esllz y{ehd`ik lvhy ,am ikoj izk] fyfevsm jk;ij¼n-x-½ e ilrkfor …enviscecb.org/270/hindi.pdf ·...

esllZ y{ehd`ik LVhy ,aM ikoj izk] fyfeVsM }kjk xzke&lks.Mªk] rglhy&,oa ftyk jk;iqj¼N-x-½ esa izLrkfor 200000 Vu izfro"kZ ekbYM LVhy fcysV ,oa 190000 Vu ds bZvkbZ,@bZ,eih dk dk;Zikyd lkjka’k

dk;Zdkjh lkjka’k

1

dk;Zdkjh lkjka’k 1.0 izLrkouk

esllZ y{ehd`ik LVhy ,aM ikoj izk] fyfeVsM }kjk xzke&lks.Mªk] rglhy&,oa ftyk jk;iqj¼N-x-½ esa izLrkfor 200000 Vu izfro"kZ ekbYM LVhy fcysV ,oa 190000 Vu dh LFkkiuk dk izLrko gSA vuqekfur ifj;kstuk ykxr 4775-00 yk[k :Ik;s gksxhA Ik;kZoj.k izHkko vkadyu uksfVfQds’ku 14 flravcj 2006 ds vkSj muds vuqxkeh ifjorZuksa ds vuqlkj] izLrkfor ifj;kstuk dSVsfxjh ch rFkk lsM~;qy 3¼v½ esa vkrh gS rFkk blds fy, jkT; Ik;kZoj.k lek?kkr izkf/kdj.k NRrhlx<+ ls Ik;kZoj.k Lohdfr vko’;d gSA Ik;kZoj.k Lohdfr gsrq QkeZ&1 lfgr i;kZoj.k]ou ,oa tyok;q ifjorZu eayk;y esa fnukad 29 fnlacj 2015 dks vkuykbZu vkosnu fd;k x;kA jkT; Lrjh; fo’ks"kK lfefr us 16 Qjojh 2016 dh ehfVax esa izLrko ij fopkj fd;kA lfefr us bZvkbZ, v/;;u ds fy, VElZ vkWQ fjQjsUl dzekad 91@,lbZ,lhlhth@vkbZ,uMh@jk;iqj@250,] fnukad 03 vizSy 2016 tkjh fd;kA Ik;kZoj.k ds vk/kkjHkwr v/;;u xzh"e +_rq 2016 esa fd;k x;kA bZvkbZ, v/;;u i;kZoj.k]ou ,oa tyok;q ifjorZu }kjk tkjh Vhvksvkj dh vuq’kaflr 'krksZ ,oa y{ehdik LVhYl ,aM ikWoj izk fyfeVsM }kjk iznRr rduhdh tkudkjh ds vk/kkj fd;k x;k gSA

1-1-1 ifj;kstuk dh igpku

ay{ehdik LVhy ,aM ikoj izk fyfe ¼fcysV ,aM Vh,eVh fMohtu½ daiuh ,DV 1956 rd rgr LVhy IykaV yxkus ds mn~ns’; ls xfBr gSA daiuh }kjk baMD’ku QusZ’k ,oa jhjksfyax fey }kjk fuEu mRiknu izLrkfor gS%

mRikn mRiknu lqfo/kk {kerk

,e ,l fcysV Lhlh,e ds lkFk 12 Vu ds 4 baMD’ku QusZ’k 200000 Vu izfro"kZ

fjjksYM LVhy mRiknu ;Fkk jkm.M] LVªDpj ,oa Vh,eVh ckj vkfn

Lkseh fQfu’M LVhj ¼,e ,l fcysV½ ds vkuykbu gkV pkftZax dh lqfo/kk ds lkFk fjjksfyax fey

190000 Vu izfro"kZ

1-2 ifj;kstuk LFky izLrkfor ifj;kstuk dk LFky xzke lks.Mjk] rglhy ,oa ftyk jk;iqj NRrhlx<+ gSA ifj;kstuk LFky ds 10 fdeh dk v/;;u {ks= 1%50000 Ldsy ds Vksiks’khV uacj ,Q44ih11 ¼iqjkuk 65 th@11½ esa vkrk gSA la;a= 21022+*21-67** mRrj] rFkk 81038*24-12** iwoZ esa fLFkr gS ifj;kstuk LFky ds 10 fdeh ifjf/k dk v/;;u {+ks= fp= 1 esa iznf’kZr gSA

1-3 i;kZoj.kh; izHkko eqY;kadu@i;kZoj.k izca/ku ;kstuk fjiksZV ok;q dh xq.koRrk dh fLFkfr] /ofu Lrj] lrgh ,oa Hkwfexr ty xq.koRrk] enk xq.koRrk] ouLifr & thoksa

dh fLFkfr ,oa i;kZoj.kh; laosnu’khy {ks= rFkk v/;;u {ks= ds 10 fdeh- ifj/kh ¼fp=&1½ ds varZxr xkWoksa dh lkekftd&vkfFkZd fLFkfr ds fy, ,evksbZ,Qlhlh }kjk tkjh VElZ vkWQ fjQjsUl ¼ToR½ds vuqlkj ekulwu iqoZ 2016 vFkkZr ekpZ 2016 ls ebZ 2016 esa vk/kkjHkwr i;kZoj.kh; v/;;u fd;k x;kA v/;;u dk voyksdu Ik;kZoj.k izHkko ewY;kadu rFkk Ik;kZoj.k izca/k ;kstuk izfrosnu ¼EIA/EMP½fjiksVZ esa


dk;Zdkjh lkjka’k

2

'kkfey fd;k x;k gSA fuekZ.k ,oa lapkyu pj.kksa ds nkSjku izLrkfor ifj;kstuk dh xfrfof/k;ksa ds izHkko dks de@fu;af=r djus ds fy, Mªk¶V Ik;kZoj.k izHkko ewY;kadu rFkk Ik;kZoj.k izca/k ;kstuk izfrosnu ds lkFk izLrkfor izca/ku ;kstuk esa iznw"k.k fu;a=.k ds mik;ksa dks ykxwdjus ds lq>ko fn;s x;s gSaA

fp=&1% v/;;u {ks= ¼ 10 fdeh ifjf/k dh nwjh½


dk;Zdkjh lkjka’k

3

rkfydk 1-1 % ifj;kstuk LFky dh eq[; fo’ks"krk,sa

v-dz fooj.k foLr`r tkudkjh

1. LFky xzke&lks.Mjk] rglhy ,oa ftYkk &jk;iqj] jkT; &NRRkhlx<+

2. ft;ks dksfMZusV 21022+*21-67** mRrj] 81038*24-12** iwoZ

3. Vksiks’khV u- ,Q44ih11 ¼iqjkuk 65 th@11½

4. Tkyok;q dh fLFkfr

U;wure vkSlr okf"kZd o"kkZ 1252-8 feeh rkieku ekulwu iwoZ 20-600+ ls ¼U;wure½ 41-70 ls ¼vf/kdre½ 'khr _rq 13-30+ ls ¼U;wure½ 31-00 ls ¼vf/kdre½ ekulwu i’pkr 17-30+ ls ¼U;wure½ 31-80 ls ¼vf/kdre½ ¼lzks= ekSle foKku dsUnz jk;iqj½

5. utnhdh ekSle foKku dsUnz jk;iqj 10 fdeh nf{k.kiwoZ

6. LFky dk izdkj] Hkwmi;ksx ,oa LokfeRo

uhft vkS|ksfxd Hkwfe

7. LFkykdfr v/;;u {ks= 10 fdeh ifjf/k Lkery eSnku] dUVwwj jsUt leqqnz ry ls 260 ls 272 ehVjA ifj;kstuk 271 ehVj ij fLFkg gSA

8. fudVre egkekxZ Uks’kuy gkbos 200 jk;iqj & fcykliqj& rkypj ¼vksM+hlk½ 2-8 fdeh iwoZ

9. fudVre jsyekxZ ds LVs’ku jk;iqj & 13 fdeh nf{k.k 10. fudVre gokbZ vM~Mk jk;iqj& 23 fdeh] nf{k.k iwoZ 11. fudVre canjxkg Ykkxw ugh 12. fudVre >hu Ykkxw ugh 13. fudVre jkT;@jk"Vªh; lhek,a Ykkxw ugh

14. fudVre izeq[k 'kgj 200000 tula[;k jk;iqj 10 fdeh nf{k.kiwoZ

15. fudVre Lkeqnzh lhek Ykkxw ugh 16. igkM+@ okfn;kWa Ykkxw ugh 17. fudVre lqjf{kr@lajf{kr ou ugha

18. fudVre ty /kkjk,a Nksdjk ukyk & 2-4 mRrjiwoZ [kk:u unh & 3 fdeh if’pe

19. Hkwdaih; tksu izLrkfor ifj;kstuk LFky vkbZ,l 1893 ¼ikVZ 1½%2002 ds vuqlkj tksu&2 esa vkrk gSS vr% Hkwdaih; nf"V ls fLFkj tksu gSA

