KLTR BAKANLII YAYINLARI/675 Trk Klasikleri Dizisi/ mFUZLVETRKE DIVANI'NDANSEMELERProf.Dr. Hasibe MAZIOLU .Baka bir gazelinde de yle der :Fuzl eyledi heng-i ay-hne-i Rm Esr-i mihnet-i Badd grdn gnlmFuzl, Badat'n mihnetine esir grdn gnlm zevk ve elence yeri Anadolu'ya gitmek istedi.Fuzl'nin Badat Safevler idaresinde iken de Tebriz'e gitmek istediini, hatta Farsa bir kasidesinde Hindistan'a bile gitmeyi gze aldn yukarda grmtk.air, bu arzularna ramen btn mrnde Irak- Arap'tan dar kmamtr. iirlerinde kymetinin bilinmediinden ikyet eden Fuzl, kendine devaml bir koruyucu bulamamtr. Osmanllarn Badat valilerinden veys Bey, Cafer Bey, Aya Paa ve Mehmet Paa iin kasideler yazm, Leyl ve Mecnn'u veys Bey'e, Hadikat's-sed'y Mehmet Paa'ya takdim etmitir. Bu valiler iinde en ok vd ve yardmlarn grd valiler, Aya Paa ile Cafer Bey'dir. Fakat onlarn himayeleri de geici olmutur. Fuzl Farsa Divan'nda bulunan ve Cenb- mtevelli diye sz ettii ahsa yazd bir kt' asnda 'biz Peygamber ailesinin kapsndan maa alyoruz, bu kap bize kapanmamtr. nk biz bu maaa lykz. Devran bizim kanaatkrlmz beeniyor. Biz talihli ihtiyarlar, zengin fakirleriz demektedir. Burada Fuzl, atebt- aliyyeden yani Peygamber soyunun trbelerine ait vakflardan maa aldn sylerken ihtiyar olduunu belirtiyor. k elebi de tezkiresinde Fuzl'ye padiahn Badat vilayeti gelirinden lmeyecek kadar bir maa balandn, o zamandan beri de rahata geinip gittiini sylemektedir. Bu szlerden Fuzl'nin Nianc Cellzde Mustafa elebi'ye ikyet-nme'yi yazdktan sonra bu maa alm olduu anlalyor.8 9Doup byd lkenin geleneine uymas tabi olan Fu2l, Hz. Peygamber'e, ailesine ve on iki imama iten bir sevgiyle baldr. O, Trke, Arapa ve Farsa kasideler yazarak Ali'yi, ocuklar Hasan, Hseyin ve dier imamlar vmtr. Bu konuda yazd kasideler en ok Farsa Divan'mda bulunmaktadr. Hadikat's-sed'da olaylar zellikle Hseyin'in Kerbel'da ehit edilmesini ok iten bir ballkla anlatmas, yer yer ekledii manzumelerle ifadesindeki etkiyi glendirmesi, ehitler ah Hseyin iin mehur Kerbel mersiyesini yazm olmas onun i olduunu gsteren delillerdir. Fuzl'nin iliini ilk defa delilleriyle ortaya koyan Fuad Kprl olmutur (Fuzli Klliyt, 1924, nsz). Bu gre kar kan Sleyman Nazif'in Fuzl'nin Snn olduunu savunmas (Fuzl, ist. 1925) gereklere uymayan bir zorlamadan ibarettir. Ne var ki Fuzl mutaassp bir i deildir. O, Hz. Peygambere olan sevgisini ve ballm pek ok na't yazarak gsterdii gibi edebiyatmzda bu trn aheseri olan Su redifli na't de onun kaleminden kmtr. Her eyden nce sanatkr olan Fuzl Badat ve havalisi Osmanl idaresine geince Snn Osmanl padiahna ve devlet adamlarna kasideler sunarak onlar vmekte bir saknca grmemitir. Siyas karklklarn, zulm, fitne ve fesadm harab ettii Irak- Arab'a gl ve dil Osmanl idaresinin gelmesine sevinen air kendisine bir koruyucu bulabilmek iin uramtr. O, bu tutumu ile baz kimselerin ayplatma dklanna hedef olmu olacak ki, Necefli Seyyid Muhammed'e yazd kasidesinde, halkn zulmnden uzak kalabilmek iin uzlet kesine ekildiini, Frenk diyarna gidip znnar balanrsa buna almamasm syleyecek kadar Mslman halktan nefret etmesi i-Snn dmanl ile izah olunabilir. Bu yzden atebt- aliyyeden ald maan bir sre kesilmi olduu yine bu kasidedeki ifadesinden anlalmaktadr.Fuzl tevhidleri, mnacat ve na'tlan, Al-i ab veya Ehl-i beyt denen Hz. Muhammed ailesi hakknda yazd iirleri ile10 dindar bir airdir. iirlerinde din unsurlar geni yer tutar. O, iman salam, ahlk meziyetleri stn, byk bir insan, tam bir Mslmandr. Divan'n bandaki tevhidi duygu, dnce, ifade ve sanat ynnden drt ba mamur bir kaside olup Divan edebiyatnda yazlm tevhidlerin en banda yer alr. Fuzl gibi dindar bir air olan Nab, Divannn bandaki tevhidini Fu-zl'ye nazire olarak yazmtr.Fuzl'nin lm tarihini hemehrisi Ahd'den reniyoruz. air, gdi Fuzl veya gedi Fuzl ibaresinin ebced hesabyla karl olan 963/1566 ylnda taundan lmtr. Ahd bu tarihi rakamla selse ve sittne ve tis'a mie olarak da aka yazmtr. Fuzl'den ol pr-4 nk-hisl (iyi hasletlere sahip o ihtiyar) diye bahsetmesinden Ahd'nin Fuzl'nin ihtiyarln bizzat grd anlalmaktadr. Knal-zade Hasan elebi'nin Fuzl'nin 970 civarnda ldn yazmas gdi tarihinin vav ile yazldn zannetmesinden ileri gelmitir. Yukarda adgeen JSlvnd Bey (l. 1504) iin yazd kasideden anlaldna gre Fuzl en az 70 yanda lm olmaldr.Fuzl'nin nerede ld ve nereye gmld hususunda ne hemehrisi Ahd'de ne de teki kaynaklarda bilgi verilmemitir. Bu konuda en eski bilgi, Sleyman Faik Efendi Mecmuasnda (st. niv. Ktphanesi, Trke Yazmalar 4100.) olup Fuzl'nin mezarnn Kerbel'da mam Hseyin trbesinin yaknnda olduu, nce mezarn zerinde bir kubbe varken airin:Mezrum zre koyman ml eer kuyunda cn virsem Koyun bir saye dsn kabrme ol serv-kmetdenEer sevgilinin mahallesinde can verirsem mezarma ta dikmeyin brakn o servi boyludan kabrime bir glge dsn beytini vasiyet telakki eden Badat valilerinden biri mam Hseyin'in glgesinin airin mezar zerine debilmesi iin bu kubbeyi yktrm.Fuzl'nin Kerbel'daki trbesini 1910/191 l'de ziyaret eden Ali Suad'n naklettii ifah rivayetlere gre trbenin11bulunduu tekkeyi Fuzl'nin eyhi olan Abd'l-m'min Dede adndaki bir Bektai eyh kurmu. Fuzl tekkede era-sz imi, yani tekkenin kandillerini, mumlarm yakmakla grevli imi. lnce eyhi Abdl-m'min Dede'nin yanma gmlm (Ali Suad, Seyahatlerim, st. 1912, s. 105 -107,111 -112). Bu rivayetler hibir vesikaya dayanmayp Kerbel tekkesini kuran Bektailer tarafndan uydurulmutur. Eserlerinden anlald zere Bektailikle hibir ilgisi bulunmayan Fuzl'yi Bektailer kendi airlerinden sayarlar ve onu yedi ulularndan birisi kabul ederler.Ahd'nin ....ehdis ve tefsir ile peyrev-i eriat hadd-i ztnda ehl-i tarkatdir ifadesinden Fuzl'nin bir tarikate mensup olduunu kabul edenler vardr. leride zerinde duracamz zere Fuzl tasavvufu ok iyi bilir. Tasavvuf onun iirlerinin esasl unsurlarndan biridir. Ancak Fuzl'nin eserlerinde onun bir tarikat mensubu olduunu gsteren hibir iaret yoktur.Ahd tezkiresinde Fuzl'nin Fazl adnda air bir olunun olduu yazldr. Ahd air Fazl'den bahsederken onun zahir ilimlerle uratn dille (Trke, Arapa, Farsa) iirler yazdn, zellikle muamma ve tarih sylemekte usta olduunu kaydeder. Nitekim Nazmi-zde, Glen-i Hulef'snda II. Selim devrinde Badat valisi Murad Paa'nm Badat'ta yaptrm olduu camiye Fazl'nin 978/1570 yln gsteren bir tarih manzumesi yazm olduunu bildirir (Glen-i Hulef, st. 1143, 64-65). Badatl Rh'nin am'dan yazd ve Badat airlerinin nasl olduklarn sorduu manzum bir mektubunda Fazl'nin de ad geer (Divan, st. 1287, 55-58). Ancak kimin tarafndan yazld bilinmeyen Farsa bir kt'ada imdi Hil-le'de iki air vardr. Fuzl baba, Fazl ouldur. Dnyann btn ileri tersinedir. Fazl baba, Fuzl oul olmalyd denilerek Fazl'nin babas gibi byk bir air olmad belirtilmitir. Yukarda ad geen eserler dnda kaynaklarda Fazl'den sz edilmemi olmas da onun nemli bir air olmadn gstermektedir.12 FUZL'NN EDEB KL VE ARLFuzl yaad XVI. yzyldan bugne kadar yetien, Trk Edebiyatmn tannm airleri ierisinde en byk lirik air olarak iir tahtnda oturmaktadr. Doutan air yaratlm olan bu mstesna kabiliyet Trk, Arap ve ran kltrlerinin tabakalap Irak- Arap'ta Arapay. Farsay ve devrinin btn ilimlerini hakkyla renmitir. Eserlerinden tefsir, hadis, kelm, fkh, mantk, hendese, hey'et ve tp ilimlerini ok iyi bildii anlalmaktadr. Bu sebeple kaynaklar ondan Mevln Fuzl diye bahsetmilerdir. Fuzl'yi grd anlalan hemehrisi Ahd, onun lim, fzl, tabiat ho, sohbeti tatl bir insan olduunu, dille iir yazdn, aruz ve kafiye ilminde ve muamma sylemekte usta olduunu, nesrinin sanatl, seili, fakat akc olup herkes tarafndan beenildiini yazmtr. Fuzl, airlii ve limlii yannda faziletli, erdemli byk bir insandr. Alak gnll, dnya malnda hrs olmayan, kanaatkar, ayn zamanda onurlu ve haysiyetli bir kiidir. Dnyann insan alaltan geici isteklerine, fakirliin ve yokluun huzurunu tercih etmi, sabr ve kanaatte ebedi saadeti bulmutur.Fakr mlki taht lem terki efserdr mana kr li'llh deylet-i bak myesserdr mana der.Bana yoksulluk lkesi taht, dnyay terketmek de tatr. Tanr'ya krler olsun, bylece bana kalc bir devlet nasip olmutur.\O, btn iirlerinde bilgi renmeyi, sevgiyi, hogry, alak gnlll, doruluu ve temiz kalplilii tlemi cahilleri, ilmi kendi tezvirlerine let eden okumular, sahte sey-13yidleri, iki yzl menfaat softalar, rvetle i yapan kadlar ve memurlar yererek onlardan ikyet etmitir (bak. kt' alar).Fuzl, yaad lkede deerinin bilinmemesinden, kimsesizlik ve yoksulluk ierisinde yaadndan daima ikyet etmitir. Bu ikyetler, devaml bir koruyucu bulamamann, de-dri bilinmeyerek lyk olduu huzur ve rahat elde edememenin byk airin ruhunda yaratt psikolojik skntlar ve ikyetlerdir. Onun iirlerindeki ikyetlere bakarak sefalet iinde yaayan sefil bir yoksul olduunu sanmak da doru deildir. Hayat madd sknt iinde gemi olmakla beraber, ilmin ve ma'rifetin kadrini bilen bykler katnda hrmet ve itibar grm, Diyarbakr taraflarnda hkim olan Akkoyunlu Elvend Bey'le, Badat valileriyle, Badat kads ve Musul Mirlivas Ah-med Bey vb. ahslarla yakn dostluklar kurmu olduu kaynaklardan, kendi eserlerinden ve mektuplarndan anlalmaktadr.Fuzl veld bir yazar, eitli konularda eserler vermi aydn bir dnrdr. Manzum ve mensur olmak zere Trke, Arapa ve Farsa 15'ten fazla eser yazmtr. Fuzl Trke mensur eserlerini sanatl, seili bir slpla yazar. O, geni kltr, keskin zeks, kvrak kalemi ve air ruhu ile sanatl ve ssl nesrin en mkemmel rneklerini vermitir. O, sanatl bir slpla yazm olmakla birlikte ifadesi son derece akc ve gzeldir. Trke Divan'm nsz, mektuplar ve Hadikat's-s'-eda's onun nesrinin mkemmel rnekleridir. Zeksnn keskinlii, kaleminin ustal, ifadesinin incelii ve gzellii ile hiciv edebiyatmza ikyet-nme gibi bir aheser kazandrmtr. Onun iirleri ierisinde de hicvin hnerli, ayn zamanda en keskin ve acmasz rnekleri vardr.Fuzl, slm