caracterizaciÓn de variedades de castaÑas verÍn … · 2019. 7. 31. · súa imaxe tradicional...

7~7~

HISTORIA DO CASTIÑEIRO

Ocastiñeiro é unha frondo-sa cunha longa tradiciónde domesticación, e

cuns froitos que xogaron un des-tacado papel na alimentación deamplas zonas do planeta.Admítese que a orixe do castiñei-ro como especie cultivada sexaen Trascaucasia e que foron osgregos e despois os romanosquen difundiron o seu cultivocara Poñente. En Galicia, a pre-sencia desta especie foi poucofrecuente até a época de Augusto(S. I D. de C.), aínda que hai queesperar até os séculos XIV e XVI

para que as referencias ao seupapel na economía domésticados nosos antepasados sexan fre-cuentes, a pesares de que en nin-gún momento chegou a cobrar aimportancia que alcanzou nou-tras rexións de Europa.

Sabemos que cara 1520, o casti-ñeiro era moi abundante tantono litoral como no interior deGalicia e que as castañas xoga-ban un importante papel na dietada poboación, competindo enmoitas comarcas cos cereais. Estasituación empezou a mudar coachegada dos cultivos america-nos, que progresivamente fórono

desprazando en determinadosambientes nos que resultabanmáis productivos. Posterior-mente, a chegada de enfermida-des como a tinta (e despois ochancro), a mellora de nivel devida e o éxodo da poboaciónrural, provocaron unha forteregresión das masas de castiñei-ros, co que pouco a pouco, a cas-taña foi perdendo protagonismona dieta das comunidades ruraise na alimentación en xeral.

Habería que engadir que duran-te moitos séculos as castañasestiveron ligadas á alimentacióndas clases máis baixas e que tra-

A Castaña

CARACTERIZACIÓN DE

VARIEDADES DECASTAÑAS DA COMARCA DE

VERÍN-MONTERREIM. Miguez Bernárdez

J. De la Montaña MiguélezJ. M. García Queijeiro

8~

dicionalmente consideráronsecomo un alimento de escasovalor nutritivo. Tivo que pasarmoito tempo para que as casta-ñas –en realidade determinadastransformacións como o marrón-glacé–, lograran o aprecio dasclases pudientes, o que aconte-ceu cara finais do xéculo XVIIIen Francia. Nos últimos tempos,a consideración alimentaria dacastaña relaciónase, tanto coasúa imaxe tradicional de alimen-to de outono, como coa imaxemoito máis sofisticada de “deli-katesen” ou ingredente de pra-tos e preparacións culinariasmoi elaboradas, que contrastancoa imaxe de alimento depobres que tiña fai só dousséculos.

Efectivamente, aínda que boaparte da producción europea decastañas se destina ao consumoen fresco, cada vez é meirande aporcentaxe que se reserva paraas industrias de transformación,nas que se elabora unha amplagama de productos que van domarrón-glâçé até os derivadosmáis innovadores como bebidasa base de castañas, salsas, xea-dos, pasteis e tartas elaboradas apartires de copos ou fariña decastaña.

MORFOLOXÍA E ECOLOXÍADO CASTIÑEIRO

O castiñeiro é unha árbore dafamila das Fagaceae, subfamiliaCastaneoideae pertencente áespecie Castanea sativa Mill. Oseu nome vulgar é castiñeiro.Trátase dunha árbore lonxeva,capaz de vivir até 1.500 anos oumáis, cun límite ecolóxico nanosa terra que se sitúa en tornoaos 1.000-1.200 m.

As súas follas son simples, alter-nas, caedizas e polo xeral algoglabrecentes ou pubescentes noenvés. Os peciolos son curtos eo limbo é oblongo-lanceolado,agudo ou acuminado, serradocos bordes en forma de dentesde serra moi regulares nos querematan os nervios. A nerviacióné pinnada, regular e máis paten-te no envés. A cor varía segundoas especies e as variedades,aínda que polo xeral hai un acu-sado contraste de tonalidadeentre a cara e o envés.

É unha especie monoica (sobreunha mesma planta leva floresmasculinas e femininas). As flo-res masculinas dispóñense enamentos de cor amarelo pálido,de 10 a 35 cm de lonxitude,situados nos extremos das ramas.Os estambres aparecen nunnúmero de entre 8 e 12, insertosno fondo do pericentro con fila-mentos brancos, lixeiramentecurvados. As anteras son peque-nas, de cor amarela e ábrense pordúas fendiduras lonxitudinaispara liberaren o polen.

9~

As flores femias xúntanse enpequenos grupos (de 3 a 7 flo-res) ao pé das inflorescenciasmasculinas, nuns amentillosespeciais que soen estar ampa-rados por unha cúpula común,acrescente, corácea e espinosa.Presentan un ovario ínfero de 3a 6 carpelos, lóculos e estilos,soldados a un perigonio urceo-lado de 7 lóbulos.

O froito (a castaña), é un aque-nio ovoideo a subgloblosocunha cicatriz de inserción nabase (pegada), que se aloxan–até tres froitos- nunha especiede cúpula espinosa (ourizo). Otegumento exterior ou pericar-pio da castaña é de naturezacoriácea, elástica e máis oumenos pelosa, que vai facéndo-se máis fráxil a medida que sevai desecando. O tegumentointerno ou episperma, formaunha película delgada, lixeira-mente amarga, que penetra nasfisuras dos cotiledóns querecobre.

Cando as castañas chegan ámadureza caen espontaneamen-

te pola dehiscencia do ourizo,pingan, acción que se realizasegundo dúas liñas perpendicu-lares á inserción no pedúnculo.

VARIEDADES DOCASTIÑEIRO

Existe unha grande diversidadede castañas, o que non é extranodado o carácter de “árboredoméstica” do castiñeiro e aimportancia dos recursos queproporcionaba para a economíae a vida cotidiá en moitasrexións de Europa, o que levou aque durante séculos o home omantivera baixo unha constantepresión de selección, para obtervariedades máis productivas oucunhas características de maiorinterese.

Esa variabilidade pode ser debi-da a variacións inter ou intracul-tivares. Os factores responsábeisda diversidade intercultivar rela-ciónanse tanto coa súa longapermanencia entre nós, o que lleten permitido ir adaptándose ásparticulares características dos

distintos ambientes, como aoseu carácter autoestéril (nonpode ser fecundado polo polenda mesma árbore), que facilitouos intercambios de materialxenético.

