleri aynı olan organlara analog organ denir. Arı ve serçenin kanadı anologorganlara örnek olarak verilebilir. Bu iki organın görevleri aynı olmasına rağmen yapılarıfarklıdır. Bu nedenle bu organlara bakılarak arı ve serçe aynı gruba konulamaz.

Yapay sınıflandırma sadece gözleme dayalı olduğu ve analog organları kullandığıiçin bilimsel bir sınıflandırma değildir ve günümüzde kullanılmamaktadır.

b– Doğal (Filogenetik) Sınıflandırma:

Canlıların köken benzerlikleri, akrabalık dereceleri ve sahip oldukları homolog or-ganlara bakılarak yapılan sınıflandırmadır. Filogenetik sınıflandırmada hücre tipi ve sa-yısı, protein benzerlikleri (DNA benzerliği), embriyolojik gelişim, fizyolojik benzerlikler vebeslenme şekli gibi birçok özellik dikkate alınır.

Tanımdan da anlaşılabileceği gibi filoge-netik sınıflandırmada dikkat edilen enönemli özelliklerden birisi de homolog or-ganlardır. Kökenleri aynı, görevleri benzerya da farklı olabilen organlara homologorgan denir. Yandaki şekilde gösterileninsanın kolu, kedinin ön bacakları, balina-nın yüzgeçleri ve yarasanın kanadı ho-molog organlara örnek olarak verilebilir.Başka bir deyişle memelilerin ön üyeleri,iskeletin aynı elemanlarından oluşturul-muştur.

‹nsan Kedi Balina

Homolog organlar

Yarasa

ÜN

İTE

–2

Can

lılar Dü

nyası

205

CANLILARIN ÇEŞİTLİLİĞİ VE SINIFLANDIRILMASI

Carolus Linnaeus (1707–1778)

Kelimelerin kökeni:Latincede bi "iki", nomen "isim" anlamına gelir.Bu nedenle binomial nomenclature "ikili adlan-dırma" anlamında kullanılır.

Aynı türe ait deniz salyangozlarının (Liguus fas-ticus) renklerindeki farklılıklar genetik varyas-yonu yani çeşitliliği ifade etmektedir.

At ve eşek farklı türler olarak varlığını sürdürür.Çünkü, onların yavrusu olan katır kısırdır.

At Eşek

Katır

ÜN

İTE

–2

Can

lılar Dü

nyası

206

Doğal sınıflandırmayı ilk yapan bilim adamı John Ray (1627–1705)'dir. Tür kavramıilk kez bu bilim adamı tarafından ortaya atılmış, hayvan ve bitkileri sınıflandırmaya çalış-mıştır.

Geleneksel taksonomi, İsveçli botanikçi Carolus Linnaeusʼnin 1758 yılında bilinentüm doğal yaşamın sınıflandırılması anlamı taşıyan Systema Naturea yani "Doğanın Dü-zeni" kitabının yayınlanması ile başlar. Linnaeus'nin sisteminin iki temel niteliği bulun-maktadır;

➢ Her canlı türünün iki bölümden oluşan bir isimle adlandırılması

➢ Türlerin gittikçe daha fazla canlı türünü kapsayan hiyerarşik bir düzen içinde sı-nıflandırılması.

2. İkili Adlandırma:

Linnaeus (Linne) ikili adlandırma (binomial nomenclature) sistemini kurmuştur. Busistemde, canlıların adlandırılmasında tür esas olarak alınmıştır. Tür ortak bir atadangelen, yapı ve görev bakımından benzer özelliklere sahip, birbirleriyle doğal olarak çift-leştiklerinde verimli (kısır olmayan) yavrular oluşturan bireyler topluluğudur.

İkili adlandırmada ilk kelime, türün ait olduğu cinsin adıdır ve büyük harfle başlar.İkinci kelime ise tanımlayıcı ad olarak kullanılır ve küçük harfle başlar. Her iki kelimedelatince olup italik olarak yazılır.

3. Sınıflandırma Birimleri:

Filogenetik sınıflandırmada canlılar tür ile başlayıp âlem ile biten yedi farklı siste-matik grupta incelenirler.

UYARI

Herhangi bir sistematik birimde beraber bulunan canlılar, daha büyükbirimlerde de beraber bulunurlar. Örneğin aynı takımda bulunan iki can-lının sınıf, şube ve âlemleri de aynıdır.

Tür Cins Familya Tak›m S›n›f fiube Alem

– Canl› çeflitlili€i azal›r.– Gen benzerli€i artar.– Protein benzerli€i artar.

– Protein benzerli€i azal›r.– Gen benzerli€i azal›r.– Canl› çeflitlili€i artar.

Felisdomestikus Ev kedisi Pinus nigra Kara çamCinsismi

Tanımlayıcıisim

Tür ismi

Cinsismi

Tanımlayıcıisim

Tür ismi

= =1 2 3444 444

1 2 34444 4444 1 2 34444 4444

Z \ Z

UYARI

Aynı türe ait bireyler benzer olmasına rağmen aynı değildir. Bu farklı-lıklara varyasyon denir. Tür içi genetik varyasyon evrimin hammaddesiolarak kabul edilir.

KategoriCanlılar

Amip Kara çam Bal arısı Kurt Kutup ayısı

Alem Protista Plantae Animalia Animalia Animalia

Şube Protozoa Tracheophyta Arthropoda Chordata Chordata

Sınıf Rhizopoda Coniferae Insecta Mammalia Mammalia

Takım Amoebina Pinales Hymenoptera Carnivora Carnivora

Aile Amoebidae Pinaceae Apidae Canidea Ursidae

Cins Amoeba Pinus Apis Canis Ursus

Tür A.proteus Pinus nigra Apis mellifica Canis lupus Ursus maritimus

Değişik türlerin sınıflandırılması

ALEMHayvanlar(Animalia)

fiUBEOmurgal›lar(Chordata)

TAKIMEtçiller

(Carnivora)

A‹LE(Familya)Ay›giller(Ursidae)

SINIFMemeliler

(Mammalia)

C‹NSAy›lar

(Ursus)

TÜRKutup ay›s›

(Ursusmaritumus)

Kutupay›s›

Siyahay› Panda Kurt

K›rm›z›sincap Timsah

Atsine€i

UYARI

Aynı takımda (carnivora) yer alan kurt ve kutup ayısının sınıf,şube ve âlemleri de aynıdır.

Farklı hayvanların sınıflandırma basamakları

ÜN

İTE

–2

Can

lılar Dü

nyası

207

UYARI

Bir canlının embriyolojik gelişimi sırasında önce şube, en son ise türözellikleri ortaya çıkar. Başka bir ifadeyle özelliklerin ortaya çıkışı ge-nelden özele doğru olur.

ÜN

İTE

–2

Can

lılar Dü

nyası

208

UYARI

Linnaeus insanlar için "akıllı adam" anlamınagelen Homo sapiens bilimsel ismini kullanmayıtercih etmiştir.

(b) Bir tür içerisindeki çeşitlilik. Görünüş bakımından çok farklı olabiliriz; fakat, insanların hepsi tek bir türe (Homo sapiens) aittir; bu tür, kendisini oluşturan bireylerin kendi aralarında üremesi ile tanımlanmıştır.

(a) Farklı türler arasındaki benzerlik. Sturnella magna, (sol taraftaki) ve Sturnella neglecta, vücut biçimi ve renklenme bakımından birbirine çok fazla benzerlik gösterir; fakat, ayrı türleri temsil etmektedirler. Onların ötüş sesleri farklıdır; bir davranışsal farklılık olan bu durum, iki tür arasındaki üremeyi önler.

Aralarındaki ortak özellikler en fazla olan canlılar, aşağıdaki filo-genetik sınıflandırma basamaklarından hangisinde bulunur?

A) Tür B) Cins C) Familya

D) Takım E) Sınıf

2007–ÖSS (Fen1)

Sınıflandırma basamakları büyükten küçüğe doğru "Âlem-Şube-Sınıf-Takım-Familya-Cins-Tür" şeklinde sınıflandırılır. Âlemdentüre doğru gidildikçe ortak özellikler artar.

Yanıt A

Canlıların bilimsel olarak adlandırılmasında kullanılan yöntemegöre,

I. Capra domestikus

II. Felis domestikus

III. Canis lupus

IV. Felis leo

olarak adlandırılan canlıların cins ve tür adlarına bakarak, hangi-lerinin birbirleriyle diğerlerinden daha yakın akraba olduğu düşü-nülebilir?

A) I ve II B) I ve III C) II ve III

D) II ve IV E) III ve IV

1992–ÖSS

İkili adlandırmada ilk isim cins, ikinci ise tanımlayıcı isim olup ikisiberaber tür adıdır. Verilenler arasında aynı türde bulunan canlıyoktur. II ve IV nolu canlılar ise aynı cinsin farklı türleridir.

Yanıt D

ÜN

İTE

–2

Can

lılar Dü

nyası

209

Asya uğurböceği populasyonundaki renk var-yasyonu gösteren, bir kaç birey

DomainEukarya

AlemAnimalia

fiube Chordata

S›n›fMammalia

Tak›mCarnivora

FamilyaFelidae

CinsPanthera

Pantherapardus

Tür

Aynı familyada yer alan A ve B canlıları,

I. Şube

II. Tür

III. Sınıf

IV. Cins

sistematik birimlerinden hangilerinde kesin olarak bir arada bulu-nurlar?

A) I ve II B) I ve III C) I ve IV

D) II ve III E) III ve IV

Herhangi bir sistematik birime birlikte giren canlılar, daha büyükbirimlere de birlikte girerler. Bu nedenle aynı familyada yer alancanlıların takım, sınıf, şube ve âlemleri de aynı olmak zorundadır.

Yanıt B

Filogenetik sınıflandırmada aşağıda verilen özelliklerden hangisidikkate alınmaz?

A) Protein benzerliği

B) Analog organ

C) Embriyolojik gelişim

D) Homolog organ

E) Anatomik benzerlik

Kökenleri farklı, görevleri benzer ya da farklı olan organlara ana-log organ denir. Bu nedenle filogenetik sınıflandırmada analog or-ganlar kullanılmaz.

Yanıt B

ÜN

İTE

–2

Can

lılar Dü

nyası

210

CANLILAR ÂLEMİSınıflandırma sürekli değişen ve gelişen bir bilim dalıdır. Önceden doğru kabul edi-

len bilgiler bilimsel gelişmelerin ışığında yerini yeni bilgilere bırakmıştır. Bu nedenle sı-nıflandırma basamaklarında zamana bağlı olarak bazı değişimler olabilmektedir.

Carl Woeseʼnin 1990 yılında yaptığı sınıflandırma, günümüzde geçerliliği en fazlaolan sınıflandırma yöntemidir. Woese âlemden daha üstte bir sınıflandırma basamağıolan ve “Domain” adı verilen bir taksonomi birimi kullanmıştır. Bu sınıflandırmaya görecanlılar “Bakteria (bakteriler)”, “Archaea (arkeler)” ve “Eukarya (ökaryotlar)” olmak üzereüç domain altında incelenirler. Bu üç domain altında ise bakteriler, arkeler, protisler, bit-kiler, mantarlar ve hayvanlar olmak üzere altı farklı âlem bulunur.

Yaşamın üç domaini

Günümüzde canlılar âlemi hücre yapısına göre prokaryot ve ökaryot canlılar olmaküzere iki büyük gruba ayrılır. Bakteri ve arkeler âlemleri, prokaryot canlılar grubunda yeralırlar.

Protista, bitki, mantar ve hayvanlar âleminde bulunan canlılar ise ökaryot canlılargrubunda yer alırlar.

DomainBakteria

Evrenselata

DomainArchaea

DomainEukarya

(Ökaryotlar)

ÂLEM BAKTERİLER ARKELER PROTİSTALAR BİTKİLER MANTARLAR HAYVANLAR

HÜCRE TİPİ Prokaryot Prokaryot Ökaryot Ökaryot Ökaryot Ökaryot

HÜCRE SAYISI Tek hücreli Tek hücreliGenelde tek hücrelibazıları çok hücreli

Çok hücreli Çok hücreli Çok hücreli

BESLENME BİÇİMİOtotrof veya

heterotrofOtotrof veya

heterotrofOtotrof veya heterotrof Ototrof Heterotrof Heterotrof

ÖRNEK E.coli Metanojenler Paramesyum Eğrelti otu Maya mantarı İnsan

CANLILARIN SINIFLANDIRILMASI

ÜN

İTE

–2

Can

lılar Dü

nyası

211

Canlıların sınıflandırılmasını gösteren genel flema

Bal›klar

Kurba€alar

Sürüngenler

Kufllar

Memeliler

Süngerler

Sölentereler

Solucanlar

Yumuflakçalar

Eklem bacakl›lar

Derisi dikenliler

‹lkel kordal›lar

Omurgas›zlar

Omurgal›lar

Damars›z tohumsuzbitkiler

Damarl› tohumsuzbitkiler

Damarl› tohumlubitkiler

Aç›k tohumlubitkiler

Kapal› tohumlubitkiler

Tek çeneklibitkiler

Çift çeneklibitkiler

Bitkilerâlemi

Hayvanlarâlemi

Ökaryotcanl›lar

Prokaryotcanl›lar

Protistaâlemi

Kamç›l›lar

Kök ayakl›lar

Sporlular

Silliler

Algler

C›v›k mantarlar

Mantarlarâlemi

Bakterilerâlemi

Arkelerâlemi

CANLILAR

Günümüzde, prokaryotlar biyosfere hâlâ hakim-dirler. Toplam biyolojik kütleleri(biyokütle), ökar-yotların toplamını en az on kat aşmaktadır. Biravuç toprakta, bir insanın ağzında ya da deri-sinde yaşayan prokaryotların sayısı, şimdiyedeğin yaşamış insan toplam sayısından fazladır.Yukarıdaki renklendirilmiş elektron mikroskobikresimde turuncu küçük çomaklar, bir iğneninucundaki bakterlerdir. Bu resimden anlaşılabile-ceği gibi, iğne batmasının neden enfeksiyonoluşturduğu ve batan bir kıymığı çıkarmak içinkullanacağınız iğnenin neden daha önce alevdengeçirilmesi gerektiği açıktır.

Bilinen en büyük prokaryot. Sol üstteki parlaktop, neredeyse bir meyve sineğinin başı büyük-lüğünde hücresi olan bir deniz bakterisidir (sinek,oranlama için resimde yer almıştır). Parlak olanınüzerindeki daha küçük iki hücre ölüdür. 1997ʼdebulunan bu dev prokaryota araştırıcılar, “Namib-yaʼnın kükürt incisi” anlamına gelen, Thiomarga-rita namibiensis adını vermişlerdir.Metabolizmasında kükürtlü bileşikleri kullanarak,bir Afrika ülkesi olan Namibya kıyılarında yaşa-maktadır.

ÜN

İTE

–2

Can

lılar Dü

nyası

212

PROKARYOT CANLILAR

I– BAKTERİLER ÂLEMİ

Bakterilerin yaşamı, 3,5 milyar yıl geriye uzanan bir başarı öyküsüdür. Bu organiz-malar, bitki ve hayvan ölülerinde, tatlı ve tuzlu sularda, toprağın derinliklerinde ve canlı vü-cudu gibi çok farklı ortamlarda yaşamaya adapte olmuş türlere sahiptir. Bu bölümdebakterilerin yapılarını, işlevlerini, çeşitliliklerini ve ekolojik önemlerini inceleyerek onlarıdaha yakından tanımaya çalışacağız.

1. Bakterilerin Yapısı

➢ DNA molekülleri halkasal ya-pıda olup, çekirdek zarı olmadı-ğından sitoplazmada çekirdekalanı adı verilen kısımda bulu-nur. Ortalama olarak DNA mik-tarı, ökaryotların 1/1000'ikadardır.

➢ Mitokondri ve kloroplast gibizarlı organelleri içermezler. İlgilienzimler genelde sitoplazmaiçinde bulunur. Ribozomlarıökaryot hücrelerde bulunanlara göre biraz farklıdır.

➢ Glikozun fazlasını mantar ve hayvan hücrelerinde olduğu gibi glikojen olarakdepolarlar.

➢ Hücre zarının üzerinde hücre duvarı bulunur. Ancak hücre duvarının ana bile-şeni bitkilerde olduğu gibi selüloz değildir. Bakterilerin hücre duvarı peptidog-likan adı verilen bir maddeden yapılmıştır. Bu yapı kısa polipeptit zincirleriyleçapraz bağlanmış şeker polimerlerinden oluşur. Yapısı türlere göre farklılık gös-terebilir.

➢ Bazı bakterilerin hücre duvarının dışında polisakkarit yapıda olan kapsül bulu-nur. Bu yapı bakterilerin yüzeylere tutunmasını ve daha dirençli olmasını sağ-lar. Kapsül, hastalık oluşturan bakterilerde daha çok görülür. Örneğin, kapsülsüzpnömokoklar zararsızken, kapsüllü pnömokoklar zatürre hastalığına neden olur.

➢ Bazı bakterilerin yüzeylere ve birbirine tutunmak için pilus denilen kısa uzantı-ları bulunur. Bu yapılar konjugasyon sırasında iki bakteriyi bir arada tutar.

➢ Bazı bakteriler kamçılarıyla aktif hareket ederler. Kamçısı olmayan bakterilerdeise pasif hareket görülür.

➢ Bazı bakterilerde hücre DNA'sından bağımsız olarak çoğalan küçük ve halka bi-çimindeki DNA parçacıkları bulunur. Bunlara plazmit adı verilir. Plazmitler, bak-terilerin antibiyotik ve bazı kimyasal maddelere dirençli olmasını sağlayangenleri içerirler. Plazmitler ana kromozomdan bağımsız olarak eşlenmekte veçoğu, konjugasyonla diğer hücrelere aktarılabilmektedir.

➢ Bakteriler n kromozomlu olup amitoz ile bölünürler. Monoploit yapıda oldukla-rından mayoz bölünme geçiremezler.

➢ Bazı bakteriler (özellikle çubuk şeklinde olanlar) uygun olmayan ortam koşulla-rında hayatta kalabilmek için endospor oluşturur. Asıl hücre kromozomunu kop-

UYARI

Arkelerin hücre duvarı peptidoglikan içermez.

KamçıDNA

Peptidoglikan

Hücreduvarı

Hücrezarı

Ribozom

Plazmit

Pili: Bu çıkıntılar, prokaryotların yüzeylere ya dadiğer prokaryotlara tutunmalarını sağlar (renk-lendirilmiş TEM). Bazı piluslar, konjugasyondaDNA aktarımı sırasında eşleri bir arada tutar.

Pili

ÜN

İTE

–2

Can

lılar Dü

nyası

213

yalarken, bir kopya dayanıklı bir duvar ile çevrelenir. Su oranı çok düşük oldu-ğundan metabolizma hızı normal hücreye göre çok daha yavaştır. Bu yapı yük-sek ısı, kuraklık ve donma gibi olumsuz koşullara karşı dayanıklıdır. Ortamkoşulları yeniden uygun hale geldiğinde, endospor gelişerek normal bir bakterihücresini oluşturur. Normal bakteriler 100°C' de ölürken, endosporlu bakterilerölmez. Bu tür bakterileri öldürmek için, 121°C'de 1 atmosfer basınç altında 15dakika tutmak gerekir. Mikrobiyologlar ortamı, cam malzemeyi ve laboratuvargereçlerini sterilize etmek için (endosporları öldüren) otoklav adı verilen ba-sınçlı bir alet kullanırlar.

Endospor oluşumu

UYARI

Bakterilerde görülen endospor oluşumu bir üreme biçimi değildir. Zorkoşullara karşı dayanıklılık sağlayan bir yaşam biçimidir.

Hücreduvarı

Sitoplazma

Hücrezarı

Ana DNA

İki katlızar

Endospor

Yeni DNA molekülü ve bir miktar sitoplazma iki katlı zarla çevrilerek ana hücreden ayrılır.

2

Sporun etrafında dayanıklı bir örtü oluşur.4Hücrenin parçalanması ile endospor serbest kalır.

5

Yeni DNA molekülü bir miktar sitoplazma ile ana hücreden ayrılmaya başlar.

(b) Bakteri içindeki endosporun TEM’deki görüntüsü

1

İki zar arasında peptikoglikan sentezlenir.

Peptidoglikan

3

Şarbon endosporu: Büyük ve küçükbaş hay-vanlarla, insanlarda da öldürücü olmasıyla tanı-nan bu prokaryot, Bacillus anthracisʼtir (TEM).Dıştaki hücre, endospor olarak adlandırılan içtekiözelleşmiş hücreyi yapmıştır. Endosporun kalın,koruyucu bir kılıfı vardır. Sitoplazması kurumuşolan hücrenin metabolizması da durmuştur. Zorlukoşullarda, dıştaki hücre parçalanabilir; fakat en-dosporlar, besin ve su azlığı, aşırı soğuk ya dasıcak ve çoğu zehirleyici maddeler gibi koşullaradayanıklıdır. Ortam koşulları düzelince, endosporsu alarak üremeye yeniden başlar. 2001 yılı son-larında, bir ya da daha fazla terörist, antrakssporlarını A.B.D.ʼnin posta sistemi yoluyla dağıt-mışlardır.

Bakteri konjugasyonu: E.coli bakterileri ara-sında oluşan sitoplazmik köprü sayesinde birbakteriden diğerine plazmit DNA'sı aktarılır.

Endospor

Efley pilusu

ÜN

İTE

–2

Can

lılar Dü

nyası

214

2. Bakterilerin Üremesi

Bakterilerde eşeysiz ve eşeyli olmaküzere iki çeşit üreme görülür. Eşeysizüreme enine bölünerek gerçekleşir.Uygun koşullarda bulunan bakteriler 20dakikada bir bölünebilir. Bu yüzden sayı-ları kısa bir süre içinde artabilir.

a) Eşeysiz üreme: Enine bölünmede ha-cimce artan bakteri hücresi DNA'sınıeşler. Daha sonra hücre duvarı ve hücrezarı orta kısımdan içeri doğru girinti oluş-turur. Bu girinti hücre ortasında birleşerekbakteri hücresi ikiye ayrılır.

b) Eşeyli Üreme: Ökaryot hücrelerin eşeyli üremesi sırasında görülen mayoz bölünmeve döllenme olayları bakterilerde görülmez. Buna rağmen bireyler arasında gen aktarımınısağlayan üç mekanizma vardır. Bunlar konjugasyon, transdüksiyon ve transformasyon-dur. Bu olaylar bakterilerde genetik varyasyona neden olur.

Konjugasyon, iki bakteri arasındaki gen aktarımına denir. Aynı tür iki bakteri ara-

sında pilus kullanılarak geçici bir sitoplazmik köprü kurulur. Bu köprü kullanılarak, bir bak-

teriden diğerine plazmit DNA'sı aracılığı ile gen aktarımı gerçekleşir. Gen aktarımı tek

yönlü meydana gelir. Bu yöntemle antibiyotiklere direnç sağlayan genler, bir bakteriden

diğerine aktarılır ve genetik çeşitlilik ortaya çıkar.

Transformasyon, bakterinin ortamdaki bir DNA parçasını alarak kendi DNA' sına

eklemesidir. Bu yöntemle farklı türler arasında gen aktarımı da olabilir.

Transdüksiyon, bir virüsün iki bakteri arasındaki gen transferini gerçekleştirmesi-

dir.

Bakteri hücresi hacimce artar.

1

Hücre zarı ve duvarı girinti oluşturur.

2

Çökme devam eder3

İki yeni bakteri hücresi oluşur.

4

Aşağıdaki özelliklerden hangisi tüm bakterilerde ortaktır?

A) Uygun olmayan koşullarda endospor oluşturma

B) Kamçısını kullanarak aktif hareket etme

C) Hücre duvarı dışında kapsül bulundurma

D) Sahip olduğu pilus ile başka bir bakteriye tutunma

E) Hücre duvarına sahip olma

Endospor, kamçı, kapsül ve pilus gibi yapılar tüm bakterilerdeortak olarak bulunmaz. Tüm bakterilerde peptidoglikan yapılı birhücre duvarı bulunur.

Yanıt E

3. Bakterilerin Sınıflandırılması

Yapılan araştırmalara göre bakteriler dört farklı özelliğine göre gruplandırılmıştır. Bugruplar aşağıdaki tabloda gösterilmiştir.

ÜN

İTE

–2

Can

lılar Dü

nyası

215

Fotoototroflar

Kemoototroflar

Parazit

Saprofit

BAKTER‹LER

Ototrof

Heterotrof

Beslenmeflekillerine göre

Zorunlu aerob

Zorunlu anaerob

Geçici aerob

Geçici anaerob

Solunumbiçimlerine göre

Gram pozitif

Gram negatif

Gram boyanmaözelli€ine göre

Yuvarlak (Coccus)

Çubuk (Bacillus)

Virgül (Vibrio)

Spiral (Spirillum)

fiekillerinegöre

216

Can

lılar Dü

nyası

ÜN

İTE

–2

a. Şekillerine Göre Bakteriler:

Mikroskobik inceleme sonucunda bakteriler şekillerine göre dört farklı grupta ince-lenirler.

➢ Yuvarlak bakteriler (Coccus): Tek ya da koloni şeklinde bulunabilirler. Tekolanlara cocsus, ikili olanlara diplococcus, uzun zincir biçiminde olanlara strep-tococcus ve üzüm salkımı biçiminde olanlara ise staphylococcus denir.

➢ Çubuk bakteriler (Bacillus): Boyları enlerinden fazla olan bakteriler olup, si-lindirik şekilleri vardır. Bazıları ise uzun iplik şeklindedir.

➢ Spiral bakteriler (Spirillum): Kıvrımlı olan burgumsu bakterilerdir.

➢ Virgül bakteriler (Vibrio): Virgül biçiminde kıvrımlı olan bakterilerdir.

b. Gram Boyanma Özelliklerine Göre Bakteriler:

Bakterileri tanımlamada kullanılan en iyi yöntemlerden biri de, hücre duvarındakifarklılıkları temel alan ve türleri iki gruba ayıran gram boyamadır.

➢ Gram pozitif (+) bakteriler: Hücre duvarları oldukça basit olup fazla miktardapeptidoglikan içerir. Gram boyası ile boyandıklarında mavi – mor rengi alırlar.

➢ Gram negatif (–) bakteriler: Hücre duvarları daha az peptidoglikan içerip, ol-dukça karmaşık bir yapıya sahiptir. Gram boyası ile boyanmazlar. Bu bakterile-rin hücre duvarının dışında bulunan dış zar toksik olup, bakteriyi konak hücreninsavunma mekanizmasından korur. Bunların dışında, dıştaki zar ilaçların geçişiniengellediğinden, gram (–) türler antibiyotiklere daha dirençlidir. Hastalık yapanbakterilerin çoğu gram negatiftir.

Yuvarlak bakteriler (Coccus)

Çubuk bakteriler (Bacillus)

Spiral bakteriler (Spirillum)

Gram pozitifhücre duvar› Hücre duvar›

Plazmazar›

Peptidoglikan

(a) Gram pozitif

a) Gram pozitif bakteri duvarlarında çok miktarda bulunan peptidoglikan gram boyasını tutar ve mor renk alır.

b) Gram negatif bakteriler, plazma zarı ile dış zar arasında yer alan ara zarda daha az miktarda peptidogli-kan içerirler. Bu nedenle gram boyası, gram negatif bakterilerden daha kolay yıkanıp gider fakat hücreler pembe renk alır.

Plazma zar›

D›fl zar

Peptidoglikan

Hücreduvar›

Ara zar

Gram negatifhücre duvar›

(b) Gram negatif.

Gram pozitif ve gram negatif bakteriler: Hollanda’lı bir doktor olan Hans Christian Gram’ın 1800’lerin sonlarında geliştirdiği teknikten adını alan bu boyama yöntemi, iki farklı bakteri hücre duvarını ayırt etmek amacıyla yapılır. Bakteriler, viyole ve iyot ile boyanarak alkolle yıkanır ve daha sonra kırmızı bir boya ile yeniden boyanır. Hücre duvarının yapısı, boyaya verilecek tepkiyi belirler. (Şekillerdeki zar renkleri boyaları göstermemektedir).

