DÜNYA İQTİSADİYYATIDÜNYA İQTİSADİYYATI

““THE THE WORLD ECONOMY: WORLD ECONOMY: Geography, Business, Development”Geography, Business, Development”

Frederick P. Stutz, Barney WarfFrederick P. Stutz, Barney WarfSixth Edition, Pearson, 2012Sixth Edition, Pearson, 2012

VIIVIII Mövzu – I Mövzu – DünyaDünya xidmətləri və xidmətləri və onun inkişaf xüsusiyyətlərionun inkişaf xüsusiyyətləri

HAZHAZIRLADILAR:IRLADILAR:

Elşən BağırzadəElşən Bağırzadəiqtisad üzrə fəlsəfə doktoru, dosent

Ələkbər SalmanovƏləkbər Salmanoviqtisad üzrə magistr, müəllim

Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti“Beynəlxalq iqtisadiyyat” kafedrası

VIII BÖLMƏNİN MƏQSƏDLƏRİVIII BÖLMƏNİN MƏQSƏDLƏRİ• Xidmətlərin tərifini vermənin və onları ölçmənin çətinliyini

göstərmək.

• Xidmətlər və fəaliyyətlərində müxtəlifliyi qiymətləndirmək.

• Xidmətlərin genişlənmə səbəblərini üzə çıxarmaq.

• Xidmətlərdə əməyin xarakterini təsvir etmək.

• Maliyyə və müxtəlif istehsalçı xidmətləri sektorları üçün nümunəvi tədqiqatlar vermək.

• Xidmətlərin qloballaşmasını izah etmək.

• İstehlakçı xidmətləri və turizmin təbiətini göstərmək.

XİDMƏTLƏRXİDMƏTLƏR• “Üçüncü” sektor – fəaliyətlərin və sənayelərin

müxtəlifliliyi.

• Post-sənaye erası.

• Əmək bölgüsündə davamlı dəyişmə.

• Xidmət fuksiyalarına qarşı xidmət peşələri, xidmət peşələrinə qarşı xidmət sektorları (istehlakçıların xidmət sektorlarından faydalanması).

Ölkələrdə xidmət sektorunda çalışan işçilərin payı. İnkişaf etmiş ölkələrdə bu göstərici inkişaf etməkdə olan ölkələrdən daha yüksəkdir.

ABŞ-da 1975-2009-cu illər arasında iqtisadi

sektorlarda məşğulluğun

dəyişməsi

XXİİDMƏTLƏRƏ KEÇDMƏTLƏRƏ KEÇİİD VƏ GƏLD VƏ GƏLİİR DƏYR DƏYİŞİŞMƏSİMƏSİ

ABŞ-da orta ev təsərrüfatı gəliri, 1967–2008.

XİDMƏTLƏRİN İNKİŞAFINA TƏKAN VERƏN XİDMƏTLƏRİN İNKİŞAFINA TƏKAN VERƏN AMİLLƏRAMİLLƏR

• Gəlirlərin artması (xüsusilə xidmətlər üçün tələbin gəlir elastikiliyi).

• Səhiyyəyə tələb.

• Əmək bölgüsünün getdikcə mürəkkəbləşməsi – xidmətlərdə innovasiyalar.

• İctimati sektorun inkişafı – xidmətlər və tənzimləmələr.

• Xidmət ixracı – regional və beynəlxalq.

• Kənardan təminetmə prosesləri.

Xidmətlərə tələbin gəir elastikliyi kənd təsərrüfatı və sənaye məhsulları ilə müqayisədə yüksəkdir.

ABŞ-da əmtəə və xidmətlərə çəkilən fərdi xərclər, 1988-2008

Əhalisi yaşlandıqca, səhiyyə, iqtisadi baxımdan inkişaf etmiş ölkələrin iqtisadiyyatlarının əsas hissəsinə çevrilmişdir.

