endÜlÜslÜ mÜslÜman ve yahudİlerİn osmanli Ülkesİne gÖÇlerİ

8/13/2019 ENDLSL MSLMAN VE YAHUDLERN OSMANLI LKESNE GLER

1/29

ENDLSL MSLMAN VE YAHUDLERN OSMANLI LKESNE GLER1 Dr. Ltfieyban*

zetReconquista sreci safhada tamamland (1. Safha: 718-1085, 2. Safha: 1085-1238, 3.

Safha: 1238-1492) ve 1492 y l nda spanyada slam hakimiyeti ya da Endls Devleti sona erdi.Bundan sonra orada kalan Endls Yahudileri (Sepharads) hemen, Endls Mslmanlar (Mudejares) ise 1610 y l na kadar ara ara lkeden kar ld lar. Kendi tercihleriyle g edenler de azdeildi. Bu arada youn bir h ristiyanlat rma faaliyeti ba latan H ristiyan spanya, EngizisyonMahkemesi vas tas yla bir etnik temizlik kampanyas na imza atm t r.

Endls Yahudilerinin ou Osmanl lkesine g ettiler ve Selanik, Edirne, Bursa ve stanbulgibi nemli ehirlere yerletirildiler. Endls Mslmanlar veya Mdeccenler ise, XVI. yzy l n ilkyar s nda Osmanl hakimiyetine giren veya ona tbi olan Marib lkelerine s nd lar. Bir k sm daOsmanl denizcileri taraf ndan Ortadoudaki Osmanl ehirlerine, Anadoluda ise bugnk ukurovablgesi ile stanbula yerletirildiler. Onlar n baz lar da Fransa zerinden talyaya, oradan daBalkanlar ve Adriyatik Denizi zerinden Osmanl lkesine getiler.

Gerekte, Dou-Bat aras nda tam da Akdeniz tarihi iinde yer alan bu al mam zda biz,Endls gmenlerinin Osmanl lkesine gleri konusunda bugne kadar yap lan arat rmalardayer almam baz yeni bilgileri Osmanl Ar ivi belgeleri ve kroniklerinden elde etmi bulunmaktay z veburada onlara yer veriyoruz. Bu arat rman n amac , Endlsl srgn ve glerini, Akdeniz blgesitarihinin esiz kaynaklar ndan birisi olan Osmanl ar ivleri yan nda, yerli ve yabanc arat rmalardan dayararlanarak ortaya koymakt r.

Giri Osmanl Devleti ile Endlsller, zellikle de Mdeccenler ya da Bat l lar n tabiriyle Moriskolar

aras

ndaki ilikiler, gncel tarih arat

rmalar

ierisinde nemli yer tutmakta ve bu konuda pek okal ma yap lm ve yap lmaktad r. Ancak, konu her yan yla bilinir deildir ve olay n cereyan ettiia n gl bir Mslman Trk devleti olan Osmanl n n ar ivleri henz tamam yla arat rmac laraa labilmi olmad ndan, zamanla konuya ait yeni belgelerin bulunmas ve dolay s yla bilinenlereyenilerinin eklenmesi doald r. Ayn ekilde, spanya ar ivleri de tamamen al lm deildir. Buyzden olsa gerek, Mdeccenlerin Osmanl lar ile ilk ilikilerinin tarihini Fatih Sultan Mehmede (1451-1481) kadar gtrenler olduu gibi,2 II. Bayezit dneminde (1481-1512) balad n belirtenler 3 devard r.

Sekiz asra yak n berya Yar madas nda hkimiyet sren Arap-Berber Mslmanlar, 1492tarihinden sonra tamamen Mdeccen durumuna d m ler ve spanya toplumu ierisinde ikinci s n fhorlanan halk kesimi konumunda, byk bask ve ikenceler alt nda varl klar n muhafaza etmeyeabalam lard r. Mdeccenler, kendilerini koruma sava verirken, doal olarak en yak n corafyadanuza na doru mevcut Mslman devletlerden destek aray iinde olmulard r.

Mdeccenlerin spanyan n dmanlar yla devaml iletiim halinde olmalar , spanya iinsrekli bir siyasi problem ve tehlike tekil etmitir. Denizin kar yakas nda bulunan Marib Mslmanemrlikleri, imkan bulduklar her f rsatta Endlsl Mslman karde lerinin yard m na koma eilimiiinde olmulard r. te yandan, Osmanl Sultanlar da Mdeccenlerden yard m ar s alm lard r.Bilindii gibi, o devirde Orta ve Bat Akdeniz blgesinde Osmanl ile spanya aras nda iddetli birhakimiyet mcadelesi yaan yordu ve Mdeccenler de spanyan n gney ve dou s n r blgelerinde

1 2007 Y l nda z Yay nc l k taraf ndan yay mlanan Mudejares & Sefarades: Endlsl Mslman ve Yahudilerin Osmanl yaGleri adl kitab m z n zetidir.

* Yrd.Do.Dr., Sakarya niversitesi, Fen Edebiyat Fakltesi, Adapazar , [email protected] Aziz Smih lter ( iml Afrikada Trkler , stanbul 1936, s. 52), Abdlcelil et-Temm (Risle min Mslim G rnta lis-Sultan

Sleyman, el-Mecellett-trhiyye el-Ma ribiyye , N. 3 (January 1975), 38), Abdlaziz Muhammed e-env (ed-Devletl-Osmniyye devletn slmiyyetn mfter aleyh , Kahire 1980, II, 902) ve Nebl Abdlhay R dvan (Chdl-Osmniyyn li

inkzil-Endels ve istirddih , Mekke 1408, s. 126) gibi.3 Ahmed Cevdet Pa a (Trh-i Cevdet , stanbul 1302, I, 103), Muhammed Abdullahnan (Devlet'l- slm fi'l-Endels: Nihyetl-Endels ve trhul-Arabil-mtenass rn , Khire, Mektebetl-Hnc, 1997, VI, 346-348),.Hmi Danimend ( zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi , stanbul 1971, I, 388) ve . Hakk Uzunar l (Osmanl Tarihi , Ankara 1988, II, 200-202) gibi.


2/29

ya yorlard . Dolay s yla, Osmanl denizcileri ile yard mlamalar mmknd ve nitekim pek ok kez budurum yaanm t r. Hatta, hem Mdeccenler ve hem de spanyal lar aras nda Osmanl askerlerik y dan spanyaya kacak beklentisi efsanevi mit ve korku hikayelerine dnmtr. Bu yzden, Mdeccenler iin 16. yzy l spanyas nda Osmanl lar n be inci kolu benzetmesi bile yap lm t r.4 Nihayetinde, hem Mslman hem de H ristiyan tarafta byk lde kabul edildii ekilde buMdeccen sorunu, berya Yar madas a s ndan derin etkileri as rlarca srm ve srecek olan bir

byk olay olmas ndan ba ka, medeniyet tarihi a s ndan da srmeye aday, zm g bir uygarl kat mas 5 tekil etmitir.O a n spanyas n n sadece Osmanl ile deil, Fransa ile de byk bir mcadelesi vard . Bu

yzdendir ki, Kanuni Sultan Sleyman devrinde (1520-1566) Osmanl Devleti Fransa ile dostlukkurarak ayr ca, Almanya ve Hollanda gibi Avrupa lkelerinde gelien Protestan Hareketine destekvererek spanyaya kar onu zor duruma sokacak bir cephe oluturmutur. Yine bu gelimelerin doalbir sonucu olarak, Fransa da Mdeccenlere destek vermi , bazen onlarla birlikte spanyaya kar tertipler kurgulam ve Byk G esnas nda da binlerce say da Endls gmenini lkeye kabuletmi veya transit geilerine izin vermi ve bu ie nezaret edecek grevliler tayin etmitir.

te, spanya btn bu olaylar kar s nda Mdeccenleri, her yolu kullanarak bertaraf edilmesigerekli byk bir i tehlike addetmi, kendi H ristiyan kltr ierisinde art k istenmeyen bir Mslmankltrn bar ndan kopar p atmak istemitir. Sonunda baar l olduu bu ura nda onun en byk

destekisi, Romadaki Vatikan Papal k Devleti olmutur.6

A. Osmanl ve spanyaOsmanl ve spanya, hemen ayn byklkte iki yar mada zerinde yerlemi olan bu iki

imparatorluk, hemen ayn alarda birbirine ok yak n kader izgisine sahip olmulard r. Politika vetarihlerinde dikkate deer bir paralellik vard r.7 Akdenizin iki ucunda, biri doudan bat ya dieri isebat dan douya ve yeni k taya doru geni leme siyaseti gtm , bu yay lma kabiliyeti onlar en gldnemlerinde kar kar ya getirmitir. Katolik Krallar n spanyas basit bir ulusal devlet olmay p,krallar n ahs nda birlemi bir devletler-halklar ortakl d r. Padiahlar da, talihlerine ortak olan veyaboyun edirilen bir fethedilmi sd k halklara hkmetmektedirler. Deniz Akdenizde ykselenimparatorluklar Douda Osmanl lar nki, Bat da ise Habsburglar nkidir. Bu ifte ykseli, tek ve ayn tarihtir.8

zellikle Bat Akdeniz ve bazen de Dou Avrupa (Macaristan-Viyana) blgeleri, bu iki devimparatorluun at ma alanlar n tekil etmitir. nsan ve mekn bak m ndan zengin olarak, dev denizve kara sava lar n n muazzam masraflar n kar lamaya ehil iki byk g olarak ortaya km lard r.Bu glerin ilerlemesi, uzun sre tersine dndrlemez bir olgu olmu tur. Bunlar, ilk glerini karailerinde Akdenizin uza nda gelitirmiler ve devleince denizlere egemen olmak iin byksavalara girimilerdir. te yandan, mistik bir dayana olmayan bir imparatorluk olamaz ve Bat Avrupada da bu mistik Hal Seferinden bakas olamaz. spanya krallar n n tutumlar bunukan tlamaktad r.9 Osmanl padiahlar n n fermanlar nda her zaman vurgulad klar din duygular ise,onlar n amalar n ve devlet felsefelerini a k ve net ekilde bize anlatmaktad r.

Osmanl lar ile spanyollar aras nda deniz sava , Moderna n bu iki gcnn Avrupa d natama ve genilemelerinin bir sonucudur. Yavuz Sultan Selim tahta kt zaman, ber dnyas

(spanya-Portekiz) Kuzey Afrikada birokehri zaten igal etmi durumdayd

ve spanyan

n Akdenizde elinde bulundurduu topraklar aras nda iletiim yollar na mdahale etme potansiyelinesahip olan bir korsanl k geliiyordu. stanbulun yeni sultan , Osmanl n n deniz a r lkelerinibirletirmek amac yla yeni bir strateji, yani Venediklilere, Cenoval lara ve Rodos adas ndan gelenkorsan gemilere kar koymak iin yeni bir donanma oluturma politikas gelitirir. Her iki

4 Andrew C. Hess, The Moriscos: An Otoman Fifth Column in Sixteenth-Century Spain,The American Historical Review ,Volume LXXIV, N. 1 (October 1968), s. 1-25

5 Fernand Braudel, Akdeniz ve Akdeniz Dnyasi , ev. M. Ali K l bay, mge, Ankara 1994, II, 1546 Roma ya da Papal k Devletinin Endlsn d veya Reconquista zerindeki etkisini ayr nt l grmek iin bkz. dil Sad el-

Bitv, el-Endelsiyyn el-Mevrike: Dirseh f trhil-Endelsiyyn bade sukti G rnata, Dimek 1985, s. 58-687 Muzaffer Ar kan, XIV-XVI. As rlarda Trk-spanyol Mnasebetlerine Toplu Bir Bak , s. 239. Bu makalenin tamam , Endls-

Osmanl mnasebetlerini anlamak bak m ndan da ok nemli bilgi ve deerlendirmeleri ihtiva etmektedir. Bu nedenle biz,makalenin tamam n ekte vermeyi uygun grdk. Dileyen okuyucular m z kitab m z n eklerinde bu makaleyi bulabilirler.

Ayr

ca, mezkr makalenin geni ekli kitap olarak da mevcuttur: Muzaffer Ar

kan-Paulino Toledo, XV.-XVI. Yzy

llarda Trk-Ispanyol Iliskileri ve Denizcilik , GKBDKKKYTD,7, Ankara 19958 Braudel, Akdeniz , II, 16; I k, s. 129 Braudel, Akdeniz , II, 14, 15-16


3/29

imparatorluun da etraf ndaki alanlar kendi denetimleri alt nda tutma ihtiyac duymalar , onlar glfilolar oluturmaya ve ayn zamanda do rudan kendi etki alanlar nda olan stratejik noktalar tam olarakfethederek dmanlar n d lama abas na itmi tir.

XVI. Yzy l n ba nda spanyol gcnn Orta Akdenize doru mthi younlamas kar s nda Osmanl lar, Kuzey Afrikadaki politikalarla daha yak ndan ilgilenme zorunluluu hissettiler.nk, M s r hakimiyetiyle Osmanl lar, slamiyetin kutsal yerlerinin koruyucusu olarak Kuzey Afrikadaki Mslman toplumlar zerinde de nfuz sahibi olmulard . Orta-Bat Akdeniz blgesi veKuzey Afrika, Balkanlardan sonra Osmanl lar Avrupal lar ile kar kar ya getiren ikinci alan olacakt .Blgeye hakim olmak Osmanl lar iin neredeyse ka n lmaz bir durum olarak gzkyordu. Mdahaleiin ilk gerekeyi Endlsller salad . Kemal Reis ile balayan Osmanl giriimleri, Barbaroslar nkat l m yla Orta-Bat Akdeniz havzas n k sa zaman sonra tam bir gaza-cihat ya da kutsal sava alan na evirdi.

Osmanl ile spanya aras nda ilk ciddi siyasi balant , XV. yzy lda Endls Devletinin sonparas G rnatan n dmesine yak n bir zamanda ortaya kt . spanyollara kar yard m talebiyleEndlsllerin II. Bayezit devrinden itibaren zaman zaman Osmanl lara mracaat etmeleri, zaten cihatve yay lma siyasetinin tabii ynnde bulunan Bat Akdeniz-Kuzey Afrika ve dolay s yla spanya ileOsmanl lar n yak ndan ilgilenmesi sonucunu dourmutur. spanyadan kovulan Yahudiler veMslmanlar, Osmanl topraklar na kabul edilmitir. Mslman korsanlar ve XVI. yzy lda Cezayir

beyleri vas tas yla hem Endlsl Mslmanlara yard m edilmi, hem spanya k y lar vurulmu vehem de Bat Akdeniz ve Kuzey Afrika ya da Maribte Osmanl hakimiyeti tesis edilmi , ayr caOrtadou ve Balkanlardaki topraklar n evre blgeleri de ele geirilerek Osmanl merkez corafyas gvenlik emberiyle donat lm t r.

