comunicacion 2 quechua chanka

116
KUSKANCHIK YACHASUNCHIK KUSKANCHIK YACHASUNCHIK QICHWA

Upload: willkhu

Post on 28-Dec-2015

474 views

Category:

Documents


15 download

TRANSCRIPT

Page 1: Comunicacion 2 Quechua Chanka

2° RIMANAKUSKANCHIK YACHASUNCHIKKUSKANCHIK YACHASUNCHIK

QIC

HW

A

Page 2: Comunicacion 2 Quechua Chanka

PERÚ SUYUPI YACHAY KAMAYUQ

Yachay Kamayuq Umalliq:Emma Patricia Salas O’Brien

Perú Suyupi Yachachiykuna Umalliq:José Martín Vegas Torres

Perú Suyupi Yachay Wasikuna Purichiq:Fernando Bolaños Galdós

Simikunapi, Kawsaykuna Yachachiy Umalliq:Elena Antonia Burga Cabrera

Iskay Simipi Kawsaypura Yachachiy umalliq:Manuel Salomón Grández Fernández

Ayllu Yachaywasikunapi Yachachiykuna Umalliq:Rosa María Mujica Barreda

Llamkana Maytu: 2° Rimana

Ruraq:Aidee Mitma Palomino

Suyukunamanta qaway yanapakuq:Norma Límaco Hinostroza

Maytukuna allichaypi yanapakuq:Gavina Felícitas Córdova Cusihuamán, Miriam Gladys Barboza Merino

Llapan llamkaypi yanapaq:Ricardo Gonzales Estalla, Genaro Quintero Bendezú, Moisés Cárdenas Guzmán

Maytu tupachiq:Justo Salvador Mejía Ozeta

Siqiq:Alfredo Felices Morales

Ruraypi yanapakuq:Asociación Educativa Saywa - Andahuaylas.

2013 watapi qispichisqa.24 000 Mirachisqa.

N° 2013-14158 Yupawan Perú Suyupa Hutun Ñawichana Wasipi churasqa.Hecho el Depósito Legal en la Biblioteca Nacional del Perú N° 2013 - 14158

Impreso en Corporación Gráfica Navarrete. Carretera Central 759 km. 2 Sta. Anita – Lima 43RUC 20347258611

PERÚ SUYUPI YACHAY KAMAYUQComercio Ñanpi 193 yupayniyuqpi – San Borja llaqtapi tarikun.Lima - PerúQayana: 6155800www.minedu.gob.pe

© Ministerio de EducaciónKay qillqasqa maytutaqa manam pipas mirachinmanchu mana paqanchiqkunapa siminwanqa.Perú Suyupi Mirachisqa.

Impreso en el Perú / Printed in Perú / Perú suyupi mirachispa

Page 3: Comunicacion 2 Quechua Chanka

RIQSICHIKUY

Kuyasqa warmi qari warmachakuna:Qampaqmi kay qillqasqa maytuqa, kaywanmi pukllaqhinalla utqayllaman yachay wasiykipi yachayniykikunata qispichinki.

Yachayniykikuna kallpanchanaykipaq hinaspa ñawpaqman rinaykipaqmi sinchi kuyakuywan kallpachakuspa huñu huñupi llamkastin amawtaykikuna kay qillqasqa maytuta qispirqachimuniku.

Sapallaykipas mana chayqa yachaq masiykikunawan yanapanakustin llamkanaykipaqpas imaymana ruraykunam kachkan.

Qillqasqa maytupi ruraykunaqa llaqtaykipa kawsakuyninta, imayna kasqantam riqsichisunki hinallataqmi allin kikin simiykipi rimanaykipaq qillqanaykipaq yanapasunki. Aylluykikuna allin qawanaykipaqpas Mama Pachata sumaqta amachanaykipaqpas allinmi kanqa.

Hinallataqmi runa masiykikunawan wasi masiykikunawan, yachakuq masiykikunawan, llaqta masiykikunawan hawkalla kawsakunaykipaqpas yanapasunki.

Kay qillqasqa maytuwanqa pukllankim, takinkim, llusinkim, siqinkim, hamutankim, tupachinkim hinallataqmi imaymana atiyniykikuna sapa yachaykunapi wiñanqa.

Kay qillqasqa maytutaqa munaykunkipunim. Sumaq kallpachasqa yachaykunatam qawaykunki. Kay qillqasqa maytuqa ancha kuyasqa wawqiyki paniykihinam, chaymi sumaq sunquwan qawaykunayki, sumaqta yachayniyki llanllarinanpaq.

¡Kusisqalla kay, kuyakuywan llamkachaykuy!

Page 4: Comunicacion 2 Quechua Chanka

78

111417202122252831343536404346495051545760616265677071727578818485868992959899

100103106109112

Kaqninkuna

1. Mama Pachanchikpa llullu kawsayninkuna 1. Manka mallichiypi saminchay 2. Chakatata raymispa kawsay kusichiy 3. Chakmaypi tinkay 4. Humintapa yachaynin qatipay Qawapana2. Kawsayninchikkuna kusichiy 5. Ñan allichayman sayariy 6. Ayllunchikpi uywakuna maqchiy 7. Allana kawsayninchikkuna 8. Rutuna kawsaykuna Qawapana 3. Wata qallariyninchik 9. Kawsaykuna wayrachiy 10. Illaymanta 11. Chuñu rurayta yachasun 12. Wata muyuyta yupaychasun Qawapana4. Kawsaykuna huqariy 13. Sara tipiymanta 14. Sara markay 15. Llampu ruray Qawapana5. Ayllunchikkunapa rurayninkuna 16. Wasi ruraymanta 17. Millwa rutuy 18. Hampiq runakuna Qawapana6. Chakranchik rikchachiy 19. Yarqa aspiy 20. Yanta chitqay 21. Warmi hurquy 22. Chakra kañapay

Qawapana 7. Kawsayninchikkuna tarpuy 23. Turu hapiy 24. Kurpa ñutuy 25. Uqa, maswa, ulluku tarpuymanta 26. Muhu sara iskuymanta Qawapana 8. Mama pachanchikwan uywanakuy 27. Wañukuqkuna yuyariymanta 28. Sara tarpuy 29. Papa tarpuy 30. Siwara quray Qawapana

Page 5: Comunicacion 2 Quechua Chanka

Sutiyqa: ________________________________

Yachay wasiyqa: ______________________

Llaqtayqa: _____________________________

Yachachiqniyqa: ______________________

____________________wata

RIMANAKUSKANCHIK YACHASUNCHIK

Page 6: Comunicacion 2 Quechua Chanka
Page 7: Comunicacion 2 Quechua Chanka

Mama Pachanchikpa Llullu Kawsayninkuna1

1. ¿Imaynataq qawasqayki llimpisqa rikchakapusunki?2. ¿Ima killapitaq kayna allpa tarikun? ¿Imanasqa?

Page 8: Comunicacion 2 Quechua Chanka

8

Manka mallichiy yanukuyman, kuyakuyninchikta apaspa, saminchasqan qawaq risunchik hinaspa tapukusunchik.

¿Ima kawsaykunatataq yanuchkanki? ¿Imanasqataq kay kawsaykunata saminchanki?

Manka mallichiy rurasqankumanta qawasqaykimanhina qillqay.

Manka Mallichiypi Saminchay

Saminchayqa, ñawpamuq llullu kawsaykunata yanuspa Apukunaman, Mama Pachaman waspiynin haywaykuymi.

YACHANA

1

¿Ima ruraytataq qawachkanchik?

¿Imapaqtaq kay yanuypa waspinta huqarichkan?

¿Imapaqtaq saminchayta rurachkan?

Page 9: Comunicacion 2 Quechua Chanka

9

¿Imamantataq kay qillqasqapi willawachkanchik?

¿Mama Simunapa rurasqanta ñiqichay?

Llullu kawsaykunata yanurqaApukunaman haywarirqaNiwarqaku

¿Mayqin kawsaykunatataq mama Simunaqa pallamunmankarqa? Chaykunata llimpiy.

chuqllu tunas papa kalawasahawas

¿Imapaqtaq saminchana kasqa?

Maypiña chaypiña tarikuspapas, sumaqtam rimakuna, sunqunchikmanta lluqsimuqta.

Llullu kawsaykunata yanurqa. Hinaspanmi inti qispimuyta Apukunaman haywarirqa kaynata nispan:

- ¡Tayta Apuyku, Mama Pacha, Illakuna, Sallqakuna, kusisqa sunquykuwan rurasqaykutam qamkunaman Mama Simunam pukurimuykiku! ¡Chaskiykullawayku! Chaymantaqa niwarqaku:- Apunchikkunam kay miski asnayninkunata chaskispa kawsayninchikkunata utqayman puquchiy - nispa.

Saminchay

Page 10: Comunicacion 2 Quechua Chanka

10

Mama Sarapa Paqarisqan

¿Qillqasqapa sutin, mayqintaq kanman?

Mama Sara tipiymanta

Mama Sara paqarisqanmanta

¿Sipaspa sutin imataq kasqa? • ¿Imatataq Wiru rurasqa? Chayta tarispa anqaswan llimpiy.• ¿Ima kawsaytaq pampasqanku allpapi wiñarqamusqa? Chayta

ruyru ukupi siqiy.

Sara sutiyuq sumaq sipas kasqa, paysi anchata Wiru sutiyuq yananta kuyasqa. Saraqa qunqaymantas achikyarqusqa wañusqa.

Unaysi pampasqanku uchku patapi Wiruqa tiyapayaspa sinchita waqasqa. Chaypis tukuy tuta, wiqinwan allpa nuyuchinankama waqasqa.

Achikyaqmanqa pampasqanku allpamantas kawsay wiñarqamusqa. Chaypis kawsayqa sumaq paqu chukcha chuqlluchayuq wiñasqa.Chaysi Wiruqa, yananta yuyarispa chay kawsaytaqa sarawan sutichasqa. Chay pachamantas sarawanqa uywanakunchik.

Tapukuykunata kutichiy.

Page 11: Comunicacion 2 Quechua Chanka

11

Chakatata Raymispa Kawsay Kusichiy

Yachaqta minkakusun, kawsay kusichiypi yanapakumusun chakata churasqanku qawaq rinanchikpaq. Kawsay kusichiy imayna, imapaq kasqantapas yachaqmi willariwasunchik.

Qawamusqayki chakatata siqispa llimpiy hinaspa urayninpi sutinta qillqay.

Kawsay kusichiytaqa ruranchik, llullu kawsaykunata mana qasa hapinanpaq, utqayman puqunanpaq.

YACHANA

2

¿Imatataq rurachkanku?¿Imakunawan pachachisqataq chakata kachkan?

Rimaychik.

Page 12: Comunicacion 2 Quechua Chanka

12

KAWSAY KUSICHIYMANTA

Chaqwasqa simiykunata ñiqichay hinaspa qillqay.

Kawsayninchikkuna – chakatata - kusikuyllawanña - raymichaniku - rikurimuptinmi

_________________________________________________

_________________________________________________

Saywayuq – hinaspa - apaniku - urquman

__________________________________________________

__________________________________________________

¿Imamantataq qillqa willawachkanchik? Chayta pukawan llimpiy

¿Imatataqsi kusisqallaña ruranku? Chayta anqaswan llimpiy

¿Maymantaq pachachisqanku chakanata apanku?

Kawsayninchikkuna rikurimuptinmi, kusikuyllawanña llullu kawsaykunawan pachachispa, takispa, harawispa ima saywayuq urquman chakatata apaniku.

Chaymantam chakataqa kawsaykunata nanachikamunqa. Allin rurunanpaq, utqayman puqunanpaq raymichaniku.

Tapukuykunata kutichiy.

Page 13: Comunicacion 2 Quechua Chanka

13

Rimayta ñawichaspa hamuq simikunata tupachiy.

Chakatataqa tususpanku kusisqallaña urquman apanku.

__________________________________________________________

__________________________________________________________

Kay llimpikunata qawaspa huk warma masiykiman willay.

Chakatataqatususpanku urquman

apankukusisqallaña chakatata

Page 14: Comunicacion 2 Quechua Chanka

14

Chakmaypi Tinkay

Chakra chakmaqkunaman asuykusun imapas kuyakuyninchikta aparikuspa, hinaspa tapurikusun.

¿Chakra chakmay qallarinapaq imakunatataqsi rurana? Chaykunata kutipaspa yuyay.¿Imata rimaspataqsi tinkana? Ima nisqanta uyarispa yachakuy.

