fa~ I! •:~ ll o, rj/@di e-b i1 ya~ t - .rf!9 ~ ~ ~ -= - . = - -~ - = ~ ~ v !!!!!l = . . I !

halkbilim• ileti§im • antropoloji • arl<eoloji • sosyoloji • miizikoloji • tarih • edebiyat

0 ~ A Y Ll K K 0 L T 0 ·R D E R G i S i (. '

ISSN 1300-7491 CiLT: 12. . SAYI:.:.1'5f;-' 2.006/1

Sahib!: UEM (ULUSLARARASI Egitim-Ogre!im, Basm-Yaym Ltd. ~!i.)adma Serhat K. Turan

Gene/ Yaym Yonetmeni : Metln Turan • metin_turan2.001@yahoo.com

Sorumlu Yazli$1eri Miidiirii : Dr. Faruk Gilc;IO Diizelti: Kaflye Ylnanc;

Bu Saymm Editorleri:.Nihal Okten- Belma Kurtl~o~lu

Akademlk Dam~ma ve Hak~m Kurulu Prof.Dr. AhiJ!el Gokbel (Cumhuriyel Universill!si)

Prof. Dr. Ali Osman Ozliirk (((anakkale On~ekiz Mart Universilesl) Prof. Dr. Asker Kartan (Ankara l}niversilesl) Prof. Dr. Ala Atun (Yakrn Dogu Universjtesi)

Ptof. Dr. Celil Garib§lu Nagiyev (Baku A~a Unversitesi) Prof. Dr. Edip Giinay (Mimar Slnan_ Universilesl) Prof. Dr. Erman Artun (((ukurov~ Universitesi)

Prof. Or. Esma ~im~k (Frral Uf!iversitesi) Prof. Or. Fual Bozkurt (Akdeniz Unversitesi) Prof. Dr. Giilsii_n PaJ1ar (Gazi Onjversitesi)

Prof. Dr. Hasan Ozdemir (Ankara _Universilesi) Prof. Dr. ~a~m Karpuz (Se~k lJniversiteSil Prof. ~r.llhan Ba~z (100. VII Un!VersitesO

Prof. Dr. llhan Tomanbay (Hacettepe Universilesi) Prof. Dr. Ismail Oztlirk (Ookuz Ey1iil Oniversilesi)

Prof. Dr. Kurtufl!~ Kayah (Ankara UniyersitesQ Prof. Dr. Mehmel Olmez (Yddrz Teknik Universitesi)

Prof. Dr. Muhan Bali (Kiifliir Oniver~itesQ Prof. Dr. Musa Ya~ar Saglam(Hacette_pe Universitesi)

Prof. Dr. Namll< ~rkgoz (Mugla, Universitesi) Prof. Dr. Nuran Elma~r (Dicle l}niversilesi) Prof. _Dr. Oktay Belli (lstantiul Univ~rsitesi)

Prof. Or. Ozkul Qobanoglu (Hacette_pe Universilesi) Prof. Dr. Taner Timur (Ankara t}niversilesi) Prof. Dr. Tuna Ertem (Ankara Universitesl)

Prof. Dr. Tiilay Ugu_?man Er (((anakkale Onsekiz M~rt Oniversitesi) Prof. Dr. Zafer Onler (((anakkale Onsek~ Mart Universitesl)

Do~. Dr. Birsen Karaca (Ankara Univ~rsitesi) .Do~. Dr. F. Belkrs Kiimbetoglu (Marma[a Universilesi)

0~. Or. Hande Birkalan (Yedilep~ Universilesi) Do~. Dr. Muhlar Kutlu (Ankara Universitesi) •

Yard. 0~. Or. Muhsine Helimoglu Yavuz (Mimar_ Sin an Universitesl) Yard. Do~. Dr. Medine Sivri (Osmangazl ~niversitesi) .