ABŞ-da səhiyyə xərcləri, 1965-2008

Səhiyyə xərclərinin ÜDM-dəki payı baxımından başlıca sənaye ölkələri, 1970-2005

Adambaşına düşən səhiyyə xərcləri, İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatı (OECD) ölkələri, 2008.

Mikroelektronik inqilab kompüterlərin istehsalın bütün virtual formalarında (xidmətlər də daxil) ucuz, güclü və geniş istifadəsini doğurmuşdur. Həmçinin məhsuldarlıq və əmək bazaları üzərində ciddi təsirləri ortaya çıxmışdır. Kompüterlər ilk öncə meynfreymlər idi, sonra fərdi kompüterlərə (PC) çevrildi, sonra düzüstü formaları çıxdı və nəhayət, İnternet texnologiyaları ilə limitsiz informasiya resursları doğurdu.

.

ABŞ-da federal, ştat və yerli hökumətlərdə çalışanların sayı, 1950-2006. İctimai sektorda məşğulluğun böyük hissəsi yerli səviyyədədir.

ABŞ-da əmtəə və xidmətlər üzrə ticarət balansı, 1960–2008.

İSTEHSALÇI XİSTEHSALÇI XİİDMƏTLƏRDMƏTLƏRİNDƏ KƏNARDAN İNDƏ KƏNARDAN TƏMİNETMƏTƏMİNETMƏ PROSESLƏR PROSESLƏRİİ

• Əməliyyat xərclərinə yanaşmalar: «et» ya da «al» qərarı

• Çeviklik

• Risqin azaldılması

• Əsas bacarıqlar üzərində dayanmaq

• Yeni növ xidmətlər

• Üçüncü tərəf obyektivliyi

• Yeni tənzimləmələr

KƏNARDAN TƏMİNETMƏYƏ APARAN YOLLARIKƏNARDAN TƏMİNETMƏYƏ APARAN YOLLARI

• Xidmət məhsulu innovasiyası

• Xidmət prosesi innovasiyası

• Biznes mühitinin mürəkkəbləşməsi

• Daxili istehsal strukturlarını sadələşdirmək üçün biznes proseslərinin yenidən qurulması

• Firmaların ciddi daxili texniki məhdudiyyətlərlə üzləşməsi (məs. ekspertiza)

• Firmaların rəqiblərinə nisbətən daha inkişaf etmiş olması (məs. texnoloji baxımdan və ya xarici bazarlarda fəaliyyət)

• Xidmət resurslarının müxtəlif, dəyişkən və qeyri-standart olması

KƏNARDAN TƏMİNETMƏNİN NƏTİCƏLƏRİKƏNARDAN TƏMİNETMƏNİN NƏTİCƏLƏRİ

• Riski təchizatçılara ötürür.

• Əgər təchizatçılar miqyas effekti əldə edərlərsə, xərclərin azalmasına səbəb ola bilər.

• Satın alanın bilik çatışmazlığından qaynaqlanan səbəbə görə daxildə əldə edə bilməyəcəyi ekspertizanı əldə etməsinə imkan yarada bilər.

XXİİDMƏT DMƏT İİQTQTİİSADSADİİYYATINDA ƏMƏK BAZARLARIYYATINDA ƏMƏK BAZARLARI

• İşlərin dəyişkən səviyyəsi – biznes və peşə

• Əmtəə istehsalı ilə müqayisədə xidmətlərin əməktutumlu olması

• Xidmət işində gəlir bölgüsü:

Sənaye orta sinif gəlirləri formalaşdırır, ancaq xidmət gəlirləri gəlir bərabərsizliyi doğurur. Əks-sənayeləşmə və xidmət iqtisadiyyatına keçid ABŞ-da gəlir bərabərsizliyi ortaya çıxarmışdır.

Pərakəndə satış ticarəti iqtisadi baxımdan inkişaf etmiş ölkələrdə məşğulluğun başlıca mənbələrindən biridir və bu sahə ixtisassız, aşağı əmək haqqılı xidmət işinin ən geniş yayılmış formalarındandır. Wal-Mart 1 milyon Amerikalını çalışdırmaqla ABŞ-da ən böyük özəl işə götürəndir.