XV. Yzy l n sonlar nda i btnlemesini tamamlayarak Endls Devletine son veren ve h zlabyyp Avrupa ve Amerika k talar nda yay lan spanya, bu g ve byklne ramen, nceleriba ms z ve XVI. yzy l n ilk eyreinden itibaren Osmanl ya bal olarak Akdeniz ve Maribk y lar nda hkm sren Mslman denizcilerin sald r lar yla ba edemez durumdayd . Devrin en glbyk Mslman devleti olan Osmanl lar, bu denizcileri tevik ve desteklemek suretiyle hem rakibiolan spanyay y prat yor hem de Endlsl Mslmanlara yard m sal yor, onlar n slam topraklar nag etmelerini kolaylat r yordu.

Barbaros Hayreddin isimli denizcinin fethettii lkeleri ve donanmas n , Suriye ve M s r henzyeni fethetmi olan muzaffer Sultana devretmesi ve 1533te Osmanl hakimiyetine girii ve kaptan- deryal a getirilii, Avrupada byk yank uyand rm t . Bat Akdenizde H ristiyanlara kar mrnnounu harcam olan usta denizci Barbaros, Osmanl sultan iin neredeyse mkemmel bir donanmagc haz rlamaya balad . Tersaneye yeni bir dzen vererek devletin gemi mhendislii hususundakieksikliklerini tamamlad . Tayfalar profesyonelletirilir, gemilerdeki toplar gelitirilir, btn elemanlarbat daki teknik ve taktikler zerine eitimden geirilir. Kanuni, Kaptan Paaya bu yeni donanma ile Andrea Dorian n 1533 ve 1534 y llar nda yapt na benzer ekilde spanyaya ait topraklarasald rmas n emreder. talyan yar madas na yap lan seferler, dzenli bir askeri hareketten ziyadekorsan bask n n and rmaktad r. Bat ya korku verir. Roman n stanbul taraf ndan her anfethedilebilecei dncesini ortaya kar r.10

Barbaroslarla kuvvetlenen bu gz-korsan tekilat , Cezayirde bir gz uc beylii halinegelmi, daha sonra Barbaros Hayreddinin Osmanl hkmdar na hizmetini arzetmesi zerine gaz

faaliyeti zirveye ulam

t

r. Kanuni, karada gaz faaliyetini bizzat idare ederken, Akdenizde bu i iBarbarosa b r akm t r. Barbaros, Trk-Frans z dostluk ve dayan mas nda V. Karlosa kar savam t r.11

Barbaros, Ftih Sultan Mehmedin Otrantoda yapt gibi bir fethitalyada gerekletiremez.Tersine, kendi bildii ekilde savamaya devam eder. Barbaros ve beraberindeki denizciler, ilk ciddis navlar n 1538de Prevezede verdiler. Byk bir zaferle neticelenen bu sava, Osmanl lar n Orta-Bat Akdenizde hakimiyet kurmalar n n balang c oldu. Bundan sonra Trablusgarb ele geirildi evKuzey Afrika k y lar tek tek ele geirildi. Fas ise bal devlet haline getirildi. Trkleri Bat Akdenizdenuzakla t rmak isteyen II. Filip ve mttefiklerinin oluturduu donanma, 1560ta Cerbede yenildi. III.Murat devrinde (1574-1595), Fas n Osmanl lara tbi olmas yla, Osmanl n n gc Atlas Okyanusuna

10 Bostan, Osmanl Gemileri , s. 66 vd.; Miguel A. De Bunes Ibarra, Yavuz Sultan Selim ve Kanuni Sultan Sleyman

Devirlerindespanya ve Osmanl

mparatorluklar

Aras

nda Deniz Sava lar

, ev. Ramazan Gzen, Trkler Osmanl

, YeniTrkiye, Ankara 1999, I, 599-601; Ann Williams, Akdeniz at mas , Kanuni ve a : Yenia da Osmanl Dnyas , ed.Metin Kunt-Christine Woodhead, Tarih Vakf Yurt, stanbul 2002, s. 44 vd.

11 Muzaffer Ar kan, XIV-XVI. As rlarda Trk-spanyol Mnasebetlerine Toplu Bir Bak , s. 253


4/29

dayanm t r. Osmanl Devletinin XVI. yzy lda Akdenizdeki en byk g olduu tart ma gtrmezbir gerektir. Bu yzy lda gerekletirilen fetihlerle, blgedeki en byk siyasi g olman n yan nda,ekonomik bak mdan da son derece iyi bir konumdad r.

1571 Tarihinden sonra iki lke aras nda fiil bir sava hali ortaya kmam t r. Buna ramen,spanya Devleti Osmanl ile dostluk mnasebetleri kurmaya yanamam t r. Bunun sebeplerinianlamak kolayd r. nk, mill btnln gerekletirmek iin Endlsllere veya Araplara kar yedi as r kadar srdrlm bir Reconquista mcadelesi ve bir as r sren Mslmanlar h ristiyanlat rma gayretlerinden sonra, bu mcadeleden tevars olunan bir tre, onlar n bir Mslmanlkeyle dostne mnasebetler yrtmesine imkan b rakmam t . Bu durum iki as r kadar devam etti veb sre zarf nda iki imparatorluun da genilemesini tamamlay p art k duraklama dnemlerinegirdiklerineahit olmaktay z. Art k sava devlet politikalar n n devri tamamlanm t .12

1610 Srgnyle spanyadan kovulduktan sonra stanbula gelebilen bir k s m Endlsgmeninin, spanya kral n n zenginliini ve kudretini abart l ekilde anlatmas , Trklerin spanyakral na itibar etmelerine sebep olduu ileri srlmektedir. Ancak, her hlkrda Trkler, eitlidevletlerin durumlar hakk nda srekli bilgi toplarlar ve mesela spanya kral n n k halindeolduunu, Portekizliler ile yapt klar sava lar n onlar tkettiini, Fransan n da spanyay her yandantehdit ettiini gayet iyi bilirler.13

Osmanl lar n cihan hakimiyeti mcadelesi yolunda att dev ad mlar n bize gre sonuncudenemesi olan ve 26 Austos 1683 tarihinde Merzifonlu Kara Mustafa Paa taraf ndan gerekletirilenViyana Kuatmas sonras , spanyollar n ise bundan bir as r kadar nce ngilizler kar s nda ald klar byk yenilgilerden sonra, art k iki imparatorluun da rakip Avrupa devletleri kar s nda dnyahakimiyeti mcadelesini kaybetmeye balad klar n n grlmtr. Bundan sonra taraflar kal c biranlamaya varman n ak lc yol olduunu iyice grm ve anlam lard r. lk ad m spanyollar att . 1759y l nda Sicilyateyn krall ndan spanya krall na geen III. Karlos, daha Napolideyken Osmanl Devleti ile srdrm olduu diplomatik ve ticar mnasebetlerden esinlenerek stanbula bir elignderdi. ki lke aras nda 1782 y l nda bir dostluk ve ticaret antlamas imzaland . Ayn senespanyollar, stanbulda daimi bir temsilcilik at lar. Osmanl lar n Madridde daimi bir elilik amas iseancak 1857 y l nda gerekleebilmitir. Bundan sonraki ilikiler, kar l kl dostluk gsterileriyle veuyumlu ekilde srm tr.14

Seyrsefer ve ticaret zorunluluklar , korsanl k ve sava n rastlant lar , su ortakl klar vard r.Bunlar n sonucu olarak birok macera ortaya kmaktad r. Bunlar ise, farkl kltr ve inantaki halklar nkaynamas na vesile olmaktad r. Nihayetinde Akdeniz, btn renkleri, sa biimleri, modalar ,mutfaklar ve detleriyle btn rklardan ve btn dinlerden insanlar n buluma yeridir. Akdenizdekicanl uygarl klar n temelinde bu eitlilik ve de onlar n hareketlilii vard r. nk, ancak mallar n uzaklara yayabilen, yabilen uygarl klar canl d rlar. nsan, d nme veya yaama biimi ihraetmeyen bir uygarl k hayal edilemez. Yani, bir uygarl k iin yaamak hem vermeye hem de dnalmaya yatk n olmak demektir. byk Akdeniz uygarl olan Latinlik,slmiyet ve Yunan dnyas ,asl nda alt uygarl klar n birer gruplanmas , ortak bir kaderle birbirlerine balanm zerk evlerinak mas d r.15 Akdeniz merkezli as rlar boyunca sregelen Dou-Bat etkileimi ite bu prensipleribize anlatmaktad r.

Osmanl n n son as rlar nda art k taraflar aras nda hemen hibir mcadele unsuru kalmam t r.Dolay s yla problem de yoktur. Sadece kar l kl jest olarak padiah n krala, kral n da padiaha nian,

hediye, vb. vermesiyle gerekleen iyiniyet ilikileri ve kar

l

kl

uluslar ar as

standart basit ilikilerhakimdir. Bu tr ilikilere rnek olacak belgeler Osmanl ar ivinde mevcuttur.16

B. Akdenizde Mslman Denizciler ve Ma rib ya da Kuzey AfrikaDou slam dnyas n n (Merik) s n r kabul edilen M s rdan Atlantik Okyanusuna kadar

uzanan Kuzey Afrika blgesi ve Gney Sahra, slam kaynaklar nda Marib ad yla an lmaktad r.Gnmzde bu corafyada Libya, Tunus, Cezayir, Fas ve Moritanya bulunmaktad r. M s r n bat s ndayer almas ndan dolay baz kaynaklarda Endls de Marib corafyas na dahil edilmektedir. Ortaa

12 Ibarra, 599-601; Glsoy, s. 590 vd.13 Ricaut, Trklerin Siyasi Dsturlar , haz. M. Reat Uzmen, Tercman 1001 Temel Eser, stanbul (ty), s. 15814 Kemal Beydilli, spanya, D A, XXIII, 165-170; Ali Sinan Kneralp, spanyada Osmanl Temsilcilii ve Osmanl -spanyol

Mnasebetleri,Trk Kltr Ara t

rmalar

, 1973-1975 (Ankara), XI-XIV, 162-16315 Braudel, Akdeniz , II, 128, 132-133, 14116 Mesela bkz. BOA.-Y.PRK.BK., 65/22 15/Ca/1319; BOA.-Y.PRK.TKM., 44/74, 13/Ca/1319; BOA.-Y.PRK.ASK., 172/80,

26/R/1319; BOA.-Y.PRK.AZJ., 35/17, 16/Ca/1315; BOA.-Y.PRK.E A., 24/66, 29/Z/1313; BOA.-Y.EE., 38/37, 19/C/1308


5/29

slam tarih ve corafyac lar Maribi eitliekillerde blmlere ay rm lard r. Bunlar aras nda en fazlakullan lan u taksimdir: Marib-i Aks (Uzak Marib), Marib-i Evsat (Orta Marib) ve Marib-i Edn(Yak n Marib). Blgenin toplam yzlm 6.146.441 km, bugnk nfusu 75 milyon civar ndad r.Berberler (Emz ), Araplar ve az say da zenciden meydana gelen nfusun % 98i Mslmand r.17

Muvahhidlerin kn takip eden iki as r iinde Kuzey Afrika blgesi Mslman devletleri,kendi aralar nda uzun sren mcadelelere giri mi ler, XV. yzy lda smrgecilik hareketlerinebalayan spanyol ve Portekizlilerin, kendilerine en yak n bu blgeyi kontrol alt na almalar iin uygunartlar haz rlam lard r. te yandan, ayn msait artlar, spanyollar ile ayn zamanda ykselen bykg Osmanl lar iin de ekici bir etken olmu tur.

spanyol Katolik krallar , Reconquistan n 1492de baar ya ulamas n n hemen ard ndan,H ristiyan dinini yayma maskesi alt nda yay lmac emellerini bu kez Kuzey Afrikayayounlat rm lard r. Bu yneliin etkenleri aras nda, krall k zerinde etkili bir isim olan papazXimenezin k k rtmalar n n yan s ra, Kuzey Afrika k y lar na g edip yerleen Endls gmenlerinin Akdenizde korsanl a ba layarak spanyol hedeflerine sald rmalar da yer almaktad r. Ancak, as letken phesiz uzun as rlar sren Reconquista mcadelesinde Endlsllerin en byk destekisiolan Mariblileri kontrol alt na almak, onlar ekonomik ynden smrmek ve Akdenizdeki stratejiknoktalar ele geirerek yay lmakt r. spanya ve Portekiz, Kuzey Afrika k y lar nda smrgecifaaliyetlerine balamadan evvel hem smrgecilik hem de denizcilik hususunda aralar nda bir anlama

imzalam lard r. Papa VII. Alexander, 15 May s 1494 tarihinde bu anlamay destekler mahiyette birirade yay nlam ve bylelikle istilac lar n anlamas kutsal bir nitelik de kazanm t r.Osmanl Devleti, rana kar dou ve H ristiyan Portekiz tehlikesine kar da gney

blgelerinde hakimiyet tesis edip emniyet alt na ald ktan sonra Kuzey Afrika ve Bat Akdenizistikametine ynelmitir.18 Akdenizde Mslman denizciler, Osmanl dan nceki as rlarda da ok aktifidiler. Kemal Reis, Pr Reis, Hayreddin Reis ve Kara Hasan Reis gibi Trk denizciler, mezkr alandaOsmanl lar n mdahalesi iin gerekli altyap y haz rlam gibiydiler.