2-0 ifj;kstuk dk fooj.k 2-1 izfdz;k dk fooj.k


dk;Zdkjh lkjka’k

4

lhlh,e lfgr LVhy esfYVax 'kkWi ifj;kstuk ds fy, pquh xbZ mRiknu izfdz;k LFkkfir izfdz;k gS ftls ,slh gh e/;e ,oa NksVs Lrj ds m|ksx Hkh viuk jgs gSA vf/kd mtkZ n{krk gkfly djus ds fy, mPp ikoj buiqd {kerk ds 12 Vu {kerk ds nks baMD’ku QusZ’k iw.kZ:i ls Lopkfyr pkftZax lqfo/kk ,oa ikoj iSuy ds lkFk gksaxsA ;wfuVh ikoj QSDVj j[kus ds fy, buiqV ikoj ds fu;a=.k ,oa bysDVªkfud lk¶Vos;j yxk gksxkA esfYVax izfdz;k esa LikWt vk;ju vkSj fix vk;ju] rFkk LdzSi] jksfyax fey ls feys ,aMdfVax vkSj vU; la;a=ksa ls feys LdzSi ds uewus dPps eky HkaMkj ls fy, tkuk 'kkfey gSA blds ckn buds jklk;fud ?kVdksa dk VsLV dj vfHkysf[kr fd;k tkrk gSA pkftZax ds igys vko’;d rRo tSls Qsjks eSxuht] Qsjks flfydku vkfn dks otu ds vuqlkj fefJr fd;k tkrk gS Q~yDl dks dzflcy esa fy;k tkrk gS pkftZax dh tkrh gSA vU; ,ykf;ax rRokssa ds lkFk yksgs dks fi?kykus dk dk;Z dksjysl ,e-,Q- baMD’ku QusZ’k esa fd;k tkrk gSA dzqflcy ds ckgjh nhokj ij fyiVh gqbZ dkij dh rkjksa esa mPp nkc dk ,-lh- djsaV nkSM+k;k tkrk gSA VªkalQkeZj ,D’ku ls ,-lh- djsaV 1000 gV~tZ ds mPp lsd.Mjh djsaV eas Dokby esa nkSM+rk gS blls cgqr vf/kd m"ek mRiUu gksrh gS ftlds dkj.k pktZ dks fi?kykrk gSA tSls gh fi?kyus dh voLFkk curh gS fi?kyh ?kkrq esa fi?kyus dh rst izfdz;k 'kq: gks tkrh gS blh dh enn ls esYV djus dh xfr cgqr rst gks tkrh gSA dHkh&dHkh esfYVad ds le; fMvkDlhMkf;ax mRiszjd Hkh fu;fer varjky esa feyk;s tkrs gSA vanj mifLFkr lkexzh 1560 fMxzh lsUVhxzsM ij esYV gksrk gSA vko’;drk iM+us ij gksrk fu/kkZfjr le; ds fy, 1650 fMxzh lsUVhxzsM rd Hkh lqijghV fd;k tkrk gSA nks ?kaVs dh esfYVax izfdz;k ds lEiUu gksus ij vanj dh fi?kyh gqbZ /kkrq dks gkbZMªksfydyh ySMy esa Mkyk tkrk gSA ,y vkj ,Q ¼ySMy fjQk;fuax QusZ’k 15 Vu½ fi?kys gq, yksgs ds mRiknu ds ckn mldh LVhy xq.koRrk dh vko’;drk ds vuqlkj fjQk;fuax dh tkrh gSA blds fy, rhu bysDVªksM vkfdZax lqfo/kk ds lkFk ,d ySMy fjQk;fuax QusZ’k dh fM&lYQjk;ts’ku vkSj ;fn vko’;d gqvk rks fM&QkLQksjk;ts’ku dh izfdz;k ds fy, fy, LFkkfir fd;k tkosxkA ySMy esa Hkjs gq, fi?kys gq, LVhy dkss ,y vkj ,Q esa yk;k tkrk gS vko’;d izfdz;k ds Ik’pkr fi?kyk gqvk yksgk lhlh,e eas LFkkukarfjr dj fn;k tkrk gSA esfYVad lkFk gh fjQk;fuax ds nkSjku mRiUu LySx dks gkFksa ls csypk ds ek/;e ls vyx fd;k tkrk gS] tek gqvk LySx /kkrq fu"dze.k ¼esVy fjdojh½ ;k bZaV cukus rFkk mlds ckn Hkw&Hkjko ds fy, mi;ksx fd;k tkrk gSA dfUVU;qo’k dkfLVax fi?kyk yksgk fy, gq, ySMy lhlh,e IysVQkeZ esa yk;k tkrk gS ftlesa xeZ fcysV dh dfUVfuol dkfLVax ¼fujarj <ykbZ½ dh tkrh gS blesa 2 LVªS.M dk lhlh,e 4 ehVj ckbZ 8 ehVj f=T;k dh LFkkfir gksxkA <ykbZ ¼dkfLVax½ mPpLrjh; Lopkfyr fu;af=r 'khryd lkQ~Vos;j ls fu;af=r gksxhA ftlds }kjk <ykbZ dh x, fcysV dks bruk gh BaMk fd;k tkosxk fd mldk rkieku 1050 fMxzh ls uhps u tkosA ;fn fxjs gq, lrgh rkieku 1120 fMxzh ij fcysV <yuk 'kq: gks tkosxk rks vanj dh lkexzh esa gkV vkuykbZu jksfyax ds fy, vko’;d m"ek lekfgr gksxhA lhlh,e esa izR;d dkfLVax LVªS.M ds lkFk gkV fcysV f’k;fjax e’khu dh LFkkiuk gksxhA rkfd fcysV dks fjjksfyax fey esa Mkys tkus yk;d lgh yackbZ esa dkVk tk ldsA jksfyax fey esa LVhy fjjksfyax dh izfdz;k% lhlh,e ls vkus okyk dPpk eky fcysV~l tks yky xeZ voLFkk esa gksrk gS] og xSl dVj ;k vkVksesfVd xeZ fcysV 'ks;fjax e’khu ls dV tkrk gSA izLrkfor la;= esa vkVksesfVd gkV 'ks;j e’khu izR;sd LVsUM ds lkFk LFkkfir dh tkosxhA xSl dkVus dh lqfo/kk xeZ 'ks;fjax e’khu ds fy, ,d cSdvi ds :i esa j[kk tkosxkA


dk;Zdkjh lkjka’k

5

fcysV vko’;d yackbZ esa dV tkus ds i’pkr mls fj&jksfyax gsrq /kDdk ns fn;k tkrk gSA i’pkr bls Vh,eVh@ok;j jkM@ ckj dk vkdkj nsus gsrq [kMs lHkh LVsMksa ls jksy fd;k tkrk gSA orZeku esa Vh,eVh ckj dk mRiknu djus dk izLrko gS] Hkfo"; esa ehy esa ok;j jkM ;k vU; LVªDpjksa dk Hkh fuekZ.k fd;k tkosxkA

2-2 Hkwfe dh vko’;drk

izLrkfor ifj;kstuk esa xzke lksUMjk esa 8-44 ,dM ¼3-42 gSDVj½ Hkwfe dh vko’;drk gksxhA tehu daiuh }kjk [kjhnh tk pqdh gSA Hkwfe mi;ksx dk fooj.k rkfydk 2 esa fn;k x;k gSA

rkfydk 2 ifj;kstuk LFky esa Hkwfe dk fooj.k

[kljk uacj 33] 34] 35@1] 35@2] 36@1] 36@2] 36@3] 36@4] 38] 39@1] 39@2] 52@1] 52@3] 52@4] 53 ,oa 54

Hkwfe vuqlwph xSj df"kdkjh Hkwfe ftlesa fojyh ouLifr;kW eq[;rk ?kkl Dz- fooj.k {ks=Qy ¼gsDVj½ 1. dqy fufeZr {ks= 1.48 2. 132 KV lc LVs’ku 0.1965 3. 32 KV lc LVs’ku 0.046 4. gfjr ifV~Vdk 1.19 5. [kqyk {ks= 0.502 dqy 3.42

2-3 dPps dks;ys dh vko’;drk] óksr ,oa ifjogu ds lk/ku

Ifj;kstuk gsrq dqy dPps dks;ys dh Okkf"kZd vko’;drk 248526 Vu izfro"kZ gksxh ftlesa LikWt vk;ju] lhvkbZ@ fix vk;ju gSoh LdzSi] Qsjks ,yk;l] isV dksdk ¼lhihlh½ vkfn gksxk ftls vklikl dh vf/kdr ,tsafl;ksa ls fy;k tkosxk rFkk <ads gq, Vªdksa ds ek/;e ls la;a= rd ifjofgr fd;k tkosxkA mRikn ,oa dPps eky ds ifjogu gsrq 3 Vªd izfr ?kaVs dh vko’d;rk dk vuqeku yxk;k x;k gSA