Chakmaypi tinkachkaqta siqispa llimpiy.

YACHANA

3

Page 15: Comunicacion 2 Quechua Chanka

15

• Tayta Quri sunqupa nisqanta qillqay.

Kunanñataq Mana Pachanchikta kallpanchasun.

Tayta Quri Sunqu chakmay qallarinanpaq Mama Pachanchikta rimapayan:

- ¡Ay! Mama Pacha, sumaqMama Pacha, qampaqmi kaytinka. Llapan churiykikunatakawsay ruruchisqaykiwanuywawayku, kay kukachata, aqachata chaskiykullawayku- nispan.

• ¿Pitaq Mama Pachanchikta rimapayan? Chayta pukawan llimpiy

hinaspa qillqay.

• ¿Imapaqtaq tayta Quri sunqu Mama Pachata rimapayan?

¡Ay! Mama Pacha,

_____________________________________________________

_____________________________________________________

_____________________________________________________

_____________________________________________________

_____________________________________________________

Tapukuykunata kutichiy.

Page 16: Comunicacion 2 Quechua Chanka

16

Mama Pacha

¿Ima nispataq Mama Pachata rimapayawaq? Chayta qillqaykuy.

Kay llikapi rimaykunata tarispa llimpiy, urayninpiñataq qillqay.

p a ch a m a m a t s

k T T i n k u y s u

a m m i k u y p a m

a ll P a t a r a s a

s m m i n ch a y t a

ch a K m a y p a r a

t u ch a m p a s a w

s a t i k r a y s p

Page 17: Comunicacion 2 Quechua Chanka

17

Humintapa Yachaynin Qatipay

Humintaqa pipas wañukunantam yachan, chaymi chawayan. Wakin humintam uman chawa sikintaq chayasqa. Chaytaqa chiki ninkum.

Yachaqman rispa, huminta chawayayninmanta tapukamusun.

¿ Imanasqataq huminta chawayan?¿Imakunatataq chawayayninwan willakun?¿Imakunatataq rurachwan huminta yanusqanchik mana chawayananpaq? Uyarisqaykimanhina qillqay.

¿Imaynatataq humintata qawachkan?¿Aylluykipi huminta rurakusqaykichik chawayarqachu? ¿Imanasqa?

YACHANA

4

Page 18: Comunicacion 2 Quechua Chanka

1818

________________________

________________________

________________________

________________________

Huminta ruray

Humintataqa chakiniraq chuqllumantam rurakuna.

Ñawpaqtaqa chuqllutam iskuna, chayta anisniyuqta maraypi ñututa kutana. Hinaspa miskiwan, runtuwanpas sumaqta chapurquna.

Chayta chuqllupa qarapanpi pintuna. Chaytaqa mankaman kamaspa aslla yakuyuqta yanuna. Huminta yanusqanchik chawayarquptinqa, imapas llakim rikurimunqa.

¿Imamantataq willawachkanchik?¿Imatataq ñawpaqtaqa rurana kasqa?¿Huminta chawayayninqa imapaqtaq kasqa?¿Qam riqsinkichu huk yachaykunata? Willay yachaq masiykikunaman.

Qillqakunata simi qispinanpaq tupachisun.

t m i h u n a ll k i a

s u t a c u h ll u q

Tapukuykunata kutichiy.

Page 19: Comunicacion 2 Quechua Chanka

19

Chirusqakunata ñiqichay. ¿Mayqintaq 1, 2, 3, 4?

Tarisqayki simikunawan munasqaykita qillqay.

Amawtaykipa yanapakuyninwan yachay wasipi huminta rurananchikpaq yaykuqninkunata qillqasun.

Page 20: Comunicacion 2 Quechua Chanka

20

Qawapana

3. ¿Imakunawantaq chakatata pachachinku? Qillqay

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

1. ¿Mayqinmantaq llullu kawsaykunapa waspinta haywarina? (muyuwan wichqay).

a) Runakunaman.

ch) Apukunaman, Mama Pachaman.

h) Uywakunaman.

Llullu kawsaykunata yanurqaApukunaman haywarirqaniwarqaku

2. Saminchaypi ruraykunata ñiqichay:

Kay tapukuykunata allinta ñawichaykuspayki kutichiy.

4. ¿Chakmay qallarinapaq imatataq ruranchik? Chimpuy.

Tinkanchik takinchik tusunchik

5. ¿Llapan llaqtakunapichu humintata ruranku?¿Imaynanpi? Qillqay.

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

20

Page 21: Comunicacion 2 Quechua Chanka

Kawsayninchikkuna Kusichiy2

1. ¿Imatataq runakuna rurachkanku?2. ¿Llaqtaykií kayhinatachu sarata huqarinku?

Page 22: Comunicacion 2 Quechua Chanka

22

Kaytaqa puquy pachapim rurana, chakramanta kawsaykuna uywakunawan astamunapaq, huqarimunapaq.

Ñan allichaypiqa llamkay hawkalla qispinanpaqmi Mama Pachaman kukata kintuna, aqata tinkaykuna, challaykuna.

Kay llamkayqa llaqtapa llamkayninmi. Chaymi llapan llaqta sayarin, umalliqninmi kamachikun.

Ñan Allichayman Sayariy

Yachay wasinchikpa ñanninta allichasun.

Umalliqninchikta akllasun.Yachachiqkunaman minkarikusun, yachaq masinchikkunayanapawananchikpaq.Llamkanakunata huñusun.Llapallanchik ñan allichayman puririsun.

¿Pikunataq ñan allinchayman sayarinku?¿Imapaqtaq ñanta allichanku?¿Imakunatataq Mama Pachapaq rurana?¿Ñuqanchikpas yachay wasipa ñanninta llamkarquchwanchu?

YACHANA

5

Tapukuykunata kutichiy.

Page 23: Comunicacion 2 Quechua Chanka

23

¿Ima qillqataq? chayta pukawan llimpiykuy.

¿Imapaqtaq kay qillqataqa rurasqaku? Chimpuy.

Ñan allichaypaq rimanakuy ruranananchikpaq.

Ñan allichayman llapan runa sayarinankupaq.

Llaqtapi huñuy kananpaq.

¿Maymantataq ñan allichayta qallarimunqaku? Qillqay.

_________________________________________________________________

Huk ayllupim kayhina qillqanku kasqa:

Qayakuy qillqa

Kuyasqay wawqi paniykuna, ñam kawsay huqariy pacha muyuykamuchkanña, huñullayá imayna rimasqanchikmanhina ñanninchikkunata allichaykamusunchik .

Qallarimusun Masu ñanmanta Paqchaq ñankama.Isqun pacha, chirapachay 10 punchaw, aymuray killapim sayarisunchik.

¡Ama qunqaychu sayarimuyta!

Umalliq

watuchi takiyqayakuy qillqa

a

ch

h

Page 24: Comunicacion 2 Quechua Chanka

24

Kay llikapi tariy sutikunata hinaspa llimpiykuy.

ñanallparumiwayqakukaaqarunawarmiqariwarmapara

¡Ama qunqaychu sayarimuyta! ¿Ima ninantaq? Qillqay.

Yachay wasinchikpa ñanninta allichasun.

Qayakuy qillqata chay llamkaypaq qispichisun.

• ¿Ima punchawtaq yachay wasipa ñanninta allichasun?• ¿Imakunatataq apamunanchik kay llamkaypaq?

ñ a n r m a w w r

a h m w w ll a a u

r u n a i p y ñ n

p ñ t r k a q a a

a r u m i m a n m

r s q a r i q a y

a t a r a k u k a

w a y q a s u t i

Page 25: Comunicacion 2 Quechua Chanka

25

Ayllunchikpi Uywakuna MaqchiyYACHANA

6

Yachaqta minkakuspa tapukusun, hinaspa qillqay:

¿Ima pachapitaq uywakuna maqchiy?

¿Imapaqtaq uywakunata maqchinku?

Uywaykikunata chiruspayki sutinta qillqay.

¿Imatataq kay chirupi rurachkanku?¿Maypitaq kachkanku?¿Aylluyki kayhinata ruranchu?

Tapukuykunata kutichiy.

Page 26: Comunicacion 2 Quechua Chanka

26

¿Imaraq kay qillqasqa kanman? ¿Watuchi, taki, willakuy, harawi? Yachachiqniyki ñawichaptin uyariy

Mama Saywa, Chaskachay santu punchawpi pacha achikyaqllata uywankunata mayuman qatin.

Mayuman qaykuspa, saminchasqa yakuwan maqchin. Tukurquspañataq siqsiqwan, rurakunawan waqtan unquykuna, chikikuna wischunanpaq.

Chay qurakunataqa pallqaq ñankunaman wischumun unquykuna, chikikuna ripunanpaq.

Uywa maqchiy

¿Imamantataq willakuy? Pukawan siqiy¿Maypitaq mama susana uywankunata maqchin? Anqaswan siqiy ¿Ima qurakunawantaq uywankunata waqtasqa? Qumirwan siqiy¿Imapaqtaq qurakunata pallqaq ñanman wischun? Qillqay

¿ Uywakunata mana maqchiptin imaraq kanman? Qillqay

Sapa rimaywan munasqaykita qillqay.

Uywa :

Mayu:

Qura:

Ñan:

Tapukuykunata kutichiy.

Page 27: Comunicacion 2 Quechua Chanka

27

Mama Saywa uywakunata mayuman ______________

Saminchasqa yakuwan _______________ maqchinku.

Uywakunata siqsiqwan, rurakunawan _______________

chikikuna wischunanpaq.

Pallqaq ñankunaman qurakunata ____________________,

unquykuna, chikikuna ripunanpaq.

Rurasqankuta qawaspa qillqay.

Rurasqankuta qawaspa qillqay.

Ñawichasqaykimanhina huknin simita akllaspa huntapay.

wakakunata churanqatinwaqtana

• ¿Imatataq qawachkanchik?• ¿Imaynataq yaku kachkanman?• ¿Chay mayu yaku upyachuwanchu?

Page 28: Comunicacion 2 Quechua Chanka

28

¿Imatataq kay chirupi rurachkanku?¿Ima kawsaykunatataq allachkanku?¿Ima kawsaykunatataq llaqtaykipi allanku?

Tayta Siwarpa allayninman rispa tapurikusun.

¿Ima llamkanawantaq kay kawsaykunata allana?

¿Ima killakunapitaq allanaña?¿Ima yachaykunataq kan allaypi?

Allana Kawsayninchikkuna

Allpa ukupi ruruq kawsaykunataqa manam llullu killapi allanachu. Yurankuna qilluyaykuptinmi allanaña, allin puqusqaña kaptin.

YACHANA

7

Rimanakusunchik.

Allana kawsaykunata siqispayki, sutinta qillqay.

Page 29: Comunicacion 2 Quechua Chanka

29

tarpuymanta allana kawsaykunamanta allaymanta

• ¿Imaynatataq uqata miskichinchik? Qillqay.

_____________________________________________________________

• ¿Ima allana kawsaykunatataq riqsinki? Qillqay.

• ¿Mayqan killawantaq kawsaykunata mana allanachu? Llimpiy.

Hunta killapi Wañu killapi Llullu killapi

Allpa ukupi ruruq kawsaykunataqa manam llullu killapi parapi manam allanachu, ismurqunman, ururqunman imam.

Allaypi parqa uqata tarispaqa, manam warmakuna hapinanchu, manataq mikunanchu, uriwam chayarqunman qipa punchawtam wawa churinku kanman iska iskaymanta.

Uqataqa chupina; qawichispataq yanuna, watyana; kayaspataq pasina, apina, pikantina, chupina ima. Maswataqa yanuna, apina, añuna ima.

Ullukutaqa chupina, pikantina; chullqispataq mallullu waqaychana chaki pachapi mikunapaq.

• ¿Imamantataq ñawichachkanki? Chimpuy.

Allana kawsaykuna

Tapukuykunata kutichiy.

Page 30: Comunicacion 2 Quechua Chanka

30

Rimaykunata akllaspa huntapay.

Uqata allana ___________________killapi, mana ismunanpaq.

Miskinanpaq uqataqa _______________________

Kawsaykunata akllaspa ________________ llikllapi astan.

__________________ allana kawsaymi.

Kay kawsaykunamanta rimaykunata qillqay.

qawichina llullumakapastaytay

Yachaq masiykikunapaq qillqasqaykita likay.

