folklor/edebiyat folklore/ liter ature

halkbilim • antropoloji • ile~im • sosyoloji • egitim • tarih • miizik• dil ve edebiyat dergisi

ULUSLARARASI HAKEMLi DERGi I YILDA DORT SAYI <;IKAR . A Peer Reviewed Quarterly Int_emational Journal

ISSN 1300-7491 CiLT: 21 Sahibi

SAYI: 82

ULUSLAR.ARA.SI EGiTiM OGRET!M:

2015/2

BASIN YAYIN MAT, TUR. TEKS. SAN.ve UC. LTD.~Ti

Genel Yaym Yonetmeni Metin Turan

(mturan@ciu.edu.tr, folkloredebiyat@gmail.com)

EditOrler Serpil Aygfin Cengiz

Meryem Bulut Giinseli Bayraktutan

Ozel Saymm Ha.zulanmasma Katlada Bulunanlar Eren Zencirden

Aysun Ezgi Biilbill Sevin~ Giil~i~ek

Ugur(:elik ve

Meryem Karagoz

KapakFotografi: Sed~t Veyis Ornek (Baden-Baden/Ban AlmaDya, 20 MaYJS 1956}

Kapak Tasarum:· Safiye Ozkan

Yonetim Yeri ve Y~ma Adresi Konur Sokak 36/13 Klzl.lay Ankara Tel: 0312 425 39 20

Abone Ko~ullan Yurti~i Y1!1Jk (Postalama iicreti dahil): 120 TL

· Bu sa}?lllll fiyatt: 40 TL Eski Abonelerve Ogrencilere SayiSI: 25 TL • YllWc (Postalama Ocreti dahil) : 80 TL

AYrulla i~in Sa)'ISI: 20 EURO • YllWcAbone Bedeli(Postalama ilcreti dahil): 80 EURO Am.erika i~ Say151: 25 S • YllWcAbone Bedeli (Postalama iicreti dahil): 100 S

Abone bedelinin folklor/edebiyat adma Uluslararas1 E~tiiD Ogretim Ltd. Sti. adma 1$ Bankas1 M~rutiyet Subesindeki 4213-0854796 mAN: TR72 0006 4000 0014 2130 8547 96

nolu besaplara yatlnlarak, dekontun adresimize gOnderilmesi gereklidir. (Abonelerimiz yll i~indeki fiyat ~lanndao etkilenmezler.)

fol.ldor/edebiyat'ta yayunlanao yazJ.Iar MLA Folklore Bibliyograplzy. ULAK.BiM ve Tiirkologisclzer Anzeiger Vryana tarafi.ndan taraomaktadtr.

Basla: SanylldJZ Mlltbaas~, IVOKSAN A~ lileri Sanayi Sitcsi, 523. Sokalc No: 31 Ostim I Ankara Tel: 0312-395 99 94

ye're/ s1ire/i yaym

TfiBiTAK SO BAG 114KS76 Numara/1 SedDI Veyis Omek Sii:JQ Tarih, Biyagraji ve Bdgelik {:alqmas1 b~Wdl p roje kapsa.au.nd:J hiiZillan~tu-.

! ~

g CYPRUS INTERNATIONAL folklor/edebiyat, cilt:21, Sa)'l:82, 2015/2 UNIVERSITY

Din, Biiyii, Sanat, Efsane'nin Ardtndaki Kuramlar ve Kuramcllar:

Bir Paralel Okuma Denemesil

Z. Niliifer Nahya2

S edat Veyis Ornek'in 100 Sm-uda jfkellerde Din, Biiyii, Sanat, Efsane (i:DBSE)l adh kitabmm is;inde birs;ok kuramcl ve ara~tumacmm aru ges;mektedir. Bunlann ·yarn srra Ornek, as;Ikladigt konu ba~ltklann1 farkb ki.iltiirlerden

orneklendirmek is;in birs;ok ara~tumacmm eserlerinden de yararlanmi~trr. Bunlarm bazi­lan, 6rnek'in kimi kavramlan yorumlamasmda ona kuramsal zemin de olu~turmaktadrr.

iii.gilizcenin Almanca ve FransiZcadan daha s;ok kullarnlmasi, ingilizce kaynaklara ula~liDill kolayla~mas1 ve dtinya antropolojisinin ABD ve ingiltere eksenindeki kuram ve ara~tumalara yonelmesi nedeniyle, Ttirkiye'deki antropoloji s;ab~malan glinfuniizde, bu dogrultuda hareket etmektedir. Bu s;ers;evede, ABD ve ingiltere · sosyal antropolo- · ji s;ah~m?lanna ve kuramcllanna, Avrupa antropoloji s;ah~malanndan -ornegin Alman, Avusturya, Danimarka, isves: antropoloji s;ab~malanndan- daha a~ina oldugumuz da soylenebilir.4 6rnek, Almanca bilmesinin ·ve Almanya' da doktora yapmanm kendisine sagl8;digt avantajla, kitabmda Almanya ba~ta olmak tizere birs;ok Avrupab ara~trrma­CI, kuramc1 ve s;ah~malarmdan slk slk soz etmektedir. Bu ara~tumac1 ve kuramcdann kimler oldugu sorusundan bareket ederek, bu makalede, iDBSE'nin ir;erdigi bilgi ve r;ozfunlemelerin gerisinde kalan bu kuramlar, bu kuramlara mensup ara~tumac1lann kiinler oldugu, gorii~leri, r;ah~malan ve bu kitaba nasil yansitlldtklan, kitabm gene! kuramsal ozellikleri de dikkate almarak ince~enmektedir. Bu nedenle de bu makale, iDBSE'ye paralel bir diizende ilerlemektedir.

1 B~hk tlnerisi i~in Prof. Dr. M. Muhtar Kutlu 'ya te~ekkilr ederim. 2 Dr., Erciyes Universitesi TUrk Halkbilimi Boliimu ogretim uyesi (znilufemahya@gmail.com) 3 Bu makale hazularurken kitabm ilk baslas1 (1971) kullarul.uu~llr. Kitabm yeni baslas1 is:in bkz. Omek, S.V. (2014) 100 Sontda ilkellerde Din, Biiyii, Sanat, Efsane. istanbul:Bilgesu Yaymlan.

4 Sibel Ozbudun, Ballo $afak ve Serpil Altuntek'in Antropoloji!Kuramlal; Kuramcdar (Ankara, Dipnot, 2005) adli kapsa.m.h ~ab~mas1, konusu nedeniyle bu tespitin dt~mda tutulabilir.

191

folk/or I edebiyat

iDBSE kitabmda 6mek, kitabm zeminini olu~turan "ilkel" ·kavranu, genel yeryeve­siyle etnoloji ve ozelde de din etnolojisiyle soze ba~lar. Bu kavramsal ve bir anlamdaku­ramsal giri~in ardmdan, "ilkel dii~iince", tabu, mana, dinamizm, feti~izm ve $amanizme yer verir. Yiice Varble tam~malanru, dua, kurban, oliiler ve atalar ibadetleri, kiilt kavranu ta.kip eder. Geyi~ ritleri ve erginleme torenleri gibi inancm sosyal yanma dikkat 9eken eser, ote diinya ve oliim inan9 ve dii~iincelerinin ardmdan, genel olarak din kuramlarma yonelir. Biiyii, 9e~itleri ve ara9lanrun kuramsal a91dan 9e~itli omeklerle i~lendigi bolii­mii, sanat boliimii takip eder. Okyanusya, Afrika ve Ameri.ka sanatlanndan omeklerin . aktartldtgJ., danstan. siislenmeye kadar geni~ yaph b'u boliimiin arkasmdan gelen efsane klsnu, kitapta anlanlanlan toparla_yan bir sonu9 klsnu gibidir.

"ilkel/erde" Din, Biiyii, Sa11at ve Efsaneden Faz/asz Oldukya geni~ bir 9er9eveye sahip olan iDBSE'nin one ytkan en onemli ozelligi,

mekandan dini lidere, siislemeden zamana kadar geni~ ve detayh bir yeryevede din, top­lum ve kiiltiir iiyliisiinii aktarmadaki ba~anstdrr. Bu iiylii, done:mi.iJ. kuramsal ytkanmlan ve fark11 kiiltiirlerden aktanlan uygulamal~rla dengeli ve tamamlaytct bir bi9imde i~len­mektedir. Bu dengedeki belirleyici unsur ise 6mek'in hemen hemen tiim kitaplarmda goriilen dill kullammdaki ba~ans1 ve kavramsalla~tmna becerisidir. Uluslararas1 antro­poloji literatiiriine ait kavramlan, Almanca fizerinden de olsa Tiirk9ele~tirerek Etnoloji Sozliigu'nde (1971) bir araya geti.rnii~. ancak iDBSE ile onlan daha aynnnh ~ekilde aytklanu~, omeklemi~ ve birle~tirmi~tir. Kavramlann c;ogu, etimoloji, kuram ve i9erik

. aytsmdan degerlendirerek ilerledigi iyin, "erginleme torenleri", "kiilti.k ozlii i~lemler", . "erkek lohusahgt", "erkekl~r ev"i, "tribii" omeklerinde oldugu gibi bu . kavramlarla Tiirks:e bir sosyal antropoloji terminolojisi yaratabilmi$tir.

Kitabm 100 Soru sistemi, geni~ bir yers:evede sosyal antropoloji konusunun temel bir9ok kavraiD.lDl aylklanmaslDl, kuramlanru yansttllmaslDl ve ara~tlrma sonut;:lannm sunulmaslDl saglanu~trr. Bu sebeple bu kitap, ozel bir konuya (Oliim, «;ocuk) ya da bi;il­geye (Sivas) odaklanmak yerine din antropolojisi, dinler tarihi gibi gene! alanlar haricin­de, donemin ve giiniimiiz sosyal antropolojisinin brrs:ok alt dahna bilgi aktarabilecek bir . nitelik ta~IIDaktadrr. . . .

Esasen 6mek'in, Tiirkiye antropoloji ve.halkbili.m.i yah~malarmda bir doniim nok­tast sayllabilecek us: kitab1 oldugu soylenebilir. Bunlardan Etnoloji Sozliigu, kavramsal alt yapmm hazrrlanmast ~e antropolojinin oncelikli kavramlanru srralamas1 baklmm_dan ozel bir yere sahiptir. Anh·opoloji Sozliigu 'niin 2003 ytlmda yaymlanmasma kadar da Tiirkiye antropoloji c;ah~malanndaki tek Tiirkye sozliik olarak kullarulmt~trr; hatta ozel omekleri nedeniyle bu kaynaga halen ba~vurulmaktadrr. Etnoloji Sozliigii'nii tamamla­ytct nitelikteki iDBSE kitab1, sozliikte gec;en kawamlan, kuramsal yonden detaylandrr­maktadrr. 6mek'in ileri donem c;ah~mas1 olan Tiirk Halkbilimi (1977) de, Tiirkiye'deki. halkbilimi c;ah~malanna kuramsal ve kavramsal bir zemin hazrrlamastyla iDBSE kita-btyla benzer bir tarihsel onem ta~tmaktadrr. ·

"ilkel/er" ve Kuramsal l;erfeve iDBSE kitab1, yaztldtgJ. donemin hem Tiirkiye hem de Avrupa ozelli.kle de Orta Av­

rupa so.syal antropoloji yah~malanru, yakla~liDilll ve kuramlanru yansttmaktadrr. Bu ne-

192

folk/or I edebiyat

denle Omek, doneminin giincel kavranu "ilkel"i, kavram ve slDlfiandmna bi~imi olarak, kitabm a~Il1~mda tammlam1~ ve kulla·Dmi~hr. s Kavramx a~ik.larken ba~vurdugu Almanca ve ingilizce kar~tWdar, "yaZIYJ. bilmeyenler, yaZIYJ. kullanmayanlar" anlamlanyla "dogal halklar" (Naturvolker), Omek'in yeti§tigi ve takip ettigi, donemin egemen antropoloji yakla~tmlyla paraleldir. Almanca konu~ulan bolgede yaygm olarak kullarulan Kulturvol­ker ve Naturvolker ayrtmi, ilerde kuramctlarmdan soz edilecek olan ve uzun stire etkili kalml~ Yay1lmact ve sonrasmdaki Kulturkreis kuramlanru kapsayan Alman antropoloji

· yakla~tmlDa aittir. Fakat Omek bu tasvir sistemine kendi katlas1Dl yaparak, "ilkel"i "kri,.. tikten yoksun", "dogaya bagh" ve "ttpkt ~ocugun di.i~i.incesi gibi egitilmemi~ bir di.i~i.in­ceye sahip" olarak tantmlamt~tlr.

Etnolojinin tarih~esinin anlattldtgt bOliim, Omek'in kuramctlardan soz ettigi ilk kt-- stmdtr. Kulttirel evrimciligin esinkaynaklarmdan biri olanMontesquieu ve Rousseau' dan

bahsetmektedir. Onlarm yam srra bir~ok ilk donem antropologunun kaynaklartDl olu~tu­ran gezginlerin isimlerini de vermi~tir. Unlti bir gezgin olarak adtD1 stk~a duydugumuz James Cook'un beraberinde, Omek'in kitabmda ge~en Johann. Reinhold Forster, 1729 ytlmda bugiin Polonya strurlan i~inde bulunan Danzig'de dogmu~ bir Protestan pas­tordtir. Ogrenme hevesi Forster't, Rusya gezisinin (1765-66) yam stra Cook'un ikinci yolculuguna (1772-75) yoneltmi~tir. Sonralan oglu George Forster'm da kattluniyla bir gezgin-yazar olmak i~in ~aba sarf etmi~se de ingiltere'de istedigi b~anYJ. elde edeme­yen baba Forster Almanya'ya doom~ ve oliimi.ine kadar Halle Universitesi'nde dersler vermi~tir. Ne var ki, oglu George Forster, bir gezgin olarak babastD1 destekledigi gibi ondan daba popi.iler olmaYI ba~armt~tlr (Thomas, 1996, s.xv-XX11).

Ardmdan gelen ve Omek'in, ilk etnoloji mtizesi olarak tamtttgt Berlin Etnoloji Mtizesi 'ni as:an Adolf :Bastian (1826-1905) da Alman antropoloji ve mtizecilik s:ah~ma­Jan i~in onemli bir isimdir. Heidelberg Universitesi 'nde hukuk; Berlin ve Prag' da ttp egi­timi al.ml~, doktorastD1 tamamladtktan sonra 20 YJ.l boyunca Afrika, Am erika ve Asya' da bulunmu~tur. Budizm ~ah~mak i~in tekrar Asya'ya donen Bastian, 1868'de Berlin Et­noloji Mtizesi'nde etnografi seksiyonunda ktirator olarak yah~maya ba~lamt~tlr (Gail­lard, 2004, s.7). Bu seksiyondaki buyi.ik yabas1, htzla geli~en seksiyonun 1886 YJ.lmda bagunstZ bir mtize olmastD1-Museumfor Volkerkunde- saglamt~ttr (Tylor, 1995, s.140). Bastian' m mtizesindeki htzh bi.iyi.ime, diger Alman etnografi mtizelerini etkilemi~tir. ilerde de gori.ilecegi gibi donemin bir~ok kuramciSlDlD yolunun mtizelerden geymesi ile Yaytlmac1 ve Kulhtrkreis kuramxmn ~ekillenmesinde mtizelerin yeri, mtizeciligin bu donemdeki etkisinin onemli bir gostergesidir. Bu baglamda Penny, doneminAlman etno­loglan ve destekyileri i~in mtizelerin, insanhgm yeni kliti.iphaneleri olarak gori.ildi.igi.inti belirtir. Bu mtizeler, insanltk tarihinin incelendigi ve ara~tmldtgt merkezi kaynaklar ol­duklan gibi, Avrupa'nm "kendisini" aolamas1 iyin de yardunc1 oluyordu (Penny, 2006, s.88 ve 101). Ne var ki, Boas'm asistanltgtill yapttgt Bastian, Alman yaytlmac1 kuramm­dan farkll bir ~izgide durm~tur (Gaillard, 2004, s.7); ancak Koepping'e gore bu kuramt his:bir zaman da reddetmemi~tir (2003, s.85)

Omek, kitabmdaki Alman(ca) agrrhgma ragmen, donemin diger kuramlartDl ve

S Omek'in dOneminde bir~ok etnik grup iyin kullarulan "ilkel" ifadesi, gil.niimOzde bir~ok antropolog tarafindan kullarulmak zorunda kalmdlgmda, ifadenin aynmcilig.ru gostermek amac•yla tunak i~inde ywlmaktadtr. Ben de benzer kaygdarla, fakat Omek'in yail~masmdan da uzakl~mamak amac1yla bu ifadeyi tullak i~inde kullanaca&tm.