217

Can

lılar Dü

nyası

ÜN

İTE

–2

c. Solunum Biçimlerine Göre Bakteriler:

Diğer canlılar gibi bakteriler de kesintisiz bir biçimde enerjiye ihtiyaç duyarlar. Buenerji hücresel solunum ile elde edilir. Bakteriler hücresel solunum biçimlerine göre dörtfarklı grupta incelenir.

➢ Zorunlu aerob bakteriler: Enerji ihtiyaçlarını oksijenli solunum ile karşılarlar.Oksijenin olmadığı ortamda üreyemezler. Tüberküloz hastalığına neden olanMycobacterium tuberculosis bakterisi zorunlu aerob bakterilere örnek olarak ve-rilebilir.

➢ Zorunlu anaerob bakteriler: İhtiyaç duydukları enerjiyi oksijensiz solunum ilekarşılarlar. Sadece oksijensiz ortamda yaşayabilirler. Oksijensiz solunum so-nucu etil alkol ve laktik asit gibi ürünler oluştururlar. Bu organizmalar için oksi-jen öldürücüdür. Bu bakteriler gıda sektörü için önemli bir sorundur.Sterilizasyona dikkat edilmezse konserve besinlerde de üreyebilirler. Toprağınderinliklerinde yaşayan Clostridium botulinum anaerob bakterilere örnek olarakverilebilir.

➢ Geçici aerob bakteriler: Normalde oksijensiz solunum ile enerji üretirler. Ge-çici olarak oksijenli solunum da yapabilirler. E.coli bakterileri bu gruba örnek ola-rak verilebilir. Bu bakteri kalın bağırsağımızda anaerobik olarak yaşar.Çöplüklerde ve kirli sularda ise aerobik solunum yapar.

➢ Geçici anaerob bakteriler: Bu bakteriler enerji ihtiyaçlarını oksijenli solunumlakarşılarlar. Oksijenin olmadığı ortamlarda ise geçici olarak oksijensiz solunumyaparlar.

UYARI

Geçici aerob ve geçici anaerob bakteriler birlikte fakültatif olarak ad-landırılırlar.

UYARI

Aerob bakterilerde mitokondri bulunmaz. Oksijenli solunum enzimlerive elektron taşıma sistemi (ETS) mezozom ve sitoplazmada bulunur.

Bakteriler

Zorunlu aerob Geçici anaerob Geçici aerobZorunlu anaerob

Fakültatif bakterilerHem oksijenli hem de

oksijensiz ortamdaürerler.

Zorunlu anaerob bakterilerOksijensiz ortamda

ürerler.

Zorunlu aerob bakterilerOksijenli ortamda

ürerler.

218

Can

lılar Dü

nyası

ÜN

İTE

–2

d. Beslenme Şekillerine Göre Bakteriler:

Bakteriler beslenme yönünden büyük bir çeşitliliğe sahiptir. Ökaryotlarda bulunanher çeşit beslenme, bakterilerde de bulunduğu gibi, sadece bakterilere özgü beslenmeşekilleri de vardır. Bakteriler beslenme şekillerine göre ototrof ve heterotrof olmak üzereiki büyük grupta incelenebilir.

Zorunlu aerob olan bir bakteride,

I. hücre zarı,

II. mitokondri,

III. ribozom

yapılarından hangileri bulunur?

A) Yalnız III B) I ve II C) I ve III

D) II ve III E) I, II ve III

Hücre zarı ve ribozom bütün bakterilerde ortak olarak bulunur.Bakteriler prokaryot hücre yapısına sahip olduklarından mitokon-dri gibi zarlı organelleri içermezler.

Yanıt C

Kapalı salça kutuları açıldıktan sonra, salçaların sadece üst yü-zeylerinde bakteri üremesi olduğu, alt kısımlarda ise bakteri üre-mesi olmadığı görülmüştür.

Bu gözleme göre, bu bakteri türü ile ilgili olarak aşağıdaki yargı-lardan hangisi yanlıştır?

A) Oksijenli solunum yapar.

B) Enerji kaynağı olarak glikoz kullanabilir.

C) Solunum ürünü olarak alkol meydana getirir.

D) ATP sentezler.

E) Karbondioksit açığa çıkarabilir.

1992–ÖSS

Bakterilerin salça kutusunun sadece üst yüzeyinde üreyebilmesioksijenli solunum yaptığını kanıtlar. Alkol ise oksijensiz solunumdaüretilir.

Yanıt C

Prokaryotik kamçının yapı ve işlevi. Prokaryotikcanlılara ait kamçı protein yapılıdır. Kamçı bazalaygıt içine gömülü olan, kanca şeklindeki bir pro-teine bağlıdır. Bazal aygıt kamçıyı döndürerekhücrenin hareketini sağlar. Bu olay için gerekliolan enerjiyi, plazma zarına gömülü, ATP ener-jisi ile çalışan proton pompalarından karşılar.

Kültürdeki prokaryot kolonileri. Mikrobiyologlar,prokaryotların laboratuvar kültürlerini içeriği bili-nen sıvı ya da katı ortamlarda üretirler. Petri plak-ları ya da deney tüplerindeki ortamlar, istenme-yen mikroorganizmaların üremelerini engellemekiçin sterilize edilirler. Sonra, bazen tek bir hücrede olabilen prokaryot örneği, ortama ekilerek uy-gun sıcaklıkta saklanır. Prokaryotlar katı besi or-tamında üredikten sonra, koloniler genelde bir ikigün sonra çıplak gözle görülebilecek boyutlaraulaşır. Koloninin büyüklüğü, şekli, yüzeyi ve rengiilgili mikroorganizmanın tanımlanmasına yar-dımcı olur.

Koloniler

Hücreduvar›

Kanca

Plazmazar›

Bazal ayg›t

‹plikçik

Kamçı

219

Can

lılar Dü

nyası

ÜN

İTE

–2

Ototrof Bakteriler

İnorganik maddeleri kullanarak organik maddeleri üretebilen bakterilerdir. Karbonkaynağı olarak CO2'yi kullanırlar. Kullandıkları enerji kaynağına göre fotosentetik ve ke-mosentetik olmak üzere ikiye ayrılırlar.

Fotoototrof Bakteriler

Fotosentez yaparak kendi besinini üreten bakterilerdir. Enerji kaynağı olarak güneşışığını kullanırlar. Kloroplast içermezler. Klorofil pigmenti sitoplazmada bulunur. Siyano-bakteriler, yeşil sülfür bakterileri, mor sülfür bakterileri ve hidrojen bakterileri fotoototrofbakterilere örnek olarak verilebilir.

Siyanobakteriler

Yeşil bitkilerde olduğu gibi elektron kaynağı olarak su kullandıklarından yan ürünolarak oksijen üretirler.

Yeşil sülfür, mor sülfür ve hidrojen bakterileri

Fotosentezde elektron kaynağı olarak H2O yerine H2S ya da H2 kullandıklarındanyan ürün olarak oksijen üretmezler.

UYARI

Fotosentez yapan bakterilerde CO2 kullanımı, inorganik maddenin or-ganik maddeye dönüşümü ve klorofilin güneş enerjisini soğurması or-taktır. H2O kullanımı ve O2 üretimi ise bazı bakterilerde görülür.

Karbondioksit BesinHidrojenKlorofil

Günefl enerjisi

e kayna€›

+

-1 2 344 44

Karbondioksit Hidrojen sülfür Besin Kükürte kayna€ı

Klorofil

Günefl enerjisi+ +

-1 2 34444 4444

UYARI

Siyanobakteriler havadaki serbest azotu bağlayarak, topraktaki azotlubileşiklere dönüştürürler. Böylece toprağı azot bakımından zenginleş-tirerek bitkilere fayda sağlarlar.

UYARI

Siyanobakterilerde yeşil rengi veren klorofil pigmenti ile beraber mavirengi veren fikosiyanin pigmenti bulunur. Bu yüzden mavi - yeşil olarakgörülürler.

Karbondioksit Besinu OksijenSe kayna€ı

Klorofil

Günefl enerjisi+ +

-\

Dünyadaki en bağımsız organizmalardan biri.Atmosferik azotu (N2), azot kaynağı olarak kul-lanabilen bir fotoototrof, Anabaena, siyano-bakterlerin adeta metabolik sanatçısıdır. Azotbağlanması için özelleşmiş enzimleri içerenhücrelerine ise heterokist adı verilir.

Siyanobakteriler: Bitkilere benzer şekilde foto-sentez yaparak oksijen üretirler. Su bulunan heryerde hem koloni hem de tek tek yaşayan siya-nobakteriler sulara büyük oranda besin sağlar-lar. Bazı ipliksi koloniler, atmosferik azotun (N2)bağlanmasında özelleşerek, proteinlerin ve diğerorganik moleküllerin yapısını oluşturan metabo-lik sürece kaynak sağlamaktadırlar.

Chromatium: Fotosentezde elektron kaynağı ola-rak H2S kullandığından yan ürün olarak kükürtoluştur. Şekilde görülen sarı damlacıklar, foto-sentezin kükürt artıklarıdır.

Heterokistler

220

Can

lılar Dü

nyası

ÜN

İTE

–2

Kemoototrof bakteriler

Kemosentez yaparak kendi besinlerini üreten bakterilerdir. Enerji kaynağı olarak ışıkenerjisi yerine kimyasal enerjiyi kullanırlar. Bu bakteriler amonyak, nitrit, kükürt, hidrojenve demir gibi inorganik maddeleri oksitleyerek kimyasal enerji elde ederler. Daha sonrabu kimyasal enerjiyi karbondioksit ve sudan organik madde sentezlenmesi için kullanır-lar.

Nitrit bakterisinin kemosentezi

Kemosentetik bakteriler klorofil içermezler ve güneş enerjisini kullanmazlar. Bu ne-denle kemosentez gündüz ve gece devam edebilen bir olaydır.

Fotosentetik ve kemosentetik bakterilerin karşılaştırılması

Ototrof bakterilerin tamamında,

I. oksijen üretimi,

II. karbondioksit kullanımı,

III. besin sentezi,

IV. klorofilin güneş ışığını soğurması

olaylarından hangileri ortak olarak gerçekleşir?

A) I ve II B) I ve III C) II ve III


Fotosentetik ve kemosentetik bakterilerde karbondioksit kullanımıve besin sentezi ortaktır. Bazı fotosentetik bakteriler oksijen üret-mez. Kemosentetik bakteriler ise klorofil içermezler.

Yanıt C

‹norganik maddeninoksidasyonu Amonyak + Oksijen Nitrit + Su + Kimyasal enerji

Karbondioksit + Su BesinBesin sentezi

1

2

Fotosentetik Bakteriler Kemosentetik Bakteriler

➢ Karbon kaynağı olarak CO2 kullanırlar. ➢ Karbon kaynağı olarak CO2 kullanırlar.

➢ İnorganik maddeleri organik maddelereçevirirler.

➢ İnorganik maddeleri organik maddelereçevirirler.

➢ Güneş enerjisini kullanırlar. ➢ Kimyasal enerjiyi kullanırlar.

➢ Klorofil içerirler. ➢ Klorofil içermezler.

➢ İnorganik maddenin oksidasyonu gö-rülmez.

➢ İnorganik maddelerin oksidasyonu gö-rülür.

➢ Sadece gündüzleri besin üretirler. ➢ Besin üretimi süreklidir.

UYARI

Azot döngüsünde görev yapan nitrifikasyon bakterileri aynı zamandakemosentez yaparlar ve topraktaki nitrat tuzu (NO3

–) miktarını artırırlar.

Nitrosamonas: Kemosentez ile kendi besininiüretir.

221

Can

lılar Dü

nyası

ÜN

İTE

–2

Heterotrof Bakteriler

Kendi besinlerini üretemeyen bakterilerdir. Bu nedenle ihtiyaç duydukları organikmaddeleri dışarıdan alırlar. Bakterilerin çoğu heterotrof olup simbiyotik ve saprofit olarakbeslenirler. Bakterilerde en fazla görülen simbiyotik yaşam ise parazitliktir.

Parazit Bakteriler

Hücre dışı sindirim enzimleri olmayan bakterilerdir. Bu nedenle monomer besinlerinbulunduğu ortamlarda yaşarlar. Hastalık yapanlarına patojen denir. Bu bakteriler şarbon,tifo, tetanos, verem, zatürre, difteri, menenjit, kolera ve frengi gibi hastalıklara neden olur-lar.

UYARI

Parazit bakteriler nişasta, glikojen ve protein gibi polimer besinlerin bu-lunduğu ortamlarda yaşayamazlar. Glikoz, aminoasit ve gliserol gibimonomer besinlerin bulunduğu ortamlarda ise yaşayabilirler.

Bir bakteri kültürünün bir damlası lam üzerine damlatı-lıp mikroskopta incelendiğinde, bakterilerin damlanınher yerine dağılmış olarak bulunduğu gözleniyor(Şekil 1). Bu damla lamelle kapatıldıktan sonra ise bak-terilerin lamelin kenarlarında toplandığı gözleniyor(Şekil 2). Lamel kaldırılarak damlanın içine bir yeşil algkonulup lamel tekrar kapatıldıktan bir süre sonra, bak-terilerin bir kısmının algin çevresinde toplanmaya baş-ladığı gözleniyor (Şekil 3).

Bakterilerin dağılımında gözlenen bu değişikliklere,

I. bakterilerin fermantasyon yapması

II. algin fotosentez yapması

III. bakterilerin oksijenli solunum yapması

olaylarından hangileri neden olabilir?

A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve IID) I ve III E) II ve III

2004–ÖSS

Şekil 1'deki damlanın her yerine dağılan bakteriler Şekil 2'de la-melin kenarlarında toplanmıştır. Bunun nedeni lamelin kenarla-rında bol miktarda oksijen bulunmasıdır. Buna bağlı olarakbakterilerin oksijenli solunum yaptığı söylenebilir. Şekil 3'de isebazı bakterilerin algin etrafında toplanması algin fotosentezle ok-sijen ürettiğini kanıtlar.

Yanıt E

fiekil 1 fiekil 2 fiekil 3

AlgÇok zararlı bir “mikrop”. İnsan burnunun içini dö-şeyen hücrelerin üzerinde yer almış olan sarırenkteki çomak hücreler, Haemophilus influen-zaʼdır (renklendirilmiş SEM). Bu patojenler havayoluyla yayılmaktadırlar. H. influenza, dünyadaher sene yaklaşık dört milyon insanın ölümüneneden olan zatürre ve diğer akciğer hastalıkları-nın etkeni, grip virüsleri ile karıştırılmamalıdır.Kötü beslenme nedeniyle patojenlere karşı di-rencin azaldığı yerler olan gelişmekte olan ülke-lerdeki ölümlerin çoğu çocuklarda görülmektedir.

Mutualizm: bakteri “farları”. Bu derin deniz balı-ğının gözünün altında yer alan ışıklı oval yapı,biyolojik ışıma yapabilen simbiyotik bakterilereev sahipliği yapmaktadır. ATPʼden enerjisini alankimyasal bir tepkime, ışık oluşturmaktadır. Balıkbu farlarını kullanarak, ışığa gelen avlarını yaka-lamakta, ayrıca eş bulabilmek için sinyal gön-dermektedir.

222

Can

lılar Dü

nyası

ÜN

İTE

–2

Saprofit (Çürükçül) Bakteriler

Bu gruptaki bakteriler ayrıştırıcı organizmalardır. Organik atıkları inorganik madde-lere çevirerek doğadaki madde döngüsüne katkı sağlarlar. Bu süreç aşağıdaki biçimdeözetlenebilir:

➢ Saprofit bakteriler ribozomlarında ürettikleri sindirim enzimlerini hücre dışınasalgılar.

➢ Hücre dışındaki polimerlerin hidrolizi ile monomer besinler oluşur.

➢ Monomer besinler yoğunluk farkına göre difüzyon ya da aktif taşıma ile hücreiçine alınır.

➢ Hücrenin monomer besinleri solunum olayında kullanması sonucunda CO2,NH3 ve H2O gibi inorganik maddeler oluşur.

Bakterilerin Biyolojik ve Ekonomik Önemi ile İnsan Sağlığı ÜzerineEtkileri

Zararlı Bakteriler

➢ Patojen bakterilerden bazıları konak canlının hücre ve dokularını tahrip eder-ken bazıları da toksin adı verilen zehirli proteinler üretirler. Böylece organizma-nın hastalanmasına, bazen de ölümüne neden olabilirler.

➢ Bazı anaerob bakterilerin ürettiği toksinler yiyeceklerin ve konservelerin bozul-masına neden olur. Bu besinleri tüketen insanlarda besin zehirlenmesi görülür.

Yararlı Bakteriler

➢ Saprofit bakteriler, organik atıkları inorganik maddelere çevirerek doğadakimadde döngüsüne büyük katkı sağlarlar.

➢ Azot bağlayıcı bakteriler atmosferdeki azot gazını, bitkilerin yararlanabileceğibir molekül olan nitrat tuzuna çevirirler.

Çürükçül beslenen bir canlıda,

I. sindirim enzimlerinin oluşması,

II. sindirim enzimlerinin besin maddelerini etkilemesi,

III. boşaltım maddelerinin oluşması

olaylarından hangileri bu canlının hücresi dışında gerçekleşir?

A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III

D) I ve II E) II ve III

Saprofit (çürükçül) canlılar sindirim enzimlerini hücre içinde üret-tikten sonra hücre dışına salgılarlar. Hücre dışı sindirimle oluşanmonomerlerin solunum olayında kullanılması sonucu karbondiok-sit gibi metabolik atıklar oluşabilir. Bu nedenle I ve III hücre içinde,II ise hücre dışında gerçekleşir.

Yanıt B

Bakterilerce oluşturulan hastalıklar tehdit oluş-turmaya devam etmektedir. Geçtiğimiz yüzyıldauygulanan sağlık politikaları ve eğitim sayesindebu hastalıklarda belirgin bir düşüş görülmüştür.Bu noktada bir örnek de, halen A.B.Dʼde böcek-lerle bulaşan en yaygın hastalık olan Lyme has-talığıdır. Bu, geyikler ve tarla fareleri üzerindeyaşayan keneler aracılığıyla bulaşan bir spiroketbakterisi tarafından oluşturulmaktadır. Lyme has-talığı genellikle, kenenin ısırdığı yerin etrafındakırmızı daire şeklindeki döküntüler ile başlamak-tadır. Mikrobun alınmasından sonra bir ay içindeantibiyotiklerle tedavi edilmesi gerekir. Tedaviedilmezse, hastalık, hareket yavaşlamasınaneden olan artrit, kalp hastalığı ve sinirsel bo-zukluklara neden olmaktadır. Aşısı bulunmaklaberaber, tam bir koruma sağlamamaktadır. En iyikorunma kene ısırıklarından kaçınma ve tipik kı-zartılar oluşursa tıbbi yardım almaktır. Çalılıklararasında yürürken, böcek kaçırıcı ilaçlar kullan-mak ve kenelerle teması azaltacak açık renkligiysiler giyilmesi önerilmektedir. Son yıllarda ül-kemizde yaygınlaşan ve keneler tarafından bu-laştırılan, Kanamalı Kırım Kongo hastalığı ilemücadelede de bu yöntemler kullanılabilir.

223

Can

lılar Dü

nyası

ÜN

İTE

–2

➢ İnsanların kalın bağırsağında yaşayan mutualist bakteriler B ve K vitamini üre-tirler.

➢ Kullandığımız antibiyotiklerin (streptomycin, neomycin, erythromycin, aure-omycin ve tetracylin gibi) yarıdan çoğu toprak bakterilerinin bir cinsi olan Strep-tomyces'tan elde edilmektedir. Fakat uygun kullanılmayan bu antibiyotiklermikroorganizmaların mutasyonla direnç kazanmasına neden olabilirler.

➢ Hastalıklardan korunma ve tedavide bakterilerden yararlanılarak hazırlanan aşıve serum kullanılır. Aşı ile sağlıklı bireye zayıflatılmış ya da öldürülmüş bakte-riler verilir. Bağışıklık sisteminin uyarılması ile oluşan antikorlar aktif bağışıklıksağlar. Serum elde etmek için bazı hayvanların vücuduna zayıflatılmış bakteri-ler verilir. Hayvanın ürettiği antikorlar bir dizi özel teknik ile izole edilerek serumelde edilr. Serum, hasta bireylere verilip, pasif bağışıklık sağlar.

➢ İnsanlar bakterileri ticari ürünlerin üretiminde "fabrika" olarak da kullanmakta-dırlar. Kimyasal endüstri, aseton, bütanol ve diğer bazı ürünlerin üretiminde çokbüyük miktarda bakteri kültürleri kullanmaktadır. İlaç firmaları vitamin ve antibi-yotik üretimi için bakterilerden yararlanmaktadır. Ayrıca gıda sanayi, sütün yo-ğurda dönüşümünde ve çeşitli peynirlerin yapımında bakterileri kullanmaktadır.DNA teknolojisi ise prokaryotların ticari alanda işlev görmesinde bir çağ başlat-mıştır.

➢ Su, hava ve topraktaki kirleticilerin giderilmesinde mikroorganizmaların kulla-nılmasına biyoremediasyon denmektedir. Atık suların temizlenmesi olayına aitbir biyoremediasyon örneği yanda verilmiştir.

II– ARKELER ÂLEMİ

1990'larda sistematikçiler tüm prokaryotları içeren tek bir âlemin (monera) evrimselgeçmişle uyumlu olmadığı sonucuna varmışlardır. Böylece prokaryot canlılar bakteriler vearkeler olmak üzere iki farklı âlemde incelenmeye başlamışlardır.

Arkelerin birçok türü sıcak su kaynakları ve tuz gölleri gibi zorlayıcı ortamlarda ya-şamaktadırlar. Bu canlılar prokaryot olmalarına rağmen bazı özellikleri ile ökaryot hücre-lere benzerler. Arkeler üç ana grupta incelenebilir. Bunlar metanojenler, halofiller vetermoasidofillerdir.

a. Metanojenler

Enerji metabolizmaları sonucu metan gazı (CH4) üretirler. Zorunlu anaerob olan buarkeler, oksijenden zehirlenirler. Bataklıklarda gaz çıkışına neden olurlar. Pis su arıtı-mında parçalayıcı olarak metanojenlerden faydalanılır. Bazı türleri hayvanların bağır-saklarında yaşayarak, temel besini selüloz olan otçul hayvanların ve termitlerinbeslenmesine yardımcı olurlar. Ürettikleri metan gazı ise sera etkisinde önemli bir rol oy-namaktadır.

b. Halofiller

Tuzu seven bu arkeler Büyüz Tuz Gölü ve Kızıl Deniz gibi tuzlu yerlerde yaşarlar.Bazı türler tuzluluğa sadece dayanırken, diğerleri büyümek için deniz suyundan on katdaha tuzlu ortama gereksinim duyarlar. Halofillerin kolonileri, mor – kırmızı renklerini, gözretinasındaki görme pigmentleriyle hemen aynı olan bakteriyorodopsin adlı bir foto-sentetik pigmentten alırlar.

UYARI

Bakterilerin DNA'ları çıplaktır. Arkelerin DNA'ları ise ökaryotlardaki gibihiston proteini içerir.

Atık su arıtım sistemlerinde prokaryotlarınkullanılması. Bu, katı kısmın uzaklaştırılmasın-dan sonra, sıvı atıkların arıtımında kullanılanyöntemlerden biri olan damlatmalı filtrasyon sis-temidir. Uzun yatay borular yavaşça dönerek,sıvı atıkları alttaki kalın kaya tabakası üzerinepüskürtmektedir. Bu kayalar üzerinde üremekteolan bakteri atık içinde çözünmüş durumdaki or-ganik bileşiklerin büyük bölümünü parçalamak-tadırlar. Kaya tabakasından çıkan su sterilizeedilerek, genellikle nehirlere ya da okyanusa ve-rilmektedir.

Dönen püskürtücü kol

Aerobik bakteri vefunguslarlakaplanm›flkaya tabakas›

Ç›k›flS›v› at›klar

224

Can

lılar Dü

nyası

ÜN

İTE

–2

c. Termoasidofiller

Sıcak seven bu arkeler için en uygun sıcaklıklar, 60–80°C'dır. Kükürt oksitleyerek ya-şayan bu bakteriler pH'ı 1 olan asidik ortamlarda yaşarlar. Kemosentez ile kendi besin-lerini üretebilirler.

Aşırı halofiller. San Francisco körfezindeki bu deniz suyu gölcüklerinin buharlaşmasıylaoluşan renkler, tuzluluğun %15–20ʼlere ulaşması sonucu burada yoğun şekilde üreyenaşırı tuzcullar tarafından oluşturulmaktadır. (Buharlaşma öncesi, deniz suyunun tuzlu-luğu %3 dolaylarındadır.) Gölcükler, ticari tuz üretiminde kullanılmakta olup, tuz–sevenarkeler, zararsızdır.

“Sıcak seven” prokaryotlar. Bu kayaları boyayan canlı kırmızılar, turuncular ve sarılar,bu Nevada gayzerinden çıkan aşırı sıcak suda (104 °Cʼa ulaşan) üreyen prokaryot ko-lonileridir. 1916 yılında su kuyusu açan çiftçiler tarafından rastlantısal olarak bulun-muştur.

UYARI

Soğuk seven arkelere psikrofilik adı verilir. Bu bakterilerin çoğu 5°C'ninaltındaki ortamlarda yaşar.

225

Can

lılar Dü

nyası

ÜN

İTE

–2

Bütün bit ki ler bü yü me le rin de ve üre me- le rin de ge rek li ami no asit le ri, pro te in le ri,nük le ik asit le ri ve di ğer mad de le ri sen tez le- ye bil mek için, yük sek mik tar da azo ta ge rek- si nim du yar lar. An cak, ha va da ki azot ga zıçok yük sek mik tar da bu lun ma sı na rağ men,bit ki ler ta ra fın dan kul la nı la maz. Bit ki lerazo tu sa de ce baş ka ele ment ler le bir leş mişhal de, ya ni bağ lı ola rak kul la na bi lir ler. Bit- ki ler ken di le ri azot bağ la ma sı için ge rek likim ya sal iş lem le ri ger çek leş ti re cek me ka niz- ma la ra sa hip değildirler. Top rak ta ki azo tundü şük se vi ye de ol du ğu or tam lar da ye ti şenya da aşı rı mik tar da azo ta ih ti yaç du yan bitki ler, bu ge rek si nim le ri ni kar şı la mak içinazot bağ la ma ser vi si ya pan bak te ri ler den fayda la nır lar. İş te, bak la gil ler fa mil ya sı na gi renbu bit ki ler, azot bağ la yan bak te ri ler le, in san- la rın kur du ğu ano nim şir ket le r gibi, or tak- lık lar k u ran b it ki ler dir.