A variabilidade intracultivar, édicir, a debida ao ambiente, é aresponsábel de que froitos deárbores dunha mesma varieda-de, pero que proceden de luga-res ou colleitas diferentes, pre-sentan notábeis diferenciasentre si, que afectan por exem-plo á súa aptitude para a trans-formación ou ás característicasbiométricas das súas follas, flo-res e froitos.

No que a Galicia se refire,existen, ao menos, 143 deno-minacións varietais que apare-cen repartidas pola maiorparte da nosa xeografía, algun-has delas aparecen na táboaxunto coas súas característicasmáis destacadas. Engadiremosque entre esas 143 denomina-cións varietais, non se inclúenas castañas procedentes deárbores sen inxertar, é dicir,as árbores que polo xeral sedenominan “bravas”, queconstitúen un grupo en simesmo, con exemplares queás veces producen grupos degrande interese.

Esta diversidade varietal, degrande interese desde o puntode vista da biodiversidade, podechegar a ser un inconvinte nomomento da industrializacióndas producións, posto que nonresulta fácil conquerir partidasuniformes (polo xeral van a apa-recer misturados froitos proce-dentes de variedades diferentes),o que leva a que as súas caracte-rísticas tamén resulten moi dis-

10~

tintas, obrigando a un procesode selección e clasificación, querepercute nos prezos que seofrecen ao productor.

A catalogación das distintasvariedades, necesaria eimprescindíbel á hora de facerdeste froito un producto com-petitivo, non resulta fácil dadaa grande confusión que existeen canto ás denominaciónsvarietais, xa que é relativa-mente frecuente que en dife-rentes zonas se empreguennomes distintos para varieda-des exactamente iguais, etamén pode ocurrir que seempregue o mesmo nomepara denominar variedadesdiferentes.

OBXECTIVOS

Co obxectivo de contribuir aocoñecimento do papel da cas-taña na alimentación e as súasposibilidades como materiaprima agroalimentaria, aíndaque centrándonos na situaciónactual do cultivo do castiñeirona Comarca de Monterrei(Ourense), propuxémonosuns obxectivos específicosque son:

• Identificar e caracterizar asvariedades de castiñeiro presen-tes na Comarca de Monterrei, enbase a criterios morfolóxicos dasfollas, flores e froitos.

• Estudar o comportamentodesas variedades desde opunto de vista da súa aptitudepara o mercado, tanto parafresco como cando se empregacomo materia prima alimenta-ria nas industrias de transfor-mación.

• Determinar as diferenciasentre esas variedades en canto anutrintes maioritarios e en espe-cial naqueles que resultan deter-minantes para algúns tipos con-cretos de transformación.

• Analizar a incidencia dalgúnstipos de fisiopatías e das perdascausadas por fungos e insectos,na producción da Comarca,onde sabemos que causan danosde importancia que rebaixannotabelmente os prezos que per-ciben os productores.

• Estudar os efectos de diversostipos de tratamento poscolleitasobre a vida útil das dúas varie-dades máis representativas,tomando como referencia oalmacenamento na cámara refri-xerada.

LOCALIZACIÓN DA ZONA DE ESTUDIO

Galicia, e en especial aquelaszonas de media montaña consolos ácidos e profundidadeigual ou superior a 70 cm,constitúe unha área idóneapara a producción de castiñei-ros de froito, que moitas vecesson a alternativa agrícola máisadecuada para estes sectores.Estas características conflúennas ladeiras que enmarcan aComarca de Verín-Monterrei,onde segundo a opinión dostécnicos das industrias trans-formadoras, prodúcense algun-has das mellores castañas daprovincia.

A Comarca de Verín-Monterreiaparece situada ao sureste daprovincia de Ourense, limitan-do ao sur coa fronteira portu-guesa; trátase dunha comarca

formada pola conca do ríoTámega e as ladeiras que aenmarcan e enlazan cos restosda antiga superficie de aplana-mento, sobre os que destacanalgúns relieves residuais (Serrasde Larouco, Penas Ceibes ePena Nofre) que marcan os lin-des coas outras comarcas doentorno.

É precisamente nas ladeiras com-prendidas entre os 450-550 m eos 900 m de altitude, onde apa-recen a maior parte dos castiñei-ros adicados á producción defroito da Comarca, que por outraparte constitúe un agrosistemasingular e a paisaxe máis carac-terística deste sector.

Na actualidade, na Comarca haiao redor de 1.110 ha adicadas aocastiñeiro das que se obtén unhaproducción aproximada de3.700 t, que cada ano aportan unpromedio duns 2.400.000 euros(400 millóns de pesetas) á rentacomarcal.

Dentro da Comarca destaca aproducción dos concellos deVilardevós (380 ha), Riós (225ha), Laza (221 ha) e Castrelo doVal (109 ha), aínda que taménten certa importancia a produc-ción de Cualedro (63 ha) eOimbra (68 ha).

METODOLOXÍA

O traballo iniciouse cunhafase de prospección, na quenun primeiro momento manti-véronse unha serie de encon-tros cos productores locais,nos que se tratou de recollerinformación sobre distintosaspectos relativos ás castañas:calidade, variedades, produc-

11~

cións, tamaño, sabor, inciden-cia de plagas, enfermidades,data de entrada en produc-ción, aptitude para a conserva-ción e calquera outro dato deinterese.

Seleccionáronse así 9 zonas deproducción pertencentes a 5concellos da Comarca deMonterrei: Servoi e Vilar(Castrelo do Val); Santa María daMercede (Cualedro); Trez,Correchouso e Cerdedelo (Laza);Terroso e Soutochao(Vilardevós).

Nelas escolléronse 80 árboresque, segundo os productorescontactados, adcribíanse pre-suntamente a 15 variedadesdiferentes: Bermella, Branca,Boullona, Calva, Casarella,Corronchuda, Das Viñas,Famosa, Foleiro, Inxerta,Longal, Monfortina, Soutiñas,Touro e Vilamaesa. Unha vezrealizada a selección dos casti-

ñeiros, e para a consecucióndos obxectivos anteriormentecomentados, o traballo estruc-turouse en 5 etapas que secorresponden con cada un dos5 obxectivos anteriormentecitados:

1ª.- Recollida de material vexetale determinacións morfolóxicassobre follas, flores e froitos.

2ª.- Estudio das característicastecnolóxicas que inflúen na apti-tude do froito para a comerciali-zación. 3ª.- Determinación dos nutrintesmaioritarios nos froitos das dis-tintas variedades.

4ª.- Incidencia das fitopatoloxíase desordes fisiolóxicos na collei-ta de castañas da comarca.