193

~ ..

i

folk/or I edebiyat

kuramctlanru goz ard1 etmemi~tir. J. J. Bachofen, L. H. Morgan, E.B. Tylor, J. G. Frazer ve E. Westermark' Ia beraber a dian geyen Alfred Cort Haddon ( 1855-1940), 19. yi.izyihn sonlannda Torres BogaZl ve Papua Yeni Gine'yi ilk ziyaretinin ardmdan yapngt. yaym­larla bu adalan, antropoloji diinyasllliO dikkatine sunmu~ ve 1898 yilmda C. G. Seligman ve W. H. Rivers ile ayru yerlere bir gezi dtizenlemi~tir (Hitchen, 2002, s.456). ·

Omek, 19. yiizy1hn sonundan 20. yiizyllm · neredeyse ortalanna kadar, Almanca konu~ulan alana dahil akademik yevrelerde etkili olm~ yayilmac1 kurama ve devamm­daki Kulturkreis kuramma mensup kuramcllan da aktanr. Burada adl geyen Alman ya­ytlmacl kuramm da oncii ismi Friedrich Ratzel (1844-1904), kariyerine zoolog olarak ba~lam1~, Leipzig Universitesi 'ndeki cografya egitiminin ardmdan antropolojiyle ilgilen­mi~ ve antropo-cografya yakla~I.IDl.D.l geli~tirmi~tir. Bu gorii~lerini Anthropogeographie (1882) kitabmda aktarm1~hr (Upadhyay ve Pandey, 1993, s.1 06). Gene! olarak ona gore, telcrar eden kiiltiirel yayilmalar, maddi kiiltiir iiriinlerinin goy ile bir yerden bir yere ta~m­mast ile geryekle~iyordu (Gaillard, 2004, s.42). Leo Frobenius (1873-1938) ise ogrencisi oldugu Ratzel'in gorii~lerini geli~tirmi~, kiiltiirel benzerliklerin ayik:lanmasmda goyiin yok daha belirgin bir faktor oldugunu savunmu~tur; Ratzel'den farkh olarak 'Cografi is­tatistik' dedigi ve benzerliklerin sayllabilecegini ileri sfuen bir kriter one siirmii~tiir. Yam srra insanlann, farkl1 bir yevreye goy ettikleri takdirde kiiltiirlerinin de buna uyarlanaca­gw belirtmi~tir. Ban ozellikler degi~ecek ve bazllan kullarulmadtgJ. i9in yok olacaktlr. DolayiStyla sadece benzerlikler degil, belirgin farkhltklar da ekolojik uyumla ili~kilidir ve tarihsel baglann gostergesidirler. 0, Ratzel gibi sadece maddi kiiltiir iiriinlerine bak­maiDl~, yall~malannda mitolojiye de yer vermi~fu-6 (Upadhyay ve Pandey, 1993, s.l08).

BerlinAntropoloji, Etnoloji ve Prehistorya Toplulugu 1904 toplannsmda, geny ara~­trrmactlar Fritz Graebner ve BerohardAnkermann, yapttklan sunurnla bir devrim geryek­le~tirdiler. Sunumlan, Okyanusya ve Afrika' da kiiltiirel alanlar (Kulturkreis) ve kiiltiirel tabakalar (Kulturschichten) iizerineydi (Penny, 2006, s.l10). Ankermann ve Graebner'e gore, Ratzel ve Frobenius'un bahsettigi, kendi iylerinde organik olan kiiltiirel km;np­leksler -yani Kulturkreise-, yaytlabilen ve izlerine ula~nlabilen tarihselozellikler ta~1yan alanlan ifade ediyordu (Marchand, 2003, s.296). Kendi dii~iincelerini Methode der Eth­nology (1911) kitabmda aktaran Fritz Graebner'e (1877-1934) gore insanlar, dil ve ara9 yap1m1 gibi temel bir kiiltiir olu~turmu~lardrr. Sonralan kurulan gruplar farkll kiiltiirler geli~tirmi.~lerdir. Bunlar Urkulturen yani "ilk kiiltiirler"dir. Ona gore kiiltiir tarihyilerinin gorevi de tiim bu verileri dikkate alarak yevreler ya da alanlar olu~turmaktrr (Upadhyay ve Pandey, 1993, s.109).

Bu gorii~ daha sonralan, Kulturkreislehre denilen yaytlmact-tarihyi bir tiir yakla~lllll ortaya ylkard1. Bu yakla~liDI ortaya koyan Wilhelm Schmidt ( 1868-1954), geny y~ta So· cietas Verbi Divini (SVDY adh Katolik misyoner hareketine kanliDl~, rahiplik gorevine

6 Arkeolojik k.aztlar da yapan Frobenius, bugllo halen yaytnda ol.an Paideuma dergisinin ve Frankfurt Etnografya MUzesi'nin kurucusudur. Daha sonra Frankfurt Oniversitesi'ne ta~man, MOnih' te kurdugu Kiiltilrel Morfoloji Ens· tililsO, olfimOnden sonra Frobenius Enstiltlsii admt alm.t~hr (GaiUard, 2004, s. 43). Enstitii i~in bkz. "The Frobeniul Institute'' II Agustos 2014 taribinde http://www.frobenius-instjtutdefmdex.phpleo/home, adresinden eri~ildi. 7 Societas Verbi Divini yani Kutsal SOz Toplulugu, 1875'de Hollanda'da Arnold Janssen adb bir Alman rahip ta· rafmdan kurulm~ Katolik Kilisesi'ne bagl! misyoner bir topluluktur. Zamanla artan rahip iiye sayisiyla be~ latad2 ve Yeni Gine'de yayLim.t~ olan bu organizasyon, W. Schmidt'in·bilimsel ~ab~malanyla da tanmmakt.adu (Fescher. 2003, s.789) · ·

194

folk/or I edebiyat

ba~lamasmm ardmdan Berlin Universitesi'nde Arap ve ibrani kaynaklanndan Orta~ag felsefesi ~ah~IDI~trr. Onun etnoloji ile ilk temast 1896 yilinda Yeni Gine'de bir SVD misyonunun aytl.mastyla · Melanezya dilleriyle tant~mast sayesindedir. Alman kolonya­lizmiyle paralel olarak ilerleyen bu misyonerlik ~ah~mas1, Schmidt'e, bu bOlgelerdeki balklar yerine, bazt rahiplerde oldugu gibi, Avrupa'JllD inancllll kurtarma istegi vermi~ti. Belki de bu nedenle dil ~ah~malarmda kiiltiirel ogeleri de veri olarak kullaniDI~tlr. Schro­eder ve A. Lang, Schm.idt'in kendi yakla~umm olu~turmasmda esinlendigi isimlerdir. Katolik kilisesine bagb organizasyonlar, rahipler Ve Alman Kolonyal Ofisi'yle baglan­nya ge~mi~ ve misyon bO!gelerinden ham bilgilerin kendisi11e ula~masmz saglamz~tzr. Giiniimiizde onem/i bir dergi olan Anthropos'u kunnu~tur (1906). Schmidt, kendi ku­ramma omek olarak Pigmeleri se~mi~tir. Onun temel sorusu ~udur: "eger pigmeler bu kadar akilllysa, yiik.sek bir kiiltiir geli~tirmekte neden ba~arili olamaiDI~lardrr". Onun bu soruya verdigi cevap, ashnda evrimcilik kar~Ifi Kulturkreis kurammm baki~ a~ISIDl da yansttmaktadrr: tropikal bir ~evrede yeterli besin kaynagt ile y~ayan pigmelerin tanm veya hayvancilik i~in avct toplayiCtbgt brrakmalanna gerek yoktur (Marchand, 2003, s.294~300).

Ornek'in s1k9a ba~vurdugu Schmidt'in Der Urspnmg der Gof!esidee kitabt, Kul­turkreis kapsammda, bu alanlardaki topluluklann Ytice Varhk inanclDl incelemi~tir ki bu onun urmonoteizm denilen kuraiDIDtn temel ta~tdrr. Eliade'nin de kitaplarmda stk~a yararlandtgi bu kitap, Amerika, Asya, Avustralya ve Afrika' dan biryok hal.lo inceleyen onemli bir eserdir.

Schmidt' in ogrencisi Peder Wilhelm Koppers (1886-1961) ise 1928 ythndan itibaren Viyana Universites.i'nde kurulan Etnoloji boltimtintin ilk ba~kanlt~ yapiDI~tlr. Josef Haekel (1907-1973).1957 yllindaki goreyiyle bocast Koppers't takip etmi~tir. Koppers ve Haekel, Ku/turkreislehre metodolojislnin savunulmast stireciyle kar~t kar~tya kal­m.t~lardrr. Kulturkreislehre'yi revize etmekle beraber, ktiltiire tarihsel bir perspektiften yakla~mayt stirdtirdtiler (Andrioli, 134). Omek, Haekel'in LeonhardAdam8 ve Hermann Trimbom'un9 haztrladtgt Lehrbuch der Volkerkunde'deki10 "Religion" boltimtinden stk stk· almtl yapiDI~trr. Bu almtdarm btiytik c,:ogunlugu, degerlendirmeler noktasmda kendini gostermektedir. Omek, kavramlara getirdigi a~tklama ve yorumlar konusunda Haekel 'i takip ettigi gibi, onun ·schmidt v~ Koopers'in hatalannt belirterek, ~e~itli fikir aynhklarmt dtizeltmeye ~ah~tl~ da Etnoloji Sozliigu'nde aktarnn~trr (1971, s.239)

Qmek, kuramlan ele aldtgt boltimtinde son olarak i~levselci okuldan bahsetmi~

8 Etnoloji, hukuk ve sosyoloji egitimi goren L. Adam (1891-1960), Primitive Art (1940) kitab1yla Unlildiir. Berlin Etnoloji Mnzesi'nde "ilkel" maddi kUitiir ve sanat Ozerine ~ah~b. Doktorasllll hukuk Ozerine yapan Adam, Hitler Almanyasmda sllanb ~ekince, slk stk ziyaret ettigi ingiltere'de ya~amaya ba~Iam1~tu. Alman vatanda~1 oldugu is:in Avustralya'ya gonderileo Adam, Melbourne Universitesi'nde dersler vefllli$ ve bir etnografi mUzesinin kurulmasw­da go rev al.ml~tu (Braunholtz,l960, s.180). 9 H. Trimbom (190!- 1986), siyaset biliminin yaw Slr3 antropoloji ve Antik Amerika s:ab~malanyla ilgileodi. 1948'de Antik Amerika <;ab~malan Eostitiisil'nil kurdu. 1955-56 y!llarwda Peru'da alan s:ai.J~malan yapan Trim­born, Aztek ve Maya gibi AntikAmerikao killtiirleriyle ilgileo.mi~tir .. 09 Agustos 2014 tarihinde http://www.germa­panthrooology.com/short-pQrtraitlhennann-trimborn/280 adresinden eri~ildi. 10 Bu lei tap, Bah Alm.anya 'daki etnoloji doktora ogrencileri is: in haztr1anm.l~br. Din, ~iir. mOzik, grafik sanab, dil, sosyal y~am. ekonomi, hukuk ve teknoloji konu13fllll i~ennektedi!. Amerikan ve Alman yayml3fllll kapsayan kay­nak~asiyla dikkat ~e~tir. Editorler, ilk basloda (1936) Theodor Preuss, ikincide (1939) Richard Thurnwald ve bu baslada Leonhard Adam'dtr. Bu son basloda gene1 sorular H. Trimbom, ~iir Ferdinand Hermann, ekonomi IC Dittmer, din ise J. Haekel tarafindan y~tu (Weltfi.sh, 1959).

195

·,

folk/or I edebiyat

ve burada A. R. Radcliffe Brown, B. Malinowski ve R. Benedict'in yam srra Richard Thurnwald't (1869-1954) zi.kretmi~tir. Thurnwald, Almanya'da i~levselci yakla~uruy­la one s;lk:m!~ bir isimdir ve Kulturkreis kuramiDl kabul etmemi~tir. Viyana' da dogan Thrunwald, ekonomi ve Dogu dilleri egitimi ahru~, bir Mtstr gezisinin ardmdan bir sure Berlin'de Mlsrroloji ve Asuroloji ile ilgilenmi~tir. Mikronezya ve Melanezya gezisinde Aborjinler hakkmda bilgiler toplann~trr. Alman Yeni Gine'sine yaptl~ gezisinin bir yd sonrasmda sava~ nedeniyle buradan aynlmak zorunda kalan Thurnwald, Berkeley' de 1.5 ytl ges;irdikten sonra Almanya'ya donebilmi~, burada etnoloji ve sosyoloji dersle-. ri vermi~tir. 1930'da Uluslararast Afrika Dilleri ve Ktilttirleri Enstittisti'ntin davetiyle Tanganyika'da (bugtinkti Tanzanya is;inde) ktilttirel degi~im konusunda s:all~IDl~trr. So­lomon Adalarmdaki ara~tmnawn ardmdan dondtigu Almanya'da sava~m ba~lamastyla 9e~itli zorluklarla kar~tla~m1~trr. Thurnwald, yaymlan, editorltikleri ve kattldtgl uluslara­rast kongreler sayesinde Almanya di~mda da tanmmt~trr. Wolfram Eberhard ve Wilhelm Mtihlmann ogrencileri arasmdadrr11 (Lowie, 1954b).

Kuramlara ili~kin ktsunda Omek'i..O "din etnolojisi .. olarak adlandirmayt tercih ettigi alanda, elde edilen verilerin degerlendirilme yontemlerini de srralamaktadtr. Burada feno­menolojik yontemin temsilcilerinin adlanm saymaktadir. Bti isimler, antropolojiden s:ok dinler tarihi kapsammda degerlendirilmektedir. Omegin isves;'in dinler tarihi s;alt~malan­na da onctiliik eden tinlii din adaJDl N:athan Soderblom (1866-1931), iran tizerine yaptlgt tez ~lt~mastyla iran bilimci olarak kabul gorm~ bir isimdir. SOderblom, 1912 ytltnda Almanya'ya davet edilmi~, 1914 ytltnda Ba~episkopos ses:ilmesiyle·beraber yaym faali­yetlerine agultk vermi~ ve 1930 ytltnda Nobel Odtilti ahru~tlr (Kitagawa, 1991). A)man din ~talt~malannm onemli isimlerinden Lutheran din adam1 RudolfOtto'nun (1869-1937), Das Heilige: iiber das Irrationale in der Idee des Gottlichen und sein Verh ltnis zum Rati­onalen (1917) kitabt, fenomenolojik yakla~tmml ortaya koydugu s:ab~mastdtr ve din feno­menolojisi s;a~malan i~tin onemli bir tarihsel kaynaktrr (Twiss ve Conser,1992).

Din fenomenolojisi denildiginde akla gelenki~ilerden biri de elbette Mircea Eliade'dir (1907-1986). Biikre~ dogumlu olan Eliade, 1928-1932 ytllan arasmda Hindistan'da ya­~aJDl~ ve ara~tmnalar yapm1~trr. Ktilttir ate~eligi ve misafir ogretim iiyeligi gorevlerinin ardmdan 1957'de Chicago Oniversitesi'ne ges;mi~tir (Kitagawa, O'Flaherty ve Rey­nolds, 1986). Daha ziyade dinler tarih~tisi olarak tarurian Eliade, birs:ok tarihs;i, dinler ta­rih~tisi ve antropolog tarafmdan ele~tirilmi~tir {Allen, 1988). Eliade, Omek'in kitabmda metodolojisi baglammda fenomenolojik yonteinin bir uygulaytctsl olarak ges:mesinin yarunda, ~amanizm konusundaki yorumlarmdan yap1lan altntilarla da yer almaktadrr. Omek, Eliade'nin tinlii ~amanizm kitablW, Ttirkyeye s;evrilmeden12 s:ok daha once, Al­manca ~tevirisiyle kullanmaktadtr. Yme ayru ~ekilde, onun 1949 tarihli Traite d'histoire des religions13 adh kitabmmAlmanca s;evirisi olanDie Religionen und das Heilige: Ele­mente der Re/igionsgeschichte kitabmdan da yararlamru~trr.