Məlumatlar əmtəə istehsalı ilə müqayisədə xidmətlərdə əmək haqqı bölgüsünün daha qeyri-bərabər olduğunu göstərir.

ABŞ-da əmtəə istehsalı və xidmət sektorunda əmək haqqı bölgüsü

ABŞ-da xidmətlər məşğulluqda böyük yer tutduğundan artan gəlir bərabərsizliyi

1967-ci ildə ən aşağıdakı 20% və ən yuxarıdakı 20% arasında nisbət təxminən 1:11 olmuşudur

2005-ci ildə bu nisbət 15:1 olmuşdur

Ən zənginləri üçün bu 18:1-dən 26:1-ə dəyişir

Bu iqtisadiyyatdakı struktur dəyişikliyindən qaynaqlanır yoxsa ABŞ vergi məcəlləsinin gəliri qazanılmamış gəlirdən (divident,qonorar,icarə, mülkiyyət gəliri, pensiya və transfer ödənişləri) gələn varlıların xeyrinə olmasından?

Təbii ki, hər ikisindən...

ABŞ-da 18 yaşa qədər uşaqlar ilə qadınların iş qüvvəsində iştirak payı, 1960-2010

ABŞ-da müxtəlif sektorlar üzrə iş qüvvəsində qadınların payı. Göründüyü kimi qadınlar əsasən aşağı əmək haqqılı və çəhrayı yaxalıqlı işlərdə daha yüksək paya

malikdirlər

Xidmət iqtisadiyyatında əməyin həmkarlar Xidmət iqtisadiyyatında əməyin həmkarlar təşkilatlarında birləşməsi aşağıdırtəşkilatlarında birləşməsi aşağıdır

• Həqiqətən də II Dünya müharibəsindən sonra ABŞ-da işçilərin həmkarlar təşkilatlarında birləşmə səviyyəsi ciddi şəkildə azalmışdır:– 1950-ci ildə 45% olduğu halda, bu gün 12%-dir.

• Bu əks-sənayeləşmə prosesinin nəticəsidir.

ABŞ-da təhsil səviyyəsinə görə işsizlik dərəcəsi, 1979-2010. Yüksək təhsil almış insanların iş yerlərini itirməsi asan deyil.

Xidmət iqtisadiyyatında sənaye ilə müqayisədə daha yüksək ixtisaslı işçilərə ehtiyac yaranmışdır.

Böyük Resessiya

Gəl

ir (d

olla

rla)

ABŞ-da təhsil səviyyəsinə görə orta ev təsərrüfatı gəlirləri, 2007

Maliyyə xidmətləriMaliyyə xidmətləri• Maliyyə xidmətləri

– Kommersiya bankçılığı

– İnvestisiya bankçılığı

– Yığım və kreditlər

– Sığorta

• Maliyyə tənzimləməsi

• Maliyyə əks-tənzimləməsi

• 2007-2009-cu il maliyyə böhranı

ABŞ maliyyə xidmətlərində

məşğulluq, 2000

Başlıca istehsalçı xidmətləriBaşlıca istehsalçı xidmətləri• Muhasibat

• Dizayn və innovasiya

• Hüquq xidmətləri

• Konsaltinq xidmətləri

KPMG Peat Marwickin ofisləri, Dünyanın ən böyük mühasibat firması. Muhasiblər, vəkillər və digər peşəkarlar dünya şəhərlərinə yığılaraq başlıca korporasiyalara və maliyyə institutlarına məsləhətçilik edirlər. Maliyyə mərkəzləri kimi dünya şəhərləri istehsalçı xidmətləri – başlıca banklar, sığorta şirkətləri və ixtisaslaşmış maliyyə institutlarının qərargahları üçün cəlbedicidir.

ABŞ-da istehsalçı xidmətlərinin yerləşdiyi şəhərlər.