5ª.- Estudio da influencia dos tra-tamentos poscolleita, sobre avida útil das castañas de 2 varie-dades: Famosa e Longal.

1ª.- RECOLLIDA DO MATERIAL VEXETAL E DETERMINACIÓNS MORMFOLÓXICAS SOBREFOLLAS, FLORES E FROITOS

Na 1ª etapa, a recollida de mos-tras realizouse en tres periodosdistintos do ano 1997, que secorresponden coas datas nas quefollas, flores e froitos completa-ron o seu desenrolo.

As follas recolléronse ao longodo mes de Xuño, da parte mediadas ramas do ano, que aparecíansituadas entre as cotas de 1,5-2,5m, nas rexións periféricas dascopas. Unha vez secas seleccio-náronse 60 follas, sobre as quese mediron as seguintes variá-beis morfolóxias: ancho, longo,relación entre ancho e longo,forma (clasificáronse atendendoá súa anchura, lonxitude e áforma da base do peciolo, para oque se lles asignou un númerodo 1 ao 10, en función da súasemellanza co tamaño, propor-cións e forma do contorno dassiluetas que aparecen na figura 1do Anexo I), número de nervios,número de dentes, situación doprimeiro dente, longo do pecio-lo e ángulo basal.

Os amentos que conteñen as flo-res masculinas, recolléronsedurante os meses de Xuño eXullo, que é o periodo durante oque florecen as variedades pre-sentes nesta zona. En cada árbo-re recolectáronse 25 amentosunisexuais masculinos, dos queposteriormente se seleccionaron25 estambres. Os parámetrosbiométricos estudiados na florforon lonxitude dos amentos,lonxitude dos seus estambres, enúmero de glomérulos de cadamostra.

12~

Os froitos das 80 árbores selec-cionadas recolléronse na épocade maduración, cando as casta-ñas comezaron a pingar (media-dos de Outubro e finais deNovembro). De cada árborerecolléronse 100 froitos, dosque se elixiron (polo métododos cadros, para asegurar que aselección fose totalmente alea-toria) 25 castañas, sobre as quese determinaron as seguintesvariábeis pomolóxicas: groso,ancho, alto, relaciónancho/alto, medida do estilocon estigmas, medida do estilo,forma do froito (asignándollesun número do 1 ao 8 en fun-ción da súa similitude co tama-ño, proporcións e forma docontorno, das siluetas que apa-recen na figura 2 do Anexo I),forma da pegada placentaria(asignándolles un número do 1ao 8 en función da súa similitu-de coas formas que aparecen nafigura 3 do Anexo I), peso porunidade, volumen de 100 froi-tos e densidade.

Os resultados sometéronse aun tratamento estadístico quenun primeiro momento nospermitiu elaborar as fichasvarietais que se recollen noAnexo II deste traballo. A con-tinuación comentaremos osaspectos máis destacados rela-tivos a esa caracterización,comezando por certos aspec-tos comúns á maioría das varie-dades estudiadas: nas follas detodas as variedades –salvoBoullona– o número de ner-vios é superior ao de dentes;ademais, o primeiro dente sem-pre aparece en posición basal,mentres que a forma da follamáis común, é a que se corres-ponde coa silueta 10. O núme-ro de glomérulos é moi variá-

bel. A pegada característicadestas variedades é do tipo 2salvo nos casos de Boullona,Calva e Famosa que presentanunha pegada de tipo 1.

Entre os aspectos morfolóxicosmáis destacados para as distintasvariedades estudiadas poderia-mos citar:

As follas máis largas son as deMonfortina, mentres que asmáis longas son as de Boullona.A relación entre ancho e longo ébaixa, salvo en Bermella eBoullona. As follas con máisdentes son as de Bermella eMonfortina, que xunto a DasViñas son tamén as que presen-tan un maior número de nervios.Os peciolos máis longos son osde Boullona, Calva, Famosa,Longal e Touro (que conVilamaesa é a que ten o ángulobasal máis agudo).

Das flores destacamos que osamentos máis longos son os deFamosa e os máis curtos os deMonfortina e Soutiña. As varie-dades lonxistaminadas sonCasarella, Inxerta, Monfortinae Touro, mentres a variabilidadena lonxitude dos estambres deBlanca, obrigan a clasificala en 2grupos: astamimadas e lonxista-minadas.

Dos froitos destacaremos queas castañas máis delgadas sonas de Longal e Vilamaesa eque só os froitos de Touro songrosos (ademais de seren osmáis estreitos de todos os estu-diados). As máis altas son as deBermella e Longal e as máisbaixas son as de Casarella,Foleiro e Touro. As formas dofroito máis comúns segundo arelación entre ancho e longo

son: elíptico-triangular e elípti-co-curto. A maioría das varieda-des presentan estilos curtos,mentres que Longal é a quepresenta os estigmas máis lon-gos. O peso unitario dos froitosdesas variedades –nesta campa-ña– é máis ben baixo, xa queen ningún caso superan os 13gramos.

Comparando estes resultadoscos que aparecen na bibliografía,apreciamos certas diferenciasatribuíbeis a variacións fenotípi-cas, xenotípicas e outros facto-res como poder ser por exemploa confusión que existe en cantoás denominacións das varieda-des, as interaccións entrepatróns e púas, etc.

Aínda que esa variabilidadeintra e intercultivar ponse demanifesto tanto desde o puntode vista morfolóxico como iso-enzimático, non sempre osresultados de ambos tipos deanálise concordan, polo que osorganismos internacionais declasificación que se encargando rexistro e da protección dasvariedades, propoñen empre-gar as técnicas isoenzimáticascomo complemento dos méto-dos oficiais baseados nos carac-teres morfolóxicos.

2ª. PARÁMETROS QUE AFECTAN Á APTITUDETECNOLÓXICA DO FROITO

Unha vez caracterizadas mor-foloxicamente as 15 varieda-des, procedeuse á determina-ción, na 2ª etapa, dunha seriede parámetros que condicio-nan a aptitude para a transfor-mación e –polo tanto– a renda-bilidade para os productores.

13~

Estes atributos son: facilidadede pelado, calibre (númerofroitos/kg), maduración, por-centaxe de froitos penetrados,porcentaxe de tabicadas esabor.

Os resultados obtidos no estudiodestes parámetros, empregáron-se para establecer unha serie deconsideracións sobre o destinocomercial que, ao noso xuízo,resulta máis adecuado para asvariedades estudiadas.

