cuentos en maya yucateco

21
Ts’íibo’ob uti’al xokbil 1. Íikim Le íikimo’ leti’ le máax yaan ka’ap’éel u suuy chúumuk u poolo’, ma’ chen ti’ pool je’el u chíikpajale’ je’en tu’ux tu wíinkilil máake’, je’el u yila’al chika’an u suuy tu kaal, tu k’ab wa tu si’nej, le suuyo’ je’el u ye’esikubaj tu’ux yaan jump’íit tso’otsele’; junláak’ ba’a je’el u ya’ala’al íikime’ leti’ le u síijil le chan paal yéetel u kojo’ le je’ela’ ma’ paak’il wa chen yaan ka’ap’éel u suuyi’ tumen k’as pech’ óol u ye’esikubaj ti’ jenmáaxe’ ts’o’okole’ ku ts’u’uttal, le suuyo’ chen ku chíikpajal tu chichanil ken nojochajake’ ma’ chika’ani wa xan ka beeta’ak jump’éel k’eexe’ ku sa’atal xan.

Upload: didier-argelio-chan-quijano

Post on 08-Dec-2015

33 views

Category:

Documents


4 download

DESCRIPTION

breves cuentos en maya yucateco

TRANSCRIPT

Page 1: Cuentos en maya yucateco

Ts’íibo’ob uti’al xokbil

1. Íikim

Le íikimo’ leti’ le máax yaan ka’ap’éel u suuy chúumuk u poolo’, ma’ chen ti’ pool je’el u chíikpajale’ je’en tu’ux tu wíinkilil máake’, je’el u yila’al chika’an u suuy tu kaal, tu k’ab wa tu si’nej, le suuyo’ je’el u ye’esikubaj tu’ux yaan jump’íit tso’otsele’; junláak’ ba’a je’el u ya’ala’al íikime’ leti’ le u síijil le chan paal yéetel u kojo’ le je’ela’ ma’ paak’il wa chen yaan ka’ap’éel u suuyi’ tumen k’as pech’ óol u ye’esikubaj ti’ jenmáaxe’ ts’o’okole’ ku ts’u’uttal, le suuyo’ chen ku chíikpajal tu chichanil ken nojochajake’ ma’ chika’ani wa xan ka beeta’ak jump’éel k’eexe’ ku sa’atal xan.

Page 2: Cuentos en maya yucateco

2. U satikech Xya’ax tóolok

¿Wa ka sa’atal ts’u’ k’áaxe’ ba’ax k’a’ana’an a beetik? Yaan k’iine’ juntúul máak tun bin ich k’áaxe’ ku máan yáanal juntúul xya’ax tóolok, le áalak’ je’ela’ ku beetik u tu’ubul tu’ux ku bin le máako’, ku bin u satik ichil le k’áaxo’, u tuukul le úuchben nukuch máako’obo’ bey jump’éel iik’ ku kucha’ale’. Uti’al ka ts’a’akake’ ku jáaw chital le máak te’e lu’um yáanal le k’áaxo’ yéetel jump’éel p’óoke’ ku pixik u yich, ma’ jach sáam u pix u yiche’ ku líik’il, yéetel bin le je’elo’ ku k’a’ajal ti’ tu’ix ku bin, ba’ale’ wa mina’an u p’óok máake’ tak bin chen ku nóokch’intubaj lu’um yéetel ku muts’ik u yich ken máanak junsúutuke’ ku líik’ile’ ku bin túun

Page 3: Cuentos en maya yucateco

3. U piimil xiix

Uti’al ka beet jump’éel ki’iki’ piim yéetel xiixe’ táanile’ yaan u xa’ak’ta’al xiix, ta’ab yéetel sakan, k’a’ana’an u yila’al u p’iis uti’al ka béeyak u pak’achta’al, ken ts’o’okoke’ ku pa’atal u mejen piimil, ku ta’ak’al yóok’ol le xamacho’, ku pa’ta’al u tajal, ken tajake’ ku jo’osal uti’al ka béeyak u jaanta’al, tu naajil in chiiche’ jach suuk u beeta’al, tumen máan ki’ u yu’uba’al