Temsllcllikler: Antalya: Ali Aksiil, istanbul. Vural Yrldrnm- Ayhan Aydm,Kars: Sail KO~uk, Kaysen: Bayram Durbilmez

Yonetlm Yerl ve Yazr~ma Adresl Hatay Sokak 9/19, 06410 Krzrlay·Ankara Tel: (312.) 415 39 2.0 Beige<;: (312.) 417 ~ 2.3

www. folkloredebiyat.org E-posta: folkloredebiyat@superonline.com

Abone Ko~ullan TOrkiye i~in Sayrsr: 15 YTl • Yurti~i Yrllrk (Poslalama Ocreli dahil): 80 YTL

Eski Aboneler ve Cgrencilere Sayrsr: 10 YTl • Y1ihk (Postalama Ocrell dahil) : 40 YTL Avrupa (~in S~yrsr: 15 EURO . • Yrlhk Abone Bedeli(Poslalama Ocreli dahil): 60 EURO

Amerika l~in Sayrsr: 15 S • Yrlhk Abone Bedeli (Postalama Ocreli dahil): 80S

Abone bedelinin Melin Turan ?drna 104233 numaralr posta {)eki hesabrna ya da Yapr Kredi Bankasr Me~rutiyet ~ubesi'ndeki Uluslararasr Egitim·OQretim-ltd. ~l'nin1023733-9 numaralr hesaba yatmlarak, dekontun adresimize

gonderilmesi gereklidir. (Abonelerimiz yrl ~indeki fryal artr~lanndan elkilenrnezler.)

folklorfedebiyat'ta yayrmlanan yazrlar MLA Folklore Bibliyography ic;inde kaydedilmektedlr.

Teknlk Haztrllk ve Oaskr. Uluslara ras1 Egitim Ogre tim Ltd Stl., Ba~kent Kli~e & Matbaa<lhk, Ankara

yayg1n siirel i yoym

------------ folklor/edebiyat, cilt: 12, Sayt: 45 --~-------

SEMAH BiR << OYUN >> MUDUR? ~amanizim, Tasawuf ve Canland1rma

1~1g1nda Alevi-Bekta~i'l~rde

Dinsel Dans1n Ad1

Frangoise Arnaud-Demir

Dans olayt ~e~itli a~1lardan ele ahnabilir. Antropolog ve etnologlarm goziinde dan­sm figiirleri (koreografi), bolgesel dag,.h~l, torensel baglarm, toplumsal i~levi vb., hepsi dikkat ~ekici ve degerli ara~trrma alanlar1drr. Bunlarm arasmda dansa verildigi ad da · onemli bir yer almaktadrr. Ozellikle, ara~trrma alanliDlZ olan Alevi-Bekta~i semahma gelince, dansm ad1 bizi Alevi-Bekta~i senkretizmi aydmlatan ilgin~ sorulara ve cevap­lara itmektedir. Klrsal kesimde bulunmas1, ytireden yoreye farkh olmas1, kadmh er­kekli olmas1, hareketleri ve figiirleri ol~ulu olmas1 bir oyunun belirtileridir. Oysa hi~­bir Alevi semah i~in « oyun » kelimesi kullanmaz: Alevi-Bekta~i'ler i~in semah oynarul­maz, semah "donilliir "· Hac1 Bekta~ Veli'ye mal edilen bir soylentiye gore:

Ha§a ki semam1z oyuncak degildiJ· 0 bir B§k halidir, salmcak degildiJ·.

" Semah " ve " oyun " kavramlan arasmda bir ~eli~ki soz konusu oldugunu soyleye­biliriz. Yaz1m1zda amactmtz bu ~eli~ki hakkmda birtaklm gorii§ ve a~1klamalar ver­mektir.

Sozciige bakttguruzda, Alevi-Bekta~i'lerin semalu, hem kelime hem kavram olarak, ~e§itli tarikathirm semiisma baglamamak miimkiin degil. Adt eskilerde " samii' " ola­rak, sonra yoresel ~ivelere girince « samah "• " semah "• « zamah "• << zemah "• << samak "• « samag " vb.l ~ekilleri alarak, herkesin bildigi gibi •• i§itme " anlam1Dl ta§lyan Arap~a

l D~rnirsipahl, s. 328 ; Birdogan 1990, s . 446.