Page 31: Comunicacion 2 Quechua Chanka

31

Rutuna Kawsaykuna

Qawasqanchik chirumanta rimarisun.

¿Mayniqninmantataq sarata rutuna? ¿Imanasqa?¿Ima yachaytaq sara rutuypi kan?¿Imaynanpitaq sayanpata sarata arkuna?¿Ima kawsaykunatataq rutuna?

Sara rutuyman imallatapas apaspa tapukamusun.

¿Imatataq rurachkanku?¿Pikunataq kachkanku?¿Imananqataq rutusqan sarakunata?

YACHANA

8

Riqsisqaykimanhina rutuna kawsaykunata siqiy.

Page 32: Comunicacion 2 Quechua Chanka

32

Tapukuykunata kutichiy.

¿Imayna kaptintaq sarata rutuna? ¿Rutuy qallarinapaq imatataq rurana?¿Imapaqtaq sarata arkuna?¿Qam imakunatataq sara rutuymanta yachanki?¿Pikunataq aylluykipi sara rutuyta, yachan?

¿Ima ninantaq kay rimaykuna? Chayta rimaspalla kutichiy.

chaki tipiytinkayrutuy

arkuy huqariy

Chirukunata qawaspa kay qillqata ñawichay.

Sarakunapa yurankuna chakiriptinqa ñam sara rutunapaq allichakunaña.

Rutuy qallarinapaqqa Mama Pachanchikman kintuykuna, tinkaykuna.

Rutusqa sarakunataqa mana utuyananpaq, chachallinanpaq sayanpata churana, chay arkupim saraqa puqupaykunraq. Chaymantaqa tipinaña hinaspa chakichinataq manaraq taqichkaspa.

Sara rutuymanta

Page 33: Comunicacion 2 Quechua Chanka

33

Kay siqipi rimaykunawan munasqaykimanhina qillqay.

rutuy

chaki

arkuy

tipiy

huqariy

tinkay

Aylluykipa sara rutusqanta chiruspayki sutinkunata qillqay.

Mamay ____________________________________________________________

Taytay _____________________________________________________________

Sullkay _____________________________________________________________

Kuraqniy ___________________________________________________________

Yuyasun: rimaykunataqa, sutikunatapas hatun qillqawanmi qallarina. kay chiruwantaq (.) tukuna.

Page 34: Comunicacion 2 Quechua Chanka

Qawapana

Hunta killapi Wañu killapi Llullu killapi

Allinta ñawichaspa kay tapukuykunata kutichiy.

1) ¿Ñan allichanapaq imatataq rurana kasqa? Chimpuy.

a.- Mama Pachaman kukata kintuykuna. ch.- Mama Pachaman aqata kintuykuna. h.- Mana imatapas ruranachu

2) ¿Mayqin llamkaywantaq ñan allichayta ruranku? Chayta muyuwan wichqay.

a.- Mita ch.- Minka h.- Ayni

3) ¿Imayna killa kaptinqa kawsaykunata allana? llimpiy.

4) ¿Imapaqtaq sarata arkuna kasqa?

a) ____________________________

ch) ____________________________

h) ____________________________

5) ¿Ima sarakunatataq riqsinki? Qillqay.

_____________________________

_____________________________

_____________________________

_____________________________

34

Page 35: Comunicacion 2 Quechua Chanka

Wata Qallariyninchik3

1. ¿Imatataq runakuna raymichkanku?2. ¿Llaqtaykipi kaynatachu inti lluqsimuyta rayminku?

Page 36: Comunicacion 2 Quechua Chanka

36

Kawsaykuna Wayrachiy YACHANA

9

Yachasqaykimanhina wayrata qayakuy.

¿Imaynanpitaq wayrata qayana kasqa?¿Imaynataq wayra chayamun?¿Pitataq saqsa Lurinsuwan sutichanchik?

Mama santusapa kawsay irayman rispa maypi wayra qayana kasqanta tapukamusun hinaspa wayrata qayasunchik.

¿Imapaqtaq wayrata qayanchik?¿Imaynatataq wayrata qayana kasqa?¿Imakuna ruraspataq wayrata qayasqanchik?¿Tayta mamayki imatataq kay wayra qayakuymanta yachan?

Chaki kawsay wayrachinanchikpaq wayrata sukaspam qayakunchik, utaq irapa waqtanpi ninata qusñichinchik.

Chaki kawsaykuna wayrachinapaqqa tukuy sunqunchikwanmi Tayta Lurinsuta qayakunanchik, wayra apachimuwananchikpaq

Page 37: Comunicacion 2 Quechua Chanka

37

Yachasqaykimanhina wayrata qayakuy.

Kawsay qaquymanta

¿ Kay qillqa imamantan willawachkanchik?¿Imaynakunatam chaki rurukunata chuyachanchik?¿Ima rurukunatam qaqunchik,sarunchik?¿Imaynampi?¿Imaynanpitaq uywakunawan kawsaykunata irana kasqa?

Huñupi rimanakuspa hamuq siqikunapi qillqay.

Kawsay sarumanta

• ¿Imamantaraq kay qillqasqa rimachkanman?• ¿Pitaq kaypi llamkachkan?• ¿Maykunapitaq kawsaykunata wayrachichkanmanku?

Ñutu chaki kawsaykuna chakirquptinqa llikllapipas

punchupipas laqa rumi qawanpim, llapa rurun wichinankama,

qaqunchik. Achka achka kaptinñataqmi uywakunawan

saruchinchik mana chayqa kaspikunawanpas waqtanchikmi. Muymarispa muymarispañataq,

tayta Lurinsuta qayaspa, tullunkunata, llaqinkunata ira

patanpi wayrachinchik.

Mama Sunchupa willakusqanta ñawichaychik.

Ssssssssssssss, maypim kanki, tayta Lurinsu,wayraykita apachimuway.

Tapukuykunata rimanakustin kutichiy.

Page 38: Comunicacion 2 Quechua Chanka

38

Simikunapa rimayninta qillqay.

Qaquy:

Waqtay:

Saruy:

Wayrachiy:

Kawsay waqtaymanta Kawsay wayrachiymanta

Page 39: Comunicacion 2 Quechua Chanka

39

Llikapi sutikunata maskay hinaspa llimpiy.

tarwi

kinwa

hawas

qaquy

wayra

purutu

waqtay

wayrachiy

1. ¿Imaynatataq chaki kawsaykunata iranchik? Qillqay.

2. ¿Imakunata ruraspataq kawsaykunata iranchik?

w a y r a l p i p

q q i n w a u s u

a w a q t a y a r

q i n a z a a q u

u s i w a r a s t

y t a r w i y a u

t r i q u a r u y

w a y r a ch i y l

Taqitaqa rihupa hatun tullunkunamanta awaspam ruranchik, wakinqa wasi qullqakunatataq ruranku. Kayqa yachayninchikmanhina rurasqam.

Tapukuykunata kutichiy.

Page 40: Comunicacion 2 Quechua Chanka

40

Illaymanta

Urqu llamakunawanmi illaniku, chinankunaqa uñankunapas qipankum.

Chayasqayku llaqtakunapi, ayllukunapi samapakuniku.

Apasqaykutaqa tukuy rikchaq kawsaykunawan llankikuniku.

Karu llaqtakunata, qichwakunatam chayaniku.

Ñanpi mikunaykupaqmi.

¿Imatataq kay chirupi qawachkankichik?¿Pikunataq kay uywakunawan illanku?¿Maykunamantaq illanku?

¿Imaynatataq illankichik?

Mama Sunchupa wasinman rispa llamankunawan llankikunanpaq illasqanmanta tapukamuychik.

Sallqamantam qichwaman llankikunankupaq kaqninkunata apakusqa hamuqku.

YACHANA

10

Tapukuykunata kutichiy.

Page 41: Comunicacion 2 Quechua Chanka

41

• ¿Imamantataq willawachkanchik?• ¿Imakunatataq qichwaman apanku?• ¿Imakunawantaq llankinku?• ¿Llaqtaykipi imakunawantaq llankikuy kan?

Qichwaman illasqankumanta

Qichwamanqa achka llamawanmi illaniku. Aychata, charkita, qucha yuyuta, waskakunata, warakakunata, awasqa pullukunatapas rantipaq apastin. Chaki ihus, pasastapas apanikus.

Chaykunataqa sarawan, rihuwan, siwarawan, ima kawsaykunawanpas llankikunikum, chalakunikum.

Llamaykupas rinrinpi tukuy niraq sintayuqkuna, sumaq hakimayuq, pichirayuq, iskilayuq achalasqam. Risqaykuhinallam qaliy qaliy kuskayku kutiykamuniku.

Qillqasqata ñawichaspa yachachiqniykiwan rimanakuychik; hinaspa rimasqanmanhina waqtachanpi siqiychik.

Tapukuykunata kutichiy.

Page 42: Comunicacion 2 Quechua Chanka

42

Qillqasqa rimasqanmanhina rimaykunata tukupay.

Qichwaman illaymanta.

¿ ____________________________________________________________ ?

Aychata, charkita, qucha yuyuta, waskakunata, warakakunata,

__________

Kamachinaykichikpi chirukuna rimaywan tinkuchiypi pukllasun.

sara

waraka

charki

waska

Huk qillqana maytuykipi chirukunata qawaspayki qillqaychik.

Yuyariy, tapukuykunata qillqaspaqa kaywanmi(¿) qallarina, kaywantaq (?) tukuna.

Page 43: Comunicacion 2 Quechua Chanka

43

¿Imakunataq qasananta willawanchik?¿Mana qasamuptin chuñu qispinmanchu? ¿Imaynanpi?

¿Imakunatataq qawachkanki?

¿Imatataq warmi qawachkan?

¿Imatataq hanay pacha willawanchikman?

Chuñu Rurayta Yachasun

Kay chirukunata, chuñu ruray kasqanmanhina, ñiqichay.

Chuñu mastayman rispa hamuq tapukuykunata tapukuychik.

YACHANA

11

Page 44: Comunicacion 2 Quechua Chanka

44

Tayta Willkapa willakuynin.

Chuñutaqa anta sitwa, qapaq sitwa

killakunapim ruraniku. Chaypaqmi

ñawpaqta imayna pacha kanan

yachanaykupaq tukuy imata qawariniku.

Sutillam qasamunanpaqqa hanaymanta

chiri chiri wayra chayamun (qasa wayra)

hinallataqmi inti waqtaykuyta hanay

pacha chuyay chuyaychata kichakuykun.

Chayta qawaspam chuñutaqa ruraniku.

Manam tukuy pachachu.

Pacha qaway

chuñutaq ruraniku pacha qasa

wayra inti qasakichakamun

• ¿Imamantataq willawachkanchik? Llimpiykuy.• ¿Pitaq willawachkanchik? Siqiwan wichqay.• ¿Ima killakunapitaq chuñuta rurana kasqa? Pukawan llimpiy. • ¿Maymantaq wayra wayramun allin qasa kananpaq?

Willakuypi kay rimaykunata maskay hinaspa llimpiy.

Tapukuykunata kutichiy.

Page 45: Comunicacion 2 Quechua Chanka

45

1. ¿Imaynataq hanay pacha kachkan?

2. ¿Imapaqtaq puyu antamun?

3. ¿Mana puyuyuq hanay pacha kaptin imaninchiktaq?

Tayta mamayki, puyukunata riqsinchu. Willasusqaykita qillqay.

Chiruta qawaspa tapukuykunata kutichiychik.

¿Hanay pachapa imapas willakuyninta yachankichu? Qillqaykuy.

Page 46: Comunicacion 2 Quechua Chanka

46

¿Ima ninantaq wata muyuy?¿Ima killapitaq llaqtanchikpa yachayninmanhina wata qallarin?¿Ima saminchaykunataq kay raymipi kan?

Wata Muyuyta Yupaychasun

Yachay wasiykichikman yachaqta pusamuspa kay tapukuykunata tapurikuychik.

¿Imatataq runakuna rurachkanku?¿Inti raymiy ima killapitaq?¿Llaqtaykipi kayhinata rurankuchu?

Sapa 21 punchawtam inti raymi killapi wata muyumun.

YACHANA

12

Tapukuykunata kutichiy.

Page 47: Comunicacion 2 Quechua Chanka

4747

Yachachiqpa ñawichasqanta uyaristin chirukunata qawaychik.

Wata muyumuynin raymi

Willakuypa sutinta qillqay.

¿Ima punchawtaq, ima killataq watapa muyumuyninta chaskinchik?

