DUSAN KOV AĆEVIĆ I

BAŁKANS I SZP EG

TEA TR DRAMATYCZNY \V ELBLĄ G U

Dyre~d:>r

JERZY BANCERZ Dyrektor artys ycmy

KRZV _ SOPOĆKO

PnEMIERA: 1 O CZERWCA 1987 r. ~ „

DUSAN KO\/ ACEVIC

I

l Z I·

(Balkanski spijun)

Przekład : EWA GRABOWSKA

Reiyseria: SVL WE STER SZYSZKO

Sc:rnografio : DANUTA OLKOWSKA-SZYSZKO

!lustracja muzyczna: Jerzy Matuszkiewicz

Współpraca reżyserska: Sławomir Zemło

OSOBY:

ILJA ćVOROVlć, właści ci e l mieszkania, żony oraz marzeń o wolnym człowieku i wo ln ym kraju VSŁAWOMIR ZEMŁO

DANICA Ćvorović, jego żona

WANDA OSTROWSKA-DOLEWSKA

SONIA Ćvorović , jego córka

DZIURO Ćvorović, jego brat, bliźniak

LOKATOR, Petar Markov Jakov lević - paryski krawiec

GŁOS SPIKERA

Inspicjent: Ina Kładziówna

V INA KŁADZlóWNA

V STEFAN LEWICKI

v TADU ESZ BRICH

LESZEK SOBCZYŃSKI

Sufler: Bożena Borek

f'

DUSAN K OVACEVIC Urodził si~ 11\;, crnrwca 1948 roku. Szkołę średnią skończy!

w N ':>wym Sad:rie, niedaleko Belgradu. Dyplom otrzymał w bel­gradzkiej A[md~mii Teatru, filmu , Radia i Telewizji na Wydzia­le Dramotmgicznym.

Sztuka „Maratonci trce poćasni krug" to praca kończąca Ili rok jc;o studiów. 11 Radovan Ili" (w roku 1973) to praca dy­plomowa. Poza tym napisał jeszcze szt.u ki: „frn le će u jcmuaru" (Wiosna w styczni u) „ Śfa je u ljulskom buću śto ga vodi prema pić u " (Co takieg .::J j0sł w życiu c.!łow ielm, że nc1 picie czeka?), „SvemirGki zm~j" (Smok z kosmosu) „Sabrini centar11 (Punkt zbio rczy)

Duścm lfo11afoJić mm1y jest poza tym jako autor udanych s:::::nari us:zy do filmów, któr.) odnosiły w Jug osławii duży sukces, b/1 wyświetlane takie u nt's . Są to:

„f}oseban tr2tmon" (Szczególny sposób traktowania), uK.> to tamo peva?" {Kto iam śpiewa?) ,

11 Maratonci trće poćasni krug" (polski tytu ł - D!ugowiecma rodzinka) .

3

PARODIA STHACHrJ Jugosla wia znana jest przede icszyslkini jako kraj turystyczny.

Można tam bardzo tanio, gdy turysta jest kapitalistą, i drogo -gdy urlop chce spędzić ktoś z naszego obozu - doskonale zabawić się, może naw et wypocząć.

S tarsi pamiętają perypetie polityczne tego kraju w 1948 rolw, gdy Tito tak odważnie przeciwstawił się Stalinowi. świat obser-­wował te w y darzenia ze strachem, czy nie staną się początkiem nowej wojny.

W ostatnim c::csie dochodzą do nas niepokoj:{ce wieści o kryzy­sie społecznym i gospodarczym, o nieodłącznej przy tym inflacji, gnębiącej t en olbrzymi kraj. Pierwsze strony gazet i dzienniki te­lew izyjne pełne są niepokojących wiadomości naplywających z Ju­gosławii. W czasopiśmie DELO wiceminister obrony generał-puł­kownik Milan Daljević stwierdził, że „Jugoslowia1'1ska Armia Lu­dowa nie może stać na uboczu najważniejszych aktualnych wyda­rzefi społecznych, lecz równocześnie nigdy nie miała i nie może

mieć żadnych am bicji, by narzucać się społeczeństwu i d.::iałać jako arbiter". DER SPIEGEL drukn je wywiad z premierem Jugosławii Branko Mik uliciem na temat inflacji i zadłużenia zagranicznego. Na zarzut redaktora , że tempo inflacji v.;zrosło z 80% w 1985 do 100%, w r. 1986 prem ier odpowiada, że gdyby nie środki zarad­cze, in flacja sięgnęlaby 110-115%. Gazety piszą o długotrwałych

strajkacri górników. Radio inform uje o starciach z milicją w pro­wincji Kosotw. Życie narodów Jugoslawii poka.zywane jest teraz z różnych pun k tów widzenia, także wrogich. Podobnie było z nami przed par u laty.