2-3-1 Bksl vif’k"V mRifRr ,oa izca/ku izLrkfor ifj;kstuk dh izfdz;k esa 31000 Vu izfr o"kZ Bksl vif’k"V mRiUu gksus dk vuqeku gS ftlesa

10000 Vu feljksYl@ fey Ldsy] 20000 Vu izfro"kZ LySx rFkk 1000 Vu fjQzSDVjh rFkk fyax eVsfj;y gksxkA izLrkfor la;a= esa vU; fdlh izdkj dk nzO; ;k Bksl :i esa vif’k"V mRiUu ugha gksxkA

2-3-2 ty dh vko’;drk ,oa óksr Ikfj;kstuk [kk:u unh ls 3 fdeh esa fLFkr gS] okVj Rkfydk vPNk gSA dsUnzh; HkwxHkhZ; ty eaMy us

{ks= dks *lsQ tksu* Js.kh nh gS blfy, cksjosy dks ty ds lzks= esa ojh;rk nh tkosxhA mPpre {kerk esa 100 izfr’kr dh {kerk ls ifj;sktuk ds ifjpkyu esa jkstuk dks izfriwfrZ gsrq 95 fdyksyhVj ty dh vko’;drk gksxh] ftlesa 85 fdyksyhVj dks 'khryu esa rFkk 5 fdyksyhVj ekuo mi;ksx rFkk cps gq, 5 fdyksyhVj dks vU; m|kfudh vkfn dk;ks Z esa mi;ksx fd;k tkuk vuqekfur gSA

2-5 fo|qr dh vko’;drk ,oa lzks=

dqy fo|qr mRiknu 23-86 esxkokV gksxk ftlesa NRrhlx< jkT; fo|qr eaMy ls fy;k tkosxkA vkikrdkyhu vko’;drkvksa dh iwfrZ ds fy, vkikrdkyhu Mhth lsV yxHkx 3500 dsoh, dks lqjf{kr ifjpkyu gsrq rS;kj j[kk tkosxkA 3500 dsoh, ds ,d Mhth lsV ds cnys 1750 dsoh, ds nks Mhth lsV j[kus dh lykg nh xbZ gSA


dk;Zdkjh lkjka’k

6

2-6 ekuoJe dh vko’;drk

izLrkfor ifj;kstuk esa mRiknu ds izca/ku gqrs rduhdh :i ls ;ksX; rFkk la;a= lapkyu ,oa j[kj[kko gsrq vU; dq’ky Jfedksa dh vko’;drk gksxhA lapkyu ds fy, vuqekur% 100 O;fDr ¼ izca/kdh; dehZ 16 ,oa mRiknu dehZ 84½ dh vko’;drk gksxhA LFkkuh; O;fDr;ksa mudh 'kS{kf.kd rFkk rduhdh ;ksXrkuqlkj izkFkfedrk nh tkosxhA bl ifj;kstuk ls yxHkx 200 O;fDr;ksa ds fy, vizR;{k jkstxkj ds volj iSnk gksus dh mEehn gSaaA

2-7 vfXu’keu ;qfo/kk,sa

Lak;a= ifjlj esa vkx yxus dh fdlh Hkh ?kVuk ls fuiVus ds fy,] la;a= dh fofHkUu bdkbZ;ksa ds fy, vfXu lqj{kk lqfo/kkvksa dh ifjdYiuk dh xbZ gSaA lHkh la;a= bdkb;ksa] dk;kZy; Hkouksa] nqdkuksa] iz;ksx’kkykvksa vkfn ds lkFk lqyHk vfXu’keu midj.kksa dks izkFkfed mipkj esa mi;ksx ds fy, i;kZIr la[;k esa iznku fd;k tk,xkA

2-8 ifj;kstuk dh ykxr 2-8 ifj;kstuk ykxr

Ikfj;kstuk dh ykxr 4775-00 yk[k :i;s gksus dk vuqeku gSaA 3-0 fon~;eku i;kZoj.kh; ifjn`’; 3-1 vk/kkjHkwr i;kZoj.kh; v/;;u

izLrkfor ifj;kstuk {ks= ds lkFk10 fd-eh ifj/kh {ks= ds ekStqnk i;kZoj.kh; ifjn’; ds vkadyu ds fy,vk/kkjHkwr i;kZoj.kh; v/;;u fd;k x;kA iwoZ ekulwu vFkkZr ekpZ 2016 ls ebZ 2016 esa vk/kkjHkwr i;kZoj.kh; xq.koRrk vH;kl ds fy, i;kZoj.k ds fofHkUu ?kVdksa tSls ok;q] /ofu] ty] tehu ds fy, izLrkfor ifj;kstuk {ks= ls 10fd-eh ds {ks= esa v/;;u fd;k x;kA

3-1-1 ekSle foKku ,oa ok;q xq.koRrk

Ikfj;kstuk LFky ij mRiUu ekSle laca/kh vkadMks dk lkjka’k ¼ ekpZ 2016 ls ebZ 2016½ Rkkieku (°C) 21°C ls 43°C Lkkis{k vknzrk (%) 06 % ls 86% Okk;q dh fn’kk (%) izFke mRrj mRrj iwoZ (20.95%)

f}rh; if’pe nf{k.k if’pe (12.1%) Okk;q dh vkSlr xfr 1.91 m/s ’kkar ok;q % 10.34 %

Okk;q xq.koRrk dh fLFkfr iwoZ ekulwu vFkkZr ekpZ 2016 ls ebZ 2016 esa ifj;kstuk {ks= esa rFkk lksanjk]fueksjk]dkUgsjk]fp[kyh]ikjlrjkbZ]xksjgh ,oa flyrkjk xkWaoksa dks feykdj 8LFkkuksa ij Okk;q xq.koRrk dh fLFkfr dk fufj{k.k fd;k x;kA ekSle dh fLFkfr ds lkFk ok;q dh fn’kkvksa ds vk/kkj ij dqy 8 uequk LFkkuksa dk p;u fd;k x;k gSaA ’oluh; /kqyd.k(PM10) ] lq{e /kqyd.k(PM2.5), lYQj MkbZ vkDlkbM(SO2,),oaa vkDlkbM~l vkQWa ukbVªkstu(NOX),dkcZu eksuksvkDlkbM (CO), veksfu;k] vkstksu csathu ,oa BAP ds Lrj dk fufj{k.k fd;k x;kA ok;q xq.koRrk fuxjkuh ifj.kke ds lkjka’k dks Rkfydk 3 esa n’kkZ;k x;k gSaA


dk;Zdkjh lkjka’k

7

rkfydk 3 ok;q xq.koRrk fujh{k.k ds ifj.kkeksa dk lkjka’k

v- dz- iSjkehVj Lrj 1. PM10 41-79 2. PM2.5 15-34 3. SO2 8-23 4. NOx 9-28 5. CO 0.147-0.324 6. Vkstksu 8-20 7. HC ND-0.025 8. Csathu ND 9. BAP ND

uksV % lHkh eku μg/m3 esa dsoy COmg/m3 esa ,oa BAPng/m3esa ik;s x, ND: ugh ik;k x;k

lHkh LFkyksa ij PM10, PM2.5, SO2,oa NOx ,oa COds ifj.kke n’kkZrs gSa] fd ;s lHkh dsanzh; iznw"k.k fu;a=.k eaMy }kjk fu/kkZfjr LohÑr Lrj ds vanj gSaA

3-3 /ofu Lrj tgkWa ok;q xq.koRrk dk fujh{k.k fd;k x;k mUgh 08 LFkkuksa ij /ofu xq.koRrk dh fLFkfr dk fufj{k.k fd;k x;kA fufj{k.k ifj.kkeksa ds lkjka’k dks rkfydk 4 esa n’kkZ;k x;k gSaA

rkfydk 4 /ofu xq.koRrk fujh{k.k ds ifj.kkeksa dk lkjka’k

v-dz- fuxjkuh LFky Lked{k /ofu Lrj

Leq Day Leq Night vkoklh; {ks= CPCB ekud dB(A) 55 45

1. 54 43 32 2. 54 42 28 3. 51 40 30

Js.kh 51-54 40-43 O;olkf;d {ks= CPCB ekud dB(A) 65 55

4. 62 54 36 Js.kh 62-62 54-54 'kkar {ks= CPCB ekud dB(A) 50 40

5. 42 38 32 Js.kh 42-42 38-38 vkS|ksfxd {ks= CPCB ekud dB(A) 75 70

6. 65 51 42 7. 69 65 8. 71 65

Js.kh 69-71 51-65 3-4 Lkrgh rFkk Hkwfexr ty lalk/ku ,oa xq.koRrk 3-4-1 ty lalk/ku


dk;Zdkjh lkjka’k

8

;g iwjk {ks= FkksMk <yku fy;s gq, gSa] ftlesa mRRj if’pe ls mRrj iwoZ ls izokfgr ufn;kWa eq[; unh ls [kk:u gS tks if’pe fn’kk esa 3 fdeh- nwjh ij izokfgr gSa] aA ;g iwjk {ks= f’koukFk tyxzg.k csflu esa gSa o vf/kdre ty izokg f’koukFk unh dh vksj gSa o iqu% f’koukFk ls egkunh unh dh vksjA egkunh unh ifj;kstuk {ks= ds iwohZ fn’kk esa 48 fdeh- nwjh ij gSaA

v/;;u {ks= esa ekulwu iqoZ Mxosy esa Hkwty Lrj 5-3 ls 8-4 eh- o cksjosy esa 11-8 ls 14-1 eh- ik;k x;kA tcfd ekulwu i’pkr ty Lrj Mxosy esa 2-05 ls 3-2 eh- ogha cksjosy esa 3-1 ls 4-5 eh- ik;k x;kA v/;;u {ks= esa ty Lrj leksPp 250 msl ik;k x;kA dsanzh; Hkwty cksMZ ds 2013 ds vkWadMksa ds vuqlkj v/;;u {ks= Hkwty fodkl ds varxZr xSj vf/klwfpr {ks= dh lqjf{kr Js.kh esa vkrk gSaA

