ALMENN SKYNKERFI (GENERAL SENSORY SYSTEMS) Skynkerfi
Almenn skynkerfi (general sensory systems) • Spinothalamic kerfið (hliðlægur strengur) • Medial lemniscal kerfið (miðlægur lindi)
Sérhæfð skynkerfi (lykt, heyrn bragð, sjón) Almenn skynbraut
Skynviðtakar á ytra borði líkamans í húð og liðamótum Úttaugar Mænubrautir Heilastofn Stúka Skynbörkur heila
Hvar í mænunni liggja skynbrautir?
Tvö almenn skynkerfi Spinothalamic kerfið (hliðlægur
strengur) • Yfirborðs eða ytra skyn (extero) -
snerting, hiti, sársauki og
þrýstingur Medial lemniscal kerfið (miðlægur lindi)
• Djúpskyn stöðu-og hreyfiskyn (proprioception) aðgreiningarskyn => staðsetning áreita snertiformskynjun => sundurgreiningu skynboða
Sama grunnbygging • Mismunandi staðsetning brauta • Mismunandi leiðir (víxlun) • Mismunandi starfsemi
Spinothalamic kerfið: Hliðlægur strengur (lateral tract)
Tvær brautir: Spinothalamic braut og spinoreticulothalamic braut
Staðsett hliðlægt í mænu Taugar krossa yfir miðlínu í mænu Frumstæðara og eldra kerfi en medial lemniscal Minni mergslíðrun og hægari boðflutningur en ML Yfirborðsskyn (extero) þ.e. snerting, hiti, sársauki
og þrýstingur
Spinothalamic kerfi (hliðlægur strengur) Önnur algeng heiti:
• Ventrolateral kerfi • anterolateral kerfi
Spinothalamic kerfi (hliðlægur strengur) Spinothalamic braut, einnig kallað neospinothalamic braut sem sér um
staðsetningu hita og sársauka. Ná til heilabarkar Spinoreticulothalamic braut, einnig kallað paleospinothalamic braut
eða spinomesencephalic (midbrain), hægfara sársaukaboð, óstaðsett,
ómeðvitaðar hreyfisvaranir s.s. svipbrigði. Brautin er ekki eins bein og sú fyrri. Til Dreifkjarnanets, miðheila og margra heilabarkarsvæða
Spinothalamic kerfið:
Þriggja fruma kerfi: Fruma 1 (first order neruon): frá viðtaka í fjarlægum
(distal) enda úttaugar með bol í skyntaugahnoði (dorsal root ganglion) og inn í bakhorn mænu. Krossar til gagnstæðrar hliðar við innkomu í mænu
Fruma 2 (second order neuron): Liggur upp mænu til stúkukjarna (thalamus)
Fruma 3 (third order neuron): Frá stúkukjarna upp í hvirfilblað (parietal) heilabarkar
Skynfæri (viðtakar) spinothalamic kerfis: ársaukaskynfrumur (nociceptors): endar úttauga (free nerve
endings) Hitanemar (thermoreceptors): einnig taugaendar (free nerve
endings) • Hiti = ómergslíðraðar brautir C • Kuldi = mergslíðraðar Aδ
Þrýstings nemar: Ruffini viðtakar, lítið vægi. A taugar
Sársaukaboð (nocere = skemma) Berast með C-taugum, ómergslíðruðum (t.d.