Bak la gil to hum la rı bol mik tar da pro te inde po lar (bu da bak la gil to hum la rı nı in san lariçin özel lik le bes le yi ci kı lar). Bu yüz den de,bak la gil ler, top rak ta bu lu nan alı na bi lir azot- tan çok da ha faz la, bağ lı azo ta ge rek si nimdu yar lar. Bak la gil ler azot bağ la ma ye ti le rika zan mak için pi rim öder ler, kök le rin de buişe ya ra ya cak özel ya pı lar (no dül ler) in şa et -mek için ya tı rım ya par lar. No dül ler de bak teri ler de iş çi ola rak ça lı şır. Bak la gil ler,ça lış ma or ta mı nın ve rim li ol ma sı için iş çev- re sin de ki ko şul la rı op ti mum hal de tu tar larve iş çi le rin ma aş la rı nı öder ler. Bak te ri le reya pı lan öde me ler bak la gil le rin fo to sen tezürün le rin den tü re ti len or ga nik asit ler şek lin -de olur. Bak te ri ler bun la rı be sin ola rak kulla nır. Kont rat la rı nın ku ral la rı çer çe ve sin de(kont rat kim ya sal sin yal ile ti şi mi ile ya pı lır)bak te ri ler bak la gil bit ki si ne amon yum sağ- lar lar. Amon yum, bit ki ta ra fın dan hız la ken -di me ta bo liz ma sı için ge rek li olan azot lubi le şik le re çev ri lir. Bit ki ler bü yü me yi sı nır- la yan ve bağ lı azot kıt lı ğı nın ol du ğu yap rak- la ra, ge liş mek te olan to hum la ra ve di ğeryer le re azot lu bi le şik le rin da ğı tı mı nı ya par- lar. Kök no dül le rin den ge len bağ lı azot neka dar faz la olur sa, bak la gil bit ki le ri de o ka -dar et kin fo to sen tez ya par lar. Fo to sen tezürün le ri bak te ri bü yü me si ni des tek le mek veken di le ri ne e ner ji s ağ la mak i çin k ul la nı lır.

En iyi iş çi bak te ri le ri çe ke bil mek içinbak la gil ler, iş im kân la rı nın rek la mı nı ya par- lar. Bu nun için bak la gil kök le rin den top ra ğafla vo no id ler sa lı nır (Fla vo no id ler di ğer pek

çok baş ka bit ki ler ta ra fın dan mey ve le ri ni veçi çek petal la rı nı renk len dir mek için sen tez- le nir). Top rak or ta mın da bak la gil ler den sa lı- nan fla vo no id ler azot bağ la yan bak te ri lerta ra fın dan tes bit edi lir. Bak te ri ler de ken diüret tik le ri kim ya sal sin yal ler le kar şı lık ve rir- ler. Bak te ri le rin üret ti ği kim ya sal sin yal le reNOD (no dü las yon) fak tör le ri de nir. NODfak tör le ri bit ki kök le rin de, bak te ri ye kar şıolum lu tep ki ler ya ra tır. Bu tep ki ler den bir tane si, na rin kök tüy le ri nin azot bağ la yan bakte ri ler çev re sin de bü kü le rek on la rı kö keya kın laş tır ma sı dır. Son ra bit ki, bak te ri le ringir me si için, hüc re du va rı ma ter ya lin den kökyü ze yin den içe ri doğ ru ge çit ler in şa eder (buaşa ma da işe gir me ye aday bak te ri ler, "mü la -kat" yap mak ta dır lar). Bu nu ta ki ben, bak te ri- le rin işi ka bul et mek üze re ken di ko şul la rı nıor ta ya k oy duk la rı p a zar lık s ü re ci b aş lar.

Kim ya sal ile ti şim le, bak te ri ler bit ki kök- le ri ni, ge niş no dül oda la rı in şa et me ye teş vikeder ler. No dül ler bin ler ce bak te ri nin ba rın- ma sı nı sağ la ya cak bü yük lük te dir. Bak te ri leray rı ca, bit ki kök le ri ni ça lış ma or tam la rı nınat mos fe ri ni ken di is tek le ri ne gö re ayar la ma -ya mec bur eder ler. Bu na gö re, no dül ler de kiok si jen se vi ye si, be sin ler den ener ji üre til mesi ne an cak ye te cek dü zey de, fa kat bu es na danit ro je na zı (azot fik sas yo nu ya pan en zi mi)ze hir le me ye cek b ir a yar da t u tu lur.

Bak la gil ler ok si jen aya rı nı, üret tik le rileg he mog lo bin (le güm he mog lo bi nin kı saşek li) adı ve ri len pem be bir pro te in le de ne- tim al tın da tu tar lar. Leg he mog lo bin, tıp kı ka- nı nız da ki he mog lo bin gi bi iş gö ren, ok si je nebağ la nan bir pro te in dir. Bak te ri mü te ah hit- ler iş or ta mı nın op ti mum dü ze ye gel di ği nigör dük le ri za man ça lış ma ya baş lar lar ve toprak ha va sın da bu lu nan azot ga zın dan yük- sek mik tar lar da azot bağ lar lar. Bak te ri lerbağ la dık la rı azo tun bir kıs mı nı kâr-pay la şı mıan laş ma la rı uya rın ca ken di kul la nım la rı naayı rır lar. Pek çok bit ki azot bağ lan ma sı içinçev re le rin de ki bak te ri ler le da ha ser best iliş- ki ler kur sa lar da (ki bu iliş ki ler, ge çi ci da nış- man lık ser vis leri dü ze yin de dir), yal nız cabak la gil ler ve birkaç di ğer bit ki tü rü, azotbağ la yan bak te ri ler le eş gü dü me da ya lı veson de re ce de et ki le yi ci bir lik te lik ler oluş turur lar.

Okuma Metni

Baklagil Bitkileri Anonim Şirketi: Azot Bağlama Ticareti

DERS NOTLARI

226

Can

lılar Dü

nyası

ÜN

İTE

–2

227

Can

lılar Dü

nyası

ÜN

İTE

–2

Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerleri tabloda verilen kavramlar ile tamamlayınız.

1. Bakteri ve arkeler âlemlerinde yer alan canlılar ………………………… hücre yapısına sahiptir.

2. Canlıların köken benzerlikleri, akrabalık dereceleri ve homolog yapılarına bakılarak yapılan sınıflandırmaya …………………………

sınıflandırma adı verilir.

3. Bazı bakterilerde halkasal DNA'dan farklı olarak bulunan ve belirli antibiyotiklere karşı direnç sağlayan genleri içeren yapıya

………………………… adı verilir.

4. Görevleri aynı, kökenleri farklı olan organlara ………………………… organlar denir.

5. Hastalık yapan bakterilere ………………………… bakteriler denir.

6. Aşırı tuzlu ortamlarda yaşayan arkelere ………………………… adı verilir.

7. ………………………… bakteriler organik atıkları inorganik maddelere çevirerek doğadaki madde döngüsünde görev alırlar.

8. ………………………… sınıflandırma canlıların dış görünüşlerine ve yaşadıkları ortamlara bakılarak yapılır.

9. Bakteriler glikozun fazlasını ………………………… olarak depolama özellikleri ile hayvansal hücrelere benzerler.

10. Zorunlu ………………………… bakteriler oksijenin bulunduğu ortamlarda yaşayamazlar.

11. ………………………… canlılar inorganik maddelerin oksidasyonundan elde ettikleri enerjiyi kullanarak organik madde sentezlerler.

12. Bakteriler ………………………… hücre yapısında olduğundan mayoz bölünme geçiremezler.

13. Bazı bakterilerin uygun olmayan ortamlarda oluşturdukları dayanıklı yapıya ………………………… adı verilir.

14. Farklı canlı türlerinde bulunmasına rağmen ortak bir kökene sahip olan organlara ………………………… organlar denir.

15. Arkelere ait bir grup olan …………………………, metabolik faaliyetleri sırasında karbondioksit ve hidrojeni birleştirerek metan gazı

oluştururlar.

16. ………………………… filogenetik sınıflandırmada en fazla canlıyı içeren birimdir.

17. ………………………… bakterilerin sitoplazmasında klorofil pigmenti bulunur.

18. Aynı türün bireyleri arasında görülen farklılıklara ………………………… denir.

19. Bir bakteriden diğer bir bakteriye gerçekleşen gen transferine …………………………adı verilir.

20. Sadece glikoz ve amino asit gibi monomer besinlerin bulunduğu ortamda yaşayabilen bakterilere ………………………… bakte-

riler denir.

Etkinlik – 1 Boşluk Tamamlama SorularıCanlıların Sınıflandırılması ve Prokaryot Canlılar

➢ patojen ➢ fotoototrof ➢ parazit ➢ metanojenler

➢ anaerob ➢ alem ➢ saprofit ➢ kemoototrof

➢ homolog ➢ halofiller ➢ prokaryot ➢ filogenetik

➢ konjugasyon ➢ glikojen ➢ plazmit ➢ endospor

➢ monoploit ➢ yapay ➢ analog ➢ varyasyon

228

Can

lılar Dü

nyası

ÜN

İTE

–2 Aşağıdaki ifadelerden doğru olanların yanına "D", yanlış olanların yanına "Y" harfi yazınız.

1. İkili adlandırmada ilk kelime türün ait olduğu cinsi belirtirken, ikinci kelime tanımlayıcı ad olarak kullanılır.

2. Peptidoglikan bakteriler alemindeki canlıların hücre duvarında bulunurken, arkelerin hücre duvarında bulunmaz.

3. Bir bakteri hücresinde DNA ve RNA molekülleri beraber bulunamaz.

4. Bakteri fotosentezinde oksijen çıkışı görülemez.

5. Çiftleştiklerinde verimli döl oluşturabilen canlılar aynı tür içinde incelenir.

6. Bazı bakteriler endospor oluşturarak birey sayısını arttırabilirler.

7. Gram pozitif bakterilerin hücre duvarındaki peptidoglikan miktarı, gram negatif bakterilerden çoktur.

8. Kemosentetik bakteriler güneş enerjisini kullanmadıklarından, karanlık ortamda da besin sentezi gerçekleştirebilirler.

9. Çubuk şeklinde olan bakteriler "coccus", yuvarlak olan bakteriler ise "bacillus" olarak adlandırılır.

10. Zorunlu aerob bakteriler, oksijenin olmadığı ortamlarda yaşayamazlar.

11. Bazı bakteriler fagositoz ile aldıkları besinleri lizozomları ile sindirirler.

12. Arkeler aşırı tuzlu ve soğuk gibi zorlu ortamlarda canlılıklarını devam ettirebilirler.

13. Aerobik bakterilerde mitokondri organeli bulunurken, anaerobik bakterilerde bulunmaz.

14. Filogenetik sınıflandırmada aynı sınıfta bulunan canlıların şube ve âlemleri de aynıdır.

15. Siyanobakteriler fotosentezde elektron kaynağı olarak su kullandığından, besinle beraber oksijen de üretirler.

16. Bakteriler ile mücadelede kullanılan aşı pasif bağışıklık sağlarken, serum aktif bağışıklık sağlar.

17. Azot döngüsünde görev alan nitrifikasyon bakterileri kemoototroftur.

18. Canlılar bakteriler, arkeler ve ökaryotlar olmak üzere üç domain altında incelenirler.

19. Mor sülfür bakterileri fotosentez sırasında oksijen yerine kükürt üretir.

20. Aerob bakterilerde solunum olayında görev alan elektron taşıma sistemi (ETS) elemanları bulunurken, anaerob bakterilerde

bulunmaz.

Etkinlik – 2 Doğru–Yanlış SorularıCanlıların Sınıflandırılması ve Prokaryot Canlılar

Tablodaki kelimeleri uygun yerlere yazarak kavram haritasını tamamlayınız.

Etkinlik – 3 Kavram HaritasıCanlıların Sınıflandırılması ve Prokaryot Canlılar

...................................

Organik atıklarıparçalarlar.

...................................

Besinlerini monomerolarak almak zorunda

olan bakterilerdir.

...................................

Besinlerini dıflortamdan hazır alırlar.

...................................

‹norganik maddelerikullanarak kendi

besinlerini üretirler.

...................................

Aflırı tuzluortamlarda yaflarlar.

...................................

Metan gazı üretirler.

PROKARYOTCANLILAR

................................... Âlemi

BakterilerÂlemi

...................................

Aflırı sıcakortamlarda yaflarlar.

...................................

Nitrifikasyon olay›ndagörev alırlar.

...................................

Klorofil içerirler.

Beslenme biçimlerine göreikiye ayrılır.

➢ Heterotrof ➢ Arke ➢ Kemoototrof

➢ Parazit ➢ Saprofit ➢ Metanojenler

➢ Termoasidofiller ➢ Fotoototrof ➢ Ototrof

➢ Halofiller

229

Can

lılar Dü

nyası

ÜN

İTE

–2

ÜN

İTE

–2

Can

lılar Dü

nyası

230

Aşağıdaki şemada filogenetik sınıflandırmaya ait birimler sahip oldukları canlı sayısına göre sıralanmıştır. Bu şemada verilenanahtar kelimelerden yararlanılarak boş kutuları uygun şekilde doldurunuz.

Aşağıda bakteri ve arkeler âlemlerine ait bazı özellikler verilmiştir. Venn diyagramı üzerinde bu özellikleri karşılaştırınız.

1. Kalıtım birimi olan DNA'nın sitoplazmada bulunması

2. Tuz yoğunluğu çok fazla olan ortamlarda yaşayabilme

3. Hücre zarının dışında hücre duvarı içerme

4. DNA moleküllerinde histon protein içerme

5. Glikozun fazlasını glikojen olarak depolama

6. Hücre duvarının peptidoglikan yapılı olması

Etkinlik – 5 Venn DiyagramıCanlıların Sınıflandırılması ve Prokaryot Canlılar

Etkinlik – 4 Kavramları SıralamaCanlıların Sınıflandırılması ve Prokaryot Canlılar

Bakteriler Arkeler

Alem

e: ………………………

d: ………………………

c: ………………………

b: ………………………

a: ………………………

Tür

TEST–1 ÜN

İTE

–2

Can

lılar Dü

nyası

1) A 2) C 3) D 4) A 5) E 6) D 231

1. Filogenetik sınıflandırmada canlıların,

I. analog organları,

II. protein benzerlikleri,

III. homolog organları

özelliklerinden hangileri dikkate alınmaz?

A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve II

D) I ve III E) II ve III

2. – Felis leo

– Canis familiaris

– Lutra lutra

– Felis familiaris

– Panthera pardus

ikili adlandırılmaları verilmiştir.

Bu canlılar kaç farklı tür (I) ve cinste (II) bulunurlar?

3. Bakteriler ile ilgili aşağıdaki bilgilerden hangisi doğru de-ğildir?

A) Plazmit DNA, bakterilerin bazı antibiyotiklere dirençli ol-masını sağlar.

B) Endospor halindeki bakteride metabolizma hızı çok dü-şüktür.

C) Kapsüllü bakterilerin çoğu hastalık yapıcıdır.

D) Kamçılı bakteriler fagositozla besin alabilir.

E) Bakteriler monoploit hücre yapısına sahiptirler.

4.

Özdeş tüplere bırakılan X ve Y bakterilerinin oksijene olan ih-tiyaçlarına bağlı dağılımları yukarıda gösterilmiştir.

Buna göre;

I. X bakterisinde mitokondri bulunur.

II. Y bakterisinde solunum olayında kullanılan elektron ta-şıma sistemi bulunur.

III. Y bakterisi oksijensiz solunum yapar.

yargılarından hangileri doğrudur?



5. Nitrifikasyon olayında görev yapan nitrit bakterisinin kemo-sentezi aşağıda özetlenmiştir.

Buna göre nitrit bakterileri ile ilgili;

I. Besin sentezi sırasında oksijeni önce kullanırlar, sonraüretirler.

II. Güneş enerjisini kullanmadan kendi besinlerini üretirler.

III. Karbon kaynakları karbondioksittir.

yorumlarından hangileri doğrudur?

A) Yalnız II B) I ve II C) I ve III


6. Aydınlık ortamda besin sentezlerken karanlık ortamdabesin sentezleyemeyen bir bakteri türü ile ilgili;

I. Kloroplast içerir.

II. Işık enerjisini kullanır.

III. Klorofil içerir.

yorumlarından hangileri yapılabilir?



Amonyak Oksijen Nitrit Su Kimyasal enerji

Karbondioksit Su Besin Oksijen

$

$

+ + +

+ +

X bakterisi

Pamuk

Y bakterisi

I II

A) 4 4

B) 5 5

C) 5 4

D) 4 5

E) 5 3

ÜN

İTE

–2

Can

lılar Dü

nyası

7) B 8) A 9) C 10) E 11) B 12) D 13) A 14) C 15) D232

7.

Yukarıda siyanobakteri ve mor bakterinin gerçekleştirdiği fo-tosentez olayları verilmiştir.

Bu iki bakterinin fotosentezde kullandıkları,

I. enerji,

II. elektron,

III. karbon

kaynaklarından hangileri farklılık gösterir?



8. Aşağıda farklı bakteri türlerinde meydana gelen bazı metabo-lik olaylar verilmiştir.

Bunlardan hangisi özelleşmiş bir organelde gerçekleşir?

A) Protein sentezi B) Fotosentez

C) Fermantasyon D) Kemosentez

E) Oksijenli solunum

9. Parazit bakteriler hücre dışına sindirim enzimi salgılayamaz-lar. Bu nedenle sadece monomer besinlerin bulunduğu or-tamlarda yaşayabilirler.

Buna göre parazit bir bakteri bulunduğu ortama konulanaşağıdaki besinlerden hangisini kullanamaz?

A) Amino asit B) Glikoz C) Nişasta

D) Gliserol E) Fruktoz

10. Ototrof bakterilere ait bazı grafikler aşağıda verilmiştir.

Bu grafiklerden hangileri ototrof bakterilerin tamamındaortaktır?

A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II


11. Saprofit bakterilerin hücre dışında bulunan polimer birbesinden faydalanmaları sırasında,

I. hücre dışındaki polimer besinin sindirilmesi,

II. oluşan monomerlerin difüzyonla hücreye alınması,

III. hidroliz enzimlerinin hücre dışına salgılanması

olayları hangi sıra ile gerçekleşir?

A) I – II – III B) III – I – II C) II – III – I

D) III – II – I E) I – III – II

12. Arkeler ile ilgili;

I. Hücre duvarlarında peptidoglikan bulunmaz.

II. Aşırı sıcak ve soğuk gibi zor koşullara bakterilerden dahaiyi uyum sağlarlar.

III. Ökaryot hücre yapısına sahiptirler.

IV. DNA'ları çıplak olmayıp, histon proteinler içerir.

ifadelerinden hangileri doğrudur?

A) I ve II B) I ve IV C) II ve III

D) I, II ve IV E) I, II, III ve IV

13. Aşağıdaki canlı gruplarından hangisi arkeler âleminedahil değildir?

A) Siyanobakteriler B) Psikrofilikler

C) Termoasidofiller D) Halofiller

E) Metanojenler

14. Bakterilerdeki kalıtsal çeşitlilik,

I. mitoz bölünme,

II. konjugasyon,

III. mutasyon,

IV. endospor oluşturma

olaylarından hangileri sonucunda oluşur?



15. Aşağıdaki özelliklerden hangisi siyanobakterilere ait de-ğildir?

A) Havadaki serbest azotu bağlama

B) Klorofil ve fikosiyanin pigmentlerini içerme

C) Mavi – yeşil bir görünüme sahip olma

D) Kemosentez ile besin üretebilme

E) Oksijen açığa çıkarma

CO H O Glikoz O Siyanobakteri

CO H S Glikoz S Mor bakteri

2 2elektron kayna€ı

klorofil

Güneflenerjisi

2

2 2elektron kayna€ı

klorofil

Güneflenerjisi

+ +

+ +

_

`

a

bb

bb_

`

a

bb

bb

1 2 3444 444

1 2 3444 444

Su miktarı

Oksijen miktarı

I

‹norganik maddemiktarı

Organik maddemiktarı

II

Karbondioksitmiktarı

Glikoz miktarı

III

TEST–2 ÜN

İTE

–2

Can

lılar Dü

nyası

1) A 2) C 3) B 4) A 5) B 6) D 233

1. Canlıların sınıflandırılmasında tür ile başlayıp âlem ile bitenyedi farklı sınıflandırma birimi kullanılır.

Türden âleme doğru gidildikçe bireylerin,

I. ortak gen sayısı

II. sayılarında

meydana gelen değişimler aşağıdakilerden hangisindedoğru verilmiştir?

2.

Yukarıdaki grafikte sınıflandırma birimlerinde bulunan ortakgen oranları verilmiştir.

Grafikle ilgili;

I. Birey sayısının en fazla olduğu birim 7'dir.

II. 1 numaralı sistematik birim familya'dır.

III. 2 numaralı sistematik birimdeki protein benzerliği 6 nu-maralı birimdekinden fazladır.


A) Yalnız I B) I ve II C) I ve III


3. Hayvanlar âleminde yer alan bir canlının embriyolojik ge-lişim sürecinde ilk ve son olarak hangi sistematik birim-lere ait özellikler ortaya çıkar?

A) Sınıf – Cins B) Şube – Tür

C) Takım – Tür D) Şube – Cins

E) Takım – Familya

4. Fotosentetik bir bakteride,

I. klorofil,

II. mitokondri,

III. kloroplast

yapılarından hangileri bulunur?



5.

Bakterilerin solunum çeşitlerini belirlemek amacıyla üç bak-teri türü özdeş çözeltilerin bulunduğu deney tüplerine konul-muştur. Bir süre beklendiğinde bakterilerin gelişmebölgelerinin yukarıdaki gibi olduğu görülmüştür.

Buna göre;

I. Z bakterisi oksijensiz solunum yapar.

II. Y bakterisi solunum olayında oksijen kullanır.

III. X bakterisi oksijenli ortamda yaşayamaz.




6. Aşağıdaki hücresel yapılardan hangisi tüm bakterilerdeortak olarak bulunmaz?

A) Hücre zarı B) Ribozom

C) Sitoplazma D) Kamçı

E) Hücre duvarı

Pamuk

X bakterisi

Y bakterisi

Pamuk

Pamuk

Z bakterisi

Sınıflandırmabirimleri

Ortak gen oranı

1 2 3 4 5 6 7

I II

A) Azalır Artar

B) Azalır Değişmez

C) Değişmez Artar

D) Artar Artar

E) Artar Azalır

ÜN

İTE

–2

Can

lılar Dü

nyası

7) D 8) B 9) E 10) C 11) C 12) A 13) B 14) D234

7.

(+: gelişme var; –: gelişme yok)

Yukarıdaki tabloda aynı tür de bakterilerin bulunduğu petrikaplarına eklenen farklı antibiyotikler ve bakterilerin gelişmedurumları gösterilmiştir.

Buna göre bakteri türü ile mücadelede hangi antibiyotiken etkilidir?

A) K B) M C) R D) N E) H

8. Fotosentetik ve kemosentetik bakterilerde;

I. Karbondioksit kullanımı

II. Klorofilin güneş enerjisini soğurması

III. İnorganik maddelerden organik madde sentezi

olaylarından hangileri ortak olarak gerçekleşmez?



9. Bakteri hücreleri arasında meydana gelen konjugasyonolayında aşağıdakilerden hangisi gerçekleşir?

A) Döllenme ile zigot oluşumu

B) Mayoz bölünme

C) Bireyin sayısının artması

D) Gamet oluşumu

E) Genetik varyasyonun artması

10. Bazı bakteriler ortam koşullarının kötüleşmesine rağmen, can-lılıklarını uzun yıllar devam ettirebilirler.

Bakterilere dayanıklık kazandıran bu özellik aşağıdakiler-den hangisinde verilmiştir?

A) Hücre duvarı içermeleri

B) Tek hücreli olmaları

C) Endospor oluşturmaları

D) Dairesel DNA'ya sahip olmaları

E) Kapsül içermeleri

11. Nişasta, protein ve yağ gibipolimer besinlerin bulunduğuortama konulan bir bakteri tü-rünün birey sayısının za-mana bağlı değişim grafiğiyanda verilmiştir.

Bu bakteri türü ile ilgili,

I. saprofit olarak beslenir,

II. hücre dışı sindirim enzimleri gelişmiştir,

III. inorganik maddeleri kullanarak organik madde üretir


A) Yalnız II B) Yalnız III C) I ve II


12. Endospor oluşturmakta olan bir bakteride,

I. DNA nükleotid dizilimi,

II. sitoplazmadaki su oranı,

III. metabolizma hızı

özelliklerinden hangilerinde bir değişim gerçekleşmez?


D) I ve II E) I ve III

13. İnorganik maddeler bakımın-dan zengin olan bir deneytüpü t0 – t1 zaman aralığındakaranlık, t1 – t2 zaman aralı-ğında aydınlık ortamda bek-letiliyor.

Bu süreçte deney tüpünde bulunan X bakterisinin sayısal de-ğişimi yukarıdaki grafikteki gibi gerçekleşiyor.

Buna göre X bakterisi ile ilgili,

I. ototrof beslenir,

II. klorofil içerir,

III. kemosentez yapar

yargılarından hangilerine ulaşılır?



14. Aşağıdaki âlemlerden hangisindeki canlılar prokaryothücre yapısındadır?

A) Mantarlar B) Hayvanlar C) Protista

D) Bakteriler E) Bitkiler

Bakteri sayısı

Zamant0 t1 t2

Bakteri sayısı

Zaman

Petri kabınaeklenen antibiyotik

Bakterilerin gelişmedurumu

K ve M +

R ve N –

M ve R +

K ve N –

R ve H +

TEST–3 ÜN

İTE

–2

Can

lılar Dü

nyası

1) C 2) B 3) E 4) D 5) A 6) E 7) D 8) E 235

1. Yandaki grafikte âlemdentüre doğru gidildikçe proteinbenzerliğinin değişimi veril-miştir.

Grafiğe göre;

I. Aynı cinste bulunan canlıların protein benzerliği, aynı sı-nıfta bulunan canlılara göre daha fazladır.

II. Türden âleme doğru gidildikçe, protein benzerliği azalır.

III. Protein benzerliği en fazla olan sınıflandırma birimi ta-kımdır.




2. Bakteri ve arkeler âlemlerinde bulunan canlılar için;

I. Kalıtım materyali olan DNA'nın sitoplazmada bulunması

II. Protein sentezinin zarsız bir organel olan ribozomda ger-çekleşmesi

III. Peptidoglikan yapılı hücre duvarlarının bulunması

özelliklerinden hangileri ortak değildir?



3. Canlıların bilimsel olarak adlandırılmasında kullanılanyönteme göre;

I. Pinus nigra

II. Morus alba

III. Pistocia vera

IV. Morus nigra

olarak adlandırılan canlıların cins ve tür adlarına bakıla-rak, hangilerinin birbirleriyle diğerlerinden daha yakın ak-raba olduğu düşünülebilir?


D) II ve III E) II ve IV

4. Saprofit ve parazit bakterilerde,

I. organik monomerleri parçalayarak ATP üretimi,

II. hücre dışına sindirim enzimi salgılama,

III. monomerleri polimerlere çevirebilme

özelliklerinden hangileri ortaktır?


D) I ve III E) I, II ve III

5. Bakterilerde aşağıdaki olaylardan hangisi gerçekleşe-mez?

A) Mayoz bölünme B) Fotosentez

C) Endospor oluşumu D) Konjugasyon

E) Oksijensiz solunum

6. Bakteriler aşağıdaki özelliklerinden hangisine göre grup-landırılamazlar?

A) Beslenme şekilleri

B) Oksijen ihtiyaçları

C) Gram boyası ile boyanabilme

D) Şekilleri

E) Metabolik atıkları

7. Bazı bakteriler, inorganik maddeleri oksitleyerek açığa çıkar-dıkları kimyasal enerji yardımıyla organik besinlerini sentez-lerler.

Bakterilerin gerçekleştirdiği bu olay aşağıdakilerden han-gisidir?

A) Mayalanma B) Çürütme

C) Fotosentez D) Kemosentez

E) Fermantasyon

8. Filogenetik sınıflandırmada canlıların,

I. evrimsel,

II. fizyolojik,

III. anatomik

benzerliklerinin hangilerinden yararlanılır?



Protein benzerli€i

fi S Ta F C TA

ÜN

İTE

–2

Can

lılar Dü

nyası

9) C 10) B 11) B 12) A 13) A 14) D 15) C236

9. Farklı türe ait üç bakteriden,

– X bakterisinin sitoplazmasında klorofil pigmentinin bulun-duğu,

– Y bakterisinin hücre dışına sindirim enzimi salgılayabil-diği,

– Z bakterisinin ise inorganik maddeleri oksitleyerek kim-yasal enerji açığa çıkardığı bilinmektedir.

Bu bilgilere göre hangi bakterilerin ototrof olduğu söyle-nebilir?

