Evropsko međunarodno privatno pravo (kratak osvrt na izabrana pitanja)

Prvu deceniju XXI vijeka1 obilježio je talas unifikacije pravila međunarodnog privatnog prava na nivou Evropske unije donošenjem većeg broja uredbi (regulativa) koje se odnose na međunarodno privatno pravo. Nakon stupanja na snagu Lisabonskog ugovora2 pravni osnov za nadležnost Evropske unije u ovoj oblasti je sadržan u članu 67 (4) i članu 81 Ugovora o funkcionisanju Evropske unije. Članom 81 je uspostavljen pravni osnov za usvajanje mjera koje imaju za cilj postizanje jedinstvenih pravila država članica u oblasti određivanja mjerodavnog prava i pitanja međunarodne nadležnosti, postupka i priznanja i izvršenja stranih sudskih odluka.3 U navedenom periodu regulisana je međunarodna nadležnost sudova država članica, priznanje i izvršenje odluka: u građanskim, trgovinskim, bračnim, stvarima roditeljske odgovornosti i obavezama izdržavanja. Takođe, uspostavljena su jedinstvena pravila o određivanju mjerodavnog prava za vanugovorne, ugovorne i obaveze izdržavanja. Značajna su i nastojanja da se usvoje nova pravila u oblasti nadležnosti i mjerodavnog prava za razvod braka, bračni imovinski režim i za nasljeđivanje.4 U važnije propise, između ostalog spadaju: Uredba o nadležnosti i o priznanju i izvršenju presuda u građanskim i trgovinskim stvarima iz 2001. (Uredba Brisel I), Uredba o nadležnosti i o priznanju i izvršenju presuda u bračnim stvarima i stvarima roditeljske odgovornosti iz 2003. (Uredba Brisel II bis), Uredba o određivanju mjerodavnog prava za vanugovorne obaveze iz 2007. (Uredba Rim II), Uredba o određivanju mjerodavnog prava za ugovorne obaveze iz 2008. (Uredba Rim I), Uredba o nadležnosti, mjerodavnom pravu, priznanju i izvršenju odluka i o saradnji u stvarima u vezi sa obavezama izdržavanja iz 2009. i Uredba o nadležnosti, mjerodavnom pravu, priznanju i izvršenju presuda i autentičnih instrumenata u oblasti nasljeđivanja i staranja evropskog sertifikata o nasljeđivanju iz 2012. godine (u daljem tekstu: Uredba o nasljeđivanju).

Isključiva sudska nadležnost po Uredbi Brisel I

Na osnovu čl. 22 Uredbe Brisel I isključiva nadležnost suda države članice postoji:

- u postupcima u kojima je predmet stvarno pravo na nepokretnosti ili zakup nepokretnosti ako se nepokretnost nalazi na teritoriji države članice,

- u postupku povodom ugovora o zakupu nepokretnosti koji je zaključen za privremenu privatnu upotrebu najduže na period od šest uzastopnih mjeseci, nadležan je i sud

1 Prethodno, na nivou Evropske zajednice važila su jedinstvena pravila uspostavljena Briselskom konvencijom o sudskoj nadležnosti, priznanju i izvršenju presuda u građanskim i trgovinskim stvarima iz 1968. i Rimskom konvencijom o mjerodavnom pravu za ugovorne obaveze iz 1980. 2 Za detaljan istorijat vidi: Stefania Bariatti, Cases and materials on EU private international law, Hart publishing, Oxford and Portland, Oregon, 2011, str. 1-59.

3 Consolidated version of the Treaty on the functioning of the European Union, OJ C 83/47.

4 Za detaljan pregled svih akata vidi: http://ec.europa.eu/justice/civil/law/index_en.htm

države u kojoj tuženi ima prebivalište, pod uslovom da je zakupac fizičko lice i da i vlasnik i zakupac imaju prebivalište u istoj državi članici,

- u postupcima čiji je predmet punovažnost osnivanja, ništavost ili prestanak privrednog društva ili pravnog lica, ili punovažnost odluka njihovih organa, ako imaju sjedište u državi članici,

- za sporove o punovažnosti upisa u javne registre koji se vode u državi članici,

- u postupcima koji se tiču registracije ili punovažnosti patenta, robnog ili uslužnog žiga, industrijskih uzoraka i modela, ili drugih sličnih prava koja se moraju deponovati ili registrovati, bez obzira na to da li je pitanje pokrenuto tužbom ili u odgovoru na tužbu, ako je u državi članici podnijet zahtjev za deponovanje ili registraciju, ili je izvršeno deponovanje ili registracija, ili se na osnovu međunarodnog ugovora smatra da je izvršeno deponovanje ili registracija.

Uredba Rim I (opšta rješenja)

Osnovna tačka vezivanja je autonomija volje stranaka. Za ugovor mjerodavno je pravo koje su ugovorne strane izabrale. Izbor prava mora biti izričit ili da jasno proizilazi iz odredaba ugovora ili okolnosti slučaja. Ugovorne strane mogu izabrati mjerodavno pravo za cijeli ugovor ili samo za jedan njegov dio a mogu se u bilo koje vrijeme sporazumjeti da je za njihov ugovor mjerodavno neko drugo pravo.

Ako stranke nisu izabrale mjerodavno pravo, kao supsidijerne tačke vezivanja javlja se uobičajeno boravište dužnika karakteristične prestacije:

1) za ugovor o prodaji robe - pravo države uobičajenog boravišta prodavca; 2) za ugovor o pružanju usluga - pravo države uobičajenog boravišta pružaoca

usluge;3) za ugovor o stvarnom pravu na nepokretnosti, kao i zakupu nepokretnosti -

pravo mjesta gdje se nepokretnost nalazi;4) za zakup nepokretnosti za najduže šest uzastopnih mjeseci koji je zaključen

za privremenu privatnu upotrebu - pravo države u kojoj vlasnik ima uobičajeno boravište, ako je zakupac fizičko lice i ima uobičajeno boravište u istoj državi;

5) za ugovor o franšizingu - pravo države uobičajenog boravišta primaoca franšizinga;

6) za ugovor o distribuciji - pravo države uobičajenog boravišta distributera;7) za ugovor o prodaji robe na aukciji - pravo države gdje se aukcija održava,

ako se to mjesto može odrediti.

Ako je iz svih okolnosti slučaja jasno da je ugovor u očigledno bližoj vezi sa nekom drugom državom od one gore navedene, mjerodavno je pravo te druge države.

Ako se na osnovu navedenog ne može utvrditi mjerodavno pravo, za ugovor je mjerodavno pravo države sa kojom je u najbližoj vezi.

Uredbom Rim I predviđena su i posebna pravila za određene vrste ugovora (ugovori o prevozu, potrošački ugovori, ugovori o radu, ugovori o osiguranju).

2

Uredba Rim II (opšta rješenja)

Uredba Rim II uvodi kao osnovnu tačku vezivanja pravo države gdje je šteta nastala, a u određenoj mjeri i pod određenim uslovima omogućava i autonomiju volje stranaka.