tarihinin hazin bir olaym, yetitii lke halknn din duygularnn ok iten ve youn olduu ve her yl matemini tuttuu Hseyin'in ehadetini tranh Hseyin Viz'in Ravzat'-hed'sm esas alarak Hadikat's-s'ed'y yazmtr. Btn kaynaklarn belirttikleri zere Fuzl'nin gl kalemi, seili fakat akc bir nesir slubuyla, zellikle esere yer yer koyduu duygulu iirleriyle konuyu Ravzat'-hed'dan ok daha tesirli telif bir eser durumuna getirmitir. Hadikat's-s'ed, olaylarn anlatlnda Fuzl'nin dilinin akcl, slbunun gzellii, ifadesinin samimiyet ve tesiri ile Kerbel olaynn yazld eserlerin (Maktel-i Hseyin kitaplar) en nls olup i ve Snn btn Trkler arasnda yzyllarca sevilerek okunmutur.Fuzl'nin airliine ve iirlerinin zelliine gelince : Yukarda da deindiim gibi Fuzl eski tabiri ile elsine-i selse denilen dilde (Trke, Arapa, Farsa) iir yazmtr. Trke ve Farsa iki byk divan tertip etmitir. Arapa Divan' elimizde yoktur. Arapa iirlerinin tek yazma nshas Leningrad Asya Mzesi Ktphanesi'nde bulunan 11 kasideden ibarettir. Fuzl'nin Arapa Divan tertip edip etmedii belli deildir.Fuzl'nin air olarak en nl eserleri Trke Divan'm-daki iirleri ile Leyl ve Mecnun mesnevisidir.Fuzl, Trke Divan'nm nsznde iir hakkndaki grlerini yazar. iir Tann'mn baz kullarna bahettii bir l-tuftur. Bu ltf Tann'nn kendisine de bahetmi olduunu syler.Fuzl ocukluundan mrnn sonuna kadar iir yazmtr. iirler onun cier kan, gz ya ile besleyip bytt ocuklardr. zellikle Kerbel toprandan yetiip, orann havasm teneffs etmilerdir. Bu yzden, bu ocuklarn gittikleri her yerde itibar grmelerini ister. Onlar u taifenin errinden korumas iin Tanr'ya dua eder. Bunlardan birisi iirlerini kopye eden cahil ktiplerdir. kincisi kt iir okuyanlardr ki, iir okurken nazm m nesir mi okuduu belli ol-14 15maz. ncs kendilerini air sanp nr sylemeye kalkarak insan iirden nefret ettiren cahillerdir.Fuzl'nin yanl kopya eden ktipler hakknda syledii mehur drtl, hicivde Divan iirimizin incilerinden biridir:Kalem olsun eli ol ktib-i bed-lahrrn Ki fesd- rakam srumuz r eyler Gh bir harf sktyla klur ndiri nr Gh bir nokta kusryla gz kr eylerO kt yaz yazan ktibin eli kalem gibi kurusun. nk rakam yanl ile sevincimizi ac eyler. Bazen bir harf drerek ndir i (az bulunan) nr (ate) eyler. Bazen de bir nokta eksii ile gz kr eyler.Gerek insan olarak, gerekse air olarak tek kalmak isteyen Fuzl, daima en mkemmelin peindedir. Bu bakmdan Divan iirinin geleneine uyarak divanlarn tertip ederken tam bir divan oluturacak ekilde iirler yazd gibi, iirlerinin gerek z, gerekse ifade ve biim bakmndan dolgun ve kusursuz olmasna zen gstermitir.Fuzl, ak ve strap airidir. Onun iirlerindeki lirizmin esasn akn elemleri ve straplar tekil eder. Gazellerinde ve musammatlarnda terennm ettii balca konu aktr. Kendisi de:Menden Fuzl isteme e'r- medh zem Men kam heme szm knedrder. Mehur kt'asnda:lm kesbiyle pye-i rif'at rz-y muhal imi ancak Ik imi her ne var lemde tim bir kl kl imi ancakdemitir (Anlam iin bak. Kt'alar.) 16 Fuzl'ye gre gerek iir dertten ve elemden bahseden iirdir. Ancak byle olan iir insana tesir eder. Zevk ve elence iinde yaayan bir airin sznde tesir olmaz.Fuzl, ehit kanlaryla yorulmu, bir lkede yetimi, hamisiz sknt iinde yaamtr. O, ektii sknt ve elemleri sanat dehasyla yourarak iirlerine sermaye yapmtr. ektii straplar airi olgunlatrm, onu dnyann geici zevklerine deer vermeyip manev hazlara yneltmitir.Fuzl'nin ak mene itibariyle beer bir aktr. Diva-nmdaki btn gazelleri ak duygularnn, hicrann, ayrlk aclarnn, terennm, sevgilinin gzelliinin tasviridir. Fuzl aktan ve akn elemini ekmekten menmundur. Bakalarnn evrini ve cefasn ekmeyi, halkn ayplamasna katlanmay kln tabi bir cilvesi sayar.Aktaki sebatn ve tahammln byk ak kahramanlar Mecnun ve Ferhad'm ak ile karlatrr. Kendi ak onlarn-kinden ok daha fazladr.Mende Mecnundan fzn klk isti'dd var k- sdk menem Mecnnun ancak ad var Yazanda Vmk u Ferhd u Mecnn vasfn ehl-i derd Fuzl adn grdm ser-i tmra yazmlar Bildm tark-i k hatarnkdr veliMen dnmezem bu yoldan lm olsa gayeti(Beyitlerin aklamalar iin semeler ksmna baknz.)Fuzl, iirlerinde devrinin yaaynda nemli yer tutan padiah, taht, ta, asker, kul gibi kelimeleri ok kullanmtr. Kendisini bazen ak lkesinin, bazen mihnet ve kanaat lkesinin padiah saymtr (bk. II. mseddes). O kendisini dnya padiahlarndan stn grerek bir kt'asnda yle der: Padiah askerlerine rvet olarak altn gm verip17yz fesad ve fitne ile lkeler alr, sonra ald lkenin asayi ve emniyeti iin urar. Felein bir ters dnmesiyle, ne kendisi, ne askeri, ne de lkesi kalr. Oysa ben yle bir sultanm ki, szmn feyzi zaferler kazanr. Her szm Tanr'nm yardm ile denizler ve karalar tutan bir pehlivandr. Nereye gitse ne vergi, ne hara alr. Hangi lkeyi ele geirse, kimseye zarar dokunmaz. Felein dn ona bir zarar vermez. Sultanlar bana yardm teklif etmesin ki, basmdaki kanaat tac bana kfidir. lmsz kiilerin (beka ehlinin) yiyecek iin lml kiilere (fena ehli) el amasndan Tanr korusun (iirin metni iin bk. A.240).Yine bir beytinde yle demitir :Devlet-i dny in ekmem seltn minnetin Fakr sultn menem kim devletmdr cvidn Dnya mutluluu iin sultanlarn minnetini ekmem. Ben yokluk sultanym. Benim mutluluum ebedidir.Fuzl gzele, iyiye, doruya ktr. Ondaki akn ve sevginin beden, sefil hazlarla ilgisi yoktur. Onun ak madd nazlarn stnde tasavvufun ilh ak ile ok iyi uzlaan ulv bir aktr. Bu yzdendir ki, Fuzl'nin btn iirlerinde ilh ak terennm ettiini kabul edenler vardr. ahsen ben bu kanaatte deilim. Onun aknn dnya gzellerine kar duyduu madd bir ak olduuna bir iki rnek verelim: Ey b-vef ki det olupdur cef sana Bi'llh cefdur olma demek b-vef sanaGeh nz u geh girime v geh ivedr in Cann sevenler olmasa yeg in sanaEy melek - sm ki senden zge hayrandur sana Hak bilr insan dimez her kim ki insandur sana Dehr vakf itmi meni nev-res cevanlar akna Her yeten meh-ve esr-i hatt hl eyler meni(Beyitlerin aklamalar iin semeler ksmna baknz.)18 Fuzl'nin iirlerinde rindlik aktan sonra en kuvvetli unsurdur. Dnya malna nem vermeme, istina, yani gz ve gnl tokluu, softa zahitlere ve vaize atana, saki, arap, meyhane, onun iirlerinde ok geen temalardr. Rindlik ayn zamanda kln icab olduu iin Fuzl'nin kane iirlerin-deki gibi rindne iirlerinde de derin bir his kuvveti ve iiriyet vardr. Fuzl ile Hafz arasndaki benzerlik de bu yzdendir. Her ikisi de doutan airdir. kisi de ayn slam ve edeb kltrle yetimitir. Her ikisinde de tasavvufun byk etkisi vardr. Her ikisi de rind ruhludur. Fakat ne Hafz ne de Fuzli mutasavvf air deillerdir. Fuzl'nin limlii, Hafz'm ise rindlii daha ar basar.rnek olarak Fuzl'nin:Secdedr her kande bir bt grsem ynm benm Hah m'min hah kfir dut budur dnm benmNerede bir gzel grsem ona secde etmek benim detim-dir. O gzel ister kfir ister m'min olsun benim dinim budur beytini ran'n byk gazel airi Hfz'dan aynen evirmitir. Bu beyitte kendisine taplan gzel kimdir? Tann mdr, insan mdr? Beyit her iki ekilde de yorumlanabilir. te iki byk air engin ruhlarnn aik ve sevgi duygularm tasavvufun kl sonsuzluunda ulvletiren byk liriklerdir.Fuzl'nin iirlerinde tasavvufun nemli bir yeri ve etkisi vardr. Ne var ki o, her eyden nce bir sanatkrdr. Tasavvuf onun iin bir gaye deil bir vastadr. Fuzl beden nazlarn stne kartarak ulvletirdii akn tasavvufun mecazlar ile yourmutur. Onun iirlerini balca unsurlar olan akn aclarna tahamml, elem ekmek, halkn ayplamasna (me-lmet), bakalannm (ayar) cefasna katlanmak, sabr, alak gnlllk, btn bunlar tasavvufun da dayand esaslardr.Fuzl'nin gazellerinin konusu ak duygular, rindlik, felekten ve tahinden ikyet, halkn ve rakiplerin eziyetleri, sevgilinin cefas, aynlk aclar, yalnzlk, kimsesizlik vb. dir. Onun(19iirleri ahlar, figanlar, kanl gzyaslr ile doludur. airin cieri yanm, kebab olmutur. Vcudu bazen sevgilinin cefa oklar ile delik deik zrh giymi gibidir, bazen vcudundaki yaralarn parmaklaryla kefen giymie dnmtr. Fuzl, bunlarla, ilgili olarak yapt mazmunlarla duygularnn derinliini ifade etmek, iirinin tesirini artrmak ister.Fuzl, akn zorluklarna seve seve katlanr. Akn strap ve elemlerinden, sevgilinin cevr cefasndan, ayrlk aclarn ekmekten memnundur. Aknn ateini azaltp sndrr korkusuyla vuslat istemez. Btn bu duygularla Fuzl, kendisine baka airlerinkinden ayr orijinal bir iir dnyas yaratmtr. Cef v cevr ile mu'tdem anlarsuz nolur hlm Cefsna had evrine pyn olmasun y Rabem'-i m- firkatem subh- visali neylerem Bulmam yanmakda bir hl zge hli neyleremIk derdiyle hoem el ek ilcumdan tabb Klma derman kim helkm zehri dermnundadurAknn artmas iin Mecnun'un azndan Tanrya yalvaran yine Fuzl'dir:Y Rab bel-y k ile kl in meni Bir dem bel-y kdan itme cda meniAz eyleme yetni ehl-i derdden Ya'n ki oh bellara kl mbtel meniAkn kemli, yani tamh n canm canan iin feda edebilmesidir. Cann sevgilisine feda edemeyen kendi cann seviyor demektir:Can kim cnn in sevse cnnm sever Can in kim ki cnnm sever cnm severCnn ise matlb tama' candan kes Matlb ise cn md canandan kes Can sevmek ile myesser olmaz cnn Y mundan md y tama' andan kes 20 Fuzl, Leyl ve Mecnn mesnevisinde Mecnun'un Leyl-ya olan akn madd hazdan derece derece uzaklatrrken Mecnun'un noksansz tam bir k: olduunu Mecnun'un dilinden syletir :k oldur kim klur cnm feda cananna Meyl-i cnn itmesn her kim ki kymaz canna Cann cnna virmekdr kemli kun Virmeyen cn itiraf itmek gerek noksannaFuzl, sevgilisi urunda tek bir can deil, keke bin tane canm olsayd da her biri ile bin kez sana can feda etseydimder:Min cn olayd k men-i dil - ikestede T her biriyle min kez olaydum feda sanaFuzul, iirlerinde terennm ettii akn Leyl ve Mecnn mesnevisinde hikyelendirmi gibidir. Yani Fuzl kendi duygularn bu iki kahramana syletir. Onlarn macerasn deta kendisi yaamtr. Fuzl'nin Leyl ve Mecnn'unun Trk Edebiyatnda yazlm btn Leyl ve Mecnn'lardan stn ve gzel oluu bu yzdendir.Fuzl, Leyl