H ristiyan Avrupa devletleri ile Marib ve Dou slam lkeleri aras nda canl iktisad-ticarilikiler yan nda, zellikle Bizans dneminde savalar da grlyordu. spanyan n G rnatay igalininard ndan ise, Akdeniz byk oranda Osmanl -spanya mcadelesi ve bu arada baz Mslman denizkorsanlar n n spanya sahillerine kar yapt klar srekli sald r larla tarihteki yerini alm t r. BarbarosHayreddin ve arkadalar , spanyan n Bat Akdeniz ve Marib blgesini ele geirme arzu vegiriimlerini byk lde boa karm lard r. Mesela, 1505 y l nda spanyollar Vehran k y lar n , 1535y l nda da (taht n kaybetmi olan bir Hafs emrin talebi zerine) Tunus k y lar n igal etmilerdi.Marib k y lar ve nemli ehirlerinde hkm sren Maribli pek ok emr, kendi saltanatlar n tehditettii dncesiyle Trklere kar spanyollar n korumas na ba vurmu lard r. Bugn bu iddiay desteleyecek pek ok belge, spanya ar ivlerinde (zellikle Archivo General de Simancas) mevcuttur.Birka n zikretmek gerekirse; Tunus Sultan Ebu Abdullah Muhammed el-Hasan ilemparator arlkenaras nda 13 Austos 1535 tarihli ittifak antlamas nda sultan, belirli artlar kar l nda imparatoraBne ehrini vermeyi vaat etmektedir. Tlemsan Emri Ebu Abdullah el-Mtevekkil ise,arlkenin eizabellaya gnderdii 1532 tarihli mektupla, Ebu Abdullah Muhammedbnl-Kd adl bir bakaMaribli emrinarlkene yazd 1542 tarihli mektupta, imparatora Trklere kar sava ma ar s yeralmaktad r. Bunlar gibi daha pek ok rnek mevcuttur.19

nceleri ba ms z fakat Yavuz Sultan Selim devrinden itibaren Osmanl ya bal olarak

Akdenizde kffra kar

gaza yapan Trkler gibi, spanya-Endlsten srgn edilen Mslmanlardanbaz lar da Akdenizde ve Kuzey Afrikadaspanyollara kar cihada itirak etmilerdir. Blankiyo(Blanguillo) Reis, bneli Ahmed Ebu Ali Reis, Ciudad Realli Murat el-Kebir Gevadiano ve dierlerigibi. Trk denizcilerin liderliinde yap lan deniz ak nlar , bir as r kadar etkiliekilde devam etti. Dahadoru ifadeyle, XVI. as rda etkili olan bu ak n ve sald r lar, bu as rdan sonra etkisini ve gaza-cihatruhunu kaybederek, ganimet ve kle toplamak iin yap lan soyguncu korsan bask nlar nadnmtr. XVI. Yzy l sonlar ndan itibaren Trablus, Tunus ve Cezayir blgesinde Osmanl nm nahkm sren Pa a, Day ve Aalar, spanya ve talya sahil ehirlerine kar yap lan bu gazaak nlar n , kendi hazinelerini doldurmak iin bir f rsat olarak grm ve kullanm lard r. Akdenizde butr Trk sald r lar , XVII. ve XVIII. as rlar boyunca da devam etmitir. Bu arada, baz Avrupa devletleribu denizcileri rakip devletlerin deniz ticareti ve hakimiyetini etkilemek maksad yla bazen

17

brahim Harekt, Marib,D A, XXVII, 31418 Portekizlileri dostne uyaran Kanunnin bir mektubu, ar ivde yle kay tl d r: BOA.-MD. 5, Hkm: 16119 Seyyid Murad, s. 140 vd.; lter, s. 61-63; Braudel, Akdeniz , II, 234; nan, VI, 388. Barbaros kardeler diye an lan H z r ve Oru

Reislerin ayr nt l hayat hikayeleri iin bkz.lter, s. 65 vd., 78-87 ve Seyyid Murad, eserin tamam .


6/29

desteklemilerdir. Bu tr ak nlar, ancak XVII. yzy ldan itibaren ngiliz, Hollanda ve Fransan n ortaktav r ve giriimleriyle, nihayet Fransan n 1830 y l nda Cezayiri igal etmesinden sonra tamamendurmutur diyebiliriz.20

Bilhassa stanbulun fethiyle birlikte btn Ortadou zerinde Avrupal lar n emelleri y k l rkenbu defa spanyadaki Mslmanlar n H ristiyanlar kar s nda yenilip topraklar n kaybetmeleri, Kuzey Afrika devletlerini zor durumda b rakt . ou birer ehir ve evresinde hakim kk hanedanlardanibaret olan bu devletler ar as ndaki karde kavgalar ve birbirlerine stn gelebilmek iin zaman zamanspanya, Napoli ve Sicilya21 gibi krall klardan yard m istemeleri, Akdenizin gney sahillerini yaanmazhale getirmi ti. Avrupal lar daha da ileri giderek, Mslmanlar n yaad Marib sahil ehirlerini igaletmeye ba lam lard . O dnemde Mslman ahalinin yard m na koabilecek Osmanl dan baka gyoktu. Zaten Akdenizde ciddibir g haline gelen Trk denizcileri, bata Oru Reis, BarbarosHayreddin Paa ve Turgut Reis 22 kaptanl nda Trklerin blgeyi iyi tan malar sonucu Kuzey Afrikasahillerinin birer birer Osmanl eyaletine dnmesi saland .

Bu k ta zerinde en geni topraklar tek idare alt nda toplama ba ar s n gsteren Osmanl larM s r, Habe , Cezayir, Trablusgarb ve Tunus eyaletlerini slyne (senelik maa) usulyle idare ettiler.Sonraki as rlarda bu uygulama dier eyaletlere de yay ld . XVI. Yzy lda Osmanl Devleti 32 eyaleteayr lmaktayd ve bunlardan Arap nfusun yaad 13 eyaletten drd olan M s r, Trablusgarb, Tunusve Cezayir Afrikada bulunuyordu.23

Tunus Eyaleti ve Tunus Emreti (1535-1957), balang ta Cezayire bal iken 1587 y l ndanitibaren mstakil eyalet haline evrildi. Fethi ise nce 1534 y l nda Barbaros Hayreddin Pa a ilebalam , 1556 ve 1557 y llar nda Turgut Reis ile devam etmi ve 1574 y l nda sevk edilen Osmanl ordusu ii tamamlam t r. Yani, hem buradaki spanyol igaline son vermi hem de Hafsler idaresineson vermitir.24 Osmanl dneminde Tunus 22 kazaya ayr lm t r: Tunus, Bizerte, Kala-i Tabarka, Kfmaa Amdn, Mikne, Sinan, Testr, Tabarsk, Ifrkiyye maa Bce, Matar, Dhil maa Sleyman, Kala-iKalbiya, Kala-i Hamme, Shil maa Ssa, Lecm, Mehdiye,sfakus maa Kekrene, Kayrevn, CerdCerbe, El-Araz ve Zarzs. Eyalet tekil edilmesinden birka sene sonra Yenierilerin mdahalesiyleseilen day lar, eyaletin gerek sz sahibi oldular. Padiah n buradaki temsilcisi konumundaki valilerinPaa unvan yla bir makam sahibi olmaktan baka etkinlikleri yoktu. Paa tayin edilen Korsika as ll Murat Beyin (1612-1631), eyalet idaresini oullar na devretmesiyle Muradler dnemi; 1705 y l nda daasker a as Hseyin b. Ali et-Trknin idareyi ele geirmesiyle Hseynler dnemi balad .25

Osmanl n n Cezayir Eyaleti (1516-1848), Oru Reisin vefat ndan sonra karde i BarbarosHayreddine kald (1529). Trklerin Akdenizin gneyinde son derece stratejik bu noktaya yerlemesi, Avrupa devletleri iin uzun as rlar srecek tehlikeli bir dnemin balang c oldu. zellikle 1707 y l nakadar spanyollar n, elde tuttuklar Vehran (Oran) ehri d nda Cezayirin geri kalan k s mlar iinemelleri tamamen sonusuz kald . Trklerin hakimiyetinde buras Akdenizin en cazip ehirlerindenbirisi haline geldi. Genelde Barbaros Hayreddin Paan n kurduu dzeni korumakla birlikte, zamanladeiime de uram t r. Buradaki Trk hakimiyeti drt devreye ayr lmaktad r: Beylerbeyiler Devri(1518-1587), Paalar Devri (1587-1659), Aalar Devri (1659-1671) ve Day lar Devri (1671-1830).26

Fasa gelince, Sadlerin idaresinde olan bu blgeyi hem Osmanl lar hem de spanyollar elegeirmeye, en az ndan sultanlar n kendi ynetimlerinin sad k kleleri haline getirmeye al malar naramen, tm abalar uzun sreli kal c etki dourmam t r. Cezayirliler, Sadleri Padiah n halifeunvan n tan maya ikna edememi ler ve bu durum iki taraf aras nda srekli at ma yaanmas na

sebep olmutur. V. Karlos da, Sadlerin kendi bask

s

na kar

Osmanl

lardan yard

m istemedetereddt etmemeleri nedeniyle Fasta istediini elde edememitir. Fas, Osmanl lar ve spanyollar

20 Daha fazla bilgi iin bkz. Seyyid Murad, s. 276 vd.;lter, s. 71 vd.; nan, VI, 388-390; Hurtez-Benjent, s. 278-28021 Napoli ve Sicilya, zellikle XVI. yzy lda, Trk tehlikesine kar ya da Trklerin Arnavutluk ve Yunanistanda sahip olduklar

gzetleme noktalar na kar hem spanyol filolar na bir s sunmak, hem de Trk donanmas na direnmek grevini ifaediyorlard . Bkz. Braudel, Akdeniz , II, 228 vd.

22 Rum kkenli olan Turgut Reis, 1550de Cerbeye yerlemi, Tunusta genilemi ve buradan Orta-Bat Akdeniz H ristiyankentlerine kar youn sald r lara girimitir. Bkz. Braudel, Akdeniz , II, 306

23 R dvan, s. 143-167. XVI. Yzy lda Afrikadaki Mslmanlar n tamam na yak n ya Osmanl hakimiyetine girmi veya bilhassaBilds-Sudan blgesinde olduu gibi padiah halife kabul ederek onun ad na camilerinde hutbe okutmulard r. Bu durum,XX. Asr n ilk y llar na kadar devam etmi ve smrgeciliin k tada yay lmas yla birlikte btn tarih balar kopmutur. Bkz.

Ahmet Kavas, Afrikada Trklerin Hakimiyeti ve Kurduklar Devletler,Trkler- Osmanl , Yeni Trkiye, Ankara 1999, I, 580;Harekt, 316-317; lter, s. 74 vd.

24

Kavas, s. 58425 Kavas, s. 581, 58426 Kavas, s. 583; D. Abdullah Hammd, el-Moriskiyyn ve Mehkimt-teft fil-Endels 1492-1616 , ed-Drut-Tnisiyye lin-

ner, Tunus 1989, s. 132 vd.. Cezayirin tarihi ve fizik yap s konusunda daha fazla bilgi iin bkz. lter, s. 104 vd.


7/29

aras nda her iki byk gcn de tam kontrol alt na girmeksizin bir yzy ldan daha fazla bir sreboyunca dokunulmadan kalm t r.27

Kuzey Afrika dediimiz Marib ile Endlsn ilikileri, zorunlu sebeplerle ba ndan itibarenok yak n hatta i ie olmu tur diyebiliriz. nk, ncelikle fethinden itibaren Endlsn Dou slamdnyas ile balant yoludur Marib. Her kesimden Mslman, ne amala olursa olsun bu yoldan gelirgider Endls ile Dou aras nda. Deniz yolunu kullananlar pek azd r. Dolay s yla, bu birbirine bitiikgibi grnen ikislam lkesi aras nda her trl al -veri ve etkileimin olmas tabdir. Nitekim, EndlsDevletinin siyasi mrnde Marib devletlerinin destei ok mstesna bir yere sahiptir.28

Son derece geni arazilere sahip bu blgelerin uzun sre tamam yla hkimiyet alt na al nmas gereklemedii gibi, o a n artlar nda dorudan stanbul taraf ndan idare edilmesi de mmkndeildi. Zamanla buralara yerleen Trk soylu aileler, padiah n ferman n da alarak gl eyaletdzenleri kurdular ve adeta yar ba ms z bir devlet gibi hkm srdler. zellikle TrablusgarbtaKaramanl Dnemi, Tunusta Hseynler Dnemi ve M s rda Kavalal Mehmed Ali Paa ve soyundangelen Hidivler Dnemi, kendilerine has zellikleriyle dier pek ok eyaletten farkl -imtiyazl konumdayd lar. Bunlar aras nda Garp Ocaklar ad yla bilinen Cezayir, Trablusgarb ve Tunus, sondnemlerine kadar Anadoludan asker toplamaya devam ettikleri iin yerli ahali aras nda da nemlisay da Trk as ll nfus artm t r.29

spanyadaki Endls Mslmanlar n ya da Mdeccenleri denizci gzleri vas tas yla yokolmaktan kurtar p Akdeniz sahillerine yerle tirerek Kuzey Afrikan n yeniden canlanmas na byk katk salayan Osmanl lar, Mdeccenlerin uzun as rlar boyunca kazanm olduklar tecrbelerinden deistifade etmilerdir. spanyay en son 1609-1614 y llar aras nda gerekleen Byk Srgnde terketmek zorunda b rak lan Mdeccenlerden 80 bininin Cezayir ve Tunusa nakilleri salanm t r. Yerliahalinin ounluunu tekil eden Berberler ve Araplara oranla Osmanl idaresiyle daha s cakmnasebetler kuran Mdeccenler ile Anadoludan askerlik ve denizcilik yapmak zere blgeye sevkedilenler aras nda yap lan evlilikler sonucunda kuvvetli ailevi balar da kurulmutur.30

XVII. Yzy la gelindiinde Kuzey Afrika sahillerindeki ehirlerde yaayanlar n say s yzbinlerle ifade edilir hale gelmi tir. Trklerin denizlerde yapt klar baar l seferler sayesinde gelienticar hayat ve Avrupan n gney sahillerinden toplanan vergilerin eyalet merkezlerine getirilerekyerlilere da t lmas ve yerli ehirlere mledilmesi, ehirlerde refah seviyesini art rm t r. AfrikadakiOsmanl idarecileri merkezden gnderilen paralarla deil, bizzat mahallinde elde ettikleri gelirlerle bublgeleri kalk nd r yorlard . Anadoluda olduu gibi pek ok Kuzey Afrikaehrinde Osmanl dan kalmaeserlere r as tlanmas n n sebebi, bu idarecilerin ahaliyi rahat iinde yaatma gayretlerinin birneticesidir.31

C. II. Bayezit Dnemi (1481-1512)Endlsllerin Osmanl lardan haberdar olmalar da byk ihtimalle bu byk fetih olay ndan

sonraya denk d mektedir. nk, stanbulun fethinin Endlsller aras nda byk bir sevin ve hattakurtulu heyecan meydana getirdiini, ileride vereceimiz belgelerden anlamaktay z.

spanya, Endls Devletinin bu son gnlerinde art k Trklere kar mcadeleninbayraktarl na, H ristiyan alemine ve Papal a hizmet iddias na da s oyunmaya ba lam t r. Bunu herf rsatta Papaya hissettirmeye al makta ve destek istemektedir. 32 Bu, Osmanl lar ile spanyaaras nda byk at malar n ufukta olduunun iaretiydi.

