Sırrı AKBABAA. Aykut CEYHANEsra CEYHANZeynep CİHANGİR ÇANKAYATuncay ERGENE

Mehmet GÜVENZeynep HAMAMCIMelek KALKANLeyla KÜÇÜKAHMET

Hülya ŞAHİNMustafa ŞAHİNMehmet PALANCIHikmet YAZICI

Editörler:

EĞİTİM

PSİKOLOJİSİ

EĞİTİM

PSİKOLOJİSİ

Yaşar ÖZBAYSerdar ERKAN

4. Baskı

Editörler: Prof. Dr. Yaşar ÖZBAY Prof. Dr. Serdar ERKAN

EĞİTİM PSİKOLOJİSİ

ISBN 975-9944-919-34-9

Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir.

© 2012, Pegem AkademiBu kitabın basım, yayın ve satış hakları

Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti’ye aittir.Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri,kapak tasarımı, mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıtya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz.

Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır.Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında

yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınlarısatın almamasını diliyoruz.

1. Baskı: Mart 20084. Baskı: Eylül 2012

Dizgi-Grafik Tasarım: Şermin YılmazKapak Tasarımı: Gürsel Avcı

Baskı: Ayrıntı Matbaası(Ankara-0312-3945590)

Yayıncı Sertifika No: 14749Matbaa Sertifika No: 13987

İletişim

Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARAYayınevi: 0312 430 67 50 - 430 67 51

Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08

Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60

E-ileti: pegem@pegem.net

iii

ÖNSÖZ

İnsanın ihmal edemeyeceği bilgi alanlarının başında kendisi ile ilgili bilgi gelmektedir. Yaşamımızda birçok bilgi türünü edinmemiş olmamız hayatta kalma adına büyük bir sorun ortaya çıkartmaz. Gündelik ve mesleki yaşamın tüm alanlarını kapsayan o kadar farklı bilgi ile bombardıman ediliyoruz ki, bunların birçoğunu belki de hiç ama hiç kullanmıyoruz. Bazen de bazılarına sıra gelmiyor. Aynı durumu insanın kendisini konu edinen bilgi alanları için söylemek doğru olmasa gerek. Adı üstünde. İnsan Psikolojisi. Daha doğrusu bizim, kendimizin, bize ait olan bir dünyanın psikolojisi. Ruhsal olarak nasıl çalıştığımızın ve ne tür özelliklere sahip olduğumuzun bilgisi. Buna lakayıt kalmak ne kadar doğru olur, ne kadar gerçekçi olur veya ne kadar istenilir bir durum olabilir diye düşünmemiz gerekir.

Modern yaşamın her tarafını kuşatan eğitim olgusu, her geçen gün insan doğası ile ilgili daha fazla bilgilenmeyi zorunlu kılmaktadır. Eğitimin özellikle bu kadar öncelikli bir konumda ele alınmasını, eğitimcilerin de bu konuda daha fazla donanım sahibi olmalarını talep etmektedir. Bu çerçevede, elinizdeki kitap, sizlere başta kendinizi anlama olmak üzere, eğitim hizmetleri içerisinde karşılaşabileceğiniz eğitimin psikolojik temellerine ilişkin bilgileri bir arada sunma şansı verecektir.

Eğitim ve psikoloji alanlarındaki bilgilerimizin bilimsel bilgi ile güncelleştirilmesi bir zorunluluktur. Özellikle insanımızın yaşam kalitesini artırıcı en büyük çabanın eğitimden geçtiği göz önünde bulundurulursa, çocuğa bakış açımızdan insan eğitimine verdiğimiz öneme kadar pek çok konuya daha fazla enerji harcamamız gerekir. Bu amaçtan hareketle yayına hazırlanan kitap için sarf edilen enerjinin bir şekilde toplumsal kalkınmaya hizmet edebilecek olması tarafımızca sevindiricidir.

Son olarak bu kitabın hazırlanmasında emeği geçen tüm yazarlara ve farklı açılardan katkılar sunan tüm arkadaşlara teşekkürü bir borç biliriz.

Bu kitapta mesleki ve kişisel yaşamınızda sizlere faydalı olacak bilgiler bulabileceğinizi umuyor, kitabın sonraki basımlarına katkı sağlayacak geribildirimlerinizi bekliyoruz.