En primeiro lugar centrarémo-nos nalgúns atributos que, ade-mais de teren unha forteinfluencia na aptitude tecnoló-xica, son comúns á maioría dasvariedades estudiadas, comopor exemplo a época de madu-ración: todas as variedades,salvo Touro, pingan entre o 25de Outubro e o 10 de No-vembro, polo que serían varie-dades tardías. Tamén é frecuen-te a escasa porcentaxe de froi-tos tabicados, (variedades conmenos dun 2 % de froitos tabi-cados), polo que a maioríapoderían considerarse como detipo marrón, que inclúe ás queteñen menos dun 12 % de froi-tos tabicados.

En base a estes parámetros, esta-blecéronse 5 destinos comer-ciais para estes froitos, en fun-ción da magnitude das súas esi-xencias e así:

• para a elaboración dos deriva-dos máis esixentes como é omarrón-glâçé, destínanse aquelasvariedades de mellor calibre,poucas penetracións e un pela-do fácil.

• para a elaboración de marrónao natural destínanse as varieda-

des cun calibre intermedio, pou-cas penetracións, pelado fácil eun sabor característico.

• todos eses atributos requíre-nos tamén os froitos que se con-suman en fresco, excepto o % depenetracións.

• as variedades de calibre moipequeno empréganse na elabo-ración de marmeladas e purés,neste caso esíxese tamén que o% de froitos penetrados nonsexa moi elevado e que sexanfáciles de pelar.

• as variedades con froitos decalibre moi pequeno, altos % decastañas penetradas e un saborinsípido diríxense cara a fabrica-ción de fariñas de castaña.

3ª. DETERMINACIÓN DOSNUTRINTES MAIORITARIOSDAS CASTAÑAS

Unha vez estudiada a aptitudetecnolóxica das 15 variedades,procedeuse á determinación dovalor nutritivo das castañas,para elo os froitos sometéronsea unha serie de determinaciónsanalíticas, de carácter químico:humidade, almidón, sacarosa,glucosa e fructosa, fibra, conti-do proteico, lípidos e mineraistotais. Dos resultados desas aná-lises dedúcese que practica-mente todas as partidas presen-tan unha porcentaxe de humi-dade comprendida entre o 50 eo 52 %, intervalo corresponden-te á humidade ideal para a con-servación destes froitos. Desdeo punto de vista dos nutrintesmaioritarios destaca o alto con-tido en almidón de Blanca,Calva e Longal, xunto á eleva-da porcentaxe de sacarosa de

Casarella, Das Viñas, Monfor-tina e Vilamaesa.

Todas as variedades presentanun contido en fibra bruta queoscila entre o 2 e 3% e un conti-do potreico (por riba do 6%)máis elevado que en froitos dou-tras procedencias. Estes resulta-dos son congruentes cos publi-cados por investigadores portu-gueses, que atoparon diferen-cias apreciábeis no contido pro-teico en castañas, dependendoda roca mai que forma o chansobre o que se asenta o souto,de xeito que as cultivadas ensectores esquistosos presenta-ban contidos moi superiores(promedios do 8,6%), ás cultiva-das en sectores graníticos (pro-medio do 3,3%). Se temos enconta que a práctica totalidadedos soutos da Comarca deMonterrei ubícanse en sectoresesquistosos, estes datos concor-darían cos que aparecen nabibliografía.

Acéptase que o contido graso eo contido mineral das castañasprocedentes da comarca deMonterrei son baixos, oscilanrespectivamente entre uns míni-mos dun 1,3 e 1,8% e un máxi-mo dun 3%.

4ª. INCIDENCIA DAS FITOPATOLOXÍAS E DESORDES FISIOLÓXICOSSOBRE A CASTAÑA

Na 4ª etapa, estudiouse a inci-dencia das fitopatoloxías edesordes poscolleita sobre ascastañas recollidas nas colleitasde 1997 e 1998, nesta comarca.Tendo en conta que a calidadeda colleita depende, non só dosatributos que inflúen na súa apti-

14~

tude tecnolóxica, senón taménen aspectos que inflúen no esta-do sanitario das partidas, nestaetapa determináronse unha seriede parámetros como o % de froi-tos con podredumes, o % de froi-tos con bermes e o % de castañasrachadas.

Os resultados obtidos poñen demanifesto variacións na inciden-cia dos carpófagos entre as dúascampañas, o que pode explicar-se xa que son insectos que pre-sentan unha diapausa (tempode espera até que as condiciónsson favorábeis para a pupación)que, nalgúns casos pode duraraté 4 anos. Tamén se teñen evi-denciado diferencias en cantoao ataque de carpófagos entreas distintas zonas e entre asvariedades. Sinalar que polomomento resulta prematuro tra-tar de establecer unha clasifica-ción da susceptibilidade aosperforadores das distintas varie-dades, dado que as variaciónspoden ter a súa orixe noutrosfactores, como por exemplo apoboación de infestantes pre-sentes en cada zona, as diferen-cias na adopción de medidaspreventivas ou curativas, etc.,aínda que dispoñemos dalgúnsdatos que nos permiten realizarunha primeira aproximaciónque en calquera caso debemanexarse con certa cautela.

Tamén se ten evidenciado dife-rencias en canto á podredume,tanto entre as dúas campañascomo entre as distintas zonas evariedades.

Por último, sinalar que o racha-do é unha fisiopatía de baixaincidencia na producción decastañas desta zona, cun 2,5%de media.

En resumo, e concretando paraas variedades estudiadas, pode-mos afirmar que Foleiro,Vilamaesa e Das Viñas son asvariedades que presentan menosproblemas, mentres queCorronchuda e Casarella son asque peor se comportan nestesentido.

5ª. ESTUDIO DA INFLUENCIADOS TRATAMENTOS POSCOLLEITA SOBRE A VIDA ÚTIL DAS CASTAÑAS

Na 5ª e derradeira etapa destetraballo, estudiáronse os efec-tos dos tratamentos poscolleitasobre a vida útil das castañas.Partindo da premisa de que ascastañas cun contido de humi-dade por baixo do 50% nonresultan aptas para o consumoen fresco nin para a maior partedas tansformacións que asempregan como materia prima,nesta etapa tentamos averiguaros efectos das distintas técni-cas de poscolleita sobre a vidaútil ou a vida comercial da cas-tañas, tomando sempre comoreferencia a refrixeración, queé unha técnica que resulta eco-nomicamente accesíbel e deefectividade contrastada, áhora de alongar a vida comer-cial de moitos alimentos deorixe vexetal.