Page 4: Cuentos en maya yucateco

4. U le’ Xikin burro

Le xikin burro ku ya’ala’alo’ jump’éel k’áax ku ts’akik yaj chi’il, ma’ jach suuk u yila’ali ba’axe’ yaan ts’u’ k’aaxi’i, le ken kaxta’ake’ ku je’ek’el u mejen le’ob yéetel junxéet’ piits’e’ ku bin u cho’obol u yiits, le ken ch’u’uluk le piits’o’ ku ch’o’ojo’ ichil u chi’ le máak yajo’ ken máanak u k’áajile’ ka p’u’ukik ja’,ja’al ka’ap’éel wa óoxp’éel k’iine’ ku yutstal le yaj chi’ilo’.

Page 5: Cuentos en maya yucateco

5. Kool

50 ja’ab pachile’ le koolo’ jach k’a’abet ichil jump’éel batsil, tumen ti’ ku pa’ak’al xi’im, bu’ul, iib, sikil, xka’, xperon, iis, ts’íim yéetel u jeel pak’áalo’ob, tuláakal le koolo’ k’a’ana’an u kanáanta’al uti’al ka yanak tumen yéetel ku tséenkubaj le kolnáal yéetel u la’tsilo’obo’, sáamsamale’ le kolnáalo’ ku bin meyaj, wa ku yilik loba’an u koole’ ku páaktik, uti’al ma’ u jaanta’al tumen ch’íich’o’obe’ jump’éel nook’ ku le’ik uti’al u ja’asik u yóolo’ob, uti’al ma’ u jaanta’al tumen ba’alche’obe’ ku wak’ik u ts’oon uti’al u náachtalo’ob, tak tu bejla’ k’iinile’ le ba’alo’ob je’ela’ suuk u beeta’al.

Page 6: Cuentos en maya yucateco

6. U tsikbalil miis

Jo’oljeake’ ja’asa’ab in wóol tumen juntúul miis, táaj u yaawat tumen tin yachaj u nej, in kiike’ ka’a tu ya’alaj ti’ teen: teech puch’ u nej le miis yéetel le k’áanche’o’.-Ba’ax ka beetike’ex tu ya’alaj in na’ ti’ to’on, mix ba’al leti’ le miis mun makik u chi’o’. te’ex beete’ex u yaawat le miiso’ masa’?-. Jóok’ in wíits’ine’ ka’a tu takaj ik pool: leti’ beet u yaajal tak le paal ku weenelo’, ka’alikile’ jump’éel k’eeyaj ts’áab ti’ teen.

Page 7: Cuentos en maya yucateco

7. Finados

Tu tuukul maaya kaaje’ noviembre’ u wi’nalil u k’a’asa’aj le kimeno’obo’, u wi’nalil u máan u pixano’ob way yóok’ol kabe’. Ku tukulta’al úuchil yéetel te’ k’iino’oba’ le kiimeno’obo’ ku cha’abal u jóok’olo’ob te’ tu’ux yano’obo’ uti’al u taal u xíimbat u laak’o’ob wa buka’aj k’iin. Ken cha’abako’obo’ ku kaxtik u naajilo’ob, ku ka’ maan u xiinbat le kúuchilo’ob tu’ux sen máan kuxa’ano’obo’ le kéen u kaxto’ob u naajilo’obo’ ku p’áatalo’ob jaanal, uk’uj, u yu’ubo’ob u yúuchul tsikbal, ku k’a’ajsalo’ob tumen máax yabitmilo’ob, kéen ts’o’okok u náaysik u yóoleo’obe ku ka’ bin u je’esubaob. Yaan u ka’ suuto’ob tu la’ jab, tu k’iinil 1 yéetel 2 ti’ noviembre’, u chíikul u k’aalal le kuxtalo’ yéetel le kíimil way yóok’ol kaabe’.