ve Mecnn mesnevisinde yazd gibi, gazellerinde de dnyadaki gzellere kar duyduu beer ak ycelterek madd hazlarm stne kartr. Bu yce ve ulv akn madde ile ilgisi yoktur. Bu ak snrsz, engin bir sevgi, insana manev haz veren yce bir duygudur.Fuzl, Arap ve ran airlerini ve bunlarn edebiyatlarn ok iyi bilir. Nizam, Hkn, Hsrev-i Dihlev, Hafz ve Cm onun en ok beendii ran airleridir. Trk airlerinden en ok Nev, Habb ve Necati'yi beenerek onlara nazireler yazmtr. Nev'den nce Dou Trkesiyle iir yazan airlerden Lutf'nin bir gazelini tahmis etmitir. Bu airler Fuzl'nin edeb kiiliinin gelimesinde etki yapm olmakla birlikte o bu etkileri sanatkr dehasyla yourarak tamamyla ahs bir air hviyetiyle iirlerine ahsiyetinin damgasn vurmutur.21Divan iirimizin malzemesinin ve ifade vastalarnn btnairler iin ayn oluu sebebiyle bir iirde airin mahlas bulunmazsa iirin kime ait olduunu tespit etmek gtr. Oysa Fu-zl'nin iirlerinde mahlas bulunmasa da ona ait olduu kolayca anlalr.,Fuzl, iirlerinde sanat ve hner gstermeye merakldr. Trke Divan'mn bandaki tevhidi, su, gl, haner redifti kasideleri onun sanatl kasidelerindendir. Gazellerinde de sanatl beyitleri oktur. Ne var ki, bu hnerleri ve sanatlar o kadar kolay yapm, iirlerin iine yle yerletirmitir ki, bunlar ifadeye bir arlk vermedii gibi ilk bakta grnmezler. Ancak dikkat edilip zerinde durulunca anlalr, fark edilince de iire ayr bir gzellik ve deer kazandrrlar.Fuzl'nin iirlerinin ok nemli bir hususiyeti onun ifade gc ve Trkeyi kullan ustaldr. iir her eyden nce bir sz sanatdr. Duygular ne kadar derin, ne denli cokun olursa olsun ifade edilemezse sr meydana gelmez. Fuzl Trkeyi aruzla ifadede ok ustadr. Bir vezin kusuru olan imle Fuzl'nin dilinde ok azahntr. O, dile tasarrufu, Trkenin ifade imknlarndan yararlan ile iirlerine akc ve samimi bir ifade gc kazandrmtr. Fuzl, duygularn iir halinde ifadelendirirken geni edeb kltrnden yararland gibi, dili kullan.ustal ve ana dili zevki ile ifadesine canl, scak bir hava vermitir. Arapa ve Farsa kelime ve terkipleri kullanm olmakla beraber onun iirlerinde terkipler ok azalmtr. Onun, beyit ve msralarnda tamamyla Trke ifade hakimdir. iirlerinde Trke deyimleri ve ataszlerini pek sk kullanr. Fuzl, Trk dilini yle ustalkla kullanmtr ki pek ok beyitleri ve msralar birer sehl-i mmtenidir, yani insana sylenmesi kolay gibi grnen gzel iirlerdir.Fuzl, Divan Edebiyatmzn hreti en yaygn, etkisi en geni ve srekli airidir. Divan'mda Fuzl'ye naziresi bulunmayan Divan airi hemen hemen yok gibidir. Divan airleri ierisinde de halka en ok inen ve sevilen air Fuzl'dir. Tekke airleri, zellikle Bekta evreleri Fuzl'yi kendilerine ok yakn bularak Nesm, Hat, Kul Himmet gibi Fuzl'yi de Bekta byklerinden saymlardr. Gevheri, k mer bata olmak zere az ok okumu btn saz airleri Divan iiri kltrlerini Fuzl'nin iirleriyle gelitirmiler, onun etkisinde kalmlardr.22 23eESERLERManzum olanlar : 1. Trke Divan : Fuzl'nin sanat gcn gsteren en tannm eseridir. Daha hayatta iken iirlerinin elden ele dolaarak btn Trk lkelerinde okunmu olduu tezkirelerden ve Divan'n el yazmalarndan anlalmaktadr. z bakmndan dolgun iirler yazm olan Fuzl, ekle de nem vererek divan tertibine zen gstermitir. nk onun gerek Trke gerek Farsa Divan'lan, tertip ve muhtevalar bakmndan eksiksiz tam birer divandr.Trke Divan, mensur bir nszle balar. Yer yer manzum paralar da bulunan bu nszde szn deerini belirterek onun yaratcs Tanr'yi ver. iir ve airlikle ilgili yetleri verir. iirin ylesi vardr ki, hikmetin ta kendisidir diyen Hz. Peygamberin, iirin derecesini ykseltmi olduunu belirterek ona da selt ve selmdan sonra kendisinden sz eder. iir syleme istidadnn yaradlnda bulunduunu, edep ve bilgi tahsili iin gittii okulda kk yata iir yazmaya baladn, az zamanda hretinin etrafa yayldn syler. ocukluk zamannda yazm olduu gazellerini bir araya toplayarak ufak bir divan meydana getirmi olduunu sylerse de, bu divan zamanla airin mr boyunca yazd, sann sakalnn aard-m bildirdii gazelleri, kasideleri ve dier Trke iirleri ile zamanla kabarm, 40 kaside, 302 gazel, 1 mstezat, 1 terkib-i bend, 3 terci-i bend, 2 mseddes, 3 muhammes, 2 tahmis, 3 murabba, 42 kt'a ve 72 rubaiyi iine alan byk bir Divan meydana gelmitir (Trke Divan, i Bankas yayn, Ankara, 1958). Fuzl Trke Divan'mm nsznde btn mrnde Irak- Arap-tan dar kmadn, mevki ve makamna baklarak iir- lerinin hor grlmemesini, gerekte Kerbel'nn erefli topranda yetitikleri iin derecelerinin stn olduunu syler. iirlerinin gittikleri yerde itibar grmesi iin dua eder. zellikle u taifenin errinden korumasn Tanr'dan diler. Birisi kabiliyetsiz, cahil ktiplerdir ki bazen bir harf drerek ndir i nr eyler, bazen da bir nokta eksik yazarak gz kr eyler, ikincisi air yaratlta olmayan, meclislerde iir okurken, nazm nesrinden seilmeyip iirin gzelliini yok edenlerdir. ncs daima ktlk dnen zalim hasetilerdir ki, yetersiz ve kt yaratllar ile iir syleme iddiasnda bulunurlar. iirin inceliklerini ve szn hakikatini anlamadklar halde, mnsz bo lflarla Fuzl'nin iirine mdahale ederek onlar) dinleme zevkini yok ederler.Divann kasideler blm, onun bilgisini ve ustaln gstermek istedii sanatl bir tevhid ile balar. Kasideleri arasnda Hz. Peygamber iin yazm olduu 9 na'tten en tannm olan su redifli mehur na'fi, davan iirimizin aheserlerindendir. Fuzl'nin btn kasideleri ustaca yazlm olup gerek muhteva, gerek ifade bakmndan drt ba mamur kasidelerdir.Fuzl gazeller blmnde her harften kafiyeli gazel yazmak suretiyle divan tertibinde ekle de ne kadar nem verdiini gstermitir. nk o yazdklarnn daima en mkemmel, drt ba mamur eserler olmasn istemitir. Gazellerinin hemen hepsi lirizm bakmndan dolgun, kolaylkla sylenmi, ahenkli ve akc iirlerdir. Musammatlar iinde Habb'ye nazire ola-rafc yazd mseddesiyle "Ne verseler ana kir ne klsalar ana d" sehl-i mmteni msramm bulunduu mseddes, hocasnn kz iin yazd rivayet edilen mehur murabba, divan edebiyatnn deerli incileridir. Fuzl'nin divanmdaki kt'a ve rubaileri de onun byk air olduunu gsterecek deerde iirleridir.Trke Divan'n elde bulunan en eski yazmas 979/1571 tarihinde lmnden 19 yl sonra kopya edilmitir (niversite24 25Ktphanesi T. Y. 5465). 984/1576'da Kerbel'da yazlm olan nsha (Ankara Eski Eserler Kitapl No. 101) ile, yine ayn ylda Hseyin b. Glen adnda bir mstensihin yazd nsha (Konya Mevlna Mzesi No. 404), 990/1582 tarihli deerli bir yazma (Ali Emir, Manzum eserler No. 342), 995/1587 (Top-kap Saray kitapl, Revan ksm, No. 749), 999/1590 (Sley-maniye, Lleli kitapl No. 1912) tarihli yazmalar Trke Divan'n en eski nshalar arasnda olup zel kitaplklar dnda stanbul ve Anadolu ktphanelerinde 70 el yazmas tespit edilmitir. (Mjgan Cunbur, Fuzl Hakknda Bir Bibliyografya Denemesi, stanbul, 1956). Trkiye dnda bulunan en eski yazmalardan 981, 991 ve 997 tarihlerinde kopya edilmi nsha Leningrad Asya Mzesi kitaplndadr.Trke Divan'n eski harflerle basklar Tebriz'de (1247, 1266, 1260); Bulak'da (1254, 1258); Takent'te (1311); stanbul'da (1268, 1284, 1278, 1291, 1296, 1318, 1329) yaplmtr. Ayrca Fuzl Klliyat iinde de Trke Divan'n birok basklar vardr (1268, 1286, 1296, 1408, 1318, 1342). Trke Divan'n yeni harflerle 4 basks yaplmtr (Abdlbki Glpnarh, Fuzl Divan. 1. bas. 1948, 2. bas. 1961; Ali Nihat Tarlan, Fuzl Divan, 1,1950;Kenan Akyz, edit Yksel, Mjgan Cunbur, Sheyl Beken Fuzl, Trke Divan. 1958) Trke Divan Baku'da da Rus harfleriyle iki defa bastrlmtr (Hanit Aras-h, Baku 1944, 1958).2. Farsa Divan : Fuzl'nin bu divan Trke Divan'n-dan daha kalndr. inde 49 kaside, 410 gazel, 1 terkib-i bend, 1 murabba, 1 mseddes, 46 kt'a, 105 rubai vardr (Hasibe Ma-zolu, Fuzl, Farsa Divan, Ankara, 1962). Fuzl bu divanna da mensur, manzum kark bir nsz yazmtr. nszde ilh feyzin bir hazinesi olan szn deerinden, bunca yldr binlerce yazar bu hazineden harcadklar halde bitip tkenmek bilmediinden bahsederek insana konuma kabiliyetini balayan Tann'ya kreder. Peygamberin iir bir szdr. Gzeli gzel. irkini irkindir hadisini alarak insann gzel iir syleyebilmesi iin, iir syleme artlarnn bulunmas gerektiini belirtir. Halbuki kendisinin (gzel iir syleyebilmesi iin artlar uygun deildir. nk o sultanlarn glgesinden uzak, uursuz ve idaresiz halkndan dolay harab bir yer olan Irak- Arap' ta domu ve yaamtr. Oras yle bir bahedir ki, salnan servileri sam yelinin kasrgas, goncalar mazlum ehitlerin mezarlarnn kubbesidir. Oras yle bir zevk meclisidir ki, arab paralanm cierlerin kan, musikisi avare gariplerin iniltileridir. Ne mihnet artran sahrasnda bir rahat rzgr esmi, ne de bellarla dolu lndeki tozlar yattracak efkat bulutunun midi belirmitir. Byle bir ile bahesinde gnl goncas nasl alr, dil blbl ne terennm eder (bk. Farsa Divan Tere.) diyerek yetitii ortamn manev havasn, iirlerinde neden dert ve elemi terennm etmi olduunu aklar. iir msabakasn zevk ve safada olann deil de, dert ve elem ekenin kazanacan kabul eder. Farsa Divan'n tertipte, dier eserleri yznden gecikmi olduunu belirtir. Burc-i evliya olan Badat'n, Necef ve Kerbel'mn havas, suyu ile yetimi iir yetimlerinin gittikleri yerde sayg grmesi, iirden anlamayan, lfz ve mn inceliklerine uluorta itiraz eden cahillerin ayaklan altnda ezilmemesi iin dua eder. Fuzl mahlasn niin aldm da bu nszde anlatm olduu yukarda gemiti. Bu nsz Farsa Divan yazmalarnn bazlarnda vardr (bk. Farsa Divan, IX-XII, 1-16; bu nszn ilk basks iin bk. Faik Reat, Fuzl'nin Gayrimatbu E'n. stanbul, 1314, 34-48).Farsa Divan'da kasideler blmnn banda Fuzl'nin Hakan, Hsrev ve Molla Cam'ye nazire olarak yazd ve Eni-s'1-kalb adn verdii uzun kasidesi vardr. Fuzl bu kasidesini Sultan Sleyman devletinden fetih tesiri erisin diye adalet yeri olan stanbul'a gndermi olup Kanun'nin Badat' fethinden nce yazmtr. Mn ve ifade bakmndan gl kasi-delerindendir '(Bu kasidenin ilk basks ve tercmesi iin