Osnovno pravilo glasi da je mjerodavno pravo za vanugovornu obavezu proizašlu iz štetne radnje pravo države u kojoj je šteta nastala, bez obzira u kojoj državi je nastupio događaj koji je prouzrokovao nastalu štetu i bez obzira na državu ili države u kojima su nastale indirektne posljedice tog događaja, osim ako je drugačije određeno Uredbom. Međutim, kada lice za koje se tvrdi da je odgovorno i lice koje trpi štetu imaju svoje uobičajeno boravište u istoj državi u vrijeme nastanka štete, mjerodavno je pravo te države. Kada je iz svih okolnosti slučaja jasno da je štetna radnja u očigledno bližoj vezi sa nekom drugom državom od one navedene u prethodnim stavovima, mjerodavno je pravo te druge države. Očigledno bliža veza sa drugom državom može se zasnivati posebno na prethodnom odnosu između stranaka, kao što je ugovor koji je blisko povezan sa štetnom radnjom.

Uredba Rim II uz određena isključenja i ograničenja uvodi kolizionopravnu autonomiju volje za sve vanugovorne obaveze, bez obzira da li se radi o onim proizašlim iz štetne radnje ili sticanja bez osnova, poslovodstva bez naloga ili predugovorne odgovornosti. Ipak, stranke ne nogu vršiti izbor prava u slučaju vanugovornih obaveza nastalih na osnovu povrede konkurencije na tržištu, kao i zbog povrede prava intelektualne svojine. Uredba Rim II propisuje da izbor mjerodavnog prava mora biti izričit ili da jasno proizilazi iz okolnosti slučaja. Kao i kod ugovornih obaveza, i ovdje je predviđeno da izbor prava ne utiče na primjenu prinudnih propisa nacionalnog prava zemlje na koju u vrijeme izbora prava ukazuje ostalo činjenično stanje, a predviđen je i poseban stav koji predviđa i obaveznu primjenu prinudnih propisa Evropske unije koji se primjenjuju u državi foruma.

Uredbom Rim II je predviđeno kao osnovno pravilo da se stranke mogu sporazumjeti o pravu mjerodavnom za vanugovornu obavezu poslije nastupanja događaja koji je prouzrokovao nastalu štetu. Međutim, u slučaju da sve stranke obavljaju privrednu djelatnost, sporazum o izboru prava je moguć i prije nastupanja događaja koji je prouzrokovao nastalu štetu. Ovo vremensko ograničenje je postavljeno u cilju zaštite slabije strane.

Uredba Rim II sadrži posebna pravila za: povrede i ograničenje konkurencije, štetu po životnu sredinu, povrede prava ličnosti, industrijsku akciju, kao i za: sticanje bez osnova, poslovodstvo bez naloga i predugovorna odgovornost.

Uredba o nasljeđivanju

Uredba o nasljeđivanju odnosi se na svaki oblik prenosa svojine za slučaj smrti, bilo da se radi o svojeručnom raspolaganju na osnovu testamenta ili ugovora o nasljeđivanju, ili da je u pitanju zakonsko nasljeđivanje.

Ako nisu ispunjeni uslovi za primjenu pravila opšte nadležnosti, nadležni su sudovi one države članice u kojoj se nalaze predmeti iz ostavine, ako je ispunjen jedan od alternativno postavljenih uslova: da je ostavilac prethodno imao uobičajeno boravište u toj državi, ali da nije prošlo više od pet godina od tog boravka do pokretanja postupka; ili da je ostavilac u vrijeme smrti imao državljanstvo te države; ili da neki od

3

nasljednika ili legatara ima uobičajeno boravište u toj državi; ili da se zahtjev odnosi isključivo na te predmete.

Poglavlje III se odnosi na mjerodavno pravo. U domenu određivanja mjerodavnog prava, Uredba je veoma inovativna i opredjeljuje se za liberalan pristup, koji karakteriše opredjeljenje za uobičajeno boravište kao osnovnu tačku vezivanja, i jačanje kolizionopravne autonomije volje.

Ove odredbe imaju univerzalnu primjenu, dakle pravo koje je mjerodavno na osnovu ove uredbe primjenjuje se nezavisno od toga da li je to pravo države članice. U osnovi kolizionopravnih rješenja za nasljeđivanje predviđenih Uredbom je opredjeljenje evropskog zakonopisca da se uobičajeno (redovno) boravište ostavioca javlja kao osnovna tačka vezivanja, dakle kao opšte pravilo.5 Umjesto državljanstva i mjesta nalaženja stvari, tačaka vezivanja koje su još uvijek najšire rasprostranjene u nacionalnim pravima zemalja članica, evropski zakonopisac se opredijelio za uobičajeno boravište, kao fleksibilno rješenje.

Uredba o nasljeđivanju ne sadrži definiciju ovog koncepta, a tačka 17 preambule navodi da je opredjeljujući razlog za davanje primata uobičajenom boravištu bilo postizanje pravne sigurnosti – da se mjerodavno pravo može unaprijed odrediti i da sa tim pravom postoji bliska veza. Takođe, u interesu pravne sigurnosti mjerodavno pravo se odnosi na cjelokupnu zaostavštinu, bez obzira na vrstu i mjesto nalaženja stvari, kako bi se izbjegle teškoće koje mogu nastupiti iz moguće diobe zaostavštine. Pritom, ova tačka vezivanja je vremenski locirana, u cilju izbjegavanja »mobilnih« sukoba zakona, na uobičajeno boravište u vrijeme smrti ostavioca. Posebno je značajno što se eksplicitno polazi od sistema jedinstvene zaostavštine, jer se opšte pravilo primjenjuje na cjelokupnu imovinu. Naravno, opšte pravilo se primjenjuje samo ako Uredbom nije šta drugo predviđeno, kao i ako nije iskorišćena kolizionopravna autonomija volje.

I upravo institutu kolizionopravne autonomije volje je dato veoma značajno mjesto, a u skladu sa savremenim tendencijama u uporednopravnom pravu, gdje je ovaj institut sve prisutniji i u domenu mjerodavnog prava za nasljeđivanje. Na nacionalnom planu, ona prava koja dozvoljavaju izbor prava za nasljeđivanje predviđaju i značajna ograničenja.6 Što se tiče prava Evropske unije, Uredba o nasljeđivanju usvaja ograničenu kolizionopravnu autonomiju volje, pa ostavilac za nasljeđivanje svoje cjelokupne zaostavštine može izabrati pravo države čiji je državljanin, a izbor prava mora biti izričit i učinjen u formi predviđenoj za raspolaganje imovinom za slučaj smrti (čl.17). Izbor prava mora biti izričit i u formi predviđenoj za raspolaganje imovinom za slučaj smrti (testament, zajednički testament ili ugovor o nasljeđivanju), a postojanje i materijalna punovažnost izbora mjerodavnog prava cijeni se prema izabranom pravu.

Poseban član je posvećen ugovorima o nasljeđivanju kao i zaostavštini bez nasljednika.