¿Imaynatataq ñawpa pachakunapi wata muyuyta raymisqaku?

¿Pikunataq kunan pachapi Mama Pachata quñirichinku?

Perú suyunchikpim iskay chunka hukniyuq punchawta, inti raymi killapi, wakin llaqtakunaqa watapa muyumuyninta kusikuywan raymispa chaskinku.

Wiñayqa tayta intiman kukata, llamapa wiranta, sura aqata, achalasqa qirupi haywariyta yachasqaku. Mama Pachaman challaykuspataq kusikusqaku.

Chaynallataqmi kunan pachakunapi, allpa tarpuq runa, watapa muyumuyninta sumaqta chaskikunchik. Tutanmi chakranchikkunapi, uywanchikkunapa kanchankunapi mawkanchikkunata kañakunchik chiki qarakuna wischunapaq.

Tapukuykunata kutichiy.

Page 48: Comunicacion 2 Quechua Chanka

48

Kaminakuy

Inti raymi killapiqa 24 tutam wakin llaqtakunaqa kaminakuyta, ratanakuyta yachanku. Kayhinata:

¡Paniy! Qamtachu nisunki¿Champa uma, nispa?

¡Wawqiy! Qamtachu nisunki...

Turiy, ¿qamtachu nisunki manka lluspi nispa?

Paniy, qamtachu nisunki wayqun Pitru nispa.

Allin runa kaytaqa yachanchik wakinninchikpa niwasqanchikta uyarispam. Chaytam kaminakuy yachachiwanchik. Manapunim allinchu pinqay, millay runa kayqa.

Iskay iskaypi huñunakuspa kay kaminakuypa, ratanakuypa ima nisqanta hamutaychik:

¿Imanasqataq kaminakunku?¿Imatataq kaminakuy yachachiwachwan?¿Allinchu kaminakuy? ¿imanasqa?

Tapukuykunata kutichiy.

Page 49: Comunicacion 2 Quechua Chanka

49

Qawapana

1. ¿Ima pukllaykunatataq yachanki?

______________________________________

______________________________________

2. ¿ Imakunatataq llankikuqkuna qichwaman apanku? Chimpuy.

Papa, sara, qucha yuyu, rihu,

Charki, qucha yuyu, millwa, waska, waraka,

Rihu, charki, ihus, pasas,

3. Kaykunata siqiwan tupanachiy:

Watapa muyumuyninta rayminchik

Qichwaman illanku.

Kaminakuyqa

Llankiqkuna

hamutanapaq

inti raymi killapi

4. Kaminakuypa, ratanakuypa ima niyninta hamutaspa qillqay.

a

ch

h

Tapukuykunata allinta ñawichaykuspayki kutichiy:

¿Wawqiy, qamtachu

nisunki? “Nina qallu” nispa.

49

Page 50: Comunicacion 2 Quechua Chanka

Kawsaykuna Huqariy4

1. ¿Ima llamkaypitaq runakuna kachkanku?2. ¿Sallqa icha qichwa allpapichu kachkanku?

Page 51: Comunicacion 2 Quechua Chanka

51

Sara Tipiymanta

Tayta Sunchu ayllunwan sara tipiymanta kaynata rimachkanku.

¿Sara tipiy qallarinapaq imatataq rurana? ¿Imaynataq Mama Killa sara tipinapaq kanan?¿Imakunamantataq tipinata ruranku?¿Sara tipiypi imayna sarakunatataq tarinchik?

Sara tipiyninman rispa yanapakustin kaykunata tapukamuychik.

¿Imamantataq kay ayllupi rimachkanku?¿Pikunataq sara tipiymanta rimachkanku?¿Imakunatataq sara tipinapaq apana?¿Aylluyki sarata tipinchu?

YACHANA

13

Tapukuykunata kutichiy.

Warmakuna, saranchikta tipimusunña arkusqanchikqa ñam chakirqunña.

Mamay, llikllata, wayqata, punchutapas apamuy.

¡Ari! ñam tipinakunapas rurasqaña kachkan.

Killaqa puqusqañam kachkan.

Page 52: Comunicacion 2 Quechua Chanka

52

Kay rimaykunata ñawichay.

Mama saram uywawanchik.Sarata tipinawan tipinchik.Taytay lluqimanta tipinata ruran.Qillu sara, yuraq sara, pillpi sara, chullpi sara.Taqi sara, misa sara, tala sara, chusu sara.

Rimaykunata qillqaspaqa hatun qillqawanmi qallarina. Qillqayta tukuspaqa kay chikuwanmi tukuna ( . )

Siqikunata qawaspa tapukuykunata kutichiy.

¿Imatataq warmakuna rurachkanku?

¿Imakunataq kachkan?

¿Ima niraq sarakunatataq rikuchkanki?

¿Mayqinkunataq hatunkuna?

¿Ima saratataq warmacha qawachiwachkanchik? ¿Ima sarakunataq muyuriqninpi kachkan?

Page 53: Comunicacion 2 Quechua Chanka

53

Sara tipiypi ataw sara tariyqa chikim. Chakrayuqmi sasachakuyman yaykunpas unqunpas wañunpas.

Taqi saraqa sarakunapa mamanmi, payta tarispanchikqa

qarapantam sumaqchata warmipa simpachantahina

simparquna.

Hinaspam warkusqata chakichina chaymantaqa wakin

sarata taqisqa markanchikman apaykuna.

Taqi sara

Rimanakuychik:

• ¿ Taqi sarata riqsinkichu?• ¿Maymantaq taqi sarata apaykuna?

Huk rikchaq sarakunamanta ñawichay.

Quruntanpi achka sara chukcha kipusqata tarispaqa markapim allichana mana chayqa wasi punkumanpas churaykuna. Paymi ayllunchikpaq qullqita qayan.

Chukchanpa atipasqan sara

Ataw sara

Tayta mamaykita tapurikuspa huk rikchaq sarata siqiy, hinaspa sutinta imapaq kasqantawan qillqay.

Page 54: Comunicacion 2 Quechua Chanka

54

Sara Markay

Willakusqanmanhina rimanakuychik.

• ¿Imaynanpitaq qari sarata mana apaykunmanchu?• ¿Ima yachaytaq sara markanapaq kan?• ¿Imakunataq taqiman churana?

Kuyakuyninchikta aparikuspa mama chaskata watukuspa kaykunata tapukamuyhcik.

• ¿Imatataq chirupi warmi rurachkan?• ¿Imaynatataqsi markaman sarata taqina?• ¿Pitaqsi markaman sarata apaykun?• ¿Aylluykipi sarata markankichikchu?

Mama Chaskapa willakuynin

Sara allichanapaqqa marka punkutam waytachana, chaypiñataq musuq puyñupi aqata churana.

Chay punkuntam qala chakilla, qala umalla, warmikunalla sarataqa apaykuniku, allichamuniku. Qariqa haywayllam haywamuwanku.

Sara markay qallarinaykupaqqa ñawpaqtam taqita takyachiniku. Chaymi watantin saraykuqa mana pisiykuspa uywawanqaku.

YACHANA

14

Page 55: Comunicacion 2 Quechua Chanka

55

¿Pitaq kay yachayta willawanchik? ______________________________

¿Imamantataq willawachkanchik? ______________________________

¿Imataq sarapa maman? _____________________________________

¿Imamantataq sarata harkachina? _____________________________

¿Imapaqtaq palta rumita sara taqiman churana?

_____________________________________________________________

¿Imakunataq taqiman churana? ¿Imapaq?

_____________________________________________________________

Tayta Killinchupa willakusqan

Sara sumaqta chakirquptinqa markamanñam apaykuna. Markapa chawpinpi

palta rumichata churana. Paymi kanqa huqarisqa sarakunapa maman.

Taqisqaña kaq mama sarataqa chirimanta, rupaymanta harkachina; mana

chayqa hamyayarquman, kallpan pisinman, mancharikunmanpas imam.

Wataman muhupaq,

mikunapaq, surapaq, kuchiman

qaranapaqpas akllasqatam

waqaychana. Mamanpa

muyuriqnimpi taqina, chaymi

sapa punchaw hurquptinchikpas

mana tukuriq kanqa. Paymi riki

hapin, takyachin, waqaychan,

amachan, kallpachan ima.

Qillqasqapa rimasqanmanhina tapukuykunata kutichiychik.

Page 56: Comunicacion 2 Quechua Chanka

56

Hamka ruraymanta llimpisqakunata ñiqichastin qawaychik.

Qawasqaykimanhina, ima rurasqanta qillqay.

1

2

3

4

Taqiman churana Imapaq

1.- Qunchiq qurata

2.- ___________________

3.- ___________________

4.- ___________________

1.- Mana puyunanpaq

2.- ___________________

3.- ___________________

4.- ___________________

Willarinakuspa tukupaychik.

Page 57: Comunicacion 2 Quechua Chanka

57

Llampu RurayYACHANA

15

Qawasqaykichikmanhina tapukuykunata kutichiychik.

• ¿Imatataq rurachkanku?• ¿Imaynanpitaq kaykunata ruranku?• ¿Qam kay ruraykunata rikurqankichu?

Uywa rayminman, imallatapas aparikustin risun. Chaypi atisqanchikmanhina yanapakustin tapukamusunchik.

• ¿Uywakuna sintachinapaq imatataq rurana?• ¿Imakunatataq misapi mastanku?• ¿Imamantataq llamputa ruranku?• ¿Imanasqataq llampuwan pukllaspanku llusinakunku?

Llamputaqa rurana illa sarakunata kutaykuspam, chaywanmi uywakunata maqchina, ayllukunapa uyanta upachina. Chay pukllaykunaqa uywakuna mirananpaqmi.

Page 58: Comunicacion 2 Quechua Chanka

58

Ñawichasqaykimanhina tapukuykunata kutichiy:

¿Ima sarakunatataq kutana kasqa?

______________________________________________________________

¿Imapaqtaq kintukunata churana?_______________________________

¿Imapaqtaq llampuwan pukllasqanku?

______________________________________________________________

sarakuna

llampu

mati

Upallalla kay willakuyta ñawichay hinaspa siqiy.

Tukuy niraq sarakunatam (uqi, puka, yuraq) llampupaqqa kutana. Chaywanmi uywakunapa wasanman qaquykuna, uywakuna mana unqunanpaq, wakakuna aswan mirananpaq.

Chaytam matipi kuka kintuyuqta, wakakunapa sutin sutiyuqta, churana.

Chaynallataq, uywayku mirananpaq llampu akuwanqa ayllukuna llutanakuspa pukllanku.

Llampu ruray

Chirukunata sutinkunawan tupachiy.

Page 59: Comunicacion 2 Quechua Chanka

59

• ¿Imanasqataq chay sutita churarqanki?• ¿Qallariynin, qatiqnin, tukuynin allinchu? • ¿Hatun qillqawanchu qillqayta qallarirqanki?• ¿Warmipa sutinta hatun qillqawanchu rurarqanki?

Willakuy qispichinaykipaq sutinta hamutay hinaspa tapukuykunata qillqaspa kutichiy.

¿Imaynataq qallarinman?

¿Chaymanta imataq qatinman?

¿Imapitaq kay willakuy tukunman?

¿Imataq sutin kanman?

Rimanakuychik.

Page 60: Comunicacion 2 Quechua Chanka

60

Qawapana

Tapukuykunata allinta ñawichaykuspayki kutichiy.

1.- ¿Imakunawantaq sarata tipina? ____________________________

_______________________________________________________________

2.- ¿Imaynataq mama killa sara tipinapaq kanan?

________________________________________________________________

________________________________________________________________

3.- ¿Maypitaq Taqi sarata warkuna? Muyuwan wichqay.

Markaman

Punkuman

Sachaman

4.- Hamuq tapukuyta ñawichay hinaspa kutichiy. ¿Imataq taqi sara?

________________________________________________________________

5.- Tinkuchiy tupaqninwan:

Warmi sarakuna kutasqamanta.

Llampu qallarinapaq,sutikunapaq.

Kuraq qillqa markaman sarata apaykun.

Hamka watantin uywawanchik.

Mama sara tuqtupi rurana.

ch

h

a

60

Page 61: Comunicacion 2 Quechua Chanka

Ayllunchikkunapa Rurayninkuna5

1. ¿Ima killapitaq llaqtaykipi runakuna wasichakunku?2. Kay rikchaq llamkay allinchu icha manachu.