bk. Cafer Erkil, Enis'1-kalb, stanbul 1944).26 27Fuzl, Hz. Ali'yi ve ocuklarn daha ok Farsa Divan'ndaki kasidelerinde vmtr. 50 yldr Ali'yi vdn, onu ven dier airler gibi ondan uzak olmadm, daima kapsnn topram tavaf ederek ptn syler (Farsa Divan, 153). Yine bir kasidesinde de Ehl-i Beyt'in hakir mensubu ve vcs olduunu syleyerek sz glzannda natka blblne gzel terennmler frsat dtke Peygamber evldn vmek faziletini zavall Fzl'den esirgememesi iin Tann'ya yalvarr (Farsa Divan, 141). Sam Mirza Tezkiresi'nde (yazl 957/1550, Vahid Destgr, Tuhfe-i Sami. Tahran, 1314) Fuzl'nin iirlerinin ounun din imamlar hakknda olduu kaydndan Farsa kasidelerinin kastedilmi olduu aktr. Bu kasideler Farsa Divan yazmalarnda yoktur. Sleymaniye Ktphane-si'nde (Lleli kitapt No. 1912) 999/1591 istinsah tarihini tayan Fuzli Klliyat'nn kenarlarnda olup Farsa Divan bas-ksndaki kasidelerde bu yazma nsha esas alnmtr. Farsa kasidelerden 30 kadar Abdlkadir Karahan tarafndan Mill Ktphane'ye satlan ikinci bir nshada bulunup Ali Nihat Tarlan'm tercmeleriyle birlikte yaymlam olduu 8 kaside bu yazmadan alnmtr. Farsa kasidelerden Divan'n basksndan nce yaymlanm olanlar ve tercmeleri iin bk. Ali Nihat Tarlan, Fuzl'nin Bilinmeyen Kasideleri (Trk Dili ve Edebiyat Dergisi III, 193-207, 411-427, IV, 257-260); Kemal Edip Krkolu, Fuzl'nin Bilinmeyen Farsa Bir Kasidesi (Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi IV, 315-320); ayn yazar, Fuzl'nin Bilinmeyen Birka iiri (Dil ve Tarih-Corafya Dergisi V, 317-319); Hasibe atba (Mazoglu), Fuzl'nin kiMed-hiyesi (Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi IV, 207-211).Fuzl'nin Farsa Divan'ndaki gazelleri mn ve mazmun bakmndan Trke gazellerinin ayndr. Bu gazellerle musam-mat, kt'a ve rubai gibi dier nazm ekilleriyle yazd Farsa iirleri de ifade bakmndan kusursuz, kolay sylenmi, ahenkli ve akc iirlerdir. Farsa Divan'mn en eski yazmas Fuzl hayatta iken 20 cumade'1-l 959/1552'de Badat'ta Habbullah sfahan tarafndan yazlan bir nshadr (Manisa Muradiye Ktphanesi No. 2668). 984/1576'da Kerbel'da yazlm olan Trke Divan'n kenarnda Farsa nsz ile batan bir ksm gazelleri vardr. Farsa Divan'n eski bir nshas 988/1580'de Badat'ta yazlmtr (Millet Ktphanesi, Carullah Ef. ksm, No. 1670). Leningrad Asya Mzesi Ktphanesi'ndeki Fuzl klliyat iinde bulunan Farsa Divan 997/1589 istinsah tarihini tar (Bu yazmadan yaplm semeler iin bk. Hamit Arasl, Fuzl'nin Farsa iirleri. Bk, 1958). Divan'n dier yazmalar iin bk. Hasibe Mazoglu, Fuzl'nin Farsa Divan le lgili Aratrmalar (Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi XIV, 73-85); ayn yazar, Farsa Divan, IX-XII; M. Cunbur, a.g.e., (46-48). Yukarda ad geen Farsa Divan basks, Fuzl'nin btn Farsa iirlerini iine alr. Divan'n Ali Nihat Tarlan tarafndan yaplm tercmesinde kasidelerin ve rubailerin tercmesi yoktur (Farsa Divan Tercmesi, stanbul, 1950).3. Arapa iirler : Fuzl'nin Arapa Divan' elde yoktur. Kaynaklar Arapa iirlerinin bulunduunu kaydettikleri halde, Arapa divannn olduunu sadece Sadk syler. l, Knh'l-ahbr'nda Faris ve Trk mkemmel Divan ve ArabveDer ve Rum elsinede kasid-i belgat-nin mdevven olduktan mada diyerek Trke ve Farsa Divanlarn belirttii halde, Arapa yalmz kasidelerinin bulunduunu yazar. Nitekim bugn iin elde Fuzl'nin 11 kaside ile, eksik bir kaside hissini veren bir kt'as olup Divan yoktur. Bu iirlerin hepsi 465 beyittir ve 7'si Peygamber, 3' Ali iin yazlmtr. Dier ikisinde vd ahsn kim olduu belli deildir. Fuzl'nin bu Arapa iirlerinden de Hazret-i Peygamber'e byk sevgisi ve ball olduu anlald gibi, Ali'ye yazdklarndan da ilii aka belli olmaktadr. Bu kasideler mazmunlar, mecazlar, tebih ve hayaller bakmndan Trke ve Farsa iirlerinin ayndr. fade ve ekil bakmndan kusursuz olan bu iirler, onun Arapay28 29ok iyi bildiini gsterir. Fuzl'nin Arapa iirlerinin tek yazmas Leningrad Asya Mzesi Ktphanesi'ndeki H. 997 istinsah tarihini tayan Fuzl Klliyat iinde 189-199 yapraklar arasndadr. Fuzl'nin Arapa iirlerinin bulunduu bu yazmay ilk defa haber veren E. Berthels olmutur (Bulletin de l'Aca-demie des Sciences de l'URSS, 1930, 297-306). Ayn msterik bu Arapa iirlerin zelliklerini inceleyerek Rusa tercmeleri ile birlikte yaymlamtr (Memoires du Comite des Orientais-tes V, 39-71). Arapa iirlerinin metni Hamit Arasl tarafndan Asya Mzesi'nde bulunan yazmadan alnarak Baku'da bastrlmtr (1958).4. Leyl ve Mecnn : Fuzl'nin Leyl ve Mecnn'u bu konuda yazlm olan eserlerin en gzeli olup Trk edebiyatnn aheserlerindendir. Mesnevi ekliyle yazlm olan bu manzum eser 3096 beyittir (Necmettin Halil Onan, Leyl ile Mecnn. stanbul, 1956). Latif tezkiresinde Fuzl'nin hamseye cevap olarak (yani Nizam'nin hamsesi gibi) be para kitab olduu ve ilerinde en ok Leyl ve Mecnn'un tannd yazldr. K-nalzde, Beyan ve Riyaz tezkirelerinde de Fuzl'nin hamsesinin olduu tekrar edilmitir. Sadk ile l, yalnz Leyl ve Mecnn'dan sz ederek Fuzl'nin hamsesinin olduunu yaz mazlar. Fuzl'nin bugn elde be mesnevisi bulunmayp Leyl ve Mecnn'dan baka Beng Bade ile Sknme mesnevileri vardr. Sadk'nin yazd h u Ged mesnevisi bugne kadar ele gememi olduundan Sadk'nin yanlm olduu dnlebilir.Fuzl, Leyl ve Mecnn'un Sebeb-i nazm- kitb ksmnda eserini niin yazdn anlatr: Kanun'nin ordusu Badat'ta iken nice Rum diyar zariflerinin, yani ilimden ve sanattan anlayan kiilerin bulunduu bir sohbette Leyl ve Mecnn hikyesinin Acem'de ok olduu, Trkler arasnda bulunmad zerinde konuulur ve Fuzl'den bu konuyu yazmas istenir. Fuzl, iin gln ve kendisini imtihan etmek istediklerini I anlar. Kendisine byk bir gveni olan air, bu g ii baarmak zere kalemine sarlm, bir yl iinde 942/1535'te eserini tamamlayarak Badat valisi Veys Bey'e sunmutur.Fuzl eserini yazarken daha nce yazlm olan Leyl ve Mecnn'lar grm ve bunlardan faydalanmtr. Ancak, Sebeb-i nazm- kitb da bu hikyenin Trkler arasnda bulunma-I dn sylemesi zerinde durmak gerekir. Neva'yi okuduu aka bilinen, iirlerine pek ok nazireler yazan Fuzl'nin, Neva'nin Leyl ve Mecnun'unu bilmemesi dnlemez. Ancak, Neva'nin eseri Dou Trkesi ile yazlm olduundan Leyl ve Mecnn'un Bat Trkleri arasnda bulunmadn kastetmi olmaldr. Osmanl sahasnda daha nce yazlm olan Mamdullah Hamd, Behit, Ahmed-i Rdvan, Celil, Sevday ve Hakiri gibi airlerin eserlerini de duymad anlalyor. Leyl ve Mecnn'da Fuzl, Nizam'nin eserini esas olarak alm, Hatif'nmkinden de faydalanmtr. Trk airlerinden Hamdullah Hamd, Celil, Sevday ve Hakir'nin eserlerinde bulunan baz motiflerin Fuzl'nin eserinde de bulunmas yznden Fuzl'nin bunlarn eserlerini grm olduu kansna varmak, onun Trkler arasnda bu hikyenin bulunmad ifadesi ile bir eliki meydana getirdiinden Fuzl'nin bu motifleri baka yerlerden aldm dnmek daha yerinde olacaktr (A. Sim Levend, Arap, Fars ve Trk edebiyatlarnda Leyl ve Mecnn hikyesi. 1959, 262).Fuzl, Leyl ve Mecnn kitabna, bu eser bahanesiyle ak yaradln esas yapan Tanr sevgisini anlatmak istediini, bunun ise ok g olduunu szlerini Leyl gibi i ac, Mecnun gibi gnl yakc yapmas iin Tann'dan yardm diledii rubai ve bir sahifelik mensur seili bir nsz (dibace) ile balar. Sonra Arapa, Farsa, Trke kark bir m-nacat, tevhid, tekrar mnacat, kaside ekliyle yine bir tevhid, kendisine hitab eden bir para, na't, miraciye, yine Peygamberi ven Arapa, Farsa, Trke kark bir kaside, sakiye hitabla30 31balayan ve kymetinin bilinmediinden yakman bir para, Kanun'yi ven bir kaside, sebeb-i nazm- kitab, Veys Beg iin vg vardr. Bunlardan sonra Fuzl hikyeyi anlatmaya balar.Leyl ye Mecnun aslnda bir Arap halk hikyesidir. Bu hikyenin Mecnun mahlasn kullanan Kays bin Mulevvah adl bir Arap airinin ak macerasnn halk hikyesi hlini ald sylenmektedir (Kays bin Al-Mulavvah ve Divan, hazrlayan; Dr. evkiye nalck, Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi yaynlan 1967). Bu halk hikyesi Fuzl'nin hayatnn byk bir ksmn geirdii sanlan Hille'de ok yaygndr. 13. yzylda ranl air Genceli Nizam, bu hikyeyi hamsesindeki be mesnevisinden birisine konu yapmtr (eviri: A. N. Tarlan, M. E. B. ark -slam Klsikleri, st. 1943). Nizam'den sonra ranl (ve Trk birok air tarafndan Leyl ve Mecnun hikyesi yazlmtr. Bunlarda asl konu ayn olmakla beraber hikyenin tertibinde, olaylarda ve temalarda deiiklikler yaplmtr. Fuzl, kendisine zg duyu ve anlat zellii ile ve hikyenin iine serpitirdii ok gzel ili gazelleriyle Mecnun'un ve Leyl'nm akm sanki kendisi yayormu gibi iten bir ifade ile anlatmtr.Fuzl eserinde, Mecnun'un madde ile olan ilgisini derece derece keserek onu madd nazlarn stnde ulv ve ilh bir aka ykseltir. iirlerinde zelikle dert ve elemi, ayrln aclarn terennm ederken engin bir his kuvveti gsteren Fuzl iin bu romantik ak hikyesi ok uygun bir konu olmu, bu yzden de ayn konuyu ileyen baka airlerden daha stn bir basan gstermitir.Fuzl'nin bu eserinin Trkiye ve Trkiye d ktphanelerde pekok yazmalan vardr. 