5 Ovaj koncept je nastao u uporednom pravu, da bi otklonio probleme koji se u praksi javljaju u utvrđivanju prebivališta, koji ima različit sadržaj u nacionalnim pravima. Za razliku od prebivališta, uobičajeno boravište je faktički, a ne pravni koncept, što mu omogućava nužnu fleksibilnost jer svaki sudija na osnovu činjenica utvrđuje šta će se smatrati uobičajenim boravištem lica u konkretnom slučaju, što sudovi u drugim zemljama prihvataju bez preispitivanja. Vidi detaljnije: Maja Kostić-Mandić, Maja Stanivuković, Mirko Živković, Private International Law of Montenegro, International Encyclopedia of Laws, Kluwer Law International, 2013, pp. 64-66

6 Vidi npr. čl. 79 belgijskog i čl. 89 st. 3, 4 i 5 bugarskog ZMPP.

4

Prof. dr Maja Kostić-Mandić

Osvrt na novo međunarodno privatno pravo Crne Gore

Uvodne napomene

Višegodišnji rad na novom zakonu o međunarodnom privatnom prava krunisan je usvajanjem ovog zakona u Skupštini Crne Gore 27. 12. 2013. godine. Zakon o međunarodnom privatnom pravu počeo je da se primjenjuje 9. 07. 2014. godine, čime je prestao da važi Zakon o rješavanju sukoba zakona sa propisima drugih zemalja7

(ZRSZ). U vrijeme svog donošenja ZRSZ se u međunarodnim razmjerama smatrao izuzetno kvalitetnim tekstom, a u nepromijenjenom obliku važio je u Crnoj Gori, iako je još na osnovu Povelje državne zajednice Srbije i Crne Gore nadležnost iz oblasti međunarodnog privatnog prava prenijeta na države članice i od tada se ZRSZ primjenjivao kao propis Crne Gore.

Protek vremena od skoro tri decenije i razvoj međunarodnog privatnog prava uslovio je potrebu da se u određenim odnosima izvrši usaglašavanje sa osloncem na regulativu Evropske unije (u daljem tekstu: EU), međunarodne ugovore, kao i uporednopravna zakonska rješenja koja su se pokazala uspješnim.

Uticaj prava EU na novo međunarodno privatno pravo Crne Gore

Nove tendencije na međunarodnom planu odrazile su se i na Crnu Goru, pa novi zakon, u skladu sa članom 80 Sporazuma o stabilizaciji i pridruživanju između EU i Crne Gore, koji je stupio na snagu 1. maja 2010. godine, ide ka usklađivanju nacionalnog prava sa pravom EU i u ovoj oblasti.

Polazeći od činjenice da će se kada Crna Gora postane članica EU sve uredbe iz oblasti koje su predmet regulisanja međunarodnog privatnog prava8 neposredno primjenjivati i kod nas, smatrali smo da je pri izradi novog zakona o međunarodnom privatnom pravu i odlučivanju o stepenu usaglašavanja njegovih odredbi sa pravom EU cjelishodno imati diferenciran pristup prema vrsti materije koja je predmet evropske regulative, u zavisnosti od pretežnih nacionalnih interesa. Tako, u oblasti određivanja mjerodavnog prava za ugovorne i vanugovorne obaveze, recepcija pravila Uredbe br. 593/2008 o mjerodavnom pravu za ugovorne obaveze (Uredba Rim I) i Uredbe br. 864/2007 o mjerodavnom pravu za vanugovorne obaveze (Uredba Rim II), uz

Pravni fakultet Univerziteta Crne Gore7 “Sl. list SFRJ”, br. 42/82, 72-82 i “Sl. list SRJ”, br. 46/96. Za izvore međunarodnog privatnog prava Crne Gore vidi: Maja Kostić-Mandić, Maja Stanivuković, Mirko Živković, Private International Law of Montenegro, International Encyclopedia of Laws, Kluwer Law International, 2010, pp. 31 - 46.

8 Za tekstove svih akata vidi: http://ec.europa.eu/justice/civil/law/index_en.htm

5

neophodna prilagođavanja, samo može biti u interesu Crne Gore, tim prije što je ovim uredbama predviđeno da imaju univerzalnu primjenu, pa se kao mjerodavno pravo u zemljama EU primjenjuje i na države koje nijesu članice Unije. Organi primjene prava u Crnoj Gori će imati vremena da se upoznaju sa praksom u primjeni ovih uredbi, a u tekstu Zakona o međunarodnom privatnom pravu stoji da će se tumačenje i primjena odredbi koje se odnose na ugovore, odnosno vanugovorne obaveze vršiti u skladu sa Uredbama Rim I i Rim II (član 49 i 67). U pogledu određivanja mjerodavnog prava za obaveze izdržavanja, što je u ZRSZ bilo neadekvatno regulisano i to samo sa dvije odredbe zakona, preuzete su odredbe Haškog protokola o mjerodavnom pravu za obaveze izdržavanja iz 2007. godine (koji je dio prava EU). I oblast nasljeđivanja je regulisana po uzoru na rješenja Uredbe o nadležnosti, mjerodavnom pravu, priznanju i izvršenju presuda i autentičnih instrumenata u oblasti nasljeđivanja i stvaranja evropskog uvjerenja o nasljeđivanju iz 2009.

I u oblasti međunarodne nadležnosti, u značajnoj mjeri su preuzeta rješenja Uredbe br. 44/2001 o nadležnosti i o priznanju i izvršenju presuda u građanskim i trgovinskim stvarima (Uredba Brisel I).

Za razliku od navedenog, u pogledu pravila o određivanju mjerodavnog prava za druge privatnopravne odnose, kao i pravila o međunarodnoj nadležnosti osim što je vođeno računa o novim tendencijama u pravu EU, kao i na međunarodnom planu, prevashodno je vođeno računa o nacionalnim interesima, pravnoj tradiciji i potrebama pravne sigurnosti. Osnovne odredbe

Zakon o međunarodnom privatnom pravu zadržava istovjetan predmet regulisanja odnosa i sistematiku kao i ZRSZ (Osnovne odredbe, Mjerodavno pravo, Nadležnost i postupak, Priznanje i izvršenje stranih odluka, Posebne odredbe i Prelazne i završne odredbe). Značajno je uvećan broj članova, članovi su grupisani u logičan niz, sa podnaslovima odjeljaka, dati su i naslovi članovima, što će značajno olakšati primjenu zakona. Došlo je do suštinskih izmjena u sadržaju najvećeg broja odredaba kao i do značajno detaljnijeg regulisanja oblasti mjerodavnog prava.

Najznačajniji novi instituti su: klauzula odstupanja (član 8) norme neposredne primjene (član 10) i uobičajeno boravište (član 12, 40 i 51).

Klauzula odstupanja

Klauzulu odstupanja od redovno mjerodavnog prava možemo definisati kao sredstvo kojim se vrši korekcija u primjeni kolizione norme, na osnovu ovlašćenja koje zakonodavac daje sudiji, odnosno drugom organu koji primjenjuje pravo, da u izuzetnim slučajevima ne primijeni mjerodavno pravo na koje ukazuje tačka vezivanja. Primjenom klauzule odstupanja vrši se korekcija kolizione norme koja bi usljed specifičnosti konkretnog slučaja dovela do primjene prava neke zemlje protivno legitimnim očekivanjima i zakonodavca i stranaka, jer se u konkretnom slučaju ne može ostvariti svrha kolizionog pravila – lokalizovanje konkretnog odnosa u skladu sa principom najtješnje povezanosti.