Page 62: Comunicacion 2 Quechua Chanka

62

Wasi Ruraymanta

Wasiykita siqiy hinaspa llimpiy.

• Wasi rurayta qallarispanku ¿imakunatataq kuchunkunapi pampanku?• ¿Imataq chay pampasqankupa sutin? • ¿Pikunataq pampanku? ¿Imapaqtaq pampanku?

Wasi ruraqpata asuykuspa, kuyakuyniykichikta hayway hinaspa tapukuychik.

• ¿Pikunataq kachkanku?• ¿Imakunatataq rurachkanku?• Kay ruraykunata rikurqankichu.

Qawasqanchikmanhina rimakustin tapukuykunata kutichiychik.

YACHANA

16

Page 63: Comunicacion 2 Quechua Chanka

63

Wasi ruranapaqqa, maypi tiyanata akllana. Wasitaqa rurana usyay pachapim. Minkapipas aynipipas ayllukunata qayarikuspapas.

Qallariyninpim wasitaqa tiyachina. Tawa kuchunpim allpa mankachapi tukuy rikchaq kawsayniyuqta, ñawpa qullqikunata, puqusqa ispayta ima pampachina.

Chayna rumikunawan sumaq tiyachisqam wasiqa allinta takyan. Chaymantaqa tikakunawanña pirqanta huqarinku. Pirqata tukurquspaqa qatankuña. Kaynatam mama Umiña willakun.

Wasiykita siqiy hinaspa llimpiy.

Tapukuykunata kutichiy hinaspa simikunata pukawan siqiy.

• ¿Imamantataq mama Umiña willakun? • ¿Ima pachapitaq wasichakuna kasqa?• ¿Imakunatataq pampana kasqa?• ¿Imapaqtaqsi chaykunata pampanku?

Siqisqayki simikunata qillqay.

Wasichakuymanta.

Upallallaraq chaymanta rimastinña ñawichay.

Wasichakuy

Page 64: Comunicacion 2 Quechua Chanka

64

Rikusqaykimanhina rurasqankumanta qillqay.

Yachachiqniykiwan warma masiykiwanpas rimaychik.

• Wasipa kuchunkunapi mana imatapas pampaptinku ¿Imaynataq wasi kanman?

• Wasi tiyachinankupaq ¿imakunatawantaq ruranku?• Yachay wasinchikta ¿imaynataraq rurarqaku?

Yachay wasiykita siqispa llimpiy hinaspa sutinta qillqay.

Imayna wasi rurana kasqanmanhina yupaykunata churay.

Page 65: Comunicacion 2 Quechua Chanka

65

• ¿Imatataqsi uywakunapa millwan rutunapaq rurana?• ¿Imapaqtaq uywakunapa millwanta rutuna?

Imapaq millwa allin kasqanmanta qillqay.

• ¿Ima uywakunamantataq millwanta rutuna?• ¿Imaynatataq millwata taqsana?

Millwa rutuqman asuykuychik hinaspa tapukamuychik.

Millwa Rutuy

Uywakunata chaqnaspam millwantaqa rutuna, apukunamantaq anqusuta haywana.

Mama Quyllur willawanchik.

Millwa rutunapaqqa ñawpaqtam Apunchikkunaman, Mama Pachaman anqusuta haywana.

YACHANA

17

Rimaychik.

Page 66: Comunicacion 2 Quechua Chanka

66

Millwataqa nisyu rupay punchawpim mayuman apaspa rupaq yakuwan taqsana. Qanranta sumaqta chuyanaspa rupaypi sumaqta chakichina. Chaymi tisanapaq llampu kanqa.

Qaytu ruranapaqqa tisasqa millwatam piruruyuq puchka tullupi puchkana. Millwataqa rupaypi tisana, chaymi sumaqta rakinakun. Parapiqa, wayrapiqa kurpakunmi, tampayanmi, taqrayanmi. Chaymi puchkayta mana atikunchu. Muqu muqum, tipi tipim qaytupas kanqa.

Upallalla willakuyta ñawichaspa sutinta musyay.

Willakuypa sutinta qallariyninpi qillqay.

Chirukunata qawaspa rimaykunata qillqay:

Page 67: Comunicacion 2 Quechua Chanka

67

Pampa Marka llaqtapis hampiq tayta Pawqarta, Apu tayta hinallataq Mama Pachanchikpas altu misayuq kananpaq akllasqaku.

Chaymanta pachas payqa kukanta qawaspa, tayta wamanita qayakuspa, apachikuykunata churaspa hampin.

Hampiy, qallarinanpaqqa, kukantas akun, pitananta

mismichin, kañachantapas upyaykunsi. Qurakunamanta hampi ruraytapas imayna upyana kasqantapas yachansi.

• ¿Imapaqtaq tayta Pawqarta akllasqaku?

• ¿Pikunataq kallpachan hampiqta?

• ¿Imakunawantaq hampin?

• ¿Aylluykipi kanchu hampiqkuna?

• ¿Ima unquykunamantataq aylluykipi hampinakunku?

Hampiq runakuna

Ñawichasqaykichikmanhina tapukuykunata kutichiy.

Hampiqkunaqa qayapayta, qaqupayta, waspichiyta yachankum. Rurukunawan, qurakunawan, allpakunawan, kawsaykunawan, uywakunawan imam ruranku.

YACHANA

18

Page 68: Comunicacion 2 Quechua Chanka

68

- ¿Imataq kay qurapa sutin?- Yawar suqum

- ¿Imakunapaqtaq allin?- Takakusqapaq, punkisqapaq.

- ¿Hampikunapaq imawantaq tupachina?Allpa kachiwan, puqusqa ispaywan.

- ¿Imaynatataq hampitaqa rurana hinaspa hampina?Kaynata:

1. Yawar suqutam maraypi ñutuchata kutana.2. Chaytam puqusqa ispaywan chapuna.3. Chaywanñataq watakuna nanawaqninchikta.4. Allinyanakama sapa punchaw kaytaqa rurana.

¿Imapaqtaq kay qillqa? Takinapaqchu, harawinapaqchu icha ruranapaqchu ¿Imaynanpi?

¿Ima hampi quramantataq willawachkanchik?

¿Imakunapaqtaq yawar suqu allin?

¿Imaynatataq hampikuna?

¿Pimantataq yawar suquwan hampiyta yacharqa?

Mamaymi chaynata rurarqa taytay hampinanpaq, chayta yuyarispaymi rurani, aswanqa huk yachaykunawanpas yapanin.

Hampi quramanta yachaqta tapurikamuy.

Chullaykiwan rimanakuspa Tapukuykunata kutichiy.

¿Pitaq chayta yachachisurqanki?

Page 69: Comunicacion 2 Quechua Chanka

69

Riqsisqayki hampi qurakunata siqiy hinaspa sutinta qillqay.

Hampi qurapa sutin Imapaq allin kasqan

Tayta mamaykiwan yanapachikuspa hampi qurakumanta willachikuy hinaspa sutintawan imapaq allin kasqanta qillqay.

Page 70: Comunicacion 2 Quechua Chanka

70

Qawana1. Chirusqakunapi kaqpa sutinta qillqay.

2. ¿Ima pachapitaq wasita tiyachinchik? Chimpuy:

Usya pachapim

Para pachapim

Mana yachakunchu

3. ¿Ima uywakunamantataq millwanta rutuna? Qillqay.

4. Hampi qurakunapa imapaq allin kasqanwan tupachiy.

Yawar suqu Wiksa nanaypaq.

Muña Takakusqapaq.

Yawar suqu Punkisqapaq.

70

Page 71: Comunicacion 2 Quechua Chanka

Chakranchik Rikchachiy6

1. ¿Imatataq runakuna rurachkanku?2. ¿Imanasqataq sapallan runa allpata tikrachkan?

Page 72: Comunicacion 2 Quechua Chanka

72

Yarqa Aspiy

Rimanakuspaykichik tapukuykunata kutichiychik.

¿Qawasqayki chirupi imatataq rurachkanku? ¿Pikunataq kaypi llamkachkanku? ¿Imakunawantaq yarqata allichachkanku?

Yarqa aspiyman qawaq rispa tapurikamuychik.

¿Pikunataq yarqa aspiyman sayarinku? ¿Imaynanpitaq kay llamkayta ruranku? ¿Maypitaq aspisqanku yarqa qallarin? ¿Imaynatataq yakuta uywanchik?

19YACHANA

Page 73: Comunicacion 2 Quechua Chanka

73

¿Imamantataq kay willakuy rimachkan? Chimpuy.

Ñan allichaymanta

Yarqa aspiymanta

Wasi ruraymanta

Tapukuykunata kutichiy.

Yachachiq ñawichaptin uyariy.

Yarqa Aspiymanta Willakuy

Kuyasqay warmakuna, kay ayllunchikpiqa sapa watam yarqakunata allichananchik. Chaypaqmi llapanchik atisqanchikmanhina llamkanayuq, hatun taksa, qari warmi sayarinanchik. Ñawpaqtaqa allinlla llamkayninchik qispinanpaq, yakunchik chanin kananpaq Mama Pachanchikta saminchaykuna.

Yarqa aspiymanqa ancha kusisqam rinanchik. Unanchayuq, waqanayuqmi rina. Harawiqpas takiqpas waqachiqpas rayminapaq kananmi. Chayna aspisqa yarqapi hamuq yakuwanmi chakranchikkunata parqukunchik, uywanchikkunapas upyachinchik. Kaynatam Paqchaqpi yarqa aspiymanta tayta Kullku willariwanchik

Page 74: Comunicacion 2 Quechua Chanka

74

¿Pitaq willawachkanchik?

_________________________________________________________________

¿Imapaqtaq Mama Pachata saminchana?

_________________________________________________________________

Simikunata sumaqta tupanachispa rimayta qispichiy.

ancha -Yarqa – aspiymanqa - rinanchik - kusisqam

_________________________________________________________________

Llimpisqakunata qawasqaykimanhina qillqay.

______________________________________________

______________________________________________

______________________________________________

______________________________________________

Page 75: Comunicacion 2 Quechua Chanka

75

Yanta chitqaytaqa minkapim ruraniku. Ayllukunam huñunakuspa, allin mikusqa, aqa upyasqa, kuka akusqa aynipihina llamkaniku.

Yantapaqqa sachakunatam hachawan wituniku, kuchuniku. Chaymanta kullukunata taqa taqata kuchuspa chitqanikuña.

Yantaqkunam ñawinta, sirkanta riqsinan, mana sasachakuspa chitqanankupaq, mana chayqa anchatam sasachakunku. Kaynatam Tayta Wakara willakun.

Yanta Chitqay

Yantakuqkunaman asuykuspaykichik rurasqankunata qawarispa tapukamuychik.

• ¿Imapaqtaq yantachakunku?• ¿Imaynataq hacha yanta chitqanapaq kanan?• ¿Ima sachakunataq yanta ruranapaq mana allinchu?

Tapukuykunamanhina rimanakuychik.

• ¿Imamantataq tayta Wakara willakun? • ¿Imantataq kullukumanta riqsina kasqa? ¿Ima sachakunataq allinpuni yantapaq kasqa?

20YACHANA

Page 76: Comunicacion 2 Quechua Chanka

76

Huñupi llamkaspa, pisiqnin simita tupasqanmanhina akllaspa rimayta tukupaychik.

(manaraq - takanku – minkapim - qarakun)Yanta chitqaytaqa _____________ ruraniku.

Sapa simiwan rimaykunata qispichisun:

yantawan runakunahachata

Ñawichaspa, hamutaspa tapukuykunata kutichiy.

¿Imapaqtaq “Yanta chitqaymanta” tayta Wakara willawanchik?

_____________________________________________________________

¿Pikunapaq qillqasqataq kay willakuy?

_____________________________________________________________

¿Imakunatataq qillqaspa willakuchwan?

_____________________________________________________________

_____________________________________________________________

Mana qillqay kaptin, ¿imaynatataq imatapas willanakuchwan?

_____________________________________________________________

_____________________________________________________________

Page 77: Comunicacion 2 Quechua Chanka

77

Kay siqikunata qillqakunawan tinkuchiy:

kullu

qari

yanta

hacha

Rimaykunawan munasqayki qillqaykunata qispichiy:

Page 78: Comunicacion 2 Quechua Chanka

78

Warmi Hurquy

Tapukuykunamanhina rimanakuychik.

• ¿Pikunataq warmi hurquyman rinku?• ¿Pitaqsi watukuytaqa qallarin?• ¿Imamantataq rimanku?• ¿Achikyaytaqa maytataq hurqusqa warmita apanku?