1492 Y l ndan sonra spanyollar, imparatorluk olma yolunda h zla ilerlemilerdir. Bir yandankuzeye Avrupa istikametine, dier yandan gneye Kuzey Afrikaya ynelmi , te yandan AtlasOkyanusunu geerek yar m as r ierisinde Teksastan Arjantine kadar uzanan topraklara veokyanuslarda say s z adalara sahip olmu lard r. Buralardan elde ettikleri alt n ve gmn sa lad gle Avrupada yay lmak iin gerekli byk savalara giriebilmiler ve Yenia dnyas n n tan d byk imparatorlua sahip olmu lard r.

27 Ibarra, s. 605; Ya ar Ycel-Ali Sevim,Trkiye Tarihi: Osmanl lar Dnemi (1566-1730) , TTK, Ankara 1991, III, 26 vd. Budurma iaret eden ar iv belgesi iin bkz. BOA.- M.D. 67, Hkm: 134

28 Endlsn Marib ile ilikileri konusunda daha fazla bilgi iin bkz. Razk,el-Endelsiyyn , s. 28 vd.29

Kavas, s. 579-58030 lter, s. 88 vd.; Kavas, s. 58031 Kavas, s. 58132 Muzaffer Ar kan-Paulino Toledo, s. 141


8/29

Kastilya ve Aragon krall klar n n 1469da birlemesinden sonra glenen spanya, 1492deG rnatada Endls slam Devletine son vermi ve bu tarihten 12 y l sonra len kralie zabel, kocas kral Fernandoya, Maribte kfirlere (Mslmanlara) kar hal sald r lar n srdrmesini, Avrupadaise sava tan uzak durmas n vasiyet etmitir. Fernando bu vasiyete k smen uymu, fakat daha oktersini yapm t r. Maribe ynelik baz igal hamleleri gerekletirmi ise de, as l gcn Avrupaynnde gstermitir. talya zerinde Fransa ile youn sava lara girimi tir.

1480de Otrantonun fethinin ard ndan Osmanl lar n talya sahillerine ve adalar na kar taarruzlar n art rd kar n gsteren spanyol ar iv belgeleri oktur. spanyollar, kendi himayelerindebulunan Napoli, Sicilya ve civartalyan adalar na her zaman yeni bir Trk taarruzu korkusu iinegirmilerdir. Bu belgelerden birine gre, 1485 y l n n yaz nda yeni Trk sald r s olmayaca n nanla lmas zerine, spanyollar G rnataya kar kuatma hareketini iddetlendirme karar alm lar vebu yzden geliebilecek bir Trk sald r s na kar savunma tedbirlerini art rm lard r.33

spanyadan Kuzey Afrika k y lar na g eden Endlsllerden baz lar bu dnemde korsanl kfaaliyetlerine ba lam lard r. spanya gemilerine ve spanyadaki Mdeccen karde lerinin desteiylebaz spanyol k y ehirlerine sald r lar dzenliyor ve intikam al yorlard . Mesela, 1505 y l ilkbahar ndaMerslkebirdeki Endlsl korsanlar, 12 Brigantin ve F rkateyne sahip olarak Belensiye ve Malagak y lar n yama etmilerdir. Ancak, bunun zerine kral Ferdinand ayn y l sonlar nda Merslkebiresald rm ve igal etmitir.34

Endls Yahudileri, slam fethi ncesi H ristiyan Vizigot ynetimi taraf ndan sap k inansahibi, toplumda fesat karan ve dmanla ibirlii yapan bir topluluk say larak, 694 y l nda 17.Toledo Konsilinde al nan kararla toptan klele tirilmilerdi. Mallar na el konulmu ve ocuklar daKatolikletirilmek zere ellerinden al nm t .35

spanyada zaten var olan Yahudi d manl , papazlar n gayretleri sonucu gnden gneartm t r. 1411 Y l nda, Vincent Ferrer ad nda bir kei Kastilyay batan baa dolaarak Yahudilerevaazlar vermi ve onlar H ristiyan olmaya zorlam t r. Onun gerek iyilik gerekse bask yoluyla yapt zorlamalar neticesinde, pekok Yahudi ktleler halinde H ristiyan olmu veya yle grnmek zorundakalm t r.36

Asl nda, G rnatan n Teslim Antlamas nda Yahudilere de Mslmanlar ile benzer ekildehaklar tan nm t .37 Buna ramen, anlama inenmi ve 31 Mart 1492 tarihinde spanya Krall lkede bulunan btn Yahudileri srgn etmeyi ngren kanunu yrrle koymutur. Buna gre, 100bin kadar Yahudinin 2 Austosa kadar lkeyi terk etmesi isteniyor, giderken alt n, gm gibi paralar ngtrlmesi de yasaklan yordu. Gerekten de, bu tarihe kadar srgn olay gereklemi tir. Srgnferman yay nlan nca Yahudiler byk bir tela kap lm lar ve bu karardan dnlmesi iin kral ilekralieyi ikna etmeye al m lard r. Ancak, Kardinal Torqueamadan n iddetli tepkisi zerine kraliyet,ald byk para teklifine ramen, karardan dnmemi tir. Yahudilerin spanya H ristiyanlar ncaistenmemelerinin nemli sebeplerinden biri, din tahammlszlk iken, dieri onlar n alt nlar vemallar n n ellerinden al nmak istenmesiydi. Nitekim, srgn ferman nda bu hususa da yer verilmitir.Yahudilerin bir k sm , vaftiz olmay kabul ederek H ristiyanl a girmek veya yle grnmek (Konverso)zorunda kal rken, onlar n ou (bunlar n say s 200 bin tahmin edilmektedir)38 evlerini ve mallar n yokpahas na satarak yolculuk iin haz rlanm ve yola koyulmulard r.39

Srgnlerden bir k sm Kuzey Afrikaya, bir k sm talyaya hareket etmitir. nemli bir blmde Osmanl lkesine g etmi tir. Kuzey Afrikaya gidenler yama, soygun gibi mezlime maruzkalm lard r. Endls Yahudilerinin byk bir blm Osmanl Sultan ndan yard m istedi. nk, Avrupa lkeleri onlar kabul etmek istemiyordu. Osmanl Devleti bu Yahudilere yard m etti ve kenditopraklar na kabul etti. Endls Yahudilerine 1496-1497 y llar nda Portekizden kovulan EndlsYahudileri de eklendi.40 Yani, Endls-berya Yar madas Yahudileri, H ristiyanlar taraf ndanneredeyse toptan srgn edildiler. Osmanl lkesine kabul edilen bu Yahudiler (say lar 40 bin tahmin

33 Muzaffer Ar kan-Paulino Toledo, s. 136, 138, 14034 lter, s. 6135 Moshe SevillaSharon, s. 2136 [Cecil Roth,Histoire du Peuple Juif , Paris 1957, s. 272-273]ten naklen Erolu, s. 4537

Attali, s. 143-14438 Franco, s. 3739 Moshe SevillaSharon, s. 132-134; [Sachar, s. 253]ten naklen Ero lu, s. 50-5140 Moshe SevillaSharon, s. 18


9/29

edilmektedir)41, bata Selanik olmak zere zmir, stanbul, Edirne, Yeniehir ve am blgesinde Safedgibiehirlere yerle tirildiler.

Yahudi g y l olarak bilinen 1492, sembolik bir tarihtir ve gerekte Yahudi gnn enyoun olduu y ld r. Ancak, bu tarihten sonraki bir-iki as r boyunca da Osmanl lkesine EkenazYahudilerinin42 gleri devam etmitir.

1492 Y l nda spanyadan kovulduklar iin Osmanl lkesine g eden Yahudilerin say s ,yakla k 40 bin olarak tahmin edilmektedir . Yeni gelen gmenleri, daha nce Osmanl idaresindeyaamakta olan Ekenazlar ve Romanoitler 43 hararetle kar lam ve onlara ellerinden gelen her trlyard m yapm lard r. Gmen Yahudiler, dindalar ndan olduu gibi, devlet yneticilerinden de hertrl yard m grm lerdir. Onlara kar her trl ktlk yasaklanm ve hatta idam sebebi say lm t r.Haham Eliya Kapsali, bu hususu yle anlatm t r:

Osmanl Padiah Bayezit, spanya (Endls) Yahudilerine yap lan ktl ve bir gvence arad klar n renerek, onlara merhamet etmi, btn lkeye mndler gndererek Yahudilere eziyet etmeyi ve onlar kovmay kesinlikle yasaklam t r. Onlara yumuak davranmay ve iyilik etmeyi emretmitir. Kim ki gmenlerekt muamele ederse veya onlara bir ceza verirse, cezas n n idam olaca n ferman buyurmutur.44

Yahudiler, Osmanl lkesine toplu ekilde geldikleri gibi, aile olarak gelenler de olmutur.Bunun bir rneini biz, II. Bayezit dneminde Rumeli kad lar na yaz lm olan bir hkmdegrmekteyiz:

el-hlet hzih Drende-i hkm- hmyun Baruh veled-i Musa nam Yahudi, horandas yla Krfezdengelp memlik-i mahrsemde mtemekkin olmak talep itd ecilden buyurdum ki, mezbur Yahudi, her kang iskeleden ihtiyar ederse gelp memlik-i mahrsemde mtemekkin ola, bu babda kendye, oluna, k z na vemal na ve davar na ve esbb na ve horandas na kimesne dahl taarruz etmeye ve incitmeye ve endirmeye,yle bileler, almet-ierfe itimat ideler. Tahrren f evili Zilhicce sene sitte ve tisa mie (960).45

Bu hkm bize, Padiah n ve dolay s yla Osmanl lar n gmen Yahudilere kar sahipolduklar anlay n ne olduunu ok a k ve seik olarak gstermektedir. nk, Osmanl rk, renk, dil,din, kltr ayr m yapmaks z n kendisiyle uyumlu olmaya elverili insan ktlelerine, elindebulundurduu imkanlardan istifade etme f rsat tan m t r46.

Endlsl Mslmanlar, G rnatan n Teslim Antlamas mcebince spanyada kalmak veyaMaribe g etmek aras nda muhayyer b rak lm lard . Onlardan yzlerce aile kendi isteiyle Maribe

g etmitir.Bu dnemde Osmanl Devletinin Mdeccenlere herhangi bir yard m henz sz konusu

deildir. Endlsllerden gelen yard m ar lar zerine sadece baz denizcilerin spanya hedeflerinekorsanvar sald r lar ndan behsedilmektedir. Yani, Osmanl lardan cesaret bulduklar na inand m z Akdenizdeki ba ms z Trk-Arap Mslman denizciler, spanya k y lar na korsan sald r lardabulunmaya balam lard r. Bu tr sald r hareketleriyle onlar, hem dman taciz ediyor, hemMdeccenlere moral destei sal yor ve hem de onlar n Kuzey Afrikaya g etmelerine yard mc oluyorlard . leriki y llarda Mdeccenlerin zaman zaman kalk acaklar isyan hareketlerine de budenizcilerin destekleri sz konusuydu ki,spanya ynetimi bu yzden k y eridinde oturan Mdeccenaileleri i blgelere iskn etme ihtiyac hissetmitir.

Padiahtan yard m talep etmek iin stanbula gelen Endls elisi, tespit edebildiimizkadar yla ilk defa bu dnemde sz konusudur. 892/1486-1487 Y l nda Endls G rnata Sultan XII.

Muhammed Ebu Abdullah es-Sa rin gnderdii ilk eli (ki, kimlii bilinmiyor), temsil ettiiEndlsllerin yaad vahim durumu bir iirle takdim etmeyi mnasip grmt.47 Bu iir, Endlslir Ebul-Bek Slih b.erf er-Rundye (. 684/1285) aitti ve 1212 y l nda kaybedilen byk sava /

41 Emmanuel, s. 5742 Endls ya da berya Yahudileri olan Sefaradlar d nda, dier Avrupa blgelerinde yaam olan Yahudiler iin kullan lan bir

terimdir.43 Romal lar, yani Bizans dneminden kalma Yahudiler.44 [Veinstein, s. 363]ten naklen, Erolu, s. 6645 906/1501 Tarihli II. Bayezit Dnemine Ait Ahkm Defteri , haz. lhan ahin-Feridun Emecen, stanbul 1994, s. 1546

Hseyin Arslan, s. 268-26947 Baz ara t rmac lar taraf ndan ilk elinin geli tarihi 1482, Kemal Reisin sevk tarihi ise 1488 olarak verilmitir (bkz. Muzaffer Ar kan, XIV-XVI. As rlarda Trk-spanyol Mnasebetlerine Toplu Bir Bak , s. 245). Ancak, dier pekok arat rmac n ntespitleri ve Kemal Reisin sevk tarihi dikkate al nd nda, 1487 tarihini tercih etmek daha isabetli grnmektedir.