Klauzula odstupanja može da bude opšta po svom domenu, dakle da se odnosi na korpus kolizionih normi jedne zemlje i da predstavlja jedan od osnovnih principa nacionalnih kodifikacija koje eksplicitno poznaju ove klauzule i u teoriji se naziva opštom klauzulom odstupanja. Klauzula odstupanja može da se odnosi i samo na

6

određenu grupu odnosa9 ili pojedinačne odnose10 regulisane kolizionim normama i tada govorimo o posebnim klauzulama odstupanja. Formulisanje klauzula odstupanja zavisi od usvojene tehnike normiranja. Ukoliko su kolizione norme opštije, potrebno je više posebnih klauzula odstupanja, dok je u slučaju postojanja brojnih i detaljnih kolizionih pravila, jedna opšta klauzula odstupanja poželjna, ali ne i neophodna. U ovom drugom slučaju, postojanje posebnih klauzula odstupanja opravdano je samo u cilju postizanja jasnosti, ili zaštite određenih interesa. Takođe, opšta klauzula odstupanja javlja se u pojedinim nacionalnim zakonodavstvima, dok to nije slučaj sa zakonodavstvom Evropske unije, gdje imamo slučaj pojave samo posebnih klauzula odstupanja u pojedinim uredbama.

Švajcarski zakonopisac, a po ugledu na njega i zakonopisci kanadske države Kvebek, Slovenije, Belgije, Makedonije i Crne Gore u svoje kodifikacije međunarodnog privatnog prava unijeli su opštu odredbu, na osnovu koje je sudija ovlašćen da u izuzetnim slučajevima ne primijeni mjerodavno pravo na koje ukazuje tačka vezivanja, ukoliko konkretan činjenični odnos sa pravom koje bi redovno trebalo biti primijenjeno ima tek slučajne, sporadične veze, a istovremeno pretežne odnose sa pravom druge države.11

Bitni elementi koji uslovljavaju primjenu opšte klauzule odstupanja po službenoj dužnosti su: kumulativno ispunjenje uslova postojanja tješnje veze sa pravom druge države, u odnosu na slabu vezu sa redovno mjerodavnim pravom i zahtjev da je ovakav činjenični sklop očigledan, kao i dva ograničenja, i to u pogledu restriktivne primjene ovog instituta i njegove neprimjene na one pravne odnose kod kojih stranke slobodno mogu raspolagati svojim pravima pa su u skladu sa tim same ugovorile mjerodavno pravo.

Belgijska kodifikacija međunarodnog privatnog prava iz 2004. godine takođe polazi od švajcarskog modela klauzule odstupanja, ali ga i dorađuje, u namjeri da olakša posao organu primjene prava. Tako, u čl. 19. navodi se da se prilikom primjene osnovnog pravila posebno vodi računa o potrebi da mjerodavno pravo bude predvidljivo i da je relevantni pravni odnos bio redovno zasnovan prema odredbama međunarodnog privatnog prava države sa kojom je bio povezan u trenutku svog zasnivanja. Jedna od specifičnosti belgijskog rješenja je da je za razliku od prethodno navedenih rješenja, primjena klauzule odstupanja isključena i kada stranke imaju pravo da biraju mjerodavno pravo, a ne samo kada je i izvršen izbor prava.

Na osnovu naprijed navedenog, u pravnim sistemima koji poznaju opštu klauzulu odstupanja, ona se primjenjuje samo u izuzetnim slučajevima kada pravni odnos gravitira nekom drugom pravnom sistemu, a ako je uz to veza sa inače mjerodavnim pravom neznatna, a sudija, odnosno drugi organ koji primjenjuje pravo treba da ustanovi koji je to pravni sistem čije su veze sa pravnim i činjeničnim sklopom slučaja najjače, najpretežnije i da shodno tome obezbijedi primjenu prava koje je u najbližoj vezi sa datim slučajem.

9 Vidi čl.4 (3) Uredbe o pravu mjerodavnom za vanugovorne obaveze iz 2007., čl.4 (3) Uredbe o pravu mjerodavnom za ugovorne obaveze iz 2008, čl.8 (3) Haške Konvencije o mjerodavnom pravu za ugovore o međunarodnoj prodaji roba iz 1986., čl.3 Haške Konvencije o mjerodavnom pravu za nasleđivanje iz 1989 i dr.10 Vidi čl.8 (2) Uredbe o pravu mjerodavnom za ugovorne obaveze iz 2008., koji reguliše individualne ugovore o radu, čl.5 (2), čl. 10 (4), čl. 11 (4), čl. 12 (1 c), Uredbe o pravu mjerodavnom za vanugovorne obaveze iz 2007, koji se odnose na: odgovornost proizvođača, sticanje bez osnova, poslovodstvo bez naloga i predugovornu odgovornost i dr.11 Vidi čl.15 švajcarskog Saveznog zakona o međunarodnom privatnom pravu iz 1987., čl.3082 desete knjige kvebeškog Građanskog zakona iz 1991, čl.2 slovenačkog Zakona o međunarodnom privatnom pravu i postupku i čl. 3 makedonskog Zakona o međunarodnom privatnom pravu i postupku iz 2007.

7

Primjena klauzula odstupanja je motivisana postizanjem pravičnosti na kolizionopravnom nivou, koja ne bi mogla biti postignuta primjenom tačke vezivanja koja bi trebalo biti redovno primijenjena. Jer kolizione norme, polazeći od kvaliteta i kvantiteta veza koje jedan hipotetičan, prosječan slučaj može imati sa više pravnih poredaka, uspostavljaju pravila za neodređen broj budućih slučajeva. Međutim, u prisustvu atipičnog slučaja, vezivanje uspostavljeno kolizionom normom može se pokazati kao neadekvatno i ovdje stupaju na scenu klauzule odstupanja, koje imaju za cilj ponovno uspostavljanje kolizionopravne ravnoteže, u skladu sa principom efektivno najbliže veze.

Da bi preduprijedio takav slučaj, zakonopisac ovlašćuje sudiju da izvrši novo lokalizovanje konkretnog činjeničnog sklopa ocjenjivanjem povezanosti tog odnosa sa pravnim sistemom određene zemlje. Pritom se najtješnja povezanost sa pravom jedne zemlje utvrđuje prvenstveno po teritorijalnom, ali i socijalnom, poslovnom, jezičkom i drugim kriterijumima, i to prije identifikovanja materijalnopravnih rješenja sadržanih u redovno mjerodavnom pravu, odnosno u pravu koje se ima primijeniti na osnovu generalne klauzule odstupanja.