3-4-1 ty xq.koRrk fofHkUu xkWaoksa ds Hkqfexr ty vkSj lrgh ty dh xq.koRrk dh ekStwnk fLFkfr tkuus ds fy, 8 Hkfqexr¼gSaMiai½ ds uequs rFkk 8 lrgh ty ds uequks dk eqY;kadu fd;k x;kA

v- Hkqfexrty xq.koRrk Hkqfexrty ds uequksa esa pH dk Lrj 7.2 ls 7.4 ik;k x;k tks 6.5 ls 8.5 ds LohÑr lhek ds vanj gSaA lHkh uewuksa esa dqy ?kqyu’khy Bksl dk Lrj 207ls 292mg/l ik;k x;kA dqy dBksjrk dk Lrj 79.30 ls 98.94 mg/l ik;k x;kA ¶yqjkbM lkanzrk 0.08 ls 0.11 mg/l ] tks LohÑr lhek 1 mg/l ds vanj gSaA ukbVªsV ,oa lYQsV 4.83 ls 6.94 mg/l ,oa 14.18 ls 21.87 mg/ldze’k% ik;s x,A dSfY’k;e dBksjrk 18.75 ls 23.40 mg/l ik;k x;kAHkkjh /kkrq rRo (i.e. As, Al, Cd, Cr, Cu, Pb, Fe, Mn, Zn ,oa Hg) dk Lrj vuqKs; lhek esa ik;s x,A

c- lrgh ty xq.koRrk ijh{k.k ds ifj.kke n’kkZrsa gSa fd pH dk Lrj 7.15-7.45 ik;k x;k tks 6.5 ls 8.5 ds LohÑr lhek ds vanj gSaA lHkh uewuksa esa dqy ?kqyu’khy Bksl dk Lrj 121 – 148 mg/l ik;k x;k tks 2000 mg/ldh Lohdr lhek ds vanj gSaA dqy dBksjrk dk Lrj 34.98 – 57.02 mg/l ik;k x;kA CaCO3 600 mg/l ds LohÑr lhek ds vanj gSaA ukbVªsV 1.06 – 1.33 mg/l, ik;k x;kA DyksjkbM ,oa lYQsV dk Lrj Øe’k% 34.49 – 43.40 mg/l ,oa – 8.81 mg/l dze’k% ik;k x;kA Hkkjh /kkrq rRo (tSls As, Al, Cd, Cr, Cu, Pb, Fe, Mn, Zn ,oa Hg) dk Lrj de o vuqKs; lhek esa ik;s x,A laiw.kZ lrgh ty HkkSfrd & jklk;fud rkSj ij is;ty ds fy, lqjf{kr gSA

l- lq{e thok.kq ds xq.k/keZ

thoksa ds dksyhQkeZ lewg ty esa ey iznq"k.k dk ladsr gSaA eseczsu fQYVªs’ku rduhd ls ty uequksa ds laiw.kZ ,oa fQdy dksyhQkeZ ds fy, ifj{k.k fd;k x;kA lHkh lrgh ty esa ey iznq"k.k ik;k x;kA lrgh ty dks ’kqn~/k fd;s fcuk is;ty gsrq mi;ksx ugh fd;k tk ldrkA gkykWafd dqN Hkwty uewuksa esa laiw.kZ fQdy dksyhQkeZ ugh ik;k x;kA dqy feykdj lrgh o Hkwfexr ty HkkSfrd & jklk;fud :i ls vPNs gSaA

3-5 Hkwfe dk mi;ksx ,oa Hkwfe mi;ksx dk oxhZdj.k

ifj;kstuk LFky dh 15 fdeh- ifjf/k ls v/;u {ks= dk Hkwfe mi;ksx ,oaHkwfe mi;ksx dk uD’kk SAT-1 LISS-3tSls lalk/kuksa dk mi;ksx ftldh vkdk’kh; fLFkjrk 23-5 eh- gSa] djds rS;kj fd;k x;k] bls ckn esa SOI Vksiks’khV xqxy vFkZ bestjh ,oa GPS }kjk lR;kfir fd;k x;kA izR;sd oxZ ds fy, ,d ikWyhxkWau ls {ks= dh lhek cukdj x.kuk dh xbZ A


dk;Zdkjh lkjka’k

9

Hkwfe dk mi;ksx ,oa Hkwfe mi;ksx dk oxhZdj.k vkSj mi;ksx dk lkjka’k Rkfydk5 esa fn;k x;k gSaA

rkfydk 5 10 fd-eh- ifj/kh esa Hkwfe dk mi;ksx ,oa Hkwfe mi;ksx dk oxhZdj.k vkSj mi;ksx

v-Ø- Hkwfe mi;ksx oxZ {ks= (Sq.Km) izfr'kr (%) 1 fufeZr Hkwfe ¼xzkeh.k@’kgjh½ vkcknh 51.52 16.41 m|ksx 21.98 7.00 jksM dh lqfo/kk 8.16 2.60 jsy ekxZ 1.58 0.50 2 Ñf"kZ Hkwfe

Qly Hkwfe 186.52 59.40 3 ty óksr unh@ukyk@/kkjk 5.92 1.89 tyk'k;@Vadh 3.92 1.25 4 >kfM;kWa@catj Hkwfe

>kfM;ksa okyh Hkwfe@>kMh jfgr Hkwfe 30.29 9.65 5 [kuu@iRFkj dh [knkusa 1.24 0.39 2.87 0.91 dqy 314.00 100.00 3-6 e`nk xq.koRrk

Ifj;kstuk {ks= dh enk lajpuk dk v/;;u djus ds fy, ekStqnk feV~Vh dh fLFkrh rFkk Hkwfe mi;ksx dh fLFkrh dk vkadyu djus ds fy, 8 uequs 15-20 lsaVh ehVj dh xgjkbZ rd feVVh esa ,d dksj dVj jse }kjk ,d= dj fo’ys"k.k djus ds Ik’pkr~HkkSfrd ,oa jklk;fud xq.kksa vkSj Hkkjh /kkrqvksa dh lkanzrk dks fu/kkZfjr fd;k x;kA

feV~Vh ds uequksa ds fo’ys"k.k esa ;g ik;k x;k fd] ;g feVVh e/;e mitkÅ,oa de mRiknd gSaA bl fLFkfr esa lq/kkj ds fy, vfrfjDr moZjd dh vko’;drk gksxhA feV~Vh esa ls fudkys x;s ty esa Hkkjh /kkrqvksa dSMfe;e] Øksfe;e] lhlk] dksckYV ,oa lsysfu;e dk ,dkxzrk Lrj de ik;k x;kA ifj.kke n’kkZrs gSa fd] iks"kd rRo dk Lrj e/;e gSaA tSfod inkFkZ ,oa tSfod dkcZu 3-82] 5-16 % ,oa 1-64 ] 3-09% Øe’k% ik;k x;k] tks n’kkZrk gS fd] feV~Vh esa tSfod rRo mPp gSaA dqy feykdj ;g ik;k x;k fd feV~Vh dh xq.koRrk e/;e mitkÅ ds lkFk de mRiknd gSaA