10/29

el-kb felketinden k sa sre sonra ard ard na kaybedilen Kurtuba, biliye, Ceyyan, Dniye veentern gibi pek ok Endlsehri iin sylenmi a t veya mersiye idi.48

Sebebi ve mazereti her ne olursa olsun, aralar nda Osmanl lar n da bulunduu Memlukler,Hafsler 49, Sadler 50 ve Abdlvdler 51 gibi o gnn Mslman devletleri gerekli yard m yapmad klar veya yap lan yard mlar yetersiz kald iin Endlste Ben Ahmer idaresi 1492 y l nda sona erdi. K sasre sonra Endlsllere kar balayan H ristiyan bask s kar s nda bunalan Mslmanlar, eskidenolduu gibi yine dier Mslman kardelerinden, zellikle de Osmanl lardan yard m istemeye kt lar.nk, onlar iin Osmanl ok ey demekti. Her eyden evvel slam dnyas n n en gl devletiydi vepadiah, btn Mslmanlar n halifesiydi. O halde, bu halife Endlsllerin yaamakta olduutrajediye bigne kalamazd . te bu dnceler ierisinde Mdeccenler, 1501-1502 senesinde bir kezdaha II. Bayezite mracaat ettiler. Bu kez gelen eli de, nceki gibi kendi hallerini anlatan bir a t ilegelmi ti.52

Bu iirle gelen ikinci yard m talebi, acaba hangi tarihte gereklemitir? Pekok ara t rmac n ntespitine gre, 1505 y l nda Endlsllerin el-B ertta (Alpujarras) kalkt klar isyan hareketininakabinde olmu tur. Ancak, bu kez de elinin kimlii bilinmiyor ve stelikiirin sahibi irin kimliikonusunda kaynaklarda belirsizlik mevcut. nk, gelen elinin kimliinden ok getirmi olduumektubun iinden kan a t-istinct trndekiiir zerinde durulmutur. Baz tarihiler, bu elinin zorlah ristiyanlat r lan Mdeccenlerden biri olduunu yazarlar 53 ki, bizce de bu isabetli bir tahmindir.

Endls tarihisi el-Makkar, Ezhrur-riyz adl eserinde 104 beyitlik bu iire yervermektedir.54 II. Bayezit, Endlsllerin bu iki yard m talebine de etkili bir kar l k verememitir. lkar n n ard ndan spanya kraliyetine hitaben bir mektup yazm , Endlsllere ynelik bask politikas ndan vazgeilmesini rica etmi ancak, pek etkili olmam t r. kinci elinin gelii sonras ndaOsmanl ynetimi, bu kez diplomatik giriim yerine asker mdahale karar alm t r. 1494teOsmanl lar n hizmetine girmi bulunan byk denizci Kemal Reis, 1505 y l nda bir donanmayla Akdenize sevk edilmitir. Kemal Reis, Mleka ve el-Ceziru-ark yye yani Balear Adalar k y lar n vurmu ve bu arada ok say da Mdecceni Kuzey Afrika vestanbula ta m t r.55

1492 Y l nda Endlsn dyle birlikte balayan glerden bir k sm da stanbulaynelmitir. Byk ihtimalle denizcilerin gayretleriyle gerekleen bu gmen nakliyat sonucustanbula gelenler, burada Galata semtine yerle tirilmi lerdir.56 Kemal Reis ile onun arkadalar olanBurak Reis, Kara Hasan Reis, Herek Reis ve Pir Reis gibi nl denizciler hem Venediklilere hem despanyollara kar Osmanl lar ad na Akdenizde cihat etmilerdir. Padiah, bu kadar yla yetinmekzorunda kalm t r. nk, o zaman donanma henz Bat Akdeniz ve spanya zerine a lacak kadargelimi deildi.57 Macaristan olaylar ve Papa II. Julesin nclndeki hal larla sava yan nda,Memlukler ile de mcadele sryordu. Cem meselesi58 ise hem ite hem de d ta padiah n ba n ar tan hususlardand .

D. I. Selim Dnemi (Yavuz, 1512-1520) ve Barbaros Hayreddinin Yard mlar Bu dnemde Osmanl lar, Asya ve Ortadou ynnde geni leme siyaseti takip etmi, Suriye-

M s r-Arabistan blgesinde hakim olan Memlukler devletine bal yerleri ele geirmilerdir. Bylelikledevletin bymesi ve daha da glenmesi sa lanm t r. Dou Akdeniz k y lar n n hkimiyet alt na

48

Abdurrahman eref, Osmanl

Devleti Tarihi , haz. Musa Duman, Gkkubbe, stanbul 2005, s. 136; Uzunar

l

, II, 200;Mehmet zdemir, Endls Mslmanlar na Osmanl Yard m , 394-39549 1228-1574 tarihleri aras nda Tunus ve Do u Cezayirde hkm sren Berber hanedan . Bkz. Muhammed Razk, Hafsler,

D A, XV, 125-12850 1548-1659 tarihleri aras nda Fasta hakim olan hanedan. Bkz. Hseyin Mnis, Trhl-Ma rib ve hadrath , Beyrut 1992, s.

223-34051 1235-1550 tarihleri aras nda Tilemsen ve civar nda hakim olan hanedan. Bkz. Erdoan Meril, Abdulvdler,D A , I, 276-27752 Ali R za Seyfi, s. 28; Mehmet zdemir, Endls Mslmanlar na Osmanl Yard m , 396; Razk, el-Endelsiyyn , s. 6553 nan, VI, 346-34754 Kasde-mektubun ad : Rislet Ehlil-Cezre bade istli ehlil-kfri al cemih lis-Sultn Byezd, el-Mektebetl-Vataniyye

bil-Cezir, No: 1620. Kasidenin kayna iin bkz. Makkar,Ezhr , I, 108-11555 Ali R za Seyfi, s. 26 vd.; Ycel, Yaar-Ali Sevim,Trkiye Tarihi: Osmanl lar Dnemi (1300-1566) , TTK, Ankara 1990, II, 213;

Mehmet zdemir, Endls Mslmanlar na Osmanl Yard m , 39656 Evliya elebi, I, 43157 BOA, Mhime Defteri No: 78, s. 441: 1022/1613; Abdurrahmaneref, s. 136; Uzunar l , II, 199-204; Ahmet Tabakolu, s.

236-23758

1481 Y

l

nda Bayezidin tahta gemesine kar

kan Cem Sultan, ayn

y

l giritii Yeniehir sava

n

kaybedince nce Anadoluya (1482), ard ndan da Rodosa kamak zorunda kald (1482). Ayn y l, Bayezid St. John Tarikat (Hospitalier)valyeleri ile Cem zerine anlamaya vard . Uzun sre padiah n ba nda korku veren bir gile olarak kalan bu mesele, 25ubat 1495 tarihinde Cem Sultan n vefat yla sona erdi. Bkz. Glcan, s. 197-198


11/29

al nmas ndan sonra K z ldeniz ve Hint Okyanusuna a lma gereklemi, buralarda ise coraf ke iflersonucunda blgeye gelerek baharat n vatan olan Hindistan ile Uzakdouya hakim olmamcadelesine girien Portekizliler ile kar la lm t r. Gerek Portekiz tehlikesi gerekse yeni fethedilentopraklar n sahillerini koruma ve denizleri kontrol alt nda tutma zorunluluu, deniz meselelerine sonderece nem vermeyi gerektiriyordu. Dolay s yla, bu dnemden itibaren denizcilie byk nemverilmi, tersane ve donanma faaliyetleri iyile tirilmi (Galatada Hali Tersanesi), sonraki dnemlere

alt yap tekil edecek salam ad mlar at lm t r.59

Bu dnemde spanya, 1516da Ferdinand n lmyle birlikte taht kavgalar na sahne olmu tur.

sava ancak 1522de durdurulabilmitir. Bu tarihte V. Karlos, taht n tek sahibi olmu ve dev bir Avrupa imparatorluuna hkmetmitir. O, spanya mparatorluuna hkmedecek Habsburghanedan ndan olan be kraldan ilkiydi. Kastilya, Aragon,talya, Almanya ve bal lkeleri, Hollanda,Lksenburg, Macaristan, vd Nerdeyse Avrupa k tas n n yar s n ve Amerika k tas ndaki yeni lkelerikaplayan bir imparatorluk, art k V. Karlosun idaresindeydi. Ancak, byklyle paralel ekildedevletin problemleri de bykt.

1514-1519 Aras Kuzey Afrikada ba ms z bir devlet kurmaya al an ve Barbarosunliderliini yapt Trk-slam kkenli korsanlar n aktif olduu y llard r. Bu gruplar n Kuzey Afrikadakihareketi, Avrupal lar taraf ndan yeni ve ba ms z bir korsan vekil-devletin douu olarak grlmektedir.Baz arat rmac lar taraf ndan Akdenizde Osmanl korsanl eklinde de nitelendirilen bu hareket,

ou isimsiz deniz korsanlar n n yar resmi faaliyetleri ile balam t r. Daha ok haydutluk olarakanla lmak istenen bu tr korsanl k, asl nda karada ribat denen s n r boylar nda nc kuvvetgreviyle cihat eden ak nc lar n denizlerdeki mudilidir. Karada ve denizdeki bu ak nc lar, slamHukuku prensipleri ile slam n cihat ve gaz anlay benimseyerek hareket eden mchitlerdir.Osmanl korsanlar , devlet hizmetinde olsun kendi adlar na olsun, sava a kt klar nda bunu bir inansava yani cihat bilinciyle yapm lard r. Nitekim, levend veya gnll levendeklinde adland r lanbu denizciler, hukuk d na kt klar zaman harm levend olarak adland r lm lar vecezaland r lm lard r. Osmanl devlet donanmas n n gl ekilde Akdenizde grlmeye balamas ylabirlikte, korsan gemileri devlet donanmas na iltihak ederek g birlii yapm lard r. Zaman iindeCezayire yerleerek, Akdenize evresi olan H ristiyan devletlerin korkulu ryas haline gelmilerdir.60

Kemal Reisin Mdeccenlere destek amac yla gnderili iyle e zamanl olarak, BarbarosHayreddin aabeyi Oru Reis ile birlikte Akdenizde korsanl a balam bulunuyordu. ki karde ,Tunusta Havkulvdyi ve bir yar mada zerinde bulunan er eli (Cicelli) s edinerek ak nlar n talyak y lar na kadar uzatm lard . 1515 Y l nda Yavuz Sultan Selimin de desteini alarak Cezayirispanyol igalinden kurtarmak iin harekete getiler. 1517de bu hedeflerine ulat lar ve Oru ReisCezayir Sultan ilan edildi. Ancak, 1518despanyollar ve yerli ibirlikileriyle yap lan Tilemsen Sava s ras nda Oru Reis ld ve Hayreddin yaln z kald . Bu durumda Osmanl lardan himaye talep etmekzorunluluu hissetti.61

Bu amala, Cezayir halk nde gelenlerinden Muhammed b. Mansur b. Ali el-Halebninyazd Cezayir halk n n arzas n , adamlar ndan Hac Hseyin eliylestanbula Yavuz Sultan Selimegnderdi. Arzada Endlsn igal ediliine ve Mslmanlar n igal alt nda kal na dikkat ekildiktensonra d man spanyollar ve Portekizlilerin doudan-bat dan Cezayiri kuatt , Cezayir halk budurumdayken Oru Reis ve Hayreddinin imdatlar na yeti tii ve bu sayede d man n pskrtld,kendilerininer-i erifi uygulamada kararl ve Allah yolunda cihad meslek edinmi Hayreddindenziyadesiyle memnun olduklar , onun idaresi alt nda Osmanl Devletine tbi olmak ve bu suretledman tehlikesinden beri olmak istedikleri gibi hususlar yer almaktayd . 62

Yavuz, bu talebi tereddtsz kabul etmi ve Hayreddine Yenieriler ile topulardan mteekkil2 bin kiilik bir asker birlik de gndermitir. Osmanl himaye ve deste ini arkas na alan BarbarosHayreddinin bundan sonra, stanbula davet edilecei 1533 y l na kadarki en nemli faaliyetlerindenbiri, Endlslleri kurtarmak maksad yla spanya k y lar na seferler tertip etmek olmutur. O, k y lar n vurarak spanyay taciz ediyor ve imkan lsnde Mdeccenleri gemileriyle Kuzey Afrikayata yordu.63

59 Bostan, Osmanl Gemileri , s. 5260 lter, s. 94 vd.; Bostan, Osmanl Gemileri , s. 47-49; Chakib, s. 27 vd.; Hammd, s. 133-135; R dvan, s. 189 vd.61 Hasan el-Vezzn, II, 9, 33, 38-41; Kr . Hess, s. 8; Muzaffer Ar kan-Paulino Toledo, s. 185 vd.; Mehmet zdemir, Endls

Mslmanlar na Osmanl Yard m , 396-397; Hammd, s. 134-13562

Temm, Abdlcelil, Risle min ahli mednetil-Cezir ils-Sultan Selm el-Evvel,el-Mecellett-trhiyye el-Ma ribiyye , N. 6(January 1975), 119-12063 Ktip elebi, I, 61 vd.; Seyyid Murad, s. 70, 140; Hammd, s. 136; Mehmet zdemir, Endls Mslmanlar na Osmanl

Yard m , 397


12/29

1516 Y l nda Trk denizcilerin Kuzey Afrikadaspanyollar n elindeki baz k y ehirlerinesald r lar n n etkisini, aa daki spanyol belgesi a k ekilde gstermektedir:

Penon de Argel (Cezayir Liman Az ) Kalesi Beyi Senyor Quintinspanya Krall n n btnvalilerine, kalenin su ve erzak s k nt s n belirten 18 Austos 1516 tarihli mektubu:

Sayg deer Beyler,

Kutsal Katolik dinimizin dmanlar n n devaml sald r lar yznden son gnlerde art k Cezayir sahil vesular na, eskiden olduu gibi, gemilerimiz gelemedii iin yard m da ulaamam , bu yzden kalede byk s k nt ve k tl k meydana gelmi, yaln z 15 varil suyumuz kalm bulunmaktad r. Kral Naibine yazd m mektupta, kalenindurumunu ve kaptanlar n borlar veya eitli problemleri nedeniyle yard ma imkanlar olmad n belirttiktensonra, kalenin en acil ihtiyalar n giderebilmek amac yla, kaleyi emniyet alt na ald ktan sonra bizzat Mayorkaehrine gelmek zorunda kald m. Ayr ca, kaptanlara o blgede kullan lan mhimmat masraflar hari 1270 alt nduka da yard m ettim. Bu yzden, siz byk ve sayg deer efendimizden sz konusu kale iin gerekli levz m vemalzemenin yani erzak, barut ve paran n gnderilmesini istirham ediyorum. nk, askerler bu kadar tehlikekar s nda cretleri ve levaz mlar vaktinde verilmeyecek olursa bize kar bir tak m glkler kartabilirler. Tanr sizin mrnz uzun ve bereketli k ls n.