Page 8: Cuentos en maya yucateco

8. Le máak káalchaje’

Ku tsikbalta’al ka’ach úuchile’ juntúul máak tu nat’aj u tsíimine’, ka’a bin Acanceh ka’a káalchaji: ti’ u taalbal u suute’ ka’a tu manaj u láak’ boteeya áanis, tu yoksaj tu sáabukaan , tu nat’aj u tsíimine’ ka’a bini, chúumuk beje’ ka’a tu yu’ubaj u yook’ol juntúul chan paal te’e k’áaxo’, éem te’e tsimino’ ka’a bin u kaxtej, tu yilaj jach juntúul chan paal ka’a tu na’aksaj tu tsiimine’ ka’a bini’ ba’ale’ le ka’a tu ch’ikpaktaj u táan u yich le paalo’ tu yilaj jach nuuktak u koj yéetel u yicho’ob, ja’ak’ u yóol u máakile’ ka’a tu yóotaj u pule’, ba’ale’ ma’ béeychaj u lakikubaj ti’i: k’a’aj ti’ yaan jump’éel boteeya áanis tu sáabuka’an, tu jo’osaje’ ka’a tu láala yóok’ol le kisino’. Bey béeychajik u lusik tu yóok’olo’.La’aten ku ya’alale’ le áanis yéetel le chamalo’ mun bisikubaj yéetel le kisino’. Le je’ela u tuukul nukuch máako’ob.

Page 9: Cuentos en maya yucateco

9. Tsuub

Tsuub juntúul aalak’ kuxa’an ich k’áax, tun taal u éek’same’entaj ku jóok’ol jaanal, u ts’o’otsele’ bey uti’al le kitamo’ ts’o’okole’ u wíinkilile’ chichan, ichil mejen kaaje’ suuka’an u bin ch’úuktbilo’ob uti’al ka jaanta’ak u bak’ij, ku ya’ala’ale’ úuchben aalak’o’ob kuxa’ano’ob ts’u’ k’aax chen uti’al u tséentubaob yéetel u motos pak’aalo’ob, wa u yich che’ob.

Page 10: Cuentos en maya yucateco

10. Xk’opte’ilen

Te’e tin kaajala’ chen ku beeta’al kool, le ko’olelo’obo’ ku bino’ob juuch’, le nukuch noolo’obo’ ku bino’ob kool, le paalalo’obo’ ku bino’ob báaxal, tene’ ma’ in bin mix tu’ux tumen ki’ in wóol yaniken tin naajil, yaan k’iine’ mina’anten taak’in, ku xu’upul tak ten bu’ul, ba’ale’ yuul yaan ten xi’im yéetel wa jayp’éel ts’iin, wa jayp’éel ts’ool, beyo’ mun p’áatal mina’an mix ba’al in jaantej. In kaajale’ chichan, in wotoche’ kolojche’ kex in wu’uy wi’ije’, kex in wu’uy ke’ele’ tene’ min p’atik in kaajal tumen ti’ ch’íijeni’i, tumen tene’ xk’opte’ilen.

Page 11: Cuentos en maya yucateco

11. Ts’íibt ba’ax ka kanik

Kin ts’íibtik jejeláas t’aano’ob uti’al ma’ u tu’ubul ten ba’ax kin beetik, tumen in chiiche’ ku ya’alik ten “ma’ k’a’abet a tu’ubsik ba’ax ka kaniki’ kex chen pak’ach a woojele’ ba’ale’ ts’íibt wa a woojel a beetej tumen yaan u k’uchul jump’éel u k’iinil mix juntúul ko’olel ken u yojéelt pak’ach, manbil waaj ken u beeto’ob, xiibo’obe’ yaan u k’uchul u k’iinil u tu’ubsiko’ob kool tumen ken náachako’obe’ yanal ba’a ku kaniko’ob, le paalal ku ch’íijil bejla’ k’iina’ mina’an u tuukulil u kaniko’ob maya t’aan tumen ku pech’óoltiko’ob, táankelemo’ob chen káaltal, óok’ot, ba’ate’ u biilo’ob tumen mun jáats’alo’ob uti’al ku portartubaob”.