Dorobek k ulturalny Jugosławii nie zajmuje (jest to bardzo nie­sprawiedliwe) znaczącego miejsca w świadomości Europejczyków. Większy rozgłos zdobyli tacy twórcy jak Ivan Meśtrović - rzeź­

biarz, autor liczn ych pomników i tale szeroko znanych prac ja/.: „Ma tka" , „Tancerka", „W dowy". La 1~reatem nagrody Nobla był

a :ltor opowiada ii. społeczno-obyczajowych z życia I3ośni („Pragnie­nie" ) i przetłumaczonej na wiele języków powi2ści „Most na Dri­nie" - Ivo Andrić. Rozgłos poza JugosławiJ, zyskały poezje, utwory dramat yczne i powieści Mirosława Krleży. Najbardziej znaną jego książką jest „Powrót Filipa Latinovicia".

W Polsce grane były utwory sceniczne Krleży, Lukicia, Pejako­vicia, Rabadana, Stojanovicia, Żalicy i innych. W ybitn y znawca

4

przedmiotu, związany pracą dydaktyczną z uniwersytetami w Ło­dzi i Gdaf1sku, autor u:ielu tłumaczeń z języka serbo-chorwackiego, profesor Stanisław Kaszyński tak określa, w rozmowie ze Stani­sławem Franczakiem, stan współczesnej dramaturgii jugosłowiań­

skiej: „Nie wdając się w szczegóły wypada stwierdzić, że· sztuka dramatyczna w Jugosławii stoi na poziomie znacznie niższym niż u nas. Znakomicie rozwija się proza i poezja, wysoko trzeba oce­nić krytykę i eseistykę, ale większość prezentowanych na scenach polskich sztuk to, w moim przekonaniu, utwory mało znaczące. Po­twierdzają one symptomatyczny dla dramatopisarstwa Jugosławii

słaby, niewysoki poziom" . Sztuki te mówi'{ o regionalnych problemach dnia codziennego

w Jugosłau;ii i z trudem usiłują się przedostać do innych krajóu'. Nie dotyczy to tylko scenopisarstwa jugosłowiańskiego. Od kilku lat można zaobserwować to ciekawe zjawisko wszędzie: teatr w przeciwieństLcie· do coraz bardziej uniwersalnego filmu, staje się coraz bardziej regionalny. Jest jakby wspólną zabawą bliskich zńajomych.

Zupełnie inaczej dzieje się z jugosłowiańskim filmem, który zwrócił się w stronę realizmu i krytyki społecznej. Sprzyja temu bardziej liberalna polityka kulturalna . Kilka najnow szych filmów zdobyło znaczące nagrody na międzynarodowych fe'stiwalach . Re­żyser Emir Kusturica zdobył Złotą Palmę na Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Cannes w 1985 r . za znany także w Polsce film rozrachunkowy o wydarzeniach roku 1948 - OJCIEC W PO­DRóZY SŁUZBOWEJ. Reżyserzy tacy jak Rajko Grolić, Srdjan Karnović czy Jovan Acin odeszli od filmów realizowanych pod dyk­tando w latach siedemdziesiątych. Tematyka migracji do miasta, pozbawieni złudzeń antybohaterowie, zróżnicowanie klasowe, nie­sympatyczni politycy i 5miałe sceny erotyczne zastąpiły zacn ych sekretarz'IJ i partyzantów toczących heroiczne walki - tematy do­minujące dawniej na ekranach kin jugosłowiańskich.

Z szarego tła współczesnej dramtaurgii jugosłowiańskiej wyod­rębniają się dwa nazwiska: I v o B r eś a n i D uś a n Ko va­ć e v i ć . Breśan znany jest doskonale w Polsce, głównie dzięki sztu­ce PRZEDSTAWIENIE HAMLET A W E WSI GŁUCHA DOLNA, która grana była w wielu miastach, a ostatnio została pokazana w telewizji. Tea tr Nowy w Łod.zi wystawił w maju. 1980 r. URO­CZYSTY BilNKIET W PRZEDSIĘBIORSTWIE POGRZEBOWYM .

.)