Hollanda dinler tarihinin oncti isimlerinden Gerardus Vander Leeuw (1890-1950) ise Leiden'de teoloji s:ah~ml~tlr. Din fenomenolojisi konusunda .oncii birkas: isimden birisi olmasma kar$m, bu alan o donemde ayn bir s:ah$ma alaru olmadigmdan dinler

11 Daha detayh bir Thumwald analizi ve Malinowski ile ~~~~a i~in bkz. Jahoda, 2007. 12 Eliade, Mircea. 1999. $amanizm. (~ev. :ismet Birkan). Ankara:fmge Kitabevi 13 Eliade, Mircea. 2003. Dinler Tarihine Giri~. (~ev.;Lale Arslan) lstanbul: Kabalc1 Yaymevi

196

folk/or I edebiyat

tarihi alarunda uzmanla~IDI~ttr. ilk olarak Antik Misrr dini ve "ilkellerin" dinleri hakkm­daki yah~malanyla one 9Iknu~trr. Hem Tylor'm evrimci yakla~liD.Illa hem de Schmidt' in urmonoteizm go~iine kar~t 9Iknu~, Levy-Bruhl'iin "ilkel" dii~iince fikrine yakla~arak m.itolojik dti~iince ve biiyiisel davraru~ konusuna odaklaniDI~ttr. Dinin, dii~iince ve ha­yalle iiretilen bir fenomen olmakla kalmaytp bir aktivite oldugunu da orie siirmti~tiir. II. Diinya Sava~t'run ardmdan Jung'un yah~malanyla ilgilenmi~tir. Phenomenologie der Religion (1933) bakt~ aytSIDI yansttan ba~hca 9ah~mastdrr (Waardenburg,1978, s.187-248 ve Leertouwer, 1991, s.203-204).

6mek'in din fenomenolojisiile dahil ettigi Adolf Ellegard Jensen (1899-1965) de 6mek'in kitabmda Mythos und Kult bei Naturvolkern 14 (1960, [1951]) adh kitabtyla hem isim hem de kaynak olarak yer a hr. 1922 'de doktorasiDI alan Jensen, Leo Frobenius ile dinler tarihi ve etnoloji alanmda 9ah~maya ba~ladt. Frobenius'un Kulturkreis kura­IDini destekledi. Afrika ve Dogu Hindistan'da alan yah~~alan yapan Jensen, doneminin "ilkel dii~iince" tartt~malan kar~tsmda, tiim insanlann dt~ diinyayt ve bu diinya i9indeki yerlerini anlamayt hedeflediklepru ileri siirmti~tiir. Buna gore mit ve rittieller de, insan­lann kendi ya~amlariDI dti~iincelerini, anlamlandmna ve deger katmalan i9in iirettikleri insani giri~imlerdir (Carter, 2003, s.175-177). ·

6mek, sosyolojik yontemde de Joachim Ernst Adolphe Felix Wach (Joachim Wach) ve William Joshua Goode'u belirtir. Almanya'da ba~ladtg-I kariyerine sava~ nedeniyle ABD'de devam eden Joachim Wach (1898-1955), dinler tarihini, felsefi degil; ampi­rik bir bilim olarak tawmhyordu. Dinleri anlamak i9in tarihsel ve sistematik kaygtlann onemli oldugunu dti~fultiyordu. Teolog ve din felsefecisi olan bir ara~trrmact belli bir ogretiyi savunurken, dinler tarih9isinin degerleri yargtlayamayacagiDI belirtiyordu (Ki­tagawa, 1957, s.l74-176). William Joshua Goode (1917-2003) ise daha' 90k evlilik ve bo~anma iizerine yah~malan b).llunan bir sosyologdur. Religion Among the Primitives (1951) ve Die Struktur der Fami/ie (1960) adh kitaplan dikkat 9eker. 15

Psikolojik yontemde de C. G. Jung, Lucien Levy-Bruhl, R. Thurnwald ve William Wundt'un yam srra Karoly Kerenyi (1897-1973) aktanlmaktadrr. Macaristan dogum­lu Kerenyi, klasik Yunan klilttirii uzmaru ve mitologdur. Budape~te'de klasik filoloji yah~an Kerenyi, 1921-26 ytllan arasmda italya, Yunanistan ve en 90k da Almanya'ya seyahat etmi~tir. Dinler Tarihi I$lgznda Yunan-Dogu Romans/an (1927) eseriyle Bu­dape~te Universitesi'nde Antik Din Tarihi dersi verme ~anst elde etmi~, daha sonra Macaristan'm i~gali nedeniyle bulundugu isvi9re'de C.G. Jung ile yakmhk kurmu~ ve Basel Universitesi'nde ders verm.i~tir. Macaristan'a donmek istediyse de yeni re­jim sebebiyle kendine yer bulama~ ve Jung'un Ztirih yakmlannda kurdugu Psikoloji Enstittisii'nde ogretmeye ve yaymlar yapmaya devam etmi~tir (Isler-Kerenyi, 2013).

6mek, filolojik yontemde, tabu kelimesi iizerine yapttgt dil bilimsel yab~mastyla (Neuere Literatur zum Sprachtabu, 1946) tarunan Wilhelm Havers'tan (1879-1961) (Ja­kobson, 1987, s.211-212); fonksiyonel yontemde ise B. Malinowski ve_R. Benedict'ten bahseder. Tarihsel yontemde W.Schmidt, W. Koopers, 'v.Van Bluck, Henri Pinard de Ia Boullaye16

, Hermann Bauman ve Kaj Birket-Smith'i anar. Bunlardan He~ann Bauman (1902-1972) 1921 'den itibaren Berlin Etnolo-

14 Kitap 1969'da Myth and Cult Among Primitive Peoples olarak 1ngilizce de yaymlaruru~hr. 15 08 Agustos 2014 taribinde http://www.asanet.org/about/presjdents/Willjam Goode.cfin, adresinden eri~ildi. 16 Henri Pinard de Ia Boullaye {1874-1958), Cizvit rahibi Frans!Z bir teologdur. L'etude comparee des religions {1922 ve 1923) adll k.itab1y1a bilinir. Paris'tek.i Institut Catholique'de din1er tarihi dersi vermi~ti.r (Stausberg, 2007, s.305).

197

folk/or I edebiyat

ji Miizesi'nde gorev alrm~, 1930'da koken mitleri hakkmda ara~tmna yapm~ is:in Angola'ya gitmi~tir. Buradan miizeye ve kendi etnoloji c;:ah~malanna btiytik bir katk.t saglayacak bir koleksiyonla donmti~ttir. 17 Nasyonal sosyalist gorti~leri, ona 1939'da Vi~ yana Universitesi'nde profesorltik imkam kazandrrdtgmdan 1945 sonrasmda kadar bu- · rada kalabilrni~tir. 1954'de tekrar Angola'ya giden Baumann, bir ytl sonra 1967'de Mti­nih Universitesi'ne ges:mi~tir. 1972'de son kez Allgola'ya gitmi~ olan Bauman, Afrika iizerine c;:ah~malannda Kulturkreis metodunu uygulamaya s:aba gostermi~tir (Gaillard 2004, s.224). ' ·

Ote yandan Kaj Birket-Smith (1893-1977), Ornek'in birs:ok kitabmda oldugu gibi iDBSE kitabmm da kaynaklan arasmda yer alrr. Danimarkah etnograf ve cogmcya­CI Birket-Smith, 1929'dan 1963'e. kadar Kopenhag Ulusal Miizesi'nde c;:alt~mi~, ant­ropoioji ve Eskimo bilimi (Eskimoloji) alanlannm geli~mesine katklda bulunm~tur. Danimarka'nm profesyonel antropolojisinin kurulmasmdaki oncti isimlerden kabul edilir. Ogrenciligi srrasmda Gronland'da diizenlenen bir zooloji gezisi sonrasmda Kutup bolgesi etnografisine ilgi duymu~tur. Sonrasmda bOlgeye birs:ok etnografik ara~trrma ic;:in gitD:li~tir . . · Sosyal organizasyon ve inane;: sistemleri iizerine ara~trrmala.rm.m yam srra, farkh ktilttirler sistemler arasmda tarihsel k~Ila~trrma s:ah~malan da gers:ekle~tirmi~tir. Gorti~leri, ken­disinden sonra gelenlerce ele~tirilmi~se de Danimarka antropoloji s:a~malan ve Eskimo ara~trrmalan as:1smdan onemli bir isimdir (Roepstorff, 2005, s.259-260).

"ilkel Dii§iince" tlzerine Omek'in birc;:ok s:ah~masmda yer verdigi "ilkel dti~tince", iDBSE kitabmda My~f

alrr. Bu konuda felsefi bir yakla~rrn sergileyen Omek, burada yine Lucien·Levy-Bruhl ve de E. Durkheim iizerinden konuYt.I i~lemi~tir. Diger s:ah~malannda gortilen bu terci­hi, bir anlamda onun "ilkel" insanm dti~tince bis:imini ve btiyti gibi mistik davran1~lan. motiv:e eden dti~tinceleri s:oztimleme isteginin yansrrnas1drr. Fakat Levy-Bruhl'e yonelik ele~tirileri aktarmaYJ da ihmal etmemi~tir ve ses:tigi ele~tirmenler, Birket-Smith ve Haekel 'dir.

Din konusu, "ilkel"e, onu ara~trran bilim dalma (etnoloji) ve "ilkel dti~tince"ye iii~- · kin gene! giri~in ardmdan gelen ve yeni kavramlann, yakla~rrnlann ve kuramcdann dile getirildigi bir boltimdtir. Ornek, E.B.Tylor'm animizm kavrarrn/"kurammi" ele almakta, oltiler ibadeti is:in de Tyfor'm kullandigi manizm kavramm1 tercih etmektedir. Tylor'in animizm gorti~lerinin artlk gec;:erliliginin ofinadigJ.m belirtirken, bu kavramm, ruh dti~tincesinin ac;:Iklanmas1 amactyla kullarulabilecegini dti~tinmektedir. "ilkeller''deki ruh tasanmlanm, c;:e~itlerini ve inanc;:lan aktardigi bu boltimden itibaren Omek, birc;:ok farkb yazardan almttlar ve ornekler aktarmaya ba~lami:;;trr. ..

Omek, animizmi takip eden dinamizm kavramt ic;:ersinde R. R. Marrett ve K. Dittmer'in go~lerini aktarm1~trr. Robert Ranulph Marett (1866-1943), Oxford'da · Tylor'dan sonra dinin kokenini arayan bir diger isimdir. Ancak Tylor'dan farkl1 olarak 19. ytizyd DaiWinizmini stirec;: fikri baglaminda ele almak yerine, evrim ve stirec;: fikri arasmda bir aynm yapar. "Pre-animistik dm" c;:alt~malannm babas1 olarak kabul edil­mekte, toplumu, eri~kin ve uyumlu bir dti~tince temelinde, bilimsel kurallar iizerinden

17 Bu ko1eksiyonu ve incelemesini Lunda: Bei Bauem und Jagem in Inner- Angola ( 1935) kitabmda payl~IIll§tlr (Ivanov, 2000, s:34) ·

198

folk/or I edebiyat

ilerleyen geli~mi~ ve digeri de vah~i, s:ocuksu, s:llgm ve dengesiz olmak U.Zere iki s:e~ide aymnaktadlr (Bengston, ~979, s.657-646). Animizm konusunda da Tylor'dan aynlmak­tacbr. Oncelikle Tylor'm tiim dogamn canl.t oldugu ve k:i~iselle~tirmeye kadar gidebile­cegi tezini is:eren animizim taOllllDl d.t~larm~tl.r. 0, rirueli, "ilkel" dinif?. temeli olarak gormektedir (dogm11: ve mit ikincildirler). Yam stra inans:, spriti.iel degil yan maddidir; yani maddi objelerde var olduguna inarulan hayat enerjisi prensibine dayanmaktad.tr. Bu baglamda kuralllllll as:tklarnak is:in de mana inancma ba~vurmu~tur (Bengston, 1979, s.650). Bu da din~ kuralllllll i~aret etmektedir. ·

Omek'in bu k:itabmda kaynak olarak Allgemeine Volkerkunde: Formen und Ent­wicklung der Kultur (1954) kitabma ba~vurdugu Kunz Dittmer (1907 -1966) de Ham~urg Etnoloji ve Prehistorya MU.Zesindeki kiiratorlerdendir ve Kulturkreis kurarmrun takips:i­sidir (Lowie, 1954a, s.1114).

Marett'in kurarmrun merkezinde bulunan ve dinamizmin esas noktas1 olan mana inancma dair boliimiinde Omek, kavrarm ilk kullanan ki~inin Robert Henry Codrington (1830-1922) oldugunu sayler. Marett'in manaya ili~k:in go~lerinin de kaynag-t olan Codrington, bir Anglikan pastoriidfir. Yeni Zelanda' daki gorevi srrasmda Malenezya dil­leri bakkmda s:ah~rm~. ingiltere'ye don~iiniin ardmdan Malenezya ktilti.irleri U.Zerine yaymlar yaprm~tl.r (Ray, 1922). Onun tarurmyla mana, "kendisini ki~ilere, ki~ilere bag­larm~ olan bir gi.is; ya da bir etkidir ve atfedilen eylemlerin sonus:lanyla ortaya s:lkmak­tadlf'' (akt. Keesing, 1984, s.l37):<;ab~malan ve ozellikle de mana hakkmdaki verileri, Lehmann, Marett ve Mauss gibi Okyanusya inans:lan konusunda s:ah~an kuranictlan etkilemi~tir. ·r . .

Bir donem misyonerlerin, bugiin antropolojinin kapsarruna gireri konularla ilgilen­diklerini ve ilk donein .antropologlarma kuramsal degerlendirmelerini olu~turmalannda veriler saglad.tklartru birs:ok antropoloji tarihi s:ah~masmda gormek miimkiindiir. Mis­yonerlerin d.t~mda da bu tip veriler saglayabilen, fakat farkb bilim dallarma mensup yazarlar bulurunaktadrr. Omek'in Hawaii yerlilerinden verdigi omeklerin kaynag-t, cliz­zam iizerine s:ah~malanyla tanm~m Edward Christian Arning (1855-1936), Hawaii'ye gitmi~ olan ilk bakteriyologtur. Almanya'dan ingiltere'ye g6s: etmi~ bir doktor olan Ar­ning, 1883 yllmda Prusya Kraliyet Akademisi Humboldt EnstitilsUnden ald.tg-t bir hibe ile clizz~m hakkmda, etnografik bir koleksiyonu da is:eren bir s:ah~ma turu yaprm~tl.r. Bu turunda Arning'in sponsorlarmdan birisi RudolfVirchow olm~tur.18 Daba sonra Aming topladtgt tiim etnografik malzemeyi Berlin Etnoloji Miizesi'ne vermi~ ve bunlar 1887 yllmda sergilenmi~tir. Bu tirtinler, Bastian'm Hawaii'ye dair s:ok ba~anh buldugu bir koleksiyonu olu~turm~tur (Bushnell, 1967, s.3-30).