Page 12: Cuentos en maya yucateco

12. U kaambal paal yéetel boon

Juntúul chan paal ku boone’ ya’ab ba’alo’ob ku máan tu tuukul, ku bonik aalak’o’ob, najo’ob, loolo’ob, uti’al u jets’ik ba’ax u k’áat u ya’alej, yaan k’iine’ ku jelbesik , ku k’exbesik, ku jats’utskíinsik, yéetel le ba’alob ku boniko’ ti’ ku ch’íijil yéetel ku síijil u kaambali, leti’ beetike’ u yuumo’ob yéetel u ka’ansajo’obe’ k’a’ana’an u cha’iko’ob u meyaj le mejen paalalo’ob tu juuno’obo’ tumen ti’ xan ku chíikpajal u áantajo’ob uti’al u bin u jets’ik u kaambalo’ob.

Page 13: Cuentos en maya yucateco

13. Le bejo’

Le kúuchil k’a’ana’an uti’al u much’ikubaj kajnáalo’obe’ leti’ le bejo’obo’, ka’ach úuchile’ chen mejen sak bejo’ob yaan, Yucatane’ chen jump’éel bej ku k’uchul tu petenil tumen u jolpo’opil beetmil uti’al u kooniko’ob chúuk, bejla’ k’iine’ tak te’e mejen kaajo’ob je’en bix te’e nukuch kaajo’obo’ tun ma’alobkíinsa’al u bejililo’ob, beyo’ chen ch’a’bil u bisiko’ob t’aan, chen ch’a’bil u koonolo’ob, wa u bino’ob maan tu jeel kaaj.

Page 14: Cuentos en maya yucateco

14. Jmeen

Le jmeeno’obo’ máako’ob ku t’aano’ob yéetel le yuumtsilo’obo’, tu kaajil mayabe’ le jmeeno’ juntúul winik k’a’ana’an u chíinjo’olta’al tumen u yoojel ts’aak, ts’o’okole’ leti’ k’ubik k’áaxo’ob uti’al u yantal ba’a jaantbil, ku lojik kaajalo’ob uti’al ma’ u kuchik iik’ winik yéetel aalak’o’ob, bejla’e’ tun bin u xu’ululo’ob tumen tun p’a’atal pachil le kaambalo’ob je’ela’.

Page 15: Cuentos en maya yucateco

15. Mekate

Junts’áak yéetel junkáan ka’ap’éel t’aan ku na’ata’al uti’al mekate, tumen le kolnáalo’ ti’ ku ch’i’ik u p’iisil u meyaji, bey ken jáanch’aknak tak ken paak’alnak, le je’ela’ ku p’i’isil yéetel junxóot’ suum yaan 20m ti’, juntúul kolnáale’ jach u k’ajóol le p’iis je’ela’ tumen yéetel ku p’isik u kool, uti’al u jooch, u páak, u paak’al yéetel u jeel meyaj te’e koolo’ leti’obe’ ku p’isiko’ob uti’al ma’ u xa’ak’pajal u meyajo’ob.