Uprkos tome što se insistira na kolizionopravnom karakteru instituta opšte klauzule odstupanja, postavlja se pitanje da li materijalnopravna rješenja, a naročito želja za primjenom domaćeg prava, mogu imati uticaja na primjenu ovog instituta. Međutim, na osnovu dosadašnjeg iskustva zemalja koje poznaju ovu opštu klauzulu odstupanja može se konstatovati da su slučajevi u kojima je primijenjena rijetki i da nije bilo zloupotrebe ovog instituta.12

U novom Zakonu o međunarodnom privatnom pravu Crne Gore klauzula odstupanja je koncipirana na način sličan švajcarskoj opštoj klauzuli odstupanja. Opredjeljujući se za ovakvo rješenje, u tekstu predloga zakona su izostale tzv. posebne klauzule odstupanja, predviđene Uredbama Rim I i Rim II.13

Norme neposredne primjene

U savremeno doba, sa sve značajnijim uplitanjem države u regulisanje određenih aspekata i onih privatnopravnih odnosa u kojima stranke tradicionalno imaju najširu autonomiju volje, u nacionalnim međunarodnim privatnim pravima javljaju se određene materijalnopravne norme koje na osnovu eksplicitne ili implicitne volje zakonopisca zbog svoje sadržine i cilja pretenduju da budu primijenjene nezavisno od mjerodavnog prava na osnovu kolizionopravnog metoda. Iz ovog određenja nesumnjivo proizilazi da se ovdje radi o drugačijem metodu regulisanja odnosa sa stranim elementom u odnosu na klasični, kolizionopravni.

U našoj teoriji uobičajeno je korišćenje termina: »norme neposredne primjene«.14 Pritom treba imati u vidu da se sadržina ovih termina u različitim

12 Vidi: M. Kostić-Mandić, Opšta klauzula odstupanja od mjerodavnog prava – u savremenom međunarodnom privatnom pravu, Pravni fakultet, Podgorica, 2012, str. 173-191.13 Uredba Rim I sadrži opštu klauzulu odstupanja za ugovore (čl.4 st. 3) i posebne klauzule odstupanja za ugovore o prevozu (čl. 5 st.3) i individualne ugovore o radu (čl.8 st.4). Uredba Rim II, sadrži čak jednu opštu i četiri posebne klauzula odstupanja (odstupanje od opšteg pravila za vanugovorne obaveze – čl. 4 (3), kod odgovornosti za proizvode – čl. 5 (2), kod sticanja bez osnova – čl.10 (4), poslovodstva bez naloga – čl. 11 (4) i predugovorne odgovornosti – čl. 12 (2) c).

14 U pogledu terminološkog određenja ovog instituta, u francuskoj literaturi uobičajeni su termini: loi d’application immédiate, loi d’application nécessaire kao i termin: loi de police et sureté, a ovaj poslednji se koristi i u užem smislu; u njemačkoj literaturi u uobičajenoj upotrebi je termin Eingriffsnormen, u italijanskoj literaturi: norme d’applicazione necessaria, norme autolimitate, u

8

nacionalnim pravnim sistemima uvijek ne poklapa, a ove norme su postale sastavni dio i većeg broja nacionalnih kodifikacija međunarodnog privatnog prava.15

Koncept normi neposredne primjene u svom tradicionalnom značenju doktrinarno je prvi uobličio Francescakis, stim što on govori samo o »materijalnopravnim normama domaćeg prava čija je primjena obavezna u cilju zaštite političkog, društvenog i ekonomskog sistema zemlje, nezavisno od toga da li se radi o čisto unutrašnje pravnom pitanju ili o pitanju koje potpada pod međunarodno privatno pravo«.16 Ovako shvaćen, ovaj koncept se jedno vrijeme i u literaturi poistovjećivao sa institutom javnog poretka u međunarodnom privatnom pravu u njegovoj pozitivnoj funkciji. Ipak, u savremenom uporednom pravu pojam normi neposredne primjene ne ograničava se samo na one prinudne propise domaćeg prava od čije primjene se ne može odstupiti, već se pojavljuje i u formi obavezne primjene prinudnih propisa prava koje nije ni domaće, ni mjerodavno, ali sa kojim sve okolnosti slučaja imaju bližu vezu i tada govorimo o međunarodnim prinudnim propisima. Takođe, za razliku od instituta javnog poretka, norme neposredne primjene domaćeg prava primjenjuju se bez prethodne konsultacije kolizionih normi. I, dok je primjena instituta javnog poretka u međunarodnom privatnom pravu svedena na izuzetne slučajeve, kada je očigledno da bi dejstva primjene stranog mjerodavnog prava bila protivna osnovnim vrijednostima pravnog sistema (npr. ako strano mjerodavno pravo dozvoljava poligamiju, ili diskriminiše vanbračnu djecu), sve više raste značaj primjene ovih normi neposredne primjene prava koje nije mjerodavno.

Jedna od specifičnosti ovih normi neposredne primjene je i da one mogu biti javnopravne prirode ili bliske javnom pravu, iako se primjenjuju u sklopu privatnopravnih odnosa. Javnopravne odredbe koje su relevantne za ugovorne odnose se najčešće javljaju u vidu privrednih propisa koji se odnose na pravo konkurencije, zaštitu interesa nacionalne privrede (ograničenje uvoza u cilju zaštite domaćih proizvoda, norme o deviznim propisima, carinski propisi), zaštitu interesa slabije ugovorne strane (potrošači, zaposleni) i sl.

Polazeći od društvene funkcije, u norme neposredne primjene spadaju i privatnopravne norme koje imaju za cilj zaštitu određene kategorije lica (maloljetnika, lica nesposobnih za rasuđivanje, oštećenih i dr.).

Dakle, usljed postojanja posebnog interesa države da nezavisno od mjerodavnog prava budu primijenjeni njeni propisi, ukoliko je sa aspekta domaćeg prava taj interes legitiman, može se predvidjeti da se priznaje dejstvo i stranih normi neposredne primjene bez obzira da li su javnopravne ili privatnopravne prirode, jer se njihova primjena nameće na osnovu pravnog sistema čiji su dio. Takođe, norme neposredne primjene imaju primat i u odnosu na odredbe međunarodne konvencije.17

engleskoj literaturi: mandatory rules, overriding rules.15 Tako npr. u njemačkoj doktrini uobičajeno je razlikovanje normi neposredne primjene, kao prinudnih propisa koji se primjenjuju nezavisno od mjerodavnog prava (Eingriffsnormen) i nacionalnih prinudnih propisa prava koje je mjerodavno (zwingende Vorschriften), dok se u srpskoj doktrini i jedno i drugo tretira kao norme neposredne primjene. Švajcarski ZMPP, kao prva nacionalna kodifikacija koja na nesumnjiv način uvodi u svoje pravo norme neposredne primjene u vidu opšteg instituta, sadrži odredbe o primjeni prinudnih propisa domaćeg prava i stranog prava koje nije mjerodavno pravo (čl. 18. i 19.); sličnu odredbu sadrži i bugarski ZMPP (čl. 46), dok belgijski ZMPP takođe poznaje ovu razliku, ali tretira zajedno i norme javnog poretka (čl. 20). 16 Vidi: Ph. Francescakis, Lois d'application immédiate et règles de conflit, Rivista di diritto internazionale privato e processuale, 1967, str.697.17 U literaturi se obično navodi odluka u slučaju Boll, kada je sud odlučio da mjere koje se odnose na zaštitu maloljetnika, a koje čine norme neposredne primjene švedskog prava, imaju primat nad redovno mjerodavnim holandskim pravom, na čiju primjenu ukazuje Haška konvencija o zaštiti maloljetnika iz 1902 godine.