----------- 241

folklor!edebiyat

sazn§.C 'dan (s-m-ayin u,.:lusii) kaynaklamyor. Arapc;anm ayin sesi Tfu:kc;e'ye c;evirilince hemzeye, sonra §ivelerde h/k/g sesler:ine di:inii§IDU§ttir. M. 8. yy.'m sonlarmda Bagdat Sufileri tarafmdan ilk semahane kurulunca bir ibadet arac1 olarak meydana ,.:1kan sa­mae ayini Tasavvuf dtinyasma aittir ve i,.:inde birtakun anlamlan ta§lmaktadrr:

1) Dini toplantuannda muzik dinlemesi (samaCm esas anlann);

2) Tarikat uyelerinin zikr ti:irenleri sirasmda koro halinde §arkl si:iylemesi (,.:e­sitli c;algliarm e§liginde);

3) Tarikat ayinlerinde uyeleri ,.:e§itli ki§isel ya da kolektif bedensel hareketler etmesi: sallanmalar, titremeler, di:inmeler (<;e§itli ,.:algliarm ve §arkllann e§­ligmde).

Semaya i:izellikle §ahane bir bedensel duzen veren, onu kurumsalla§trrap ve uzerin­de zengiri. ve geli§mi§. bir edebiyat ureten Mevlevi tarikab ve i:inderi Celaleddin Ru­mi'dir. Yine de sufMevlevilere sema olayr baglamak yanh§hk olur. Qe§itli gi:irtiniimle­rinde Tasavvufa bagh olan samac olayr, Osmanh topraklannda Rifai, Kadiri, Bedevi, Bayrami, Halveti, Gtil§eni, $adi gibi tarikatlannm ibadet ara,.:lan arasmda yer almak­taydi. Yukanda samac islam'm 2. yy.'da yazth ka1naklara girdigini vurguladlk. 1273'te vefat eden Rumi Divan'mda uzun stiren bir di:inti§ olan Mev levi semiis1 piri $ems-i Teb­riz'inden i:igrendigini belirtiyor. Onlardan ytiz sene once bu di:inii§ figii.ril. Tann'yla bir­le§tirmek i,.:in bir vecd teknigi olarak kullandtklarllli unlu Acero sufi §eyhler Ahmed Gaziili (v.t. 1126) ile Ruzbehiin Bakli: (v.t. 1209) i:irnegi de verebiliriz. Bevarik al-flma' adh kitabmda Gazali ney sesinin e§liginde di:inulen semiiyr savunuyor2. '

Tasavvufun i,.:inde, sema olayr hem binlerce mtirit ilgilendiren, hem helalltgvha­ramh~ konusunda ciddi bir ihtilafyaratabilen i:inemli bir gi:irenektir. Unlu taraftarla­rm arasmda, 9. yy.'da Hallac-1 Mansur'un ·c;agda§l $ibli, 11. yy.'da yukanda si:iz ettigi­miz Ahmed Gazali ve agabeyi Abu Hamid, Sulami ve ibn Sina'yla beraber, 12. yy.'da Suhraverdi sayabiliriz. Bu geni§ ve gtic;lu akl.mm kar§1smda, bedensel figtirlerine halk­bilimci ve ~tnologun gi:izuyle bakt1guruzda ba§ka degerlendirmeler yapmaya kalksak da, dti§tince ve inane; tarihi ele almca, kavram olarak Alevi-Bekta§i semahlDl diger se­malardan koparmak mumkun degil. Yani en az 15. yada 16. yy.'dan bu yana Alevi-Bek­tS§i'lerce kullamldt~"" sema ,. kelimesi, Orta Asya-iran-Anadolu-Arabistan tarikatla­rmm ve dti§tintirlerinin yaydrrdtklan Tasavvuf dti§tince-ibadet-edebiyatma baglamak zorundayrz: Alevi-Bekta§i'lerde Hallac-1 Mansur'la ba§layan, imadeddin Nesimi ve Pir Sultan Abdal'la devam eden ba.tmi bir silsile, iic;u §ehit olduklar1 gtinde i§kenceden de­gil dostun gtilunden yaralandlklan gelenegiyle c;izebiliriz. Bu ulularla beraber, Alevi­Bekta§i'lere yol gi:isteren en btiyiik Tasavvuf i:inderlerinden biri Sefevi $eyhi $ah isma­il Hatai'dir (1486-1524). Buyiik etkisi, eserlerinin mahlaslannda ona mal edilmesi fa­kat Anadolu a§tklannm (saz §airleri) tarafmdan heceye c;evirilmesiyle i:izellikle i:ilc;ebi­liriz3. Kavramlara gelince Alevi-Bekta§i deyi§lerinde, nefeslerinde ve ti:irenlerinde sa­dece "sema ., kelimesi degil, ytizlerce si:izctik Tasavvufla olan bu baglanttyr belirtmek­tedir4. Suf semah sembolizmi ele alsak, deyi§lerindeki « elestu bi-Rabbikum5 .. si:izu