Fiber optik şəbəkələr vasitəsilə fondların şərqə doğru axışı gündəlik 1,5 trilyon Fiber optik şəbəkələr vasitəsilə fondların şərqə doğru axışı gündəlik 1,5 trilyon $$-dan çoxdur. -dan çoxdur.

Dünyanın başlıca fond birjaları telekommunikasiya şəbəkələri ilə bir-birinə bağlanmışdır. Üfüqu xəttlər birjaların Qrinviçə nəzərən açılma saatları arasındakı fərqləri göstərir.

Dünyanın 5 başlıca ofşor bankçılıq bölgələri

ABŞ “bək ofis”lərinin İrlandiyaya və Qərib hövzəsinə köçürülməsi mexanikası

Kağız formasında çatdırılmadan dijital fəaliyyətə keçid və “çağırış mərkəzləri”nin yayılması

“Çağırış mərkəzləri”nin coğrafiyası:Hava yolları, kredit kartları, otellər kimi xidmətlər üçün qlobal xarakter daşıyır... Təkcə Hindistanda yox qlobal səviyyədə avtomalaşdırılıb və İnternetlə əvəzlənib. Texnologiyaların təsiri ilə ticarət həcmi və əlaqələrin necə artmasına ən yaxşı nümunədir.

Qlobal turist girişlərinin bölgüsü

ƏSAS ANLAYIŞLARƏSAS ANLAYIŞLAR• “Bək ofislər” (back offices)

• İstehsalçı xidmətləri (business services)

• “Çağırış mərkəzləri” (call centers)

• İstehlakçı xidmətləri (consumer services)

• Şərti əmək (contingent labor)

• Elektron fond transfert sistemləri (electronic funds transfer systems- EFTS)

• Kənardan təminetmə (externalization)

• Maliyyə, sığorta və daşınmaz əmlak (FIRE - finance, insurance, and real estate)

• Gəlir elastikliyi (income-elastic)

• Qeyri-maddi məhsul (intangible output)

• Qeyri-istehsal işçiləri (nondirect production workers)

• Qeyri-kommersiya xidmətləri (nonprofit services)

• Ofşor bankçılıq mərkəzləri (offshore banking centers)

• Autsorsinq (outsourcing)

• Post-sənaye iqtisadiyyatı (postindustrial economy)

• İstehsalçı xidmətləri (producer services)

• Xidmətlər (services)

• Topdansatış və pərakəndəsatış xidmətləri (wholesale and retail trade services)

MÜZAKİRƏ ÜÇÜN SUALLARMÜZAKİRƏ ÜÇÜN SUALLAR1. Şimali Amerika, Yaponiya və Avropada iş qüvvəsinin hansı hissəsi xidmətlər sektorunda çalışır?

2. Xidmətlərin məhsuldarlığını ölçmək nə üçün çətindir?

3. Xidmətlər sektoru hansı başlıca fəaliyyətlərdən ibarətdir?

4. Hansı 6 səbəbdən xidmətlər belə sürətlə inkişaf etmişdir?

5. Nə üçün xidmətlər əksət firmalar tərəfindən kənardan təmin edilir?

6. Xidmətlər sektorunda əmək bazarlarını sənaye sektorundakı əmək bazarlarından fərqləndirən 5 yol hansıdır?

7. İstehsalçı xidmətləri haralarda yerləşməyə meyllidir və nə üçün?

8. FIRE sektorunun komponentləri hansılardır?

9. 2008-2009-cu il “Böyük Resessiya”sının səbəb və nəticələri hansılardır?

10. Nə üçün ABŞ hüquq firmaları xaricdə iş görürlər?

11. Xidmətlərlə beynəlxalq ticarət hansı formalarda həyata keçirirlir?

12. Elektron fond transfert sistemləri nədir?

13. Ofşor bankçılığının başlıca regionları haralardır?

14. Firmalar “bək ofisləri”ni necə qloballaşdırmışdır?

15. Bütün istehlakçı xidmətləri təməl deyildirmi?İzah edin.

16. Turizmin tərifini verin. Bu sektorda hansı ölkələr liderdir?