Yaşar ÖZBAY Serdar ERKAN

Ekim 2009 ANKARA

v

Bölümler ve Yazarları

1. Bölüm: Eğitim Psikolojisi

Prof. Dr. Yaşar Özbay, Gazi Üniversitesi, Gazi Eğitim Fakültesi, Eğitim Bilimleri Bölümü, Rehberlik ve Psikolojik Danışmanlık Ana Bilim Dalı

2. Bölüm: Gelişim Psikolojisinde Temel Kavramlar

Prof. Dr. Serdar Erkan, Gazi Üniversitesi emekli öğretim üyesi

3. Bölüm: Fiziksel Gelişim

Prof. Dr. Serdar Erkan, Gazi Üniversitesi emekli öğretim üyesi

4. Bölüm: Psikoseksüel Gelişim

Yrd. Doç. Hülya Şahin, Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Eğitim Bilimleri Bölümü

5. Bölüm: Psikososyal Gelişim

Doç. Dr. Tuncay Ergene, Hacettepe Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Eğitim Bilimleri Bölümü, Rehberlik ve Psikolojik Danışmanlık Ana Bilim Dalı

6. Bölüm: Bilişsel Gelişim

Prof. Dr. Yaşar Özbay, Gazi Üniversitesi, Gazi Eğitim Fakültesi, Eğitim Bilimleri Bölümü, Rehberlik ve Psikolojik Danışmanlık Ana Bilim Dalı

7. Bölüm: Dil Gelişimi

Doç. Dr. Mehmet Güven, Gazi Üniversitesi, Mesleki Eğitim Fakültesi, Eğitim Bilimleri Bölümü

8. Bölüm: Ahlak ve Gelişimi

Prof. Dr. Sırrı Akbaba, Uludağ Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Eğitim Bilimleri Bölümü, Rehberlik ve Psikolojik Danışmanlık Ana Bilim Dalı

vi

9. Bölüm: Davranışçı Öğrenme

Yrd. Doç. Dr. Zeynep Cihangir-Çankaya, Ege Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Eğitim Bilimleri Bölümü

10. Bölüm: Sosyal Öğrenme Kuramı

Doç. Dr. Melek Kalkan,

Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Eğitim Bilimleri Bölümü, Psikolojik Danışma ve Anabilim Dalı

11. Bölüm: Bilişsel Öğrenme

Yrd. Doç. Dr. Mehmet Palancı, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Fatih Eğitim Fakültesi, Özel Eğitim Bölümü

12. Bölüm: Hümanistik Gelişim

Yrd. Doç. Dr. Mustafa Şahin,

Karadeniz Teknik Üniversitesi, Fatih Eğitim Fakültesi, Eğitim Bilimleri Bölümü, Rehberlik ve Psikolojik Danışmanlık Ana Bilim Dalı

13. Bölüm: Öğrenmede Güncel Konular

Doç. Dr. Zeynep Hamamcı, Gaziantep Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Eğitim Bilimleri Bölümü, Rehberlik ve Psikolojik Danışmanlık Ana Bilim Dalı

14. Bölüm: Etkili Öğretim ve Öğrenme

Prof. Dr. Leyla Küçükahmet, Gazi Üniversitesi, Gazi Eğitim Fakültesi, Eğitim Bilimleri Bölümü, Program Geliştirme ve Öğretim Ana Bilim Dalı

15. Bölüm: Motivasyon

Doç. Dr. Hikmet Yazıcı, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Fatih Eğitim Fakültesi, Eğitim Bilimleri Bölümü, Rehberlik ve Psikolojik Danışmanlık Ana Bilim Dalı

16. Bölüm: Etkili Sınıf Ortamı: Sınıf Yönetimi

Doç. Dr. A. Aykut Ceyhan, Anadolu Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Eğitim Bilimleri Bölümü Doç. Dr. Esra Ceyhan, Anadolu Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Eğitim Bilimleri Bölümü

vii

İÇİNDEKİLER Önsöz ...................................................................................................................... iii Bölümler ve Yazarları .............................................................................................. iv İçindekiler ................................................................................................................vi

1. Bölüm EĞİTİM PSİKOLOJİSİ

(ss: 1/26) Eğitim Psikolojisinin Kapsamı ...................................................................................2

Öğretmen Kimdir?.............................................................................................3 Neden Psikoloji veya Eğitim Psikolojisi .....................................................................4

Psikolojinin Tanımı ...........................................................................................5 Psikoloji Tarihi ve Psikoloji Kuramları ...............................................................8 Psikolojide Alt Disiplinler.................................................................................13

Eğitimde ve Psikolojide Araştırma...........................................................................16 Niçin Araştırma Yapıyoruz ..............................................................................17 Araştırma Yöntemleri ......................................................................................19 Araştırma Bulgularını Yorumlama...................................................................23

Kaynaklar ...............................................................................................................26

2. Bölüm GELİŞİM PSİKOLOJİSİNDE TEMEL KAVRAMLAR

(ss: 27/50) Giriş........................................................................................................................27

Gelişim ile İlgili Temel Kavramlar ....................................................................28 Gelişim İlkeleri ................................................................................................33 Gelişimi Etkileyen Faktörler.............................................................................38

Kaynaklar ...............................................................................................................49

3. Bölüm FİZİKSEL GELİŞİM

(ss: 51/66) Doğum Öncesi Fiziksel Gelişim...............................................................................51 Bebeklikte Fiziksel Gelişim ......................................................................................52 İlk Çocuklukta Fiziksel Gelişim (3-6 yaş) .................................................................54 Çocuklukta Fiziksel Gelişim (6-12 yaş)....................................................................56 Ergenlikte Fiziksel Gelişim.......................................................................................56 Duyusal Gelişim......................................................................................................59 Artistik Gelişim........................................................................................................61 Kaynaklar ...............................................................................................................66

viii

4. Bölüm PSİKOSEKSÜEL GELİŞİM

(ss: 67/99) Psikoanalitik Kuram................................................................................................67