3-7 tSfod i;kZoj.k v/;;u {ks= esa ouLifr jpuk ifj;kstuk LFky] flyrkjk vkS|ksfxd {ks= ds lehi ,oa vklikl ds fofHkUu xkWaoksa esa ouLifr fo’ks"krkvksa dk v/;;u ekulwu iwoZ fd;k x;kA v/;;u {ks= esa ouLifr o tho ls lacaf/kr tkudkjh DFO jk;iqj ou izHkkx] jk;iqj ls ,df=r dh gSa o ellZ ,ukWadku Vhe }kjk LFkkuh; yksxksa ls ppkZ ds ek/;e ls lR;kfir fd;kA

dqy 86 ouLifr;kWa ik;h xbZA ftudk fooj.k fuEufyf[kr gSaa& o`{k % v/;;u {ks= esa dqy 46 izdkj dh fofHkUu iztkfr;kWa ik;h xbZA


dk;Zdkjh lkjka’k

10

>kfM;kWa o gcZ % v/;;u {ks= esa dqy 25 iztkfr;kWa ik;h xbZA Ykrk,sa % v/;;u {ks= ds dqN Hkkxksa esa dqy 7 iztkfr;kWa ik;h xbZA ?kkl o ckal % v/;;u {ks= esa dqy 7 fofHkUu izdkj dh ?kkl dh iztkfr;kWa ik;h xbZA tyh; ikS/kksa esa fofo/krk % tyh; ikS/ks dh iztkfr;kWa fofHkUu O;ogkj o fof’k"V fo’ks"krkvksa ls lacaf/kr gSaa] tks fofHkUu izdkj ds if{k;ksa ds fy, clsjs dk vk/kkj iznku djrh gSaA v/;u {ks= esa dqy 10 tyh; ikS/ks dh iztkfr;kWa ik;h xbZ A

izLrkfor ifj;kstuk LFky esa ouLifr (3.42 gs-) o`{k %izLrkfor ifj;kstuk esa vdf"k; Hkwfe gSa ftlesa ouLifr] o{ko ?kkl Hkh gSaA o{kksa dh iztkfr;ksa esa vfodflr ccqy fuyksVhdk] iyk’k] uhe gSaA >kfM;kWa % enkj] ?kusjh gcZ % xktj ?kkl] =koj] ?kejk] x:aMh] diqjtMh ,oa ,yhQsaVksil Ldscj flyrkjk vkS|ksfxd {ks= ds pkjksa vksj ouLifr ;n~;fi ] izLrkfor la;a= {ks= flyrkjk vkS|ksfxd {ks= esa ugh gSa] ysfdu ml {ks= ds fudV gSaA blfy, flyrkjk vkS|ksfxd {ks= esa ouLifr lajpuk ds lkFk iq"i fo’ks"rkvksa dk v/;;u djus ij eq[; ncko gSaaA iqjk vkS|ksfxd {ks= vkaf’kd :i ls ouLifr ls <Wadk gSaA o{kkjksi.k eq[; lMd ds fdukjs] fofHkUu daifu;ksa ds pkjksa vksj] futh Hkwfe o ikS/k 'kkykvksa ¼ulZjh½ esa ns[kk x;kA

o`{k % vkS|ksfxd{ks= esa ns[ks x, eq[; o{k dh iztkfr;ksa esa veyrkl]vke] vkWaoyk]vLr] uhe] beyh] dpukj] flle] tkequ] ccqy] ihyh csy] ccqy] ihyk xqyeksgj] xqykch flfjl] djat] dkf’kn] flfjl] [kSj] [ktwj] ?kksaV] iyk’k] csj] egk:[k ,oa v’kksd gSaA

>kfM;kWa % enkj] ?kusjh ] dUgsjh] cksxuosfy;k] ihyh dusj A

gcZ % xktj ?kkl]xk[k:] =koj] ?kejk] x:aMh] diqjtMh ,oa ,yhQsaVksil Ldscj ?kkl o ckal % ckal]HkqjHkqlh] nqokZ

Ykrk,sa % vejcsy] dkdM csy

v/;;u {ks= esa tho % v/;;u {ks= esa vf/kdre tehu ds varxZr [ksrh] lkFk gh vkS|ksfxd cLrh Hkh gSaA v/;;u {ks= esa ou Hkwfe ugh gSssSA >kfM;ksa okyh Hkwfe de gSaa] l?kurk ds dkj.k taxyh thoksa dh laHkkouk de ls de gSaA ikyrq thoksa ds vykok taxyh tkuoj LFkkuh; iztkfr ds o`{k ccqy o iyk’k rd gh lhfer FksA ifj;kstuk {ks= fo’ks"k esa ogkWa ds LFkkuh; fuokfl;ksa }kjk ;g ik;k x;k fd ogkWa fl;kj] canj] dkyh xzhokokys [kjxks’k rFkk yaxqj gksrs gSA LFkkuh; yksxksa us vU; fdlh izdkj ds LRkuik;h tkuojksa ds gksus dks udkj fn;kA i{kh


dk;Zdkjh lkjka’k

11

LFkyh; mPp d’ks:dh ds chp i{kh lcls fofo/k leqg gSaA orZeku v/;;u esa i{kh xkWaoksa esa df"k {ks=ksa] lMd fdukjs] la;aa= LFky@ vkS|ksfxd vf/klwfpr {ks= ds Hkhrj o unh fdukjs ,oa /kku ds [ksrksa ds fdukjs ik, x,A Lkjhlì fNidyh ,oa liZ tSls ljhli ekuo cLrh ds ikl ns[kk x;kA fNidyh ?kjks a] [ksrksa] catj Hkwfe o taxy esa lkekU;% ikbZ x;hA v/;;u {ks= esa x.kuk fd;s x, laiw.kZ tho bl izdkj gSa& Lruik;h % v/;;u {ks= esa ikyrq thoksa ds vykok 9 taxyh Lruik;h ns[ks x,A ljhlì % v/;;u {ks= esa 6 ljhli ns[ks x,A i{kh % v/;;u {ks= esa 46 i{kh ns[ks x,A

izLrkfor ifj;kstuk LFky (3-42 gs-) esa tho Lruik;h % fxygjh ljhlì % fxjfxV]fNidyh]fNidyh ds vU; izdkj i{kh % dkSvk] Mªksaxks flyrjk vkS|ksfxd {ks= esa ik, x, izeq[k tho Lruik;h % fxygjh] pwgk] usoyk] okuj] yaxqj ljhlì % fxjfxV]fNidyh]fNidyh ds vU; izdkj] /kkeu] dkscjkA i{kh % gkykWafd vkS|ksfxd {ks= esa i;kZIr gfjr {ks= o o{kkjksiu gSaa] fQj Hkh LFkkuh; gypy] okguksa dk vkokxeu] [ksrksa dk [kkyh gksuk] ty lalk/ku dh vuqiyC/krk] m|ksx dk leqg o ,d=hdj.k] if{k;ksa dks vkdf"kZr djus ds fy, vkS|ksfxd {ks= ds Hkhrj vuqdqy@lqanj i;kZoj.k dh deh ds dkj.k if{k;ksa dh iztkfr;ksa esa fofo/krk esa deh dk dkj.k gks ldrk gSaA vkS|ksfxd {ks= esa ns[ks x, i{kh;ksa esa eSuk] dksroky]frrsjh]xkSjS;k]dkSvk] Mªksaxks ,oa Hkkj}kt b- FksA

3-8 lkekftd rFkk vkfFkZd i;kZoj.k

10 fd-eh- dh ifjf/k esa lkekftd tulkaf[;dh; fLFkfr vkSj leqnk;ksa dh izofRr;ksa ds fo"k; esa tkudkjh izkFkfed lkekftd losZ{k.k vkSj 2011 dh tux.kuk ds ek/;fed MsVk rFkk xkWao funsZf’kdk 2011 ds ek/;e ls ,d= dj fd;k x;kA v/;;u {ks= ds lkekftd & vkfFkZd Lrj ds lkjka’k dks Rkfydk 6 esa n’kkZ;k x;k gSaa Af’k{kk lqfo/kkvksa ds cqfu;knh <kwps ,oa rqyukRed eqY;kadu ¼2001 o 2011½ds fo"k; esa fooj.k dze’k% Rkfydk 7 o 8 esa izLrqr dj jgs gSa

Rkfydk 6 - 10 fd-eh ds ifjf/k {ks= esa xkWaoks ds lkekftd & vkfFkZd i;kZoj.k dk lkjka’k xkWaoksa dh la[;k 36 Ukxjksa dh la[;k 2 dqy ?kjksa dh la[;k 38,985 dqy tula[;k 1,82,270 iq:"ktula[;k 94,686 efgyktula[;k 87,584 vuqlwfpr tkfr dh tula[;k 22,590 vuqlwfpr tutkfr dh tula[;k 7,416 dqy lk{kj 1,19,865 dqy fuj{kj 62,405 Dqy Jfed 65,612 dqy eq[; Jfed 55,246 dqy lhekar Jfed 10,366 dqy xSj deZpkjh 1,16,658


dk;Zdkjh lkjka’k

12

Rkfydk 7 - 10 fd-eh v/;;u {ks= dh ifjf/k esa f’k{kk lqfo/kkvksa ds fo"k; esa fooj.k