Warmi hurquypiqa qaripa tayta mamanmi kuyaqninkunapiwan kuska, warmipa wasinta tayta maman rimapayaq tuta rinku. Qari aylluqa kuyaqninkunawan kuska, tayta rantiwan kuskam rinku.

Chaypim, huñunakuykuspanku allin kawsakuymanta, warmi qari imayna uywanakunamanta, wawa churiyuq kanankumanta ima rimanku. Yaykupakuqkunapas rimaysinku, upyapakunku, mikupakunku imam.

Warmipa tayta maman imapas haywasqankuta allinlla chaskiykuptinqa, tayta rantim warmipaq, qaripaq chakimanta umakama musuq pachata churachinku. Achikyaytaqa, qaripa wasinman harawistin, takistin warmita pusanku.

21YACHANA

Page 79: Comunicacion 2 Quechua Chanka

79

Yachay wasiykipi, siqisqaykita qawachispa masiykikunaman willay.

Mamaykita imayna warmi hurquy kasqanmanta tapuspa uyarisqaykimanhina siqiy.

Warmi hurquypiqa imayna wawa churinku aylluchakuspa hawkalla uywanakunankupaqmi sumaqta rimanku.

Page 80: Comunicacion 2 Quechua Chanka

80

Uyarisqaykimanhina, qillqaspa kutichiy.

¿Pitaq qillqata ruran? ___________________________________

¿Pipaqtaq qillqan? _____________________________________

¿Imatataq willan? _____________________________________

¿Imaynatataq tukuchkan?

Ñañay Llampu Riti.

Tayta mamanchikmi

yaykupakuqkunata anri nirqun,

kayraykum wasinchikmanta

yanaypa wasinmanña ripukusaq.

Qamña allinlla, tayta mamanchikta

ruraykunapi yanapanki. Chayllam

watukamusqayki.

Kuyakuywan, Sulla.

¿Qamqa, imatataq paniyki (ñañayki) kaptin niwaq?

Hamuq qillqasqata upalla ñawichay.

Page 81: Comunicacion 2 Quechua Chanka

81

Chakra Kañapay

Siqita qawaspa tapukuykunata kutichiy.

• ¿Pikunataq llimpisqapi llamkachkanku?• ¿Imatataq qarikuna rurachkanku?• ¿Imatataq warmikuna rurachkanku?• Kayna llamkasqanku allinchu.

Chakra allichaqman asuykuspa tapukusun.

• ¿Imakunawantaq chakrata rikchachinchik?• ¿Imapaqtaq chakrata rikchachinchik?• ¿Imapaqtaq chakrapi kañapana?• ¿Kawsayninchik qispinmanchu chakrata mana allichaptinchik?

Yachasqanchikmanhina rimanakuspa tapukuykunata qillqasunchik. ¿Imakunatataq chakra allichaypi ruranchik?

¿Imakutataq chakrapi kañapanchik?

¿Ima llamkanakunawantaq chakrata allichanchik? Qillqay.

22YACHANA

Page 82: Comunicacion 2 Quechua Chanka

82

Willakuypa nisqanmanhina kutichiy.

¿Imamantataq qillqasqa rimachkan?

¿Imakunawantaq chakrata wanuchana?

Chakra Wanuchay

Chakranchikkunataqa qapaq sitwa, quya raymi killakunapim allichana. Chaypim rumichana, kurpankunata takapana, turusqukunata kañapana.

Hinallataq uchpawan, runapa puqusqa ispayninwan, uywa wanuwan wanuchana.

Chayna allichasqa, wanuchasqam paypas sumaqta kawsaykunata uywanqa hinaspa kuyayllapaqta qispichinqa.

Page 83: Comunicacion 2 Quechua Chanka

83

Chakra – allichana – pallana - kañapana – uchpawan - uywanqa

Chakra ____________________________________________

Allichana __________________________________________

Pallana ____________________________________________

Kañapana _________________________________________

Uchpawan _________________________________________

Uywanqa __________________________________________

chaki taklla

wanu

uchpa

kurpa

rumi

Sutikunata chirunkunawan tupachiy.

Hamuq simikunata ñawichasqayki qillqasqapi maskay, hinaspa rikchakuyninmanhina siqiy.

Sapa rimanawan uñu rimaykunata qispichiy.

Page 84: Comunicacion 2 Quechua Chanka

84

Qawapana

1.- ¿Ima llamkanakunawantaq yarqata aspinku?

2.- ¿Maykunamantataq yarqa qallarimun?

3.-¿Imaynanpitaq yanta chitqaypi sasachakunku? kutichiyninta maskay.

Yantaqkuna mana kallpayuq kanku.

Kullupa ñawinta, sirkanta mana riqsispa.

Yantaqkuna sachata mana atispa.

4.- Ñawichay hinaspa tapukuyta kutichiy.

Wawqiy Quri, paqarin tuta warmi hurquyman yaykuysiwanaykipaq hamullaway. Amahina kaychu. Suyallasqaykim.Kuyakuywan wawqiyki Kuntur.

¿Pipaqtaq kay qillqa?

¿Pitaq qillqan?

¿Imapaqtaq qillqan?

5.- ¿Imakunawantaq chakrakunata wanuna?

84

Page 85: Comunicacion 2 Quechua Chanka

Kawsayninchikkuna Tarpuy 7

1. ¿Imatataq runakuna rurachkanku?2. ¿Ima rikchaq raymipitaq kachkanku? Llaqtaykipi kayhinata rurankuchu.

Page 86: Comunicacion 2 Quechua Chanka

86

Turu hapiqpa wasinman asuykuspaykichik rurasqankuta qawaspa tapurikuychik.

• ¿Imakunatataq turuta hapinankupaq ruranku?• ¿Imapaqtaq turuta hapinku?• ¿Ima nispataq turukunata yachachinku?• ¿Imapaqtaq yachaq turuwan kuskanchachin?

¿Llimpipi kaqtahina rikurqankichu? ¿Maypi?

¿Imapaqtaq turkunatahapinkuman?

Rimanakusun.

Willasusqaykimanhina chiruspayki qillqay.

Turu HapiyYACHANA

23

Page 87: Comunicacion 2 Quechua Chanka

87

Allin kaqta akllaspa, pukawan siqiy.

1. ¿Ima qillqataq? Watuchi – Harawi - Willakuy

2. ¿Imamantataq rimachkan? Tusuqmanta - Turumanta - Tutamanta

3. ¿Hayka wachutaq qillqankuna? Suqta - Pichqa - Chunka

4. ¿Hayka yaraymayuqtaq kachkan? Iskay – Tawa - Kimsa

5. ¿Imataq harawipa sutin? Tusuypaq – Turuypaq – Turiypaq

Yachachiqniykiwan kuska ñawichay.

TURUYPAQ(Harawi)

Kuyayllapaqmi taytáy!,chakrapi mana musyaylla

llamkanki.

Ima allintam taytáy!,takllatapas siqillanta

mana pisipaylla chutanki.

Ima sumaqtam taytáy!,urupaq, runapaq,

pisqupaq,mana pisipayta yapupakunki.

Page 88: Comunicacion 2 Quechua Chanka

88

¿Ima ninantaq: urupaq, runapaq, pisqupaq mana pisipayta yapupakunki?

Allin kaqta muyuwan wichqaykuy.

1. Mana musyayllata llamkan:

2. ¿Imatataq siqillanta mana pisipaspa chutasqa?

Harawita paqarichiychik.

UYWAYPAQ(Harawi)

turu runa pisqu

takllata runatakaspita

Page 89: Comunicacion 2 Quechua Chanka

89

Kurpa Ñutuy

Tapukuykunapa kutichiyninta qillqasqapi tarispa pukawan siqiy.

• ¿Imamantataq kay qillqa rimachkan? • ¿Haykapitaq kay llamkayta rurana? • ¿Imaynatataq kurpakunataqa ñutunchik?

Yachay wasiykichikpa chakranpi kurpata ñutuychik mana chayqa huk chakrapipas yanapakamuychik.

• ¿Ima llamkanakunatataq apasun? • ¿Imaynataq kurpa ñutuy, chiqichiy, waqtay? • Llamkanakunapa sutinta qillqay.

Kawsayninchikkuna tarpunapaqqa kurpa ñutuypas kantaqmi. Kurpa ñutuytaqa tarpuy muyurimuptinmi ruranchik.

Kay llamkaytaqa tarpuy killa, kantaray killakunapi parakuna wichirimuptinmi ruranchik. Kurpakunataqa waqtaspam ñutunchik.

Chaypitaqmi chakisqa qiwakunapa sapinkunatapas taspinchik.

YACHANA

24

Page 90: Comunicacion 2 Quechua Chanka

90

Yachay wasinchikpa chakranpi Qantu kurpata ñutun, Killañataq sapikunata taspin, ñuqañataq chakrata rumichani. Ñañay Killañataq kurpa ñutuymanta takita yachan.Yachachiqniy Mayupa llaqtanqa Ñawin Pukyum. Chaypi kurpa ñutuyta sumaqta yachanku.

1. ¿Pitaq kurpakunata ñutun?

__________________________________

2. ¿Pitaq sapikunata taspin?

__________________________________

3. ¿Imatataq Killa yachan?

__________________________________

4. ¿Kutichisqaykipi runakunapa sutinkunata hatun qillqawanchu qillqasqanki? ¿Qillqayta tukuspa tukuq chikuta (.) churarqankichu?

Kurpa ñutuq masiykikunapa sutinta qillqay. Hatun qillqawan qallariy.

Simikuna qillqayta qallarina hatun qillqawan. Kikin sutikunatapas hatun qillqawan qallarina.Rimaykuna qillqaytaqa chikuwanmi (.) tukuna.

Upallalla ñawichaspaykichik tapukuykunata kutichiychik.

Page 91: Comunicacion 2 Quechua Chanka

91

Munasqaykita chirupi siqiy hinaspa qallu kiputa qillqay. Hatun qillqawan qallariy, tukuspa chikuta churay.

Atisqaykimanhina qallu kipu qillqasqaykita masiykiman uyrichiy. Huk luqyanakunawanpas (i, u, a) qallu kipukunata rimachiychik.

Kay qallu kiputa qawaspa umaykipi takyachiy.

Kurpa, kurpa ñutuy,

ñutuy ñutuy ñutusqa

kurpa, kurpa ñutuy

ñutusqa.

Page 92: Comunicacion 2 Quechua Chanka

92

Tapukuykunata qillqastin kutichiy.

Uqa, Maswa, Ulluku TarpuymantaYACHANA

25

¿Imakunatataq llimpisqapi qawachkanki?

___________________________________________________________

¿Ima niraq allpapitaq uqa, ulluku, maswa achkata rurun?

___________________________________________________________

Ñawichaychik.

Maswa, uqa, ulluku kawsaykunaqa chirinan allpakunapim wiñan. Kaykunataqa papamanta ñawpaqtam tarpuna. Papahina hallmana, allin rurunanpaq qutuna. Kay kawsaykunaqa unaytam qispin, chaymi papawan kuska allana.

Rimanakuychik.

¿Ima ninantaq chirinan allpakuna?¿Ima ninantaq: “unayta qispin”?¿Ima ninantaq “hallamay, qutuy”?

Page 93: Comunicacion 2 Quechua Chanka

93

¿Ima niraqkunataq uqakuna kan?

________________________________________________________________¿Imaynakunataq ullukukuna?

________________________________________________________________

¿Imaniraqkunataq maswakuna?

________________________________________________________________

¿Ima rimayniyuqtaq (niyniyuqtaq) kay simikuna? Tayta mamaykita tapurikuy.

Kawsay _____________________________________________________

Kuru _______________________________________________________

Llampu _____________________________________________________

Yachaq masiykikunawan kay kawsaykunapa kallpanmanta rimaspayki qillqay.

_________________________________________________________________

________________________________________________________________.

Kay llimpisqakunapa sutinta qillqay.

Tapukuykunata kutichiy.

Page 94: Comunicacion 2 Quechua Chanka

94

q w p a p a y r t

h p a m p a y s n

m q n q a ll p a w

k r u m i ch a y q

l w a r m i q h w

ñ k a r r h t k r

y u m u h u a y u

ll a m p u m y w n

papa

qallpa

warmi

warma

muhu

llampu

Wachuchasqapi tarisqayki rimaykunawan huntapay.

Wachuchasqapi rimaykunata maskay hinaspa llimpiwan wichqay.