A) Yalnız X B) X ve Y C) X ve Z

D) Y ve Z E) X, Y ve Z

10. Bakteriler ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır?

A) Bazıları uygun olmayan koşullarda endospor oluşturur.

B) Hücre duvarları selüloz yapılıdır.

C) Kamçı içerenleri aktif hareket edebilir.

D) Hastalık yapanlarına patojen adı verilir.

E) Bölünerek sayılarını artırabilirler.

11. Bakterilerdeki genetik çeşitlilik,

I. mutasyon,

II. konjugasyon,

III. mitoz bölünme

olaylarından hangileri ile sağlanır?



12. Filogenetik sınıflandırılmada kullanılan,

I. cins,

II. takım,

III. şube,

IV. familya

birimlerinin sahip oldukları canlı sayısına göre azdançoğa doğru sıralanması aşağıdakilerden hangisinde ve-rilmiştir?

A) I – IV – II – III B) III – II – IV – I

C) I – II – IV – III D) III – IV – II – I

E) II – IV – III – I

13. Ototrof beslenen tüm bakterilerde,

I. karbondioksit kullanımı,

II. oksijen üretimi,

III. inorganik maddelerin oksitlenmesi,

IV. klorofil içerme


A) Yalnız I B) I ve II C) II ve III


14. X bakterisine ait üç özdeş koloni farklı petri kaplarında üretil-miştir. Daha sonra petri kaplarına penicilin, amphicilin vestreptomycin antibiyotikleri ilave edildiğinde, bakteri gelişim-leri aşağıda gösterildiği gibi gerçekleşmiştir.

Buna göre;

I. X bakterisi streptomycin antibiyotiğine karşı dirençlidir.

II. X bakterisinin neden olduğu bir hastalığa yakalanan birey,penicilin antibiyotiğini kullanmalıdır.

III. Bu bakteri türü ile mücadelede en iyi sonucu amphicilinkullanımı sağlar.




15. Aşağıdaki filogenetik sınıflandırma basamaklarından han-gisinde bulunan canlıların aralarındaki ortak özellik sayısıen fazladır?

A) Familya B) Şube C) Cins

D) Takım E) Sınıf

X bakterileri

X bakterileri

Streptomycin

X bakterileri

Amphicilin

Penicilin

YAZILIYA HAZIRLIK SORULARI ÜN

İTE

–2

Can

lılar Dü

nyası

237

YAZILIYA HAZIRLIK SORULARI

1.

Bol miktarda besin bulunan petri kabındaki E.coli bakterilerinin 36°C'deki birey sayısı zaman grafiği yukarıda verilmiştir.Grafiğe göre aşağıdaki soruları cevaplandırınız.

a) Bakteri sayısının maksimum olduğu saat kaçtır?

..................................

b) Bakteri populasyonunun büyüme hızının maksimum olduğu zaman aralığı hangisidir?

..................................

c) En fazla bakterinin oluştuğu zaman aralığı hangisidir?

..................................

d) Bakteri sayısının 4. saatten sonra azalmasının nedeni sizce ne olabilir?

...........................................................................................................................................

...........................................................................................................................................

2.

E. coli bakterisinin iki farklı ortamdaki birey sayısı zaman grafiklerine bakarak aşağıdaki soruları cevaplandırınız.Doğru olan ifadelerin başındaki kutucuklara (✓), yanlış olanların başındaki kutucuklara ise (X) işaretini koyunuz.

E.coli bakterisinin sadece glikoz bulunan ortamdaki üreme hızı, sadece laktoz bulunan ortamdakinden fazladır.

E.coli bakterisi glikoz ve laktozun birlikte bulunduğu ortamda önce glikozu tüketir.

E.coli bakterisi t1–t2 zaman aralığında endospor oluşturmuştur.

E.coli bakterisi t2 anından itibaren laktozun monomerlerini kullanarak üremeye devam etmiştir.

E.coli bakterisi t1 – t2 zaman aralığında laktozu sindiren laktaz enzimi üretmiştir.

Bakteri sayısı

Zaman

Bakteri sayısı

Zamant1 t2

Glikoz

Laktoz

Glikozuntükendi€i an

II– Glikoz ve laktozun birlikte bulundu€uortamda bakteri say›s›n›n de€iflimi

I– Sadece glikoz ya da sükroz içerenortamda bakteri say›s›n›n de€iflimi

Bak

teri

sayı

sı(m

ilyon

)

Zaman (saat)

10

9

8

7

6

5

4

3

2

1

10 2 3 4 5 6 7 8 9 10

ÜN

İTE

–2

Can

lılar Dü

nyası

238

3. Clostridium botulinium bakterisi sinirsel bir hastalık olan Botilizm'e, Clostridium tetani bakterisi ise Tetanos hastalığınaneden olur. Bu bakterilerin ikili adlandırılmalarına bakarak aşağıdaki soruları cevaplandırınız.

a) Bu bakterilerin filogenetik sınıflandırmada ortak olarak bulundukları basamakları yazınız.

...........................................................................................................................................

b) Bu bakterilerin filogenetik sınıflandırmada ortak olarak bulunmadıkları basamakları yazınız.

...........................................................................................................................................

4. Aşağıdaki şemayı kullanarak I, II, III ve IV numaralı bakterilerin beslenme biçimlerini yazınız.

5.

Tablodaki bilgilere göre aşağıdaki soruları cevaplayınız.

a) Hangi bakteriler arasındaki genetik benzerlik en fazladır?

..................................

b) Hangi bakterilerin hücre duvarı gram boyası ile boyanmaz?

..................................

c) Hangi bakteriler ototrof beslenir?

..................................

d) Hangi bakteriler fermantasyon yapar?

..................................

I II III IV

Şekil Çubuk Küre Küre Çubuk

Gram

reaksiyonu+ – – +

Solunum

çeşidiOksijenli Oksijensiz Oksijenli Oksijenli

Karbondioksit

kullanımıVar Yok Yok Var

Bakteri no

Özellik

Hayır Evet Hayır Evet

Karbondioksiti kullanarakkendi besinini üretebilir mi?

Hücre dıflınasindirim enzimi

salgılayabilir mi?

Besin üretimisırasında günefl enerjisi

kullanılır mı?

Hayır Evet

...................I ...................II ...................III ...................IV

ÜN

İTE

–2

Can

lılar Dü

nyası

239

6. Deney 1: Clostridium tetani bakterileri bir deney tüpüne konulup sıcaklık kademeli olarak 25°C'den 100°C'ye çıkarılıyor. Kısa birsüre sonra sıcaklık tekrar 25°C'ye getirildiğinde, bakterilerin metabolik faaliyetlerine devam ettiği gözlemleniyor.

Deney 2: Escherichia coli bakterileri bir deney tüpüne konulup deney 1'deki işlemler uygulandığında, bakterilerde metabolik faaliyetgözlenmiyor.

Bu durumun nedenini yazınız.

…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

7. Siyanobakteriler ve mor bakteriler fotoototrof bakterilerdir. Siyanobakteriler fotosentezde CO2 ve H2O kullanırken, mor bakteriler CO2ve H2S kullanırlar.

Buna göre bu bakterilerin gerçekleştirdiği fotosentez olayına bağlı olarak ortamdaki oksijen miktarındaki değişimi gösterengrafikleri çiziniz (Başlangıçtaki oksijen miktarının a olduğu bilinmektedir).

8. Bakterilerin solunum biçimlerini belirlemek amacıyla yapılan bir deneyde, aynı çözeltiye konulan X, Y ve Z bakterilerinin gelişim böl-geleri aşağıda verilmiştir.

Buna göre X, Y ve Z bakterilerini solunum çeşidine göre gruplandırınız.

Pamuk

Z bakterisi

................................

Y bakterisi

................................

X bakterisi

................................

Ort

amda

kiok

sije

n m

ikta

rı

Zaman

Ort

amda

kiok

sije

n m

ikta

rı

Zaman

a – Siyanobakteri b – Mor bakteri

a a

CEVAPLAR

ÜN

İTE

–2

Can

lılar Dü

nyası

240

1. Bakteri ve arkeler âlemlerinde yer alan canlılar prokaryot hücre yapısına sahiptir.2. Canlıların köken benzerlikleri, akrabalık dereceleri ve homolog yapılarına bakılarak yapılan sınıflandırmaya filogenetik sınıflan-

dırma adı verilir.3. Bazı bakterilerde halkasal DNA'dan farklı olarak bulunan ve belirli antibiyotiklere karşı direnç sağlayan genleri içeren yapıya plaz-

mit adı verilir.4. Görevleri aynı, kökenleri farklı olan organlara analog organlar denir.5. Hastalık yapan bakterilere patojen bakteriler denir.6. Aşırı tuzlu ortamlarda yaşayan arkelere halofiller adı verilir.7. Saprofit bakteriler organik atıkları inorganik maddelere çevirerek doğadaki madde döngüsünde görev alırlar.8. Yapay sınıflandırma canlıların dış görünüşlerine ve yaşadıkları ortamlara bakılarak yapılır.9. Bakteriler glikozun fazlasını glikojen olarak depolama özellikleri ile hayvansal hücrelere benzerler.

10. Zorunlu anaerob bakteriler oksijenin bulunduğu ortamlarda yaşayamazlar.11. Kemoototrof canlılar inorganik maddelerin oksidasyonundan elde ettikleri enerjiyi kullanarak organik madde sentezlerler.12. Bakteriler monoploit hücre yapısında olduğundan mayoz bölünme geçiremezler.13. Bazı bakterilerin uygun olmayan ortamlarda oluşturdukları dayanıklı yapıya endospor adı verilir.14. Farklı canlı türlerinde bulunmasına rağmen ortak bir kökene sahip olan organlara homolog organlar denir.15. Arkelere ait bir grup olan metanojenler, metabolik faaliyetleri sırasında karbondioksit ve hidrojeni birleştirerek metan gazı oluş-

tururlar.16. Âlem filogenetik sınıflandırmada en fazla canlıyı içeren birimdir.17. Fotoototrof bakterilerin sitoplazmasında klorofil pigmenti bulunur.18. Aynı türün bireyleri arasında görülen farklılıklara varyasyon denir.19. Bir bakteriden diğer bir bakteriye gerçekleşen gen transferine konjugasyon adı verilir.20. Sadece glikoz ve amino asit gibi monomer besinlerin bulunduğu ortamda yaşayabilen bakterilere parazit bakteriler denir.

1. İkili adlandırmada ilk kelime türün ait olduğu cinsi belirtirken, ikinci kelime tanımlayıcı ad olarak kullanılır.

2. Peptidoglikan bakteriler alemindeki canlıların hücre duvarında bulunurken, arkelerin hücre duvarında bulunmaz.

3. Bir bakteri hücresinde DNA ve RNA molekülleri beraber bulunamaz.

4. Bakteri fotosentezinde oksijen çıkışı görülemez.

5. Çiftleştiklerinde verimli döl oluşturabilen canlılar aynı tür içinde incelenir.

6. Bazı bakteriler endospor oluşturarak birey sayısını arttırabilirler.

7. Gram pozitif bakterilerin hücre duvarındaki peptidoglikan miktarı, gram negatif bakterilerden çoktur.

8. Kemosentetik bakteriler güneş enerjisini kullanmadıklarından, karanlık ortamda da besin sentezi gerçekleştirebilirler.

9. Çubuk şeklinde olan bakteriler "coccus", yuvarlak olan bakteriler ise "bacillus" olarak adlandırılır.

10. Zorunlu aerob bakteriler, oksijenin olmadığı ortamlarda yaşayamazlar.

11. Bazı bakteriler fagositoz ile aldıkları besinleri lizozomları ile sindirirler.

12. Arkeler aşırı tuzlu ve soğuk gibi zorlu ortamlarda canlılıklarını devam ettirebilirler.

13. Aerobik bakterilerde mitokondri organeli bulunurken, anaerobik bakterilerde bulunmaz.

14. Filogenetik sınıflandırmada aynı sınıfta bulunan canlıların şube ve âlemleri de aynıdır.

15. Siyanobakteriler fotosentezde elektron kaynağı olarak su kullandığından, besinle beraber oksijen de üretirler.

16. Bakteriler ile mücadelede kullanılan aşı pasif bağışıklık sağlarken, serum aktif bağışıklık sağlar.

17. Azot döngüsünde görev alan nitrifikasyon bakterileri kemoototrof'tur.

18. Canlılar bakteriler, arkeler ve ökaryotlar olmak üzere üç farklı domain altında incelenirler.

19. Mor sülfür bakterileri fotosentez sırasında oksijen yerine kükürt üretir.

20. Aerob bakterilerde solunum olayında görev alan elektron taşıma sistemi (ETS) elemanları bulunurken, anaerob bakterilerde

bulunmaz.

D

D

D

D

Y

D

D

Y

D

Y

D

Y

D

D

Y

D

Y

Y

D

D

Etkinlik – 2 Doğru–Yanlış SorularıCanlıların Sınıflandırılması ve Prokaryot Canlılar

Etkinlik – 1 Boşluk Tamamlama SorularıCanlıların Sınıflandırılması ve Prokaryot Canlılar

ÜN

İTE

–2

Can

lılar Dü

nyası

241

1. Kalıtım birimi olan DNA'nın sitoplazmada bulunması

2. Tuz yoğunluğu çok fazla olan ortamlarda yaşayabilme

3. Hücre zarının dışında hücre duvarı içerme

4. DNA moleküllerinde histon protein içerme

5. Glikozun fazlasını glikojen olarak depolama

6. Hücre duvarının peptidoglikan yapılı olması

Bakteriler Arkeler

6 1, 3, 5 2, 4

Etkinlik – 5 Venn DiyagramıCanlıların Sınıflandırılması ve Prokaryot Canlılar

Alem

e: fiube

d: S›n›f

c: Tak›m

b: Familya

a: Cins

Tür

Etkinlik – 4 Kavramları SıralamaCanlıların Sınıflandırılması ve Prokaryot Canlılar

Saprofit

Organik atıklarıparçalarlar.

Parazit

Besinlerini monomer olarak almakzorunda olan bakterilerdir.

Heterotrof

Besinlerini dıflortamdan hazır alırlar.

Ototrof

‹norganik maddelerikullanarak kendi

besinlerini üretirler.

Halofiller

Aflırı tuzluortamlarda yaflarlar.

Metanojenler

Metan gazı üretirler.PROKARYOT

CANLILAR

ArkebakteriÂlemi

BakterilerÂlemi

Termoasidofiller

Aflırı sıcakortamlarda yaflarlar.

Kemoototrof

Nitrifikasyon olay›ndagörev alırlar.

Fotoototrof

Klorofil içerirler.

Beslenme biçimlerine göreikiye ayrılır.

Etkinlik – 3 Kavram HaritasıCanlıların Sınıflandırılması ve Prokaryot Canlılar

1. a) 4

b) 1 – 2 zaman aralığı

c) 2 – 3 zaman aralığı

d) Petri kabında biriken artık ürünler, 4. saatten sonraki azalışa neden olmuştur.

2. a) Cins, Familya, Takım, Sınıf, Şube, Alem b) Tür

3. E.coli bakterisinin sadece glikoz bulunan ortamdaki üreme hızı, sadece laktoz bulunan ortamdakinden fazladır.

E.coli bakterisi glikoz ve laktozun birlikte bulunduğu ortamda önce glikozu tüketir.

E.coli bakterisi t1–t2 zaman aralığında endospor oluşturmuştur.

E.coli bakterisi t2 anından itibaren laktozun monomerlerini kullanarak üremeye devam etmiştir.

E.coli bakterisi t1 – t2 zaman aralığında laktozu sindiren laktaz enzimi üretmiştir.

4. I. Parazit II. Saprofit III. Kemoototrof IV. Fotoototrof

5. a) I ve IV b) II ve III c) I ve IV d) II

6. C.tetani bakterileri endospor oluşturduğundan yüksek sıcaklıkta ölmemiştir. Bu nedenle sıcaklık normale döndüğünde metabolik faa-liyetlerine devam etmiştir. E.coli bakterileri endospor oluşturamadığı için yüksek sıcaklıkta ölmüştür.

7.

8. X bakterileri: Fakültatif Y bakterileri: Anaerobik Z bakterileri: Aerobik

✓

✓

X

✓

✓

Ort

amda

kiok

sije

n m

ikta

rı

Zaman

Ort

amda

kiok

sije

n m

ikta

rı

Zaman

a – Siyanobakteri b – Mor bakteri

a a

242

Can

lılar Dü

nyası

ÜN

İTE

–2

CEVAPLAR


II. ÖKARYOT CANLILAR VE VİRÜSLER

Ökaryot canlılar protista, mantarlar, bitkiler ve hayvanlar olmak üzere dört âlemde in-celenir.

I. PROTİSTA ÂLEMİ

Bundan önceki bölümde prokaryot hücre yapısına sahip olan bakteriler ve arkelerâlemlerini inceledik. Bu bölümde ökaryot hücre yapısında olan dört âlemden bir tanesiolan protista âlemini mercek altına alacağız.

Protista âlemindeki canlılar genelde tek hücrelidir. Bununla beraber koloni olarakyaşayan ya da çok hücreli olan türleri de vardır. Çoğu mikroskobik olduğu halde, çıplakgözle görülebilen türleri de içerir. Bu canlılar su ekosistemlerinde, nemli topraklarda vediğer canlıların vücudunda yaşayabilir.

Bu âlemdeki canlılar büyük bir çeşitlilik gösterir. Çünkü, ökaryot olduğu halde man-tar, bitki ya da hayvan olarak gruplandırılamayan bütün canlılar bu âlemde toplanmıştır.Böylece amip gibi tek hücreli canlılar ile kelp adı verilen kahverengi yosunlar gibi birbi-rinden farklı organizmalar aynı âlem içinde sınıflandırılır. Protista âlemi kamçılılar, kök-ayaklılar, silliler, sporlular, algler ve cıvık mantarlar olmak üzere altı grupta incelenebilir.

1– Kamçılılar

➢ Hareket organeli olarak kamçı bulunduran tek hücreli canlılardır. Genelde birya da iki kamçı içerirler. Çok sayıda kamçısı olanları da vardır.

➢ Genelde tatlı sularda yaşarlar. Nemli topraklar ya da denizlerde yaşayanları dabulunur.

➢ Kloroplast içerenleri fotosentez ile kendi besinini üretebilir. Heterotrof besle-nenleri ise parazit ya da saprofittir.

➢ Genelde enine bölünerek eşeysiz ürerler. Bazılarında eşeyli üreme de görülür.

➢ Öglena ve tripanozoma en iyi bilinen kamçılı örnekleridir.

Öglena:

➢ Tatlı sularda yaşayan tek hücrelicanlılardır.

➢ Kloroplast içerip fotosentez yapma-sıyla bitki hücrelerine benzer. Fakathücre duvarı içermez. Kamçısınıkullanarak aktif hareket edebilir. Buözelliği ile hayvan hücrelerine ben-zer.

➢ Gündüzleri fotosentez yaparakkendi besinini ürettiğinden ototrof,geceleri ortamdaki hazır besini kul-landığından heterotrof beslenir(Hem ototrof hem heterotrof besle-nir).

➢ Hipotonik ortamda yaşadığındanhücre içine ozmozla su girer. Kont-raktil koful hücreye giren fazlasuyun dışarı atılmasını sağlar. Bu sırada ATP harcanır.

Pelikula

Kontraktilkoful

Kloroplast

Çekirdek

Stigma

Kamçı

243

Can

lılar Dü

nyası

ÜN

İTE

–2

Amip

Diyatom

Cıvıksı mantar

Avusturalya boya kelpi

Protista aleminde çok farklı canlılar beraber in-celenir.

CANLILARIN ÇEŞİTLİLİĞİ VE SINIFLANDIRILMASI

Güneşhayvanı. Güneşhayvanları, beslenmekiçin sert aksopotlarını kullanan ve genellikle detatlı sularda yaşayan bir hücrelilerdir.

Radiolariya üyeleri. Çoğunlukla denizlerde yaşa-yan, her bir türde farklı biçimlerde olan camsı ka-buklara sahip formlardır.

Foraminifer. Globigerina, salyangoz kabuğu şek-linde kabuğa sahiptir. Tek hücreli olmalarına kar-şın foraminiferlerin en büyüğü birkaç santimetreçapa sahip olabilir. Bu tek hücrelilerin kalsiyumkarbonattan oluşan kabukları, kireçtaşı sedi-mentleri içerisinde mükemmel fosiller bırakmıştır.

ÜN

İTE

–2

Can

lılar Dü

nyası

244

➢ Öglenada hücre duvarı bulunmaz. Etrafı pelikula adı verilen sert ve esnek biryapı ile çevrilmiştir. Bu yapı canlıyı iç ve dış etkilerden korur.

➢ Stigma kırmızı ya da turuncu renkli olup ışığa hassastır. Bu yapı sayesinde ög-lena ışığın olduğu tarafa doğru yönelir. Böylece fotosentez etkin bir biçimde ger-çekleşir.

2– Kök Ayaklılar (Rhizopoda)

➢ Tatlı sularda ve denizlerde yaşayan tek hücreli canlılardır.

➢ Yalancı ayaklarını (psödopod) beslenme ve hareket için kullanırlar.

➢ Heterotrof beslenirler. Genelde zararsız mikroorganizmalardır. Bazıları parazitolup hastalıklara neden olabilir.

➢ Kök ayaklıların en bilinen örneği amiptir. Bununla beraber foraminifera, actina-podlar (güneş hayvanı) ve radiolariya gibi canlılar da bu grupta incelenir.

Amip:

➢ Yalancı ayaklarını kullanarak amipsihareket adı verilen bir yöntemle aktifolarak yer değiştirir.

➢ Heterotrof beslenir. Yalancı ayakla-rını kullanarak fagositoz ile aldığıbesinleri hücre içinde sindirir.

➢ Fazla suyun boşaltımını sağlayankontraktil kofulu bulunur.

➢ Eşeysiz üremesi mitoz bölünme ilegerçekleşir. Bölünmenin yönüönemli değildir.

➢ Entamoeba histolytica olarak adlan-dırılan türü amipli dizanteri adı veri-len hastalığa neden olur. Bu canlı parazit olarak kalın bağırsaklarımızda yaşar.Bağırsak duvarı hücrelerini tahrip ederek kanamalara ve kanlı ishale neden olur.

3– Silliler = Kirpikliler (Ciliata)

➢ Hareket organeli olarak bulunan siller beslenmeye de yardımcı olur.

➢ Çoğu tatlı sularda bir kısmı da denizlerde yaşar.

➢ Besinlerini dış ortamdan hazır alan heterotrof organizmalardır.

➢ Stentor, euplotes ve stylonychia gibi canlılar bu grupta yer alsa da en bilinenörneği paramesyumdur.

Yalancı ayak

Kontraktilkoful

Çekirdek

Besinkofulu

Yalancı ayakların beslenme sırasında kullanıl-ması. Videodan alınan bu seri şeklindeki görün-tülerde, bir amipin (Amoeba), avı olan bir sillininyanına yaklaşıp onu yutmada psödopodlarınıkullandığı görülmektedir. Amip, fagositozla silliyibünyesine alıp besin kofulunun içerisine hapset-mektedir; daha sonra, bu besin kofulu, sindirimenzimlerini içeren lizozomlarla birleşecektir.

ÜN

İTE

–2

Can

lılar Dü

nyası

245

Paramesyum:

➢ Tatlı sularda yaşayan tek hücreli bircanlıdır.

➢ Vücut yüzeyindeki siller hareketisağladığı gibi beslenmeye de yar-dımcı olur.

➢ Heterotrof beslenirler. Yaşadıklarıortamlardaki bakterileri, fotosentetiktek hücrelileri ve diğer protistleriağız kısımlarından fagositoz ilehücre içine alarak besin kofulu oluş-tururlar. Lizozomlardaki sindirim en-zimleri yardımıyla oluşanmonomerler sitoplazmaya geçerken, sindirim artıkları anüsten atılır.

➢ Hücreye giren suyun fazlası kontraktil kofullar ile dışarı atılarak hücrenin patla-ması önlenir. Bu olayda ATP harcanır.

➢ Amip gibi şekil değiştiremezler. Bunun sebebi çevrelerinin sert bir örtü olan pe-likula ile örtülü olmasıdır.

➢ Pelikulanın altında bulunan trikosistler canlının savunmasında görev yapar.

➢ Sitoplazmasında biri büyük, diğeri küçük olan iki çekirdek bulunur. Büyük çe-kirdek hücrenin metabolik olaylarını ve eşeysiz üremesini kontrol eder. Küçükçekirdek ise eşeyli üremeden sorumludur.

➢ Eşeysiz üreme mitoz bölünme ile gerçekleşir. Bazı türleri konjugasyonla eşeyliüreme yapar. Konjugasyon genetik çeşitliliğe neden olur.

4– Sporlular (Sporozoa)

➢ Sil, kamçı ya da yalancı ayak gibi hareket için özelleşmiş bir yapı içermezler.

➢ Omurgasız ve omurgalı hayvanların vücudunda parazit olarak yaşarlar.

➢ Parazit olarak yaşadıklarından besin kofulları yoktur.

➢ Tatlı sularda yaşamadıkları için kontraktil koful içermezler.

➢ Çoğu türünde eşeyli ve eşeysiz üremenin birbirini takip ettiği, karmaşık biryaşam döngüsü görülür. Bu döngünün tamamlanabilmesi için iki ya da dahafazla konak canlıya gerek duyulur. Bunun bir örneği sıtmaya neden olan plaz-modyumdur. Bu canlı üreme döngüsünün bir kısmını insanda, bir kısmını ano-fel cinsi bir sivrisineğin dişisinde geçirir.

LizozomKontraktil

kofulKüçük

çekirdekSiller

Büyükçekirdek

Ağızboşluğu

Besinkofulu

Anüs

UYARI

Plazmodyum eşeysiz üremesini (mitoz) insanda, eşeyli üremesini(mayoz ve döllenme) anofelde gerçekleştirir. Eşeysiz ve eşeyli üreme-nin birbirini takip ettiği döngülere metagenez (döl almaşı) denir.

ÜN

İTE

–2

Can

lılar Dü

nyası

246

Deniz yosunu: Bu tür, okyanusların kenar kı-sımlarında yaşamaya uyum sağlamıştır. Denizpalmiyesi adı verilen Postelsia, Amerika BirleşikDevletleriʼnin ve Kanadaʼnın kuzeybatısında kıyıboyunca şiddetli dalgalara maruz kalan kayalarüzerinde yaşar. Bu ekstrem koşullarda varlığınısürdürebilmek için deniz palmiyesinin tallusu, ze-mine kendisini sıkıca bağlamıştır. Postelsia, birkahverengi algdir.

5– Algler

➢ Bitkilere benzer özellik gösterirler.

➢ Tatlı ve tuzlu sularda ya da nemli bölgelerde yaşarlar.

➢ Bazıları tek hücreli (diyatom ve chlamydomonas), bazıları ise çok hücrelidir (ulvave ulothrix).

➢ Kloroplast içerdiklerinden fotosentez yaparak kendi besinlerini üretebilirler.

➢ Yeşil algler, kırmızı algler, kahverengi algler, diyatomlar alglere örnek olarak ve-rilebilir.

6– Cıvık Mantarlar (Myxomycota)

➢ Tamamında heterotrof beslenme görülür.

➢ Nemli organik maddelerin zengin olduğu ortamlarda yaşarlar.

➢ Ormanların zemininde, çürümekte olan yaprak ve dalların üzerinde bol miktardabulunurlar.

➢ Tek hücreli olup, amiplere benzer bir şekilde hareket ederler.

➢ Genelde saprofit beslenirler. Az da olsa parazit türleri vardır.

➢ Eşeyli ve eşeysiz üreme görülür.