’kkldh; izk- ’kkyk

futh izk- ’kkyk

'kkldh; ek- ’kkyk

futh ek- ’kkyk

'kkldh; mPprj ek- ‘’kkyk

'kkldh; mPp ek- 'kkyk

futh mPp ek- 'kkyk

'kkldh; dyk]foKku Lukrd 'kkldh; dkWayst

futh dyk]foKku o okf.kT; dkWayst

34 04 23 02 06 05 01 01 01 lzksr % ftyk tux.kuk iqfLrdk 2011] ftyk jk;iqj] jkT; NRrhlx<

Rkfydk 8 - v/;;u {ks= esa vk/kkjHkwr lqfo/kkvksa dk rqyukRed fo’ys"k.k ¼2001 o 2011½ o"kZ izfr'kr esa (%)

f’k{kk is;ty lMd fctyh ;krk;kr fpfdRlk lapkj cSad@laLFkk 2001

94 100 99 97 90 34 91 16

2011

97 100 100 100 92 39 94 19

lzksr % xkWao funsZf’kdk 2001 o ftyk tux.kuk iqfLrdk 2011] ftyk jk;iqj] jkT; NRrhlx< lkekftd & vkfFkZd losZ{k.k dk eq[; voyksdu

cqfu;knh <kWaps ,oa thou dh xq.koRrk o ifj;kstuk ds fo"k; esa yksxks a ds fopkj tkuus ,oa lkFk lkFk miyC/k lqfo/kkvksa dh ekStqnk fLFkfr dk irk yxkus ds fy, xzkeh.kksa] ljiap o xSj ljdkjh laxBuksa ds LFkkuh; usrkvks a ls laidZ dj lkekftd & vkfFkZd losZ{k.k fd;k x;kA losZ{k.k dk fooj.k fuEukuqlkj gSa&

?kjksa dk Lo#i % yxHkx 30 izfr’kr ?kj gh iDds cus gq, Fks ckfd 40izfr’kr?kj ydMh]feÍh o

30izfr’krbZaV o [kijSy ls cus gq, FksA jkstxkj % v/;;u {ks= esa eq[; O;olk; futh ukSdjh ,oa vkS|ksfxd {ks= esa ifjJe dk dk;Z FkkA

dke ds vk/kkj ij nSfud etnwjh djus okys etnwjksa dks 150 ls ysdj 250 :i;s dk;Z ds vuqlkj izkIr gks jgs FksA

bZa/ku % [kkuk idkus ds fy, eq[;r% LPG]xk; dk xkscj] dks;yk bZa/ku ds #i esa mi;ksx fd;k tkrk

gSaA vf/kdrj xzkeh.k dks;ys dk pqjk o xkscj ds daMs dk mi;ksx dj jgs FksA eq[; Qly % vkS|ksfxd {ks= ds varxZr vf/kdka’k {ks= esav/;;u fd;k x;kA dqf"k Hkwfe de Fkh

lkFk gh flapkbZ lqfo/kkvksa esa deh FkhA [ksrksa esa mxkbZ xbZ eq[; Qly /kku FkhA /kku dh vkSlr Qly dh mRikndrk izfr ,dM 6-7 fDoaVy Fkh] de mRiknu ds ihNs dkj.k flapkbZ lqfo/kkvksa] ikuh dh leL;k o feV~Vh dh moZjrk esa deh FkhA df"k dk;Z xkWao dh vFkZO;oLFkk esa lhfer ;ksxnku iznku djrh gSaA

Hkk"kk % dk;kZy;hu Hkk"kk fgUnh Fkh ,oa ogkWa dh ekrHkk"kk NRrhlx<h FkhA losZ{k.k ds nkSjku ik;k x;k

fd] dke dh ryk’k esa yksxksa ds iyk;u ds dkj.k mfM;k] csaxkyh b- Hkk"khHkh ik;s x,A vU; jkT;ksa ls iyk;u % v/;;u {ks= esa losZ{k.k ds nkSjku ik;k x;k fd LFkkuh; yksx LFkkuh;

jkstxkj gh ilan djrs gSa] ysfdu vU; jkT;ksa ls jkstxkj ds fy, iyk;u ns[kk x;kA


dk;Zdkjh lkjka’k

13

LoPNrk % 'kkSpky; dh lqfo/kk ,d ?kj esa vko’;d cqfu;knh lqfo/kkvksa esa ls ,d gSaA v/;;u {ks= esa 60% vi;kZIr lqfo/kk FkhA ty fudklh dk Lo:i [kqyh o dPph ukfy;kWa FkhA lkQ&lQkbZ ,oa LoPNrk larks"ktud ugh FkhA

ty vkiwfrZ % losZ{k.k ds nkSjku ] ihus ds ikuh dh vkiwfrZ ds fofHkUu lzksr xkWaoksa esa ik;s x;sA v/;;u {ks= esa eq[; ty óksr tSls gSaMiai] uy] dq,sa miyC/k FksA ppkZ ds nkSjku vf/kdka’k xkWaoksa esa ikuh dh deh dh f’kdk;rsa FkhA

f’k{kk lqfo/kk,sa % xkWaoksa esa eq[;r% vkWaxuokMh vkSj izkFkfed ’kkyk,sa miyC/k gSaA mPp f’k{kk ds fy, 5

ls 10 fdeh- ds varj ij miyC/k FksA jk;iqj esa dkWayst o fMIyksek ikB~;dze miyC/k FksA ifjogu lqfo/kk % v/;;u {ks= esa ifjogu ds lk/ku vkVks]futh cl miyC/k Fks] tks jk;iqj ‘’kgj

rd tkrs FksA futh okgu tSls lk;fdy]eksVj lk;fdy dk mi;ksx Hkh xkWo ds yksxksa }kjk fd;k tkrk gSA

lapkj dh lqfo/kk % v/;;u {ks= esa eksckby Qksu] Vh-oh-]jsfM;ks] lekpkj i=] Mkd foHkkx lapkj ds

bu lk/kuksa dk mi;ksx fd;k tkrk FkkA lMd laidZ % vf/kdka’k lMds iDdh Fkh o xkWaoksa ls i;kZIr :Ik ls tqMh FkhA lhesaV dh lMds xkWaoksa

ds vanj ns[kh xbZ A lapkj lqfo/kk,sa % lapkj dh lqfo/kkvksa esa eq[; :Ik ls eksckby Qksu] lekpkj i= o Mkd?kj FksaA fpfdRlk lqfo/kk % v/;;u {ks= esa dqN LokLF; lqfo/kk,sa tSls izkFkfed LokLF; mi dsanz miyC/k FksA

vLirky o vU; csgrj lqfo/kk,sa 10&20 fdyksehVj nwj 'kgj esa miyC/k FksA fo|qr dh lqfo/kk % lHkh ?kjsyq rFkk df"kZ dk;Z mi;ksx ds fy, xkWaoksa esa fo|qr miyC/k gSaA cktkj dh lqfo/kk % ;g eq[;r% uxjh; {ks= gSaA NksVs 'kgjksa dks uxj fuxe esa ifjofrZr fd;k x;k

gSaA jkstejkZ dh t:jrks a dks iwjk djus fy, NksVh nqdkusa FkhA lkIrkfgd cktkj dh lqfo/kk fdlh & fdlh xkWao esa FkhA Fkksd lkeku dk cktkj flyrkjk o fcjxkWao ’kgjksa esa gh gSaA lHkh izdkj dh lqfo/kkvksa dk izeq[k dsanz jk;iqj gSaA

euksjatu lqfo/kk,sa % v/;;u {ks= esa euksjatu ds lk/ku Vsyhfotu o jsfM;ksa FksA lekpkj

i=@if=dk dh lqfo/kkvksa dk iz;ksx xzkeh.kksa }kjk fd;k x;kA 4-0 i;kZoj.kh; izHkko dk iqokZuqeku rFkk mudks de djus dh mik; ;kstuk ok;q dh xq.koRrk

izLrkfor la;a= esa dPps eky ds lapkyu]IF’s] LVhy esfYVax la;a= ds dkj.k /kwy o /kq,sadk mRltZu gksus ls ok;q xq.koRrk ds ekudksa PM10, PM2.5, SO2, NOX o CO ij izHkko iMsxkA blds vykok] ogkWa dPps eky ds ifjogu]HkaMkj.k o izlaLdj.k ds dkj.k mMus okyh /kwy dk mRltZu gksxkA lfEefyr fd;s x, 'keu mik; gSa% baMD’ku QusZl o dkfLVax e’khu {ks= ls mriUu mRltZu dks ,d /kqvkWa fudkl iz.kkyh esa 'kqn~/k fd;k tk,xkA dPps eky dh gSaMfyax [ka Mesa ynkbZ] mrjkbZ ,oa gLrkarj.k {ks= esa i;kZIr {kerk ds Lokboy gqM o vkbZ Mh

ia[ksa iznku fd;s tk,saxsA /kq,sa dks gqM ds ek/;e ls lh/ksa gh baMD’ku QusZl ls fudky fy;k tk,xkA


dk;Zdkjh lkjka’k

14

baMD’ku QusZl ls /qk,sa ys tkus okyh okfguh ,d feJ.k d{k esa feysxh] tgkWa ia[ksads ek/;e ls xSlksa dks cSx gkml esa ts tk;k tk,xkA