9

Koncept normi neposredne primjene u novom međunarodnom privatnom pravu Crne Gore značajno je inspirisan ne samo rješenjima iz određenih nacionalnih zakonodavstava (Švajcarska, Belgija, Bugarska i dr.)18 već i pravom Evropske unije, a pogotovo rješenjima iz Uredbe Rim I19. Ovo se odnosi kako na definiciju koncepta, tako i na činjenicu da se pojam normi neposredne primjene ne ograničava samo na one prinudne propise domaćeg prava od čije primjene se ne može odstupiti, već se predviđa i mogućnost primjene normi neposredne primjene prava koje nije ni domaće, ni mjerodavno, ali sa kojim okolnosti slučaja imaju blisku vezu.

Uobičajeno boravište Uobičajeno (redovno) boravište je tačka vezivanja koja je svoj izraz našla prvo u

Haškim konvencijama koje sadrže pravila o određivanju mjerodavnog prava,20 da bi poslednjih godina postala izuzetno široko prihvaćena u uredbama Evropske unije koje sadrže pravila o određivanju mjerodavnog prava, kao i u novijim nacionalnim kodifikacijama međunarodnog privatnog prava.

U pravu Evropske unije, kao i u nekim novijim uporednim zakonodavstvima21

prisutan je trend definisanja koncepta uobičajenog boravišta, za potrebe konkretnog propisa. Tako npr. i uredbe Rim I i Rim II daju definicije uobičajenog boravišta i za fizička i za pravna lica.22

Uobičajenim (redovnim) boravištem se obično smatra mjesto u kome fizičko lice duže vremena boravi, bez obzira na namjeru da se tu nastani i nezavisno od toga da li je to vrijeme unaprijed ograničeno. Takođe, smatra se da lice ima uobičajeno boravište u određenom mjestu nezavisno od upisa u evidenciju nadležnog organa ili dozvole boravka ili nastanjenja. Pri određivanju uobičajenog boravišta treba voditi računa o okolnostima lične ili poslovne prirode koje ukazuju na trajnije veze sa tim mjestom ili postojanje takve namjere. Za pravna lica, mjestom uobičajenog boravišta se obično smatra mjesto u kome pravno lice ima svoje centralno mjesto poslovanja.

Ovaj institut nastao je u međunarodnoj praksi iz potrebe da se prevaziđu razlike u shvatanju prebivališta u različitim zemljama i izbjegne problem pravne kvalifikacije. Za razliku od prebivališta, uobičajeno boravište je činjenični, a ne pravni institut, jer svaki sudija na osnovu činjeničnog stanja ustanovljava šta će se smatrati uobičajenim boravištem u konkretnom slučaju, a sudovi u drugim zemljama to priznaju bez obzira na stav vlastite teorije i prakse. Takav je rezultat bilo nemoguće postići sa prebivalištem koje je već imalo pravno značenje u nacionalnim zakonodavstvima. Uobičajeno boravište se često poklapa sa prebivalištem, ali će biti i slučajeva kada neće biti takvog podudaranja: na primjer, strani radnici migranti koji u Crnu Goru dolaze radi sezonskih poslova mogu imati uobičajeno boravište u ovoj zemlji, iako im je prebivalište u inostranstvu.23

Odlučujući faktor za određivanje uobičajenog boravišta osobe je da li je ta osoba određeno mjesto učinila središtem svoga života, odnosno središtem svojih ekonomskih aktivnosti i svojih društvenih kontakata. Dužinu boravka koja je potrebna za zasnivanje uobičajenog boravišta trebalo bi odrediti u skladu sa predmetnim okolnostima slučaja.

18 Vidi: švajcarski (čl. 18. i 19.), belgijski (čl. 20) i bugarski (čl. 46) ZMPP.

19 Vidi čl. 9 Uredbe Rim I.20 U oblasti: zaštite djece, zaštite odraslih, obaveza izdržavanja, nasljeđivanja. 21 Vidi npr. čl. 4, par.2 i 3 belgijskog ZMPP-a. 22 Vidi čl. 19 Uredbe Rim I i čl. 23 Uredbe Rim II.23 Vidi detaljnije: M. Kostić-Mandić, M. Stanivuković, M. Živković, Private International Law of Montenegro, International Encyclopedia of Laws, Kluwer Law International, 2010, str. 64-66

10

Minimalna dužina boravka nije propisana, a kraće privremeno odstustvo neće dovesti do prestanka uobičajenog boravišta. Uobičajeno boravište bi se uvijek trebalo poklapati sa najbližom vezom i naglasak treba da bude na trajnosti i stabilnosti boravka, a ne na nastanjivanju u određenom mjestu.

Uobičajeno boravište je na “velika vrata” ušlo u novo međunarodno privatno pravo Crne Gore, u oblast mjerodavnog prava, ali i kao jedan od osnova međunarodne nadležnosti. Zakon o međunarodnom privatnom pravu Crne Gore sadrži tri člana koja definišu uobičajeno boravište,24 kao i veći broj članova gdje se ono javlja kao primarna ili supsidijerna tačka vezivanja za čitav niz odnosa, po prvi put u Crnoj Gori van višestranih međunarodnih ugovora.25 I dok su u oblasti mjerodavnog prava za ugovore i vanugovorne odnose preuzeta rješenja iz Uredbi Rim I i Rim II, za druge oblasti je vođeno računa o ulozi ovog koncepta u pravu Evropske unije. Tako, i u oblasti mjerodavnog prava za nasljeđivanje, preuzimaju se osnovna rješenja Uredbe o nasljeđivanju, a isto važi i za oblast izdržavanja. Za bračne odnose ovaj princip je zamijenio koncept prebivališta, ali je zbog specifičnih nacionalnih interesa zadržano prvenstvo državljanstva kao tačke vezivanja.

Mjerodavno pravo

Zakon o međunarodnom privatnom pravu (ZMPP) zadržava nepromijenjenim određeni broj kolizionopravnih rešenja u domenu statusnih odnosa fizičkih i pravnih lica.

ZMPP po prvi put propisuje mjerodavno pravo za određivanje i promjenu ličnog imena (član 17), za organizacione oblike bez svojstva pravnog lica (član 20), kao i za odnose iz ugovornog zastupanja (član 24). Sveobuhvatno su razrađene i odredbe o mjerodavnom pravu za stvarna prava na pokretnim i nepokretnim stvarima i predmetima intelektualne svojine (član 26–37 ZMPP).