Psikanalitik Kuramın Dayandığı Temel Görüşler .............................................68 Psikoseksüel Gelişim...............................................................................................74

Oral Dönem ...................................................................................................74 Anal Dönem....................................................................................................76 Fallik Dönem ..................................................................................................78 Gizil (Latent) Dönem ......................................................................................81 Genital Dönem ...............................................................................................82

Savunma Mekanizmaları.........................................................................................83 Cinsel Gelişim.........................................................................................................86

Bebeklik, Çocukluk ve Ergenlikte Cinsel Gelişim Evreleri ................................87 Cinsiyet Rolü Gelişimi ....................................................................................92 Cinsel Eğitim...................................................................................................93

Kaynaklar ...............................................................................................................98

5. Bölüm

PSİKOSOSYAL GELİŞİM

(ss: 101/130) Giriş......................................................................................................................101 Kişilik Gelişimi ......................................................................................................102

Kalıtım ve Çevre Etkileşiminin Rolü ..............................................................104 Anne-Baba ve Diğer Yetişkinlerin Rolü .........................................................105 Akran ve Arkadaşların Rolü...........................................................................107

Sosyal Gelişim ......................................................................................................108 Aile ve Değişen Anne Baba Rolleri................................................................109 Yoksulluk, Göç ve Ekonomik Krizler .............................................................110 Televizyon ve İnternet ...................................................................................111

Erik Erikson’un Psikososyal Gelişim Kuramı .........................................................112 Erikson'un Gelişim Krizleri.............................................................................114 Güvene Karşılık Güvensizlik (0-1 yaş) ..........................................................115 Bağımsızlığa Karşılık Utanma ve Şüphe (2-3 yaş)..........................................116 Girişimciliğe Karşılık Suçluluk (3-6 yaş) .........................................................117 Üretkenliğe Karşı Aşağılık Duygusu (6-12 yaş) .............................................117 Kimlik Kazanmaya Karşı Kimlik Karmaşası (12-20 yaş) .................................118 Yakın İlişkiye Karşı Çekingenlik (20-40 yaş) .................................................120 Üretkenliğe Karşı Durgunluk (40-65 yaş).......................................................120 Ego Bütünlüğüne Karşı Ümitsizlik ve Keder (65 Yaş ve sonrası) ....................121

Erik Erikson’un Psikososyal Gelişim Kuramının Eğitsel Doğurguları......................121

ix

Robert Kegan’ın Gelişim Kuramı ...................................................................123 Gelişim Dönemleri ........................................................................................124

Benlik ve Gelişimi .................................................................................................127 Benlik Oluşumunun Kaynakları.....................................................................128

Kaynaklar .............................................................................................................129

6. Bölüm BİLİŞSEL GELİŞİM

(ss: 131/148) Jean Piaget’nin Bilişsel Gelişim Kuramı ................................................................132

Bilgi Kazanımı ve Bilginin Yapısı ...................................................................134 Çocuklarda Düşünce Yapısı ..........................................................................137 Bilişsel Gelişim Evreleri .................................................................................138

Vygotsky ve Bilişsel Gelişim Kuramı......................................................................144 Kaynaklar .............................................................................................................148

7. Bölüm DİL GELİŞİMİ

(ss: 149/164) Dil ve İletişim .......................................................................................................149 Dil Gelişimiyle İlgili Kuramsal Görüşler .................................................................151

Davranışçı Kuram ........................................................................................151 Bilişsel Kuram ...............................................................................................152 Psikolinguistik Kuram....................................................................................153 Karşılıklı İletişim Kuramı ................................................................................153 Dil-Düşünme İlişkisi.......................................................................................154

Dil-Öğrenme İlişkisi...............................................................................................155 Dil Gelişimi Evreleri .............................................................................................155

Konuşma Öncesi Evre (0-1 yaş) ....................................................................155 Tek Kelime Evresi (1-1.5 yaş)........................................................................156 İki Kelime Evresi (1.5 - 2 yaş)........................................................................157 İlk Gramer (Uzun Cümleler) Evresi (2-5 yaş).................................................158

Dil Gelişimini Etkileyen Faktörler .........................................................................158 Dil Gelişiminin Eğitimsel Doğurguları....................................................................161 Kaynaklar .............................................................................................................163

x

8. Bölüm AHLAK VE GELİŞİMİ

(ss: 165/203) Ahlakla İlgili Temel Kavramlar ..............................................................................166 Ahlak Kavramının Felsefi Temeli...........................................................................167 Ahlak Gelişimi Yaklaşımları ..................................................................................169