Page 16: Cuentos en maya yucateco

16. Áak’ab ch’íich’

Áak’ab ch’íich’e’ ku tamaxchi’tik chan paal, tin kaajale’ yaan u tuukulile’: wa ku yu’ubal u k’aay áak’abe’ yaan juntúul chan paal ku kíimil, wa ma’e’ yaan u kuchik u yiik’ali’, uti’al ma’ u yúuchul le loob je’ela’ k’a’ana’an u tselkúunsa’al le chanpaal ken jo’op u wéenelo’ tumen beyo’ mixtáan u yúuchul mix ba’a ti’, ku ya’alik u na’e’ k’a’abet u k’ajóolta’al u k’aay le ch’íich’o’ tumen ken u’uya’ake’ séeb u máan yóok’ol naj, yéetel wa mun yu’ubale’ yaan u loobitik le chanpaal wa jawakbalo’.

Page 17: Cuentos en maya yucateco

17. U meyaj Eli

Elie’ óoxtúul u soob ku kanáantik, leti’e’ sáamsamal u meyaj uti’al ku tséent le paalalo’obo’, ken sáasake’ tun máan u beet u yuk’ulo’ob ka xi’iko’ob xook, ken ts’o’okoke’ tun p’o’ k’u’um uti’al ka xi’ik juuch’ ka’alikil tun p’o’ nu’ukul xan, ti’ u taalbal u k’uchul le chúumuk k’iino’ tun pak’ach ka jaanako’ob, sáamsamal bey tun tal u chíinil k’iine’, ku bin si’, páak, wa jooch uti’al ka yanak ba’ax u jaanto’ob ti’ u láak’ k’iin, tun taal u éek’same’entale’ ku k’uchul uti’al ku li’subaj ka chilak weenel tumen tun píik’il ken ka aajak.

Page 18: Cuentos en maya yucateco

18. Jéetsméek’nakech tu k’iinil

Ma’ uts u jéetsméek’ta’al juntúul chan paal tu chichanili tumen mun yáax líik’il u xíimbal, uti’al ka béeyak u je’ek’el u yooke’ k’a’ana’an u pa’ta’al kex óoxp’éel wa kanp’éel wi’nal, le óoxp’éel wi’nalo’ uti’al mejen chúupalalo’ob tumen ku ya’alale’ óoxp’éel u tuunichil u kóoben, le kamp’éelo’ uti’al mejen xi’ipalaalo’ob tumen kantiits’ yaan ti’ u kool, kamp’éel u xu’uk’ u meyaj, kamp’éel u yokmal le naj ken u beet uti’al u kajtalo’, u tuukul nukuch máake’ k’a’ana’an u pa’ta’al le wi’nalo’ob je’ela’ tumen wa ma’e’ le chan paalo’ mixtáan u yáax k’a’ajal u yiik uti’al ka xíimbalnak.

Page 19: Cuentos en maya yucateco

19. K’a’aloote’ ma’

Jump’éel úuchben tuukule’ ku ya’alik ma’ uts u jaanta’al ba’a ka’alooti, tumen ku ka’aloottal bin u koj máak, wa ken yanak u paalale’ ka’atúul. Juntéenake’ juntúul ch’úupal jach suuk u jaantik je’enbaxak ka’alootchaja’an, ichil u bin u piko’otik u koje’ ka ka’alootchaji ts’o’ok u beele’ ka’a yáax yo’omchaje’ ka’atúul paalal tu tséentaj, in na’e’ tu ya’alaj tun tene’ úuch ti’ beyo’ tumen tu sen jaantaj u yich pak’áalo’ob ka’alooto’ob.

Page 20: Cuentos en maya yucateco

20. U kiinta’al ja’ tumen sinik

Le siniko’ob ku k’iintiko’ob ja’ le ken jo’op u k’ilkabo’obo’ ku kuchik u ye’elo’ob yéetel ku tsolikubaob uti’al ka máanko’ob yo’ok’ol bej, yaan k’iine’ ku multiko’ob u yotoch máak, ku ya’ala’ale’ le ken muulutnako’obe’ tun k’iintiko’ob yaan u tal jump’éel xaman ka’an wa k’a’amkach tóosja’. Le tuukul je’ela’ síij tu pool nukuch máako’ob tumen ku yiliko’ob ku yúuchul.