U osnovi kolizionopravnih rješenja za nasljeđivanje predviđenih ZMPP je opredjeljenje da se uobičajeno (redovno) boravište ostavioca u vrijeme smrti javlja kao osnovna tačka vezivanja, dakle kao opšte pravilo. Umjesto državljanstva i mjesta nalaženja stvari, tačaka vezivanja koje su još uvijek najšire rasprostranjene u u uporednim međunarodnim privatnim pravima, crnogorski zakonopisac se po ugledu na evropskog, opredijelio za uobičajeno boravište, kao fleksibilno rješenje.

Posebno je značajno što se eksplicitno polazi od sistema jedinstvene zaostavštine, jer se opšte pravilo primjenjuje na cjelokupnu imovinu. Opšte pravilo se primjenjuje samo ako ZMPP nije šta drugo predviđeno, kao i ako nije iskorišćena kolizionopravna autonomija volje.

S obzirom na činjenicu da je bračno pravo uopšte, pa i pitanja vezana za određivanje mjerodavnog prava za razvod braka osjetljiva materija na koju se primjenjuju nacionalni propisi, ZMPP kao i ZRSZ takođe polazi od zajedničkog državljanstva kao odrednice za mjerodavno pravo kod razvoda braka. Dalje tačke vezivanja su fleksibilnije i težište je na uobičajenom boravištu. Predlogom je predviđena 24 Članovi 12, 40 i 51 Zakona o međunarodnom privatnom pravu.25 Ovaj institut postoji u pozitivnom međunarodnom privatnom pravu kroz Haške konvencije, koje obavezuju Crnu Goru: Konvenciju o sukobu zakona u pogledu oblika testamentarnih odredaba (1961); Konvenciju o zakonu koji se primjenjuje na drumske saobraćajne nezgode (1971); Konvenciju o zakonu koji se primjenjuje u slučajevima odgovornosti proizvođača za svoje proizvode (1973); Konvenciju o olakšanju međunarodnog pristupa sudovima (1980); Konvenciju o građansko-pravnim aspektima međunarodne otmice djece (1980).

11

mogućnost izbora mjerodavnog prava za razvod braka, ali strane mogu izabrati samo pravo sa kojim postoji određena bliska, personalna veza.

I u domenu ugovornih imovinskih odnosa supružnika, uključujući i imovinske odnose lica u vanbračnoj zajednici (član 82–84), predviđena je mogućnost izbora mjerodavnog prava.

I u materiji koja se odnosi na porodični status djeteta (priznanje, utvrđivanje ili osporavanje očinstva, odnosno materinstva) sadržan je novi pristup koji se rukovodi interesima djeteta (član 87). Na elastičniji način propisano je i mjerodavno pravo za odnose roditelja i djece (član 88), a na drugačiji način je regulisano i pitanje mjerodavnog prava za usvojenje (član 89).

Zakonom o međunarodnom privatnom pravu su doslovno preuzete odredbe Haškog protokola o mjerodavnom pravu za obaveze izdržavanja, a uz minimalana prilagođavanja preuzima odredbe o mjerodavnom pravu za ugovorne i vanugovorne obaveze iz Uredbi Rim I i Rim II.

Proširenje polja primjene autonomije volje stranaka

Autonomija volje stranaka kao tačka vezivanja sve više dobija na značaju u pravu Evropske unije, kao i u konvencijskom i uporednom pravu, pa se pored klasičnog domena ugovora sa međunarodnim elementom, sve češće javlja i u oblastima, gdje je do nedavno bila isključena ili su preovladavale druge tačke vezivanja. Tako, mogućnost izbora prava za privatnopravne odnose sa međunarodnim elementom (kolizionopravna autonomija volje) sve je prisutnija kod nekih porodičnopravnih odnosa (razvod, bračni imovinski odnosi), za nasljeđivanje, stvarnopravne odnose, vanugovornu odgovornost i dr. Ove tendencije na međunarodnom planu su se odrazile i na tekst Zakona o međunarodnom privatnom pravu Crne Gore. Pritom, smatramo da kolizionopravna autonomija volje, tamo gdje je dozvoljena, postiže svoj osnovni cilj: omogućava da stranke same izaberu mjerodavno pravo za njihov odnos i da se time izbjegnu »sukobi zakona«, što u krajnjem vodi izvjesnosti u primjeni prava i pravnoj sigurnosti.

Pritom, za razliku od ugovornih odnosa, gdje kolizionopravna autonomija volje predstavlja jedan od osnova kolizionopravnog metoda i gdje je njen obim najširi, za druge vrste odnosa karakteristična je ograničena autonomija volje, odnosno mogućnost da stranke izvrše izbor prava u skladu sa mogućnostima koje propisuje zakonopisac.

Nadležnost i postupak

U oblasti međunarodne nadležnosti došlo je do značajnijih izmjena, u skladu sa rješenjima Uredbe Brisel I i Konvencije o nadležnosti i priznanju i izvršenju presuda u građanskim i trgovinskim stvarima iz Lugana, koja je revidirana 2007. godine. Crna Gora još nije potvrdila ovu konvenciju, koja praktično preuzima pravila sadržana u Uredbi Brisel I.

Tradicionalno, opšta nadležnost suda Crne Gore određuje se prema prebivalištu, odnosno sjedištu tuženog u Crnoj Gori. Ako tuženi nema prebivalište u Crnoj Gori niti u drugoj državi, nadležnost suda Crne Gore postoji ako tuženi ima boravište u Crnoj Gori (član 99).

Takođe je od načelnog značaja zasnivanje, kao izuzetne, nadležnosti suda ili drugog organa u Crnoj Gori sa kojim predmet ima dovoljnu vezu, ako se postupak ne može pokrenuti u inostranstvu ili se ne može razumno zahtijevati da tamo bude pokrenut (član 113).

12

Eliminisane su neke ranije odredbe iz ZRSZ-a da bi se izbjegla tzv. pretjerana jurisdikcija, a da se na sud Crne Gore kao najprikladniji prenese međunarodna nadležnost po objektiviziranim kriterijumima.

U okviru posebnih odredaba o nadležnosti po prvi put je regulisana nadležnost za lično ime (član 116), prava intelektualne svojine (član 122), potrošačke ugovore (član 124), individualne ugovore o radu (član 125) i dr.

Gledano u cjelini na potpuno nov način uređena je međunarodna isključiva sudska nadležnost. Najznačajnija novina je da se isključiva nadležnost više uopšte ne predviđa za statusne odnose fizičkih lica, porodičnopravne i nasljednopravne odnose, dok se po prvi put predviđa set novih pravila sa osloncem na Konvenciju iz Lugana i Uredbu Brisel I. Takođe, zadržava se isključiva nadležnost pravosuđa Crne Gore za postupke povodom nepokretnosti koje se nalaze u Crnoj Gori, bez obzira da li se radi o stvarnopravnom odnosu ili zakupu nepokretnosti, sem ako se radi o ugovoru o zakupu nepokretnosti koji je zaključen za privremenu privatnu upotrebu najduže na šest uzastopnih mjeseci, ako je zakupac fizičko lice i ako i zakupac i vlasnik nepokretnosti imaju prebivalište u drugoj državi (član 119).