19. ylizyll sonu ve 20. ylizyll b~mda antropolojinin ·gozde konularmdan birisi olan totemizm, Omek tarafi.ndan da detayltca as:tkl~tl.r. Omek, Frazer'm Totemism and Exogamy (1910) adlt eserinden soz etrnenin yam SJia A. Lang, Bernhard Ankermann, R

18 Boas'm Almanya 'da bir siire beraber ~alJ~ttgt ve keodisindeo ovgllyle sOz ettigi (Boas, 1902) Rudolf Ludwig Karl VICcbow ( 1821-1902) patologdur ve hiicre patolojisi iizerine eserleri buluomaktadu. Bismarck emperyalizmioe ~~ tutumuyla politikaya da dabil olao V1Cchow, fizik aotropo1oji -<lzellikle de kafataslan- iizerine ~ah~Dll~tiC. Fakat daha soora ara~ttrd1gt Avrupa 1Cklanrun kiiltiirleri de ilgi koousu olmu~, 1888'de Berlin'deAJmao ulusal kostiimleri­oi sergileyeo bir miize kurmu~tur. Almaolarm yaru SICa Laplar, Eskimo Jar, AvustralyahJar, Amerikalar vd. haklanda da ara~tmnalar yapan (Boak, 1921) V1Cchow, Alman imparatorlugundaki ilk bilyilk lfk yah~malanru yooeteo ki~idir; buoa ragmen farklllik.lara vurgu yapao lfk~1 go~Jere yooelm~mi~tir (Gingrich, 2005, s.87).

199

folk/or I edebiyat

Thumwald, W. Schmidt, A. Radcliffe Brown, A. Goldenweiser, F. Graebner, W. Wundt, J. Haekel, E. Durkheim, J.FMcLennan ve W. R Smith'i de bu konuda fi.kir yfuiitm~ ki~iler olarak sualar. Ancak burada, kitabm tamammda oldugu gibi Levi Strauss'dan bahsetmez.

Bu isimlerden, 1857'de Encyclopcedia Britannica'nm 8. baskJsmdaki "Hukuk" · maddesiyle one s;lkan John Ferguson McLennan (1827-1881), 1857-1865 yillan arasm­da hukuk ve iskos; sanatl iizerine yazdt. Primitive Marriage (1865) kitabmda "ilkel ana­erkil" donemi, insan toplumunun ilk evresi olarak tarumladt (Gaillard, 2004, s.15). Ayru kitabmda totemizm hakktndaki gorii~leri de ilgiyle kar;nlanan McLennan, bu gorii~lerini · "The Worship of Animals and Plants" makalesiyle geli~tirmi~tir (Jones, 2005, s.23-55).

Bir ba~ka iskos; ara~trrmact Andrew Lang (1844-1912) da, bir antropolog olarak bilinmesine kar~m, folklor, mitoloji ve dil hakktnda s;ali~malar gers;ekle~tirmi~tir. Biiyiik oranda Tylor't takip etmi~ olan Lang, kendisinden her zaman ovgiiyle soz edilmesine ragmen, Marett'a gore geri planda kalrm~ bir antropologdur (1912, s.153-154). His;­bir zaman alan s;ah~mast yapamamt~ olan Lang, "v~ileri" anlayabilmek is;in 'folklor metodu' denilen bir yontem onermi~tir. Mitoloji konusundaki s;ozilmlemeleriyle dikkat s;eken Lang, "ilkellerin" uygar insanlarm ztttt oldugunu ileri siirer. Lang'm totemizm hakktndaki gorti~lerini dile getirdigi s:ah~mast Custom and Myth'dir (1884) ve fikirlerin­de Tylor't takip etmi~tir. Totemizmi dinsel degil; sosyal bir sistem olarak tammlamt~tlr (Duff-Cooper, 1986, s.193-196).

Lang'm bu gorti~lerini payla~mayan Alexander A. Goldenwei~er (1880-1940) ise Kiev' de dogm~, daha sonraABD'ye gos; etmi~ ve Columbia 'Oniversitesi'nde F. Boas'm ogrencisi olmu~tur. Yaymlanan doktora tezi Totemism: An Analytical Study'de (1910) farkl1 cografyalardan totemizm uygulamalarmt kar~tla~tlran Goldenweiser, klan ve to­temizm arasmdaki ili~kiyi de i~lemi~tir (Gaillard, 2004, s.70)_. Frobenius'la Kulturkreis kurammm bir diger onemli ismi olan Bernhard Ankermann, A. Bastian ve R. Virchow ile s:ah~malannm ardmdan, Berlin Etnoloji Miizesi'nin Afrika seksiyonunun sorumlulugu­nu iistlenmi~, Afrika maddi kiiltiiriiniin, ozellikle de miizik aletlerinin stntflandtrmasim yapmt~trr (Gaillard, 2004, s.22).

McLennan'm yakm arkada~t Kutsal Kitap ve Semitik kiiltiirler uzmam isko9yah ara~trrmact William Robertson Smith (1846-1894) ise bir dilbilimci olarak yeti~mi~tir. Biryok kez Almanya ve Hollanda'yt ziyaret etmi~tir. Alman teolog Albrecht Ritschl'in onun iizerinde, Eski Al:iit'e dogmatik degil de tarihsel bir perspektifie bakmastnt sag­layan bir etkisi olmu~tur. Dogmatiklere k~t· gorii~leri nedeniyle iskos; Kilisesiyle so­runlar ya~ayan Smith, Encyclopcedia Britannica'nm editOrii olm~, burada birs;ok mad­de yazm1~, 1883 'de Cambridge 'Oniversitesi 'nde Araps;a boliimiinde dersler vermi~tir

·, (Warburg, 1989, s.42-43). Doneminin ingiliz dii~iiniirleri gibi tarihsel geli~me dii~iin­cesini benimsemi~ olmast dikkat s:eker. Totemizm konusunda McLennan'm gorii~lerini payla~mt~ ve totemizmi dinin erken ve en temel bis;imi olarak tammlayarak, kurbam da totemizmle ili~kilendirmi~tir (Carter, 2o'03, s.54). .

Avmpa ve Sovyet Rusya'dan Yanszyan $ama11izm Frazer'm grup, birey ve cinsiyet totemizmi stn.J.fiandrrmastnt kabul eden Omek,

bunlan as;tklaytp orneklendirdikten sonra feti~izm ve $amanizme yer vermi~tir. Ty1or'la one s;lkan ve bir donemin a!ltropolojisinin merkez kavramlan olan animizm, dinamizm,

200

folk/or I edebiyat

feti~izm ve totemizmin ardmdan Omek'in ~amanizme yer vermi~ olmast, ona bu nok­taya kadar as:lk.ladtgt kavramlan ve is:erigi omeklendirebilme olanagt tamrm~trr. Aynca ~amanizm, Tiirkiye'deki birs:ok inanc1 as:lk.lamak is:in bu donemde yogtm olarak ince­lenen bir inans:trr ve Omek, Alman kaynaklarma agtrhk vererek as:J.kladtgt ~amanizm boliimiiyle, donemin smrrh s:ah~malanna oze~ bir katkl yapiDI~trr. Bu boliimde kullan­dlgt kaynaklar, Alman, Rus ··ve Tiirk kaynaklannm bir harmanlanmast oldugu kadar, donemin ve oncesininAlman ve Rus ara~trrmacdannm ~amanizme baki~ as:tsllli da yan-

. sttmaktadrr. Bus:ers:evedeFlaherty, Sibirya bolgesindeki ~amanizmin 18. yiizylldaAlmanka~ifl.er

tarafmdan Ban diinyasma aktanldtgtm ve hatta "~aman" adlandrrmasmi der Schaman, die Schamanka, d~ Schamanentum ve schamanen ke1imeleriyle Almancada kullaruldt­gtm bildirir (1992, s.6-7). Znamenski de, Almanya'nm 18. yiizydda ba~layan Rus bilimi iizerindeki etkisinin 19. yiizydda da siirdiigunii ve bunun ~amanizm s:ah~malanna da. yanstdtgtm belirtir. Hatta Rus ara~trrmactlann topladtgt verilerin, Alman ara~trrmacdar tarafmdan s:oziimlenerek Ban diinyasma sunuldugunu da iddia etmektedir (2003, s.2). Omek;in s:ah~masmdaki ~amanizm veri ve s:oziimlemeleri de bu yondedir. Findeisen'in Dyrenko:va ve ~imkevis: 'ten yapngt ~aman pratiklerini aktaruken, Ohlmarks, Nioradze, 19

Hultkrantz, Jensen, Paulson, Langen ve Radloff'un20 degerlendirmelerini kullaDmi~trr. Omek'in bu boliimdeki temel kaynaklanndan biri, Hans Findeisen'in Schamcmen­

tum (1957) adh kitab1drr. Kuzey Asya halklan iizerine s;ah~anAlman etnolog Findeisen, bu kitabmda ~amam, "ruhlar tarafmdan kontrol edilen bir Dst Paleolitik rahip" olarak ta­mmlaiDI~ ve onlada medyumlar arasmda bir paralellik kurmu~hlr (Krader, 1959, s.238). Ote yandan Ohlmarks'm "kutup histerisi" (arctic hysterialpibloktoq) gorii~iinii de akta­ran Omek, onun iinlti Studien zum Problem des Schamanismus (1939) eserinden fayda­laniDI~trr. Ake Ohlmarks (1911-1984) ise dinler tarihi ve isves: dili iizerine s;ab~malanyla tamnmaktadrr. Alman emperyalizmine yakmhgt nedeniyle Almanca ogrenmi~, 1933-34 yulannda Tiibingen Universitesi'nde isves: dili iizerinde dersler vermi~, Schmidt, Fro­benius, Graebner, Muller ve Soderblom'den fazlasryla etkilenmi~tir. Ohlmarks'a gore Kutup Samanizmi iki ~ekildedir: "gers:ek kurup" ve "alt-kurup". Sami $amanizmi gers;ek kurup tipidir ve "kurup histerisi" soz konusudur. Alt-kurupta ise esrime, uyu~rurucular, davul sesi, ~arkdar ve dans ile yapay olarak sag1anmaktadtr (Akerlund, 2008, s.554-559).

· Samanizm s:ab~malanndaki Alman etkisine bir ba~ka ornek de antropolog Adolf Friedrich (1.914-1956) ve Hindolog Georg Buddruss'un21 .(~929:) ortak s;ah~mast olan Schamanengeschichten aus Sibirien kitabtdrr. 6nceleri Afrika iizerine 9alz~an Friedrich, daha sonra j9 Asya ya yonelmi~tb: Mainz Universitesi Antropoloji ve Afrika 9alz~malarz bOliimiiniin kurucusudur. Yerel dillerden Russ;aya s;evrilmi~ olan Yakut, Buryat ve Tun-

19 Georg Nioradze baklanda detayh bir bi1giye u1a~mak hayti gii~tiir. Fakat Omek'in de yarar1andJw Der Schama­nismus bei den sibirischen Volkem adh eseri, doneminin bir~ok $amanizm s:ah~masllllll kaynak~asmda goriilmek-tedir. · 20 Wilhelm Radloff (1837-1918), Rusya'ya go~ etmi~ bir Alman Oryantalisttir ve adtru "Vasilii Vasilievich Rad-1ov" olarak degi~tirmi~ bir antropo1ogdur. Znamenski, onu, go~ hikiiyesi nedeniyle F. Boas'a benzetir (9). Omek, Almanca <;ah~mas1 (A us Sibirien, 1884) ye!ine Radloff'un Sibirya'dan II adh Tii.rk~e eserini kaynak gostermi~tir. 21 Kendisiyle email iizerinden kurdugum baglant1da ald1gun bilgiye gore, Rust;a bildigi i~in A. Friedrich, ondan ~us~a metinleri ~evirmesi.ni istemi~tir ve kitap ~ah~masma l;m ~ekilde dahil olmu~tur. ·

201

I t d

folk/or I edebiyat

guz ~amanlannm efsane ve hildiyelerinin Almanca 9evirilerini sunan bu kitap, zengin i9erigiyle takdir toplam.J~tlr.

Omek'in $amanizm konusunda yararlandtgt - Radloff hari9- tek Tiirkye kaynak Abdillkadir 1nan'm, bugtin de $amanizm konusunda bir ba~ucu eseri olan Tarihte ve Bugiin $amanizm kitabtdtr. B~~kurdistan doguml~ jnan (1889-1976), Sovyet Rusya yonetimi ile ya§adzgz sorunlarm ardmdan Tiirkiye ye gelmi§ ve Tiirkiyat Enstitiisii 'nde asistanlzk yapmz§hr. Turk Dili Tetkik Cemiyeti (I'iirk Dil Kurumu), Dil ve Tarih-Cografya Fakiiltesi, Diyanet i~leri Ba~kanhgt, Tiirk Tarih Kurumu ve Ti.irk Ki.iltiiriirrli Ara~trrma Enstiti.isi.i 'nde de gCirev alm.J~tlr (Ti.i.li.ici.i, 2000, s.20 1 ). jnan 'm $amanizm ~alz§masz, $amanizm i.izerine Ti.irk9e yall~malarm kaynakyalarmda gi.iniimiizde dahi yer alan bir kitaptrr. Radloff, Anohin, Eliade ve Hoppal gibi $amanizm hakkllda yah~malar yapm.J~ ki~ilerin s:evirileri yapllana kadar, onemli bir kaynak olm~tur.

Ote yandan 6mek, Giiney Amerika ~amaru ve sagalturu hakkmdaki bilgiyi Jensen'in aktarrm.Jyla slk slk Gi.iney Amerika'ya ara~trrma gezileri di.izenleyen Koch-Griinberg'den vermi~tir. Theodor Koch-Griinberg (1872-1924) ise. GieJ3en and Ti.ibingen'de filoloji egitimi alm.J~ ve daha sonra Amerikan yerlileri hakkmda 9all~maya ba~lam.J~tlr. Gi.iney Amerika i.izerine s;ah~malarmm yogunla~tlgt goriilen Koch-Griinberg, Berlin ve Stutt­gart Etnoloji Mi.izelerinde, Fre'iburg ve Heidelberg Universitelerinde gorev alm.J~trr.22

Omek, bu b6ltimde ge9en Estonyah etnolog ve dinler tarihs;isi Ivar Paulson'un (1922-1966) diger iki yazarla - Ake Hultlcrantz ve Karl Jettmar-, be(~ber hazrrladlkla­n Die Religiqnen Nordeurasiens und der Amerikanischen Arlctis adh kitapta bulunan makalesinden yararlanm.J~tlr. Hultkrantz'm ayru kitaptaki makalesine de ba~vurm~tur. Omek'in en s;ok almn yaptlgt ki~i olan Paulson, Sibirya ve Fin halklarma dair bCiltimi.i; Hultkrantz, Lapplar ve Eskimolar'a ili~kin bCiliirni.i ve Jettmar da Kuzey Avrasya'ya ili~­kin bCiltimi.i yazm.J~tlr. Paulson'm gorii~leri kitaba bir tamtlm yazan Haekel tarafmdan ele~tirilmi~tir (1963). Ele~tirisi, Haekel'in Schmidt ve Koopers'tan devraldtgt gelenegin bala~ aytsrm i~aret etmektedir. Alee Hultkrantz (1920-2006) ise Ornek'in slks;a ornekler aktardtgt bir diger yazardtr. isves;li i.inli.i antropolog Hultlcrantz, Amerika yerlileri hak­kmda di.inyanm onde gelen isimlerinden biridir. Gi.iney Amerika uygarllklan, Saarni dini, Eski Norves: dini, iskandinav folkloru, $aman:izm gibi konularda s:ah~malan bulunmak-tadrr (Drobin, 2008). .

$amanizmi takip edenYi.ice Varhk bCiltim~de Cirnekler giderek artmaktadtr. Ornek, olduk9a genel ba~hklar a9m1~ olmanm dezavantajrm, birs:ok farkll ki.iltiirden Cirnekler vererek ve kar~da~trrmalar yaparak avantaja 9evirmi9tir. Farkb cografyalara ve etnik gruplara dair ses:tigi Cirne.kler, .oldukya farkb kaynaklardan almnn§trr. F.akat kitapta Cine 91kan, "Yi.ice Varbk" tam~mast, Ornek'in kaynak olarak kullandtgt ve bu makalede bah­si ges;en birs;ok yazarm konusudur. Simpson, 18. yi.izy!lda dil~i.insel tartt~ma monoteizm ve politeizm i.izerinden ba~lanlan Yi.ice Varhk dti§i.incesinin, Tylor'm animizm kuramma · kar~!ltk Lang ve Schmidt' in toplumlarda "Yi.ice bir Tann" oldugu iddiastyla ilerledigi­ni aktarmaktadrr. Guy Swanson ise The Birth of The Gods (1960) kitabtyla, P. Radin, J. Breasted ve R. Pettazzoni gibi isimlerin geli~imine katlada bulundugu "Yfice Tann" kurammm, herhangi bir kiiltiirde var olduguna dair ki.iltiirler arast bir kar~lla9trrma ya-

22 06 Agustos 2014 tarihinde http:l/www.germananthropology com/sbort-portrait/theodor-koch-gmberg/234 ·. adresinden eri~ildi.