30 ehVj dh mWapkbZ okyh fpeuh ls fudkys x, LoPN xSlksa esa /kqy 50 mg/Nm3lss de gksxkA i;kZIr {kerk dh /kqy fu;a=.k iz.kkyh ty fNMdko ds :i esa dPps eky ;kMZ]vLFkk;h dpjk Mai {ks= o

vkokxeu lMdksa ij miyC/k djk;k tk,xkA ogkWa ij dPps eky vkSj mRiknksa dks ys tkus okys okguksa ds fy, fu/kkZfjr lMds gSaaA la;a= lhek o vkarfjd lMdksa ij i;kZIr o{kkjksi.k fd;k tk,xkA daiuh }kjk dqy {ks= ds 30% esa xzhu

csYV dk fuekZ.k fd;k tk,xkA fpeuh esa Nsn o dk;Z eap miyC/k djk;k tk,xk] ftlls fpeuh dh fuxjkuh oS/kkfud izkf/kdj.k ds ekudksa ds

vuqlkj fd tk ldsA /ofu Lrj fofHkUu la;a=ksa ds lkekU; lapkyu ds nkSjku] VckZbu] dEizslj] dz’kj] Cyksvj] 'kqn~/khdj.k o BaM djus ds nkSjku midj.kksa ls /ofu Lrj esa vf/kd oqn~f/k dh mEehn gSa] ysfdu bu ‘’kksj dks midj.kksa rd gh lhfer fd;k tk,xkA fuokjd mik; uhps fn, x, gSa&

e’khujh ij /ofu ds ckgj fudyus ds lzksr LFkku ij /ofujks/kh dSi o ,M iznku fd;s tk,saxsA daizslj o tujsVj ds dk;ZLFky ij jcj@ysM ds xhyh ‘’khV dk iz;ksx fd;k tk,xkA b;jeQ@b;j Iyx Jfedksa dks iznku fd;s tk,xsaA

ty i;kZoj.k

izLrkfor ifj;kstuk ls bl {ks= ds ty i;kZoj.k ij dqN izHkko gks ldrk gSaA la;a= ls izokg ds dkj.k {ks= ds izkdfrd ty lalk/kuksa dh xq.koRrk esa fxjkoV o ty lalk/kuksa esa deh ds :i esa gks ldrk gSaaA

fofHkUu fu;a=.k mik; viuk, tk,axs tks fuEufyf[kr gSaa & ty dk mi;ksx dsoy BaMk djus ds mn~s’; ls fd;k tk,xkA DyksTM lfdZV dqfyax iz.kkyh SMS o jksfyax fey esa ykxq dh tk,xhA bl dkj.k LVhy la;a= esa izfdz;k o

dqfyax ds nkSjku vif’k"V ty dk mRltZu ugh gksxkA gkWykfd] SMS ls lLisaMsM lkWfyM ] rsy o xzhl ds 'kkfey gksus ds laHkkouk gSaA bu vif’k"V rsy o xzhl

dks lsVfyax VSada esa Hkstk tk,xkA 'kqn~/k fd;s x, ty dks la;a= esa iqu% mi;ksx esa yk;k tk,xka LoPNrk @’kkSpky; xfrfof/k;ksa ls fudys vif’k"V ty dks lksd fiV ls tqMs lsfIVd VSad esa 'kqn~/k fd;k

tk,xka Hkw ty iznw"k.k dks jksdus ds fy, phtksa dk laxzg iDds Q’kZ ij gksxkA

Okkguksa dk vkokxeu lHkh izeq[k dPpd eky o rS;kj mRiknksa dks Vªdksa ds ek/;e ls ys tk;k tk,xkA

tSfod i;kZoj.k esllZ ay{ehdik LVhy ,aM ikoj izk fyfe ¼fcysV ,aM Vh,eVh fMohtu½ us flyrkjk vkS|ksfxd {ks= ds fudV bdkbZ LFkkfir djud dk izLrko j[kk gSaA ikl ds izeq[k m|ksxksa esa eq[;r% izkFkfed o ek/;fed /kkrq ykSg m|ksx o fo|qr mRiknu gSaA tkfgj gSa] ogkWa lap;h iznw"k.k Hkkj mPp gksxk] ogha nwljh vksj ifj;kstuk ls 15 fdeh- ds ifjf/k esa a ikfjfLFkfrdh; laosnu’khy {ks= tSls jkf"Vª; m|ku]vHk;kj.;]ck;ksfLQ;j fjtoZ] vknzHkwfe]ou b- ugh gSaA v/;;u {ks= esa dksbZ nqyZHk ;k yqIrizk; iztkfr ntZ ugh fd;s x,A bl izdkj] LFkkuh; ikfjfLFkfrfd ij izHkko U;qure gksxkA


dk;Zdkjh lkjka’k

15

nwljh vksj] vklikl ds ikfjfLFkfrfd ij izHkko eq[; :i ls izLrkfor ifj;kstuk ls mRiUu gksus okys ok;q iznw"k.k ls gksxkA ok;q iznw"k.k tSfod o vtSfod ?kVdksa dks izHkkfor O;fDrxr ;k vU; iznw"kdksa ds lkFk feydj djrk gSaA tc ok;q iznw"k.k ,dkxzrk Lrj ls vf/kd gksrk gSa rc ikS/kksa o tkuojksa dks xaHkhj :i ls izHkkfor djrk gSaA

ok;q iznw"k.k ds on~f/k’khy mRltZu ls ikfjfLFkfrfd esa dksbZ egRroiq.kZ cnyko ugh gksxk D;ksafd ok;q xq.koRrk dk Lrj fu/kkZfjr ekudksa ds Hkhrj gh jgsxkA gkWaykfd FkksMk /kwy iznw"k.k gksus ls vklikl ds ikfjfLFkfrdh ra= ij izHkko iMsxkA blfy, ifj;kstuk us ;kstuk cukbZ gSa fd] /kwy mRltZu dks lhek esa j[kus gsrq izHkkoh ok;q iznw"k.k fu;a=.k iz.kkyh viuukus ls vklikl ds ikfjfLFkfrdh ra= ij izHkko de gksxkA ¶;qftfVo /kwy mRltZu LFkkuksa ij izHkkoh ok;q iznw"k.k fu;a=.k iz.kkyh yxh gSaA ty fNMdko iz.kkyh ls ¶;qftfVo /kwy mRltZu dks de djus ds fy, mi;ksx fd;k tk,xkA bu mik;ksa dks viukus ls ikl ds ikfjfLFkfrdh ra= ij iMus okys izHkko dks de djus ds fy, i;kZIr gSaA buds vykok la;a= ds 1.19 gs- (33%) esa 2000 ikS/ks@gs- o{kkjksi.k fd;k tk,xkA ;g ldkjkRed dne,d ikfjfLFkfd {ks= dksfodflr djus ds fy, gksxk tgkWa fofHkUu ns’kh if{k;ksa ds fy, ?kkslysa]iztuu Hkwfe vkSj clsjsa ds fy, vk/kkj iznku djsaxsA

lkekftd&vkfFkZd izHkko bl ifj;kstuk ls Hkwfe mi;ksx ij izHkko vf/kd ugh gSa D;ksafd ;s Hkwfe vdf"k; gSa] vkcknh dk O;oLFkkiu lfEefyr ugh gSaaA blfy, ] ifj;kstuk o mlds vklikl ds {ks= dh Hkwfe ij dksbZ izfrdwy izHkko ugh gksxkA bl izLrkfor ifj;kstuk dh LFkkiuk ls vkS|ksfxd {ks= dk fodkl gksxk] ftlls Hkfo"; esa bl {ks= esa jkstxkj o O;kikj ds izR;{k o vizR;{k volj iSnk gksaxsA

5-0 i;kZoj.kh; fufj{k.k dk;Zdze

izLrkfor dksy ok’kjh ds fy, ,d i;kZoj.kh; izca/ku izdks"B (EMC) egkizca/kd ¼la;a= izeq[k½ ds varZxr LFkkfir fd;k tk,xkA ;g i;kZoj.kh; izca/ku foHkkx] i;kZoj.k izca/ku ds {ks= esa i;kZIr ;ksX;rk ,oa vuqHko j[kus okys ,d i;kZoj.kh; vf/kdkjh dh v/;{krk esa fd;k tk,xkA ou o i;kZoj.k ea=ky; ¼MoEF),oa tyok;q ifjorZu(CC)}kjk ekU;rk izkIr ,tsalh ls fu;fer :i ls ok;q xq.koRrk] lrgh o Hkwty xq.koRrk] /ofu Lrj ds fy, i;kZoj.kh; fufj{k.k fd;k tk,xk] vkSj ;g fjiksZV NRrhlx< i;kZoj.k laj{k.k cksMZ @ i;kZoj.k o ou ea=ky; ,oa tyok;q ifjorZudks izLrqr dh tk,xhA