Para elo realizouse o seguimen-to do contido de humidade dosfroitos durante 16 semanas, trassometelos a unha serie de pro-cesos de limpeza, curado, seca-do e almacenamento, combina-dos segundo o protocolo queaparece na figura 4 do Anexo I,comparándoo co de castañasque non teñen sufrido ningúntratamento.

En base aos resultados obtidosda aplicación dos distintos trata-mentos poscolleita, dedúceseque a vida útil máxima paraFamosa non vai máis aló de 6semanas, mentres que paraLongal soamente alcanza as 5semanas.

Ademais tense comprobado quea combinación do curado enauga fría na que se disolven 2g/Lde ácido sóbico, posterior seca-do a temperatura ambiente ealmacenamento a refrixeración éa técnica que ofrece melloresresultados en termos de balanceentre vida comercial e limitaciónda incidencia de fungos e perfo-radores.

Os resultados obtidos nasdeterminacións biométricas dealgunhas variedades, recoñé-cense nas fichas que se amo-san a continución. Para cadavariedade elaboráronse 2fichas: na primeira amósanseos datos obtidos tanto para asvariábeis cuantiatativas comocualitativas de follas e flores,acompañados dunha fotografíarepresentativa da folla tipopola cara e polo envés; nasegunda aparecen os valoresdas variábeis cuantitativas ecualitativas dos froitos, acom-pañados da fotografía dos froi-tos coa pegada placentariaca rac te r í s t i c a de cadavariedade. Ademais, en cadaficha varietal figura a denomi-nación da variedade, así comoa súa localización na Comarca.

F I C H A SV A R I E T A I S

Biometrías da folla e da flor de Bermella.

Froitos e pegadasde Bermella.

Follas deBermella.

Biometría do froito de Bermella.

15~

F I C H A S V A R I E T A I S

Variedade: BermellaLocalidade: Soutochao, Vilar

Biometría folla Valor máis frecuente Clasificación Intervalo de valoresLonxitude (cm) 15,0 Media 9,9-15,3Ancho (cm) 5,3 Ancha 2,7-9 L/A 4 Alta 1,1-5,6Forma 10Nº nervios 21 AltoNº dentes 16 AltoPosición 1er dente BasalLonxitude peciolo (cm) 1,5 Curto 0,5-3,1Ángulo basal 90 25-170 Biometría flor Valor máis frecuente Clasificación Intervalo de valoresLonxitude amento (mm) 18,8 Mediano 10,3-24,5Estambres MesostaminadaGlomérulos 60-180

Variedade: BermellaLocalidade: Soutochao, Vilar

Biometría fruto Valor máis frecuente Clasificación Intervalo de valoresGroso (mm) 1,8 Delgado 1,13-2,99Ancho (mm) 3,22 Medio 2,21-3,98Alto (mm) 3,01 Alto 1,91-3,43(Ancho/Alto) x 100 105 Elíptico Triangular 88-178Lonxitude do estilo e estigmas (mm) 1,1 Largo 0,63-1,42Lonxitude do estilo (mm) 0,5 0,39-0,94Forma do froito 2Forma da pegada placentaria 2Peso unitario (g) 10,98 Medio 3,72-18,52Volume de 100 froitos (m) 1242 880-1600Densidade (g/m) 0,88 Baixa 0,42-1,16

16~


Biometrías da folla e da flor de Blanca.

Froitoe pegadas de Blanca.

Follas de Blanca.

Biometría del fruto de Blanca.

Variedade: BlancaLocalidade: Santa María da Mercede

Biometría folla Valor máis frecuente Clasificación Intervalo de valoresLonxitude (cm) 17,5 Larga 9,7-21,7Ancho (cm) 7,0 Ancha 4,2-10L/A 2,5 Baixa 1,70-2,33Forma 10Nº nervios 18 MedioNº dentes 16 AltoPosición 1er diente BasalLonxitude peciolo (cm) 1,3 Curto 1,0-2,6Ángulo basal 85 30-110Biometría flor Valor máis frecuente Clasificación Intervalo de valoresLonxitude amento (mm) 19,6 Medianos 15,7-24,2Estambres Elevada variabilidade: astaminados e lonxistaminadosGlomérulos 62-92

Variedade: BlancaLocalidade: Santa María da Mercede

Biometría froito Valor máis frecuente Clasificación Intervalo de valoresGroso (mm) 1,8 Delgado 1,42-2,31Ancho (mm) 2,80 Estreito 2,21-3,52Alto (mm) 2,64 Medio 2,16-3,04(Ancho/Alto) x 100 111 Triangular 88-13759Lonxitude do estilo e estigmas (mm) 0,91 Medio 0,58-1,14Lonxitude do estilo (mm) 0,4 0,29-0,86Forma do froito 1Forma da pegada placentaria 2Peso unitario (g) 7,97 Baixo 4,50-12,50Volume de 100 froitos (ml) 1550 1000-2250Densidade (g/m) 0,51 Baixa 0,45-0,55

17~


Biometrías da folla e da flor de Boullona.

Froitose pegadas de Boullona.

Follas de Boullona.

Biometría do froito de Boullona.

Variedade: BoullonaLocalidade: Correchouso

Biometría folla Valor máis frecuente Clasificación Intervalo de valoresLonxitude (cm) 19,0 Larga 12,8-27,6Ancho (cm) 4,7 Medio 2,8-7,9L/A 4,04 Alta 3,6-4,5Forma 2Nº nervios 16 BaixoNº dentes 19 AltoPosición 1er diente BasalLonxitude peciolo (cm) 2,0 Larga 1,0-2,6Ángulo basal 85 40-90Biometría flor Valor máis frecuente Clasificación Intervalo de valoresLonxitude amento (mm) 19,7 Medianos 13,7-25,7Estambres MesostaminadosGlomérulos 65-90

Variedade: BoullonaLocalidade: Correchouso

Biometría froito Valor máis frecuente Clasificación Intervalo de valoresGroso (mm) 1,87 Medio 1,74-2,64Ancho (mm) 3,01 Medio 2,8-3,64Alto (mm) 2,70 Medio 2,26-2,90(Ancho/Alto) x 100 120 Elíptico ancho 102-141Lonxitude do estilo e estigmas (mm) 0,94 Medio 0,75-1,04Lonxitude do estilo (mm) 0,60 0,45-0,79Forma do froito 1Forma da pegada placentaria 1Peso unitario (g) 11,65 Medio 6,64-14,85Volume de 100 froitos (m) 1133 900-1300Densidade (g/m) 1,03 Media

18~


Biometrías da folla e da flor de Calva.