Hitanemar) A-taugum með þunnt mergslíður (Kuldi) Sársaukanemar Hægt er að áreita hvaða nema sem er þannig að fram
komi sársauki: • Hitanemar: taugaendar (free nerve endings) • Þrýstingsnemar (Ruffini viðtakar): létt snerting og
þrýstingur Sársauki
Talið er að sársauki geti borist sem tvær bylgjur: • Fyrri bylgjan er skörp með staðsetningar upplýsingum • Seinni bylgjan er dreifðari
LII
LIII og LIV
LV
LVI
LVII
LVIII
LIX
LX
Postero marginal kjarni
Substantia gelatinosa*
Nucleus proprius*
Neck of posterior horn
Base of posterior horn
Intermediate zone
Commisural kjarni
Ventral horn
Grisea ventralis
LI
Hreyfi/skynbrautir* Skynbrautir eru yfirleitt þriggja eininga kerfi (þriggja fruma kerfi) Hreyfibrautir tveggja eininga kerfi (tveggja fruma kerfi) Tilgáta til að skýra mismuninn gæti verið hugsanleg hreinsibraut milli skyntaugafruma til
að skerpa skilaboð og hreinsa upplýsingar sem minna máli skipta Bakhorn mænu (posterior horn)
Lissauer’s tract er braut þar sem taugar færa sig upp (eða niður eftir mænu) Grár kjarni greinist í 10 lög (laminur)
Frumuskipting mænu: Spinothalamic brautin
Fylgir þrenndartaugabraut (trigeminal með skynboð frá heilataugum og andliti) og medial lemniscus brautinni
Bakhorn mænu – krossar við innkomu í mænu Ventral posterolateral kjarni í stúku Hvirfilblað (parietal lobe)
Sársauki: Substantia gelatinosa er
umferðarmiðstoð fyrir brautir sem hafa
stillandi áhrif á sársauka (corticospinal og
reticulospinal): Gate control kenning Tengifrumur í bakhorni mænu milli stórra
og lítilla sársaukafruma ráða framvindu boða
T-fruma er flutningsfruman Ef veik boð letja stórar frumur
flutningsfrumu t.d. Snertiáreiti án sársauka – bremsar boðflutningur => enginn sársauki!
Ef sterk sársaukaboð þá taka litlar frumur yfir og bremsan er tekin af og letjandi boð eru send til stóru frumanna og því geta þær ekki stöðvað sendingu T-fruma => sársauki!
Sársauki Gate control theory: Heildun skynboða þar sem sterk boð hafa meira vægi en veik, og
tengitaugar sjá um að opna og loka hliðum fyrir upplýsingar áfram til heilabarkar. Sársauka og mechanoviðtakar tengjast sömu frumu. Ef mechanoreceptor er örvaður meira
en sársaukanemi ræður það áreitinu og hamlar sársaukaboði Counterirritant kenning mechanoboðar örva tengifrumur sem losa boðefnið encephalin sem
letur sársaukaboðin Medial lemniscal kerfið (miðlægur lindi)
Þróaðra kerfi en ST Meiri mergslíðrun og hraðari
boðflutningur en ST Axonar fara upp mænu sömu megin og
þeir koma inn og enda í mjónukjarna (nucleus gracilis) eða fleygkjarna (nucleus cuneatus)
Medial lemniscus krossast í medulla oblangata, er miðlægt að mænukylfu (medulla) og verður hliðlægt að miðheila
Boð frá neðri útlimum fara um efri hluta
gracillis knippis (fasciculus), spinocerebellar braut (mænu og hnykilbraut) og Z - kjarnann
Medial lemniscal kerfið: Flytur djúpskyn - proprioception (Proprio = eigin, þ.e. snýr að eigin líkama = stöðu og
hreyfiskyn) Aðgreiningar skyn (staðsetning áreita og snertiformskynjun): sundurgreining skynboða
Medial leminscal kerfið: Aðgreiningarskyn
(discriminant sensation) Þriggja fruma kerfi Skynmóttakar:
• Meissners corpuscle
• Pacinian corpuscle
• Neuromuscular spindles (vöðvaspólur) Ferðast upp í dorsal columns (bakstrengjum) í gracilis