Uqa, maswa, ulluku tarpuyqa _______ tarpuytaqa ñawpanmi.

Tarpuypiqa _______ warmakunam muhuta churanku.

Taytayqa sumaq _________ sunqum.

Munasqayki rimaykunata uqamanta, maswamanta, ullukumantapas qillqay.

_____________________________________________________

_____________________________________________________

__________________________________________________

Page 95: Comunicacion 2 Quechua Chanka

95

Muhu Sara Iskuy

Chirusqa qawasqaykimanhina tapukuykunata kutichiychik.

• ¿Ima pachataq sara muhuta iskuna?• ¿Imanasqataq muhu sarata mana usuchinachu?• ¿Muhu sarapa quruntanwan yanukuchwanchu? ¿Imanasqa?

Muhupaq sara iskuqkunata tapurikusun.

• ¿Imatataq rurachkanku? • ¿Imapaqtaq sarata iskuchkanku? • ¿Muhupaq sara iskuyta yachankichu?

YACHANA

26

Page 96: Comunicacion 2 Quechua Chanka

96

Tapukuykunata kutichiychik.

¿Maypitaq kachkanku?

¿Imatataq rurachkanku?

¿Imapaqtaq iskuchkanku?

¿Imanasqataq sapakamata iskuchkan?

¿Ima rikchaq sarakunatataq riqsinki?

Llimpisqata qawaspaykichik rimanakuychik.

Page 97: Comunicacion 2 Quechua Chanka

97

Llimpisqakunata qawaspa muya kaq saramanta rimaychik.

• ¿Imaynataq chirupi sara qawasqayki kachkan?• ¿Imayna iskusqataq kachkan?

Muhu sarakuna

Tayta mamaykita tapukamuspayki sarakunapa sutinta qillqay.

Page 98: Comunicacion 2 Quechua Chanka

98

QawapanaKay tapukuykunata allinta ñawichaykuspayki kutichiy.

1. ¿Imapaqtaq turu watayta rurana?

Uywakuna llamkananpaq

Machu turu, turilluta, yapuy yachachinanpaq

Chakra rantinapaq

2. ¿Mayqin killakunapitaq kurpa ñutuy? Pukawan siqiy.

- Aymuray, quya raymi killakunapi

- Anta sitwa killapi

- Quya raymi, kantaray killakunapi

3. Uqapaq qallu kiputa qillqay.

4. ¿Imaninantaq kawsay?

___________________________________________________________________

___________________________________________________________________

5. ¿Imaynataq muhu sara?

___________________________________________________________________

Qallu kipu

98

Page 99: Comunicacion 2 Quechua Chanka

Mama Pachanchikwan Uywanakuy 8

1. ¿Imatataq runakuna rurachkanku?2. ¿Pikunataq kay llamkaypi huñunakurqunku?

Page 100: Comunicacion 2 Quechua Chanka

100

Wañukuqkuna Yuyariy

Alma raymimanta kuraq aylluykichikta tapurikuychik.

• ¿Imanasqataq almakunata yuyarinchik?• ¿Imakunatataq almakunapaq churana?• ¿Imaynatataq almakuna chayamuspan musyachikun?

Mayqin aylluykikunataq wañukunña tapukuspayki sutinkunata qillqay.

Tapukuykunata qillqaspa kutichiy.

• ¿Imakunataq llimpipi kachkan?____________________________________________________.

• ¿Imaynatataq aylluykipi wañuqkunata yuyarinkichik?____________________________________________________.

YACHANA

27

Page 101: Comunicacion 2 Quechua Chanka

101

Mamay

Taytay

Almakunapaq mikuykuna churay.

Wañukuq ayllunchikkunapa nunankunaqa sapa watam aya marqa

killapi watukamuwanchik. Wasinchikman chayamunku. Paykunapaqmi

chayamuspa mikurinankupaq, kawsakuyninpi ancha munasqan

mikuykunatawan yakuta churananchik. Wasi kuchuchapi waytayuqta

ratachikunayuqta misapi mikuyta churanchik. Chaytaqa may

pampakusqanman apananchik. Kaynatam mama Qullur willakun.

Kunanñataq mama Quyllurpa willasusqaykitahina imayna nunakunapaq mikuy churana kasqanta qillqay.

Tayta mamaykita ancha munasqan mikuymanta tapukuspa sutinta qillqay chaynallataq llimpiy.

Page 102: Comunicacion 2 Quechua Chanka

102

¿Imakunawantaq wawa tantata ruranchik?

a ______________________________

ch _____________________________

h ______________________________

i ______________________________

k______________________________

Wawa tantakunata qawaspa qillqay.

Imayna wawa tanta rurana kasqanmanta aylluykita tapurikamuy hinaspa yachay wasiykipi willarinakuspayki siqiy.

Page 103: Comunicacion 2 Quechua Chanka

103

Sara Tarpuy

Llaqtaykichikpi sara tarpuqman yanaparikuqhina asuykuspa tapurikuychik.

• ¿Imatataq sara tarpuy qallarinapaq rurana?• ¿Mayqin sarataq chakraykipi allinta qispin?• ¿Ima rikchaq sarakunatataq riqsinki?• ¿Imayna tarpusqataq sara allinta rurun?• ¿Sapallantachu sarataqa tarpuchwan? ¿Imanasqa?

Tapukuykunata kutichiy.

Muyapaq muhupaq kaq sarakunata siqiy.

YACHANA

28

¿Imatataq llimpisqapi rikuchkanki?

¿Ima kawsaytataq tarpuchkanmanku?

¿Aylluykipi kayhinata rurankichikchu?

__________________________________________________________________

__________________________________________________________________

__________________________________________________________________

__________________________________________________________________

__________________________________________________________________

___________________________________________.

Page 104: Comunicacion 2 Quechua Chanka

104

usuchinachu. Sara manam mamataqa

Mauro tarpun. sarata

Kay simikunata tupachispa urayninpi qillqay.

¿Imallasá haykallasá?Asá

Kiruyuq manataq mikunchu,Chukchayuq manataq runachu.

Watuchinakuychik hinaspa ñawichasqayki watuchipa kutichiyninta chimpachanpi llimpiy.

Nunapaq huk watuchichata qillqay.

¿Imallasá haykallasá?Asá

______________________________

______________________________

_________________________.

Page 105: Comunicacion 2 Quechua Chanka

105

Watuchipa rimasqanta llimpiy.

¡Imallasá haykallasá!¡Asá!

Ñanllayta ruraykapuway,

Maykamapas risaqmi.

¿Imataq kanman?

Kunanñataq qam huk watuchita saramanta unanchay, kutichiyninta chirupi siqiy.

________________________________

________________________________

(sara)

Akllay kutichiyninta, hinaspa chaypa sutinta llimpiy.

Page 106: Comunicacion 2 Quechua Chanka

106

Papa Tarpuy

• ¿Imaynatataq tarpuypi papa muhuta pampana?• ¿Ima unquykunataq chayllaraq wiñamuq papata hapin?

Yachaqta imayna papa tarpusqankumanta tapumuychik.

• ¿Imakunatataq qawachkanchik?• ¿Imaynataq papapa yuran kachkan?• ¿Ima unquykunataq chayllaraq wiñamuq papata hapin?

Rimanakuychik.

Imayna muya papa kasqanta siqiy.

YACHANA

29

Page 107: Comunicacion 2 Quechua Chanka

107

Kunanñataq rimanakusqaykichikmanhina tapukuykunata kutichiy.

¿Imatataq rurachkanku? __________________________________

¿Pikunataq muhuta churachkanku? ________________________

¿Uru mana suqsinanpaq imawantaq hinana? _____________

¿Imanmantataq papa muhu ikllimun? __________________

¿Imapaqtaq papa tarpuq wiqawninta watakun? ____________ ¿Imaynatataq papata tarpuna? Kutichikuyninta akllaspa muyuwan wichqay.

maqchispa kaypiwachunpi

Llimpisqata qawaspa rimankuychik.

Papa tarpuqkunaqa kallpanku kananpaq wiqawninkuta tiquy tiquyta chumpiwan watakunku.

Page 108: Comunicacion 2 Quechua Chanka

108

1.

2.

3.

4.

Aylluykipi papa tarpusqaykichikpa sutinkunata qillqay. Sutinkunata qillqay.

Akllay

Tana tanacha, tana tanacha,Wiqawchallayta muyuriykuy.Kuyay mamaypa rurapuwasqan.

Warma yanaypa awapuwasqan.Puytu, challwapa tullun pallaychayuq,Tana tanacha, chichima sunquchayuq.

Tawa papapa imayna kasqanta (rikchakuyninta) qillqay.

Harawichata yachakusun.

Page 109: Comunicacion 2 Quechua Chanka

109

Siwara Quray

Rimanakusupaykichik tapukuykunata qillqaspa kutichiychik.

• ¿Qawasqayki siqipi imatataq waarmi rurachkan?

_____________________________________________________________

• Qam qurayta yachankichu.

_____________________________________________________________

• ¿Lliw kawsaytachu chay kaqllata quranchik?

_____________________________________________________________

Kawsaykuna tarpukusqanchiktaqa uywanam.

Tayta Lluqi siwara tarpukusqanmanta qurankunata hurquchin, mana chayqa tarpukusqanmi iquyarqunman, chaynaqa manaña allintañachu rurunman.

Qurakuna siwarata llallirquspaqa llantunwanmi pumpuyarqachinman mana chayqa wañurqachinmantaqmi. Chayraykum manaraq allinta sapichakuchkaptin qurachina. Sapinmanta chutaspa, allachuwan sumaqllata aysaypa siwarata allinta uywana, chaynam sumaqta rurunqa. ananpaq.

YACHANA

30

Page 110: Comunicacion 2 Quechua Chanka

110

Kuraq aylluykita rihu quraymanta tapurikuspayki qillqay.

_______________________________________________

_______________________________________________

_______________________________________________

_______________________________________________

_______________________________________________

_______________________________________________

_______________________________________________

_______________________________________________

________________________________________________

________________________________________________

_________________________________________________

Page 111: Comunicacion 2 Quechua Chanka

111

Sapa sutikunapaq tupasqanmanhina siqiy.

Chiruta qawaspa rurasqankumanta qillqay.

_____________________________________

_____________________________________

_____________________________________

_____________________________________

_____________________________________

Tallmay Chaqchuy Quray

Page 112: Comunicacion 2 Quechua Chanka

112

Qawapana

Kay tapukuykunata allinta qawaykuspayki kutichiy.

1. ¿Mayqan killapitaq ayllukuna wañukuqkunata watukunku?(Chimpuy)

a) Inti raymipi ch) aymuray killapi h) Aya marqapi

2. ¿Wawa tantata imamantataqsi ruranku?:Churay (ll ta) llulla kaptin, (ch ta) chiqa kaptin.

a) Papamanta ( )ch) Saramanta ( ) h) Hawinkamanta ( ) k) Rihu kutamanta ( )

3.¿Mayqintaq saramanta mana rurasqa? (chimpuy).

a) Wiñaputa ch) Chuchuqata h) Kayata

4. Siwarataqa qurananchik (muyupi wichqay).

a) kachkaptin ch) Chayraq kichkarimuchkaptin

h) Umpataña k) Puqusqa kawsaytaña

5. Munasqayki kaq watuchita qillqay.

¿____________________?

¡____________!

( )

Page 113: Comunicacion 2 Quechua Chanka

113

RIMAYKUNA

Alliq: Paña.

Anaq: Qilla.

Anqusay: Anqusu, haywarikuy, kutichiy.

Armakuy: Tuytukuy.

Ayllu: Sapsi.

Challay: Yakuwanpas yawarwanpas haywarikuy.

Chakmay: Samasqa allpa tikray.

Chawchu: Manaraq puqusqa.

Chaqu: Rapra

Chimpuy: Siñaschay.

Chirusqa Llimpisqa.

Ichuq: Lluqi

Kichkay: Wiñay, iklliy.

Kutipay Qutuy.

Kuraq mama: Hatun mama.

Kukuli: Turu, urpay.

Llampu: Kuta.

Llaqi: Yura.

Llimpiy: llusiy.

Mallaq: Mana mikusqa.

Mutmuy: Iklliy.

Muhu: Muya, muru.

Pallay: Kuru.

Papa: Aksu.

Para: Tamya.

Page 114: Comunicacion 2 Quechua Chanka

114

Patakchi: Patak, pata.