Biometría del fruto de Calva.

Variedade: CalvaLocalidade: Soutochao

Biometría folla Valor máis frecuente Clasificación Intervalo de valoresLonxitude (cm) 16,0 Larga 10,2-23,2Ancho (cm) 5,0 Ancha 3,2-6,9L/A 3 Baixa 4,1-5,2Forma 10Nº nervios 17 MedioNº dentes 13 BaixoPosición 1er dente BasalLonxitude peciolo (cm) 2,0 Larga 0,7-3,0Ángulo basal 90 25-120Biometría flor Valor máis frecuente Clasificación Intervalo de valoresLonxitude amento (mm) 20,3 Medianos 16,7-26,3Estambres MesostaminadosGlomérulos 64-140

Variedade: CalvaLocalidade: Soutochao

Biometría froito Valor máis frecuente Clasificación Intervalo de valoresGroso (mm) 2,02 Medio 1,45-2,75Ancho (mm) 3,20 Medio 0,89-4,04Alto (mm) 2,91 Alto 2,20-3,30(Ancho/Alto) x 100 110 Elíptico curto 102-148Lonxitude do estilo e estigmas (mm) 0,92 Medio 0,74-1,33Lonxitude do estilo (mm) 0,51 0,44-0,98Forma do froito 8Forma da pegada placentaria 1Peso unitario (g) 9,55 Medio 5,70-16,42Volume de 100 froitos (ml) 990 880-1200Densidade (g/ml) 0,96 Baixa 0,65-1,3

Froitoe pegadas de Calva.

Follas de Calva.

19~


Biometrías da folla e da flor de Casarella.

Froitos e pegadasde Casarella.

Follas de Casarella.

Biometría do froito de Casarella.

Variedade: CasarellaLocalidade: Santa María da Mercede

Biometría folla Valor máis frecuente Clasificación Intervalo de valoresLonxitude (cm) 12,7 Curta 8,3-19,2Ancho (cm) 4,9 Media 3,8-7L/A 3 Baixa 1,7-4,2Forma 10Nº nervios 17 MedioNº dentes 16 AltoPosición 1er diente BasalLonxitude peciolo (cm) 1,40 Curto 0,8-3,0Ángulo basal 90 45-135Biometría flor Valor máis frecuente Clasificación Intervalo de valoresLonxitude amento (mm) 17,1 Medianos 12,3-20,6Estambres LonxistaminadosGlomérulos 65-85

Variedade: CasarellaLocalidade: Santa María da Merced

Biometría froito Valor máis frecuente Clasificación Intervalo de valoresGroso (mm) 1,62 Delgado 1,01-2,35Ancho (mm) 2,70 Estreito 2,11-3,30Alto (mm) 2,25 Baixo 2,01-3,55(Ancho/Alto) x 100 116 Elíptico curto 60-134Lonxitude do estilo e estigmas (mm) 1,01 Largo 0,67-1,73Lonxitude do estilo (mm) 0,69 0,32-0,87Forma do froito 8Forma da pegada placentaria 2Peso unitario (g) 4,2 Baixo 2,18-11,09Volume de 100 froitos (ml) 756 600-1000Densidade (g/ml) 0,55 Baixa 0,36-1,1

20~


Biometrías da folla e da flor de Corronchuda.

Variedade: CorronchudaLocalidade: Santa María da Merced

Biometría folla Valor máis frecuente Clasificación Intervalo de valoresLonxitude (cm) 14,6 Media 10,5-26,2Ancho (cm) 5,1 Ancha 3,6-9,3L/A 3,12 Media 2,13-3,81Forma 10Nº nervios 18 MedioNº dentes 16 AltoPosición 1er dente BasalLonxitude peciolo (cm) 1,70 Medio 0,90-2,6Ángulo basal 85 50-150Biometría flor Valor máis frecuente Clasificación Intervalo de valoresLonxitude amento (mm) 19,8 Medianos 12,2-28,7Estambres MesostaminadasGlomérulos 76-107

Variedade: CorronchudaLocalidade: Santa María da Merced

Biometría froito Valor máis frecuente Clasificación Intervalo de valoresGroso (mm) 1,71 Delgado 1,41-2,54Ancho (mm) 3,02 Medio 2,50-3,64Alto (mm) 2,80 Alto 2,16-3,09(Ancho/Alto) x 100 107 Triangular 89-134Lonxitude do estilo e estigmas (mm) 0,73 Curto 0,57-1,07Lonxitude do estilo (mm) 0,51 0,29-1,04Forma do froito 2Forma da pegada placentaria 2Peso unitario (g) 8,43 Baixo 5,16-13,68Volume de 100 froitos (ml) 980 960-1000Densidade (g/ml) 0,86 Baixa 0,54-1,37

Froitose pegadas deCorronchuda.

Follas deCorronchuda

Biometría de froito de Corronchuda.

21~


Biometrías da folla e da flor de Das Viñas.

Variedade: Das ViñasLocalidade: Cerdedelo, Trez, Vilar

Biometría folla Valor máis frecuente Clasificación Intervalo de valoresLonxitude (cm) 15,0 Media 9,5-22,3Ancho (cm) 6,0 Ancha 3,6-9,9L/A 2,32 Baixa 1,85-3,57Forma 10Nº nervios 21 AltoNº dentes 17 AltoPosición 1er dente BasalLonxitude peciolo (cm) 1,2 Curto 0,7-2,6Ángulo basal 100 45-110Biometría flor Valor más frecuente Clasificación Intervalo de valoresLonxitude amento (cm) 20,7 Medianos 15,2-29,8Estambres MesostaminadosGlomérulos 78-110

Variedade: Das ViñasLocalidade: Cerdedelo, Trez, Vilar

Biometría froito Valor máis frecuente Clasificación Intervalo de valoresGroso (mm) 1,80 Delgado 0,97-2,41Ancho (mm) 3,21 Medio 2,31-3,65Alto (mm) 2,91 Alto 2,16-3,19(Ancho/Alto) x 100 103 Elíptico triangular 102-133Lonxitude do estilo e estigmas (mm) 1,02 Largo 0,85-1,70Lonxitude do estilo (mm) 0,81 0,52-0,94Forma do froito 2Forma da pegada placentaria 2Peso unitario (g) 9,44 Medio 2,87-13,55Volume de 100 froitos (ml) 1025 600-1200Densidade (g/ml) 0,92 Baixa 0,48-1,13

Froitos e pegadas de Das Viñas.