Mayorka, 18 Austos 1516, Nicola Quint Gemisi64

Yavuz, bu talebi tereddtsz kabul etmi ve Hayreddine Yenieriler ile topulardan mteekkil2 bin kiilik bir asker birlik de gndermitir. Osmanl himaye ve deste ini arkas na alan BarbarosHayreddinin bundan sonra, stanbula davet edilecei 1533 y l na kadarki en nemli faaliyetlerindenbiri, Endlslleri kurtarmak maksad yla spanya k y lar na seferler tertip etmek olmutur. O, k y lar n vurarak spanyay taciz ediyor ve imkan lsnde Mdeccenleri gemileriyle Kuzey Afrikayata yordu.65

E. Kanun Sultan Sleyman Dnemi (1520-1566)Bu dnemde Osmanl lar n spanyaya kar Frans zlar ile ittifak kurmas 66, spanyol

ar ivlerinden al nan bir belgede yle ifade edilmektedir: Kastilya Amirali Don Fadriqueinmparator V.Karlosa Medina de Riosecodan gnderdii 3 Temmuz 1537 tarihli Mektubu :

Fransa Kral n n, Tanr dan korkmadan H ristiyanl a kar gsterdii dmanca davran lar ile birkadefa asker kuvvetlerini, ancak kfirlerin yapabilecei bir davran la, Majestelerinin kutsal abas olan Katolikliin karlar n n aleyhine harekete geirdiini ifade eden Majestelerinin mektubunu alm bulunuyorum.imdi, Trklerile ibirlii yaparak Byk Trkn amac olan H ristiyanl a sald r ve tahrip etmek, Fransan n da amac olmutur. Ancak, Majestelerinin, bu kuvvetlerin birlemesi halinde g kazanacaklar dncesi bizi korkutmamal d r.Majestelerinin btn bu glere kar sava mas beni asla korkutmamaktad r. nk, Tanr ya kar sava makiin birlemi bulunan kfir hkmdarlar n, H ristiyanl n ba olarak H ristiyanl k ad na sava an Majestelerinekar glip gelebileceklerine inanmak mmkn deildir..

Ulu Efendimiz, Tanr ad na ve H ristiyanl n iyilii iin yap lacak savaa bir kk ile katk dabulunaca m. Majesteleri, bu kk belirlenen ama dorultusunda a k art rma yoluyla satarak faydalanabilir.

Ayr ca silah ve a r toplar vermek suretiyle de yard m edece im.. Tanr Kutsal Majestelerini ve mlklerini koruyupmreffeh k ls n. Hizmetkr n z, kulunuz ayak ve ellerinizden per. Ben Amiral. Kutsal ve Katolik Efendimiz Kralve mparator Hazretlerine.67

Bat Akdenizde tm hayat n H ristiyanlar ile mcadeleye adam olan Barbaros, 1533testanbula gelir ve bizzat padiah taraf ndan kabul edilir. 1534te Cezayir Beylerbeyi olarak DeryaBeylerbeyliine yani Osmanl donanmas n n Kaptn- Deryal na getirilir. Bundan sonra, Osmanl iin gemisi ve personeliyle mkemmel bir deniz gc haz rlamaya balar.68 Haz rl klar n tamamlay nca ise Kanuniden ald tam destekle Orta ve Bat Akdenizdekispanya mparatorluuhedeflerine sald r r.69 K sa srede ok byk neticeler elde eder.

64 Muzaffer Ar kan-Paulino Toledo, s. 144. Barbaros ve adamlar n n az say da da olsa Bat Akdeniz ve Kuzey Afrikadaglerinin her geen gn artt n ifade eden spanyol belgesi iin bkz. Ayn eser, s. 156-157

65 Ktip elebi, I, 61 vd.; Seyyid Murad, s. 70, 140; Hammd, s. 136; Mehmet zdemir, Endls Mslmanlar na Osmanl Yard m , 397

66 Osmanl -Frans z dostluk antlamalar na delil olan birok ar iv belgesinden birka n n kayd yledir: BOA.-MD 3, Hkm:1121; BOA.-MD 5, Hkm: 93;spanyaya kar Osmanl -Frans z ibirliini gsteren ar iv belgelerine rnek olarak bkz. BOA.-M.D. 19, Hkm: 713; BOA.- M.D. 21, Hkm: 645

67

Muzaffer Ar

kan-Paulino Toledo, s. 243.68 Bostan, Osmanl Gemileri , s. 6669 Bu sald r lar n yap ld merkezde taraflar aras ndaki durumu gzlemleme imkan sunan spanyol belgesi iin bkz. Muzaffer

Ar kan-Paulino Toledo, s. 251


13/29

Osmanl lar n Korfu adas n fethetmeleri, H rsitiyan dnyada byk korku meydana getirir.Venedik, Adriyatik ve Egedeki baz adalar n geri alabilmek maksad yla Papa ve imparator ile KutsalBirliin bir kolunu olu turmay kabul eder. Andrea Doria taraf ndan ynetilen ve spanya, Venedik-Papal k, Portekiz, Ceneviz ve Malta glerinin itirak ettii byk H ristiyan donanmas , Barbarosunliderliindeki Osmanl donanmas taraf ndan 1538de Prevezede yenilgiye urat l r. Bu zaferleH ristiyan dnyas , Akdenizdeki hakimiyetinislam dnyas lehine kesin olarak kaybeder. 70 1541de

imparatorun giritii Cezayirin igali giriimi de sonusuz kal r.71

Asl nda V. Karlos, Kanuniye kar yrtt sava n her cephesinde herhangi bir fayda elde edemez. Bu yzden, btn Kuzey Afrikaehirlerinin h zla birer Osmanl eyaleti haline gelmesinden sonra Akdeniz, nebaht sava na ve Ulu Alinin72 1580 civar nda lmyle balayan Osmanl mparatorluunun denizlerdeki stnlnngerilemeye ba lamas na kadar stanbulun hakimiyetinde kalacakt r. Bu dnemlerde Fransa, mttefikiOsmanl n n gc olmadan gney denizinde belirleyici hibir ie girememektedir. Mesela, 1558 y l ndaFrans zlar n talebi zerine Akdenizde byk ve gl bir donanma doudan gelmitir.

ki byk askeri g, Hayreddin Paan n73 ve V. Karlosun zaten lm olduklar 1565y l ndaki Malta kuatmas na kadar birbirleriyle a k bir at ma iine girmezler ve denizde byk sava olmaz. Onun yerine, Bat Akdeniz blgesinde dk younluklu at malar yaan r. Bu dnemdespanyollar n Osmanl lar hakk ndaki dnceleri yledir: Osmanl lar daima karada korkutan bir tehlikeiken, denizdeki tehlike Hayreddin Paan n ahs ve sonra Turgut Reis ile zdelemitir. Bu bak a s ndan sava , Kanuniye kar deil tersine Kuzey Afrikada Osmanl ya tbi-vekil bir devletkonumunda bulunan korsanlara kar yd . Bu sebeple, Hayreddin Pa an n vefat haberi, spanyolar veOsmanl lar aras ndaki gerilim ve at malar n azalmas na neden olur. 1547de ngiltere kral VIII. Henriile Fransa kral I. Fransuva da lmlerdir. Yeni insanlar n ve personelin iba na gelmesi, yeni siyase tve yeni fikir anlam na gelmektedir. Buna bal olarak bar n egemen olduu bir dnem balam t r.74

Kanuni, 1541-1543 y llar nda Macaristan seferiyle megul olduundan Mdeccenleredorudan bir yard mda bulunamam ancak, 1543te Fransa ile ibirlii yaparak, Endlsllerinisteklerine de uygun ekilde, spanyaya ait ehir ve kaleleri vurmak maksad yla Barbarosu Akdenizesevk etmitir. 110 Gemilik bir filoyla 28 May s 1543te stanbuldan Akdenize a lan Barbaros Messina,Reggio ve Ostia gibi talyan ehirlerini vurduktan sonra Marsilyada Frans z donanmas yla birlemitir.Barbarosun hedefinin Marsilyadan gney bat ya doru hareket ederek spanyay s k t rmak ve busuretle Mdeccenler zerindeki bask y kald rmak olduu anla lsa da, bu arada Fransan n spanya ilebar anlamas imzalamas Barbarosun amac n sonusuz b rakm t r. Bunun zerine Barbaros,donanma iinden kk filolar spanya k y lar na sevk ederek kk de olsa taciz sald r lar gerekletirmi ve fakat donanma stanbula geri dnmek zorunda kalm t r. Bundan anla l yor ki,Osmanl n n Endls gibi merkeze ok uzak bir blgede byk apl deniz harektlar na tek ba nagirmesi zordur. Fransa gibi mttefiklere ihtiya duymaktad r ancak, onlara da fazla gvenolmamaktad r.75

1558de Osmanl donanmas ndan bir filo, yeniden Frans z donanmas yla ibirlii yaparak Akdenizdespanyaya kar bir sefer gerekletirdi. Haziran n ilk gnlerinde Napoli k y lar na gelmi,al k olduu iskelelere uramadan her zaman Bat l lar dehete dren olaanst h z yla ve yoluzerindeki nemli H ristiyan noktalar n yamalayarak Bat Akdenize doru yelken am , Cenovakrfezinde Frans z kad rgalar n bulamay nca Balear Adalar na ilerlemi, Piyale Paa buradaMinorcan n kk kenti Ciudellay ele geirmi ve Mdeccenlerin ayaklanmas ndan endie edilenValensiyan n alarm durumuna gemesine yol am t r. 76

Kanunininspanyaya kar takip ettii siyasi stratejisinin Akdenizde iki cephesi mevcuttu. Bircephede Fransa ile i birlii yap l rken, bir dierinde Kuzey Afrikay kontrol hareketleri devam ediyordu.Bu suretle Akdenizde tam bir stnlk salama ve spanyaya mdahaleyi kolaylat rmaamalanm t . Bu strateji bize gsteriyor ki, Kanuni zaman nda Mdeccenleri kurtarmak maksad yla

70 Bostan, Osmanl Gemileri , s. 67, 6971 Hammd, s. 13672 spanyollar, Cezayir day s olmu ve bir sre sonra dnyay a rtacak ve Padiah n donanmas n slah edecek olan Calabrial

kk bal k Ulu Aliyi kendi taraflar na ekmek zere, 1596da ona spanyada bir markilik sunmulard r. Bylesine birarmaan n, soylu olmayan bir kiinin reddedemeyece i bir ey olduunu sanm lard r. Aynen daha evvel Barbarosayapt klar gibi.. Bkz. Braudel, Akdeniz , II, 257

73 1546 Y l Temmuz ay nda, Cezayir lideriyken 1533ten itibaren Padiah n donanmas n n efendisi Kaptan Paa olmu olanBarbarosun roman gibi hayat sona ermitir. Bkz.lter, s. 103; Braudel, Akdeniz , II, 298

74

Ktip elebi, I, 58 vd.; Braudel, Akdeniz , II, 298, 342, 34475 Hess, s. 10; Chakib, s. 54-55; R dvan, s. 361 vd.76 Abdurrahman eref, s. 162-163; Mehmet zdemir, Endls Mslmanlar na Osmanl Yard m , 398; Braudel, Akdeniz , II,

324-325, 344-345


14/29

dorudan spanya zerine bir sefer tertip etmek mmkn deildi. Olsayd zaten padiah bunuyapabilirdi.

Mmkn olmad n gsteren delil ve iaretleri okumaya balad m zda gryoruz ki,ncelikle Akdenizdeki g dengeleri byle bir seferin gerekleme ans n byk ldeazaltmaktayd . Sonra, bu dnemde Cezayir d nda Kuzey Afrika henz Osmanl lara bal deildi.Trablusgarb ancak 1551de, yani Kanuniye gnderilen feryatnmeden 10 y l sonra Osmanl hakimiyetine kat labilmiti. Son derece byk stratejik neme sahip olan Tunus 1535ten beri spanyoligali alt ndayd ve ancak 13 Temmuz 1574 tarihinde kesin olarak ele geirildi ve bu tarihte Osmanl hakimiyeti kesin olarak Kuzey Afrika blgesinde tesis edilebildi.

Gerek Fas idarecileri ve gerekse blgedeki baz Mslman hanedanlar, Kanuni gibi devletinen gl dneminin padiah n n pek ok dostne mektup ve giriimlerine ramen,77 kendi iktidarlar n dnerek Osmanl lar n blgeye yerlemelerinden rahats z olduklar iin spanyollar ile dost olmay tercih etmekteydiler.78 Cezayir merkez al narak giriilecek bir spanya sald r s , zellikle Fas sultanlar gibi blgede Osmanl ya kar kma f rsat kollayan yerel glerin de ayaklanmas ve spanyollar ilebirleerek sava malar mmknd.79 Bu durumda b rak n Endlse yard m etmeyi, Kuzey AfrikadakiOsmanl varl bile byk tehlikeye derdi. Ayr ca, Dou ve Orta Akdenizdeki Cerbe, Malta, Sicilya,Korsika, Mayorka ve Minorka gibi adalar nemli birer deniz ss olarak dorudan ya da dolayl ekildespanyollar n kontrolnde bulunuyordu. Bu adalara nisbetle stanbulun yan ba nda say labilecek

K br s bile henz Osmanl hakimiyetinde deildi.ran cephesi ve Balkanlarda da sorunlar vard . Yani,Endlse giden btn yollar a k deildi, iki ad mda bir byk tehlike mevcuttu.Bir baka nemli husus ise, Osmanl donanmas n n ayn s ralarda sadece Akdenizde de il

Portekiz sald r lar na kar K z ldeniz, Basra Krfezi ve Hint Denizinde de koruma faaliyeti yapmakzor nda kalm olmas yd . imdi, Orta ve Bat Akdenizde spanyol varl ile donanmas n n bu denlia rl var iken, Portekizden kaynaklanan tehlike bertaraf edilmemi iken, ayr ca K br sta ve dierEge-Adriyatik adalar nda herhengi bir hal ittifak na kat labilecek durumdaki Venedik hakimiyetisrerken, hatta Kanuni bile ran seferine kmak zorunda kal rken, Osmanl n n btn mtemilat yladonanmas n spanya zerine byk bir seferle sevk etmesi, kelimenin tam anlam yla sonucu tahminedilemeyen bir maceraya at lmaktan baka bir anlam ta mazd . Neyse ki, devrin idarecileri devletibyle bir maceraya sokmayacak kadar tecrbe sahibiydiler.