2 Mole, s. 206. 3 Bk. lbrahim Aslanoglu , $sh !smsil Hstayi ve Ansdolu Hstayileri. 4 Bk. Esat Korkmaz, Ansiklopedik Alevilik Bel·:ts~ilik terimleri soz/agu, lstanbul: Ant Yaymlan, 1993.

242

folk/or/ edebiyat

(ona << elest §arabi» gibi bagh olan deyimlerle beraber) ornek"olarak verebiliriz. Ahmed Gazali'ye gore, '' Semada kar§rla§uan hareket etme olgusu, insanm ozfulde yatan ku­§un "Ben sizin Rabbiniz degil miyim" diyen ezeli <;agriYI belleginde ne denli tuttugunu gosterir ,6_ Sufrlere gore semanm yardliDlyla insan.ashna _donfiyor, yani onu yaratan Allah'a. Rumi de·onu vurguluyor: «Serna nedir biliyor musun? "Bell" sesini i§itmek; Kendinden kopmak ve O'na kavu§maktrr sema ,7- bell, yani « evet "• << elestu "soru­suna insanlarm v~rdikleri cevap. Bununla beraber Alevi-Bekta§i'lerde diger tarikatlar­da oldugu gibi semah gizemli tecrfibesini temel dayanaklardan biri olan Peygamber'in miracma baghdrr. Alevi-Bekta§i ayn-i cemlerinde semahlar genellikle Miracname okunmasmdan sonra donfilfir, ve bu kalkl§ Miracnameler'deki Hz. Muhammet'in se­maya kalkmasmm anlatliDlyla bafilar:

.. . Selman §eydullabtan geldi, hu de yip it;eri girdi Muhammet esredi CO§tu, tac1 ba$mdan dil$tii

OJ §erbetten biri it;ti, ciimlesi oldu hayran Miimin miisliim iiryan biiryan, hep girdiler semaha

Ciimlesi de e) prp1ban dediler Allah Allab Muharil.met de bile girdi Kll:klar ile semaba

Muhammet de CO§a geldi tac1 ba§mdan dii§tii ... B

Genel olarak da, Alevi-Bekta§i f;airlerinde-Tasavvufmotiflerini i<;eren semah1 anla­tan metinler de bulunabilir. Pir Sultan Abdal'a ait olan bir kltanm ornegini verebiliriz:

Andelip misiili avaz ederek Yedi sema iizre pervaz ederek Yedi azaBe niyaz ederek Ayn-i c:em giillerin derdim bu gece9.

i§te gorfilfiyor ki, farkli ·ger<;eklere dayansa bile, sema <;e§itli tarikatlarm ortak bir kelime ve bir kavram1dlr, ve bu a<;Idan Alevi-Bekta§i'leri diger tarikatlara yakla§tlra­biliriz. Alevi-Bekta§i'ler sema konusunda bir Gazali ya da bir Rfuni kadar betimli ve sembollerini inceleyen bir edebiyat iiretmemi§lerse bile, yukanda verdigimiz ornekler bu sembolizrnin ilkelerini anladlklarm1 ve benimsediklerini gostermektedirler.

5 • Ben sizin Rabbiniz degil miyim? .. (Kur'an 7, 172). 6 Mole, s. 206. 7 Mevlana, Gaze! (:;lefik Can, Mev/ana, s. 264). 8 Malatyai.J Huseyin Or han dedenin versiyonunda, Turquie. Ceremonie du Djem Alevi, Paris: Ocora Radio Fran­ce, 1998, CD C 560125. 9 Oztelli, Pir Sultan Abdal, s. 241.