202

--

folk/or I edebiyat

ptlmad@m ya da veri ortaya konmadtgmt dile getirmi~tir (akt. Simpson, 1984, s.213). Bu baglamda, Omek, her. ne kadar kitabmda doneminin "Ytice Varhk" konusundaki de­gerlendirmeleri detayhca i~lemi~se de, bu konu gtincel antropoloji ~ab~malarda geride kalmt~ gortinmektedir.

Kitabzn Tiirkr;e Kaynaklarz Omek, bir~ok eserinde oldugu gibi bu eserinde de yabanct kaynaklarla sllllrh kal­

maiDI~, inan'da oldugu gibi ba~ka Ttirk~e kaynaklara da yer vermi~tir. Ancak bu kay­naklar arasmdan Hikmet Tanyu'n.un Tiirklerde Ta~larla jfgili jnam;lar ~ab~mast dikkat ~ekmektedir. TaiJ.yu'nun do~entlik tezi olan bu ~ah~ma~ Omek tarafmdan okuyuculara onerilmi~tir. Tanyu (191823-1992), Ttirkiye'deki dinler tarihi ara~tumalan, halkbilimi literattirtine yapti~ katki ve Oi:nek'in ~ah~malarmdaki yeriyle dikkat ~eken bir isim­dir. Ttirkiye'deki modem dinler tarihi ~ah~malan, Ankara Universitesi'nde Annemarie Schimmel tarafmdan ba~lanlmi~ kabul edilir. Onun ogrencisi olan Tanyu, 1959 ydmda doktorasilll almasmm ardmdan, Ttirk din tarihini de kapsayan dinler tarihi ~ab~malarlll hlzla geli~tirmi~tir (Kti~tik, 1994, s.22).

Omek, Orban Actpayamh'nm Tiirldye 'de Dogumlu j[gili Adet ve jnanmalar.m Et­nolojik Etiidii ve Nermin Erdentug'un Tiirldye'nin KaradenizBolgesinde Evlenme Ge­lenekleri ve Torenleri adlt ~ah~malarlll da onermi~tir. Bir diger Ttirk~e kaynak da Meh­met Taplamacwglu'nun Din Sosyolojisi kitabtdu. Kar~zla~tzrmalz Dinler Tarihi (1966) adb kitabtyla din tizerine ~ah~malara da erken donemde ~ahil edilen Taplamacwglu (1910-1995), din sosyolojisi konusundaki oncti isimlerden biridir (Kti~iik, 1994, s.22-23). Gunay, Hilmi Ziya Ulken'in ogrencisi olan Taplamacwglu'nun 'doneminin Alman din sosyolojisinden etkilendiginin alnm ~izer (2006, s.49-30). 6mek, kendi doneminin dine ~li~kin Ttirk~e ~ah~malan yansttmadaki ba~ansilll, daba ziyade edebiyat sosyolojisi alanmda adt· ge~en (Aydm, 2009, s.363) Nurettin ~azi Kosemihal'in (1909-1972) din ve btiyti tizerine ~ah~masmdan faydalanarak stirdtirm~ttir. Omek'in kitabmdaki diger kaynaklar ise - Moran, lnm ve Halman hari~- Omek'in etimoloji i~in tercih ettigi ~ah~­malardtr.24 Onerilerine kendisinin Sivas kitabilll da ekleyen Omek, bOylelikle iDBSE kitabtyla uluslararast dinler tarihi, sosyoloji ve antropoloji ~ah~malanyla Ttirkiye'deki donem ~ah~malarlll bir araya _getirmi~tir. · ·

Ornek'in Miizesi: 0/iim ve Biiyii Omek'in .Oltim (1971), Sivas (1966) ve <;ocuk (1979) kitaplan kuramsal bir giri~e

e~lik eden Ttirkiye'den elde edilmi~ ara~tirma verilerini sunarken, iDBSE kitabt farklt ktilttirlere ili~kin bilgileri, kuramsal ve kar~da~nrmah bir perspektifie incelemesiyle bun­lardan aynlmaktadu.25 Aynca iDBSE'deki ote dtinya ve btiyti ba~ltklanyla Oltim ve Si-

23 Sami K!lt\), Tanyu'nun bayattm ele aldtjp 93ll~masmda onun aslmda 1921 ytlmda dogdugtlnu belirtir (1996, s.225) 24 Omek'in kaynak\)asmda'yer alan like! Efsaneler kitab101n yazan Adli Moran'dtr. Varllk Yaymlarmdan 9tknu~ olan bu kitabm yazan hakktnda bilgiye ul~mak .zordur. Ote yandan Eskimo $iirleri eseriyle kaynaks:ada yer alan

· · Talat Sait Halman (1931-2014), akademisyen ve politikact kimiigiyle on plana s:tlo:ru~ttr. Tfukiye'nin ilk Kiiltfu Bakant'dtr. Edebiyat ve s:eviri s:all~malanyla da bilinir. http://elit.bilkent.edu.tr/talat.html, 23 Agustos 2014. 25 Omek'in alan verilerine agtrllk verdigi Sivas, Oliim ve <;:ocuk kitaplan, Kulturkreis kuramtntn ayw zamanda m~ci olan kuramcdannm, maddi kiiltfu iiriinlerini strufiandl,rd!gt ve sergiledigi miize dolaplannm birl~iminden

203

,,

i . , I

I

folk/or I edebiyat

vas kitaplan arasmda kuramsal s;ers;eve as;1smdan ciddi bir paralellik goze s;arpmaktadrr. iDBSE kitab1 ote diinya konusuna geldiginde, Omek, aguhkh ve kar~tla~trrmah

inans: ve uygulamalann ardmdan, tekrar kuramsal tam~malara bir donu~ yapmaktadrr. Bu bollimden itibaren, adeta donemin tam~malannm merkezine ula~tlmaktadrr. Animizm, dinamizm ve urmonoteizm, Omek tarafindan incelenmi~ "dinin ba~langw kuramlan"dtr. Burada E.B. Tylor, R.R. Marrett ve W.Schmidt'in isimleri tekrar ges;er. Bu konuyu ay­nnhlandtrmak isteyen Omek, bemen sonrasmda A. Comte, John Lubbock26, Herbert Spencer, W. R. Smith, J. Frazer, A. Lang, K. Beth, N. SOderblom, Raffaele Pettazzoni ve R. Tbumwal'm isimlerini ve dinin geli~me evrelerine dair goru~lerini aktanni~hr. Bunlardan Raffaele Pettazzoni ( 1883-1959), dinler tarihi s;ah~malannda onemli bir yere sabip olan, Numen dergisinin kuruculanndandtr. italya' daki dinler taribi s;ah~malannm ba~lamasmda onemli bir role sabip olan Pettazzoni, uzun ytllar ders verdigi Bologna Uni­versitesi yerine, iinlu felsefeci Giovanni Gentile'nin de destegiyle Roma Universitesi'nde bir dinler taribi kfusiisii as;IDI~hr. Musolini doneminde anti-fa~ist bir d~a sabip oldugu yazilan Pettazzoni, birs;ok farkb Universitede dinler tarihi boltimlerinin as;llmaslQI sagla­IDI~hr (Stausberg, 2008, s.365-369). Pettazzoni, Eliade'nin·birs;ok kitabmda stks:a kay­oak olarak kullandtgi bir isimdir. Ote yandan Schmidt'le de ciddi go~ farkbhklanna sabipfu27 (bkz. Pettazzoni, 2002).

Btiyil. konusunda ise Omek, kaynak ve kuramda aguhgt Alman kuramlarma vermi~­se de Frazer ve Malinowski 'nin goru~lerini de aktanru~tlr. Daba onc_e as;lkladlgt mana; tabu ve dinamizm iis;liisiinu burada bir araya getiren Omek, biiyil. ve din ili~kisini yine kuramc!lara dayanarak. yorumlar. Ok.uyuculan, daba once Frazer ve Lang gibi bildigimiz isimlerin yam srra K. T. Preuss, W. Hellpach, E. Spranger, S.H. Raschow, A. Loisy, Rao~ ul Allier, J.H. King, Henri Hubert gibi yeni isimlerle taru~hrmaktadtr.

Lehrbuch der Volkerkunde editorlerinden Konrad Tbeodor Preuss (1869-1938), Glo­bus dergisinde din ve sanat iizerine yazdlgt makaleleriyle antropoloji diinyasmda tamn­rru~hr. Berlin Etnoloji Miizesi'nde de s;ab~an Preuss, Meksika ve Kolombiya' da alan s:ah$­malan yaprru~hr (J.L.M,1938). Alman doktor, sosyal psikolog ve siyasets:i Willy Hellpach (1877-1955) ise insan ve doga ~kisine odakland.Jgmdan s;evresel psikolojinin kuruculan arasmda saythr (Bischof, 37). W. Wundt'un ogrencisi olan Hellpach (Tinker, 1932, s.634), balk psikolojisi ve din ps~olojisi konulanna da egilrni~tir (MacLeod,1953, s.l68). Alfred Firmin Loisy'nin (1857-1940) bikayesi ise ilgins;tir. Fransa'da dogan Loisy, 1879 ythnda rabip olm~. 1881 ythnda teoloji kariyeri is:in Paris'e gitmi~, fakat yaymlarmdaki go~le­ri nedeniyle bu gorevinden aynliDI~t!r. 1907 ythndaki aforozunun ardmdan s:ab~malarma sekiiler bir mecrada deva,m etmi~tir (Hill, 2002). Henri Hubert (1872-1927) ise tarih ala­mndaki egitiminin ardmdan ogretmen olmak yerine ara~trrma yapmaya karar vermi~tir. 1895'de dinler taribi ve felsefe alanlanyla ilgilenmeye ba~lamt~ ve bu alanlarda egitim

olu~an bir mUzeyi anchrmaktad!r. 0 dOnemdeki mUzelerin ilk fotograflanru gordilgumde, Omek'in bu kitapla.ruu banrladt~ belirtmeliyim. 26 Dogabilimci ve botaniko;:i, daha sonra prehistoryen, antropolog vesiyaseto;:i olan Lubbock{l834-1913), Darwin'in en onemli savunuculanndanch. Antik dOoem insam koousuoda biro;:ok konferans veren Lubbock, Paleolitik ve Ne­olitik adlaodumalanru Ooeren ki~idir. Omek'in soziinil ettigi dinin evrim ~amalan go~leriyle one o;:tk:nu§ttr (Ga­iUard, 2004, s.20) . 27 Pettazzoni'nin Tilrk .. e bir o;:alr~mast io;:in bkz. Pettazzoni, RafaeUa. 2002. Tann 'ya Dair. (derl ve o;:ev. :FuatAydm). istanbul:fz xaytnctllk.

204

folk/or I edebiyat

alrm~trr. Bu srrada Marcel Mauss ilc;: arkada~ltk kuran Hubert, onunla bircrok ortak ya­ym yaprm~trr. 1898'de Musee des Antiquites Nationales'de asistan ktirator olan Hubert, AVJUpa'wn "ilkel" dinleri konusuna agrrltk venni~rir (Isamberi, 1999, s.3-7).

Son olarak Alman felsefeci, pedagog ve psikolog Eduard Spranger (1882-1963), kiiltiir bilimlerinin doga bilimleri kar~tsmda otonom olmast gerektigi gorii~finii. savunan Wilhelm Dilthey'in ogrencisidir. Onun gorii~lerini klasik psikolojiye uyarlayan Spran­ger, ki~ilik psikolojisi ve bunun ahlakla ili~kisi hakkmda yaymlar yaprm~trr.28 II. Diinya Sava~1 sonrasmda Ban Almaqya psikoloji cralt~malartwn A.merikanla~mast, kiiltiir. bi­limleri 9izgisindeki psikoloji crah~malafllll geri plana atrm~ ve Spranger'in gi>rii~leri de felsefi crery~vede' degerlendirilmi~rir (Teo, 2000). Spranger, hayatmm SOD doneminde Tiibingen'de ya~arm~trr (Uygur, 1964, s.l07).

Kimi karma~tk: konulan diizgfin bir ~ekilde anlatabilmek amactyla iDBSE kitabtwn biryok lasmmda sl.Illflandmna ve srralama yontemine ba~vuran Omek, din ve biiyii ara­smdaki benzerlik ve farklthklan da maddelemi~rir. Ancak konu, biiyii ve bilim arasmdaki ili~ki oldugunda soze Frazer ile b~lamaktadrr. Sivas kitabmda Frazer'm biiyiiye ili~kin sl.Illflandmnasma kendi katlasllll koyan Omek, iDBSE'de Goldenweiser'm Frazer'a yo­nelik ~le~tirisini llZI;illCa aktarmaktadtr. l"akat bu kez, biiyii ve bilim kar~!Ja~trrmasmda Malinowski 'nin gorii~lerine yer vermemi~tir.

Omek'in Sa nat Antropolojisi Uyfincli boliim olan sanat ba~ltgt, belki de kitabm en ozel boliimiidiir. <;Unkii Omek,

bir sanat ele~tirmeni ya da sanat tarihcrisinden farkll bir yakla~rm sergilemekte ve i~levsel bir perspektifle "sanat eserinin, yani maskenin, heykelin, yaptwn vb." (s.168) sanatsal hedefinden crok, toplumsal niteliklerini acrtklamaktadrr. "ilkel" sanat ve sanat antropolo­jisi, uluslar arast sosyal imtropoloji ara~trrmalannda oldukya eski bir yere sahip olmasma kar~m, Tiirkiye'deki antropoloji yah~malannda 90k tercih edilmemi~ ya da one crtk:ma­rm~trr.

Omek'in kaleme aldtgJ. bu boliim, sosyal antropolojik (ya da etnolojik) bir bakt~ ayl­styla sanatsaliiretime ve sanatytya bakmakta, bu alandaki crah~malara ve ara~tmnactlara yer vermektedir. Omek, Ratzel, Forbenius ve Boas'm yam srra Gottfried Semper'i hatrr­latrm~, "ilkel" sanat konusunda da Karl Woermann, Eckart von Sydow, Anton Heinrich Springer, Hans Weigert, Adolf Bastian, Charles Hercules Read, Ormand Maddock Dal­ton, Felix von Luschan ve Alfred Cort Haddon' dan soz etrni~tir. 29 19. yiizyll "ilkel" sanat ~tah~malanwn onciisti olarak kabul edilen fakat daha 90k mimari yalt~malanyla tam­nan Semper (1803-1879), ayru zamanda kuram ve ele~tirileriyle de.bu alaru etkilemi~tir (Newton ve Boltin,l981, s.7). Ayru zamanda, iinlii Dresden Galerisinin de diizenleyici­sidir. Karl Woermann (1844 -1933) da Dresden galerisinin 1882-1910 arasmda yoneti­ciligini yaprm~, Afrika sanatl iizerine ~talt~malanyla bilinen bir sanat tarihcrisiydi (Shee­han, 2000, s.165-166). Onunla ayru doneme denk dii~en A. H. Springer (1825-1891) de kiiltiirel tarih yalt~malan yapan bir ba~ka Alman sanat tarih9isidir (Brush, 1993). Fakat

28 Omegin lnsan Tipleri (~ev.:Ahmet Aydogan). iz Yaytnlan. 2001. 29 Omek, kitabmda Karl Woermann, Charles Hercules Read ve Ormand Maddock Dalton'm sadece soyadlanru yamu~ttr. Bu losaltmalar, ilgili bOliimde ad! geo;:enler, ~ali~ma konulan ve birbirleriyle ili~k:ileri baglammda ele alin<hgmda, bu isimlere k~thk gelmektedir.