Tamam, Osmanl Devletinin ordusu ve asker gc ok byk hatta muhteemdir. a n n devsper gcdr. Denizlerde ok h zl ilerleyebilen yzlerce sava gemisi donatabilmekte, karada isezaten stnl tart lmazd r. Osmanl lar n en muhteem a nda Muhteem Kanuninin muhteemordusunun nas l olduunu anlayabilmek iin u ilgin rnei verelim: Halepe yerlemi bir ngiliztccar olan Anthony Jenkins, 1553 y l nda, Kanuni Sultan Sleyman ile muhteem maiyetinin(ordusunun deil) rana giderken Halepe giri lerini grmtr: 6 bin Sipahi (hafif z rhl svari), 16 binYenieri, bin tane Acemiolan . Btn bu askerler alt n ilemeli elbiseler giyinmi olarak, alt n ilemelibir kaftan giymi ve keten ile ipekten muazzam sar yla beyaz at na binmi olan Padiaha refakatetmektedirler. Ordunun mevcudu 300 binden fazlad r ve ta mac l k iin 200 binden fazla deve bunlar izlemektedir..

Akdenizdeki sava s n rland ran ve klten, dolay s yla Endlsllere yap labilecek bykyard m engelleyen de, Balkanlar ve Orta Avrupaya doru oluturulan benzerleriyle birlikte ite butablodur. Ancak, bu muhteem tablo iindeki bir ayr nt , bizi bu byk gcn etkisi konusunda dikkatli

olmaya davet etmektedir. Bu say

ca byk yekn tutan mesela 400 bin kiilik bir ordu iinde,sava lar n say s 100 hatta 80 bini gememektedir. Ayn ekilde, 200 veya 500 kad rgay denizeindirebilecek gce de sahiptir Osmanl lar. Ancak, bu gemileri donatacak gleri yeterli deildi. Yani,tayfa olmay nca gemi ve para ne i e yarar? Usta gemiciler ve krekiler laz md r. Bunlar n yetimeside kolay deildir. Barbaroslar dneminde yetien gemiciler, haddizat nda Osmanl lar n denizhakimiyetini kurmalar n salayan ekiptir. Onlar n lmelerinden sonra art k onlar gibi iyi gemicileryetimemitir.

Dikkate al nmas gereken dier bir husus ise, spanya ile Venedik donanmalar n n birlemelerihalinde Osmanl donanmas iin oluturduklar byk tehlikedir. Ayr ca, Osmanl n n Arap eyaletlerindeyani Dou Akdenizin ticaret alan nda isyanlar ve kar kl klar siyasi ve ekonomik glkleri

77

Kanuninin Fas sultanlar

na gnderdii mektuplar ve onlar

memnun ederek blgede bar

tesis etmek maksad

yla yapt

giriimler konusunda daha fazla bilgi iin bkz. R dvan, s. 362 vd.78 Konunun Osmanl ar ivinde bulunan pek ok belgesinden biri iin bkz.: BOA.- M.D. 52, Hkm: 71879 Chakib, s. 36; R dvan, s. 373-374


15/29

art rmaktayd .80 Btn bu engelleyici etkenlerin tam merkezinde ise, merkezde siyasi entrikalara veisyanlara ramen devletin korunmas ve yaat lmas meselesi sz konusudur. Deniz ve kara gcnEndlsllere yard m amac yla spanyaya kar topyekn seferber edecek bir Osmanl Devleti f rt na,salg n hastal k ve al k benzeri kabilecek eitli etkenlerle bu sefer sonunda eer bu gcnkaybederse, phesiz stanbul ok byk bir tehlikeye derdi ve Padiah n b rak n art k dmanlar nakar byk g oluturmas n saltanat n ya da devletini bile kaybedebilirdi. Bunun rnekleri tarihte

mevcuttur. Btn gcn bir savata yitiren baz hkmdarlar, geriye her eyini kaybetmi olarakdnm ve hakimiyeti veya devleti elinden gitmi tir.Btn bu mcbir sebeplerin sonucu olarak Osmanl lar, Mdeccenlere yard m amac yla

spanya zerine macera trnden do rudan bir sefer yerine, bir yandan Kuzey Afrikaya yerlemek vedier yandan Fransa ile i birlii yapmak suretiyle spanyay s k t rmak ve sonuta Mdeccenlerzerindeki bask lar n kald r lmas n salamay hedeflemilerdir.81 Yoksa amalar , Endls Devletiniihya etmek veya G rnatada Osmanl hakimiyeti kurmak olmam t r.

XVI. Yzy l n ortalar nda Trk denizcilerin ak nlar younlam t r. Asl nda bu, iinde ta d paradoks bak m ndan ilgin bir durumdur. nk, o ada spanya neredeyse denizlerin hkimidurumundad r. Donanmas ok byk ve gldr. Bat Akdenizden Atlantik Okyanusuna, oradan daBat Hint Adalar na ve Kuzey Denizine kadar btn denizlerde adalara ve hatta Amerika k tas na bilebir dnem sahip olabilmitir. Ancak, buna ramen kendisi kar s nda bir avu gzi-mcahit denizcilerin

sald r lar na engel olam yordu. Elbette, bu gelimenin ana ekseninde Endlsl Mslmanlar nMaribli Mslmanlar ve Osmanl lar ile olan srekli balant lar , bir etken olarak yer almaktad r.Endlsller, kendilerine kar spanyollarca uygulanan her bask dneminde bu irtibat yenidenkurarak destek aram lar ve isyana kalk m lard r. Asl nda spanya, Mslmanlar n sald r lar na kar kendi sahillerini koruyabilecek gce sahipti. Ancak, ordu ve donanman n baka gilelerle uramas ,k y lar n korumas z kalmas na neden oluyordu. Sadece k sm baar diyebileceimiz ekildespanyollar, bazen bu tr sald r yapan korsan gruplar , mesela 1567 y l nda olduu gibi, kendi sahilleriyak nlar ndan temizleyebilmilerdir.

Osmanl lar n en gl olduklar bu dnemde, Osmanl lar n zellikle Akdenizde kazand klar her baar , spanyadaki Mdeccenleri mitlendiriyor sonuta onlar , kurtulular n n ancak Osmanlarsayesinde mmkn olaca na inanmaya sevk ediyordu. Endlsller bu gten yararlanabilmek iinaba sarf etmi ler, Osmanl lar ile ve daha ok denizciler ile srekli irtibat halinde olmulard r.82 Fakat,gerek dou ve gerekse bat s n r ndaki problemler Osmanl Devletini Endlsllere destek maksad ylaBat Akdenize gelerek spanyaya karma yapacak byk bir deniz seferi dzenlemektenal koymutur. Asl nda, Kanuni devletin doal yay lma alan say lan Bat ynnde ilerleme urundaelinden geleni yapm , onlarca sefere km t r. nk, Osmanl iin as l tehlikeli ve korunmas gereken blge, Avrupa topraklar yd . Bize gre, Balkanlardan Avrupa istikametinde asker vediplomatik ilikileri younlat rmakla Kanuni, ncelikli ama olarak kendi topraklar n gvence alt naal yor fakat, bu arada Bat Akdeniz-Avrupa ekseninde younlaan faaliyetlerinin etkisiyle, EndlsDevletini ihya etmeyi amalad sylenemezse de, en az ndan Endls Mslmanlar n nspanyollarca rahat b rak laca n ve bask olmadan yaayabileceklerini dnyordu. Nitekim,spanyay Akdenizde, Fransa ve ngiltere vas tas yla da Kara Avrupas nda zor duruma sokmas ,ayr ca Avrupa ilerine doru salam ad mlarla ilerleme kararl l n sergileyen Viyana Kuatmas (1526) ve Alaman Seferi (1532) ile, Rodos ve Malta seferleri, onun bu dncede olduuna iareteden somut gelimelerdir.

Endlsller, Kanuninin zellikle Akdenizdeki faaliyetlerini heyecanla takip etmilerdir.Mesela, 1565 y l nda spanyadaki baz Mslmanlar Trkler ile haberletikleri gerekesiyletutuklanm t r. Yine, Kanuninin Malta Kuatmas esnas nda spanyada kan bir yia, spanyollar byk korkuya sevk etmitir. yia udur: spanya Mslmanlar ndan 30 bin kii, gizlice askerhaz rl klar n yapm lar ve Osmanl lar n Malta Kuatmas s ras nda onlarla birleerek spanyayasald racaklar. Gerekleme ihtimali dk de olsa, bu tr haberler spanyol idareciler zerinde herzaman rktc tesir yapm olmal d r. nk, onlar n dmanlar aras nda sadece Osmanl lar veyaEndlsller deil, ayn zamanda Navar (Baskl lar), Fransa ve ngiltere gibi dier Avrupa devletleri devard . Ayr ca, Amerika k tas ve okyanuslardaki mstemlekeler de ayr birer dert kayna yd spanyaiin. Yani, spanyan n ite ve d ta uramas gereken pek ok gilesi vard . Dolay s yla, EndlsMslmanlar n n Osmanl lar ile iliki kurmalar ve Osmanl Devletinden g alan Trk denizcilerdendestek grmeleri, spanya a s ndan yle kmsenecek bir durum deildir.

80 Bkz. Braudel, Akdeniz , II, 328-329, 441, 444, 46781 Bkz. Mehmet zdemir, a.g.e., gs. yer82 Razk, el-Endelsiyyn , s. 114. Daha fazla bilgi iin bkz. R dvan, s. 275 vd.


16/29

Osmanl gcnn spanya-Papal k veya H ristiyanlar taraf nda meydana getirdii korku,Endlsllere uygulanan H ristiyan politikalar nda bir yavalatma veya a rdan alma etkisi yapm t r.Nitekim, byk isyan bast rmakla muzaffer fakat huzura kavuamam olan H ristiyan spanya, birTrk mdahalesi korkusu iinde yaamaktad r ve zaten byle bir tasar stanbulda sz konusuedilmitir. H ristiyan spanya her zaman , 1568den ok nceleri ve ondan ok sonralar , slmiyetintehdidini olduundan fazla grmtr83. Sonuta bu etki, Endlsllerin srgn edilmesi veya

kendiliklerinden g etmelerinde bir gecikmeyi getirmitir diyebiliriz. Hereye ramen, az da olsaKanuni dneminde de Yahudi ve Mdeccen g srm tr. II. Murat ve zellikle II. Bayezitdnemlerinde Osmanl lar n Gayrimslimlere kar sergiledikleri hogr art k btn dnyada iyicebilinir hale gelmiti. Bu yzden Avrupan n hemen her yan nda bask ya maruz kalan Yahudiler, getmek iin Osmanl lkesini semilerdir.

F. II. Selim Dnemi (1566-1574)Kanuninin son zamanlar nda greve getirdii Sadrazam Sokullu Mehmed Pa an n da

etkisiyle devlet, d dnyaya kar byk bir dnya gc olmay srdrmekteydi.84 Ancak, bu dnemde1571 y l nda yaanan nebaht yenilgisi, bu tarihe kadar sren Osmanl lar n yenilmezlik efsanesininy k lmas na ve bunun psikolojik etkisiyle de H ristiyanlar n Trk korkusundan s yr lmaya balamar naneden olmutur. nabaht dan sonra, spanya Papan n srarlar na ramen 1580de Trkler ilemcadeleyi b rakarak Akdenizden uzaklama politikas benimsemeye ba lam t r. nk, corafike ifler sonras art k ortaya kan farkl devlet glerinin baka alanlardaki faaliyetleri sebebiyle Akdeniz deta ntr veya l bir deniz konumuna dmeye balam t r. Dnya egemenlik sava art k Atlantik Okyanusuna kaym t . Akdeniz yaln zca XVI. yzy l boyunca spanya ve Osmanl n n ba n ektii byk mcadeleye ev sahiplii yapm t r. nebaht dan sonra Osmanl lar Akdenizde hemenhibir ciddi rakiple kar lamam t r. Donanma gcnn halen yerinde olduunu kabul etsek bile,imkan olduu halde dnya egemenlik mcadelesinde ye r almam ve nebaht benzeri uluslar aras kapsamda byk deniz sava lar na bir daha kat lmam t r.85

Bu dnemde spanyan n ba nda II. Filip bulunmaktayd . Kendisi, babas ndan devrald devimparatorluun iflas eden siyasi-iktisadi ahvalini slah etmekle meguld. Ancak, problemler okfazlayd ve stesinden gelebilecek gibi de gzkmyordu. nce Hollandada Protestan isyan ba gsterdi (1568). syan bast rmak iin Engizisyon desteiyle bir ordu sevk eden Filip, daha bu isyanbitmeden ayn senede G rnata blgesinde patlak veren Mdeccenlerin isyan yla kar kar ya kald .Sonuta o, g de olsa hem Hollandadakini ve hem de hal zihniyetiyle kar koyduu G rnatadakinibast rabildi.leri yava yava toparl yor gibi grnyordu. Osmanl lara kar mcadelesinde Venedikve Papal k ile anlamaya vard . 1571de ise nebaht da, kal c bir netice elde edemese de, Osmanl donanmas n yenmeyi baard . Ancak, Avrupa ve Akdeniz-Kuzey Afrika cephelerini ilgilendiren veFilipin baar s gibi grnen bu gelimeler, sonuta hemen hibir dengeyi de itiremedi. Yani,Protestan hareketi Avrupada yay lmaya, Osmanl lar da Akdeniz-Kuzey Afrika blgesinde ilerlemeyeve kal c ekilde yerlemeye devam ettiler. Amerika k tas ndaki problemler de bir yandan Filipin ba n ar t yordu. Ayr ca, Filipin Hollanda, G rnata ve Akdenizde giri tii savalar, kal c bir neticedourmad gibi, ekonominin iflas na ve imparatorluun zay flamas na sebep olmu tur.86