Protistaların Biyolojik ve Ekonomik Önemi İle İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri

➢ Bazıları patojenik özellik gösterip insanlarda farklı hastalıklara neden olabilir.Örneğin kamçılılar grubunda yer alan Tripanozoma Afrika uyku hastalığına,sporlular grubunda yer alan Plazmodyum sıtma hastalığına neden olur. Kökayaklılar grubuna ait olan Entamoeba histolytica ise amipli dizanterinin sebebi-dir.

➢ Tek hücreli yeşil algler (fitoplankton) genelde denizlerin yüzeye yakın kısımla-rında yaşarlar. Bu canlılar atmosferdeki oksijenin büyük bir kısmını üretirler. Aynızamanda denizlerdeki besin zincirinin ilk halkasını oluştururlar. Küçük balıklar-dan balinalara kadar birçok hayvanın temel besini fitoplanktonlardır.

➢ Kırmızı alglerin hücre duvarında bulunan agar bakteri ve mantarların laboratu-var ortamlarında üretilmesinde kullanılır.

➢ Denizlerde yaşayan algler iyot ve potasyum gibi mineraller bakımından zen-gindir. Fakat depo polisakkaritlerin çoğu insanların sindiremeyeceği formlarda-dır. Bu nedenle besin olarak tüketilme oranları azdır.

➢ Hücre duvarlarındaki jel oluşturan maddeler (kahverengi alglerde algin, kırmızıalglerde agar ve carageenon) ticarette kullanılmak üzere çıkarılır. Bu maddeler,puding ve mayonez gibi işlenmiş besinlerin yoğunlaştırılmasında kullanılır.

➢ Diyatomlar diş macunu yapımında, izolasyon ve filtrelerde kullanılmaktadır.

ÜN

İTE

–2

Can

lılar Dü

nyası

247

Tomurcuklanarak üreyen maya hücresi

Küf mantarları tarafından çürütülen çilekler

Penicillium sebze ve meyvelerde "mavi küf has-talığına" neden olur.

Tomurcuk

Atasalhücre

II. MANTARLAR ÂLEMİ➢ Ökaryot olup çoğu çok hücrelidir.

➢ Kloroplast içermediklerinden fotosentez yapamazlar. Parazit ya da saprofit ola-rak yaşayan heterotrof canlılardır.

➢ Hücre duvarları vardır. Bu yapı bitkilerdeki gibi selüloz yapılı değildir. Kitin adıverilen bir polisakkaritten oluşur.

➢ Glikozun fazlasını glikojen olarak depolarlar.

➢ Bir hücreli mayalar hariç, mantarla-

rın vücutları hif olarak adlandırılan

ince iplikçiklerden oluşur. Hifler bir-

biri içinde dallanıp birleşerek misel-

yum yapılarını meydana getirir.

Miselyumlar mantarın toprağa tu-

tunmasını sağladığı gibi beslenme-

sine yardımcı olur. Miselyumdan

dışarı salgılanan enzimler polimer

besinlerin sindirilmesini sağlar. Olu-

şan monomerler miselyumlar yardı-

mıyla emilerek alınır.

➢ Genellikle eşeysiz ve eşeyli evrenin birbirini takip ettiği bir üreme şekilleri var-

dır. Bazı mantarlar sadece eşeysiz ürerken, bazıları tümüyle eşeyli ürer.

➢ Mantarlar eşeyli ya da eşeysiz olarak üretilen sporları salarak ürerler. Çok fazla

miktarda üretilen sporlar rüzgâr ve su gibi faktörlerle taşınır. Uygun ortamlara

yerleşen sporlar çimlenerek miselyumları oluşturur. Bu özellikleri sayesinde

mantarlar geniş alanlara yayılma şansı bulmuşlardır. Havaya saçılan mantar

sporlarının yeryüzünden 160 km yükseklikte bile bulunabildikleri saptanmıştır.

Mantarların Biyolojik ve Ekonomik Önemi ile İnsan Sağlığı ÜzerineEtkileri

➢ Parazit türleri bitki ve hayvanlarda hastalıklara neden olur. Bu canlıların tarım bit-

kilerine zarar vermesi sonucunda büyük ekonomik kayıplar ortaya çıkar. Küf

mantarları sebze, meyve ve diğer yiyeceklerin çürümesine neden olur.

➢ Saprofit mantarlar, bakterilerle beraber doğadaki organik atıkları inorganik mad-

delere çevirerek madde döngülerine büyük katkı sağlarlar.

➢ Mantarlar; vitamin, ilaç ve antibiyotik üretiminde görev alır. Birçok hastalığın te-

davisinde kullanılan penisilin antibiyotiği, Penicillium cinsi bir küf mantarı tara-

fından üretilir.

➢ Maya mantarları ekmek yapımı, bira ve şarap üretiminde kullanılır.

➢ Protein, vitamin ve mineral bakımından zengin olduklarından besin olarak tü-

ketilirler.

➢ Bitkilerin %80'i mantarlarla mikoriza adı verilen birliktelikleri oluşturur. Bu yapı

bitki gelişimini hızlandırdığı için tarımdaki verimliliği artırır.

Hif

Miselyum

248

Can

lılar Dü

nyası

ÜN

İTE

–2

Lezzet ve çeşnileriyle ağzının tadını bilengurme aşçıları tarafından çok sevilip aranandomalan, gerçekte domalan diye bilinenTuber mantarının toprak altında gelişeneşeyli üreme organından başka bir şey değil-dir. Harikulâde lezzetine karşılık, domalanmantarları küçük kirli bir taş parçası ya dapatates gibi görünürler. Bir türü (T. magne-tum) beyaz renkli , bir diğeri de (T. melanos-porum) siyah renkli domalan üretir.Domalan mantarların Güney Avrupa’da,Yeni Zelanda’da Avustralya’da ve AmerikaBirleşik Devletleri'ndeki geniş ağaç plantas-yonlarında (dikim alanlarında) kültürü ya-pılır. Çünkü Tuber, meşe, huş ve Amerikancevizi gibi orman ağaçlarının ektomikorizalortağıdır ve temel besinlerini bu bitkilerdenalır. Bu mantarları laboratuvar koşullarındaüretmek için pek çok araştırmalar yapılmış;fakat bu çalışmalarda, onları ev sahibi bitki-lerinden ayrı olarak satışa sunulacak mik-tarlarda üretmek mümkün olmamıştır.

Genç me şe fi dan la rı nın kök le ri uy gunman tar tü rü nün mi se li ile aşı lan dık tan (bu -laş tı rıl dık tan) son ra, bu fi dan lar dikim ala-nına (plan tas yo na) ak ta rı lır ya da ağaç lardi kil dik ten son ra do ma lan mi se li plan tas yo- nun top ra ğı na ila ve edi lir. Do ma lan kül tü rüsı ra sın da kar şı la şı lan bir so run, on lar la ya- rı şan di ğer ek to mi kor i zal man tar tür le ri ninor ta ma yer leş me si ve ağaç lar ta ra fın dan sağ- la nan be sin le re or tak olup ve ri min azalt ma- sı na yol aç ma la rı dır. Do ma lan la rın ha satedi le bi le cek bo yu ta ulaş ma sı (bir kaç mi li- met re den 10 cm ka dar de ği şen çap lar da)aşa ğı yu ka rı 10 yıl alır. Do ma lan la rın ge liş- ti ği yer ler ka zıl ma dan ön ce be lir len me li dir.Do ğal or man lar da, ka zı cı hay van lar Tu ber’içı ka rıp da ğı tır lar. Üre me or gan la rın dan sa- lı nan kim ya sal mad de ler, bu hay van la rı cezpeder ler. Hay van lar kaz dık ça, üre me or gan-

la rı nı par ça lar ve so nuç ta spor la rı da ğı tır lar.Top rak ta gö mü lü olan bu ha zi ne le rin ye ri nibul mak için, in san lar uzun za man dır buamaç la eği til miş do muz la rı ve kö pek le ri kullan mak ta dır.

Domalan kültürü ve üretimi çok yoğunişgücü ve zaman gerektirdiği için, piyasayaaz miktarda sunulmaktadır. Bu nedenle talep(ki, yılda sadece, yaklaşık 20 ton olmasınarağmen) sunulanı aşmaktadır. Bu nedenle defiyatlar çok yüksektir. Örneğin, beyaz doma-lanın kilosu 3000 Amerikan dolarına satıl-maktadır. Sonuç olarak domalan üreticilerisatın aldıkları mantar misellerinin (halk de-yimiyle mantar aşılarının veya “tohum”ları-nın) doğru türe ait olduğundan veplantasyonlarda onlarla rekabet edici diğertürleri içermediğinden emin olmak istemek-tedir. Bu sorunlar günümüzde DNA teknolo-jisi ile çözülmektedir. Moleküler teknikler,domalan türlerini tayin etmeye ve çok küçükbir yabancı tür miselini bile belirlemeye ola-nak sağlamaktadır.

Okuma Metni

Domalan mantarı

Altın Mantar: Domalan

III. BİTKİLER ÂLEMİ

Protista âlemini incelerken alglerin suda yaşayan canlılar için oksijen ve besin üret-tiğini belirtmiştik. Bitkiler benzer bir işlevi karalarda gerçekleştirirler. Fotosentez olayı ilebesin ve oksijen ürettikleri için kara ekosistemlerinin vazgeçilmez unsurlarıdır.

Bitkilerin genel özellikleri aşağıda verilmiştir:

➢ Çok hücreli, ökaryot canlılardır.

➢ Kloroplast içerdikleri için fotosentez ile kendi besinini üretebilen ototrof canlı-lardır. Tamamı ototrof olarak bilinse de az da olsa parazit bitkilerde bulunur.

➢ Hücre duvarları selüloz yapılıdır.

➢ Glikozun fazlasını nişasta olarak depolarlar.

➢ Organizasyonları oldukça gelişmiş olup toprağa bağlı olarak yaşarlar.

➢ Canlılıklarını devam ettirebilmeleri için güneş ışığı, su, mineral ve gaz alışverişigereklidir.

249

Can

lılar Dü

nyası

ÜN

İTE

–2

sürgün

sistemi

kök

sistemi

yaprak

dal

tomurcuk

çiçek

gövde

kök

organ

doku

özelleflmifl

hücreler

meyve

tohumlar

Bitkiler büyük bir çeşitlilik gösterirler. Yukarıda tohumlu bir bitkinin temel kısımları ve organizasyonu gösterilmiştir.

Bitkilerin Sınıflandırılması

Bitkiler damarsız tohumsuz, damarlı tohumsuz ve damarlı tohumlu olmak üzere üçfarklı grupta incelenirler.

1– Damarsız Tohumsuz Bitkiler

İletim demetleri olmayan bitkilerdir. Çiçeksiz bitkiler olup tohum oluşturamazlar. Ge-lişmişlik derecelerine göre ciğer otları, boynuzlu ciğer otları ve kara yosunları olmak üzereüç farklı grupta incelenirler.

Kara yosunları karasal ortamlarda yaşamalarına rağmen nemli bölgeleri tercihederler. Gerçek kök, gövde ve yaprak içermezler. Sporofit, gametofit ve rizoit olmak üzereüç farklı kısımdan oluşurlar.

2– Damarlı Tohumsuz Bitkiler

➢ Organik ve inorganik maddelerin taşınması için özelleşmiş iletim demetlerinesahiptirler. Gerçek kök, gövde ve yaprakları bulunur. Kökten alınan su ve mi-nerallerin yaprağa, yaprakta oluşan organik besinlerin köklere taşınması iletimdemetleri ile gerçekleştirilir. Tohum oluşturamazlar ve metagenez ile ürerler.

Bitkiler ve mantarlar âleminde yer alan canlılarda;

I. Hücre zarı üzerinde hücre duvarına sahip olma

II. Güneş enerjisini kullanarak kendi besinini üretme

III. Glikozun fazlasını nişasta olarak depolama




Bitki ve mantar hücrelerinde hücre duvarı ortaktır. Bitkiler ototrof,mantarlar ise heterotrof beslenir. Bitkiler glikozun fazlasını nişasta,mantarlar ise glikojen olarak depolar.

Yanıt A

Tek çeneklibitkiler

Çift çeneklibitkiler

Kapalı tohumlubitkiler

Açık tohumlubitkiler

Damarl› tohumlubitkiler

Damarl› tohumsuzbitkiler

Damarsız tohumsuzbitkiler

B‹TK‹LER

250

Can

lılar Dü

nyası

ÜN

İTE

–2

Üreme döngüleri kara yosunlarına benzese de bazı farklılıklar gösterir. Sporo-fit kısmı kloroplast içerdiğinden fotosentezle besin üretebilir. Kibrit otları, at kuy-rukları ve eğrelti otları en çok bilinen örnekleridir.

3– Damarlı Tohumlu Bitkiler

İletim demetleri bulunduran ve tohum oluşturan bitkilerdir. Gerçek kök, gövde veyaprakları bulunur. Tohumları sayesinde yeryüzünde geniş alanlara yayılma şansı bul-muşlardır. Tohum yapısına göre açık tohumlu ve kapalı tohumlu olarak iki gruba ayrılır-lar.

A– Açık Tohumlu Bitkiler

Gerçek çiçekleri yoktur. Tohumları çevreleyerek kapalı tutan meyve yapısını içer-mezler. Tohum açıkta meydana gelir. Bu nedenle açık tohumlu olarak adlandırılırlar. Açıktohumlular odunsu bitkilerdir. Çoğunlukla ağaç ya da ağaçcık, bazıları çalı biçimindedir.Yaprakları iğne veya pul şeklinde olup yavaş yavaş dökülürler. Bu nedenle her zamanyeşil renklidirler.

Açık tohumluların en iyi bilinen grubu kozalaklı bitkilerdir. Bu bitkilerde tohum ko-zalak yapraklarının altında açıkta bulunur. Kozalak pulları açılınca tohumlar yere düşer.Tohumların çimlenmesiyle yeni bitkiler oluşur. Çam, ardıç, ladin, köknar, sedir ve servikozalaklı bitkilerdir. Sekoya ve ginkgo ise diğer açık tohumlu bitki örnekleridir.

B– Kapalı Tohumlu Bitkiler

Gerçek çiçekleri bulunur. Çiçekleri dış-tan içe doğru yeşil renkli çanak yaprak, farklırenklerdeki taç yaprak, erkek organ ve dişi or-gandan oluşur. Dişi organ, erkek organ, taçyaprak ve çanak yaprağı beraber bulundurançiçeklere tam çiçek denir. Bu yapılardan birtanesi eksik olan çiçeklere ise eksik çiçek adıverilir.

Çanak yapraklar yeşil renkli olup foto-sentez yaparlar. Taç yapraklar ise farklı renk-lerde olup, böceklerin ilgisini çekerektozlaşma olayına yardımcı olurlar.

Tohum taslağı yumurtalığın içinde kapalıolarak bulunur. Tohum taslakları döllenerektohum haline gelir. Yumurtalık gelişerekmeyveyi oluşturur. Tohum oluşumu açık tohumlulara göre farklıdır. Kapalı tohumlubitkilerde çift döllenme görülür. Sperm çekirdeklerinden bir tanesi yumurta hücresinidölleyerek zigotu oluşturur. Zigot mitoz bölünmeler ile embriyoya dönüşür. Diğer spermçekirdeği polar çekirdekleri dölleyerek besi doku olarak adlandırılan endospermi meydanagetirir. Endospermdeki besinler, tohumun çimlenerek fotosentez yapacak hale gelmesinekadar geçen sürede embriyonun besin ihtiyacını karşılar.

UYARI

Açık tohumlu bitkilerin yapraklarının iğne veya pul biçiminde olması,gözeneklerin yaprak yüzeyinin iç kısmına yerleşmesi, yaprakların kalınbir kütikula ile kaplı olması bu bitkilerin kurak ortamlara uyumunu sağ-lar.

Erkek

org

an

Başçık

Sapçık

Taç yaprak

Tepecik

Dişicikborusu

Yumurtalık

Dişi organ

ÇanakyaprakTohum tasla€›

251

Can

lılar Dü

nyası

ÜN

İTE

–2

Buğday: Tek çenekli bir bitkidir.

Bezelye: Çift çenekli bir bitkidir.

Bitkilerin Biyolojik ve Ekonomik Önemi ile İnsan Sağlığı ÜzerineEtkileri

➢ Kara yosunları sulak alanlarda çok küçük hayvan türleri için çok önemli habi-tatlar oluştururlar. Ayrıca karayosunlarının bir cinsi olan Sphognum bataklık böl-gelerde turbayı oluşturur. Turbalıklar, karbon depoları olarak yerküreninkarbondioksit düzeyini ve iklimini düzenlemede çok önemli bir rol oynar.

➢ Ölü bitkiler milyonlarca yıl süren kimyasal reaksiyonlar sonucunda günümüzdefosil yakıt olarak bilinen kömüre dönüşür. Kömür, birçok sanayi dalı için önemlibir yakıt maddesidir.

➢ Bitkiler insanların en önemli besin kaynağıdır. Mısır, buğday, pirinç ve diğer ta-neli yiyecekler tahılların meyveleridir. Tahıl tohumlarının endospermleri dünya-daki çoğu insan ve evcil hayvanın ana besin kaynağıdır. Fasulye, domates vesoğan gibi sebzeler ile üzüm, elma, portakal gibi meyveler de insanlar içinönemli olan besin kaynakları arasındadır. Çay, kahve, nane ve ıhlamur gibi bit-kilerin tohum ya da yaprakları içecek yapımında kullanılır.

➢ Zeytin, ayçiçek, fındık, mısır, soya fasulyesi, susam ve pamuk gibi bitkilerin to-humları yağ üretiminde kullanılır.

➢ Selüloz ve kağıt üretiminde kozalaklı bitkiler yaygın olarak kullanılır.

➢ Eterik yağlar uçucu ve kokuludur. Bu nedenle eterik yağ üreten menekşe, la-vanta, yasemin, gül, leylak, karanfil ve nane gibi bitkiler parfümeri, kozmetik vesabun sanayinde kullanılır.

➢ Kekik, ıhlamur, ada çayı ve nane gibi bitkiler doğal ilaç olarak kullanılır. Yüksükotu, haşhaş ve ökaliptus gibi bitkiler ise ilaç sanayinde hammadde olarak kul-lanılır.

➢ Kavak, çam ve meşe gibi odunsu bitkiler kereste yapımında ve mobilya üreti-minde kullanılır.

252

Can

lılar Dü

nyası

ÜN

İTE

–2

Echinacea purpurea bitkisi: Bu bitkinin kökleri veyeraltı gövdeleri, Kızılderililer tarafından yaralarıtedavi etmek için kullanılırdı. Günümüzde de,bunların özütü, soğuk algınlığı ve diğer enfeksi-yonlar için satılmaktadır.

Gül bitkisinin bir çiçeği: Parfümeride kullanılangül özütleri, sekonder bileşiklerdir.

Göz muayenelerinde göz bebeği genişleticiAtropin Belladonna bitkisi

Kalp tedavisiDijitalin Yüksük otu

Mentol Ökaliptus ağacı Öksürük ilaçlarında kullanılır

Morfin Haşhaş Ağrı kesici

Kinin Kinin ağacı Sıtma önleyici

Taksol Pasifik porsuk ağacı Rahim kanseri ilacı

Tubokürarin Kürar ağacı Ameliyat sırasında kas gevşetici

Vinblastin Cezayir menekşesi Kan kanseri ilacı

Bitkisel Kökenli İlaçlar

Bileşik Kaynak örneği Kullanım örneği

VI. HAYVANLAR ÂLEMİ

➢ Hayvanlar âlemi büyük bir çeşitlilik gösterir. Farklı özelliklere sahip olsalarda,tüm hayvanlarda beslenme, solunum, hareket, dolaşım, boşaltım, tepki veüreme gibi fonksiyonlar gerçekleşir.

➢ Hayvanlar alemindeki canlıların sınıflandırılmasında rol oynayan temel faktörlerşunlardır:

• Hayvan hücrelerinin çeşitliliği ve organizasyon düzeyi sınıflandırılmada kul-

lanılan en önemli faktörlerden biridir. Hayvanların gelişmişlik düzeyi arttıkçahücre çeşitliliği ve organizasyonu da artar.

• Erken embriyonik gelişme sırasında oluşan tabaka sayısı hayvanların sınıf-

landırılmasında önemli bir kriterdir. Sünger gibi basit yapılı hayvanlarda gas-trula evresinde iki tabaka (endoderm ve ektoderm) oluşurken, çoğu hayvandagastrula evresinde üç tabaka oluşur (endoderm, mezoderm ve ektoderm).

• Hayvanlarda radiyal ve bilateral olmak üzere iki tip simetri görülür. Deniz şa-

kayığı, hidra ve deniz yıldızı gibi omurgasızlarda radiyal simetri görülürken,istakoz, kurbağa ve insan gibi canlılarda bilateral simetri görülür.

• Hayvanların sınıflandırılmasında vücut boşluğunun bulunup bulunmaması

önemli bir kriterdir. Sindirim kanalı ile vücut örtüsü arasında boşluk bulun-mayan canlılara asölomat denir. Vücut boşluğu olan canlılar ise yapısına görepsödosölomat ve sölomat olarak ikiye ayrılır.

➢ Hayvanlar alemi daha önce belirttiğimiz kriterlere bağlı olarak omurgasız, ilkelomurgalı ve omurgalı olmak üzere üç ana grupta incelenir.

A. OMURGASIZ HAYVANLAR

➢ Hayvanlar aleminin büyük bir kısmı omurgasız hayvanlardan oluşur. Omurgasıolmayan canlılardır. Bazıları suda, bazıları karada yaşamaya uyum sağlamıştır.

➢ Hücre özelleşmesinde ve sistemsel özelliklerinde bazı farklar bulunur. Omur-gasız hayvanların sınıflandırılması aşağıdaki tabloda verilmiştir.

(b) Bilateral simetri (a) Radiyal (›fl›nsal) simetri

• Yassı solucanlar• Yuvarlak solucanlar• Halkalı solucanlar

• Kabuklular• Araknidler• Çok ayaklılar• Böcekler

Süngerler Sölenterler Solucanlar Yumuflakçalar Eklem Bacaklılar Derisi Dikenliler

OMURGASIZ HAYVANLAR

Omurgasız bir hayvan olan yengeç

Omurgalı bir hayvan olan orangutan

253

Can

lılar Dü

nyası

ÜN

İTE

–2

ÜN

İTE

–2

Can

lılar Dü

nyası

254

1. Süngerler

➢ Çoğu denizlerde, çok az bir kısmıtatlı sularda yaşayan canlılardır.

➢ Vücutlarında iki hücre tabakası bu-lunur.

➢ Belirgin bir simetrileri yoktur.

➢ Sinir ya da kas gibi özelleşmiş hüc-releri yoktur. Dokulaşma görülmez.

➢ Su, por adı verilen deliklerden spon-gosöl adı verilen merkezi boşluğaçekilir. Daha sonra oskulum adı ve-rilen büyük bir delik aracılığıyla süngerden dışarı akar. Bu sırada sudaki mik-roskobik besinler hücre içine alınarak sindirilir.

➢ İki sıralı hücre tabakasından oluştuğundan, gaz alış verişi ve boşaltım vücudagiren suyla hücreler arasında difüzyon ile gerçekleşir.

➢ Kalsiyum karbonat gibi inorganik ya da spongin gibi organik maddelerden olu-şan bir iç iskeletleri vardır.

➢ Eşeyli ve eşeysiz çoğalabilirler. Çoğu hermafrodittir. Yani bir birey hem spermhem de yumurta üretebilir.

➢ Basit yapılı olduklarından rejenerasyon yetenekleri fazladır.

➢ Banyo süngeri, vazo süngeri ve cam süngeri gibi örnekleri bulunur.

2. Sölenterler

➢ Çoğu denizlerde yaşayan, on binin üzerinde türe sahiptir. Vücutları süngerlergibi iki hücre tabakasından oluşur.

➢ Radiyal (ışınsal) simetriye sahiptirler. Dokulaşma görülür. En basit formda kasve sinire sölenterler grubunda rastlanır.

➢ Sölenterlerde diffus (ağsı) sinir sistemi bulunur. Merkezileşme olmadığı içinuyarılara tüm vücut tepki verir.

Tentakül adı verilen uzantılarıyla besinlerini yakalar ve hareket ederler. Vücut-larının merkezinde gastrovaskuler boşluk bulunur. Bu boşluğa açılan tek birdelik hem ağız hem de anüs olarak işlev görür. Tentaküller ile gastrovaskulerboşluğa itilen besinler belirli bir oranda hücre dışında sindirilir. Hücre içine alı-nan besinlerin sindirimi tamamlanır.

Por

Oskulum

Suak›fl›

Spongosöl

Epidermis

UYARI

Hayvanlar âlemindeki canlılarda gelişmişlik düzeyi arttıkça rejeneras-yon yeteneği azalır.

UYARI

Özelleşmiş ilk sinir sistemine sölenterlerde rastlanır.

a– Deniz anaları

b– Denik şakayığı

c– Deniz mercanları

Sölenter grubuna ait bazı örnekler

ÜN

İTE

–2

Can

lılar Dü

nyası

255

➢ Genellikle polip ve medüz olmak üzere iki tipte bulunurlar. Polipler genelliklehareketsiz olup denizlerin dip kısımlarında sabit olarak yaşarlar. Hidralar vedeniz şakayıkları polip formunun örnekleridir. Medüzler hareketlidir. Deniz ana-ları en önemli medüz örnekleridir. Polipler başkalaşım geçirerek medüzlere dö-nüşür.

➢ Solunum, boşaltım ve dolaşım organları bulunmaz. Madde alınımı, taşınımı veatılımı difüzyonla gerçekleşir.

➢ Vücutlarının dış kısmında canlıyı düşmanlara karşı koruyan yakıcı kapsüller bu-lunur.

➢ Eşeyli ve eşeysiz üreme görülür. Eşeysiz üreme tomurcuklanarak gerçekleşir.

Hidra, deniz anası, deniz şakayığı ve mercanlar bu grubun bazı örnekleridir.

3. Solucanlar

➢ Bu gruptaki canlılar yassı, yuvarlak ve halkalı solucanlar olmak üzere üç altgruba ayrılır.

a. Yassı solucanlar

➢ Yumuşak, ince ve yassı bir vücut yapıları vardır. Serbest yaşayan türler mik-roskobik olmasına karşın bazı bağırsak şeritlerinin boyu 20 metreyi aşar.

➢ Tatlı su, deniz ve rutubetli topraklarda yaşarlar. Büyük bir kısmı ise insan vediğer hayvanlarda parazit olarak yaşar.

➢ Bilateral simetriye sahiptirler.

➢ Tek ucu açık olan dallanmış bir sindirim sistemleri vardır. Parazit yaşayanlarınbazılarında sindirim sistemi yoktur.

➢ İp merdiven şeklinde merkezileşmiş sinir sistemleri vardır.

➢ Fazla suyun atılması için özelleşmiş bir organ olan protonefridyum (alev hüc-releri) bulunur.

UYARI

Sölenterlerde hücre dışı ve hücre içi sindirim görülür.

UYARI

Sünger ve sölenter grubunun embriyolarında endoderm ve ektodermtabakaları bulunurken, mezoderm tabakası bulunmaz.

UYARI

Vücutlarında ektoderm, endoderm ve mezoderm olmak üzere üç ta-baka bulunur.

Bir yassı solucan

A€›z/anüs

Gastrovaskulerboflluk

Tentakül

Tentakül

Gastrodermis

GövdeMesoglea

Polip Medüz

A€›z/anüs

Epidermis

(a) Polip: Deniz şakayığı (b) Medüz: Deniz anası

ÜN

İTE

–2

Can

lılar Dü

nyası

256

➢ Yassı solucanlarda gaz değişimi ve dolaşım için özelleşmiş organlar yoktur.Madde iletimi difüzyon ile sağlanır.

➢ Eşeyli ve eşeysiz üreme görülür. Bir çok türü hermafrodittir.