205

·.

folk/or I edebiyat

Frobenius ve Ankermann ikilisinin ardmdan 1885-1911 y1llan arasmda Berlin Etno­loji Miizesi'nde 9ah§IW§ olan Alman sanat tarih9isi Felix Ritter von Luscban (1854-1924), Avrupa di§tndaki sanatla Avrupa sanatma ayru degeri vermesiyle dikkat ye~§­tir (Ivanov, 2000, s.24). 1904 yumda Berlin Etno1oji Mi.izesi'nin Afrika ve Okyanusta seksiyon!Jllun yoneticiligme getirilen Luscban, Benin Krallig. ba§ta olmak i.izere Afrika 9ali§malannm onemli isimlerinden biri olnm§tur. ingiltere'ye yapng. seyahat SiraStnda Benin Kralhg. sanatma ilgi gosteren L~schan, Charles Read'le beraber Benin sanatmm Afrika kokenine vurgu yapiOl§tlr. Afrikahlan Avrupaldardan a~ag. goren anlay1~a kar§I giiylii bir duru~ sergilemi§lerdir (Eisenhofer, 1997, s.62-63). Luschan gibi Benin ve yine Afrika sanatl i.izerine yab§malanyla one 91kan Eckart von Sydow (1885-1942) da hem sanat tarih9isi hem de etnolog olarak kabul edilir.30

Benin sanan, Omek'in kitabmda bulll§an ingiliz ve Alman sanat tarih9ilerinin kesi~­me noktas1drr. (Sir) Charles Hercules Read ve Ormand Maddock Dalton, Benin sanan konusunda adlan ge9en diger ara§tlrmacdardrr. British Museum'un bu iki onemli ara§­tlrmaClSl, Benin sanatlnm Avrupa sanat diinyasma tamtllmasmda btiyiik rol oynarw§­lardrr. C. Read (1857-1929), Benin'in Portekiz somiirgesi oldugu donemde bu sanatsal tek:nikleri ogrenmi§ olabilecegi iddiasma ka£§1 ylkrw§ ve bu eserlerin hirer Afrika sanan ornegi olduklanru ileri siirmii§tiir (Barkan, 1997, s.37-38). Arkeolog, oryantalist ve et.: nolog unvanlanna sahip olan Read, 1899 ve 1917 ydlannda Biiyiik Britanya ve irlanda Antropoloji Enstitiisii'niin ba§kanlig.ru da yaprw§, etnoloji yazdan da kaleme almi§tlr (Balfour, 1929, s.61). Benin sergisinin ardmdan 1905 yllmdan itibaren Hrristiyan ve Bi­zans sanatma yonelen 0. M. Dalton (1866-1945), Read yonetiminde British Museum'da yah§IDl§, MAN dergisinde yaymlar yaprw§ ve Antropoloji Enstitiisii'nde tiye olarak yer almi§tlr (Myres, 1946). Son olarak Omek, tiim bu isimlerin yam srra bir9ok ressamm ve sanat koleksiyoncusunun -ornegin Alfred Flechtheim31 sanat yali§malanru aktararak, "ilkel" sanat b6liimiine ye§itlilik katmaktadrr.

Tum bu sozti edilen ki§ilerin yaymlanna, miizecilik yali§malanna ve yakla~liDlan~ na bakddtgmda, donemin kolonyalist faaliyetlerinin etkisi gortilebilmektedir. Oyle ki Almanya, II. Diinya Sava§I'na kadar Afrika yali§malanmn merkezi olarak yer a1ml~,32

hatta boliinmenin ardmdan dahi bu yah~malar iki iilkede siirdiirtilmii~tiir (Austen, 1964, s.298). iDBSE kitabmda ge9en ki§ilerin, biiyiik 9ogunlugu, iilkelerinin yonetim olanak­lanru kullanarak, Afrika, Avustralya ve Asya'da bir9ok ara~tlrma yapabilmi§ ki~ilerdir. Dolaytstyla donemin kolonyalist imparatorluklannm, miizecilik ve Afrika ktiltiirti yali~­malannm ytikselmesine de sebep oldugu soylenebilir. Almanya ba~ta olmak tizere bir9ok iilkede antropoloji mi.izeciliginin ilk adliDlan anlmi~trr. Bu nedenle Omek, ABD, Kana­da, Fransa gibi biryok iilkede bulunan mtizelerin isimlerini ve baztlanmn sergi iyerikle­rini aktarmaktadrr.

30 23 Agustos 2014 tarihinde http://www.germananthropology.com/sbort-portrait/eckart-von-sydow/435. adresin­den eri§ildi. 31 Flechtheim'm ad1, Nazi gii9leri tarafindan Yabudi oldugu i9in Ahnanya'dan kovulana kadar Ahnanya'run rakip­siz sanat koleksiyoncusu olarak ge9melctedir. 23 Agustos 2014 tarihinde b ttp:l/observer.com/20 I 2/02/hauoting-roo­ma-the-forgotten-stocy-of-degenerate-dealer-alfred-flecbtheim/, adresinden eri~ildi. 32 Berlin Etnoloji MUzesi, ll. Diinya Sava§1'run sonlarmda ger9ekle§en bombalamalarda hasar gonn~, AJmanya'ya giren Sovyetler ve b~ok koleksiyoner tarafindan yagmalanm1~ ve eserlerinde kaYJplar Ya§amJ~hr (Ivanov, 2000, s.20-21).

206

t

folk/or I edebiyat

bzetle "ilkel" sanat konusunda si.D.ll'll sa}'lda kaynak gostererek detayh bilgiler ver­roi~ olmast, Omek'in "ilkel Sanat"a dair bir egitim aldtgJ. ve bu konuyla ilgilendigi ve dersinin notlanm bu bolilin is:in kullandJ.gJ. izlenimi yaratmakta.dJ.r.33 Bu bOliim, Alman Afrika s:ah~malanrun, mii.zecilik faaliyetlerinin, farkh halklann sanatsal pratiklerinin ak­tmlmasiD.lll otesindedir. Tasvirlerindeki can.lilik, Omek'in bu eserlerin ya ·da mii.zelerin bir bolilinUnti gormti~ ve incelemi~ olabilecegi fikrini akla getirmektedir.

Son olarak efsanel~re ayrrdJ.gJ. bOliimle kitabt toparlayan Omek, burada yaradw~, ate~ ve tufan mitoslanndan soz etmi~tir. 100. soru, tilin kitapta anlatllan bilgilerin, as:tklanan fi.kirlerin ve aktanlan uygulamalann "dogrulamasiD.lll" altmda ·yatan giiy olarak efsa­neleri i~aret etmektedir: "kurunilann, geleneklerin, torenlerin ve ayinlerin toplum is:in kutsal sa}'llmalan, ancak efsanelerin'dogrulamalanyla mtimktindilr" (s.210).

Kitabz Tamamlayan Bir Kaynakfa Omek'in kitabm genelinde bahsettigi kuramctlar ve ara~ttrmacllarla, kaynaklarmt

olu~turan yazarlarm arasmda, alan, konu ve kuram baglannlan bulunmaktadrr. Bu kay­naklarm bir boltimti de Omek'in kitabmda as:tkladJ.gJ. veya en azmdan soz ettigi kom.ilan, kuramsal ve kavramsal s:ers:evede as:tklamak is:in kullamlmt~trr. Omek'in kaynaklannda, antropologlar ( etnologlar) ve dinler tarihs:ileri hakimdir. Antropologlann btiytik bolilinti-nti Alman antropologlar olu~turmaktadJ.r. .

Mesela, Omek'in en s:ok almb yapngJ. isimlerden biri olan Religionsethnologie adh .kitabm editoril Carl August Schmitz (1920-1966), Koln Universitesi'nde antropoloji ve sosyoloji egitiminin ardmdan, 1955-56 ylllanndaYeni Gine'de bir alan s:ah~mast ger­s:ekle~tirmi~tir. Bu s:~ll~manm sonrasmda Basel Universitesi'nde, 1965'te de Johann Wolfgang Goethe Oniv.ersitesi Antropoloji- boltimUnde egitim vermi~ ve ayru donemde Frobenius Enstitusti'nde de mtidtirltik yapiDI~trr. U~anltgJ. Okyanusya olmakla beraber, ba~ka k-onularda da metinler kaleme al.mt~ olan Schmitz'in yazdanrun s:ogu, etnografik alan s:ah~malanna dayanmaktadrr (Kronenberg, 1967)

Donemin birs:ok Alman antropologunun yolunun ges:tigi Kiilttirel Morfoloji Enstitiisti'nde egitim gormti~ olanAlman antropolog Otto Zerries (1914-1999), Kuzey Afrika 'ya yaptlan ara~ttrma gezilerine kanlmt~trr. II. DUnya Sava~t'nm ardmdan Ktilttirel Morfoloji Enstitusti'nde ve Johann Wolfgang Goethe Universitesi'nde egitim vermeye ba~layan Zerries, Venezuella' da Vaika hal.kma ili~kin etnografik veriler toplaiDI~ ve don­dtigi.inde Mtinih Etnoloji Miizesinin Amerika seksiyonunun yonetimine ges:mi~tir. Mek­sika ve Kolombiya'da da ara~ttrmalar yapan Zerries, birs:ok sergi de dii.zenlemi~tir.34

Donemin oilemli bir antropolojik uygulama alaru olan mii.zele'rle ilgilenen Hans Nevermann (1902-1982), Helmut Petri (1907-1986) ve EmestAilred Worms'la (1891-1963) beraber hazrrladtklan Die Religiounen der Siidsee und Australiens adlt kitaptaki makalesiyle iDBSE'nin kaynaks:asmda yer almaktadJ.r. Nevermann, antropoloji egitimi­nin ardmdan Hamburg, Berlin, Dresden ve Rostock mtizelerinde s:all~IDI~trr. Malenaz-

33 Omek'in ogrencileri olan Prof. Dr. Muhtar Kutlu, ?:OmrUt Nahya ve Osman Nahya, Sedat Veyis Omek'ten kap­sa.m!J bir "ilkel" sanat dersi ald!ldanru belirtmi~lerdir. 34 26 Agustos 2014 tarihinde bttn://www.germananthropology.com/short-nortraitlotto-zerries/293. adresinden eri~ildi.

207

~: ., I

!

folk/or I edebiyat

ya seyahatinde hem mtize i~in tiriin toplaDll~ hem de ses kayttlan yapmt~nr.35 Petri ve Worms'un b6ltimi.l de Omek'in kaynakyasmda yer almaktachr. Petri, Schmidt-Koppers gelenegi.nde yeti~mi~. antik Meksika kiiltiirlerine ilgi duym~. Aztek dilini ogrenmi~tir. 1930'larda Yunanistan ve Tiirk.iye'ye ara~tmna seyahatleri de yapmt~nr. Daba sonra Vi­yana Etnoloji ve Doga Taribi Mi.izesi'nde ktiratOr ve Frobenius Enstitiisti'nde asistanltk gorevlerinde bulunmu~tur. Frankfurt mi.izesine geyi~inin ardmdan ilk alan ~ah~mastru Avustralya Abozjinleri ile yapan Petti, II. Diinya Sava~1 sonrasmda yeniden Frobenius Enstirusu'ne donmti~tiir. Koln Oniversitesi Antropoloji bOlfun ba~kanhguun yam srra . Kuzey Amerika, Okyanusya, Meksika ve Akdeniz b0lgesinde ara~tmnalar ger~ekle~tir­mi~tir.l6

Petri'nin arkada~1 olan Worms ise I. Diinya Sava~1 sonrasmda dil bilim ve etnoloji egitimi almt~ bir Katolik rahiptir. Giiney Afrika Kimberley' de rahiplik gorevine ba~layan Worms, burada antropolojik ~ah~malanna ba~laOll~tlr. Melbourne' da bagb oldugu toplu­lugun a~bgt bir okulda rektorltik gorevini yiiriitmti~ ve 1948 'de Kimberley' e donm~tiir: Burada Abozjin dilleri ve kiiltiirleri ~ah~malarmt stirdtiren Worms, 1957'de Sydney'e gelmi~ ve buradak.i Antropoloji Toplulugunda aktif gorev almt~nr. Biryok alan ara~nr­mast yapan-Worms, sosyal antropolojiye dabil edilebilecek konulann yam srra Pigmeler tizerine antropometrik yah~malar da yapDll~br. Ancak onun bu antropolojik yalt~malan, akademik. ama~tan ~ok misyonerlik hedefiyle yaptlmt~nr (McGregor, 2006, s.6-12).

Bu donemde din adamlannm dinler taribi ve din antropolojisi alanlanna ilgisini, Schmidt, Koppers omegi.ndeki gibi bir9ok isimde gormek mtimkiindiir. Franz Konig (1905-2004) bu grup i9ersindeki bir ba~ka isimdir. Kardinallige kadar ytikselmi~, diplo­matik karakteriyle Latin Katolik Kilisesi'nin tarihine geymi~ olan Konig, Avusturyabdrr. Roma' da Zerdti~tliik tizerine 9ah~malar yapDll~, bir9ok dil ogrenmi~ ve bir yandan da ra­hiplik gorevini siirdtirmti~tiir. Sava~ sonrasmda Viyana Oniversitesi'nde ve Salzburg'da din tizerine dersler veren Konig, DoguAvrupa Hrristiyanlanyla ili~kisiyle de dikkat 9ek­mi~tir. Bunda, Katolik Kilisesi 'nin inan~stzlarla ilgili biriminin sekreteri olmas1Il11i_ da ilgisi varchr. 1958 ytbnda Kardinallik gorevine atanmt~nr (Pick, 2004). Omek'in ba~vur­dugu Religionswissenschaftliches Worterbuch: Die Grund-begriffe adh kitabm editOrti­dtir (Eliade, 1973, s.288).

Din konusunda Omek'in kaynak olarak kullandtgt Alman etnolog Waldemar StObr'iin makalesinin bulundugu Die Religionen lndonesiens, St6br'iin ve k.itabm diger yazan olan Piet Zoetmulder'in ''Hocbreligionen" boltimlerinden o!~an bir 9ah~madrr (Berg, -1967, s.llO). Bu kitap, C. M. Scbroder'in editorlugiinii yapbgt Die Religionen der Menschheit serisinin de 5. cildidir (Bolle, 1968, s.86).

Omek'in kitabmda: Okyanusya ve Avustralya etnilerine dair bilgi ve omeklerin yogunlugu dikkat ~eker. Yazarlar da agt!hkla bu bolgelerin uzmanlandrrlar. Omegin Erhard Schlesier (1926 - ) Bavyera'da egitim aldtgt srrada antropoloji ile tam~Dll~ ve Gottingen Oniversitesinde antropoloji, prehistorya ve protohistorya ogrenimi gormii~tiir. Yeni Gine'de alan yalt~mast yapan Schlesier, Hamburg'da egitim verdigi donemde, Ha:mburg mtizesinin yoneticiligi gorevini de yiiriitm~tiir. Bir donem Alman Antropoloji

35 28 Agustos 2014 taribinde http://www.germananthropology com/short-portraiVhans-pevennann/249. adresinden e~ildi. 36 28 Agustos 2014 tarihinde http://www.geonananthrooology.com/sbort-portrait!helmut-petri/254 adresinden e~ildi.

208

I •

folk/or I edebiyat

Derneginin ba~kanbgt.ru da yapan Schlesier, Omek'in kaynak~asmda Die Me/anesischen Geheimku/te: Untersuchzmg iiber ein Grenzgebiel der ethnologischen Religions- zmd Gesellschaftsforschung und zur Siedlungsgeschichte Melanesiens adll kitab1yla yer allr. Capell, bu kitap ile Jensen'in yine Ornek'in kaynak~asmda yer alan Mythos und Kult bei Naturvolkern kitab1yla baglantllar kurmu~tur (1959).

~kyanusya ev tipleri hakkmda yaphgt doktora tezinin ardmdan Hamburg Etnoloji Mi.iZesinde ~ah~an Herbert Tischner (1906-1984) de antropoloji, prehistorya ve cografya ~gitimi ahru~trr. Sava~ sonrasmda Mi.iZenin Okyanusya bOltimtiniin ba~ma ge~mi~tir.37 .