243

folklor/edebiyat ·

Oyleyse, semii ya da semah denilen dansm, Alevi-Bektalli miisltimanlallmast ve bu torenin bildigimiz duzenine girmesi strasmda var olmaya ba§ladt~m soyleyebilir mi­yiz? Ha)'li', fakat bu cevap verdigimizde, diger tarikatlann semiilan haklanda da ben­zer ol9iide ge9erli oldugunu hattrlamtll olahm. Tarih ge9mesiyle insan insan kalmca, olaylar ne olursa olsun vlicudunda duyduklan degillmez (soguk, a9hk, act ya da rahat­hk gibi). Canhct (animist) dinlerin 9ogunda dans ve muzik i9eren torenler·goliilmekte­dir. Dans tarihc;isi Paul Bourcier'ye gore, Mevlevi semiimn temel figiirii olan doniill en eski dinsel dans figiiriidiir. Fransa Gabillou magarasmda bulunan, sag ayagm uzerin­de donen bizon maskeli bir :;>aman sergileyen resimler 14 000 senelik ilk bilinen dans-91 tasviridir. Fransa'da, Sahara'da, MlSlr'da bulunan c;ellitli freskolar, Yunanistan'da vazo resimleri ve Homer hikiiyeleri, dini rituel esnasmda donii§ler gostermektedir10. Hindistan'da Brahma dininde oynayarak dunyaYl yaratan $iva da donen bir tanr1dJ.r. Doni.i§Un dinsel i§levinin nedeni sorulursa, yine Paul Bourcier'ye gore, doni.i§te Tan­n'yla bir iletillim tarz1 soz konusudur: « Donii§iin psikosomatik etkileri herkesin hisse­debilecegi etkilerdir: Yani, bireyin uzamda kendi yerine belirleme duygusunun kaybol­masi, ba§donmesi, sozcugun kokenine uygun bir vecd (yun. ekstasis: kendi dt§ma 9lk­ma) dw·umu .. 11. Canhc1 dinlerde kadm erkekli oyunlarla birlikte, ba§ka figiirler de dinsel dans olarak gorul.mektedir. Fakat bu olay tektannh dinler tarafmdan kar§t ko­yulmu§, ister Musevilik12, ister Htristiyanhk13, ister islam14 olsun. Alevi-Bekta§i'ler­de, baz1 unsurlar semahm Tasavvuftan gelen bu kelimeyle tammlanmasmdan evvel var oldugunu, hatta ayn-i cemde kutsal yemek (lokma) yemesiyle beraber ttirenin en eski ogesi oldugunun stiylenmesine izin vermektedir. Halk stiylentilerinde ve semah tiirkiilerinde dile getirilmill olan semahc;tlann turna ku§uyla slkl ili§kileri islam tince­si llamansal av medeniyetine ait olan bir sembolizmiyanstttyor15. Bu gorii§e gore, bur­da semii degil, "oyun" stiz konusudur. Ve « oyun" kelimesi bizi onun hem raks hem talih oyunu olarak dinsel bir i§levi simgeledigi bir c;aga gtituruyor. Me tin And bunu c;ok­tan vurgulad1:

" Bugiin bile, ilkbahar ve giiz $enliklerinde gen9 erkek ve lazlar arasmda $SI'kJ, oyun yari$malar yap1lrr. Aslmda biitiin bunlarm kokeninde ritiieller bulunmaktadrr. Bu oyunlar, mevsimlerin aksamadan donii$iinii, tar1m iiriinlerinin oli;unlB.§maslDl, p­ia bolluk ve mutluluk getirmeye yoneliktir. Rast)antl oyunlarmda da bu goriiliir. Atl-Jan zarm, ya da B$1km kazancbrmas1, ugurlu bir anlam taljll' ,16. .