➢ Planarya, karaciğer kelebekleri, şeritler ve tenyalar bu grubun örnekleridir.

b. Yuvarlak solucanlar

➢ Vücut yüzeyleri yumuşak ve esnek olup segment içermezler. Nemli topraklarda,tatlı sularda ve denizlerde yaşarlar.

➢ Çoğu insan ve hayvanlarda parazit olarak yaşar. Bazıları ise ayrıştırıcıdır. Ağızlabaşlayıp anüsle biten iki ucu açık sindirim sistemi bu canlılarda görülür.

➢ Genelde ayrı eşeylidirler. Çoğunda eşeyli üreme görülür. Bağırsak solucanı (as-caris), tirişin, kancalı kurt bu grubun örnekleridir.

c. Halkalı solucanlar

➢ Bir seri kaynaşmış halkayı andıran segmentli vücut şekli bu canlıların en belir-gin özelliğidir.

➢ Çoğu tatlı sularda, denizlerde ve nemli topraklarda yaşarlar. Toprağın havalan-dırılmasında ve organik atıkların parçalanmasında görev alırlar.

➢ İki ucu açık sindirim kanalları ile beyin ve sinir kordonlarından oluşmuş sinir sis-temleri vardır.

➢ Kas ve vücut sıvılarından oluşan hidrostatik iskeletleri vardır.

➢ Kapalı dolaşım görülür. Boşaltım organı olarak nefridyum bulunur.

➢ Genelde deri solunumu yaparlar. Suda yaşayanlarında solungaç solunumu gö-rülür.

➢ Çoğu hermafrodittir, fakat karşılıklı döllenme gerçekleştirirler. Rejenerasyon ye-tenekleri gelişmiş olup eşeysiz olarak da üreyebilirler.

➢ Toprak solucanı, poliket, yılbaşı ağacı solucanı ve sülükler bu grubun örnekle-ridir.

4. Yumuşakçalar

➢ Vücutları yumuşak ve çoğunlukla kabukludur. Segment içermezler.

➢ Çoğu denizlerde bazıları tatlı sularda ve karada yaşar.

UYARI

Merkezi sinir sistemi ve özelleşmiş bir boşaltım organının bulunduğuilk hayvan grubu yassı solucanlardır.

UYARI

Omurgasız hayvanların bazılarında dolaşım sistemi bulunmazken ba-zılarında ise açık dolaşım görülür. Halkalı solucanlarda gelişmiş birözellik olan kapalı dolaşım görülür.

Avusturalya toprak solucanı: Bazı dev Avus-tralya toprak solucanları yılanlardan daha bü-yüktür.

Yılbaşı ağacı solucanı: Tüp içe ri sin de yaşa yanyel pa ze so lu can la rı, baş kıs mı nı süs le yen tüyşek lin de ki ya pı la rı, gaz de ği şi min de ve de niz suyun da süs pan si yon ha lin de bu lu nan be sin par ti- kül le ri ni top la ma da kul la nır lar. Bu tür, yıl başıağa cı so lu ca nı ola rak bi li nir.

ÜN

İTE

–2

Can

lılar Dü

nyası

257

➢ Bilateral simetri görülür.

➢ Vücutları üç ana kısımdan oluşur; hareket için kullanılan kaslı ayak, organlarınbulunduğu iç kitle ve iç organları örtüp, kabuğu (eğer varsa) salgılayan manto.

➢ Ağızlarında besinlerin parçalanmasını sağlayan diş benzeri yapılar bulunur.Bunlara radula adı verilir.

➢ Yumuşak vücutlu olmalarına rağmen çoğu kalsiyum karbonattan yapılan kabukile korunur.

➢ Suda yaşayanların solunum organı solungaçlardır. Karada yaşayanların mantoboşluğu akciğer olarak işlev görür ve hava ile gaz değişimini sağlar.

➢ Sindirim sistemleri iki açıklı, boşaltım organları nefridyumdur.

➢ Çoğu ayrı eşeyli, bazı salyangozlar ise hermafrodittir. Çok sayıda sperm ve yu-murta üretirler. Genelde dış döllenme görülür.

➢ Ahtapot, midye, mürekkep balığı, salyangoz ve kiton bu grubun örnekleridir.

5. Eklem Bacaklılar

➢ Dünyada yaşayan hayvan türleri içinde en büyük canlı grubudur. Bilenen herüç organizmadan ikisi bu gruba aittir. Tür çeşitliliği, yayılış ve sayıları düşünül-düğünde tüm hayvan şubeleri içerisinde en başarılı grup olarak kabul edilir.

➢ Kitin ve proteinden oluşmuş bir dış iskeletleri vardır. Bazıları deri değiştirir.

➢ Açık dolaşım sistemine sahiptirler. Bilateral simetri görülür.

UYARI

Açık dolaşım görülür. Ahtapot ve mürekkep balığı gibi yumuşakçalardaise kapalı dolaşım sistemi bulunur.

Anüs

Solungaç

Sinirfleritleri

A¤›z

Bir salyangozun anatomisi

Radula A¤›z

RadulaKabuk

KalpNefridyum

Ayak

Manto

‹ç kitle

UYARI

Sahip oldukları çizgili kaslar hızlı hareket etmelerini sağlar. Hareket or-ganları eklemlidir.

Mid ye: Bu ta rak mid ye si, men te şe li ka bu ğu nuniki ya rı sı ara sın dan dı şa rı yı gö zet le yen çok sa yı -da gö ze sa hip tir.

Ki ton. Kı yı böl ge sin de yer alan ka ya la ra sı kı catu tu nan bu ki ton (sı nıf Polyp la cop ho ra), yu mu- şak ça la rın bu sı nı fı nın ti pik özel li ği olan se kiz-pla ka lı ka bu ğa sa hip tir.

ÜN

İTE

–2

Can

lılar Dü

nyası

258

➢ Sindirim sistemleri iki açıklıklı olup, merkezileşmiş bir sinir sistemleri vardır.

➢ Segmentli bir yapıları vardır. Vücutları baş, göğüs ve karın olmak üzere üç böl-geden oluşur.

➢ Solunum organı olarak trake, solungaç ya da kitapsı akciğer içerirler. Özelleş-miş boşaltım organları bulunur.

➢ Kabuklular, araknidler, çok ayaklılar ve böcekler şeklinde gruplara ayrılırlar.

a. Kabuklular

➢ Çoğu tatlı su ve denizlerde yaşarlar. Vücutlarının dışında sert bir kabuk bulunur.

➢ Solungaç solunumu yaparlar. Vücutları iki ya da üç bölgeye ayrılmıştır. Başla-rında iki çift anten bulunur.

➢ Yengeç, istakoz, kerevit ve karidesler bu grubun örnekleridir.

b. Araknidler (Örümcekler)

➢ Çoğu karada yaşasa da, sularda yaşayan türleri vardır. Baş ve göğüs bölgesikaynaşmıştır.

➢ Dört çift bacak içermesiyle diğer eklem bacaklılardan ayrılır.

➢ Örümceklerin solunum organı kitapsı akciğerdir. Bazıları ördükleri ipek ağ sa-yesinde uçan böcekleri yakalarlar.

➢ Örümcek, akrep ve kene bu grubun üyesidir.

c. Çok ayaklılar

➢ Genellikle karasal ortamlarda yaşarlar. Vücutları uzun ve bölmelidir.

➢ Her bölmede ayak bulunur. Çiyanlarda her bölmede bir çift, kırkayakta ise ikiçift ayak vardır.

➢ Kırkayaklar çürümekte olan yaprak ve diğer bitkisel maddelerle beslenirler. Çi-yanlar ise ürettikleri zehirleri avlarını felç etmede ve savunmada kullanırlar.

➢ Kırkayak ve çıyan bu grubun örnekleridir.

d. Böcekler

➢ Hemen her çeşit karasal habitatta ve tatlı sularda yaşarlar.

➢ Diğer tüm canlı gruplarının sahip olduğu toplam tür sayısından daha fazla sa-yıda türe sahiptirler.

➢ Vücutları baş, göğüs ve karın olmak üzere üç bölümden oluşur.

➢ Uçma böceklerin en önemli özelliklerinden biridir. Genellikle iki çift kanatları veüç çift bacakları bulunur. Baş bölgesinde bir çift anten vardır.

➢ Açık dolaşım sistemine sahip olup, trake solunumu yaparlar.

➢ Boşaltım organları malpighi tüpleridir. Amonyağı ürik asite çevirerek vücutla-rından uzaklaştırırlar.

Örümcekler ördükleri ipek ağlarla avlarını yaka-larlar.

Akrepler genelde geceleri avlanır.

Çiçeklerin bal özüyle beslenen bir arı

ÜN

İTE

–2

Can

lılar Dü

nyası

259

➢ Genellikle eşeyli olarak ürerler ve gelişimleri sırasında başkalaşım geçirirler.

➢ Bit, sinek, karınca, kelebek, çekirge, arı ve pire bu grubun örnekleridir.

6. Derisi Dikenliler

➢ Tamamı denizlerde yaşarlar.

➢ Genellikle embriyo döneminde bilateral, ergin dönemde radiyal simetri görülür.

➢ Kalker plakçıklarından oluşan bir iç iskeletleri vardır. Bu yapının üzerinde di-kensi çıkıntılar bulunur.

➢ Su – damar sistemi olarak adlandırılan açık dolaşıma sahiptirler.

➢ Vücutlarının alt kısımlarında tüp ayak (vantuz) denilen yapılar bulunur. Tüpayaklar hareket, beslenme ve gaz değişiminde işlev görür.

➢ Eşeyli ve eşeysiz üreme görülür. Rejenerasyon yetenekleri gelişmiştir.

➢ Solungaç solunumu yaparlar.

➢ Deniz yıldızı, deniz kestanesi, deniz hıyarı ve deniz zambağı bu grubun örnek-leridir.

Bir deniz kestanesi

Kalp

Bileflik göz

Beyin gangliyonu(beyin)

Sinirfleridi

Trakeborular›

Malpighitübülleri

Karın Göğüs Bafl

Antenler

Anüs

Sindirimsistemi

Bir böcek olan çekirgenin anatomisi

UYARI

Böceklerde solunum gazlarının taşınımı kitinden yapılan trake borularıile gerçekleştirilir. Kanlarında solunum gazı ve pigmenti bulunmaz. Kan-ları solunum pigmenti içermediğinden renksizdir.

Bö cek ler de uç ma. Bu he li kop ter bö ce ği nin ki gi bi,bö cek le rin ka nat la rı, de ği şi kli ğe uğ ra mış bir üye olma yıp kü ti kü la nın yan la ra doğ ru uza ma sıy la oluş- muş tur. Ba zı bö cek ler, tho rak sı kap la yan tümküti kü la nın bi çi mi ni de ğiş ti ren kas la rı kul la na rak,sa ni ye de bir kaç yüz ke re ola cak şe kil de ka nat la rı -nı çır par lar. Ka nat lar çır pıl dı ğın da on lar açı la rı de- ğiş ti rir ve hem aşa ğı hem yu ka rı çır pıl ma lar da,ha va ya yük sel me ger çek le şir.

Bir mercan üzerindeki deniz yıldızı

ÜN

İTE

–2

Can

lılar Dü

nyası

260

B. İLKEL KORDALILAR

➢ Denizlerde yaşayan hayvanlardır. Sırt kısımlarında küçük bir omurga taşırlar.Basit bir iç iskeletleri ve sindirim sistemleri vardır. Kapalı dolaşım görülür.

➢ Gaz alış verişini vücut yüzeyleri ile yaparlar. Amfiyoksüs ve tulumlular en bilinenörnekleridir.

➢ İlkel kordalı ve omurgalı hayvanlar birlikte kordalı olarak adlandırılır. Bir hay-vanın kordalı olarak adlandırılabilmesi için dört özelliğe sahip olması gerekir:

1. Yaşamlarının en az bir döneminde sırt bölümlerinde bulunan içi boş bir sinir kor-donu taşırlar.

2. Sindirim borusu ve sinir kordonu arasında yer alan ve destek sağlayan noto-kord bulundururlar.

3. Solungaç yarıklarına sahiptirler.

4. Vücudun arka bölümüne uzanan bir kuyruk bulundururlar.

C. OMURGALILAR

➢ Kordalıların tümünde bulunan içi boş sinir kordonu omurgalılarda beyin ve omur-iliği, notokord ise gelişerek omurgayı oluşturur.

➢ Bilateral simetriye sahip canlılardır. Tamamında iç iskelet ve kapalı dolaşım sis-temi bulunur.

➢ Solunum pigmenti hemoglobin alyuvarlarının içinde olup, kanları kırmızı renkli-dir. Boşaltım organları böbrektir.

➢ Balıklar, amphibiler, sürüngenler, kuşlar ve memeliler olmak üzere beş farklı sı-nıfta incelenirler.

Kassegmentleri

Notokord

Sırtta içi boşsinir kordonu

Beyin

A€›zSolungaçyar›klar

Anüs

Kordalıların ortak özellikleri

Kaslıkuyruk

UYARI

Sinir sistemleri merkezileşmiş olup kafatası içinde korunan gelişmiş birbeyinleri vardır. Sinir demetleri omurganın içinde olup, canlının sırt (dor-sal) kısmında bulunur.

Omurgalılar

Balıklar Amphibiler Sürüngenler Kuşlar Memeliler

Kuma gömülü olarak bulunan bir amfiyoksüs

ÜN

İTE

–2

Can

lılar Dü

nyası

261

1. Balıklar

➢ Denizlerde ve tatlı sularda yaşayan omurgalı hayvanlardır.

➢ Solungaç solunumu yaparlar. Çoğunun vücut yüzeyi pullarla kaplıdır. Genellikleyüzgeç bulundururlar.

➢ Kalpleri bir kulakçık ve bir karıncık olmak üzere iki odacıktan oluşur. Kalplerindesadece oksijence fakir kan bulunur.

➢ Soğukkanlı canlılardır. Temel azotlu atıkları amonyaktır (NH3).

➢ Genellikle dış döllenme dış gelişme görülür. Kıkırdaklı balıklarda ise iç döllenmegerçekleşir.

➢ Çenesiz, kıkırdaklı ve kemikli balıklar olmak üzere üç grupta incelenir.

➢ Çenesiz balıkların çene ve dişleri yoktur. Erginlerinde de notokord vardır. Vü-cutlarında pul bulunmaz. Bazıları parazit beslenir.

➢ Kıkırdaklı balıkların iskeletleri kıkırdak yapılı olup kemik içermez. Diğer balık-lardan farklı olarak iç döllenme görülür. Vatoz ve köpek balıkları bu grubun ör-nekleridir.

➢ Kemikli balıklarının üç tane belirgin özelliği vadır. Bunlar kemik yapılı iskelet,yüzme keseleri ve pullardır. Yüzme keseleri balığın su içinde batmasını engel-ler. Bu yapı sayesinde balıklar sürekli hareket etmek zorunda kalmazlar. Böy-lece enerji kaybı engellenir. Pullar ince ve sert olup vücudu korur. Genellikle dışdöllenme görülür. Bildiğimiz balıkların çoğu bu gruba aittir. Hamsi, alabalık, lev-rek ve ton balığı bu grubun örnekleridir.

2. İki Yaşamlılar (Amphibia)

➢ Hem karada hem de suda yaşarlar. Bu nedenle bu canlılara iki yaşamlı anla-mına gelen amphibia adı verilir.

➢ Bir çoğu gelişimleri sırasında metamorfoz (başkalaşım) geçirirler.

➢ Yaşamları boyunca üç tip solunum organı görülür. Larvaları solungaç, erginlerideri ve akciğer solunumu yapar.

➢ Derileri ince ve nemlidir. Böylece solunum gazlarının difüzyonu kolaylaşır. Derialtındaki bezlerden sürekli salgılanan mukus derinin nemli kalmasını sağlar.

UYARI

Köpek balıklarının yüzme keseleri olmadığı için, hareket etmezlersebatarlar. Bu nedenle sürekli yüzerler.

Larva Ergin(‹ ) ( )riba

metamorfoz

kurba afl €

UYARI

Ergin kurbağaların akciğerleri basit yapılıdır. Bu nedenle gaz alış veri-şine deri yardım eder.

Çenesiz bir balık

Köpek balığı

Sarı levrek

ÜN

İTE

–2

Can

lılar Dü

nyası

262

➢ Kalpleri iki kulakçık ve bir karıncık olmak üzere üç odacıktan oluşur. Karıncıkve vücutta karışık kan dolaşır.

➢ Soğukkanlı canlılardır. Kış uykusuna yatarlar.

➢ Amonyağı üreye çevirerek vücutlarından uzaklaştırırlar.

➢ Genelde dış döllenme ve dış gelişme görülür.

➢ Semender, ağaç kurbağası, kuyruksuz kurbağalar ve yeşil kara kurbağası bugrubun örnekleridir.

3. Sürüngenler

➢ Genelde karada yaşayan canlılardır. Sıcak ve ılıman iklimde yaşarlar.

➢ Akciğer solunumu yaparlar. Vücutları pullarla örtülüdür. Bu nedenle deri solu-numu görülmez.

➢ Kalpleri iki kulakçık ve bir karıncık olmak üzere üç odacıktan oluşur. Kurbağa-lardan farklı olarak karıncıkta yarım perde bulunur. Bu yapı oksijence zengin veoksijence fakir kanın karışmasını engellemez. Vücutlarında karışık kan bulunur.

➢ Soğukkanlı hayvanlardır. Kış uykusuna yatarlar.

➢ Temel azotlu atıkları ürik asittir.

➢ Genelde iç döllenme ve dış gelişme görülür.

➢ Kertenkele, timsah, kaplumbağa, ve yılan bu grubun örnekleridir.

➢ Sürüngen, kuş ve memeliler amniyonlular, balık ve kurbağalar ise amniyon-suzlar olarak gruplanır.

4. Kuşlar

➢ Karasal omurgalıların en büyük grubudur.

➢ Akciğer solunumu yaparlar. Akciğerlere bağlı hava keseleri gaz alış verişini dahaverimli hale getirirler.

UYARI

Amonyağın üre ya da ürik asite dönüştürülerek vücuttan uzaklaştırıl-ması su kaybını azaltan bir adaptasyondur.

UYARI

Timsahlarda kalp dört odacıklı olduğundan, kalpte oksijence zengin veoksijence fakir kan karışmaz.

UYARI

Amniyonluların yumurtalarında allantoyis, koryon, amniyon ve vitellusgibi dört yapı bulunur. Sürüngen ve kuşlarda kabuk bulunurken meme-lilerde bulunmaz.

Kuyruksuz kurbağalar, burada görülen zehirli okkurbağasında (Dendrobates sp.) olduğu gibiergin bireylerde kuyruk kaybedilmiştir. Bu tür, tro-pikal ormanlarda yaşar; derilerindeki zehir bez-leri, sinir sistemi üzerinde öldürücü etkiye sahipolan salgı salgılar. Bu salgı, Orta ve Güney Ame-rika yerlileri tarafından oklarının uç kısımlarınasürülen ok zehri olarak kullanılır.

Timsahlar, kuşların ve dinozorların çok yakın ak-rabalarıdır. Burada gösterilen bir Amerikan tim-sahıdır (alligator).

ÜN

İTE

–2

Can

lılar Dü

nyası

263

➢ Kemiklerin ince ve içlerinin boş olması iskeletlerinin hafif olmasını sağlar.

➢ Vücutları keratin yapılı tüylerle örtülüdür.

➢ Kalpleri iki kulakçık ve iki karıncık olmak üzere dört odacıktan oluşur. Kalplerindeve vücutlarında oksijence zengin ve oksijence fakir kan ayrı ayrı dolaşır.

➢ Sıcakkanlı canlılardır. Vücut ısılarını ayarlayabilirler.

➢ Temel azotlu atıkları ürik asittir. İdrar keseleri yoktur.

➢ İç döllenme dış gelişme görülür.

➢ Ağızlarında diş yoktur. Mekanik sindirim taşlıkta gerçekleşir.

➢ Penguen, devekuşu, kaz, serçe, kartal ve leylek bu grubun örnekleridir.

5. Memeliler

➢ Hayvanlar aleminin en gelişmiş olduğu sınıftır.

➢ Akciğer solunumu görülür. Alveol yapılı akciğer memelilere özgüdür.

➢ Vücut örtüleri kıldır.

➢ Kalpleri iki kulakçık ve iki karıncık olmak üzere dört odacıktan oluşur. Kalplerindeve vücutlarında oksijence zengin ve oksijence fakir kan ayrı ayrı dolaşır.

➢ Sıcakkanlı canlılardır. Vücut ısılarını ayarlayabilirler.

➢ Temel azotlu atıkları üredir.

➢ Tamamında iç döllenme, çoğunda ise iç gelişme görülür.

➢ Dişilerinde süt bezleri bulunur. Yavrularını sütle beslerler.

➢ Ter ve yağ bezleri vardır.

➢ Kaslı diyaframa sahiptirler. Bu yapı gövdeyi karın ve göğüs boşluğuna ayırır.

➢ Olgun alyuvarlarında çekirdek bulunmaz. Böylece daha fazla hemoglobin bu-lundururlar.

➢ Memeli hariç diğer omurgalıların olgun alyuvarları çekirdeklidir.

UYARI

Omurgalı şubesine ait balık, kurbağa, sürüngen ve kuş sınıflarında sin-dirim, üreme ve boşaltım sistemlerinin birleştiği kloak adı verilen biraçıklık bulunur. Kloak, anüsle dışarı açılır.

UYARI

Akciğerlerinin alveollü, olgun alyuvarlarının çekirdeksiz olması solu-num gazlarının alış verişini ve taşınımını hızlandırır. Bu nedenle meta-bolizmaları hızlıdır.

UYARI

Sindirim artıkları diğer omurgalılardaki gibi üreme hücreleri ve idrarlaaynı açıklıktan atılmaz. Dışkı sindirim kanalının sonundaki açıklıktanyani anüsten atılır.

Uçmayan bir kuş olan emular

Kur yapan albatroslar

Dikenli karınca yiyen yumurtlayan bir memelidir.(Gagalı memeli)

Keseli memelilerin en bilinen örneği kangurudur.

Birçok insanın balık olarak bildiği yunuslar me-melidir.

Sıcak kanlı ve soğuk kanlı hayvanların vücut sı-caklığı ile çevre sıcaklığı arasındaki ilişki göste-rilmiştir.

Vüc

ut s

›cak

l›€› (

°C)

10

20

Çevre s›cakl›€› (°C)

0

30

40

10 20 30 40

Sıcakkanlı (kuş, memeli)

Soğukkanlı (balık, amphibi, sürüngen)

ÜN

İTE

–2

Can

lılar Dü

nyası

264

➢ Memeliler gagalı, keseli ve plasentalı olmak üzere üç grupta incelenir.

➢ Gagalı memeliler: Ornitorenk ve dikenli karınca yiyen, yumurta bırakan me-melilerdir. Diğer memelilerden farklı olarak yumurtalarında bol miktarda besin(vitellus) bulundururlar. Yumurtadan çıkan yavrular meme uçları olmayan annekarnından süt emerler.

➢ Keseli memeliler: Koala, kanguru, bandikot ve opassum bu grubun örnekleri-dir. Gelişimini tamamlamadan yavru annenin karın kısmında bulunan bir keseyegeçer. Bu kesedeki süt bezlerinden beslenerek gelişir. Örneğin, döllenmeden33 gün sonra doğan bir kırmızı kanguru yavrusu, yaklaşık olarak bal arısı bü-yüklüğündedir. Arka ayakları gelişmemiştir. Yavrunun ön üyeleri, üreme kana-lından çıktıktan sonra sürünerek annesinin kesesine ulaşmak için yeterli gücesahiptir. Bu yolculuk birkaç dakika içinde tamamlanır. Kesedeki süt bezlerindenbeslenen yavru gelişimini tamamlar.

➢ Plasentalı memeliler: Memelilerin en büyük grubudur. Embriyonik gelişimle-rini rahimde (uterusda) tamamlarlar. Anne ve embriyo arasındaki madde alışverişi plasenta adı verilen bir yapı ile gerçekleşir. Yarasa, balina, yunus, fok,kirpi, fil, maymun ve insan bu gruba ait örnekleridir.

➢ Aşağıdaki grafikte sıcakkanlı ve soğukkanlı hayvanların vücut sıcaklığı ile çevresıcaklığı arasındaki ilişki verilmiştir.

Hayvanların Biyolojik ve Ekonomik Önemi İle İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri

➢ Sungerler temizlik işlerinde, ilaç ve kozmetik sanayinde kullanılır.

➢ Sölenterler grubuna ait mercanlar kupe ve kolye gibi sus eşyalarının yapımın-dakullanılır.

➢ Parazit olarak beslenen solucanlar insanlarda önemli sağlık sorunlarının ortayaçıkmasına neden olabilir. Sulukler tıpta tedavi amaçlı kullanılır. Toprak solucanıaçtığı boşluklar ile toprağı havalandırır. Toprağı inorganik madde ve oksijen yö-nunden zenginleştirerek bitki gelişimini olumlu yönde etkiler.

➢ Yumuşakçaların bazıları insanlar tarafından besin olarak kullanılır. Bazı midyeturleri ise inci uretir.

➢ Eklem bacaklı grubuna ait kabuklular besin ve ekonomik değerleri yuksek ol-duğundan özel olarak uretilen istakoz ve karides gibi turleri içerir. Böcekler bit-kilerin tozlaşmasını sağlayarak ekolojik dengenin devamında önemli bir roloynarlar. Bazı böcek turleri ilaç, kozmetik ve ipek yapımında kullanılır. Zararlı or-ganizmalara karşı yapılan biyolojik mucadelede de böcekler kullanılır. Arılarbesin değeri çok yuksek olan bal uretimini gerçekleştirir.

➢ Balıklar sofralarımızın vazgeçilmez unsurlarından biridir. Ayrıca balık yağı, boyave parfumeri sanayinde kullanılır. Ülkemizde rağbet görmeyen kurbağalar av-rupa ulkelerinde besin olarak tuketilir.

➢ Surungenler, besin zincirindeki konumları nedeniyle tarım urunlerindeki verim-liliği arttırır. Bazılarının derileri kemer ve ayakkabı gibi aksesuarların uretimindekullanılır.

➢ Tavuk ve hindi gibi kumes hayvanlarının yumurtası ve eti insanlar için önemliprotein kaynaklarıdır. Kanarya ve bulbul gibi kuşlar sesleri, tavuskuşu ve papa-ğan gibi kuşlar görunumleri ile hayatımıza renk katarlar.

➢ İnsanlar koyun ve inek gibi hayvanların etinden ve sutunden faydalanır. Özel-likle kırsal kesimlerde at ve eşek gibi hayvanların gucunden faydalanılır.

VİRÜSLER

➢ Latincede zehir anlamına gelen virüsler cansızlar ile canlılar arasında geçiş formuolarak kabul edilir. Virüsler nükleik asit (genom) ile protein kılıftan (kapsit) oluşan ya-pılardır.

➢ Çok küçük yapıda olduklarından ışık mikroskobuyla görülemeyip ancak elektron mik-roskobuyla görülebilirler. Yönetici molekül olarak DNA ya da RNA içerirler.

➢ En basit yapılı hücreler olan prokaryot hücrelerde bulunan sitoplazma, hücre zarı veribozom gibi yapılar virüslerde bulunmaz. Organel ve yeterli enzim sistemleri olma-dığından sadece konak bir hücre içinde üreyebilirler. Bu nedenle mecburi hücre içiparazittirler.

➢ Parazit bakteriler glikoz ve amino asit gibi besin monomerlerinin bulunduğu ortam-larda üreyebilirler. Virüsler glikoz ve amino asit gibi besin monomerlerinin bulunduğuortamlarda çoğalamazlar. Konak bir hücre bulamayan virüsler kristal hale geçer veuzun zaman bu şekilde kalabilirler.