Follas de Das Viñas.

Biometría do froito de Das Viñas.

22~


Biometrías da folla e da flor de Famosa.

Variedade: FamosaLocalidade: Servoi, Soutochao, Terroso

Biometría folla Valor máis frecuente Clasificación Intervalo de valoresLonxitude (cm) 16,0 Larga 8,0-22,0Ancho (cm) 5,3 Ancha 3,2-8,5L/A 2,5 Baixa 0,21-0,54Forma 10Nº nervios 18 MedioNº dentes 15 MedioPosición 1er dente BasalLonxitude peciolo (cm) 2,0 Largo 0,7-3,3Ángulo basal 85 40-145Biometría flor Valor máis frecuente Clasificación Intervalo de valoresLonxitude amento (mm) 22,7 Largo 14,5-30,1Estambres BraquistaminadosGlomérulos 76-148

Variedade: FamosaLocalidade: Servoi, Soutochao, Terroso

Biometría froito Valor máis frecuente Clasificación Intervalo de valoresGroso (mm) 1,72 Delgado 1,13-2,52Ancho (mm) 3,01 Medio 2,20-3,60Alto (mm) 2,61 Medio 1,51-3,17(Ancho/Alto) x 100 115 Elíptico triangular 78-188Lonxitude do estilo e estigmas (mm) 1,01 Largo 0,7-1,3Lonxitude do estilo (mm) 0,67 0,3-0,88Forma do froito 1Forma da pegada placentaria 1Peso unitario (g) 9,01 Baixa 4,86-14,58Volume de 100 froitos (ml) 1110 680-1400Densidade (g/ml) 0,81 Baixa 0,71-1,04

Froitos e pegadas de Famosa.

Follas de Famosa.

Biometría do froito de Famosa.

23~


Biometrías da folla e da flor de Foleiro.

Variedade: FoleiroLocalidade: Videferre

Biometría folla Valor máis frecuente Clasificación Intervalo de valoresLonxitude (cm) 14,2 Media 11-17,4Ancho (cm) 6,2 Ancha 4,3-7,5L/A 2,38 Baixa 1,72-2,78Forma 10Nº nervios 16 BaixoNº dentes 14 MedioPosición 1er dente BasalLonxitude peciolo (cm) 1,20 Curto 0,90-2,4Ángulo basal 85 75-95Biometría flor Valor máis frecuente Clasificación Intervalo de valoresLonxitude amento (mm) 18,6 Mediano 14,3-22,7Estambres MesostaminadosGlomérulos 66-89

Variedade: FoleiroLocalidade: Videferre

Biometría froito Valor máis frecuente Clasificación Intervalo de valoresGroso (mm) 1,67 Delgado 1,20-2,46Ancho (mm) 2,95 Estreito 2,11-3,41Alto (mm) 2,5 Baixo 2,02-2,95(Ancho/Alto) x 100 112 Elíptico curto 102-126Lonxitude do estilo e estigmas (mm) 1,01 Largo 0,91-1,40Lonxitude do estilo (mm) 0,70 0,52-1,05Forma do froito 1Forma da pegada placentaria 2Peso unitario (g) 5,72 Baixo 4,18-13,69Volume de 100 froitos (ml) 1300 1000-1600Densidade (g/ml) 0,44 Baixo 0,42-0,85

Biometría dos froitos de Foleiro.

Froitos e pegadas de Foleiro.

Follas de Foleiro.

24~


Biometrías da folla e da flor de Inxerta.

Variedade: InxertaLocalidade: Correchouso

Biometría folla Valor máis frecuente Clasificación Intervalo de valoresLonxitude (cm) 15,3 Media 10,6-26,5Ancho (cm) 6,1 Ancha 3,4-10,0L/A 3 Baixa 1,92-4,76Forma 10Nº nervios 19 AltoNº dentes 16 AltoPosición 1er dente BasalLonxitude peciolo (cm) 1,6 Medio 0,8-2,7Ángulo basal 90 30-115Biometría flor Valor máis frecuente Clasificación Intervalo de valoresLonxitude amento (mm) 19,5 Mediano 10,2-27,0Estambres LonxistaminadosGlomérulos 60-95

Variedade: InxertaLocalidade: Correchouso

Biometría froito Valor máis frecuente Clasificación Intervalo de valoresGroso (mm) 1,86 Medio 1,27-2,4Ancho (mm) 3,22 Medio 2,7-3,65Alto (mm) 2,81 Alto 1,78-2,91(Ancho/Alto) x 100 114 Elíptico curto 15-176Lonxitud do estilo e estigmas (mm) 0,95 Medio 0,7-1,33Lonxitude do estilo (mm) 0,67 0,49-1,02Forma do froito 1Forma da pegada placentaria 2Peso unitario (g) 8,9 Baixo 5,33-16,66Volume de 100 froitos (ml) 1230 1120-1400Densidade (g/ml) 0,72 Baixa 0,47-1,19

Froitos e pegadas de Inxerta.

Follas deInxerta.

Biometría do froito de Inxerta.

25~


Biometrías da folla e da flor de Longal.

Variedade: LongalLocalidade: Soutochao

Biometría folla Valor máis frecuente Clasificación Intervalo de valoresLonxitude (cm) 14,0 Media 6,4-25,0Ancho (cm) 5,0 Ancha 3,0-9,8L/A 3,22 Media 1,85-4,76Forma 10Nº nervios 16 BaixoNº dentes 15 MedioPosición 1er dente BasalLonxitude peciolo (cm) 2,0 Largo 0,5-4,3Ángulo basal 85 35-90Biometría flor Valor máis frecuente Clasificación Intervalo de valoresLonxitude amento (mm) 16,9 Mediano 10,2-25,9Estambres BraquistaminadosGlomérulos 68-156

Variedade: LongalLocalidade: Soutochao

Biometría froito Valor máis frecuente Clasificación Intervalo de valoresGroso (mm) 1,45 Delgado 1,05-2,49Ancho (mm) 2,70 Estreito 2,01-3,45Alto (mm) 3,01 Alto 2,22-3,43(Ancho/Alto) x 100 86 Triangular 69-136Lonxitude do estilo e estigmas (mm) 1,23 Largo 0,91-1,75Lonxitude do estilo (mm) 0,81 0,57-0,99Forma do froito 3Forma da pegada placentaria 2Peso unitario (g) 6,75 Baixo 3,26-10,72Volume de 100 froitos (mL) 1085 650-1600Densidade (g/mL) 0,62 Baixa 0,5-0,67

Froitos e pegadas de Longal.