6-0 tksf[ke eqY;kadu ,oa vkink izca/ku ;kstuk

izLrkfor dksy ok’kjh ifj;kstuk esa tksf[ke dk vkadyu vkx] foLQksV o fo"kkDrrk ds fy, fd;k x;k rFkk blls lacaf/kr ‘’keu mik; Mªk¶V i;kZoj.kh; izHkko eqY;kadu rFkk O;oLFkkiu fjiks ZV esa fn;s x;s gSaaA

izkdfrd ,oa ekuoh; dkj.kksa ls vkink dk lkeuk djus ds fy, ,d foLrr vkink izca/ku ;kstuk rS;kj dh xbZ gSa] ftlesa thou]i;kZoj.k dh lqqj{kk]mRiknu dh cgkyh o cpko ds lapkyu dks lqfuf’pr djus ds fy, izkFkfedrkvksa ds dze ds vk/kkj ij Mªk¶V EIA/EMP es a ’kkfey fd;k x;k gSaaA vkink izca/ku ;kstuk ds izHkkoh fdz;kUo;ou ds fy,] bls O;kid :i ls ifjpkfyr fd;k tk,xk ,oa fjglZy ds ek/;e ls izf’k{k.k fn;k tk,xkA lkbV lqfo/kkvksa] izfdz;kvksa] drZO;ksa vkSj ftEesnkfj;ksa] lapkj bR;knh dk vkink izca/ku ;kstuk esa foLrkj ls fopkj fd;k x;k gSaA

7-0 izLrkfor ifj;kstuk ls ykHk

izLrkfor dksy ok’kjh ifj;kstuk ls jkstxkj ds izR;{k o vizR;{k volj feyus ls jfgokfl;ksa ds thou dh xq.koRrk esa lq/kkj ,oa vklikl ds {ks= dk fodkl gksxkA bl CSR furh dks /;ku esa j[kdj ay{ehdik LVhy ,aM ikoj izk fyfe ¼fcysV ,aM Vh,eVh fMohtu½ fuEufyf[kr {ks=ksa esa leqnk; ds fy, dY;k.kdkjh dk;Zdze djsaxs% Lkkeqnkf;d fodkl f’k{kk


dk;Zdkjh lkjka’k

16

LokLF; ,oa fpfdRlk ns[kHkky Tky fudklh ,oa lkQ&lQkbZ lMdsa 40.0 yk[k dk ctV iwWth ykxr ds :Ik esa rFkk 25.0 yk[k izfro"kZ vkoZfr O;; ds :i esa vklikl ds xkWaoksa esa lkekftd&vkfFkZd dY;k.k dh xfrfof/k;ksa ds dk;kZUo;u ds fy, izLrkfor fd;k x;k gSaA

blds vykok] ;g ifj;kstuk ns’k esa bLikr mRikn dh ekax o vkiwfrZ dh [kkbZ dks dqN gn rd nwj djsaxsA bl ifj;kstuk ls jkT; ljdkj dks vfrfjDr jktLo dh izkfIr gksxhA vfrfjDr LVhy dh miyC/krk cqfu;knh <kWapk {ks= o ns’k ds lexz vkfFkZd ifjn’; dks c<kok nsxkA

8-0 i;kZoj.kh; izca/ku ;kstuk ,oa O;oLFkkiu ,d i;kZoj.kh; izca/ku ;kstuk esa ‘’keu]izca/ku] ifj;kstuk ds dk;kZUo;u ,oa lapkyu ds le; fuxjkuh ,oa laLFkkxr mik; fd;s tk,saxs tks blls i;kZoj.kh; izfrdqy izHkkoksa dks [kRe djus ;k mUgs Lohdk;Z Lrj rd de djuk ’kkfey gSaA leLr i;kZoj.k dk laj{k.kA izkdfrd lalk/kuksa ,oa ty dk U;wure mi;ksxA lHkh fu;a=.k mik;ksa dk izHkkoh lapkyuA lap;h vkSj iqjkus izHkkoksa dh fuxjkuhA lHkh fu;a=.k mik;ksa dk izHkkoh lapkyu lqfuf’pr djukA vif’k"V mRltZu ,oa iznw”k.k ij fu;a=.kA

i;kZoj.kh; ?kVdksa dks /;ku esa j[kdj] tks la;a= ds lapkyu dks izHkkfor dj ldrs gSa] i;kZoj.kh; izca/ku ;kstuk ds rdZlaxr mi;ksx ds :Ik esa ykxq fd, tk,saxsA i;kZoj.kh; izca/ku ;kstuk ds fy, yxHkx :- 370 yk[k dh vko’;drk gSaA :- 60 yk[k :i;s vkoZfr O;; ds :i esa i;kZoj.kh; izca/ku ;kstuk ds dk;kZUo;u ds fy, vkcafVr dh xbZ gSaA

8-0 fu"d"kZ

esllZ y{ehdik LVhy ,aM ikoj izk fyfe ¼fcysV ,aM Vh,eVh fMohtu½- ds izLrkfor ifj;kstuk ls vklikl ds xkWaok sa ds lokZafx.k fodkl ds fy, ykHknk;d gksxkA /kwy mRltZu]‘’kksj] vif’k"V ty dk mRltZu] ;krk;kr ?kuRo tSls dqN i;kZoj.kh; igyqvksa dk vklikl ds i;kZoj.k ij iMus okys izHkkoksa dks Lohdr ekunaMks ds Hkhrj fu;af=r fd;k tk,xkA la;a= ds cqfu;knh vko’;d Hkkx ds :i esa iznw"k.k fu;a=.k midj.k tSls cSx gkml] ty fNMdko]ckM+ bR;kfn gksaxsA vfrfjDr iznw"k.k fu;a=.k vkSj i;kZoj.k laj{k.k dsmik;ksa dks i;kZoj.k rFkk lkekftd&vkfFkZd i;kZoj.k ij gksus okys izHkkoksa dks fu;af=r@U;qure djus ds fy, viuk;k tk,xkA la;a= ifjlj ds vanj rFkk jkLrksa ds lekarj ?kuk o{kkjksi.k] vklikl ds xkWaoksa esa o"kkZ ty laxzg ls flapkbZ bu mik;ksa dks viuk;k tk,xkA CSR mik;ksa dks daiuh }kjk viuk;k tk,xk ftlls vklikl ds lkekftd ] vkfFkZd ,oa cqfu;knh lqfo/kkvksa dh miyC/krk fd fLFkfr es a lq/kkj gksxkA

bl izdkj] ;g fu"d"kZ fudkyk tk ldrk gSa fd iznw"k.k fu;a=.k o 'keu mik;ksa ds foosdiw.kZ o mfpr dk;kZUo;u ls izLrkfor ifj;kstuk ls lekt dks ykHk gksxk lkFk gh dqN gn rd LVhy dh ekax o vkiwfrZ ds varj dks de djus esa enn feysxh ftlls {ks= o lkFk gh ns’k ds vkfFkZd fodkl esa ;ksxnku feysxkA

ijke'kZnkrk dk fooj.k


dk;Zdkjh lkjka’k

17

esllZ y{ehdik LVhy ,aM ikoj izk fyfe ¼fcysV ,aM Vh,eVh fMohtu½ us izLrkfor ifj;kstuk ds fy, i;kZoj.kh; v/;;u esllZ ,ukWadku yscksjsVjht izk- fy- }kjk djk;k x;kA ,ukWadku dh LFkkiuk ,d fo’ys"k.kkRed iz;ksx’kkyk ijh{k.k ds :i esa 1993 esa dh xbZ Fkh] vkSj vc ;g e/; Hkkjr {ks= esa i;kZoj.k o [kkn~; iz;ksx’kkyk ijh{k.k esa izeq[k i;kZoj.kh; ijke’kZ QeZ gSaaA esllZ ALPL esa 'kkldh; laLFkkvksa ds iwoZ oSKkfudksa ,oa fo"k; fo’ks"kK oSKkfudksa okys mRd"V ;qok oSKkfudk dk leqg gSaA ;g i;kZoj.k o ou ea=ky;] ubZ fnYyh ls i;kZoj.kh; v/;;u ds fy, ekU;rk izkIr gSaa] o Hkkjrh; xq.koRrk ifj"kn (QCI) ds44 osa NABET ,dzhfMVs’ku desVh tks 04 ekpZ 2015 dks vk;ksftr dh xbZ ] ehfVax esa 14 Js.kh ftlesa /kkrqdeZ m|ksx ifj;kstuk Hkh 'kkfey gSa] esa iqu% ekU;rk Js.kh A izkIr gqbZA

&&& 000 &&&

esllz y{ehd`ik lvhy ,am ikoj izk] fyfevsm jk;ij¼n-x-½ e ilrkfor …enviscecb.org/270/hindi.pdf ·...

Documents