Przedstau;ienie to było światową prapremierą . ŚMIERC Pn ZF­WODNICZĄCEGO KOMITETU DOMOWEGO ukazała się po ra.::: pierwszy na scenie w Teatrze Dramatycznym. w Elblągu. Reżyse­

rem spektaklu był Jacek Gruca, scenografem R yszard Strzembała.

ilutor BAŁKAŃSKIEGO SZPIEGA - Dn.fon Kovac 2vić 1n.inł

bc.rclzo udany start . Sztuka l'dARATONCI TRCE POCASNI KRUG grana jest v._: ciąż na scenie Atelie 212 od 1973 r. Kovacević uczy­nił V' HAŁK.AŃSKIM SZPIEGU przedmiotem publicznej dyskusii l s j Jgos lo1cia1iskich kom:m ist6w . Gdy prezydent Tito z 2ru.;ał ze :: 1nli1w 'n, częś ć kom u,nis tóz ,; n ie v znała tego faktu i pozostała wier-1w ic~e i stalinou;skiej . By: o ich k ilka tys ięcy, ,zos tali aresztoicani i poddani os tremu procescn:· i reedukacji. Niektórz y z nich - tak ~ak bohater BAŁKAŃSKIEGO SZPIEGA Ilja Cvorović -nie w yzbyli si~ dof,matycznych przekonaii i sposobów postępowania. Najważ­

niejszy m te'matem jest tutaj strach i wypływająca z niego czujność . 5:ą to bardzo zaraźliwe stany psychiczne i zagrożenia. tym wynaturzeniem., jak wskazują najnowsze obserwacje, przeżywaj],

okres p:mou:nego rozkwitu. Sami w sobie pielęgnujemy wciąż no­we odmiany strachu i cz ujności. Nie jest to już ty]ko czujno.~ ć po-1 ityczna, która mogla być kie·dyś historycznie uzasadniona. Teraz panoszy się cz :l jność biurokratyczna. Któż nie zna dyrektorów, pre­zesów, kierowników dumnych z tego, że do prowadzili swój słuch

do perfekcji. Plotki, donosy i anonimy to ich żywioł, całe życie dn­chowe . Nie potrzeba słuchać muzyki ani czytać książek. Wszelkie rozrywki kulturalne S'.{ im zbędne, gdyż są to typy pozbawione elementarnego poczucia humoru. W ciąż boją się, że czegoś nie zro­zumie ją i skompromitują się. Łudz1 się, że tępotę ukryli gł:c:boko

pod grymasem powagi. Naj intensywniejsze poczucie ciągłego zagro­żenia mają ci, którzy przekroczyli barierę własnych kwalifikac ji moralnych i intelektualn ych. Megalomania miesza się z zawi.fri r~.

Doskonałym lekarstwem jest plotka, która głaszcze' i uspokaja . Drzwi gabinetów są szeroko otwarte d la usłużnych i zaufanych . Ofic jalnie zostało ustalone i wypisane w widocznym miejscu:

„W sprawach skarg i zażaleń przyjmuje'my od godz. 14.00". W ten sposób niektóre instytucje, wydziały i zarządy stały się doskonalP f unkcjonując;ymi Biurami Analizy i Opracowania Plotek. Takie nor­my działania obowiązuj '.{ coraz powszechniej . Nieufność i podej­rzliwość zostały podniesione do rangi cnót . Lumpenin teligenci m u­szą być nieITTtannie czu jni.

6

BALKil f.!S KI SZPI EG , ta pon ura JY1rodia sirachu, jest w swyt1~ przcslrini:L u:ciaż e,i<; t uaLna .

Fclieion ten n ie jest komentarzem do przedstawienia , którego a Jtore11 jest reż! ser Syiwc~'. er Szys::.ko . Zanotov;ałem tylko uwa­f· i, j-:1be na.rnn ~ły mi się w c::.asie leki'Lr,11.

JERZY SOPOĆKO

DUŚAN KOV AĆEVIĆ to w dramaturgii serbskiej zjaw isko t y­powe, a jednocześnie fenom en. Typowe, a lbowiem tradycja kome­diowa jest na tym obszarze, jak t o się zwykło mówić, niezwykle żywa . Komedie p isze się tam chętnie , chętnie czyta , chętnie wy­stawia i ogląda . Ale pojawienie się Duśana Kovaćevicia jest też

fe nomenem, bowiem wszystkie jego sztuki nie schodzą ze sceny od chwili premiery pierwszej z nich pt. „Maratonci trće pocaśni krug'' w 1973 r. w t eatrze belgradzkim Atel je 212.