987/1579 istinsah tarihini tayan en eski yazma Topkap Mzesi Ktphanesinde olup Trkiye ktphanelerinde 23 yazmas tespit olunmutur (bk. M. Cunbur, a.g. e.,50). Fuzl klliyat basklar ierisinde yaym- lanm olduu gibi, stanbul'da eski harflerle ayr basklan da yaplmtr. Yeni harflerle yaplm ilk nemli basks, Necmettin Halil Onan'n yaymlad tenkitli baskdr (st. 1955).5.Beng Bade : Fuzl'nin ah smail'e ithaf etmi olduu bu Trke mesnevisi 444 beyittir. Eserin banda ahsmail'i ven air, eserini genlik yllannda, ah smail'in Badat' fethi (1508) nden ve douda zbeklerle savandan sonra,1510-1530 tarihleri arasnda yazm olmaldr.Eserin konusu arap ile esrar arasnda hayale dayanan bir mnazaradr. air eserinde tevhid, mnacaat ve na'tten sonra Ali'yi, sonra da ah smail'i ver. Tahtin ah smail'den bakasna haram olduunu, zamann Cemid'i olup padiahlar bandan kadeh yaptn syleyerek, ah smail'in zbek han eybek'in ban kesip kafa tasn gmle kaplatp kymetli talarla ssleterek arap kadehi yapm olmasna iaret eder. Rak, boza, nebiz denen hurma arab da bu mnazaraya katlrlar. Saki, meze, kebap, mferrih macun gibi, ilgili kelimeler de ahslandnhr. Bade ile Bengin savamas sonunda, Bade sava kazanr. Tahir Olgun, Fuzl'nin bu eserinin sadece ho vakit geirmek iin yazlm bir eser olmadn, airin badeden ah smail'i, bengden de II. Bayezid'i kastederek bunlar arasndaki rekabette ah smail'i stn getirerek eserini ithaf ettii ah smail'e iltifat etmek gayesini gttn ileri srmtr (Fuzl'ye dair, stanbul 1936, 4-13). Bu eser Fuzl klliyat basklanna alnm, ayrca yeni harflerle de tenkitli basks yaplmtr (Kemal Edip Krkolu, Beng Bade. stanbul, 1956).6.Hef t Cm : Sk-nme ad ile de tannan bu Farsa eser,327 beyitlik bir mesnevidir. Bata 38 beyitlik bir parada Fuzlgaflet uykusundan uyanarak akln bana toplayp Tanr'nmeserlerine baktnda meyhaneden daha iyi bir yer ve pr-i Imu-gandan daha kmil bir insan gremez. Pr-i mugana dnyannevrinden, cefasndan ikyet eder. O da: Felee kabahat32 33bulma, senin ilerindeki glk aklndan ileri geliyor. Onun her kurduu hayal Tanr'nn kazasna aykrdr. Ondan kurtu-lursan, gamdan da kurtulursun. ifa evi olan meyhaneye gel, derdinin devasn araptan iste. Haftann yedi gn yedi yldz (seyyareler)m kadehinden arap i der. Fuzl pr-i mugan-dan eriatta haram olan deil, ona nizam veren arab ister. Onu iince gnl zevk ve evk ile dolar. rfan kaps alr, bo gnl srlarla dolar. Bu yedi kadehten her birini itike onun neesinden ney, def, eng, ud ve tambur ile mnazara eder. Onlarn ak srrn bilemeyeceini syler. Yedinci kadehten sonra mutriple mnazara ederek ak srlarn ona aar, bunlar herkese amamasn ondan ister.Sk-nme batan sona kadar tasavvuf bir anlam tayan mistik bir eserdir. Farsa Divan yazmalarnn hepsinin sonunda bulunan Sk-nme, Fuzl Klliyat basklar iinde de vardr. Yazmalarla karlatrlm metni Farsa Divan'la birlikte bastrlmtr (Farsa Divan, 673-712; Sk-nme'nin tercmesi : Ali Nihat Tarlan, Fuzl'nin Farsa Divan, 206-221). Sk-nme' nin aatayca manzum tercmesi Muhammed Resul Mirza tarafndan yaplmtr. 7.Hadsi Erba'n Tercmesi: Manzum krk hadis tercmesidir. Fuzl'nin tercme ettii bu hadisler, Neva'nin de a-ataycaya tercme etmi olduu, Molla Cami'nin Hadis-i Erba'in adl eserindeki hadislerin tercmesidir. Eserin banda mensur ufak bir nsz vardr. Her hadis drder msrahk birer kta ile tercme edilmitir. Eserin stanbul ktphanelerinde, Leningrad Asya Mzesi'ndeki klliyatta ve Tahran niversitesi Ktphanesi'nde yazmalar vardr. Basklar: Abdulkadir Kara-han, Fuzl'nin Tetkik Edilmemi Bir Eseri : Krk Hadis Tercmesi, Selmet Mecmuas, stanbul, 1948; ayn yazar, Trk Edebiyatnda Krk Hadis Tercmeleri, stanbul, 1954; Kemal Edip Krkolu, Fuzl, Krk Hadis Tercmesi, stanbul, 1951. 8.Mensur eserleri: Hadkat's-sed: Fuzl'nin tannm eserlerindendir. Kerbel olayn anlatan bu eser btn Trk lkelerinde, zelikle i Mslmanlar arasnda yzyllardan beri okunagelmitir. Fuzl, ranl Hseyin Vz'n Ravza-tu'-hed adl eserim esas alm, konuyu yer yer manzum paralarla sslemitir. Eserin tam bir tercme olmad, ifade kudreti ve tesiri bakmndan Hseyin Vz'nkinden stn olduu tezkirelerde de belirtilmitir.Fuzl eserinde dem, Nuh, brahim, Yakub, Musa, Zeke-riya ve Yahya Peygamberlerin ahvalini, ektikleri mihnet ve bellar anlattktan sonra, Hazret-i Peygamber'in Kurey'ten ektii eziyetleri anlatr. Sonra, Ashaptan beyde b. Haris, Ham-za, afer-i Tayyar'm ahadetleri, Hazret-i Peygamber'in vefat, kz Fatma'nn lm; Ali'nin lm, Ali'nin olu Hasan'm zehirlenerek ldrlmesi, Hseyin'in Medine'den Mekke'ye gitmesi, Mslim Ukeyl'in ahadeti, Hseyin'in Mekke'den Kerbel'ya gitmesi, Hseyin'le Yezid'in askerlerinin sava, mam Hseyin' in ahadeti, Ehl-i Beyt kadnlarnn Kerbel'dan am'a gittikleri anlatlan blmler vardr. Fuzl bu olaylar yer yer yazd manzum paralarla ok samim ve ili bir ifadeyle anlatmtr. Eser seili ve zentili bir slpla yazlm olmakla beraber akcdr. Din lirizmin cokunluu eserde yer yer kendini gsterir. Mehur Kerbel mersiyesinin de bulunduu Hadika-t's-sed cokun lirizmi, samim ve akc ifadesi yznden yzyllar boyunca sevilip okunmu, zellikle iler, muharremde Hadikat's-sed'y okuyarak matem tutmular, Bektaler bu bu eseri adeta mukaddes bir kitap saymlardr.Anadolu ve stanbul ktphanelerinde eserin yazma nshalar pek oktur. stanbul'da (1273,1286, 1289,1296, 1302) ve Msr'da (1253, 1261, 1271) eski harflerle basklan yaplmtr. Salahaddin Gngr, eserin dilini sadeletirerek yeni harf ler-le yaymlamtr (Saadete Ermilerin Bahesi. stanbul, 1935).9. Trke Mektuplar : Fuzl'nin Trke be mektubu vardr. Bu mektuplar Nianc Cellzade Mustafa elebi'ye, Musul mirlivas Ahmet Bey'e, Badat valisi Aya Paa'ya, Kad Alddin'e ve Kanun'nin olu ehzade Bayezid'e yazlmtr.34 35a.Nianc Cellzade Mustafa elebi'ye yazd mektupikyet-nme adyla tannmtr. Nianc'mn kaleminden kmolan bir bert- hmayunla Badat vilayeti gelirinin artndan (zevaid) kendisine devaml olarak verilmesi emir huyuru-lan 9 akeyi alamadn niancya bildiren mektuptur. Bu mektubun Nianc Mehmet Paa'ya yazlm olduunu syleyenEbzziya'nn yanl, Tahir Olgun tarafndan dzeltilmitir(Fuzl'ye Dair, 14-26). Klliyat basklar iinde bulunan bumektup Abdlkadir Karahan tarafndan yazmalarla karlatrlarak bastrlmtr (Fuzl'nin Mektuplar, stanbul, 1948).b.Musul Mirlivas Ahmet Bey'e Mektubu : Manzum vemensur kark olarak yazlm olan bu mektup Ahmet Bey'inFuzl'ye yazm olduu bir mektuba cevaptr. Mensur ksmok ar bir dille, seili ve sanatl bir slpla yazlmtr. Mirliva ile aralarnda yaknlk ve dostluk bulunduu, ondan ltufve ve ihsan grd anlalan bu mektup bir iltifatname ve i-tiyakname mahiyetindedir. Bu mektubun Ktahya'da VahitPaa Ktphanesi'nde (No. 5535, V. 284-a-285b) "bulunan metniKemal Edip Krkolu tarafndan yaymlanmtr (Trk DiliBelleteni, seri III, 283-288).c.Aya Paa Mektubu : Badat valisi Aya Paa'ya yazlm mensur ve manzum kark Trke bir mektuptur. Manzum paralar Farsa ve Arapadr. Aya Paa'ya balln gsteren ve Paa'nm bir ocuunun domas zerine airin tebrikinibildiren bu mektup, Fuzl'nin kltrnn ve ustalnn bakabir rneidir. Fuad Kprl'nn islm Ansiklopedisi'nde habervermi olduu bu mektup Abdlkadir Karahan tarafndan yaymlanmtr (Trk Dili ve Edebiyat Dergisi III, 53, 66-68).d.Kad Alddin Mektubu : Mensur ve manzum karkbir mektuptur. Fuzl'nin dildeki ifade kudretini gsterenbu mektup Abdlkadir Karahan tarafndan SleymaniyeEsat Efendi Ktphanesi No. 3790 numaral yazmada bulunarak yaymlanmtr (Trk Dili ve Edebiyat Dergisi III, 53-64,68-70). e. ehzade Bayezid Mektubu : Kanun'nin ehzadesi Ba-yezid'in Fuzl'ye gnderdii mektuba cevaptr. Fuzl'nin ehzade Bayezid (do. 928 veya 932-lm. 969/1561) ile tanmasnn ve mektuplamalarnn ne zaman ve nasl balad bilinmemektedir. Bu tanmann gyab olduu tahmin edilmektedir. lme ve iire kar byk bir ilgisi olan ve h mahlsyla iir de yazan ehzade Bayezid, Fuzl'nin iirlerini beendii ve takdir ettii iin Fuzl ile mektuplamaya balam olmaldr. Fuzl'nin bu mektubundan ehzade ile daha nce de mektuplatklar anlalmaktadr. Fuzl mektubunda Trke zentili bir slpla ehzadenin himmet elinin cennet kaplarn atn, ehzadenin bu kere yapt sitem ve ikayete zldn, ancak Fuzl'nin ne halde olduunu bilmedii iin bu sitemi yapm olduunu syler. ehzadeye balln ve huzuruna kavumaktan baka emeli olmadn, ancak geim darlnn buna engel olduunu bildirir.Bu mektubun Fuzl'nin biyografisi bakmndan ayr bir deeri vardr. Badat'ta kymetinin bilinmediinden zaman zaman ikayet eden, Osmanllarn Badat' almasndan sonra onlardan yardm ve himaye uman, Anadolu airlerinin rahat iinde yaamalarna imrenen Fuzl, ehzadeye mitle balanm, yanma gidebilmesi, huzuruna kavuabilmesi iin yardmn beklemekte olduunu bildirmitir [Hasibe atba (Maz-olu), Fuzl'nin Bir Mektubu, Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi VI, 139-146].10. Rind Zhid : Fuzl'nin Farsa mensur bir eseridir. inde yer yer manzum paralar da vardr. Ktib elebi Kef'z-znn'da eserin adn Muhavere-i Rind Zhid olarak yazmtr. Leningrad Asya Mzesi'ndeki klliyatta ise Risale-i Rind Zhid olarak kaytldr. Eserin konusu Zhid (baba) ile Rind (oul) arasnda bir konuma ve tartmadr. Zhid, zahir ilimlerinin, rind de batn ilimlerinin savunucusudur. Fuzl, o zamanki toplumda bulunan bu iki tipin, dolaysyle de bu iki tipin36 37temsil ettikleri dnya grnn tartmasn yapmtr. Fuzl akl ve dncesi ile Zhid'e baldr, gnl ve duyuu ile de Rind'in tarafm tutar. Fuzl ne iki yzl menfaati Zhid'i, ne de Rind'in ayplanan taraflarn ho grmez. Rind, Zhid'in tat ve itaat, perhiz ve riyazat, dnya meylinden saknma, nasiple yetinme, tasaya katlanma, heva ve hevesten uzaklama, alp kazanma yolundaki nasihatlerini tutarak tvbe eder; Zhid ise kendisinin hasrette, Rind'in vahdette olduunu anlar. Riya tozundan temizlenir, aradan muhalefet kalkar, birlik ve anlama doar.Eser 1275'te Tahran'da ta basmas olarak bastrld gibi, ayrca tenkitli basks da yaplmtr (Kemal Edip Krk-olu, Fuzl: Rind Zhid. Ankara, 1956). Eserin yazma nshalar iin bk. Fuzl Bibliyografyas, 84-87, K. E. Krk-olu, ad geen eser, 9-13. Rind Zhid'in evirisi: Mustafa Salim, Muhavere-i Rind Zhid (istanbul, 1285).11. Shhat u Maraz: Farsa mensur bir risaledir. Al ile Sadk'de Shhat u Maraz olarak kaytl bulunan bu eserin ad Leningrad'daki klliyatta (Asya Mzesi Ktphanesi No. 540), British Museum nshalarndan birisinde Hsn Ak olarak kaytldr (Rieu, 3642). Bibliotheque Nationale nshas ise Kitb- Ruh ve Ak baln tar (Blochet, 2164).Shhat u Maraz risalesi Muhammed Ali Nash tarafndan Sefer-nme-i rh adyla bastrlmtr (Mecelle-i Armaan, Tahran, XI, 418424, 505-517). Kitabn ad Mnzara- Rh Ve'l-ce-sed olarak (istanbul niversitesi Ktphanesi F. Yazmalar No. 864) getii gibi, Rh-nme de denmitir. Eserde ruhun beden lkesine yapt seyahat anlatlr. Fuzl eserinde beden lkesini o zamanki tp ilmine gre anlatr. Eserde ruhun madde ile olan ilgisi, aslnda gzellikten ayr olmayan ruhun hsne ak olarak onu beden lkesinde aramas, sonunda kendisini maddeden kurtararak hsn, yani kendi kendisini bulmasdr. Bylece Fuzl eserinde ruhu ve onun madde ile olan ilgisini tasavvuf! bir grle anlatmtr. Eserin yazmalar M. Cunbur'un ad geen Fuzl Bibliyog-rafyas'nda verilmitir. Lebip Efendi tarafndan yaplan tercmesi 1273 ve 1282 tarihlerinde istanbul'da iki defa bastrlmtr. iKtap Ahmet Hamdi tarafndan yaplan tercme 1327'de Trabzon'da yaymlanmtr. Abdlbaki Glpmarl'mn tercmesi 1940'ta kmtr. 12.Muamma Risalesi : Bu kk Farsa risale Fuzl'nin bir eit manzum bilmece demek olan muamma yazmaktaki bilgisini ve ustaln gsteren eseridir. Bu risalenin yazmalar Leningrad'daki klliyatta (90-103) ve Bursa ktphanesindedir (Erefzade kitaplar No. 19-1241). Leningrad yazmasn Hamit Arasl (Muamma Risalesi. Baku, 1961), Bursa yazmasn ise Kemal Edip Krkolu (Risale-i Muammayt- Fuzl. Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi III), yaymlamlardr. niversite Ktphanesi'ndeki bir mecmuada (T. Y. No. 5548) Fuzl'nin 39 muammas vardr. 13.Matla'u'l-tikad fi Ma'rifeti'l-mebde' ve'1-Med : Fuzl'nin Arapa mensur eseridir. Bu eserden yalnz Ktip elebi bahsetmitir. Eserin tek yazma nshas Leningrad Asya Mzesi ktphanesi'ndeki klliyat iindedir (10-51). Ktip elebi, eserin Imamiye mezhebine gre yazlm kelma ait bir risale olduunu sylemektedir. Fuzl eserinde iliini gizlemi, Imamiye mezhebinin inanna hi deinmeyerek snn Osmanl idarecileri yannda bir mevki elde edebilmek gayesini gtmtr. Fuzl bu eserinde nereden geldik, nereye gidiyoruz konusunu kelm ilmine gre incelemeye almtr. Fuzl eserinde Yunan ve Mslman filozoflarnn grlerim naklet-mitir. Bu konular kitapta bazan Yunan ve islam filozoflarnn, bazan da sofilerin grlerine uygun olarak ele alnmtr. Hamit Arasl, Matla'ul-i'tikad'n Leningrad'da bulunan klliyattaki metnini olduu gibi bastrmtr. Muhammed Tavit et -Tanc'nin dzelttii metin, nsz, notlar ve eserin tercmesi ile birlikte yaymlamtr (Matla'u'I-i'tikad. Ankara, 1962).38 39KASDELER KASDE DER NA'T- HAZRET- NEBEVF'iltn/F'iltn/F'iltn/F'iln 1Sama ey gz ekden gnlmdeki odlara su Kim bu denl dutuan odlara klmaz re su 2Ab-gndur gnbed-i devvr rengi bilmezemY muht olm gzmden gnbed-i devvra su 3Zevki tnden aceb yoh olsa gnlm k k Kim mrur ilen braur rahneler dvra su 4Vehm ilen syler dil-i mecruh peyknun szin htiyat ilen ier her kimde olsa yara suS Suya virsn bban glzn zahmet ekmesn Bir gl almaz yzn tek virse min glzra su 6Ohsadabilmez gubrm muharrer hattuna Hmenn bahmakdan inse gzlerine kara su 7nzun ydiyle nemnk olsa mjgnum n'ola Zyl' olmaz gl temennsiyle virmek hara su40 Hz. PEYGAMBERN VGSNDE KASDE 1.Ey gz! Gnlmdeki atelere gzyandan su sama, nk byle tutuan ateleri su sndrmez. 2.Bilmiyorum dnen kubbe (gkyz) mi su rengindedir, yoksa gzyalarm m gkyzn kaplamtr? 3.Kl gibi keskin baklarnn zevkinden gnlm para para olursa buna almaz. nk, su aka aka zamanla duvarda yarklar aar.Kl yaplrken salamlatrmak ve keskinletirmek iin suya ba-trlr. Bundan dolay divan iirinde kl ile su ok defa birlikte kullanlmtr.4.Yaral gnl senin ok gibi kirpiklerinin temreninin sznkorkarak syler. Nitekim yaras olan kimse suyu ihtiyatla ier.Peykn okun ucundaki demirdir ki, temren denir. air temreni syleyerek oku kastetmitir. Bir eyin paras sylenerek btnnn kastedilmesine mecaz- mrsel denir. Okun ucundaki demir su ile kes-ketirildiinden yaral gnl onun szn etmeye korkar. 5.Bahvan (bo yere) zahmet ekmesin, gl bahesini sele versin. O bin gl bahesine su verse senin yzn gibi bir gl almaz. 6.Kalemin bakmaktan gzlerine kara su inse, yine de gubari yazsn (ok ince yazlan bir yaz eidi) senin yzndeki tahrirli ayva tylerine benzetemez.Bu beyitteki nmenin kelimesi, baz yazmalarda hme tek eklindedir. Buna gre beytin:Ohsadabilmez gubrm muharrir hattuna Hme tek bahmahdan inse gzlerine kara subiiminde okunmas gerekir. Anlam: Yazann bakmaktan kalem gibi gzlerine kara su inse, gubari yazsn senin yzndeki ayva tylerine benzetemez dir. Tahrirli, yazya benzeyen, yaz seklinde demektir.7.Senin yzn anarak kirpiklerim gzyandan slansa neolur? Gl elde etmek iin dikene su vermek boa gitmez.Yz gle, kirpik dikene benzetilerek leff ner sanan yaplmtr.41 8Gam gni itme dil-i bmrdan tgn diri Hayrdur virmek karanu gicede bimra su 9ste peyknm gnl hecrinde evkum sakin it Susuzam bir kez bu sahrada menmn ara su10Men lebn mtkyam zhhd kevser talibiNitekim meste mey imek ho gelr huyra su11Ravza-i kyna her dem durmayup eyler gzrk olm glib ol servi ho-reftra su12Su yoln ol kydan topra olup dutsam gerekn rakbmdr dam ol kya koyman vara su 13Dest-bs rzsyla ger lsem dostlar Kze eylen topraum sunun anunla yra su 14Serv ser-kelk klur kumri niyazndan meer Dmenin duta ayana de yalvara su 15mek ister blbln kann meer bir reng ile Gl budanun mizcua gire kurtara su 16Tnet-i pkini ren klm ehl-i leme ktid kam tark-i Ahmed-i Muhtr'a su 17Seyyid-i nev'-i beer dery-y drr-i istifa Kim seppdr mu'cizt te-i erra su42 8.Gam gn hasta gnlden kl gibi keskin bakn esirgeme.Karanlk gecede hastaya su vermek hayrl bir itir, sevaptr.Yukarda kl ile suyun bir arada kullanldn sylemitik. Burada ack istiare sanat yaplarak kl gibi keskin baklarn kendisinden esirgememesini, hastaya su verilmesi gibi baklarnn klcnn suyu ile susuzluunu gidereceini syler. Su verilmemesi gereken hastaya su verilince hastann lmesi gibi, sen de baklarn benden esirge-meyip beni ldrerek gamdan kurtar biiminde de dnlebilir.9.Gnl, sevgilinin ayrlnda onun kirpiklerinin oklarn iste,arzunu onlarla yattr. Susuzum, bu sahrada bir kez de benim iin suaraOkun ucundaki demir (peykn) in keskinlemesi iin verilen suyun airin susuzluunu gidermesi. 10.Ben senin dudan zlyorum, sofular ise, kevser (cennetteki bir su) istiyorlar. Nitekim sarhoa arap imek, ayk kimseye de su imek ho gelir. 11.Su, galiba yry ho, o servi boylu gzele k olmu ki, durmayp her zaman onun cennet gibi kyne akp gidiyor.air, suyun sevgilinin mahallesine akp gitmesini ona ak olduu sebebine balayarak hsn-i ta'lil sanat yapyor. 12.Toprak olup suyun yolunu o kyden kesmeliyim. nk, su rakibimdir. Onu o kye varmaya brakmam, 13.Dostlar! Sevgilimin elini pme arzusuyla lrsem, topramdan testi yapp onunla sevgiliye su sunun. 14.Servi, kumrunun yalvarmasna kar dikbakhlk ediyor. Su servinin eteini tutsun, ayana dsn, yalvarsn da onu dik ballktan vazgeirsin.air, servi aacnn bann dik olmasn, kumrunun yalvarmasna kar dlkballk etmesi, suyun servinin dibinden akmasuu da eteine yapmas biiminde gstererek hsn-i ta'lil, tehis, intak sanatlar yapyor. 15.Gl dal blbln kanun imek istiyor. Su bir hile ile gl dalnn damarna girip mizacm etkilerse, blbl kurtarabilir. 16.Su, Hz, Peygamber'in yoluna uymakla temiz yaratln dnya halkna aka gstermitir. 17.Hz. Peygamber, insanlarn efendisi, sekin inciler denizidir. Onun mucizeleri ktlerin ateine su serpmi, o atei sndrmtr.4318Klma in taze glzr- nbvvet revnaknMu'izinden eylemi izhr seng-i hara su19Mu'izi bir bahri b-pyn imi lemde kimYetmi andan min nn te-hne-i kffra su20Hayret ilen barnan diler kim itse istim'Barmamdan virdi iddet gni Ensr'a su21Dost ger zehr-i mr ise olur b- haytHasm su ise dner elbette zehr-i mra su22Eylemi her katreden min bahr-i rahmet mevc-hzEl sunup ura vuz' in gl-i ruhsra su 23Hk-i pyine yetem dir mrlerdr muttasl Ban dadan daa urup gezer vre su 24Zerre zerre hk-i derghna ister sala nur Dnmez ol derghdan ger olsa pare pare su 25Zkr-i na'tn virdini derman bilr ehli hat Eyle kim def'-i humar in ier mey-hre su 26Y Habba'llh y Hayre'l-beer mtkunam Eyle kim leb-teneler yamup diler hemvre su 27Sensen ol bahr-i keramet kim eb-i Mi'rcda ebnem-i feyzn yetrmi sabit seyyara su 28eme-i hurdden her dem zll-i feyz iner Hacet olsa merkadn tecdd iden. mi'mra su 29Bm-i dzah nr- gam salm dil-i sznuma Var midm ebr-i ihsnun sepe ol nra su44 18.Hz. Muhammed, peygamberlik gl bahesinin parlakln tazelemek iin mucizesiyle sert tatan su karmtr. 19.Onun mucizesi dnyada yle usuz bucaksz bir deniz imi ki, o denizden binlerce atee tapan kfirlerin ibadethanesine su eriip atelerini sndrm. 20.Hz. Peygamber, sava gn parmandan Ensar (Peygamber'e yardm eden Medineliler)a su verdiini kim iitse, hayretinden parman srr. 21.O'nun dostu eer ylan zehiri ise, itii zehir b- hayat olur. Dman su ise itii su, ylan zehirine dner. 22.Hazret-i Peygamber, abdest almak iin gl gibi olan yzne eliyle su serptiinde, o suyun her damlasndan binlerce rahmet denizi dalgalanmtr. 23.Hz. Peygamber'in ayann toprana (mezarna) erieyim diye su mrler boyu ban tatan taa vurup avare gezer.Beyitte tehis ve hsn-i ta'lil sanatlar vardr.24.Su, onun trbesinin toprana zerre zerre nur salmak ister.Su eer para para da olsa o derghtan dnmez. 25.Sarhoun baarsm gidermek iin su itii gibi, gnah ileyenler de senin na'tinin zikrini daima dillerinde tekrarlamay dertlerine derman bilirler. 26.Ey Allah'n sevgilisi! ey insanlarn hayrls! Susuzluktan, yanp duda kuruyanlarn daima su istedikleri gibi, ben de seni zlyorum. 27.Sen o keramet denizisin ki, Mi'r gecesinde senin feyzinin i taneleri sabit ve seyyar btn yldzlara su eritirmitir.Sabit ve seyyar btn yldzlar, Hz. Peygamber'in keramet denizinden hasl olmu birer i tanesidir denilerek tebih yaplmtr.28.Senin mezarn onaran mimara su lazm olsa, gne emesinden her an bol bol saf ve tatl su akar.2&. Cehennem korkusu, yank gnlme gam atei salmtr. Senin ihsan bulutunun o atee su serpeceini umuyorum.45 30Ymn-i na'tnden gher olm Fuzl szleri Ebr-i nisandan dnen tek l'l'-i ehvra su 31Hb-i gafletden olan bdr olanda Rz-i Hasr Ek-i hasretden tkende dde-i bdra su 32Umduum oldur ki Rz-i Hasr mahrum olmayan eme-i vaslun vire men tesne-i ddra su 30.Seni vmenin bereketiyle Fuzl'nin szleri, nisan bulutundandp byk inciye dnen su damlas gibi birer inci olmutur.stiridyenin kabuunun iine den nisan yamuru damlalarnn inciye dntne inanlrm. 