Kavrammt bu sozlerde And'm tizetledigi « oyun" {ve 9e§itli Altay dillerinde aym an­lamlan ta§Iyan sozci.ikler) :;>amansal toplumlarm anahtar terimidir. FransiZ §amanizm uzman1 Roberte Hamayon Mogollar, Buryatlar, Yakutlar, Evenkler gibi hemen hemen tlim Altay halklarmdaki ozelliklerini uzunca vurguluyor: 0 halklarda oyun, sevgiliyi kazandtrma amac1 ta~1yan bir yan~ma, ya da dogayt yonlendirmek i9in yardrm eden hayvan ruhlarmm bir taklidi, ya da ugurlu ugursuz ruhlan eglendirmek i9in bir aldat-

10 Bourcier, s. 5-49. 11 A.g.e., s. 10 ve 8. 12 Bourcier, s. 20-22. 13 Mole, s. 151. Hamayon, • Pourquoi les jeux plaisent aux esprits •, s . 72-73. 14 Bk. ozellikle lbn Taymiyya, in Michot, Jean, Musique et danse selnn Ibn Tsymiyys, Le Livre du sa maC et de Is danse (KitAb al-ssmlic n•n 1-raqs), Paris: Jean Vrin, 1991. 15 Hamaynn, La chasse 8 l'iime, 7.ci biililm. 16 And, s. 19.

244

-

folklorledebiyat

macadrr. Baz1 i~levleri ~a~~na. aittir, bazlia;1 da biitii.n toplumun eylemleridir17. Ba~­ka yerde bunlarm ~evi-Bekta~i semahlarmda kalan izlerini belirtecegiz, fakat ~imdi­lik ~aretleyebildigimiz, Alevi-Bekta~i metinlerinde bulunan bir kac; "oyun » ya da "oy­namak " kelimelerinin rastlantuamhr. Onlan araymca, " sema " kelimesi mi.isliiman­la~ma sii.recinde uygunlugunu kaybeden " oyun " ya da « oynamak " kavramlarm1 ort­ti.igu varsaymuyla ilerlettik. RastlantJlarm az sa}'lda olmas1, ortme varsaymuna giic; kazandrrmaktadrr. Bir rastlantl Tokat ulusu Kul Himmet'e {16-17 yy.) ait bir duvaz-1 imam nefesinde bulunmaktadrr:

Hak ic;in oynan oyun u Siiriin Ali'nin soyunu ic;ip tar)kat suyunu Gidelim erkan iistiinelB

B~kas1 Hatai'ye ait:

Gir semil'a bile oyna Kalbin olsun bir ayine Kn-k ylicllr kazanda kayna Daha c;ig bu ten dedilezl9

Bu lo.talan ic;eren ~iirlerin ikisi ayn-i cern toreniyle ilgilidir. Baglamlan benzeyen birinci ornek ikincisiyle kar~Ila~tmlmca sema kelimesi oyun kelimesinin yerini alml§ gibi gorii.li.iyor. Diger dizeler tam Tasavvuf dili konu§maktadrrlar. Uc;iincii. bir rastlan­b da farkh bir tabla c;izmektedir. Onu taruwm~ bir Tahtac1 semah tii.rki.isiinden aldlk:

Ote yakarun koyunu Gelir de doyunu Fatma Bac1'run oyumi Donsiin de gorelim boyunu, $ah!

Bu ornekte "oyun »un baglam1 bamba§kadrr. Yaz1 ve bolluk simgeliyen koyun doy­masi, bir kadmm20 oyun oynamas1 ve digerleri onu gorsiin diye boy gostermesi Metin And'm yukar1da anlatl~ toplumsal ola}'l sergilemektedir. Bu tii.r anlatunlar tam Ana­dolu'nun eglencesel oyunlara e§lik eden birc;ok tiirkii metinlerine benzemektedir.

Anla~Ild1~ gibi, semah Alevi-Bekta~i senkretizminin onemli bir simgesi olarak go­riinmektedir. Bir tarafta ad1yla ve Peygamber'in miracmda· yer almasiyla, Bekta§i'le­rin diger Sufi tarikatlarma yakla§malanm yansitmaktadir. Diger tarafta koreografi-

17 Hamayon, • Des usages de •jeu • •. 18 Oztelli, Pir Sultsn'm dostlan, s. 129. 19 Aslanoglu, s. 520. 20 ~1kpasazade'ye gllre Fa tma Bac1 Hacr Bektalj diineminde kadm tarikab olan Bac1yan-1 Rum den en bir iiye­siymill (Melikoff, s. 141).