Psikoanalitik Yaklaşım...................................................................................170 Davranışçı Yaklaşım ....................................................................................171 Sosyal Öğrenme Yaklaşımı............................................................................172 Bilişsel Yaklaşım............................................................................................173 John Dewey’in Ahlâk Gelişimi Kuramı ..........................................................173 Jean Piaget’in Ahlak Gelişimi Kuramı ...........................................................174 Kohlberg ve Ahlâki Gelişimi ..........................................................................176 Carol Gilligan’ın Ahlâk Gelişimi Kuramı........................................................181 Kohlberg ve Gilligan’ın Görüşlerinin Karşılaştırılması ....................................183 Eliot Turiel’in Nüfuz Alanı Kuramı.................................................................184 James Fowler’in İnanç Aşamaları..................................................................185

Değerler ve Eğitimi ...............................................................................................190 Değerler ve Aktarılma Süreci.........................................................................191 Bazı Değerler ve Eğitimi ................................................................................192 Hoşgörü ........................................................................................................195 Saygı ve Sevgi...............................................................................................198 Doğruluk .......................................................................................................199

Kaynaklar .............................................................................................................201

9. Bölüm DAVRANIŞÇI ÖĞRENME

(ss: 205/243) Giriş......................................................................................................................205 Klasik - Tepkisel Koşullama...................................................................................207 Temel Kavramlar .................................................................................................212

Bitişiklik.........................................................................................................212 Sönme ..........................................................................................................213 Kendiliğinden Geri Gelme.............................................................................213 Pekiştirme .....................................................................................................214 Genelleme.....................................................................................................214 Ayırt Etme.....................................................................................................215 Zamanlama...................................................................................................215 Üst Düzey Koşullanma ..................................................................................216 Öğrenilmiş Çaresizlik.....................................................................................216 Korku Koşullaması ........................................................................................217

xi

Karşı Koşullama ............................................................................................217 Sistematik Duyarsızlaştırma...........................................................................218

Klasik Koşullama ve İnsan Davranışları .................................................................218 Edimsel (Operant-Araçsal) Koşullama...................................................................219 Operant Koşullama Süreci ....................................................................................221 Temel Kavramlar ..................................................................................................223

Edimsel (Operant) Davranış ..........................................................................223 Pekiştirme .....................................................................................................224 Pekiştirme Tarifeleri ......................................................................................226 Sönme ..........................................................................................................229 Ceza..............................................................................................................230 Biçimlendirme (Şekillendirme) ......................................................................233 Zincirleme .....................................................................................................233 Ayırt Edici Uyarıcı .........................................................................................234 Zamanlama...................................................................................................234 Genelleme.....................................................................................................234 Ayırt Etme.....................................................................................................235 Kaçınma Koşullaması ....................................................................................235 Fonksiyonel Analiz ........................................................................................236 Batıl Davranış ...............................................................................................236

Operant Koşullama ve İnsan Davranışları .............................................................236 Davranışçı Öğrenme Kuramcılarının Temel Görüşleri ...........................................238

Bitişiklik Kuramları ........................................................................................238 Bağlaşımcılık (Bağ Kuramı) ...........................................................................240

Kaynaklar .............................................................................................................243

10. Bölüm SOSYAL ÖĞRENME KURAMI

(ss: 245/269) Sosyal Öğrenme Kuramının Gelişimi ....................................................................245

Bandura ve Gözlem Yoluyla Öğrenme..........................................................247 Sosyal Öğrenme Kuramının Temel İlkeleri ....................................................249 Davranışın Sonuçları ve Modelden Edinilen Dolaylı Yaşantılar .....................253 Gözlem Yoluyla Öğrenme Süreçleri ..............................................................256 Kompleks Öğrenmenin Yapısı .......................................................................263 Sosyal Öğrenme Kuramının Eğitimsel Doğurguları........................................265

Kaynaklar .............................................................................................................269

xii

11. Bölüm BİLİŞSEL ÖĞRENME

(ss: 271/310) Giriş......................................................................................................................271

Öğrenmede İçgörü ........................................................................................273 Gizil Öğrenme...............................................................................................273

Bilgi İşlem Yaklaşımı .............................................................................................274 Bellek ve Yapısı.............................................................................................274 Belleğin Temel İşlemleri ................................................................................276 Kısa Süreli Bellek ..........................................................................................278 Uzun Süreli Bellek.........................................................................................280 Bilgi Türleri ...................................................................................................284 Ders Çalışma Stratejileri ................................................................................286

Gestalt Öğrenme...................................................................................................288 Piaget’in Eğitimle İlgili Görüşleri ...........................................................................292

Sınıf Ortamı ve Bilişsel Gelişim......................................................................293 Ausubel: Anlamlı Öğrenme Kuramı.......................................................................295

Gagne: Öğretim Durumları Yaklaşımı ...........................................................296 Bruner: Buluş Yoluyla Öğrenme ...................................................................299 Bernard Weiner’in Yükleme Kuramı ............................................................300

Kaynaklar .............................................................................................................308