31.(Fuzl) Maher gn gaflet uykusundan uyanp gznden hasret gzya dkt vakit, 32.Senin, yzn grmeye susam Fuzl'yi vuslat emenden mahrum etmeyeceini ummaktaym.46 47SULTAN SLEYMAN'IN VGSNDE KASDE (ALLAH'IN RAHMET VE BAII ZERNE OLSUN)KASDE DER STY- SULTN SLEYMAN ALEYHfR-RAHME VETL-GUFRANF'iltn/F'iltn/F'iltn/F'iln 1hd yal perdeden arz eyledi ddr gl Sildi mir't-I zamiri pkden jengr gl 2Cm dut sk ki glbnler gl zhr Udiler Sen dahi bir glbn-i ra'nsn it izhr gl 3Geldi ol dem kim ola izhr hikmet klmaa nirh- sadr ile sadr-i saf- ezhr gl 4Yetdi ol mevsim ki amaa gnller mlkini Ola glende reyhin hayline ser-dr gl 5dem isen b seyrin eyle bu mevsimde kim Ba reng by ile kld bebit-sr gl 6r-s-y b seyrn bugn merbdur Kim ukfe anda sarraf old v attr gl 7hm iken bezm-i glenden yine avdet idp Cm- mey sundurd ehl-i tevbeye tekrar gl 8Habsden Ysuf hup Sultn Mhsr olm kimi Old aup goncesin ryis-i glzr gl 1.Gl yeil perdeden kp yzn gsterdi. Temiz gnl aynasndaki pas sildi.Gln perdeden kp yzn gstermesi ile gl, gonca halindeki skntdan kurtulup ferahlamtr. Eskiden aynalar madenden yaplrd. fn.on.mn ii, gnl aynaya benzetilmitir. Goncay saran yaprak da aynann zerindeki pasa benzetilmitir. Pas silinince aynann temizlenecei gibi, goncanm pas gidince yani gl almca ferahlam, gonca eklindeki daralm skntl halinden kurtulmutur.2.Saki! Kadeh tut. nk gl aalar gllerini gsterdiler (gller at). Sen de gzel bir gl aacsn gln gster.Sakinin gl, ii arap dolu kadehtir. Gle benzetilmesinde istiare sanat vardr.3.Hikmet gstermek (yani yaratln srrn aklamak) iin gln iekler dizisinin ba tarafnda gnl ferahl ile yer ald zamangeldi (yani bahar geldi, iekler ald).Hikmet, yaratln srr demektir.Sadr kelimesi burada: 1) Gs, 2) Oturulacak en st ve itibarl yer anlamlaryla kullanlarak cinas sanat yaplmtr. nirah sadr gsn almas, mecaz olarak ferahlamas demektir. Yukarda getii zere gln ferahlamas almasdr.4.Gnller lkesini amak (fethetmek) iin gln glende iekler srsne kumandan olduu mevsim geldi.5.nsan isen bu mevsimde baheyi gez. nk gl, renk ve kokuile baheyi cennet gibi yapt.dem kelimesi tevriyelidir. Adem Peygamber anlamyla cennet arasnda tenasp vardr. 6.Bu gn ba arsn gezmek rabettedir. nk orada ukfe (beyaz iek) sarraf, gl de attar (triyat, koku satan) oldu. 7.Gl bahesinin meclisinden kmken gl yine geri dnp tvbe ehline tekrar arap kadehini sundu (yani tvbekarlar tvbelerini bozup arap itiler). 8.Yusuf, hapisten kp Msr sultan olmu gibi, gl goncasn ap gl bahesini ssledi.499 San Zleyh halvetidr gonce-i der-beste kim hd andan dmen-i kiyle Ysuf vr gl 10ak olup bulm safa bd- seherden sanasn Bddur Cibril kalbi Ahmed-i Muhtar gl 11ebnem-i glzr- ruhsr- Reslu'llh'dur Ner-i triyle kkr her dem an i'r gl12Drr-i ebnem sacd rengin berglerden her tarafLa'l-i handan itdi hublar kimi gevher-br gl -13Sret-i hline hayran eyledi arifleriAd irfan ehline gencne-i esrar gl14Sebze zre gezdrr bd- sab gl berginiSanki sebze smndur kevkeb-i seyyar gl15Kld pinhn goncenn lu'b ile gzden hokkasnBulmak olmaz hi reng ile zihi ayyr gl 16Yz evrmi hardan ayrlmak ister b-sebeb Mn'im-i nkes kimi aslndan eyler r gl 17Hr-i gayret n'ola ger sanclsa glbn barna Aynlup andan olur hem-sohbet-i ayar gl 18Yiridr odlara yansa hasret ile hr kim Andan alur zb znet gayre olur yr gl 19B-vefh detin dutm anunndr bu kim mrden olmaz cihan banda berhordr gl 20Hans blbl kam dutmu bilmezem kim muttasl Geh esr-i hr olur geh mbtel-y nr gl50 9.Kapal gonca sanki Zleyha'nn odasdr. nk gl oradanYusuf gibi yrtk eteiyle kt.Der-beste, kaps kapal demektir. Gonca Zleyha'nn YusuTu ieri alarak kapy kapatt odasna, alm gln yapraklar da yrtk etekle odadan kan Yusuf'a benzetilmitir. Bu ve bundan dnceki beyitlerde Yusuf ve Zleyha hikyesine telmih yaplmtr.10.Gl sabah rzgarndan paralanp alm, ferahlk bulmutur. Sanrsn ki, rzgr Cebrail, gl de Hazret-i Muhammed'in kalbidir.Cebrail vahiy getirdike Hz. Muhammed'in i skmasndan kurtulup ferahlamasna telmih var. Rzgr Cebrail'e, gonca Hz. Muhammed'in kalbine benzetilmitir. 11.Gl Tanr'nn elisi (Hz. Muhammed) nin gl bahesi gibi olan yznn ebnemidir. Gl her an koku yayarak onu hatrlatr. 12.Gl her tarafa renkli yapraklarndan i incisi sat. Gl, gzellerin glen duda gibi inci sat. 13.Gl, arifleri haline hayran edip onlara srlarn hazinesini at.Arif ve irfan kelimeleriyle itikak sanata yaplmtr. rfan, duygu ve sezile elde edilen, insan geree, Tann'ya eritiren i bilgisidir. Arif bu bilgiye sahip olan kiidir.14.Sabah rzgr gl yapran yeillik zerinde gezdirir. Sankiyeillik gk, gl de gezegen bir yldzdr.15.Gl oyun yaparak goncenin hokkasn gzden yle saklad ki,hibir surette bulunmaz. Hayret, gl ne kadar hilekrdr!.Hokka ile oynanan oyundan, hokkabazlktan bahsediliyor. Gonca, eklinden dolay hokkaya benzetilmitir. Gl kietirilerek tehis sanan yaplmtr. Renk kelimesi, anlamda tevrlyelidir 1) Renk 2) Hile; 3) ekil, suret 16.Gl sebepsiz yere dikenden yz evirmi, ondan ayrlmak ister. Aalk zengin gibi aslndan utanr. 17.Gl aacnn barna kskanlk dikeni batsa ne olur. nk gl dikenden ayrlp bakalarna arkada olur, onlarla sohbet eder. 18.Diken, hasretle atelere yansa yeridir. nk gl, ssn dikenden alr, bakalarna yr olur. 19.Gl vefaszlk detini tuttuu iin dnya bahesinde mrden mutlu olmaz (yani bu yzden mr ksadr). 20.Bilmiyorum, hangi blbln kan tutmu ki, gl bazan dikene esir oluyor. Bazan da atee tutuluyor.Kan tutmak, bir deyim olup katilin cinayet isledii yerden uzakla-amamasdr. Gl de blbl ldrd iin kaamamtr. Nar (ate), krmz gl yerinde kullanlmtr.5121Seyr-i b itdm seher grdm aup mecmu'asmHfz idp bu matla' eylerdi istihzar gl22k ohm hsnne ey serv-i ho-reftr glk k itmi sennn sne-i efgr gl23Gl ne nisbetdr sana senden ana yz fark varSen bt-i perde-niinsin hed-i bzr gl24Eyle pinhn eylemi ggsinde srr- kmKim ayandan asarlar eylemez izhr gl25Tty-y em in her subh-dem yollar dutupHk-i der-ghun sabdan eyler istifsar gl26Seyr-i glzr itdgn peyk-i sabdan fehm idpGenc-i zer Klm mheyya klmaa isr gl 27Berg-i gller sanna rengin htlar cem eylemi ekmee ol genc-i zer hfzna bir dvr gl 28T serr-i sebzeyi depretmeye tahrk-i bd Sayesinden urd her fcvhine bir mismr gl 29Her seher glzr Ievhine eker yz d'ire Glib minkr- blblden alur pergr gl 30Ay in glsen ebistmn mnevver klmaa Her aada asd bir kandl-i pr envr gl 31Munca kandili frzn eyledi amma ne sd Dd- dilden kld blbl rzgrn tr gl 32Dr-i dnyy f ez-y cennete dnderdi lk Gnce kimi blble dnyy kld dar gl 33Bir zebn- hldr her yapra fehm itseler Perde-dr- hk olanlardan virr ahbr gl52 2i Seher vakti baheyi gezdim. Gl, mecmuasn ap bu matla ezberleyerek hazrlyordu. 22.Ey gzel yryl servi (sevgili)! Gl gzelliine k olup senin iin yaral gsn para para yrtm. 23.Gl sana nasl benzetilebilir. Seninle onun arasnda yz fark var. Sen perde arkasnda oturan (kimseye grnmeyen, namuslu) bir gzelsin, gl ise gzelliini herkese gsteren pazar yeri gzelidir.9t Gl senin aknn smn gsnde yle gizlemi ki, ayandan asarlar da yine srrn aklamaz.Gln ayandan aslmas, sara veya gse ba aa olarak ta-klmasdr. Aslmak tevriyelidir. 25.Gl gzne srme yapmak iin her sabah yollar tutup sabah rzgrndan senin evinin topran sorar. 26.Gl, senin gl bahesini gezdiini sabah rzgr habercisinden renip ayana samak iin altn hazinesi hazrlam.Genc-i zer (altn hazinesi) gln ortasndaki sar tohumlardr. Ak istiare yaplmtr.27.Gllerin yapra sanma, gl altn hazinesini korumak maksadyla duvar ekmek iin renkli tulalar toplam.28.Rzgrn hareketi yeilliin tahtn oynatmasn diye tahtanzerine gl, glgesinden bir ivi vurdu.29.Gl, her sabah gl bahesinin levhasna yz daire izer. Galiba glblbln gagasndan pergel almtr.Blbln gagas pergele benzetilmitir. Levh, daire, pergel arasnda tenasp sanat vardr. Gln ekli daire biimindedir. 30.Gl elence iin gl bahesinin gecesini aydnlatmaya her aata parlak bir kandil ast. 31.Gl bunca kandili yakt ama ne fayda ki, blbln gnn gnl (ateinin) dumanndan karanlk etti.32.pnya evini cennet gne dnderdi. Lkin blble dnyay goncagibi dar etti.Dnyay (birine) dar etmek, deyimi birini ok skntda brakmak anlamna gelir. Dar kelimesi tevriyelidir. Goncann sklm, daralm olmasndan kinayedir.33.Eer anlasalar gln her yapra toprakla rtlenlerden (llerden)hal diliyle haberler verir.5334Blbln zr Itdi ferydlar te'sridrB-sebeb hb- ademden olmam bdr gl35Bbn Sultn dil devridr tenbh klUrmasun glzra te zulm idp zinhar gl 36Cevr eliyle gnce ve prhenn ak itmesn Cnbi-i n-mu'tedilden klsun istifar gl 37Yohsa n-geh sret-i hli olur Sultn'a arz Kahra urar muktez-y vaz'- n-hemvr gl 38Ol gl-i b- hilfet kim bahn devleti lem-efrz olal grmez cef-y hr gl 39Old devrinde hev mahbs- zindn- habb Galiba grmi hevdan emme-i zr gl 40Berg-i gl gezdrmez old mahmil-i bd- sab Haddi yoh kim ekdre bd- sabya br gl 41Sarsar- kahr- cihn-szmdan agh olah Amaz old bstn- fitne-i err gl 42Halvet-i lutfnadur nr- dil-i m'min er Glen-i kahrnadur d- dil-i kffr gl 43h- din Sultn Sleymn- sa'det-mend kim Kesb ider hulk-i hondan nzhet-i etvr gl 44Baa alm mihrini rz- ezelden erh-i pr Eyle kim gl-ruhlar eyler znet-i destr gl 45nklb- devrden bulmazd hergiz ihtill Alsa andan hkmine fermn- istimrar gl 46Zevk bznnda bulmazd bu reng ile revc tmeseydi nak-i mhrin sikke-i dnr gl 47Olma in mutrib-i bezmi dutup bir d'ire renr her subh blblden fen-i edvar gl54 34.Gl sebepsiz yere yokluk uykusundan uyanmamtr. Bu,blbln inleyerek ettii feryatlarnn tesirindendir.35.Ey bahvan! dil sultann (Kanun) devridir. Tenbih et, sakn gl zulmedip gl bahesini atee vermesin. 36.Gl cevr ve cefa eliyle gmleini gnce gibi paralamasn, dengesiz hareketinden tvbe etsin. 37.Yoksa, gln durumu hemen sultana arzolunup uygunsuz halinden dolay zulme urar. 38.O hilfet bann gl (Kanun) ki, onun devletlinin bahan lemi aydnlatal gl (artk) dikenin cefasn ekmez. 39.O sultann devrinde gl galiba havadan azck incindi ki, hava su kabarcnn iine hapsedildi.Heva kelimesinde cinas vardr. 