II. Selim devri, Osmanl lar ile Endlsller aras ndaki ilikilerin en youn yaand birdnemdir. Endlsller, 1568 y l nda spanya ynetimine kar balatt klar isyan hareketi ncesi-

esnas

ve sonras

nda, padiaha mektuplar gndermilerdir. Bunlardan birisini hareketin lideriMuhammed b. meyyenin karde i Abdullah stanbula getir mitir. Baz arat rmac lara gre,stanbuldaki Osmanl Sultan ndan bu kez de yard m kmam t r.87 Ancak, dier baz lar na gre ise,Osmanl Padiah o zaman ancak denizlerdeki yar ba ms z mcahitleri vas tas yla k sm desteksalayabilirdi ki, yle de olmutur. Bu isyan iin yap lan haz rl klardan stanbulun haberinin olupolmad , henz ayd nlat lamam bir husustur. Ancak, biz biliyoruz ki, Barbarostan itibarenEndlsller ile srekli irtibat halinde olan denizcilerin liderleri, byk ihtimalle bu hareketten haberdarve bir ekilde mdahil olmulard r. Nitekim, Engizisyon kay tlar nda stanbul ad na Cezayiri idare

83 Braudel, Akdeniz , II, 164; R dvan, s. 339 vd. Kanuni Dnemi Osmanl tarihi konusunda daha fazla bilgi iin bkz. Yaar Ycel,Muhte em Trk Kanuni ile 46 Y l , TTK, Ankara 1991

84 Sokulu Mehmet Paa hakk nda geni bilgi iin bkz. Radovan Samarcic, Sokollu Mehmed Paa, ev. Meral Gasp ral , Sabah

Kitaplar

, stanbul 199585 Muzaffer Ar kan-Paulino Toledo, s. 118; Braudel, Akdeniz , II, 50386 Hess, s. 19 vd.87 nan, VI, 368


17/29

etmekte olan K l Ali Paan n88, isyan n gerek haz rlanmas gerekse ba lamas nda rol olduubelirtilmektedir. 1567 Y l nda spanyollarca yakalanarak Belensiye Engizisyon mahkemesindeyarg lan rken konuturulan Geronimo Roldan adl Mdeccenin verdii ifade, bu tespiti dorulayanonlarca rnekten yaln zca biridir. Roldan ifadesinde, Cezayir hkiminin (Trk lider) elileriylespanyaya mektup gnderdiini, mektubunda Endlslleri ayaklanmaya tevik ettiini, ayaklanman nplan ve silahlanma yntemini de verdiini sylemi tir.89

spanyan n kalbinden stanbula kadar kesintisiz bir haber zinciri al maktad r. Yorulmazyry olan kaak veya gezgin Mdeccenlerin ta d klar haberler bu zincirin d ndad r.Mdeccenlerin Kuzey Afrikada olduu gibi stanbulda da adamlar bulunmaktad r. Mdeccenlertaraf ndan stanbula gnderilen mektuplar henz bulunabilmi deildir.90 Buna kar n, II. Selimin bumektuplara cevaben gndermi olduu iki ferman bugn elimizde mevcuttur. Bunlardan 16 Nisan 1569(10 Zilkade 977) tarihli olan , byk Endls isyan esnas nda gnderileni tam metin olarak aa dad r:

Endls ahlsine hkm ki,

Sdde-i sadet-destgh ma arzuhal gnderp kffr- haksr- dallet-i ir melametleri gze alup ve Arab tekellm etmeyi yasak idp ve hatunlarunuzaer-ierfe muhlif baz teklif eyleyp zulm teaddlerininnihayeti olmaduun ve halen yirmi bin mikdar adam olup lkin silahsuz yzbin nefer mukarrerdir. Cezayirden birmikdar silah gelmekle kuvvet-i kalb hs l olup kffr- bedgrdra hayli inkisar verildiin bildirmisiz.

Elhamdlillah, Ehl-islm daima kffr- dallet-sr zerine glib ve mansr olmakdan hl olmaya, yleolsa arzuhalinizde dah her ne ki tahrr u takrr olunmu ise mufassalen pye-i serr-i sadet-mesarime arzolunupcmle ahvlinize ilm-ierf-i lemml-i pdihnem muht u mil olmala daima enzr- ferhunde-sr m olcnibe mnhedif ve mteattifdir. Lkinimdiki halde memlik-i mahrsem kurbunda vki olup ecdd- izm menrallahu berhinehm zamanlar ndan beri ahd emn zre olan K br s nm cezrenin keferesi nakz-i ahd idpderya yznde huls-i niyet ve saf-i tbet ile tavf- Beytullahilharm ve ziyaret-i Trbe-i Hazret-i Seyyidlenmaleyhi efdals-salavt ves-selma tevecch eden Ehl-i slma ve sir tccar tifesine kll teaddleri olmalaisyan u tuyanlar mukarrer olma n, Hak Sbhneh ve Teln n uluvv-i inyetine tevekkl ve itimd ve Mefhar-i mevcdt n salavtllhi aleyhi ve selm n mucizt- kesretl-berekt na tevessl ve istind eyleyp ve sirSahbe-i Gzn r dvnullhi Tel aleyhim ecmanin ervh- bzirglar ndan istimdd olunup evvel bahr- huceste-srda cezre-i mezbrenin feth u teshri hususuna niyet ve ehemmiyet-i pdihnem mukarrerolmudur.

Hak Celle ve Al Hazretleri dergh ndan istid olunur ki, cezre-i mezbre suhletle feth u teshrolunmala kabza-i tasarrufuma myesser olup, mukaddem olduu gibi Ehl-islm ile meml k l nup eir-i er-ierf icr olunmala zvvr u tccr u sir Ehl-islm emn slim varup gelp devm- devlet ve sebt- mecd rifatim ediyesine itialde olalar. Huss-u mezbr, minvl-i mezkr zre olma n izhr olunan merkib-i kevkib-imr cezre-i mezbreye askir-i nusret-sr geirmein bir mikdar tehr grnmein, inallh Tel olmhim inyet-i Hakla bertaraf oldukda donanma-i Humyun- zafer-makrnum ol cnibe sevk olunmak niyetolunup, hlen ol cnibe hz r ve nz r olup, eer askir-i zafer-rehber gnderilmektedir ve eer silah ve sir yarakverilmektedir, kll muvenet muzheret eylesn deyu Cezayir Beylerbeyisine mekked emr fermn mgnderilmidir. nallh, mrun ileyh Beylerbeyi dah bu bbda size emr-i erfim zre her vechile muvenet muzheret ider.

Siz dah, cibilletinizde mezkr olan sr- himmet-islm mcebince gayret-i dn-i mbni elden komayupkffr- mezellet-i sr ile cenk cidl harb k tl env-i ikdm esnf- ihtimm n z zuhra getresz ve oltarafda askir-i zafer-rehberimde feth u nusret myesser olmain ulem v suleh ve sir Ehl-islma leylen venehran hayr dudan hl olmayup ve dim ol cnibin ahvl evz n ilm itmekten hl olmayas z.

Halil avua verildi91

88 Cezayir Beylerbeyliine atanmas , 14 Safer 976/18 Austos 1568 tarihinde olmutur. Paa, Cezayirin en dikkate deerbeylerindendir. Kalabrede domu , Hayreddin Paan n talya k y lar na yapt ak nlardan birinde gen yata esir dm ve ganimet hissesi olarak Ali Ahmet Reisin eline gemiti (1524-1528). Vcudundaki sakatl k nedeniyle arkadalar onunlaalay ediyor ve onu El Fartas (Teigneux) lakab yla an yorlard . ocukluundan beri denize al k nd . Mslmanl kabuletmesinden sonra Ulu veya K l Ali ad n ald . Ykselii pek abuk oldu. nce Ali Ahmet Reisin gemisine ba tayfa oldu.Ganimet hissesi oal p kf para biriktirince bir gemi ald ve kendi hesab na korsanl a ba lad . Etkili vurgunlarla zenginleti,birka y l iinde Cezayirin nde gelenlerinden ve Hasan Paan n en sd k kaptanlar ndan biri oldu. Hasan Paa onuTilemsen Beyliine atad . spanyollara kar pekok sald r ya kumanda etti. Cirbe ve Malta savalar ndaki cesur tav rlar sava n seyrinde etkili oldu. Turgut Beyinehdetinden sonra Trablusgarb Beylerbeyi, bundan iki y l sonra da CezayirBeylerbeyi tayin edildi. Bkz.lter, s. 144-145; R dvan, s. 393

89 Ktip elebi, I, 61-62; Hess, s. 5, 12 vd.; Lea, s. 169; Braudel, Akdeniz , II, 164, 470; R dvan, s.462 vd.; Razk, el-

Endelsiyyn , s. 92 vd. 1568de balayan ve 1570e kadar sren byk isyan y

llar

nda cereyan eden olaylar

n ayr

nt

lar

iinbkz. Bitv, s. 131 vd.90 Mehmet zdemir, Endls Mslmanlar na Osmanl Yard m , s. 400; Braudel, Akdeniz , II, 47091 BOA.- M.D. 9, Hkm: 221 veya 231


18/29

Bu mektuplamalar sayesinde, zaten ba lang c ndan beri bir ekilde G rnata isyan na mdahilolduu anla lan K l Ali Paa, padiah n emri istikametinde asker, silah ve mhimmattan oluanyard m Mdeccenlere gndermitir. Bu yard m belgeleyen pek ok delil bulunmaktad r. Mesela,G rnata isyan esnas nda hayatta olan spanyol tarihi Matias Escudero (. 1599), CezayirdenMdeccenlere yard m n devam ettiini, bu erevede 40 geminin spanyaya gnderildiinikaydetmektedir. Bir baka tarih rivayete gre, K l Ali Paa padiah n ferman n n ard ndan nce 6

gemi dolusu silah ve mhimmat sevk etmitir. Ard ndan asker ykl 32 gemi daha gndermi ancak,bu gemiler iddetli rzgar nedeniyle el-Meriye nlerinde da lm t r. Neticede, paan n gnderdii buyard mlar n ou f rt na nedeniyle Mdeccenlere ulaamam t r. Bir y l sonra yine Cezayirden bu kezaskeri eitim verecek 100 subay ile 4 bin tfek ve mhimmat sevk edilmi tir. Zaman n stanbuldagrev yapan Frans z elisi Fourquevaux da, Catherine de Medicise gnderdii 6 Ocak 1569 tarihlimektubunda paan n gnderdii yard mlara deinmekte ve isyan n lideri Muhammed b. meyyeninyan nda 4-5 yz civar nda Trkn bulunduu bilgisini vermektedir.in olumlu yan byle ve nemliolmakla birlikte, bir de olumsuz yan vard r. Cezayirden gnderilen Osmanl yard mlar n n bykk sm n n Mdeccenlere ulamamas byk bir talihsizlik olmutur. Buna ilaveten, isyan mahallinegnderilen Hseyin adl Yenieri aas n n sebep oldu u olumsuzluklar da sz konusudur. Hseyinaa, Mdeccenleri eitmek yerine, donanman n gnderilmesi iin gereklidir diyerek mal toplam ,isyanc lar aras nda ikilik karm veya var olan ihtilaf derinle tirerek isyan n lideri Muhammed b.meyyenin ldrlmesine neden olmu ve tabi ki bu gelimeler de isyan n zay flayarak

baar s zl na yol am t r.92

Mdeccenler, i te bu iki olumsuz gelimeyi haber vermek ve yard m gnderilmesini temin

etmek maksad yla yeniden stanbula mracaat ettiler. nk, gerekte onlar ayakta tutan bir Trkmdahalesi umuduydu. Onlara yan t olarak II. Selim, 3 Safer 979/27 Haziran 1571 tarihindeMdeccenlere hitaben a a da tam metni bulunan ferman kard ..

Mdeccel ayn na hkm ki,

Sdde-i sadetime mektup gnderp, verilen silah vs l olmak myesser olmayup ve Hseyin Merbutdemekle marf kimesne tevbii ile cemiyyet eyleyp Mehmed beyi katleyleyp ml menlin gret eyledin vemeklttan nesne bulunmayup zahre bab nda muzyaka olduu ve mezkur Hseyin, donanma getreyin deyumblaa mal cem eyleyp n-bedd olduu ve ol cnibe kffr n istl galebesi olup muvenet eylemek lz molduun ilm eylemisz, ol bbda her ne demi sen mufassalen malm-u erfim olmudur.

mdi, ol cnibe enzr- inyet-sr m dir olmayup donanma-y humyunum gndermek melhz- erfimdir. Amm, bu sene-i mbrekede Venedikl Diyn melnin donanmalar deryaya kup memlik-imahrsaya bir zarar eridirmek olduundan gayr K br s feth-i mbni vk olma n gnderilmek myesser olmad .yle ki, bu sene-i mbrekede ol ihtimal bertaraf olup zaman msade iderse, Cezayir Beylerbeyisi Ali dmeikblh donanma-y humyunum gemilerinden bir mikdar gemi ile ol cniblere varup muvs l olduu zremuvenet eylemek ve mezkur Hseyini ele getrp hakk ndan gelmek in mrun ileyh Ali dme ikblhahkm- humyunum yaz l p gnderilmidir.

nallh Tel mahall-i iktiz ettiine gre tedrik olunur, buyurdum ki, vsl buldukda bu babdacmleniz ittifak ittihad ile yekdl yekcihet olup ileri muvenet ile onun gibi kffr- haksr ol cniblere gelrsemazarratlar definde var kuvvet-i bzya getrp bi-inyetillhi Tel def refinde env-i say ikdm eyleypgaflet zre olmayasun. nallh Tel kffr- haksr n def refinde mmkn olduu zre mahall-i iktizitdiine gre muvenet muzheret ider ve bil-fiil ahvliniz nice olup kffr- haksr ne tedrik zre olduu sirvk f olduunuz ahbr- sahha ile ilmdan hl olmayas z.93

Bu ferman da dierleri gibi, Osmanl lar n Endls Mslmanlar na yard m konusunda nekadar istekli olduklar n gstermesi yan nda, bu yard m n gerekleme eklini de a k ekildegstermektedir. Gelien olaylardan da anla ld gibi, Osmanl lar n Endlsllere yard mlar , gmenkabul yan nda, genellikle bu ekilde cereyan etmitir.

II. Selim, ayn tarihte ikinci ferman Cezayir-i Garb Beylerbeyisine gndermi tir:Cezayir-i Garb Beylerbeyisine hkm ki,

Mdeccel ayn sdde-i sadetime mektup ilm eylemiler, imdi ol cniblere dah gz kulak tutupmmkn olduuna gre vech-i mnsib olduu zre muvenet muzheret eylemek mhimmtdan olmudu

endÜlÜslÜ mÜslÜman ve yahudİlerİn osmanli Ülkesİne gÖÇlerİ

Documents