Ornek, Okyanusya ve Avustralya omeklerinde Awsturyah ve ABD'li antropologlardan da yararlanm1~trr. Roslyn Poignant'm (1927-) Ornek'in kaynakyasmda yer alan 1975 tarihli kitabmm orijinali, 1965 tarihli ingilizce baskldrr.38 Avustralyab olan Poignant, antropoloji.egitimi ahru~trr. E~i Axel Poignant ile tan1~hgt donemden itibaren fotograf yab~malanna da ilgi duyan yazar, daha yok bagtillslZ olarak yah~tru~, Avustral­ya ve Okyanusya maddi kiiltiirti hakkmda bilgisini geli~tirmi~tir. E~inin fotografl.arma metinler yazan Poignant'm ad1 din konusundan yok, gorse! antropoloji ~ab~malannda ge~mektedir. 39

ABD'li Douglas Fraser (1930-1982) ise sanat tarihi ve arkeoloji profesoriiydii. 1970 y11mda Columbia Oniversitesi Afrika, Okyanusya ve Amerika Sanatlan Semineri'nin kurmu~tur. Ornek'in yararland1gt kitabmm, ingilizce Primitive Art (1966) kitabmm Al­manca ~evirisi olmast ihtimali yiiksektir. Yam srra, 6mek'in Frans12ca baslah kitabmdan sadece Zulular haklanda ahnh yaphgt sosyolog Hutton Webster'm (1875- 1955), Antik donem ve Avrupa tarihini ele alan kitaplannm yanmda, tabu, biiyii ve dinlenme gtinleri hakkmda eserleri de bulunmaktadrr. ·

6rnek'in kitabmda, Okyanusya ve Avustralya orneklerini Amerika .la.tasmdan ve­rilen ornekler takip etmektedir. Bunlardan Werner MUller (1907-1990), Walter Kircke­berg, Herrmann Trimborn ve Otto Zerries'le birlikte editorli.igtinu yaphgt Die Religi­onen des A/ten Amerika kitabmda bulunan makalesinde de goriilebilecegi gibi, Kuzey Amerika yerlileri i.iZerinde uzmanla~tni~trr. II. Diinya Sava~J srrasmda SS kuvvetlerine

' kattlmas1 nedeniyle, once bir siire hapiste yatmt~, sonrasmda akademik diinya ile daha mesafeli bir hayat siirmek zorunda kahru~trr. Ya~ammm bir doneminde Tubingen'de de bulunmu~tur. 40

Werner gibi Nazi ideolojisine sempati duymu~ olan Julius von Negelein (1837-1932) ise Alman mitolojisi ve onun Aryan kokenleri oldtigu :fikriyle Hint ve iran kiiltiirtiyle ilgilenmi~tir (Jarausch, 1985, s.394 ve Manjapra, 2014, s.77). Almanlann Hint kUltiJ­rUne olan ilgisinin onemli isimlerinden biri de Wilfried Nolle'dir. Bir Hindolog .olan Nolle, Ornek'in biryok kitabmm kaynakyasmda yer alm1~hr. Nolle, Worterbuch der Re­ligionen. Die Glaubenslehrender Volker, Die Indianer Nordamerikas ve Volkerkundlic­hes Lexikon: Sitten, Gebrauche und Kulturbesitz der Naturvolker kitaplarma ba~vuran

37 28 Agustos 2014 tarihinde http://www.geunaganthropology.comfshort-porl11jUberbert-tischnerfl.79 adresindeo eri~ildi. · 38 1967 tarihli bir de Fraostzca baslas1 buluomaktadiJ'. Tfuniioiio ad1 ayrudiJ'. 39 28 Agustos 2014 tarihiode "Honorary Awards" htip;//sydnev.edu.aulsena!e/HonPoignant.shtml adresinden e~ildi. 40 28 Agustos 2014 tarihiode http:f/www.germananthropology.com/short-portraitlwemer-mller/246. adresindeo eri~ildi.

209

·.

folk/or I edebiyat

Omek'in doktora tez daru~maru olan Helmuth Von Glasenapp'a ili~kin bir de iogilizce kitap yaymlaruru~nr (1964).

Bunlar dt~mda hakkmda sllllfli di.izeyde bilgi edinilebilen bir ba~ka Alman antropo­log da Ferdinand Herrmann'dtr. Yahudi kar~1tt olarak bilinen Herrmann'm Heidleberg Universitesi'nde egitim verdigi bilinmektedir. 41

.Kaynakyadaki dinler tarihyilerinin biiyiik boliimii, kitapta soz edilen kuramlarm di­gertemsilcileridir. Benzeri birdurum, antropologlaris:in de geyerli oldugundan, 6mek'in kaynakyasmdaki isimler, kitapta sozii geyen kuram ve kuramctlan adeta tamamlamak­tadtr. Omegin iinlii eseri Das Gebet adh tez yali~mastyla 1917 ythnda doktor unvaru alan Friedrich Heiler (1892-1967), Miinih Universitesi'nde 1 yll teoloji okuduktan son­ra Dogu dilleri egitimi ahru~ttr. Miioih, Marburg ve Kiel Universitelerinden akademik dereceler alan Heiler, bir donem Annemarie Schimmel'in daru~manh~ da yaprru~nr. Dinse! geryekligi belgelere dayandtran ve tiim dinlere yonelik ekiimenik yakla~liWyla din fenomenolojisi alarumn onemli isimlerden biri olmu~tur (Waardenburg, 1999, s.460).

~air olarak da tanman Pieter Theodor van Baaren (1912-1989) de Vander Leeuw, C. P. Tiele ve Sierksma ile beraber Hollanda dinler tarihi yab~malaflOID dort onemli isminden birisidir. Utrecht'de teoloji ve Mtstrbilimi 9alt~an van Baaren, 1952'de Groningen Universitesi Dinler Tarihi b6liimiinde profesorliik gorevinde bulunmu~ ve "ilkel" sanat koleksiyonunu bu iioiversiteye bagt~laiW~tt.r. Doneminin yaygm kavraiW olan "ilkel" yerine, "yaztslZ" adlandunias101 tercih etrni~tir. Dine yakla~liWyla Hlristi­yanhgt one ytkaran Vander Leeuw ve Tiele'nin teolojik duru~undan farkh, ele~tirel ve e~itlikyi bi! yol izlemi~tir (Leertouwer, 1991, s.205-206).

6mek'in yah~masmda, antropolog ve dinler tarihs:ilerini, psikologlar takip etmekte= dir. Tam adtylaAberglaube und Zauberei, von den all est en Zeit en bis in die Gegenwart'm yazan Danimarkah psikologAlfred Lehmann (1858-1921), deneysel psikoloji ala010da onemli bir isim olmakla beraber Kopenhag Universitesi'nde psikoloji prograllllOJJl ku­rulmast is:in de biiyiik s:aba sarf etrni~tir (Pind, 2014, s.134-135). 6mek, birs:ok yazar-. ltk ve editOrliik tecriibesine ragmen, hakkmda Sllllfh di.izeyde bilgi bulunabilen Warner Muensterberger'in Primitive Kunst aus West zmd Mittelalfrika, Indonesien, Melanesien, Polynesien und Nordwestamerika adh kitabmd~ yararlaQIOl~tlr. Almanya dogumlu olan Muensterberger (1913-2011), daha soma ya~anunaABD'de devam etrni~tir. Psikanaliz ve antropolojiyi bir araya getiren yaymlann yam stra sanat i.izerine de yaymlar yaprru~tlr.

Gaza Roheim ile yapttgt s:ah~malan ve bir de sanat koleksiyonu bulunmaktadtr. Konrad Zucker (1893-1978) i_se Tanyu 'nun adak ve ta~lara ili~kin s:ah~malanOID ·kaynakyalarm­da da aym kitabtyla yer altr. Bunun sebebi, biiyiik ihtimalle Zucker'in "battl inanylar" hakkmdaki yali~malandtr. Bir psikiyatrist olan Zucker, sava~ doneminde yocuk otenazisi konusunda Carl Schneider ile yapttgt s:ah~malan srrasmda 30 klinikte biryok s:ocugun oliimiine neden olmu~tur (Strassmann, 2008, s.103).

6mek'in kaynaks:asmdaki diger isimler farkh alanlardandtr. Bunlardan antropolojiye en yaktn olaru Gefi~ Donemleri (1910) s:ah$mas1yla bilinen Charles-Ar­nold Kurr van Gennep'tir (1873-1957). iDBSE kitab1010 kaynaklannt olu~turan diger

41 28 Agustos 2014 tarihinde bttp:/lwww.geunauanthropology.com/short-portrait/ferdinand-hemnann/361. a~esin­den eri~ildi.

210

folk/or I edebiyat

yazarlar gibi htzh veya diizenli bir akademik 900~ ya~amarm~trr. Bir siire yevirmenlik yaparak para kazanmt~ ve sonra 9e~itli makaleleri yaymlamru~trr. ilerleyen donem­lerde etnoloji ve folklor ile ilgilenen Van Gennep, 1911-12 ytllannda Cezayir'de alan ara~trrmast yiiriitmii~, buna Franstz folkloruna daha bir agultk verdigi Fransa'daki alan ara~trrmalannt eklemi~tir (Zumwalt,1982, s.300-301). 1915'de ba~ladt~ isviyre'deki Neufchatel Universitesi'ndeki gorevini, aym yll, isvey hiikiimetininAlman yanltst po­litikasma verdigi destegi ele~tirdigi iyin terk ~tmek zorunda kalrm~trr. 1922'deki ABD ve Kanada ders turunun ardmdan dondiigu Frans a~ da yaymlan ve yevirileri ile hayatmt · stirdiirmii~ttir (Belier, 1994, s.142-143). Van Gennep, Ornek'in kitabmda Schmitz'in editorliigiinii yaptlgt Religionethnologie adh kitaptaki 'Geyi~ Donemleri' makalesiyle

• yer almaktadrr. Folklor ve antropoloji aytsmdan giindemde bir konu olarak kalmaya devam eden

kotii goz (kern goz) konusunda S. Seligmann'm, ilk basktst 1910 olan ve Omek'in ba~­vurdugu Der Bose blick und Verwandtes eseri, kOtii goz yalt~malarmda bir klasik ola­rak kabul edilmektedir (Thomsen, 1992, s.19). Akademi dt~mda kalarak btiyii ve "battl inany" konulannda yah~an Alman oftalmolojist Siegfried Seligmann (1870-1926), ttp egitiminin ardmdan goz doktorluguna karar vermi~ doneminin popiiler karakterlerinden biridir.42

Adt Alman antropologlar listesinde geyse de daha ziyade bir gezgin olarak nitelendi­rilen Giinter Tessmann (1884-1969), herhangi bir antropoloji egitimi almanu~ olmasma kar~m Kamerun ve bugiinkii Elevator Ginesi'nden biryok etnografik. malzeme toplanu~­ttr. Bir9ok balk hakktnda monografiler hazrrlanu~, I. Diinya Sava~I sonrasmda Peru, Ka­merun ve Bafya'daki etnik gruplarla yab~malar yapnu~ olan Tessmann, Naii rejimi do­neminde Halle Oniversitesi'ndeki gorevinden almmca 1936'da Brezilya'ya goy etmi~tir ve burada botanikyi olarak ara~ttrmalar yapmaya devam etmi~tir.43

Ttim bu yazarlann dt~mda, Alman dil bilimci Adolf Bach (1890-1972), isveyli doktor, dil bilimci ve etnolog Otto Stoll (1849-1922), Reitberg Miizesinin ktiratorlerin-

. den ve Afrika sanatt yah~mi~ olan Elsy Leuzinger (1910-2010), bir diger Afrika bilimci Ernst Damman (1904-?), Walter Hirschberg (1904-1996) ve isveyli bilim adanu Erldart von Alfred Bertholed (1866-1951), Ornek'in kitabmdaki diger isimlerdir. Son olarak iinlti mitolog ve yevirmen Pierre Grimal (1912-1996) de Mythologies (1964) kitablDID Almanca 9evirisiyle kitapta kaynak olarak yer alrm~ttr.

Sonu~ Yerine Ornek, 100 So1-uda ilkellerde Din, Biiyii, Sanat, Efsane adh bu eserinde, tek bir ku­

rama bagb kalarak hareket etmemi~, konulan farklt kuramlann bakt~ aytlanyla vermeyi tercih etmi~tir. Bu da hem kuramlarm hem kuramcllann ye~itliligini artttrmi~trr.

Omek'in bu yalt~mast, kuram ve kuramctlan ile sadece sosyal antropolojiye degil; dinler tarihi, din felsefesi ve halkbilimi yah~malarma da hitap etmektedir. Bunun ilk sebe­bi, Ornek'in yanstttlgt (ve yeti~tigi) donemde din antropolojisi yah~malarmm dinler tarihi, din fenomenolojisi, din psikolojisi, din sosyolojisi ve hatta teoloji -daha yok da Hrristiyan

42 27 Agustos 2014 tarihinde Archives in London and the M2S area. htto://www.aim2S.ac.uk/cgj-bjnlvcdf/de­tail?coll id=8610Veinst jd= I08. adresinden e~ildi. 43 27 Agustos 2014 tarihinde htq1://www.germananthropology.com/short-oortrait/1!Dther-tessmann/274. adresinden e~ildi.

211

·.

folk/or I edebiyat

teolojisi- t;:ali~malanyla it;: it;:e get;:mi~ olmasmdan kaynaklarimak.tadrr. Bu makale suasmda yapilan kaynak taramas1 suasmda, adl get;:en isim.lerin btiyiik t;:ogunlugunun birbirlerinin yaymlanndan yararlandlgi, ele~tirel makaleler kaleme a! &klan ve ortak kuramlara mensup olduklan goriilmti~tiir. Aym zamanda soz konusu kuramlann ol~umunda alan t;:ali~malan­n,a Silllrh oranda ba~vuruldugu da dikkat t;:ekmektedir. K.itapta get;:en birt;:ok kuramc1, veri · olarak misyonerlerin, gezginlerin gozlem ve ara~tJ.npalanndan, tarihsel ve arkeolojik veri­Ierden ve Silllrh saYlda alan t;:ali~masmm sonut;:lanndan yararlanm1~lardrr. Antropolojinin, giderek yiikselen alan ara~trrmas1 gelenegi, din antropolojisi t;:ah~malarmi bu eksenden btiyiik oranda aymru~trr. Bu kopmarun Tiirkiye'deki adrmlanndan birini de yine alan bilgi­lerine yonelen Sedat Veyis Omek'in attlgi, diger t;:ah~malanna ve yeti~tirdigi ogrencilerin t;:al.t~malanna bakild1gmda goriilebilir (bkz. <;etin, 1986).

Son olarak Omek, donemin Alman antropolojisi ve dinler tarihi t;:ab~malannm yaru srra Almanca yaym ve t;:evirilerin de arac1hglyla Hollanda, isvet;:, isvit;:re ve Sovyet Rus­ya gibi tilkelerdeki antropoloji ve dinler tarihi t;:ah~malanru da aktarml~trr. Bu durum kitab1, konu ve kuram kadar it;:erik ve yorum at;:Ismdan da zenginle~tirmi~tir. Omek'in

. · ··dikkat t;:eken bir ba~ka ozelligi de, kitabmdaki zengin bilgi birikimini birle~tirme.ve ken­di at;:lsmdan yorumlamadaki ba~ans1drr. Bu ba~an, diger 9.ah~malanndaki ilerleme ve uyarlamalarla siirmti~tiir. ·

Kaynak~,:a

Akerlund, A. (2008). Ake Ohlmarks in the Third Reich:A Scientific Career-Between Adaptation, Cooperation and Ignorance. The Study of Religion under the Impact of Fascism. Horst Jun­ginger (ed.) Leiden:Koninklijke Brill·NV. 553-593.