Follas de Longal.

Biometría do froito de Longal.

26~


Biometrías da folla e da flor de Monfortina.

Variedade: MonfortinaLocalidade: Santa María da Merced

Biometría folla Valor máis frecuente Clasificación Intervalo de valoresLonxitude (cm) 16,7 Larga 9,3-27,2Ancho (cm) 8,3 Ancha 3,7-10,3L/A 2,32 Baixa 1,56-4,17Forma 10Nº nervios 21 AltoNº dentes 16 AltoPosición 1er dente BasalLonxitude peciolo (cm) 1,6 Medio 1,0-2,7Ángulo basal 90 90-140Biometría flor Valor máis frecuente Clasificación Intervalo de valoresLonxitude amento (mm) 14,9 Curto 8,2-31,1Estambres LonxistaminadosGlomérulos 60-98

Variedade: MonfortinaLocalidade: Santa María da Merced

Biometría froito Valor máis frecuente Clasificación Intervalo de valoresGroso (mm) 1,70 Delgada 1,15-2,56Ancho (mm) 2,56 Estreito 1,97-3,96Alto (mm) 2,81 Alto 2,01-3,03(Ancho/Alto) x 100 116 Elíptico curto 83-141Lonxitude do estilo e estigmas (mm) 1,01 Largo 0,60-1,30Lonxitude do estilo (mm) 0,73 0,35-0,81Forma del froito 1Forma da pegada placentaria 2Peso unitario (g) 6,0 Baixo 2,18-14,23Volume de 100 froitos (ml) 900 800-1000Densidade (g/ml) 0,67 Baixa 0,27-1,42

Froitos e pegadas deMonfortina.

Follas deMonfortina.

Biometría do froito Monfortina.

27~


Biometrías da folla e da flor Soutiña.

Variedade: SoutiñaLocalidade: Terroso

Biometría folla Valor máis frecuente Clasificación Intervalo de valoresLonxitude (cm) 13,0 Curta 13,6-22,6Ancho (cm) 5,8 Ancha 4,3-8,6L/A 2,32 Baixa 0,25-0,54Forma 10Nº nervios 17 MedioNº dentes 12 BaixoPosición 1er dente BasalLonxitude peciolo (cm) 1,0 CurtoÁngulo basal 85 15-145Biometría flor Valor máis frecuente Clasificación Intervalo de valoresLonxitude amento (mm) 12,3 Curto 11,2-16,6Estambres BraquistaminadosGlomérulos 64-116

Variedade: SoutiñaLocalidade: Terroso

Biometría froito Valor máis frecuente Clasificación Intervalo de valoresGroso (mm) 2,01 Medio 1,30-2,45Ancho (mm) 2,92 Estreito 2,54-3,45Alto (mm) 2,65 Medio 2,23-3,21(Ancho/Alto) x 100 126 Elíptico ancho 95-150Lonxitude do estilo e estigmas (mm) 1,11 Largo 0,85-1,22Lonxitude del estilo (mm) 0,72 0,52-0,85Forma do froito 3Forma da pegada placentaria 2Peso unitario (g) 7,95 Baixo 5,00-11,82Volume de 100 froitos (ml) 1400 1000-1800Densidade (g/ml) 0,57 Baixa 0,50-0,66

Froitos e pegadas de Soutiña.

Follas de Soutiña.

Biometría do froito de Soutiña.

28~


Biometrías da folla e da flor de Touro.

Variedade: TouroLocalidade: Soutochao

Biometría folla Valor máis frecuente Clasificación Intervalo de valoresLonxitude (cm) 14,0 Media 4,2-8,5Ancho (cm) 6,0 Ancha 9,5-20,3L/A 2,08 Baixa 1,67-4,76Forma 2Nº nervios 16 BaixoNº dentes 14 MedioPosición 1er dente BasalLonxitude peciolo (cm) 2,0 Largo 1,0-3,8Ángulo basal 80 30-100Biometría flor Valor máis frecuente Clasificación Intervalo de valoresLonxitude amento (mm) 18,2 Mediano 12,7-24,5Estambres LonxistaminadosGlomérulos 68-120

Variedade: TouroLocalidade: Soutochao

Biometría froito Valor máis frecuente Clasificación Intervalo de valoresGroso (mm) 2,20 Groso 1,45-2,85Ancho (mm) 2,11 Estreito 2,64-3,99Alto (mm) 2,34 Baixo 2,14-3,10(Ancho/Alto) x 100 111 Elíptico triangular 89-140Lonxitude do estilo e estigmas (mm) 0,85 Medio 0,73-1,20Lonxitude do estilo (mm) 0,56 0,34-0,82Forma do froito 2Forma da pegada placentaria 2Peso unitario (g) 11,21 Medio 5,09-16,19Volume de 100 froitos (ml) 1150 900-1400Densidade (g/ml) 0,97 Baixa 0,56-1,15

Froitos e pegadas de Touro.

Follas de Touro.

Biometría do froito de Touro.

29~

Castañas recibidas (Famosa e Longal)

ALMACENAR SEN TRATAMENTO LIMPEZA

0-1ºC ALMACENAMENTO 10-11ºC

Con aire quente, 25ºC, 4 horas A temperatura ambiente, 3 días

SECADO

Auga fría, 5 días Auga fría con sórbico 2g/L, 5 días Auga fría con sórbico 2mg/L, 5 días Auga 50ºC 45mn, auga a 3ºC

CURADO 0-1ºC 10-11ºC

Cámara fría 0-1ºC 10-11ºC Almacenamento

Forma 1 Perfil 1 Forma 5 Perfil 5 Pegada 1 Pegada 2




ANEXO 1

30~

Azucena Arias Correa

Dolores Arias Correa

(Membros do Colectivo Ollo de Sapo)

Dolores Arias Correa, mestra e licenciada

en Historia; Azucena Arias Correa, mes-

tra, licenciada en Ciencias da Educación

e licenciada en Psicoloxía. Ámbalas dúas

membros do Colectivo Ollo de Sapo, o

cal leva varios anos investigando sobre as

manifestacións das festas anuais na esco-

la. Dentro deste ámbito teñen publicado

algúns libros en colaboración con outros

membros do Colectivo citado e artigos

en diversas revistas educativas.

caracterizaciÓn de variedades de castaÑas verÍn … · 2019. 7. 31. · súa imaxe tradicional...

Documents