Duśan Kovaćević to nowa jakość w h istorii dramatu serbskiego, którą otwiera w t rzecim dziesięcioleciu XIX wieku nazwisk o Jo­vana Steriji Popovicia, t wórcy komedii serbskie j . J ego kontynuato­rem jest Branislav Nuśic (18 64-1938), naj większy dramatopisarz s~rbsk i, jakiego wydała epoka r ealizmu. Oba nazwiska wyznaczają kier~nek rozwoju serbskie j komedii, w której na pośmiewisko wy­staw10ne zostaje życie prywatne i pub liczne typowego przedstawi­c ~ela ser bskie j mentalności wzięte w kleszcze dwóch obsesyjnych sił współczesnego świata , władzy i pieniądza. Do te j komediowe j tradycji nawiązywać b ::; d ą k omediopisarze powojenni, a zwłaszcza

Aleksander Popović i Duści n Kovacević. ( ... )

Będąc sceptyczną wobec w szelkie j periodyzacji, z konieczności sz~ywnej i schematy cznej, odwołam się t u jednak do ogólnego po­działu powojennej dramaturgii ser bskie j, by nazwisko autora „Bał­kańskiego szpiega" nie pozostało dla n as całkowicie wyr wan e z. kontekstu . Okres pierwszy, od roku 1944 do granicznego roku 1956, kiedy pojawia się tłumaczona również w Polsce szt uk a Dzior­dzia Lebovicia i Aleksandra Obr enovicia „H immelkommando" . Ok­r es drugi, w ychodzenia ze schematyzmu, to la t a 1956-1965 i okres trzeci, kiedy to pojawia się Alek sander Popović, od 1965 r. do dziś.

Do Popovicia dołączą Ljubomir Simović i Duśan Kovaćević. ( ... ) Autor „Bałkańskiego szpiega " , podobnie jak Popović i Simović

za jmuje się narodowym stanem ducha i poziomem moralnego nie­oświecenia . Ch ce zobaczyć , jak daleko s ięga ludzka gł upota, ludzka

8

destrukcja i l udzki obłqd. I to właśnie koniec podobieństw. Albo­w iem Kovaćević niezwykle ostrą kreską kreśli swe satyryczne in­w ektywy pod adresem bałkańskiego światka, którego nie lubi. ów świa t jest nadal śmieszny, ale autor (a za nim widz) nic idzie rn1

7ndne komediowe kompromisy, lecz tworzy świat bez alternatywy, świa t dążący do s2 mozniszczenia. I śmiejąc się snuje kompozycyjną nić h umoru, groteski i kpiny poprzez dziwactwa różnych szaleń­ców , fantastów, nędzników, przepadłych bohaterów, którzy za cenq niemożliwego dążą do celu . Są prymitywni, nieoświeceni, nie wic-­dzą i nie chcą wiedzieć, w jakim żyją czasie. Są ofinra1:1i swej przeszłości i obyczajów , a nade wszystko - ambicji. Ale komedia char <:ik t erów byłaby dla Kovaćevicia zbyt prosta . Jego bohaterowie mają co prawda ów r ozpoznawalny lo!rnlny koloryt , ale nade \vszystko w sp osób maniakalny ogarnięci s:i żądzą władzy. To ofiary obsesji, której korzenie tkwią w tyleż określonej menta l­nosc1, co w konkretnych fak tach społecznych . Autora int0resuje n ie tylko małomiasteczkowy, patriarchalny duch, nie tylko m i2sz­szczań ski salon, ale każde środowisko, w którym ni'.:) szanuje sii,

n orm i prawa .( ... )

Kovaćevicia int 2resuje stosunek między jednostką a władzą, indywidualną a stotalitaryzowaną świadomością. A \Vszystko to -i nie jest to przypadek - w obrębie rodziny. Rodzina to zwier­ciadło społ:> czeństwa ze wszystkimi jego przeciwieiistwami i wy­naLtrzeniami. I tak: „Maratonci trće poćasni kru.g" t o komedia o skostniałej, zamkniętej strukturze społecznej. „Radovan III" to kom~dia o zdr adzie sa.mego siebie, zmianie poglądów w zależności od t ego, po czyje j stronie jest siła. „Bałkański szpi2g" to komedia o manipulacj i (na sposób bałkar1ski), o wypaczonej , dogmatycznej świadomości człowieka. A jednocześnie vvszystkie te sztuki to ko­

m edie z życia r odzinnego.