Paraquy: Qarpay.

Qaru: Tukuq, puchukaq.

Qata: Waqta.

Qayapu: Qayapa.

Tallmay: Papa allaypi puchusqankunata maskapay.

Taniy: Tukuy

Tasu: Chakirisqa

Yawyay: Tukuy.

RIMAYKUNA

Page 115: Comunicacion 2 Quechua Chanka
Page 116: Comunicacion 2 Quechua Chanka

I La democracia y el sistema interamericano

Artículo 1 Los pueblos de América tienen derecho a la democracia y sus gobiernos la obligación de pro-moverla y defenderla. La democracia es esencial para el desarrollo social, político y económico de los pueblos de las Américas. Artículo 2 El ejercicio efectivo de la democracia representativa es la base del estado de derecho y los regímenes constitucionales de los Estados Miembros de la Organización de los Estados Ameri-canos. La democracia representativa se refuerza y profundiza con la participación permanente, ética y responsable de la ciudadanía en un marco de legalidad conforme al respectivo orden constitucional. Artículo 3 Son elementos esenciales de la democracia representativa, entre otros, el respeto a los dere-chos humanos y las libertades fundamentales; el acceso al poder y su ejercicio con sujeción al estado de derecho; la celebración de elecciones periódicas, libres, justas y basadas en el sufra-gio universal y secreto como expresión de la soberanía del pueblo; el régimen plural de partidos y organizaciones políticas; y la separación e independencia de los poderes públicos. Artículo 4 Son componentes fundamentales del ejercicio de la democracia la transparencia de las activi-dades gubernamentales, la probidad, la responsabilidad de los gobiernos en la gestión pública, el respeto por los derechos sociales y la libertad de expresión y de prensa. La subordinación constitucional de todas las instituciones del Estado a la autoridad civil legalmente constituida y el respeto al estado de derecho de todas las entidades y sectores de la sociedad son igualmen-te fundamentales para la democracia. Artículo 5 El fortalecimiento de los partidos y de otras organizaciones políticas es prioritario para la de-mocracia. Se deberá prestar atención especial a la problemática derivada de los altos costos de las campañas electorales y al establecimiento de un régimen equilibrado y transparente de financiación de sus actividades. Artículo 6 La participación de la ciudadanía en las decisiones relativas a su propio desarrollo es un dere-cho y una responsabilidad. Es también una condición necesaria para el pleno y efectivo ejercicio de la democracia. Promover y fomentar diversas formas de participación fortalece la democra-cia.

II La democracia y los derechos humanos

Artículo 7 La democracia es indispensable para el ejercicio efectivo de las libertades fundamentales y los derechos humanos, en su carácter uni versal, indivisible e interdependiente, consagrados en las respectivas constituciones de los Estados y en los instrumentos interamericanos e internaciona-les de derechos humanos. Artículo 8 Cualquier persona o grupo de personas que consideren que sus derechos humanos han sido violados pueden interponer denuncias o peticiones ante el sistema interamericano de promo-ción y protección de los derechos humanos conforme a los procedimientos establecidos en el mismo. Los Estados Miembros reafirman su intención de fortalecer el sistema interamericano de protección de los derechos humanos para la consolidación de la democracia en el Hemisferio.

Artículo 9 La eliminación de toda forma de discriminación, especialmente la discriminación de género, étnica y racial, y de las diversas formas de intolerancia, así como la promoción y protección de los derechos humanos de los pueblos indígenas y los migrantes y el respeto a la diversidad étnica, cultural y reli-giosa en las Américas, contribuyen al fortalecimiento de la democracia y la participación ciudadana.

Artículo 10 La promoción y el fortalecimiento de la democracia requieren el ejercicio pleno y eficaz de los derechos de los trabajadores y la aplicación de normas laborales básicas, tal como están con-sagradas en la Declaración de la Organización Internacional del Trabajo (OIT) relativa a los Principios y Derechos Fundamentales en el Trabajo y su Seguimiento, adoptada en 1998, así como en otras convenciones básicas afines de la OIT. La democracia se fortalece con el me-joramiento de las condiciones laborales y la calidad de vida de los trabajadores del Hemisferio.

III Democracia, desarrollo integral y combate a la pobreza

Artículo 11 La democracia y el desarrollo económico y social son interdependientes y se refuerzan mutuamente.

Artículo 12 La pobreza, el analfabetismo y los bajos niveles de desarrollo humano son factores que inci-den negativamente en la consolidación de la democracia. Los Estados Miembros de la OEA se comprometen a adoptar y ejecutar todas las acciones necesarias para la creación de empleo productivo, la reducción de la pobreza y la erradicación de la pobreza extrema, teniendo en cuenta las diferentes realidades y condiciones económicas de los países del Hemisferio. Este compromiso común frente a los problemas del desarrollo y la pobreza también destaca la im-portancia de mantener los equilibrios macroeconómicos y el imperativo de fortalecer la cohesión social y la democracia.

Artículo 13 La promoción y observancia de los derechos económicos, sociales y culturales son consustan-ciales al desarrollo integral, al crecimiento económico con equidad y a la consolidación de la democracia en los Estados del Hemisferio.

Artículo 14 Los Estados Miembros acuerdan examinar periódicamente las acciones adoptadas y ejecutadas por la Organización encaminadas a fomentar el diálogo, la cooperación para el desarrollo inte-gral y el combate a la pobreza en el Hemisferio, y tomar las medidas oportunas para promover estos objetivos.

Artículo 15 El ejercicio de la democracia facilita la preservación y el manejo adecuado del medio ambiente. Es esencial que los Estados del Hemisferio implementen políticas y estrategias de protección del medio ambiente, respetando los diversos tratados y convenciones, para lograr un desarrollo sostenible en beneficio de las futuras generaciones.Artículo 16 La educación es clave para fortalecer las instituciones democráticas, promover el desarrollo del potencial humano y el alivio de la pobreza y fomentar un mayor entendimiento entre los pue-blos. Para lograr estas metas, es esencial que una educación de calidad esté al alcance de todos, incluyendo a las niñas y las mujeres, los habitantes de las zo nas rurales y las personas que pertenecen a las minorías.

IV Fortalecimiento y preservación de la institucionalidad democrática

Artículo 17 Cuando el gobierno de un Estado Miembro considere que está en riesgo su proceso político ins-titucional democrático o su legítimo ejercicio del poder, podrá recurrir al Secretario General o al Consejo Permanente a fin de solicitar asistencia para el fortalecimiento y preservación de la institucionalidad democrática. Artículo 18 Cuando en un Estado Miembro se produzcan situaciones que pudieran afectar el desarrollo del proceso político institucional democrático o el legítimo ejercicio del poder, el Secretario General o el Consejo Permanente podrá, con el consentimiento previo del gobierno afectado, disponer visitas y otras gestiones con la finalidad de hacer un análisis de la situación. El Secretario Ge-neral elevará un informe al Consejo Permanente, y éste realizará una apreciación colectiva de la situación y, en caso necesario, podrá adoptar decisiones dirigidas a la preservación de la institu-cionalidad democrática y su fortalecimiento.

Artículo 19 Basado en los principios de la Carta de la OEA y con sujeción a sus normas, y en concordancia con la cláusula democrática contenida en la Declaración de la ciudad de Quebec, la ruptura del orden democrático o una alteración del orden constitucional que afecte gravemente el orden de-mocrático en un Estado Miembro constituye, mientras persista, un obstáculo insuperable para la participación de su gobierno en las sesiones de la Asamblea General, de la Reunión de Consul-ta, de los Consejos de la Organización y de las conferencias especializadas, de las comisiones, grupos de trabajo y demás órganos de la Organización.

Artículo 20 En caso de que en un Estado Miembro se produzca una alteración del orden constitucional que afecte gravemente su orden democrático, cualquier Estado Miembro o el Secretario General po-drá solicitar la convocatoria inmediata del Consejo Permanente para realizar una apreciación co-lectiva de la situación y adoptar las decisiones que estime conveniente. El Consejo Permanente, según la situación, podrá disponer la realización de las gestiones diplomáticas necesarias, inclui-dos los buenos oficios, para promover la normalización de la institucionalidad democrática. Si las gestiones diplomáticas resultaren infructuosas o si la urgencia del caso lo aconsejare, el Consejo Permanente convocará de inmediato un período extraordinario de sesiones de la Asamblea Ge-neral para que ésta adopte las decisiones que estime apropiadas, incluyendo gestiones diplo-máticas, conforme a la Carta de la Organización, el derecho internacional y las disposiciones de la presente Carta Democrática. Durante el proceso se realizarán las gestiones diplomáticas necesarias, incluidos los buenos oficios, para promover la normalización de la institucionalidad democrática.

Artículo 21 Cuando la Asamblea General, convocada a un período extraordinario de sesiones, constate que se ha producido la ruptura del orden democrático en un Estado Miembro y que las gestiones diplomáticas han sido infructuosas, conforme a la Carta de la OEA tomará la decisión de suspender a dicho Estado Miembro del ejercicio de su derecho de participación en la OEA con el voto afirmativo de los dos tercios de los Estados Miembros. La suspensión entrará en vigor de inmediato. El Estado Miembro que hubiera sido objeto de suspensión deberá continuar observando el cum-plimiento de sus obligaciones como miembro de la Organización, en particular en materia de derechos humanos.Adoptada la decisión de suspender a un gobierno, la Organización mantendrá sus gestiones di-plomáticas para el restablecimiento de la democracia en el Estado Miembro afectado.

Artículo 22 Una vez superada la situación que motivó la suspensión, cualquier Estado Miembro o el Secretario General podrá proponer a la Asamblea General el levantamiento de la suspensión. Esta decisión se adoptará por el voto de los dos tercios de los Estados Miembros, de acuerdo con la Carta de la OEA.

V La democracia y las misiones de observación electoral

Artículo 23 Los Estados Miembros son los responsables de organizar, llevar a cabo y garantizar procesos electorales libres y justos. Los Estados Miembros, en ejercicio de su soberanía, podrán solicitar a la OEA asesoramiento o asistencia para el fortalecimiento y desarrollo de sus instituciones y procesos electorales, incluido el envío de misiones preliminares para ese propósito.

Artículo 24 Las misiones de observación electoral se llevarán a cabo por solicitud del Estado Miembro in-teresado. Con tal finalidad, el gobierno de dicho Estado y el Secretario General celebrarán un convenio que determine el alcance y la cobertura de la misión de observación electoral de que se trate. El Estado Miembro deberá garantizar las condiciones de seguridad, libre acceso a la información y amplia cooperación con la misión de observación electoral. Las misiones de observación electoral se realizarán de conformidad con los principios y normas de la OEA. La Organización deberá asegurar la eficacia e independencia de estas misiones, para lo cual se las dotará de los recursos necesarios. Las mismas se realizarán de forma objetiva, imparcial y transparente, y con la capacidad técnica apropiada. Las misiones de observación electoral pre-sentarán oportunamente al Consejo Permanente, a través de la Secretaría General, los informes sobre sus actividades. Artículo 25 Las misiones de observación electoral deberán informar al Consejo Permanente, a través de la Secretaría General, si no existiesen las condiciones necesarias para la realización de elecciones libres y justas. La OEA podrá enviar, con el acuerdo del Estado interesado, misiones especiales a fin de contribuir a crear o mejorar dichas condiciones.

VI Promoción de la cultura democrática

Artículo 26 La OEA continuará desarrollando programas y actividades dirigidos a promover los principios y prácticas democráticas y fortalecer la cultura democrática en el Hemisferio, considerando que la democracia es un sistema de vida fundado en la libertad y el mejoramiento económico, social y cultural de los pueblos. La OEA mantendrá consultas y cooperación continua con los Estados Miembros, tomando en cuenta los aportes de organizaciones de la sociedad civil que trabajen en esos ámbitos. Artículo 27 Los programas y actividades se dirigirán a promover la gobernabilidad, la buena gestión, los va-lores democráticos y el fortalecimiento de la institucionalidad política y de las organizaciones de la sociedad civil. Se prestará atención especial al desarrollo de programas y actividades para la educación de la niñez y la juventud como forma de asegurar la permanencia de los valores de-mocráticos, incluidas la libertad y la justicia social. Artículo 28 Los Estados promoverán la plena e igualitaria participación de la mujer en las estructuras polí-ticas de sus respectivos países como elemento fundamental para la promoción y ejercicio de la cultura democrática.

CARTA DEMOCRÁTICA INTERAMERICANA