12. Bölüm

HÜMANİSTİK GELİŞİM

(ss: 311/326) Hümanistik Psikoloji ve İnsancıl Kuram ................................................................311 Hümanist Eğitim ve Öğrenme...............................................................................312 Hümanist Yaklaşımın Öncüleri .............................................................................313

Abraham Maslow (1908-1970) .....................................................................313 Carl Rogers ( 1902-1987) .............................................................................315 Arthur Combs ...............................................................................................319 Cecil Holden Patterson .................................................................................320

Öğrenci Merkezli Eğitim .......................................................................................321 Öğretmen Tutumları......................................................................................321 Sınıf Atmosferi .............................................................................................323

Kaynaklar .............................................................................................................325

xiii

13. Bölüm

ÖĞRENMEDE GÜNCEL KONULAR

(ss: 327/351) Giriş......................................................................................................................327 Eğitimde Yeni Yaklaşımlar ....................................................................................328

Aktif Öğrenme Modeli ...................................................................................329 Öğrenci Merkezli Eğitim ...............................................................................331 Yapılandırmacı Öğrenme Kuramı..................................................................333 Çoklu Zekâ Kuramı .......................................................................................334 Yaratıcı Eğitim...............................................................................................338 Yeni Yaklaşımların Eğitim-Öğretim Süreçlerine Uygulanması........................340

Kaynaklar ............................................................................................................350

14. Bölüm

ETKİLİ ÖĞRETİM VE ÖĞRENME

(ss: 353/378)

Giriş......................................................................................................................353 İyi Disipline Edilmiş Bir Sınıf .........................................................................355 Alan Bilgisinde Yeterlilik................................................................................356 Ders Öncesi Hazırlık......................................................................................357 Sınıfla İlk Karşılaşma ....................................................................................360 Derse Zamanında Girme...............................................................................361 Göz İletişimi Kurma.......................................................................................361 Öğrencinin Amaçlardan Haberdar Edilmesi ..................................................362 Derse Öğrencinin Ne Bildiği ile Başlama.......................................................363 Öğrencinin Derse Etkin Katılımı ....................................................................364 Yöntem ve Görsel İşitsel Araçlar ile Öğretimi Zenginleştirme.........................365 Öğrencilerin Çalışma Oryantasyonlarının İyileştirilmesi .................................367 Dersin Etkili Sonlandırılışı..............................................................................368 Öğrenciyi Ders Dışında da Tanıma ...............................................................369

Herbert Walberg ve Etkili Öğretimin Öğeleri .........................................................370 Öğrenme Zamanı ..........................................................................................370 Olumlu Pekiştirme.........................................................................................371 İpuçları ve Geribildirimler..............................................................................371 İşbirlikçi Öğrenme .........................................................................................372 Sınıf Morali ...................................................................................................372 Geliştirici ve Düzenleyici Sorular ...................................................................372

xiv

Ön Düzenleyiciler..........................................................................................373 Flanders Sistemi: Modellerin Bağlanması..............................................................373

Model 1: Bilgi Aktarımı Taşıyıcısı ..................................................................375 Model 2: Tümevarımsal Sorgulama ..............................................................375 Model 3: Kişilerarası Öğrenme ......................................................................375

Madeline Hunter: Eğitimin Amacına Ulaşmasındaki Ara Olarak Dersin Planlanması ...............................................................................................376 Kaynaklar .............................................................................................................378

15. Bölüm

MOTİVASYON

(ss: 379/405) Giriş......................................................................................................................379

İçsel ve Dışsal Motivasyon.............................................................................381 Motivasyon Kuramları ...................................................................................383 Motivasyon ve Kişisel Faktörler .....................................................................386 Motivasyon ve İnançlar .................................................................................391 Motivasyon ve Bireysel Farklılıklar ................................................................395 Öğrenme Süreci ve Öğrenci Motivasyonunu Geliştirme ................................396 Öğrenci Motivasyonunu Geliştirme ...............................................................398

Özet ......................................................................................................................402 İçsel ve Dışsal Motivasyon.............................................................................402 Motivasyon Kuramları ...................................................................................402 Motivasyon ve Kişisel Faktörler .....................................................................402 Öğrenme Süreci ve Öğrenci Motivasyonunu Geliştirme ................................402 Temel Kavramlar ..........................................................................................402

Kaynaklar .............................................................................................................403

xv

16. Bölüm

ETKİLİ SINIF ORTAMI: SINIF YÖNETİMİ

(ss: 407/445) Sınıf Yönetimi Kavramı ve Boyutları .....................................................................408

Sınıf Ortamının Fiziksel Olarak Düzenlenmesine Yönelik Öğretmen Etkinlikleri ....................................................................................410 Sınıfta Gerçekleştirilecek Plan ve Programlara Yönelik Öğretmen Etkinlikleri ....................................................................................410 Sınıf İçerisinde Zamanın Kullanımına Yönelik Öğretmen Etkinlikleri .............411 Sınıftaki İlişkilerin Düzenlenmesine Yönelik Öğretmen Etkinlikleri.................412 Sınıftaki Davranış Düzenlemelerine Yönelik Öğretmen Etkinlikleri ................423 Disiplin Kavramı ve Disiplin Modelleri...........................................................428 Öğrencilerin Problemli Davranışlarını Önlemeye ve Düzeltmeye Yönelik Öğretmen Davranışları .....................................................................437