➢ Virüsler çok hızlı mutasyona uğrarlar. Genetik yapıları ve protein kılıfları değiştiğindenvirüslerle mücadele etmek zordur. Yaşam faaliyetlerini konak hücre içinde gerçekleş-tirdiklerinden ve yeterli enzim sistemine sahip olmadıklarından dolayı antibiyotiklerdenetkilenmezler. Virüslerle karşılaşan hücrelerin salgıladığı interferonlar, virüslere karşıbağışıklık sağlar.

➢ Virüslerin kuyruk kısmında bulunan enzimler, genomun konak hücreye aktarımı sıra-sında konak hücrenin zarını eritmek için kullanılır. Virüsler konak hücrelerini, hücre dı-şındaki reseptör proteinler ile kendi üzerindeki proteinler arasında oluşacakanahtar–kilit benzeri etkileşimler sonucu tanırlar.

➢ Anahtar - kilit uyumundan dolayı virüsler genel olarak belirli bir konak hücre çeşidineözgüdür. Örneğin çocuk felci ve kuduz virüsü beyin ve omurilikte; grip ve nezle virüsüüst solunum yollarında; AIDS virüsü akyuvarlarda (T lenfosit); sarıhumma virüsü ka-raciğerde; çiçek, kızamık ve siğil virüsü deride çoğalır.

Virüslerin Çoğalması

➢ Virüsler hem ökaryot hem de prokaryot hücreleri enfekte edebilirler.

➢ Bakteri hücrelerinin içinde çoğalan virüslere bakteriyofaj veya kısaca faj denir.

UYARI

Aynı virüste DNA ve RNA molekülleri beraber bulunmaz.

UYARI

Virüsler konak hücre dışında kristal hale geçmeleri nedeniyle cansız;mutasyona uğramaları ve konak hücre içinde çoğalabilmeleri ile canlı-lara benzerler.

265

Can

lılar Dü

nyası

ÜN

İTE

–2

Protein kılıf

DNA

Kuyruk

Bakteriyofajın yapısı

ÜN

İTE

–2

Can

lılar Dü

nyası

266

➢ Bakteriyofajların çoğalması iki şekilde gerçekleşir. Bunlar litik döngü ve lizogenik dön-güdür.

a. Litik Döngü:

➢ Aşağıda bir bakteriyofajın E. coli hücresi (konak hücre) içinde çoğalması şematizeedilmiştir.

1. Bakteriyofaj kuyruk iplikçiklerini kullanarak E.coli hücresinin dışındaki özgül resep-törlere bağlanır. Bakteriyofajın kuyruk kısmında bulunan enzimler konak hücreninzarını ve duvarını delerek DNA'sını hücre içine aktarır.

2. Konak hücreye giren bakteriyofaj DNA'sı, bakteri DNA'sını hidroliz ederek hücre yö-netimini ele geçirir (Bazen parçalanan bakteri genomu virüs genomuna eklenebilir).

3. Bakteriyofaj DNA'sı bakterinin metabolizmasını (enzim, nükleotit, amino asit, ATP veribozom gibi) kullanarak önce kendini eşler, sonra protein kılıfları üretir.

4. DNA'ların protein kılıfların içine girmesi ile yeni bakteriyofajlar oluşur. Bakterinin hücrezarı ve duvarı parçalanır (liziz) ve oluşan yeni bakteriyofajlar serbest kalır.

➢ Aşağıda radyoaktif işaretleme yöntemi ile bakteriyofajın çoğalma döngüsünün takibiile ilgili iki deney verilmiştir.

l Deney 1 & Protein kılıfındaki kükürt atomları radyoaktif işaretli bakteriyofaj ileE.coli bakterisi enfekte edilmiştir. Bir süre sonra bakteri içinde radyoaktif işaretli kü-kürt atomlarına rastlanmamıştır.

l Deney 2& DNA'sı radyoaktif fosfor işaretli bakteriyofaj ile E.coli bakterisi enfekteedilmiştir. Bir süre sonra bakteri içinde radyoaktif işaretli fosfor atomlarına rast-lanmıştır.

➢ Bu deneylerin sonuçlarına göre bakteriyofaj üremek amacıyla enfekte ettiği bakterihücresinin içine DNA molekülünü gönderir. Protein kılıf hücre dışında kalır.

Litikdöngü

Bakteriyofaj

1

4

3

2

E.coli Faj DNA’sı

Faj DNA’sı

E.coli DNA’sı

b. Lizogenik Döngü:

Hücreyi parçalayan litik döngünün tersine, lizogenik döngü faj genomunun konakhücreye zarar vermeden çoğalmasını sağlar. Aşağıda m fajının E. coli bakterisi içindekilizogenik döngüsü şematize edilmiştir.

1. Konak hücreye giren bakteriyofaj DNA'sı dairesel bir yapı kazanır.

2. Bateriyofaj DNA'sı bakteri DNA'sının içine entegre olur.

3. Bakteri hüresinin her bölünmesinde faj DNA'sıda onunla birlikte eşlenerek çoğalır.

4. Bazı bakteriyofajlar uzun süre lizogenik döngüde kalabilir.

5. Bazı bakteriyofajlar çevresel etkilerle lizogenik döngüden çıkarak litik döngüye ge-çerler ve konak hücreyi patlatarak serbest kalırlar.

Virüslerin İnsanlarda Neden Olduğu Hastalıklar

Virüslerin insanlarda neden olduğu hastalıklara AIDS, grip, herpes, kuduz ve hepa-tit örnek olarak verilebilir.

AIDS (Edinilmiş Bağışıklık Yetmezliği Sendromu): İnsanlarda hastalıklara karşıkoruma sağlayan bağışıklık sisteminin, HIV (Human Immunodeficiency Virus/İnsan Ba-ğışıklık Yetmezlik Virüsü) tarafından işlevsiz hale getirilmesi sonucunda ortaya çıkar.AIDSʼli kişilerde bağışıklık sistemi zayıfladığı için vücudun enfeksiyonlara karşı direnciyok olur. Bu nedenle zatürre, kanser gibi hastalıklara yakalanma riski artar ve bu hasta-lıkların ortaya çıkışı kolaylaşır. AIDSʼli bir kişi genellikle ölümcül enfeksiyonlar sonucu ya-şamını yitirir. HIV, bulaştıktan sonra AIDS hastalığının belirtileri kişinin yaşam koşullarınave direncine göre birkaç yıl hatta bazen daha uzun süre sonra ortaya çıkar. HIV bulaştığıvücutta çeşitli hücrelere yerleşerek çoğalır. Vücut direnci zayıflayan hastada normalde za-rarsız olan, hafif geçen ya da ender rastlanan birtakım hastalıklar ortaya çıkar. Ayrıcalenf bezlerinde büyüme, nedeni bilinmeyen uzun süreli ateş, gece terlemeleri, ağızdamantar enfeksiyonu, ağız ve deride tekrarlayan uçuk, kilo kaybı, ishal, öksürük görülür.Kesin tanı için anti-HIV (Eliza) testi yapılır.

➢ HIV vücut dışında uzun süre yaşayamaz. Bulaşması için vücut sıvılarının doğrudanteması gerekir. Cinsel ilişki, kan nakli ve ortak şırınga kullanımı bu virüsün bulaşma-sına yol açan en önemli faktörlerdir. Ayrıca plasenta ya da süt yoluyla virüsü taşıyananneden bebeğine bulaşır. Buna karşılık HIV, aynı ortamda bulunma, öksürükle, hap-şırıkla ya da el sıkışma gibi olağan temaslarla bulaşmaz.

➢ AIDSʼden korunmak ve yayılmasını önlemek için aşağıda belirtilen durumlara dikkatedilmelidir:

– Korunmasız cinsel ilişkiye girilmemelidir.

Faj

1

2

3

4

5

DNA’s›Lizogenik

Döngü

Faj DNA’s›nasahip bakterisay›s› artar

λ fajı

267

Can

lılar Dü

nyası

ÜN

İTE

–2

HIV, AIDS hastalığına yol açar.

Grip, virüslerin neden olduğu bir hastalıktır.

Harpes simpleks olarak adlandırılan virüs uçukhastalığına yol açar.

– Kan nakli sırasında, AIDS testi yapılmamış, kontrol edilmemiş kan kesinlikle kul-lanılmamalıdır.

– Kullanılmış ve dezenfekte edilmemiş şırınga, iğne, cerrahi aletler, jilet, makas, dişhekimliği aletleri vb. kesinlikle kullanılmamalıdır.

– Açık yaralar, vücuda virüsün girişini engellemek için bantla kapatılmalıdır.

– HIV taşıyan kişi kesinlikle kan bağışlamamalıdır.

– HIV bulunduran vücut sıvılarının (kan, sperm vb.) yaralı bir dokuya teması engel-lenmelidir.

Grip: Solunum yollarına yerleşerek burada çoğalan bir virüsün yol açtığı bulaşıcıbir hastalıktır. Hastalığın belirtileri virüs vücuda girdikten 1-2 gün sonra ortaya çıkmayabaşlar. Grip hastası kişilerde yüksek ateş, halsizlik, terleme, şiddetli kas ve eklem ağrı-ları, kuru öksürük, baş ağrısı gibi belirtiler görülür. Grip, sağlıklı insanlarda ortalama birhaftada geçmesine rağmen; yaşlılarda ve kronik hastalığı olan kişilerde (kalp, akciğer,AIDS, şeker vb. hastalıklar) çok daha ağır seyreder ve zatürre, beyin iltihabı gibi ölümlesonuçlanabilecek hastalıklara yol açabilir.

➢ Gribe neden olan virüs, kişi hapşırınca ya da öksürünce su damlacıkları halinde ha-vaya yayılır ve aynı havayı soluyan başka kişilerin solunum yollarına girerek yerleşir.Ayrıca hasta kişilerle temas edilmesi ve hasta kişilerle ortak eşya (havlu, bardak, çatalvb.) kullanılması virüsün bulaşmasını sağlar.

➢ Grip tedavisinde antibiyotik kullanımı işe yaramaz. Çünkü antibiyotikler virüslere değilbakterilere etki eder. Grip virüsünün genomu sürekli değişime uğrar ve bu nedenlegribe karşı kesin etkili bir aşı geliştirilememiştir. Grip virüsünün yapısını değiştirmesinedeniyle, vücudun bir grip türüne karşı kazandığı bağışıklık, ertesi yıl ortaya çıkanyeni bir grip salgınına karşı genelde etkisiz olur. Hastalık yaklaşık bir hafta içinde ken-diliğinden iyileşir. Ancak iyice dinlenmek, bol sulu gıdalar, taze meyve ve sebzeler tü-ketmek iyileşmeyi hızlandırır.

➢ Gripten korunmak ve yayılmasını önlemek için aşağıda belirtilen durumlara dikkatedilmelidir:

– Hasta kişi ile direkt veya yakın temastan kaçınılmalıdır.

– Hasta kişinin ağız-burun akıntılarıyla temas etmiş olan eşyalar kullanılmamalıdır.

– Gerekli olmadıkça kalabalık yerlerden uzak durulmalıdır.

– Eller sabunla sık sık yıkanmalıdır.

– Yaşlılar, kronik hastalığı olan kişiler, bağışıklık sistemi zayıf olanlar, sağlık çalı-şanları grip aşısı olmalıdır.

Herpes: Sinir hücrelerine yerleşen “Herpes simpleks” olarak adlandırılan virüs uçukhastalığına yol açar. Herpes virüsü, bağışıklık sisteminin zayıfladığı durumlarda etkin halegeçer. Bulaşıcı bir hastalık olan, uçuk, genellikle dudakta, ağız ve burun delikleri çevre-sinde çıkar. Uçuk çıkacak bölgede kızarıklık, şişme ve içi sıvı dolu kabarcık oluşumu gö-rülür. Stres, heyecan, soğuk algınlığı, ateşli hastalıklar, yorgunluk, uykusuzluk gibidurumlar uçuk oluşumunu tetikler. Ağrı kesici ilaç kullanma ve buz uygulaması uçuğunneden olduğu ağrıyı azaltırken; alkol ve antiseptik ilaçlar uçuğun üzerindeki bakteri en-feksiyonunun gelişmesini engeller.

➢ Uçuktan korunmak ve yayılmasını önlemek için aşağıda belirtilen durumlara dikkatedilmelidir:

– Uçuğu patlatmaktan kaçınılmalıdır.

– Uçuğu olan insanlara ait havlu, bardak, çatal vb. eşyalar kullanılmamalıdır.

– Uçuğa dokunulmamalıdır. Dokunmak gerekiyorsa eller çok iyi dezenfekte edil-melidir.

268

Can

lılar Dü

nyası

ÜN

İTE

–2

Kuduz: Kuduz, merkezi sinir sistemini etkileyen viral bir hastalıktır. Kuduza nedenolan virüs hayvanların salyasında bulunur ve genellikle ısırma suretiyle insana bulaşır.Kedi, köpek, tilki, yarasa ve kurt gibi hayvanlarda kuduz virüsü yaygın olarak bulunur. Buhayvanların salyasında bulunan kuduz virüsü, hayvanın ısırmış olduğu yerdeki yaradaniçeriye girer. Daha sonra yavaş yavaş ilerler ve beyne ulaşarak orada iltihap yapar. Has-talığın kuluçka süresi ortalama 10 ile 60 gün arasında değişir. Hayvanın ısırdığı yer, başbölgesine ne kadar yakın olursa kuluçka süresi de o kadar kısa olur.

➢ Kuduzun insanda ortaya çıkan belirtileri çırpınma, huzursuzluk ve huy değişimi şek-linde görülür. Bunu takiben kaslarda ağrılı kasılma başlar ve felç gelişir. Ayrıca hastakişi su içmekten ve görmekten korkar. Kuduza karşı en etkili yöntem aşıdır. Hastalı-ğın ancak kuluçka döneminde aşı uygulanması hastalığın belirti vermeden önlenme-sini sağlar. Kuduzun belirtileri ortaya çıktıktan sonra yapılacak aşının veya kuduzserumunun faydası olmaz ve ölüm gerçekleşir.

➢ Kuduzdan korunmak için aşağıda belirtilen durumlara dikkat edilmelidir:

– Kuduzunu önlenmesi için yasal olarak kuduz kuşkusu kesinlikle bildirilmelidir.

– İnsana sebepsiz saldıran hayvan mümkünse yakalanmalı ve 15 gün boyunca gö-zetim altında tutulmalıdır. Eğer bu süreçte hayvan ölmüyorsa kuduz değildir.

– Sahipli evcil hayvanlar düzenli olarak aşılanmalıdır.

Hepatit: Hepatit hastalığı karaciğerde meydana gelen iltihaplanmadır. Hepatite yolaçan virüsler (A, B, C, D, E) şeklinde olmaktadır. Bunlardan hepatit B, gelişmekte olan ül-kelerde daha sıklıkla görülür. Hepatit B virüsü karaciğerde çoğalır ve karaciğerde hasarayol açar. Hepatit B hastalığı bulaşıcıdır. Bu hastalığa yakalanan insanların bir kısmı tamolarak iyileşmeyip taşıyıcı olarak kalır. Hepatit B taşıyıcıları hasta olmasalar bile hastalı-ğın yayılmasına neden olur. Ülkemizde hepatit B hastalığını taşıyıcılık % 3 ile % 7 ara-sında değişmektedir.

➢ Hepatit oluşan kişilerde bulgular kişiden kişiye değişmekle birlikte genel olarak hafifateş, ağrı, kusma, halsizlik, uykuya eğilim, göz akı ve deride sararma gözlenebilir.Hepatit B virüsü kan yoluyla, cinsel ilişkiyle ve doğum sırasında anneden çocuğa ge-çebilir. Hepatit B virüsünün vücuda girişinden sonra karaciğerde iltihap ve kronik-leşme, belirti vermeden vücutta kalma ya da vücut savunması tarafından tamamenortadan kaldırılma gibi sonuçlar ortaya çıkabilir.

➢ Hepatit Bʼden en etkili korunma yolu aşılanmadır. Çünkü hepatit B siroz ve karaciğerkanserine sebep olabilecek sinsi bir hastalıktır. Hepatit B aşısı, hepatit B geçirmemiş,bu virüsü taşımayan ve herhangi bir bağışıklık oluşmamış kişilere uygulanır. HepatitB hastalığına yakalanmış bireylerde, hastalık kronikleşmiş (süreğen, uzun süreli) iseilaç tedavisi uygulanır. Hastalığın akut (kısa süreli) boyutta seyretmesi halinde isekesin bir tıbbı tedavi yoktur. Ancak şikayetleri azaltıcı yöntemler kullanılır.

➢ Hepatit hastalığından korunmak ve yayılmasını önlemek için aşağıda belirtilen du-rumlara dikkat edilmelidir:

– Başta risk altında olanlar olmak üzere tüm bireyler hepatit Bʼye karşı aşılanmalı-dır.

– Hepatit B virüsü taşıyan bireylerle temas ve korunmasız cinsel ilişkiden kaçınıl-malıdır.

– Hepatit B virüsü taşıyan ya da hasta olan bireylerle diş fırçası, çatal, kaşık, bar-dak gibi ortak eşyalar kullanılmamalıdır.

– Çeşitli amaçlar için uygulanan iğne ve şırıngaların sterileze olmasına dikkat edil-melidir.

269

Can

lılar Dü

nyası

ÜN

İTE

–2

Kuduza neden olan virüs hayvanların salyasındabulunur.

Sağlıklı karaciğer

Sirozlu karaciğer

270

Can

lılar Dü

nyası

ÜN

İTE

–2

DERS NOTLARI

Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerleri tabloda verilen kavramlar ile tamamlayınız.

1. Tatlı sularda yaşayan paramesyum ve öglena gibi tek hücreli canlılarda, hücreye giren fazla su ........................... ................. ile

dışarı atılır.

2. Paramesyumda eşeyli üreme ............................... ile gerçekleşir.

3. Mantarlarda, hif adı verilen ince ipliklerin birleşmesiyle ............................... adı verilen yapılar oluşur.

4. ............................... ............................... bitkilerde iletim demetleri bulunmaz.

5. Bakteri içinde üreyen virüslere ............................... denir.

6. ............................... ............................... damarlı tohumsuz bitkiler grubunda yer alır.

7. ............................... cansızlar ile canlılar arasında geçiş formu olarak kabul edilir.

8. Hidra gibi basit yapılı hayvanlarda radiyal simetri görülürken, insan gibi gelişmiş hayvanlarda ............................... simetri görü-

lür.

9. ............................... hayvanlar; sünger, sölenter, solucan, yumuşakça, eklem bacaklı ve derisi dikenli olmak üzere altı farklı sınıfta

incelenir.

10. Toprak solucanında birçok omurgasız hayvandan farklı olarak ............................... dolaşım sistemi bulunur.

11. Böceklerde ............................... solunumu görülür.

12. Omurgasız hayvanlara ait en basit canlılar ............................... sınıfında yer alır.

13. ............................... yapılı akciğer memelilere özgüdür.

14. ............................... balıkların belirgin özellikleri kemik yapılı iskelet, yüzme keseleri ve pullardır.

15. Vücut sıcaklığı, çevre sıcaklığına göre değişen canlılara .................................. canlılar denir.

16. ..............................., hayvanlar âleminin en gelişmiş sınıfıdır.

17. Memeli hariç diğer omurgalı hayvanlarda sindirim, üreme ve boşaltım sistemlerinin ortak olarak dışarıya açıldığı boşluğa

............................... denir.

18. Kurbağalar hem karada hem de suda yaşadıklarından .................................................. olarak adlandırılır.

19. Protista, mantarlar, bitkiler ve hayvanlar âleminde yer alan canlılar ............................... hücre yapısındadır.

20. ...............................lar ve hayvanlar âleminde yer alan tüm canlılar heterotrof beslenir.

➢ damarsız tohumsuz ➢ eğrelti otu ➢ iki yaşamlılar ➢ mantar

➢ süngerler ➢ miselyum ➢ ökaryot ➢ memeliler

➢ bilateral ➢ kapalı ➢ omurgasız ➢ soğukkanlı

➢ virüsler ➢ alveol ➢ bakteriyofaj ➢ konjugasyon

➢ trake ➢ kloak ➢ kemikli ➢ kontraktil koful

Etkinlik – 1 Boşluk Tamamlama SorularıÖkaryot Canlılar ve Virüsler

271

Can

lılar Dü

nyası

ÜN

İTE

–2

Aşağıdaki ifadelerden doğru olanların yanına "D", yanlış olanların yanına "Y" harfi yazınız.

1. Algler ve cıvık mantarlar protista âleminde incelenirler.

2. Bitkilerin hücre duvarları selüloz yapılıdır.

3. Tohumsuz bitkiler olan eğrelti otlarında ksilem ve floem borularından oluşan iletim demetleri bulunmaz.

4. Kara yosunları ve eğrelti otları tohum oluşturarak ürerler.

5. Öglena ökaryot yapılı bir canlı olup fotosentezle besin üretir.

6. Çift çenekli bitkilerde iletim demetleri bulunurken, tek çenekli bitkilerde iletim demetleri bulunmaz.

7. Böcekler ve balıklar aynı âlemin farklı sınıflarında yer alan canlılardır.

8. Paramesyumda biri küçük diğeri büyük olmak üzere iki farklı çekirdek bulunur.

9. Balık ve kurbağalarda genel olarak dış döllenme, dış gelişme görülür.

10. Hayvanlar âlemindeki canlıların gelişmişlik düzeyi ile rejenerasyon yetenekleri arasında ters orantı bulunur.

11. Mantarlar âlemindeki bazı canlılar fotosentez ile besin üretir.

12. Sölenterler sınıfında bulunan canlılar eklem bacaklılar sınıfında bulunan canlılardan daha gelişmiştir.

13. Böceklerin kanında solunum pigmenti bulunmadığından kanları renksizdir.

14. Böcek ve kurbağalar, gelişimleri sırasında başkalaşım geçirirler.

15. Plesantalı memelilerde yavru tam gelişmemiş olarak doğduğundan, gelişimini annesinin kesesinde tamamlar.

16. Kuşlar ve memeliler dört odacıklı kalp yapısına sahip ve vücut sıcaklıkları sabit olan hayvanlardır.

17. Tüm omurgalı hayvanlarda solunum pigmenti olan hemoglobin alyuvarda bulunur.

18. Virüsler organel ve enzim sistemlerine sahip olmadığından sadece konak bir hücre içinde ürerler.

19. Aynı virüste DNA ve RNA molekülleri birlikte bulunabilir.

20. Sürüngenlerin vücut örtüleri tüy, memelilerin vücut örtüleri ise kıldır.

Etkinlik – 2 Doğru–Yanlış SorularıÖkaryot Canlılar ve Virüsler

272

Can

lılar Dü

nyası

ÜN

İTE

–2

Aşağıda bakteri ve protista alemlerine ait bazı özellikler verilmiştir. Venn diyagramı üzerinde bu özellikleri karşılaştırınız.

1. Kalıtım birimi olan DNA çekirdek zarı ile çevrilidir.

2. Bazı türleri insanlarda hastalıklara neden olur.

3. Tatlı sularda yaşayan türlerinde kontraktil koful bulunur.

4. Bazı türleri uygun olmayan ortam koşullarında endospor oluşturur.

5. Peptidoglikan yapılı hücre duvarına sahiptirler.

6. Bazı türlerinde konjugasyon çeşitliliğe neden olur.

Aşağıda birbiri ile bağlantılı Doğru/Yanlış tipinde ifadeler içeren tanılayıcı dallanmış ağaç tekniğinde bir soru verilmiştir. a ifa-desinden başlayarak her Doğru ya da Yanlış cevabınıza göre çıkışlardan sadece birini işaretleyiniz.

Örneğin; a ifadesinin Doğru/Yanlış olduğu belirtilir. Doğru ise b ifadesine, yanlış ise c ifadesine ulaşılır. b ifadesinin Doğru/Yanlış olduğubelirtilir. Doğru ise d ifadesine, yanlış ise e ifadesine ulaşılır. d ifadesinin Doğru/Yanlış olduğu belirtilir. Doğru ise 1. çıkışa, yanlış ise 2. çı-kışa ulaşılır.

Bitkiler alemi; damarsıztohumsuz, damarlı tohumsuz vedamarlı tohumlu olmak üzere üçe

ayrılır.

Kara yosunları damarsız tohumsuz,ci€er otları damarlı tohumsuz

bitkilerdir.

Ci€er otlarının odun vesoymuk borularından oluflan

iletim demetleri vardır.

Kara yosunları gerçek kök,gövde ve yaprak içermez.

Açık tohumlu bitkilerin en çokbilinen örne€i kozalaklı

bitkilerdir.

Kapalı tohumlu bitkiler,tohumdaki çenek sayısına

göre tek çenekli ve çift çenekliolarak ikiye ayrılır.

D Y

D Y D Y

D Y

1. ç›k›fl 2. ç›k›fl 3. ç›k›fl 4. ç›k›fl 5. ç›k›fl 6. ç›k›fl 7. ç›k›fl 8. ç›k›fl

a

b c

d e f g

Damarlı tohumlu bitkiler açık vekapalı tohumlu olmak üzere ikiye

ayrılır.

D Y D Y D Y

Etkinlik – 4 Tanılayıcı Dallanmış AğaçÖkaryot Canlılar ve Virüsler

Etkinlik – 3 Venn DiyagramıÖkaryot Canlılar ve Virüsler

Bakteriler Âlemi Protista Âlemi

273

Can

lılar Dü

nyası

ÜN

İTE

–2

Aşağıda numaralandırılmış kutucuklarda omurgalı hayvanlara ait bazı örnekler verilmiştir. Kutucuklardaki numaraları kullana-rak aşağıdaki soruları cevaplayınız.

a) Hangi numaralarla gösterilen bireylerde iç döllenme görülür?

b) Hangi numaralarla gösterilen bireylerde dış gelişme görülür?

c) Hangi numaralarla gösterilen bireylerin erginlerinde solungaç solunumu görülür?

d) Hangi numaralarla gösterilen bireylerin kalbi üç odacıklıdır?

e) Hangi numaralarla gösterilen bireyler sıcakkanlıdır?

f) Hangi numaralarla gösterilen bireylerin vücutları tüyler ile örtülüdür?

g) Hangi numaralarla gösterilen bireylerin olgun alyuvarlarında çekirdek bulunmaz?

h) Hangi numaralarla gösterilen bireylerin kalplerinde sadece kirli kan bulunur?

Aşağıda mantarlar ve bitkiler âlemine ait bazı özellikler verilmiştir. Venn diyagramı üzerinde bu özellikleri karşılaştırınız.

1. İnorganik maddeleri ışık enerjisi yardımıyla organik maddelere dönüştürürler.

2. Hücre zarının dışında hücre duvarına sahiptirler.

3. Glikozun fazlasını glikojen olarak depolarlar.

4. Bazı türleri organik atıklar üzerinde saprofit olarak beslenir.

5. Mitokondri gibi zarlı organellere sahiptirler.

6. Bazı türleri odun ve soymuk borularından oluşan iletim demetine sahiptir.


Etkinlik – 5 Yapılandırılmış GridÖkaryot Canlılar ve Virüsler

Mantarlar Âlemi Bitkiler Âlemi

1. Tavşan 2. Yılan 3. Kurbağa

4. Kartal 5. Alabalık 6. Kertenkele

7. Bülbül 8. Hamsi 9. Balina

274

Can

lılar Dü

nyası

ÜN

İTE

–2

1.

Yukarıdaki tabloya göre X, Y ve Z canlıları ile ilgili;

I. X canlısı kloroplast içerir.

II. Y canlısının DNA'sı çekirdek zarı ile çevrilidir.

III. Z bakterisi protista âlemine ait olabilir.




2. Öglena'da gerçekleşen,

I. inorganik maddeleri organik maddeye çevirme,

II. hücreye giren fazla suyun kontraktil kofullar ile atılımı,

III. mitoz ile bölünerek sayısal artış sağlama

özelliklerinden hangileri paramesyumda görülmez?



3.

Yukarıdaki tabloda I, II ve III numaralı kısımlara aşağıda-kilerden hangisi gelmelidir?

4.