Allen, D.(l988). Eliade and History. The Joumal .of Religion 68 ( 4),545-565. Andrioli, K. R. (1979). Kulturkreislehre and the-Austrian Mind. MAN 14(1),133-144 .. Austen, R. A. (1964). African Studies in East Germany. The Journal .of Modern African Studies

(2),289-290. Aydm, E: (2009). Edebiyat Sosyolojisinde Sosyolojik Kaynak ve Olt;:iitler. Turkish Studies

4(1),357-370. Balfour, H. (1929). Sir Charles Hercules Read, July 6, 1857-February 11, 1929. MAN 29,61-62. Barkan, E. (1997). Aesthetics and Evolution:BeninArt in Europe. African Arts Special Issue: The

Benin Centenary 30(3),36-93. Belier, W. W. (1994). Arnold Van Gennep and the Rise of French Sociology of Religion. Numen

41(2),141-162. Bengtson, D, R. (1979). R. R. Marrett and the Study of Religion. Journal of the American Aca­

demy of Religion 47(4),645-659. Berg, C. C. (1967). Die Religionen Indonesiens by Waldemar StOhr; Piet Zoetmulder. American

Anthropologist 69 (1),11 0-111. Bischof, M. (2003). Introduction to Integrative Biophysics. Integrative Biophysics. F.A.Popp ve.

L.V.Beloussov (eds.). Netherlands:Kluwar Academia Publishers. 1-115. Boak, A. E. R. (1921). Rudolf Vrrchow--Anthropologist and Archeologist. The Scientific

Monthly 13(1 ),40-45. Boas, F. (1902). RudolfVirchow'sAnthropological Work. Science 16 (403),441-445. Bolle, K. W. (1968). The Religions of Indonesia Die Religionen lndonesiens by Waldemar StOhr;

Piet Zoetmulder. The Journal of Religion 48 (1),86~89.

212

folk/or I edebiyat

Braunholtz, H. J. (1960). LeonhardAdam:1891-1960. MAN 60,180. Brush, K. (1993). Cultural Historian Karl Lamprecht:Practitioner and Progenitor of Art History.

Central European History 26 (2),139-164. Bushnell, 0. A. (1967). Dr. Edward Arning-The First Microbiologist in Hawaii. Hawaiian Jo-

urnal of History 1,3-30. · Capell, A. (1959). Die Melanesischen Geheimkulte:Untersuch~g fiber ein Grenzgebiel der eth­

nologischen Religions- und Gesellschaftsforschung und zur Siedlungsgescbicbte Melanesi­ens by Erhard Schlesier. American Anthropologist 61 (1 ),143-144.

Carter, J. (ed.). (2003). Understanding Religious Sacrifice: A Reader. London:Conituum. Cetin, G. (1986). Dil ve Tarih Cografya Fala7/tesi'nde Yapzlan Folk/or/a llgili Lisans Tezleri

Bibliyografyasz (1940-1980). Ankara: Milli Folklor Ara~tmna Dairesi Yaym]an:75. Drobin, U. (2008). Ake Hultkrantz (1920-2006). Numen 55(1),99-100. Duff-Cooper, A. (1986). Andrew Lang:Aspects of His Work in Relation to Current Social Ant-

hropology. Folklore 97 (2),186-205. . Eisenhofer, S. (1997). Felix von Luschan and Early German-Language Benin Studies. African

Arts Special Issue: The Benin Centenary 30(3),62-94. Eliade, M. (1973). Dictionaries and Encyclopedias. Dictionary of Comparative Religion. His­

tory of Religions 12 (3),288-295. Fescher, V.J. (2003) "Divine Word, Society of The" Ne-.v Catholic Encyclopedia. 2cd Edition.

Vol. 4. Detroit:Gale. 789. Flaherty, G. (1992). Shamanism and the Eighteenth Century. Princeton:Princeton University Press. Gaillard, G. (2004). The Routledge Dictionary of Anthropologists. Transl:Peter James Bowman

NY:Routledge. · Gingrich, A. (2005).- From the Nationalist Birth of Volker/amde to the Establishment of Aca­

demic. Diffusionism:Branching Off from the International Mainstream. One Dicipline Four Ways: British, Gemuin, French and American Anthropology. Chicago: University of Chicago Press. 76-93.

GUnay, 0. (2006). Tiirkiye'de Din Sosyolojisi:Teorik ve Metodolojik Meseleler. Toplum Bilim­leri 1-3,1-46.

Haekel, J. ( 1963). Die Religionen Nordeurasiens und der Amerikaniscben Arktis. American Ant­hropologists 65,1166-1168.

Hill, Harvey. (2002). The Politics of Modernism: Alfred Loisy and the Scientific Study of Religi­on. The Catholic University of America Press.

Hitchen, J. M. (2002). Relations between Missiology and Anthropology and Then and Now - Insights from the contribution to Ethnography and Anthropology by Nineteenth-CentiJIY Missionaries in the South Pacific. Missiology 30,455-418.

lsamberi, F-A. (1999).1ntroduction. Essay on Time: A Brief Study on the Representation ofTime in Religion and Magic-Henri Hubert. Oxford:Durkheim Press. 3-42.

Isler-Kerenyi, C. (2013). Karoly Kerenyi:An Unwilling Emigrant into European Classical Scho­larship. Classics and Communism: Greek and Latin behind the Iron Curtain. Ljubljani Uni­versity Press and Collegium Budapest Institute for Advanced Study. 45-54.

Ivanov, P. (2000). Afri~an Art in the Ethnologisches Museum in Berlin. African Arts 33(3), 18-39 J. L. M. (1938). Konrad Theodor Preuss:1869-8th June, 1938. MAN 38,130-131. Jahoda, G. (2007). Anthropologist and "Native" in Early Twentieth Century New

Guinea:Malinowski and Thumwald. History and Anthropology 18 (1),11-24. Jakobson, R. (1987). Major Works, Selected Writings VIII 1976-1980. Berlin:Mouton de Gruyer.

213

folk/or I edebiyat

Jarausch, K. H. (1985). The Crisis of German Professions 1918-33. Journal of Contemporary History 20(3),379-398.

Jones, A. R. (2005). The Secret of the Totem:Re/igion and Society from McLennan to Freud. Columbia University Press.

Keesing, R. M. (1984). Rethinking "Mana". Journal of Anthropological Research, Fortieth An-niversOiy Issue 1944-1984. 40 (1),137-156. · .

Kllty, S. (1996). Hikmet Tanyu'nuo HayatJ. ve Eserleri. Fzrat Oniversitesi ilahiyat Fakiiltesi Dergisi 1,225-240.

Kitagawa, J. M. (1957). Joachim Wach and Sociology of Religion. The Joumal of Religion 37(3),174-184.

Kitagawa, J. M. (1991). A Giant in the History ofReligions:Nathan S<:iderblom and the Study of Religion by Eric J. Sharpe. History of Religions 30 (4),422-424.

Kitagawa, J. M., O'Flaherty, W. D. ve Reynolds, F. E. (1986). Mircea Eliade (1907-86). History of Religions 26(1 ).

Koepping, K-P. (2003). Enlightenment and Romanticism in the Work of AdolfBastian: The His­

toricai Roots of Anthropology in the Nineteenth Century: Fieldwork and Footnotes: Studies in the History of European Anthropology. Han F. Vermeulen ve Arturo Alvarez Roldan (ed.) London:Routledge 75-91.

K.rader, L. (1959). Schamanentum (Shamanism) and Das Tier als Gott, Daemon uod Ahne (The· Animal as God, Demon and Ancestor). Arctic 12(4),238-239.

Kronenberg, A.(1967). Carl August Schmitz, 1920-1966. Ethnology 6 (3),2~5-348. Kiiylik, A. (1994). Tiirkiye'de Dinler Tarihi <;ali~malan ve Prof. Dr. Hikmet Tanyu. Erciyes

Oniversitesi Sosyal Bilimler Enstitiisii Dergisi 5,21-30. Leertouwer, L. (1991). Primitive Religion in Dutch Religious Studies. Numen 38(2),198-213. Lowie, R. H. (1954a). Allgemeine Volkerkunde:Formen und Entwicklung der Kultur. American

Anthropologists. 56,1114. Lowie, R. (1954b). Richard Thurowald, 1869-1954. American Anihropologist 56 (5),863-867. MacLeod, R. B. (1953) Gruodriss der Religionspsychologie by Willy Hellpach; Sozialpsycholo­

gie by Willy Hellpach. The American Joumal of Psychology 66( 1 ),168. Manjapra, K. (2014). Age of Entanglement: German and Indian Intellectuals Across Empire Har­

vard University Press. Marchand, S. (2003). Priests among the Pygmies: Wilhelm Schmidt and the Counter- Reformati­

on in Austrian Ethnology. Worldly Provinciq/ism:German Anthropology in the Age of Empire. H. Glenn Penny and Matti Buozl (ed.) Michigan:The Uruversity of Michigan Press. 238-316.

Marett, R. R. (1912). Andrew Lang. Man 12,153-154. McGregor, W. B. (2006). Editor's Introduction. Australian Languages. Herman Nekes and E. A.

Worms. Berlin: Mouto~ de Gruyer. 1-40. Myres, J. L. (1946). Ormonde Maddock Dalton, 1866-1945. Man 46,43. Newton, D. ve Boltin, L. (1981 ). The Art of Africa, the Pacific Islands, and the Americas: A New

Perspective. The Metropolitan Museum of Art Bulletin, 39 (2), 1-56. . · Omek, S.V. (1971) 100 Soruda ilke/lerde Din, Biiyii, Sanat, Efsane. istanbul:Geryek Yaymevi. Omek, S.V. (1911)Anadolu Folklonmda 0/iim. Ankara: Ankara Oniversitesi Bastmevi. Omek, S.V. (1971). Etnoloji Sozliigii. Ankara: Ankara Oniversitesi DTCF Yaymlan. Omek, S.V. ( 1979) Geleneksel Kiiltiiriimiizde <;ocuk. fstnabul: Tiirkiye i~ Bankast Kiiltiir Yaymlan. Peony, H. G. (2006). Bastian's Museum:On the Limits of Empiricism and the Transformation

of German Ethnology. Worldly Provincialism:German Anthropology in the Age of Empire.

214

folk/or I edebiyat

H. Glenn Penny and Matti Bunzl (ed.) Michigan:The University ofMichigan Press. 86-126. Pettazzoni, R, (2002). YUce Varhk:Fenomenolojik Yap1 ve Tarihsel Geli~im. <;ev:Fuat Aydm.

Sakarya Oniversitesi ilahiyat Fakiiltesi Dergisi 5,139-146. Pick, H. Cardinal Franz Konig. The Guardian. 25 Agustos 2014 tarihinde hW://www.theguardi­

an.com/news/2004/martl6/guardianobituaries.religion adresinden eri~ildi. · Pind, J. L. (2014). Edgar Rubin and Psychology in Denmark. Figure and Ground. History and

Philosophy of Psychology Series. Springer. Ray, S. H. (1922). Robert Henry Codrington. Man 22,169-171. . Roepstorff, A. {2005). Birket-Smith, Kaj. Encyclopedia of the Arctic. Mark Nuttall (ed.). Rout­

ledge. 259-260. Sheehan, J. J. (2000). Museums in the German Art World from the End of the Old Regime to the

Rise of Modernism. Oxford:Oxford University Press. Simpson, J. H. (1984). High Gods and the Means of Subsistence. Sociological Analysis

45{3),213-222. Stausberg, M. (2007). The Study of Religion(s) in Western Europe (!):Prehistory and History

until World War I. Religion 37(4),294-318. Stausberg, M. (2008). Raffaele Pettazzoni and The History of Religions in Fascist Italy

(1928-1938). The Stu~ of Religion under the Impact of Fascism Horst Junginger (ed.) Leideri:Koninklijke Brill NV. 365-395.

Strassmann, W. P. (2008). The Strassmanns:Science, Politics and Migration in Turbulent Times (1793-1993) Berghahn Books.

Teo, T. 2000. Eduard Spranger. Encyclopedia of Psychology. Vol. 7. A. E. Kazdin ( ed.) NY:Oxford University Press. 458-459. · ·

Thomas, N. (1996). Johann Reinhold Forster and his Observations. Observatio,;s Made During

a Voyage Round the World- Johann Reinhold Forster. N.Thomas1 H. Guest, M. Dettelbach (ed.). University ofHawai'i Press. xv-xxn.

Thomsen, M-L. (1992). The Evil Eye in Mesopotamia Journal ofNear Eastern Studies 51 (1),19-32. Tinker, Miles A. (1932). Wundt's Doctorate Students and Their Theses 1875-1920. The Ameri­

can Joumal ofPsychol(fgy 44(4);630-637. TUIUcU, S. (2000). Prof. Abdiilkadir inan Uzerine Baz1 Notlar. Aiatiirk Oniversitesi Tiirkiyat

Ara~tmnalan Enstitiisii Dergisi. 15,201-211.. Twiss, S. B. ve Conser, W. H. Jr. (ed.). (1992) .. Experience of the Sacred:Readings in the Pheno-

menology of Religion. Hannover: University Press of New England. Tylor, E. B. (1905). Professor AdolfBastian:Bom June 26, 1826; Died February 3, 1905. Man 5,138-143. Upadhyayi V: S. ve Pandey, G. (1993). History of Anthropological Thought. ND:Concept Publishing. Uygtir, N. (1964). Eduard Spranger Oldti. istanbul Universitesi FelsefeArkivi Dergisi 107-108. Waardenburg, J. J. (1978). Reflections on the Study of Religion: Including an Essay on the Work

ofGerardus Vander Leeuw. Hague: Mouton Publishers. Waardenburg, J. J. (19~9). Classical Approaches to the Study of Religion. Berlin: de Gruyter. Warburg, M. (1989). William Robertson Smith and the Study ofReligion. Religion 19(1),41-61. Weltfish, G. (1959). Lehrbuch der Volkerkunde by Leonhard Adam; Hermann Trimborn. Ame-

rican Anlhropologi~t ·61(3),517-518. Zumwalt, R. (1982). Arnold van Gennep:The Hermit ofBourg-la-Rei,ne. American Anthropolo­

gist, 84(2),299-313. Znamenski, A. (2003). Shamanism in Siberia: Russian Records of Indigenous Spirituality. Sprin­

ger Science+Business Media.

215

·.

I ll II

folk/or I edebiyat

Oz Sedat Veyis 6rnek'in Til.rkiye'deki erken antropoloji ~~malanru yalandan etkilemi~

100 Soruda tlkellerde Din, Bilyii, Sanat, Efsane adh eserinde, ba~ta Alman olmak iizere bir~ok Avrupah kuramc1dan ve kuramlanndan soz edilmektedir-. Bu ara~ttrmac1 ve kuramcllann kimler

oldu~ sorusundan hareket eden bu makalede, ad! ge~en kuramlar, bu kuramlara mensup ara~ttr­

macllann go~l~ri, ~ah~malan ve kitaba nasll yans1hldlklan, kitabw genel kuramsal ozellikleri

de dikkate alwara.k incelenmektedir. Eserin 100 Soru sistemiyle yaztlrm~ olmas1, sosyal antro­

polojinin temel kavramlanrun a~J.k.lanniasWI, bir~ok kurarrun aktanlmasWI ve kimi ara~ttrma sonu~lanrun sunulmasWl saglam1~ttr. Eser, donemin Alman antropoloji ve dinler tarihi ~ah~ma­lanrun yaru srra Almanca yaym ve ~evirilerin araciligtyla Hollanda, lsvey, 1svi~re ve Rusya gibi

Ulkelerdeki ~a~malan da aktarmaktadlr. Anabtar Sozciikler: din antropolojisi, Kulturkreis, biiyii, ilkel sanat, dinler tarihi

Theories and Theorists Beyond Religion, Magic, Art, Myth in the Primitives: A Parallel Reading Essay

4 bstract In the book ofSedat Veyis Ornek, Religion. Magic, Art, Myth in the Prlnutives in 100 Questi­

on that influenced the early social anthropology studies in Turkey, mentiones the names of mostly ·

Germans and many other European researchers and theorists. This study which was carried out

from the question of who are these researchers and theorists examines these theories and researc-..

hers referring to these theories, their ideas and their studies and how they are represented at the

book according to the theoretical characteristics of the book. 100 question system also provides

the explanation of many basic concepts in social anthropology, the expresion of many theories and

the presentation of some research results. This book features the_ German anthropology and the .

history of religions along with the other countries' studies such as Netherlands, Sweden, Switzer­

land and Soviet Russia by the German translations and publications.

Keywords: anthropolqgy of religion, Kulturkreis, magic, primitive art, history of religions

216