Kaynaklar ............................................................................................................444

1. Bölüm

EĞİTİM PSİKOLOJİSİ

Prof. Dr. Yaşar ÖZBAY*

Öğretmenlik mesleği çok yönlü bilgi ve beceri ile donanmış olmayı ge-rektirir. Öğretmenlik sadece belli bilgi alanını bilme ile sınırlandırılamaz. Öğretmen profili incelendiğinde çok farlı donanım ve kazanımların bir ara-da olduğu görülür. Öğretmen eğitiminde de bu durum göz önünde bulun-durularak, öğretmenin mesleki yaşamında ve sınıf ortamında ne tür bilgi ve becerilere sahip olması gerektiği kitabımızda verilen içerikle yansıtılmaya çalışılmıştır.

Öğretmenlik mesleğini yapabilmenin üç temel şarta bağlı olduğunu söy-leyebiliriz. Bunlar: (a) belli bir alanda bilgiye sahip olmak (Türkçe, tarih, fizik, matematik, vb.), (b) sahip olunan bilgilerin başkalarına aktarımı için gerekli bilgi ve becerilerle donanık olmak ve (c) bu ikisinin birlikte olmasını sağlayacak kişisel özelliklere sahip olmak. Öğretmenlik formasyonu kazan-dırmak daha çok son iki alanla ilgili olarak ele alınması gerekmektedir. Gü-nümüzde oldukça çeşitli bilgi kaynakları öğrenme ve öğretme sürecinde geçerli olan kural ve ilkelerin varlığının önemini ortaya koymaktadır. Bunla-rın bir kısmı konu alanlarına göre özelleşmekle birlikte, birçoğu her konu alanı için geçerli kurallardır.

Öğretmenlik mesleği günümüzde birçok bilgi alanı için geçerli olan “kuram-araştırma-uygulama” ilişkisinin oldukça yoğun yaşandığı bir mes-lektir. Bu nedenle öğretmen yerinde kuram geliştirici, yerinde araştırmacı ve yerinde uygulamacıdır. Öğretmenin sadece uygulama boyutu ile ilgilen-mesi öğretmenlik mesleğine ilişkin kısır döngünün devam etmesine hizmet eder. Böyle bir yapıyla uzun yıllar çalışmış bir öğretmenin, meslek yaşamın-da değişim adına yenilikler oluşturduğundan söz edilemez. Aksine, günü-müzde öğretmenden bu roller de beklenmektedir. Öğretmenin araştırmacı kimliğinin ön plana çıkarması ve sınıf ortamını bilimsel bir laboratuvar ola-

* Gazi Üniversitesi, Gazi Eğitim Fakültesi, Eğitim Bilimleri Bölümü, Rehberlik ve Psiko-

lojik Danışmanlık Ana Bilim Dalı, yozbay@yahoo.com

Eğitim Psikolojisi 2

rak kullanması gereklidir. Bu açıdan öğretmenlik mesleği için gerekli olan bilgi kaynakları veya alanları farklı gibi görülse de (planlama, ölçme değer-lendirme, gelişim ve öğrenme, eğitim teknolojisi, sınıf yönetimi ve rehberlik gibi) bunların hepsi “eğitim bilimi” olarak bir bütüne yönelik öğretme sana-tına hizmet ederler. Bu bilgi alanlarının bütünleşmesi sonucunda öğretmen öğretme formasyonunu kazanır. Söz konusu alanların içerisinde gelişim ve öğrenme psikolojisi ise bu bütünlüğü sağlayan önemli bir bilgi alanı olarak karşımıza çıkmaktadır.

Bu kitap altında toplanan konular ağırlıklı olarak gelişim ve öğrenme kavramları üzerinde odaklanmaktadır. Gelişim ve öğrenme denilince akla eğitim psikolojisi gelmektedir. Her ne kadar eğitim psikolojisi gelişim ve öğrenmeden daha geniş bir anlamı ifade etse de, öğretmen yetiştirmede öğrenci, öğretmen ve sınıf ortamını etkileyen ve düzenleyen özelliklerin tümü öğrenme sürecinin psikolojik boyutunu vurgulamaktadır.