------------ 245

folklorledebiyat

siyle ve go~ebe ku§lann donti§i.inti anan ttirktilerinde anlatilim§ olan _eregiyle, av me­deniyetine ait Altay kokenli eski bir gelenegi stirdtirmektedir. Senkretizim eski toren­leri yeni bir soylem ya da bir baglamm itrinde toplamakla stirdtirillmekten olu§makta­drr. Burada doganm verimliligini saglamak itrin kadmlar ya da triftler tarafmdan oyna­mlan eski bir o~ sufi bir soylem ve ideolojisiyle korunmaktadrr. Bekta§ilik bir tan­kat haline girdiginde kutsalhguu kaybedemeyen ve dinsel amacrm koruyan dans artik bir oyun degil, bir sema oluyor.

Fakat Cumhuriyet donemiyle gortiltiyor ki sema bir kez daha << oyun ,. donuna gir­mektedir; bu degerlendi.rme ba§ta semahlan ilk inceleyen Vahit Ltitfi Salc1 olmak tize­re, Halil Bedii Yonetken gibi folklor ara§tirmacuarda gortilmektedir21. Semahlar Yap1 Kredi Bankas1 tarafindan dtizeltilmi§ olan balk oyunlar gosterilerinde yer almakta­d!r22. 1980'li ylilar sonlannda hem Avrupa'da hem anayurtta kiiltiir dernekleri a~;an Alevi.ler « semah ekipleri !' kurularak, semahlarm1 balk oyunlan gibi sergilemeye ba§­larlar. Gen~;likten olu§an ekipler balk oyuncular gibi giyerler, onlar gibi haftada bir iki sefer provaya gelirler, yeni koreografileri icad ederler, semahlarm1 sadece cemlerde de­gil, daha c;ok sahnelerde gosterirler. Eskiden yabanc1 gozlerinden saklamlan dans, §im­di televizyon araciliyla m.ilyonlarca seyircinin goztiniin oniinde. Artlk semah atrlkc;asl bir Canlandrrma (revival) c;a~na ermektedir. Bu geli§im, bir kutsalhgm kayb1 gibi ele almmamahdrr. Gene; semahc;1lar i~;in, ya da onlan seyreden §enlik ve 'restivallere katl­lan binlerce Aleviler ic;in, semah inantrlarmm derin ve deruni bir di§avurumu kalmak­tadlr. Sadece semah, bir kez daha, yeni ko§ullara uyum saglaml§ durumda: bu ko§ul­larsa, Cumhuriyet, siyasalla§ma, kimlik mticadelesi ve, neticede, di.inyaya atrilma.

Bibliografi

And, Metin, Oyun ve biiyii, Turk kiiltiiriinde oyun kavranu, istanbul: Tilikiye i~ Bankas1, 1974.

Arnaud-Demir, Fran~oise, " En suivant les achiks : huit siecles de poesie populaire anatolienne "• Anka, Revue d'art et de litterature de Turquie, no 27/28, Paris, bahar 1996.

-, • Quand passent les grues cendrees ... Sur une composante chamanique du ceremonial des Ale­vis-Bektachis •, Turcica 34! Leuven: Peeters, 2002, s. 39-67.

-. "Ali Murtaza Topal Dede, Bu bir sevdadJr sevdigim "• istanbul: Kalan Muzik, 2003.

-,"Entre chamanisme et soufisme: le semii' des Alevi-Bektachis "• Journal of the History of Su­fism IV; Paris: Librairie d'Amerique et d'Orient, 2004, s. 143-157.

-, • Le syncretisme alevi-bektachi dans les chants accompagnant Ia danse rituelle semah •, Syncretismes et heresies dans J'Orient seldjoukide et ottoman (XIVe-){VIIIe siecle), Actes du Colloque du College de France d'octobre 2001, Paris: Peeters, 2005, s. 153-162.

Aslanoglu, Ibrahim, $ah ismail Hatayi ve Anadolu Hatayjleri, istanbul: Der Yaymlan, 1992.

21 V. L. Sale!, Gizli turk dini oyunlar1, istanbul, 1941; H. B., "Srra~ ve Nalc1 Alevilerinde samaha dair bir ka~ sliz" in$. Bay kurt, Tiirkiye'de ilk halk oyunlar1 semineri, istanbul" : Yap1 Kredi Yaymlan, 1996. 22 Ornegin Adana'da Eltim 1968'de Sililke Klrttl kliyU ekibi semahlannt sergilemesi (Sadi Yaver Ataman, Yiiz Tiirk Halk Oyunu, istanbul: Yapt Kredi, 1975).