Czy bohatero'>vie Kovaćevicia to tylko maniacy? Czy S'! to dra­maty p olityczne? Duśan Kovaćević ostro i n iezwykle precyzyjnie rysu je główne cechy svv-ych bohaterów. Ich braki i wady wyol­brzymb do abs~:rdu. To przedstawiciele tamtejszej czarnej listy, typow e przykłady tamtejszego prymitywizmu i nirnkrzesania . s~i typowi. Rozpoznawalni aż do bólu. Zdradza ich jak zwy­kle w k omedii serbskiej , język to co robią. Ale nit: ł udźmy się, że owe komedie (z których gdyby wyjąć to, co śmie­szne, wyrósłby czarny dramat) rr.a j ą jedynie lokalny zasięg, że nas

;)

to nie dotyczy . Kovaćević ma dar , który pozwala m'J. głupot~, wa­dy i błędy jedm:go środowiska wystawiać na pośmiewisko . Ale n ic jest to humor ograniczony. To, co groźne i ważne, staje się śmie­szne i absurdalne, a to, co realistyczne - irracjonalne. „Tragizm ~;prov,-!t dza katastrofy i chaos, a humor wprowadza porządek i spo­kć. j w chaosie" - zanotowała jugosłowiańska poetka Isidora Se-

ku.lić .

I v; r :szcie na koniec parę słów o „Bałkańskim szpi~gu'' . Jest to dla !"2nie traktat o ście:ających i ściganym. Postawiony tu przez Kovaćevicia problem pode jr z 1 i w ośc i wobec drugiego czło­wieka nabie r a uniwers2. lnego znr.czenia. Pojawia się też pytanie:

kto jest ofiarą? Otóż wydaje mi si ę, że postacią t r a g i c z n ą (bo dziwne

s:ą te t Z''j· komedie) jest sam ścigający . Na początku Ilja to led­wie postać komediowa i śmieszna. Potem staje się tragikomiczny. Wynika to nie tylko z jego postępovvania, które jest dla nas właś­nie śmieszne, tragikomiczne i wreszcie obłąkane. Ono jest wpi-

sane w ideę .

Oglądając „Bałkańskiego szpiega" być może nie możemy, my, widzowie polscy, uświadomić sobie jak dalece t eatr Kovab~vici il utożsamiony jest z życiem. A czy rzeczywiście? Bohaterowie szt u­k i mają przecież swoje prototypy, powinniśmy ich znać. Oni S'.:J

lud zcy. Filozofia Cvorovicia nie jest filozofią maluczkich l udzi. J est uniw ersalna. Ściganie to system. Odwieczny . Ilja goniąc swą ofiarę - trafia w samego siebie . I chy ba nie jest t ego do - ońca świadomy . Dla niego nie ma spoczynku. Musi żyć tak dł ugo, aż

n ie zniszczy wszystk ich pode jrzanych.

Szt uki Kovaćevicia to pęczniejące studium zła w człowieku. Autor nazywa je komediami. Eo to ludzka komedia. Śmiejemy się i ni c: jest to śmiech powierzchowny. Taki, od którego nie boli dusza . Ale ktoś mądry kiedyś powiedział, że dla tych, którzy się śmieją,

jest jeszcze nadzieja.

Dorota Jovanka Ćirlić

IHERO\VN fCT\VO TEATRU

Kierownik literacki - Stanisław F ranczak

Konsultant programowy - J oanna Stasiak

Kierownik t echniczny - Wojciech Górny

Kierownicy pracowni:

krawieckiej damskiej : Lidia Grabowska, krawieckiej męskiej: Ed­

ward Żakowski, stolarskiej : Zygmunt Połe ć, m alarskie j : Zygmunt

Prończyk, r ekwizytorskiej: Dariusz Sawczuk , akustycznej: Zbigniew

P iotrzkowski, perukarskiej: Grzegorz Sujeck i, garderobian e: Anna

Bączkiewicz, Halina Przybyła, brygadier elektryków: Kazimierz K o­

\Valewski, kier. pracowni reklamy: Jan Romanowsk i

K ierownik Eiura Obsługi Widzów: B. Ryszarda Mary nowska

Cena zł 25,-

TELEFON BIURA OBSŁUGI WI DZÓW : 452-12

Wydawca : TEATR DRAMATYCZNY W ELBLĄGU

Redo.keja: Joanna Stasiak, Stanisław Franczak