Eğitim Psikolojisinin Kapsamı

İsterseniz önce eğitim psikolojisin tanımını inceledikten sonra bu tanı-mın bizi nerelere götürdüğünü görmeye çalışalım. Eğitim Psikolojisi, öğ-renme ve öğretim ile bunlara ilişkin faktörlerin incelendiği çalışma alanıdır. Eğitim psikolojisi öğrencilerin anaokulundan öğretim yıllarının sonlarına kadar ne tür değişimlere sahip olduklarını anlamamıza yardımcı olur. Örne-ğin, eğitim psikolojisi bir lise öğrencisi ile ilkokul beşinci sınıf öğrencisinin sosyal ilişkilerini karşılaştırmamızı sağlayan bilgiler sunar. Aynı zamanda aynı yaş ve aynı sınıfta okuyan öğrencilerin birbirlerinden nasıl farklı olduk-larını anlamak için eğitim psikolojisinin bilgisine ihtiyaç duyarız. Eğitim psikolojisi öğrencilerin okul başarı veya başarısızlıklarının gelişimsel ve öğ-renme süreçlerine ilişkin nedenlerini bulmamıza da yardımcı olur.

Eğitim psikolojisi öğrencilerin zihinsel olarak bilgiyi nasıl kazandıkları-nı, nasıl işlediklerini ve nasıl süreçlendirdiklerini anlamamıza katkı sağlar. Bunun yanında öğrencilerin hangi bilgileri hangi yaşta kazanabileceklerinin ve bu bilgilerin en verimli olarak hangi ortamlarda kullanılabileceğinin bil-gisini sunar. Eğitim psikolojisi kapsamında ele alınan davranışçı, bilişsel ve sosyal öğrenme yaklaşımları, akademik ve sosyal becerilerin gelişimiyle öğrenme süreçleri hakkında kapsamlı ipuçları verir.

Eğitim psikolojisi ‘Öğretmen öğretir öğrenci öğrenir’ düşüncesini çok boyutlu olarak sorgular. Hem öğretmenin öğretmesini hem de öğrencinin öğrenmesini etkileyen binlerce, belki milyonlarca faktör vardır. Etkili öğ-renme etkili ortamlarda etkili iletişim ile gerçekleştirilebilir. Öğretmen eği-

Eğitim Psikolojisi 3

timi sürecinde üzerinde en çok durulan noktalardan birisi de sınıf ortamla-rının etkili iletişim ortamları olmasını sağlayacak öğretmen adaylarının ye-tiştirilmesidir. Bu yapı da eğitim psikologlarının çalışmalarıyla gerçekleş-mektedir.

Eğitim psikolojisi, öğrencilerin öğrenme öncesi ve sonrası neleri bildik-lerini ölçebilecek teknikleri öğretir. Ölçmenin ötesinde değerlendirmenin nasıl yapılacağı ve sonuçların nasıl kullanılabileceğinin bilgisini sunar. İnsa-nı sadece entelektüel bir depo olarak düşünmek yanlıştır. Öğrenilen bilgile-rin entelektüel gelişime sağladığı katkıların yanı sıra kişilik ve sosyallik bo-yutlarında benliğine kazandırılan birer değer olduğu unutulmamalıdır.

Herhangi bir bilim dalında otorite olmak, bu bilgileri öğretmede otorite olmayı sağlamaz. Öğretmek de kendi başına bir bilimdir. Bu bilimin önemli bilgi kaynaklarını gelişim ve öğrenme psikolojisi oluşturur. Gelişim ve öğ-renmeye geçmeden bu bağlamda tanımlanabilecek öğretmenlik mesleğinin içerik analizini yapalım

Öğretmen Kimdir? • Öğretmen bir psikoloğun sahip olduğu bilgi düzeyine yakın psiko-

loji bilgisine sahip olmalıdır.

• Öğretmen duygusal, sosyal ve fizyolojik olarak sağlıklı olmalıdır

• Öğretmen problem çözen bir uzman olmalıdır

• Öğretmen yerinde bir teorisyen, yerinde araştırmacı ve yerinde iyi bir uygulamacı olmalıdır

• Öğretmen toplumun sosyo-kültürel özelliklerini yansıtan ve yeni hedefleri belirleyen kişi olmalıdır

• Öğretmen sosyal ve insancıl olmalıdır

• Öğretmen bilgi satıcısı değil bilgi avcısı olmalıdır

• Öğretmen değişim eğilimli ve değişime açık olmalıdır

• Öğretmen Yunus’un sevgisine, Mevlana’nın engin hoşgörüsüne sa-hip olmalıdır

• Öğretmen diğergam (yardımsever) ve sosyal olarak verici olmalıdır

• Öğretmen öğrencilere demokrasiyi öğreten değil yaşatan ve onlarla öğrenen olmalıdır

• Öğretmen bir sanatkar olmalıdır

• Öğretmen yaşamı seven ve sevdiren olmalıdır

Eğitim Psikolojisi 4

• Öğretmen ileri düzeyde sosyallik ve iletişim becerilerine sahip ol-malıdır

• Öğretmen saygın ve saygılı olmalıdır

• Öğretmen ileri IQ yanında üstün EQ’ya da sahip olmalıdır

• Öğretmen kendini gerçekleştirerek, mevcut şartları aşma çabası içerisinde olmalıdır

• Öğretmen aynı zamanda kendine özgü ve yaratıcı olmalıdır

• Öğretmen insan doğasının olumlu olduğuna inanmalıdır

• Öğretmen öğrenmeyi öğreten olmalıdır

Evet, özetle öğretmen her şey olabilmelidir. Tüm bu özelliklerin bir in-sanda toplanması mümkün gözükmese de, eğitim psikolojisi ve diğer for-masyon dersleriyle öğretmenin sanatkarlık yönünün geliştirilebileceği unu-tulmamalıdır. Ayrıca tüm bu öğretmen özellikleri, öğretmene fazla sorumlu-luk ve yükümlülük vermektedir. Fakat bilgi çağının gerektirdiği yapıda öğ-retmen her şeyi öğreten değil, istenilen bilginin öğrenilmesine rehberlik eden uzman olmalıdır ki bu düşünce öğrenmeyi öğretme olarak bilinmekte-dir.