Značajnu novinu predstavlja i način na koji je regulisana nadležnost za nasljeđivanje (član 127–129). Propisuje se kao opšte pravilo da je sud Crne Gore nadležan za nasljeđivanje ako ostavilac u vrijeme smrti ima uobičajeno boravište u Crnoj Gori (član 127). Propisuje se i nadležnost suda u Crnoj Gori pod određenim uslovima kad ostavilac u vrijeme smrti nije imao u njoj uobičajeno boravište, a na osnovu činjenice da se stvari koje čine zaostavštinu nalaze u Crnoj Gori (član 128). Izborom mjerodavnog prava za nasljeđivanje dozvoljen je i izbor nadležnog suda za raspravljanje cjelokupne ili dijela zaostavštine (član 129).

Slijedeći savremene tendencije u uporednom pravu, nadležnost suda Crne Gore u bračnim i s njima povezanim sporovima regulisana je na način što se ublažava dosadašnje prenaglašavanje državljanstva Crne Gore kao odrednice za nadležnost suda Crne Gore i uvažava se i uobičajeno boravište u Crnoj Gori.

Državljanstvo više nije isključiva odrednica za nadležnost i u sporovima koji se odnose na utvrđivanje ili osporavanje očinstva i materinstva (član 131).

I u materiji roditeljskog staranja, nadležnost suda ili drugog organa Crne Gore postoji na osnovu državljanstva ili uobičajenog boravišta djeteta u Crnoj Gori, a u materiji usvojenja dovoljno je da je bilo koji od subjekata ovih odnosa državljanin Crne Gore ili da ima uobičajeno boravište u Crnoj Gori (član 133).

Nadležnost suda u Crnoj Gori u materiji izdržavanja uspostavlja se pored opšteg pravila koje polazi od uobičajenog boravišta tuženog i prema uobičajenom boravištu povjerioca izdržavanja, s tim što se o izdržavanju odlučuje i u sporu koji se vodi pred sudom Crne Gore o statusnim odnosima ili roditeljskom staranju.

Dio Zakona o međunarodnom privatnom pravu koji se odnosi na nadležnost i postupak, kao i do sada sadrži odredbe o parničnim troškovima (obezbjeđenju, oslobađanju od obaveza obezbjeđenja, rješenju o obezbjeđenju troškova). Strani državljani imaju pravo na oslobađanje od plaćanja parničnih troškova pod uslovom uzajamnosti.

Priznanje i izvršenje stranih sudskih i arbitražnih odluka

U pogledu smetnji za priznanje strane sudske odluke, najznačajnija novina koju uvodi Zakon o međunarodnom privatnom pravu je da se više ne traži postojanje uzajamnosti, kao uslov za davanje egzekvature stranoj sudskoj odluci, jer se kroz institut zaštite javnog poretka ostvaruje i zaštita u slučaju da je dejstvo priznanja strane

13

sudske odluke očigledno u suprotnosti sa javnim poretkom Crne Gore. Trend i u uporednom međunarodnom privatnom pravu, pa i u našem neposrednom okruženju (npr. Makedonija i Albanija), a naročito u pravu EU je da se ne traži postojanje uzajamnosti kao uslova za davanje egzekvature stranoj odluci. U Crnoj Gori do sada se tražilo postojanje faktičkog reciprociteta (a ne ugovornog ili zakonskog), dakle postojala je pretpostavka postojanja uzajamnosti, a strana koja je osporavala postojanje uzajamnosti je bila dužna da to i u konkretnom slučaju dokaže. Takođe, u uslovima pojačane mobilnosti ljudi, roba i usluga ovaj zahtjev predstavlja prepreku međunarodnoj saradnju, tim prije što i za postojanje faktičkog reciprociteta neka država mora prva da ga uspostavi.

Zakonom o međunarodnom privatnom pravu je postupak za priznavanje stranih presuda znatno detaljnije regulisan nego što je u ZRSZ-a (član 151–154).

U pogledu priznanja i izvršenja stranih arbitražnih odluka ZMPP se ograničava na definiciju strane arbitražne odluke (član 149) uz izričito upućivanje da se na priznanje i izvršenje stranih arbitražnih odluka primjenjuje Konvencija o priznanju i izvršenju stranih arbitražnih odluka iz 1958. godine (»Sl.list SFRJ – Međunarodni ugovori«, broj 11/81). Na jedinstven način regulisan je postupak za priznanje i izvršenje kako stranih sudskih tako i stranih arbitražnih odluka.

U Posebnim odredbama koje se odnose na diplomatsko-konzularne brakove, poslove starateljstva za državljane Crne Gore u inostranstvu, diplomatsko-konzularne testamente, ovjeru propisa, rukopisa i prepisa, kao i uvjerenja o propisima koji su važili ili važe u Crnoj Gori, ZMPP se kreće u okviru dosadašnjih, inače standardnih uporednopravnih rješenja.

Zaključna razmatranja

Novo međunarodno privatno pravo Crne Gore predstavlja spoj tradicije i novih rješenja, preuzetih iz evropskog zakonodavstva, konvencijskog prava i uporednopravnih zakonodavstava.

Zadržava se sistemika Zakona o rješavanju sukoba zakona sa propisima drugih zemalja, kao i čitav niz odredaba u nepromijenjenom obliku. Za određene oblasti, polazi se od odredaba ovog zakona, ali se vrše određene izmjene.

U domenu mjerodavnog prava, pravo Evropske unije je izvršilo najznačajniji uticaj na odredbe novog Zakona o međunarodnom privatnom pravu. Izvršena je recepcija pravila Uredbi Rim I i Rim II (za ugovorne i vanugovorne obaveze), uz neophodna prilagođavanja, a takođe su preuzete odredbe Haškog protokola o mjerodavnom pravu za obaveze izdržavanja. U domenu mjerodavnog prava za nasljeđivanje, polazna osnova su bila rješenja Uredbe o nasljeđivanju.

Za razliku od navedenog, u pogledu pravila o određivanju mjerodavnog prava za druge odnose vođeno je računa o novim tendencijama u pravu Evropske unije, kao i na međunarodnom planu, ali prevashodno o nacionalnim interesima, pravnoj tradiciji i potrebama pravne sigurnosti. Državljanstvo, kao osnovna tačka vezivanja zadržava se za statusne odnose fizičkih lica i bračne odnose, dok uobičajeno boravište sve više dobija na značaju u drugim odnosima. Mogućnost izbora mjerodavnog prava je značajno proširena i na one oblasti, u kojima tradicionalno nije bila dozvoljena (bračno pravo, izdržavanje, nasljeđivanje, vanugovorna odgovornost i dr.)

U oblasti međunarodne nadležnosti, rješenja novog zakona su usklađena sa rješenjima Uredbe Brisel I, odnosno Konvencije o nadležnosti i priznanju i izvršenju

14

presuda u građanskim i trgovinskim stvarima iz Lugana. Za druge odnose polazi se od tradicionalnih rješenja, ali i uobičajenog boravišta.

15