Yukarıdaki dönüşüm olaylarından hangileri tüm canlılardaortak olarak gerçekleşir?



5. Aşağıdaki olaylardan hangisi ökaryot hücrelerde gerçek-leşemez?

A) Mayoz bölünme B) Fotosentez

C) Kemosentez D) Oksijenli solunum

E) Konjugasyon

6. Omurgalı hayvanlarda aşağıdaki özelliklerden hangisi or-taktır?

A) Solungaç solunumu

B) Dış döllenme

C) Dört odacıklı kalp

D) İç gelişme

E) Kapalı dolaşım

7. Tüm bitkiler için,

I. tohum oluşturma,

II. iletim demetlerine sahip olma,

III. hücre duvarı içerme,

IV. boyca büyüme




Özellik

CanlıHücre duvarı Glikojen depolama Çekirdek

Bitki Var I Var

Bakteri Var Var II

Mantar III Var Var

I‹norganikmadde

Monomerorganikmadde

IIATP

Polimerorganikmadde

III

I II III

A) Yok Yok Yok

B) Var Var Yok

C) Var Yok Var

D) Yok Yok Var

E) Yok Var Var

Canlı çeşidi Çekirdek Hücre sayısı Beslenme biçimi

X Var Çok Ototrof

Y Var Tek Ototrof

Z Yok Tek Heterotrof

275

Can

lılar Dü

nyası

ÜN

İTE

–2

1) & 2) & 3) & 4) & 5) & 6) & 7) & 8) &

TEST 1

8.

Yukarıdaki grafikte omurgalı bir canlının vücut ve çevre sı-caklığı arasındaki ilişki verilmiştir.

Bu canlı aşağıdakilerden hangisi olabilir?

A) Hamsi B) Kurbağa C) Aslan

D) Kertenkele E) Yılan

9. Omurgasız hayvanlarda aşağıdaki özelliklerden hangisigörülemez?

A) Merkezileşmiş sinir sistemi

B) Notokord olarak adlandırılan sırt ipliği

C) İki ucu açık sindirim sistemi

D) Boşaltım maddesi olarak ürik asit oluşturma

E) Deri solunumu

10. Hayvanlar âleminde yer alan en basit (X) ve en gelişmiş(Y) canlı sınıfları aşağıdakilerden hangisinde verilmiştir?

11. Protista âleminde yer alan tüm canlılarda,

I. tek hücreli olma,

II. ototrof beslenme,

III. ökaryot hücre yapısı,

IV. kamçı ile hareket

özelliklerinden hangileri ortak olarak bulunur?

A) Yalnız III B) I ve III C) II ve IV

D) I, II ve III E) II, III ve IV

12. Hayvanlar âlemine ait olan,

I. kertenkele,

II. fare,

III. kurbağa

canlılarının basitten gelişmişe doğru sıralanışı aşağıda-kilerden hangisinde doğru olarak verilmiştir?

A) I - II - III B) I - III - II C) II - I - III

D) III - I - II E) III - II - I

13. Protista âleminde yer alan amip, öglena ve paramesyumiçin aşağıdakilerden hangisi ortaktır?

A) İki çekirdekli olma

B) Kloroplast içerme

C) Radiyal simetri

D) Sil ile hareket

E) Kontraktil koful içerme

14. Aşağıdaki hayvanlardan hangisi omurgasız değildir?

A) Semender B) Toprak solucanı

C) Deniz yıldızı D) Çekirge

E) İstakoz

15. Omurgalı hayvanlara ait aşağıdaki özelliklerden hangisimemeliler sınıfına özgüdür?

A) Kalpte temiz ve kirli kanın karışmaması

B) Sperm ve yumurtanın dişi bireyde döllenmesi

C) Embriyonun plesanta ile beslenmesi

D) Gaz alış verişinin akciğer ile sağlanması

E) Hemoglobinin alyuvarın içinde bulunması

X Y

A) Balık Memeli

B) Sölentere Kurbağa

C) Sünger Memeli

D) Böcek Kuş

E) Sünger Derisi dikenli

Vücut sıcaklı€ı

Çevre sıcaklı€ı (°C)

276

Can

lılar Dü

nyası

ÜN

İTE

–2

9) & 10) & 11) & 12) & 13) & 14) & 15) & 16) &

1. Balıklarla ilgili,

I. kalpleri iki odacıklıdır,

II. solungaç solunumu görülür,

III. döllenme genelde suda gerçekleşir,

IV. soğukkanlı canlılardır.

ifadelerinden hangileri doğrudur?

A) I ve II B) III ve IV C) I, II ve III

D) II, III ve IV E) I, II, III ve IV

2. Ergin kurbağa ve sürüngenlerde aşağıdaki özelliklerdenhangisi ortaktır?

A) Vücudun pullarla örtülü olması

B) Kalplerinin üç odacıklı olması

C) Deri ile gaz alış verişinin gerçekleşmesi

D) İç döllenmenin görülmesi

E) Azotlu metabolik atıklarının ürik asit olması

3.

Omurgalı bir canlının vücut sıcaklığının çevre sıcaklığına göredeğişimi yukarıdaki grafikte verilmiştir.

Bu canlıda,

I. üç odacıklı kalp,

II. alveol yapılı akciğer,

III. kapalı dolaşım sistemi

özelliklerinden hangileri kesinlikle bulunamaz?



4. Aşağıdaki canlılardan hangisi farklı bir şubede incelenir?

A) Kirpi B) Yunus C) Penguen

D) Arı E) Levrek

5. Hayvanlar âlemine ait olan;

I. Kurbağa

II. Memeli

III. Sürüngen

IV. Böcek

canlı gruplarından hangilerinin yaşama evrelerinde baş-kalaşım gerçekleşir?


D) II ve III E) II ve IV

6. Aşağıdaki özelliklerden hangisi böceklerde görülmez?

A) Kitin yapılı dış iskelet

B) Eşeyli üreme

C) Trake solunumu

D) Ürik asit atılımı

E) Kapalı dolaşım

7. Bitkiler âleminde gelişmişlik düzeyi arttıkça,

I. diploit evrenin uzaması,

II. iletim demetlerinin oluşması,

III. üremenin tohumla gerçekleşmesi

durumlarından hangileri ortaya çıkar?



8. – Solunum pigmentleri hemoglobindir.

– Sıcakkanlı canlılardır.

– Kalpleri dört odacıklıdır.

– Akciğerleri alveol yapılıdır.

Yukarıda özellikleri verilen omurgalı sınıfı aşağıdakiler-den hangisidir?

A) Sürüngen B) Memeli C) Balık

D) Kuş E) Kurbağa

Vücut sıcaklı€ı

Çevre sıcaklı€ı (°C)

277

Can

lılar Dü

nyası

ÜN

İTE

–2

TEST 2 ÜN

İTE

–2

Can

lılar Dü

nyası

ÜN

İTE

–2

Can

lılar Dü

nyası

1) & 2) & 3) & 4) & 5) & 6) & 7) & 8) &

9. Bitkiler ve hayvanlar âleminde yer alan canlılarda,

I. mitoz bölünme,

II. oksijenli solunum,

III. fotosentez

olaylarından hangileri ortak olarak gerçekleşir?



10. Omurgalı hayvanlarda,

I. deri,

II. trake,

III. solungaç,

IV. akciğer

solunum organlarından hangileri bulunamaz?

A) Yalnız II B) Yalnız III C) I ve II

D) II ve III E) III ve IV

11. Toprak solucanı ile ilgili aşağıdaki bilgilerden hangisidoğru değildir?

A) İki ucu açık sindirim sistemi bulunur.

B) Tamamı ayrı eşeylidir.

C) Boşaltım organı olarak nefridyum içerirler.

D) Gaz alış verişlerini derileri ile gerçekleştirirler.

E) Kapalı dolaşım sistemine sahiptirler.

12. Omurgalı hayvanlarda kurbağalardan memelilere doğrugidildikçe,

I. alyuvardaki hemoglobin miktarı,

II. akciğerin yüzey alanı,

III. kalpteki odacık sayısı

niceliklerinden hangilerinin artması beklenir?



13. Aşağıdaki canlılardan hangisinin kalıtım materyali sito-plazmada bulunur?

A) Bakteri B) Mısır C) Çekirge

D) Öglena E) Mantar

14. Mantarlar âleminde yer alan canlılarda,

I. saprofit,

II. ototrof,

III. parazit

beslenme şekillerinden hangileri görülemez?


D) I ve II E) I ve III

15. – Boşaltım maddesi olarak ürik asit oluşturma

– Çevre sıcaklığı değişse bile vücut sıcaklığını sabit tutma

– Akciğerlerine bağlı hava keseleri içerme

Yukarıdaki özelliklere sahip hayvanların tamamının top-landığı sınıflandırma birimi aşağıdakilerden hangisidir?

A) Cins B) Familya C) Tür

D) Sınıf E) Takım

16. Hayvanlar âlemine ait canlılarda aşağıdaki özelliklerdenhangisi ortaktır?

A) Bilateral simetriye sahip olma

B) Embriyonun gelişimi sırasında endoderm, ektoderm vemezoderm tabakalarının oluşması

C) Merkezileşmiş bir sinir sistemine sahip olma

D) Ağızda başlayıp anüsle biten iki ucu açık sindirim sistemiiçerme

E) Metabolik faaliyetler için gerekli olan besinlerin dış ortam-dan alınması

278

Can

lılar Dü

nyası

ÜN

İTE

–2

9) B 10) A 11) B 12) E 13) A 14) B 15) D 16) E

1. Aşağıdaki I numaralı sütunda protista aleminde yer alan bazı canlılar, II numaralı sütunda ise bunlara ait bazı özellikler ka-rışık olarak verilmiştir. Uygun eşlemeleri yapınız.

2. Aşağıda verilen hayvan örneklerini basitten gelişmişe doğru kutucukların içine rakamlar yazarak sıralayınız.

Çekirge KurtHamsi Denizanası

Kurbağa Yılan BülbülTopraksolucanı

I II

g Cıvık mantara. Gündüzleri kendi besinini ürettiğinden ototrof, geceleri ortamdaki hazır

besinleri kullandığından heterotrof olarak beslenir.

g Plazmodyum b. Oluşturduğu yalancı ayakları, beslenme ve hareket için kullanır.

g Paramesyumc. Selüloz yapılı hücre duvarı, kloroplast içerme ve nişasta depolama gibi

özellikleri ile bitkilere benzer.

g Öglena d. Amibe benzer şekilde hareket eder ve genelde saprofit olarak beslenir.

g Yeşil alg e. Parazit beslenerek insanlarda sıtmaya neden olur.

g Amip f. Pelikulanın altında bulunan trikosistlerini savunma amaçlı kullanır.


279

Can

lılar Dü

nyası

ÜN

İTE

–2

3. Aşağıdaki tabloda canlıların ait oldukları üç farklı domain verilmiştir. Bu domainlere ait olan âlemleri yazınız.

4.

Aşağıdaki şemayı kullanarak I, II, III, IV ve V numaralı canlı gruplarını yazınız.

DNA’ları çekirdekiçinde mi bulunur?

Hücre duvarları peptidoglikanyapılı mıdır?

Fotosentez yapılabilir mi?

Hücre duvarı var mıdır?

Hayır Evet


I ............................. II ............................. III ............................

IV ............................ V ........................

Hayır Evet

➢ Bakteriler ➢ Mantarlar

➢ Arkeler ➢ Hayvanlar

➢ Bitkiler

Domain 1. Bakteria 2. Archea 3. Eukarya

Âlem ➢ ➢ ➢

➢

➢

➢

280

Can

lılar Dü

nyası

ÜN

İTE

–2

5. Omurgalı hayvanlara ait şemaya göre aşağıdaki soruları cevaplayınız.

a) Genetik benzerliği en fazla olan canlıları yazınız.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

b) Hangi canlının derisi kıllarla örtülü değildir?

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

c) Kurt ve evcil kedinin ortak özelliklerini yazınız.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

d) Leopardaki hangi özellikler atta bulunmaz?

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

6. Aşağıda omurgalı hayvanlara ait bazı özellikler verilmiştir.Tüm omurgalılarda ortak olan özelliklerin başındaki kutucuklara (✓), ortak olmayan özelliklerin başındaki kutucuklara ise (X)işaretini koyunuz.

a. İç iskelete sahip olma

b. Akciğer solunumu yapma

c. Solunum pigmenti olan hemoglobinin alyuvarda bulunması

d. Kapalı dolaşım sistemine sahip olma

e. Döllenmenin dişi bireyin üreme kanalında gerçekleşmesi

f. Merkezileşmiş sinir sistemi

g. Vücut ısısını sabit tutabilme

h. Bilateral simetriye sahip olma

Kaplumba¤a At Kurt Leopar

Familya (Felidae)

Tak›m (Etçiller)

Sınıf (Memeliler)

Evcil kedi

M›r›ldamayetene¤i

K›l

Çekilebilenpençe

Etçil olma(et yiyendifl)

281

Can

lılar Dü

nyası

ÜN

İTE

–2

ÜN

İTE

–2

Can

lılar Dü

nyası

Can

lılar Dü

nyası

ÜN

İTE

–2

7. Aşağıda farklı âlemlerdeki canlılara ait bazı örnekler verilmiştir.

Bu âlemleri basitten gelişmişe doğru yuvarlakların içine rakamlar yazarak sıralayınız.

8. Aşağıda hayvanlar âlemine ait bazı özellikler verilmiştir.

Bu özelliklerden omurgasız ve omurgalılarda ortak olarak görülebilenlerin başındaki kutucuklara (✓), ortak olmayanların ba-şındaki kutucuklara ise (X) işaretini koyunuz.

a. Embriyonik dönemde notokord içerme

b. Açık dolaşım sistemine sahip olma

c. İki ucu açık sindirim kanalı içerme

d. İç iskelet bulundurma

e. Eşeyli üreme

f. Solungaç solunumu yapma

Mantarlar Arkeler Hayvanlar

Bakteriler Bitkiler Protista

282

Can

lılar Dü

nyası

ÜN

İTE

–2

9. Etçil hayvanlara ait şemaya göre aşağıdaki ifadelerden doğru olanların başındaki kutucuklara (✓), yanlış olanların başındakikutucuklara ise (X) işaretini koyunuz.

a. Leopar ve kurt aynı takımın farklı familyalarında yer alırlar.

b. Genetik benzerliği en fazla olan su samuru ve çizgili kokarcadır.

c. Evcil köpek ve kurt aynı familyanın farklı cinslerine aittir.

d. Şemadaki beş canlı aynı takımda yer alır.

10. Aşağıda omurgalı hayvanlara ait bazı özellikler verilmiştir.

Bu özelliklerden memeliler sınıfına özgü olanların başındaki kutucuklara (✓), diğer omurgalı sınıflarında da görülebilen özel-liklerin başındaki kutucuklara ise (X) işaretini koyunuz.

a. Sıcakkanlı olma

b. Kaslı diyafram bulundurma

c. Kalpte temiz ve kirli kanın karışmaması

d. Derilerinin kıllarla örtülü olması

e. Alveol yapılı akciğer içerme

f. İç iskelete sahip olma

g. Dışkı ve idrarın ayrı açıklıklardan atılması

h. Olgun alyuvarda çekirdek bulunmaması

Tür

Cins

Familya

Tak›m

Mustelidae

LutraMephitis

Canidae

Canis

Carnivora

Felidae

Panthera

Pantherapardus(leopar)

Lutra lutra(Avrupa

su samuru)

Canisfamiliaris

(evcil köpek)

Canislupus(kurt)

Mephitismephitis

(çizgili kokarca)

283

Can

lılar Dü

nyası

ÜN

İTE

–2

1. Tatlı sularda yaşayan paramesyum ve öglena gibi tek hücreli canlılarda, hücreye giren fazla su kontraktil koful ile dışarı atılır.2. Paramesyumda eşeyli üreme konjugasyon ile gerçekleşir.3. Mantarlarda, hif adı verilen ince ipliklerin birleşmesiyle miselyum adı verilen yapılar oluşur.4. Damarsız tohumsuz bitkilerde iletim demetleri bulunmaz.5. Bakteri içinde üreyen virüslere bakteriyofaj denir.6. Eğrelti otu damarlı tohumsuz bitkiler grubunda yer alır.7. Virüsler cansızlar ile canlılar arasında geçiş formu olarak kabul edilir.8. Hidra gibi basit yapılı hayvanlarda radiyal simetri görülürken, insan gibi gelişmiş hayvanlarda bilateral simetri görülür.9. Omurgasız hayvanlar; sünger, sölenter, solucan, yumuşakça, eklem bacaklı ve derisi dikenli olmak üzere altı farklı sınıfta ince-

lenir.10. Toprak solucanında birçok omurgasız hayvandan farklı olarak kapalı dolaşım sistemi bulunur.11. Böceklerde trake solunumu görülür.12. Omurgasız hayvanlara ait en basit canlılar süngerler sınıfında yer alır.13. Alveol yapılı akciğer memelilere özgüdür.14. Kemikli balıkların belirgin özellikleri kemik yapılı iskelet, yüzme keseleri ve pullardır.15. Vücut sıcaklığı, çevre sıcaklığına göre değişen canlılara soğukkanlı canlılar denir.16. Memeliler, hayvanlar âleminin en gelişmiş sınıfıdır.17. Memeli hariç diğer omurgalı hayvanlarda sindirim, üreme ve boşaltım sistemlerinin ortak olarak dışarıya açıldığı boşluğa kloak

denir.18. Kurbağalar hem karada hem de suda yaşadıklarından iki yaşamlılar olarak adlandırılır.19. Protista, mantarlar, bitkiler ve hayvanlar âleminde yer alan canlılar ökaryot hücre yapısındadır.20. Mantarlar ve hayvanlar âleminde yer alan tüm canlılar heterotrof beslenir.

1. Algler ve cıvık mantarlar protista âleminde incelenirler.

2. Bitkilerin hücre duvarları selüloz yapılıdır.

3. Tohumsuz bitkiler olan eğrelti otlarında ksilem ve floem borularından oluşan iletim demetleri bulunmaz.

4. Kara yosunları ve eğrelti otları tohum oluşturarak ürerler.

5. Öglena ökaryot yapılı bir canlı olup fotosentezle besin üretir.

6. Çift çenekli bitkilerde iletim demetleri bulunurken, tek çenekli bitkilerde iletim demetleri bulunmaz.

7. Böcekler ve balıklar aynı âlemin farklı sınıflarında yer alan canlılardır.

8. Paramesyumda biri küçük diğeri büyük olmak üzere iki farklı çekirdek bulunur.

9. Hidrada bulunan tek açıklık hem ağız hem de anüs olarak görev yapar.

10. Hayvanlar âlemindeki canlıların gelişmişlik düzeyi ile rejenerasyon yetenekleri arasında ters orantı bulunur.

11. Mantarlar âlemindeki bazı canlılar fotosentez ile besin üretir.

12. Sölenterler sınıfında bulunan canlılar eklem bacaklılar sınıfında bulunan canlılardan daha gelişmiştir.

13. Böceklerin kanında solunum pigmenti bulunmadığından kanları renksizdir.

14. Böcek ve kurbağalar, gelişimleri sırasında başkalaşım geçirirler.

15. Plesantalı memelilerde yavru tam gelişmemiş olarak doğduğundan, gelişimini annesinin kesesinde tamamlar.

16. Kuşlar ve memeliler dört odacıklı kalp yapısına sahip ve vücut sıcaklıkları sabit olan hayvanlardır.

17. Tüm omurgalı hayvanlarda solunum pigmenti olan hemoglobin alyuvarda bulunur.

18. Virüsler organel ve enzim sistemlerine sahip olmadığından sadece konak bir hücre içinde ürerler.

19. Aynı virüste DNA ve RNA molekülleri birlikte bulunabilir.

20. Sürüngenlerin vücut örtüleri tüy, memelilerin vücut örtüleri ise kıldır.Y

Y

D

D

D

Y

D

D

Y

Y

D

D

D

D

Y

D

Y

Y

D

D

Etkinlik – 2 Doğru–Yanlış SorularıÖkaryot Canlılar ve Virüsler

Etkinlik – 1 Boşluk Tamamlama SorularıÖkaryot Canlılar ve Virüsler

284

Can

lılar Dü

nyası

ÜN

İTE

–2

CEVAPLARCEVAPLAR

1. Kalıtım birimi olan DNA çekirdek zarı ile çevrilidir.2. Bazı türleri insanlarda hastalıklara neden olur.3. Tatlı sularda yaşayan türlerinde kontraktil koful bulunur.4. Bazı türleri uygun olmayan ortam koşullarında endospor oluşturur.5. Peptidoglikan yapılı hücre duvarına sahiptirler.6. Bazı türlerinde konjugasyon çeşitliliğe neden olur.

a, c, e, f ve g ifadeleri doğru, b ve d ifadeleri yanlıştır. Tanılayıcı dallanmış ağaçtaki ifadeleri takip eden öğrenci 3. çıkışa ulaşır.

a) Hangi numaralarla gösterilen bireylerde iç döllenme görülür? 1, 2, 4, 6, 7 ve 9

b) Hangi numaralarla gösterilen bireylerde dış gelişme görülür? 2, 3, 4, 5, 6, 7 ve 8

c) Hangi numaralarla gösterilen bireylerin erginlerinde solungaç solunumu görülür? 5 ve 8

d) Hangi numaralarla gösterilen bireylerin kalbi üç odacıklıdır? 2, 3 ve 6

e) Hangi numaralarla gösterilen bireyler sıcakkanlıdır? 1, 4, 7 ve 9

f) Hangi numaralarla gösterilen bireylerin vücutları tüyler ile örtülüdür? 4 ve 7

g) Hangi numaralarla gösterilen bireylerin olgun alyuvarlarında çekirdek bulunmaz? 1 ve 9

h) Hangi numaralarla gösterilen bireylerin kalplerinde sadece kirli kan bulunur? 5 ve 8

1. İnorganik maddeleri ışık enerjisi yardımıyla organik maddelere dö-nüştürürler.

2. Hücre zarının dışında hücre duvarına sahiptirler.

3. Glikozun fazlasını glikojen olarak depolarlar.

4. Bazı türleri organik atıklar üzerinde saprofit olarak beslenir.

5. Mitokondri gibi zarlı organellere sahiptirler.

6. Bazı türleri odun ve soymuk borularından oluşan iletim demetine sahiptir.

1. Tavşan 2. Yılan 3. Kurbağa

4. Kartal 5. Alabalık 6. Kertenkele

7. Bülbül 8. Hamsi 9. Balina


Etkinlik – 5 Yapılandırılmış GridÖkaryot Canlılar ve Virüsler

Etkinlik – 4 Tanılayıcı Dallanmış AğaçÖkaryot Canlılar ve Virüsler


Mantarlar Âlemi Bitkiler Âlemi

3, 4 2, 5 1, 6

Bakteriler Âlemi Protista Âlemi

4, 5 2, 6 1, 3

285

Can

lılar Dü

nyası

ÜN

İTE

–2

CEVAPLARCEVAPLAR

1.

2.

3.

I II

d Cıvık mantara. Gündüzleri kendi besinini ürettiğinden ototrof, geceleri ortamdaki hazır

besinleri kullandığından heterotrof olarak beslenir.

e Plazmodyum b. Oluşturduğu yalancı ayakları, beslenme ve hareket için kullanır.

f Paramesyumc. Selüloz yapılı hücre duvarı, kloroplast içerme ve nişasta depolama gibi

özellikleri ile bitkilere benzer.

a Öglena d. Amibe benzer şekilde hareket eder ve genelde saprofit olarak beslenir.

c Yeşil alg e. Parazit beslenerek insanlarda sıtmaya neden olur.

b Amip f. Pelikulanın altında bulunan trikosistlerini savunma amaçlı kullanır.

Çekirge KurtHamsi Denizanası

Kurbağa Yılan BülbülTopraksolucanı

4 1 3 8

2 5 6 7

Domain 1. Bakteria 2. Archea 3. Eukarya

Alem ➢ Bakteriler ➢ Arkeler ➢ Protistler➢ Bitkiler➢ Mantarlar➢ Hayvanlar


286

Can

lılar Dü

nyası

ÜN

İTE

–2

CEVAPLARCEVAPLAR

4.

Arkeler Bakteriler Hayvanlar

Mantarlar Bitkiler

DNA’ları çekirdekiçinde mi bulunur?

Hücre duvarları peptidoglikanyapılı mıdır?

Fotosentez yapılabilir mi?

Hücre duvarı var mıdır?

Hayır Evet


I II III

IV V

Hayır Evet

➢ Bakteriler ➢ Mantarlar

➢ Arkeler ➢ Hayvanlar

➢ Bitkiler


287

Can

lılar Dü

nyası

ÜN

İTE

–2

CEVAPLARCEVAPLAR

Can

lılar Dü

nyası

ÜN

İTE

–2

5.

a) Genetik benzerliği en fazla olan canlıları yazınız. Leopar ve evcil kedi

b) Hangi canlının derisi kıllarla örtülü değildir? Kaplumbağa

c) Kurt ve evcil kedinin ortak özelliklerini yazınız. Kıl ve etçil olma

d) Leopardaki hangi özellikler atta bulunmaz? Çekilebilen pençe ve etçil olma

6. a. İç iskelete sahip olma

b. Akciğer solunumu yapma

c. Solunum pigmenti olan hemoglobinin alyuvarda bulunması

d. Kapalı dolaşım sistemine sahip olma

e. Döllenmenin dişi bireyin üreme kanalında gerçekleşmesi

f. Merkezileşmiş sinir sistemi

g. Vücut ısısını sabit tutabilme

h. Bilateral simetriye sahip olma✓

X

✓

X

✓

✓

X

✓

Kaplumba¤a At Kurt Leopar

Familya (Felidae)

Tak›m (Etçiller)

Sınıf (Memeliler)

Evcil kedi

M›r›ldamayetene¤i

K›l

Çekilebilenpençe

Etçil olma(et yiyendifl)


288

Can

lılar Dü

nyası

ÜN

İTE

–2

CEVAPLARCEVAPLAR

ÜN

İTE

–2

Can

lılar Dü

nyası

7.

8. a. Embriyonik dönemde notokord içerme

b. Açık dolaşım sistemine sahip olma

c. İki ucu açık sindirim kanalı içerme

d. İç iskelet bulundurma

e. Eşeyli üreme

f. Solungaç solunumu yapma✓

✓

✓

✓

X

X

Mantarlar Arkeler Hayvanlar

Bakteriler Bitkiler Protista

4 2 6

1 5 3


289

Can

lılar Dü

nyası

ÜN

İTE

–2

CEVAPLARCEVAPLAR

9.

a. Leopar ve kurt aynı takımın farklı familyalarında yer alırlar.

b. Genetik benzerliği en fazla olan su samuru ve çizgili kokarcadır.

c. Evcil köpek ve kurt aynı familyanın farklı cinslerine aittir.

d. Şemadaki beş canlı aynı takımda yer alır.

10. a. Sıcakkanlı olma

b. Kaslı diyafram bulundurma

c. Kalpte temiz ve kirli kanın karışmaması

d. Derilerinin kıllarla örtülü olması

e. Alveol yapılı akciğer içerme

f. İç iskelete sahip olma

g. Dışkı ve idrarın ayrı açıklıklardan atılması

h. Olgun alyuvarda çekirdek bulunmaması✓

✓

X

✓

✓

X

✓

X

✓

X

X

✓

Tür

Cins

Familya

Tak›m

Mustelidae

LutraMephitis

Canidae

Canis

Carnivora

Felidae

Panthera

Pantherapardus(leopar)

Lutra lutra(Avrupa

su samuru)

Canisfamiliaris

(evcil köpek)

Canislupus(kurt)

Mephitismephitis

(çizgili kokarca)


290

Can

lılar Dü

nyası

ÜN

İTE

–2

CEVAPLARCEVAPLAR

canlilarin ÇeŞİtlİlİĞİ ve ... - bakaml-forum.com · kelimelerin kökeni:filogeni yunanca...

Documents