Neden Psikoloji veya Eğitim Psikolojisi

Eğitim Psikolojisi dersine ve böylece psikoloji çalışmaya hoş geldiniz. Çoğunuz, hayatınızın merkezini oluşturan bir bilim dalıyla belki de ilk defa yakından tanışma fırsatı buluyorsunuz. Çoğu zaman kendi kendinize "Bu psikoloji denen bilimin bizimle ilişkisi nedir" sorusunu sormuşsunuzdur. Psikoloji hayatımızın doğrudan veya dolaylı birçok yönüyle ilişkilidir.

Bütün insanların çeşitli boyutlarıyla bilgi sahibi olması gereken bir bi-lim olarak psikoloji, insan davranışlarını anlamada bizlere içgörü kazandırır. Ayrıca, düşünce, duygu, davranış ve tutumlarımızın daha iyi anlaşılmasında bize yardımcı olur ve daha ötesinde insan davranışlarındaki farklılıklardan dolayı ortaya çıkan değişiklikleri tolere etmemizi sağlar. Bu ise diğer insan-ların davranışlarını ve kendimizi daha kolay kabul etmemize ve anlamamıza yardımcı olur.

Psikoloji bilimsel bir yöntemle çok geniş ve yaygın soruları cevaplamaya ve araştırmaya çalışır. Bu dersimizde cevaplayacağımız sorulardan bazılarını şöyle sıralayabiliriz.

1. Zeka testleri doğru ve geçerli veriler ortaya koyar mı? 2. Neden insanlar fazla (aşırı) yer ve bunu nasıl önleyebiliriz?

Eğitim Psikolojisi 5

3. Psikolojik rahatsızlıklarla insan biyokimyası arasında herhangi bir ilişki var mı?

4. Neden insanlar rüya görürler? Rüya görme engellendiğinde ne olur?

5. İnsan yetenekleri yapay olarak kimyasal ve elektriksel beyin uyarı-mıyla geliştirilebilir mi?

6. Psikolojik stres, kalp ve yüksek tansiyon gibi hastalıklara sebep olabilir mi?

7. Psikolojik tedavi, insanların psikolojik rahatsızlıklarının çözümün-de etkili olabilir mi?

8. Cezalandırma davranışı kontrol etmede ödüllendirmeden daha et-kili midir?

Psikoloji aynı zamanda psikolojik gerçekler olarak basın-yayında kar-şımıza çıkan olayları değerlendirmemizde yardımcı olur. Basın-yayında or-taya konan konulara (rüya, hafıza, ilaç kullanma veya erkeklerin kadınlar-dan niçin farklı davrandığı gibi) çoğumuz rastlarız ve sunulan bu bilgileri herhangi bir sorgulama yapmadan bilimsel gerçekler olarak kabul ederiz. Psikoloji aynı zamanda bu anlamda karşımıza çıkan bilgilerin dikkatle ve eleştirel bir açıdan değerlendirilmesinde önemli bir rol oynar.

Psikolojinin Tanımı

Psikoloji, insan ve hayvan davranışları ve zihinsel süreçleri üzerinde bi-limsel yöntemlerle çalışan bir bilimdir. Bu tanımdan üç önemli öğe ortaya çıkmaktadır: (a) psikoloji bilimsel bir disiplindir (pozitif bir bilim olarak), (b) davranışı ve zihinsel süreçleri inceler ve (c) ayrıca hayvanları da konu edinir.

Bilim Olarak Psikoloji

Psikolojinin bir bilimsel çalışma alanı olduğunu belirttik. Psikolojik ku-ramlar ve gerçekler bilimsel yöntemlerin uygulanmasıyla ortaya çıkarlar. Toplum içerisinde genelde kabul gören psikoloji tanımlarının bununla uyuşmadığını görürüz.

Hepsinden öteye, bir çocuğa kötü bir alışkanlığını değiştirmesi için ver-diğimiz ödül ve yaptığımız eleştiri psikoloji değil midir? Aynı şekilde, arka-daşımızla herhangi bir konuyu içimize atmak yerine tartışıp konuştuğumuz-da yaptığımız psikoloji ile ilişkili değil midir? Gazetelerde, televizyonda ve diğer basın-yayın organlarında gördüğümüz olayların yorumunda da aynı