og cuneatus brautum. Víxlast til hinnar hliðar í mænukylfu Nefnist medial lemniscus eftir víxlunina
Medial lemniscal kerfið: Stöðuskyn (proprioception)
Skynfæri: • Vöðvaspólur (muscle spindles) • Golgi tendon organs í sinaendum við vöðva. Svara bæði passivri
og aktivri teygju. Boð fara með Ib taugum til mænu. • Joint receptors (liðamóttakar) svara breytingum á liðpokum og
liðböndum
Vöðvaspóla (muscle spindle) Skynfæri í vöðvum Samanstendur af:
• tvennskonar vöðvaþráðum • tvennskonar skynendum sem aðlaga vöðvaspennuna • tvennskonar hreyfiendum
Nemur teygju (stretch), þ.e. breytingar á hraða og hversu lengi lengdarbreyting vöðva á sér stað
• Phasic (quick stretch) and tonic (maintained) muscle stretch = Ia
• Tonic muscle strech = II
Medial lemniscal kerfið: Stöðuskyn (proprioception) Frá efri útlimum er stöðuskyn samferða
aðgreiningarskyni Frá neðri útlimum er stöðuskyn fjögurra tauga
braut (ekki þriggja) þar sem: • Fyrsta taug fer upp með Gracilis og
endar í Clarke’s column (N. dorsalis)
• Önnur taug endar í Z-kjarna (meðvitað stöðus.) eða fer yfir í dorsocerebellar brautir ómeðvitað stöðusk.)
• Þriðja endar í VPL í thalamus • Fjórða í heilaberki, parietal
móttökusvæði Trigeminal (þrenndartaugar) brautir:
Almennar skynupplýsingar frá höfði Sársauki og hitaboð frá höfði samsvarar
spinothalamic kerfinu en boðin fara eftir ventral trigeminothalamic tract og enda í ventral posteromedial stúkukjarna
Snertiskyn fer einnig eftir svipuðum brautum nema hvað þrenndartaugakjarnar koma við sögu, dorsal trigeminothalamic tract og ventral posteromedial stúkukjarnar
Dorsal og ventral trigeminothalamic brautir eru oft nefndar trigeminal lemniscus
Stöðuskyn: taugabolir eru í heilastofni ekki skynhnoðum, fara með dorsal trigeminothalamic braut
Einkenni frá spinothalamickerfi Pósitive einkenni: náladofi Negative einkenni: brottfallseinkenni og minnkað skyn
Einkenni frá spinothalamic kerfi
Analgesia: Enginn sársauki kemur fram Anaesthesia: Engin skynjun Hyperalgesia: Aukinn sársauka viðkvæmni Hypoalgesia: Minnkað sársaukaskyn Dysaesthesia: Ónotatilfinning við snertingu Paraesthesia: Breytt skynboð Hyperaesthesia: Of mikil snerti viðkvæmni Hypoaesthesia: Minnkað snertiskyn Allodymi: Taugaverkur vegna skaða á taugabrautum.
Brjósklos getur þrýst á taugabrautir og valdið einkennum Blæðingar og blóðþurrð í heilastofni eða mænu geta valdið einkennum
• Wallenberg syndrome eða lateral medullary syndrome vegna blóðfalls í heilastofni. Skert sársauka og hitastig líkama á gagnstæðri hlið við skaða, en sömu megin í andliti
Hrörnunareinkenni s.s. syringomyelina Einkenni frá VPL og M stúkukjörnum
Skerðing á skynjun, nema sársaukaskynjun, á gagnstæðri líkamshlið og andliti (aðrir stúku kjarnar hafa einnig með sársauka að gera (intralaminar og posterior kjarnar))
Spinothalamic kerfið: Athugun
Athuga mun á beittu og bitlausu áreiti Snertiskyn með bómull eða eyrnapinna Hitaskyn er stundum prófað sér með t.d. Að snerta viðkomandi með tilraunaglösum með
heitu og köldu vatni
Medial leminskal kerfið: Athugun Stöðuskyn: Liðhreyfingar Rhombergspróf Snertiformskyn: Þreifa á hlutum Tveggja punkta sundurgreining Strikað á hönd (graphesthesia)