246

folk/or/ edebiyat

Birdofan, Nejat, Anadolu'nun Gizli-Kiiltiirii Alevilik, Hamburg: Hamburg Alevi Kultiir Merkezi,

1990.

Bourcier, Paul, Histoire de Ia danse en Occident, Paris: Seuil, 1994.

Bozkurt, Fuat, SemahlBf' (Alevilerin dinsel oyunlaJ.1),1stanbul: Cern Yaymevi, 1990.

Demirsipahi, Cemil, Tiirk Halk Oyunlan , Ankara: Tiirkiye 1~ Ban.kas1, 1975 ("Sema-samah", s.

325-337].

Erseven, lilian Cern, Alevilerde Semah, Ankara: Ekin Yaymlan, 1996.

Hamayon, Roberte, La chasse a l'ame. Esquisse d'une theorie du charoanisme siberien, Nanterre:

Societe d'Ethnologie, 1990.

-, "Pourquo~ les .. jeux .. plaisent aux esprits et deplaisent aDieu "• in Georges Thines ve Luc de Heusch, Rites et ritualisation, Paris: Jean Vrin, 1995, s. 65-100.

-, u Des usages du « jeu .. dans le vocabulaire rituel du monde altalque "• Centre d'etudes mongo­les et siberiennes defterleri 30-31, Klincksieck, 1999-2000, s. 11-45.

Melikoff', Irene, Hac1 BektB§: Efsaneden gert;ege, istanbul: Cumhuriyet Kitaplan, 1998.

Mole, Marijan, • La danse extatique en Islam •, Les danses sacrees, Paris: Seuil, 1963, s. 147-279.

Oztelli, Cahit, Pir Sultan Abdal, Biitiin ¢irleri, istanbul: Ozgiir Yaym Dafitun, 1983.

- Pir Sultan Abdal1n dostlan , lstanbul: Ozgiir Yaym Da~tlm, 1984.

Schimmel, Anne-Marie, L'incendie de l'ame, J'aventure spirituelle de Rllrnf, Paris: Albin Michel,

1998.

247 -----------------------

folklor!edebiyat

SUMMARY

Is the semah an " oyun .. ? The name of the Alevi-Bektashis religious dance in the light of Shamanism, Soutism. and Revival

This . a1·ticle explores the way the name given to the ritual dance of the Alevi­Bektashis heterodox Muslim community in Turkey helps to clBljfy their religious syn­cretism. The naming " semah "• a local form of the well known Sufi samsC, makes it impossible to sepa1·ate this dance, both etymologically and semantically, from the ecstatic experiences of various Sufi brotherhoods, from the ath century on, though it has not much to do with it on the physical and choreographic point of view. The bor­rowing of this word by the Alevi-Bektashis is not an isolated fact; their songs and texts show the assimilation of hundreds of Sufi concepts, those of the Prophet's Assumption (mi Craj) an{i of the P1·imary Covenant with God (« elestii bi-Rabbikiim ») being espe­cially related to the semah. At the same time, it remains hard about sema's in general to ignore their pre-Islamic origins. This is exemplified by the whirling movement of the Mevlevis, which can be found in the oldest representations of medicine men on prehis­toric frescos. A few textual evidence hint at the fact that before the word semah was borrowed, the Alevi-Bektashis used the noun " oyun " to describe their dance. Oyun (dance, play, game) and its linguistic equivalents a1·e used in all Altaic and Sibe1ian languages to qualify dancing or playing both as leasure and ritual events belonging to the shamanistic society. The close link between semah dancers and migrating crane birds, clea1·ly exp1·essed in the dance songs, can be seen as the survival of a symbolic system inherited from Siberian ancestors by the Alevi-Bektashi Turkmens. Through Islamization, the O.YWl adaptated to become a sema'. But the Turkish Republic and the Alevi Revival Movement in the 1990's brought the semah back into the oyun sphere, as a folklo1·istic exp~·ession of a new identity.

248