40.Sabah rzgrnn yk sepeti gl yapran gezdirmez oldu. Gln sabah rzgrna yk tatmaya haddi yoktur. 41.Kanuni'nin cihan yakan kahrnn kasrgasndan haberdar olal er sahiplerinin fitne bahesi gl amaz oldu. 42.M'minin gnlnn nuru onun ltuf odasna eradr. Onun kahr glenine kfirlerin gnlnn yaras gldr.43.Din padiah saadetli Sultan Sleyman ki, onun huyunun gzel kokusundan gl nee ve ferahlk kazanr.44.htiyar felek, gl yzl gzellerin gl sarklarna ss yaptklar gibi, ezel gnnden beri gnei basma takm.almak : Takmak, koymak ve balamak anlamlarndadr.Gnein yukarda, gkte olmasndan kinayedir. Ba ile destar (sark) arasmda tenasp vardr. 45.Gl, ondan (padiahtan) devrin hkmne (kar) sreklilik fermam alsayd, devrin deimesinden dolay kendisine asla bir zarar gelmezdi 46.O (Kanun) mhrne gl naks yapmasayd altnn sikkesi zevk pazarnda bu ekilde srm bulmazd.Kanuni'nin mhrnn ve altn paraya (dinar) baslan sikkenin gl eklinde olmas kastediliyor.47.Gl, o (padiahn) meclisinin algcs olmak iin bir tef alpher sabah blblden musik sanatn renir.Fenn-i edvar, musik ilmi ve sanat demektir. Defle usul tutularak renilir. Mutrb, daire, fenn-i edvar kelimeleri arasmda tenasp vardr.55 48Matbah- cdna kim ddna snbldr gulm Hr-kelik san'atin dutm degl b-kr gl 49Kurtlur feth itdi kiver bel-y fitneden Kini aldukda tikenden ayrlur n-r gl 50erh idp ssenlere evsf- hulkn gezdrr Gonceden her subh aup glende bir tmr gl 51Katre-i ebnem midr y el aup s'il kimi Hzin-i lutfmdan alm l'l'-i ehvr gl 52Koymayup devrinde viran krgh- glbni Bir aya zre durup olm ana mi'nlr gl 53Adli eyyamnda ebnem sanmanuz kim blbln Ahasm koynmda hfz itmi olup gam-hr gl 54Dmen-i pkiyle ol behcet-fez-y mlkdr Ger cihan banda cennet gllerinden var gl 55Vaz'- lemden felek maksd oldur kim olur Beslemekden hn manzr- ul'l-ebsr gl 56Ferrine virmez halel hr ile klmak iltifat Zb zinet virdiyn hara olmaz hr gl 57Meyve ol Sultn- dildr nihl-i devlete Sbk gelmi seltn-i felek-mikdr gl 58N'ola ger sabklar oldysa fena oldur garaz Meyve gsterdkde tkmek resmdr ecr gl 48.Snbl onun (padiahn) cmertlik mutfann dumannakledir. Gl isiz deildir, sarayn mutfanda yaklmas iin diken tayclk yapmaktadr.Eskiden ate yakmak iin diken kullanlrd.49.(Kanuni'nin) fethettii yer fitne belasndan kurtulur. Tpkgln alnca ister istemez dikenden kurtulduu gibiFethedilen lke-gl ve fitne bels-diken arasnda dzensiz leff ner yaplmtr. Gl alnca dikenin batmasndan kurtulur.50.Padiahn huyunun vasflarn susamlara erhetmek iingl her salbah goncadan bir tomar ap gl bahesinde gezdirir.Gonca tomar eklinde durulmu kda benzetilmitir. erh, evsaf, tumar ve susen, gonca, gl, glsen kelimeleri arasnda tenasp vardr. Susamn yapraklan dile benzetilir. 51.ebnem tanesi midir? Yoksa, gl dilenci gibi el ap onun (padiahn) ltuf hazinedarndan kymetli inci mi almtr? 52.Gl o padiahn devrinde gl aacnn i yerini (atlye) viran brakmayp bir ayak stnde durarak alan bir mimar olmutur.Gln sap, mimarn bina yaparken ayann birini kaldrarak yukarya uzanmasna benzetilmitir.53.(Gln zerindekini) i tanesi sanmaynz. O, padiahnadaletinin gnlerinde gl, blble gam arkada olup onun parasn koynunda saklamtr.ebnem (i tanesi) burada gm paraya, 51. beyitte ise inciye benzetilmitir.54.Her ne kadar dnya bahesinde cennet gllerine benzer glvarsa da (padiah) mamus ve erefiyle lkenin gzelliini artrmtr.Damen-i pak, eref ve namus demektir. Pak-damen (temiz etekli) eklinde vasf- terkibi olarak da kullanlr. Bunun aksi ter-damen (iffetsiz, namussuz) dur.55.Felein maksad dnyada diken besleyerek gl elde edildiini basiret sahiplerine gstermektedir, (yani her eziyetin sonundarahatlk, iyilik olduudur.)58. Dikene iltifat etmesi, gln parlaklna zarar getirmez. Gl dikene ss, ziynet verdii iin aalanp hakir grlmez. 57.O adil Sultan devlet fidannn meyvesidir. nce gelmi felek gibi deerli padiahlar ise, (bu) meyveyi meydana getiren ieklerdir. 58.Gemi padiahlar yok olduysa, ne olur? Meyve meydana gelince aalarn iei dklr.5739 Kl Fuzli medhin ol h'un ki b* medhinn Blbli olurd bulsa kuvvet-i gftr gl60 Geri yohdur i'tibrun medhin it izhr kim Adet-I devri zemndur hara olmak yr gl1 Var iimdm nice kim resm-i medr- dehrdr Ylda bir kez leme arz eylemek ddr gl62 Feth bandan ana her dem hilf- b- dehr Taze taze aa lutf- zid-i Cebbar gl 59.Fuzli, o Padiah v. Eer glde syleme gc olsayd, onunvg bahesinin blbl olurdu.60.Geri itibarn yok, sana deer verilmiyor ama (yine de) onuthet. nk dikenin gle arkada olmas zamann detidir.Dikensiz gl olmaz ataszne iaret ediliyor. Fuzli padiah kendisini de dikene benzetiyor. Baz yazmalarda yr yerine bar yk) yazddr. Dikenin gle yk olmas zamann devrinin detidir, dl-de anlam verilebilir.61./62. Felein dnnn deti ylda bir kez gl vermektedir. Dnya bahesinin aksine Tann'nm ltfunun onun fetih bahesinde her an taze gller atracana midim vardr.59GAZELLER1. GAZELMeful/F'ilt/Mef'l/F'iln1Y Rab heme ltfun it reh-nm manaGsterme ol tarki ki yetmez sana mana2Kat' eyle inluum andan ki gayrdurAncak z inlarm it in mana3Bir yirde sabit it kadem-i i'tibrumKim reh-ber-i er'at ola mukted mana 4Yoh mende bir amel sana yeste h eer A'mlme gre vire adln ceza mana 5Havf-i hatda muztaribem var md kim Ltfn vire biret-i afv-i hat mana 6Men mihnezem mana gereken sen Hkimsin Men' eyle virme her ne gerekmez mana mana 7Oldur mana murd ki oldur sana murd H ki senden zge ola mdde' mana 8Habs-i hevda koyma Fuzl-sfat esir Y Rab hidyet eyle tark-i fena mana 1. GAZEL1.Ya Rabbi! Lutfunu daima bana yol gsterici (klavuz) et Sanaulamayan yolu bana gsterme. 2.Senden bakas ile olan dostluumu kes (Beni senden bakasna /akn etme). Ancak kendi dostlarn bana dost et. 3.tibar ayam yle bir yerde durdur ki, eriatn rehberi Haz-ret-i Muhammed bana nder olsun. 4.Bende sana lyk bir i yok. Eer adaletin benim ilediklerime gre ceza verirse vay halime! 5.Hata korkusundan strap iindeyim. Senin yardmnn bana hatamn balanaca mjdesini vereceinden umutluyum. 6.Bana ne gerektiini ben bilmiyorum. Sen her eyi bilirsin. Bana gerekmeyeni bana verme! 7.Benim istediim senin istediindir. H! Senden baka istediim yoktur. 8.Beni Fuzl gibi arzu ve heves hapsinde brakma. Ya Rabbi beni yokluk (Tanr'da yok olma) yoluna ynelt.Hidayet: Doru yola yneltme; Fena: Yokluk anlamndadr. Yokluk tasavvufi anlamda kullanlmtr. nsann nefsinin btn arzularndan kurtulup dnyadan yz evirerek Tanrya ynelmesi, onda yok ol-masdr ki tasavvufta buna fena fillah denir612. GAZEL 2. GAZELMef'lnMef'ln/Mef'ln/Mef'ln1 Zih ztun nihn u ol nihndan m-siv peyda Bihr-i sun'una emvc peyda ka'r n-peyd2. Blend ti pesti lem ahidi feyz-i vcdundur Del b-hde olmak yo iken arz u sem peyda 3Kemli hikmetim izhr-i kudret klmaa itmi Gubr- tireden yne-i gt-nm peyda 4Dem--dem aks alur mir't-i lem kahr u lutfundan Anunn geh kdret zahir eyler geh safa peyda 5Geh topraa eyler hikmetim min meh-lik pinhn Geh sun'un klur topradan min meh-lik peyda 6Cihan ehline t esrr- ilmn kalmaya mahfi Klupdur hikmetim kffr iinde enbiy peyda 7Nisn-i efkatndr kim olur izhr-i hamdnn Fuzl tre tab'mdan kelm cn-fez peyda 1.Ne kadar gzel Y Rabbi! Sen kendin gizli olduun halde ogizliden varlk lemi meydana gelmitir. Senin sanatmm denizlerindedalgalar meydana geliyor ama denizin dibi grnmyor.Nihn (gizli) ile peyda (meydanda) arasnda tezat var. Bihr (denizler), emvc (dalgalar), ka'r (denizin dibi), kelimeleriyle tenasp yaplmtr. 2.lemin yksei, ala (gk ve yer) senin varlnn feyzine ahittir. Arzn ve semann yok iken var olmas bouna, deildir. 3.Senin yaratma srrnn mkemmellii, kudretini gstermek iin kara topraktan dnyay gsteren bir ayna meydana getirmitir (insann gnln kastediyor).Kara topraktan dnyay gsteren ayna, topraktan yaratlm olan insann kalbidir. lemin gereini gren ve bilen kalptir.4.Her an lem aynas senin kahrndan ve lutfundan akis attr.Onun iin bazan keder grnr, bazan safa meydana gelir.Kahr, keder; ltuf, safa ile ilgili olup leff ner sanat yaplmtr. 5.Hikmetin bazan bin ay yzl gzeli topraa gizler. Bazan da sanatn topraktan bin ay yzl gzel yaratr. 6.timinin srlar dnya ehline gizli kalmasn diye hikmetin bazan kfirler iinde peygamberler karr. 7.Sana hamdetmek iin Fuzl'nin karanlk (deersiz) yaratlndan cana can katan sz meydana gelmesi, senin efkatinin bir belirtisidir.62 633. GAZEL 3. GAZELF'tn/F'tn/F'iltn/F'iln1Kr ger dmez hadeng-i ta'ne-i dmen manaKesret-i peyknun itmldr demrden ten mana 2Eyminem seng-i melmetden kim alup evremi Old zencr-i cnn bir kal'a-i hen mana 3Andanam rsv ki seyl-b- sirikm k ider Zahm- tigun kam geydrdke prhen mana 4Dem-be-dem em'-i cemlnden mnevver olmasa Ey gzm nn gerekmez dde-i ren mana 5H meskende karanm yoh durur ol zevkden Kim kaan hk-i ser-i kuyun ola mesken mana 6Bada bir serv- semen-ber vaslmun sevdas var Sd klmaz bbn nezzre-i glsen mana 7Ey Fuzli odlara yansun bist- saltanat Yldr andan Hak bilr bir ge-i klhan mana 1.Dmann ayplama oku bana tesir etmez. nk senin (bak) klarnn temreni vcudumda o kadar oktur ki, onlar bana demirden ir ten yapmtr. 2.Halkn knama tasndan emniyetteyim. nk delilik zinciri evremi sarp bana demirden bir kale yapmtr.3.Klcnn (ak klc) yarasnn kan bana gmlek giydirdikegzyalarmn seli o gmlei paralar. Bundan dolay halka rezil rsvaolurum.airin vcudunu kaplayan ak yaralarnn kan, tenini krmz bir gmlek giymi gibi rtmtr. Gzyalarnn selinin gmlei paralamas akan gzyann gmlein kann gidermesidir. Gmlek paralananca vcudundaki ak yaralar grneceinden halka rezil olacaktr.4.Ey gzmn nuru sevgilim! Senin yznn gzelliinin mumundana aydnlanmazsa bana aydnlk gz (gren sz) gerekmez. 5.Kynn topra bana ne zaman mesken olacak dncesi bana yle zevk verir ki, o zevkten hibir yerde durup oturamam. 6.Bamda yasemin gsl bir serviye kavuma sevdas var. Bahvan! Gl bahesini seyretmek bana fayda vermez.Divan iirinde gzelin gs, beyazl ve kokusu dolaysyla yasemine benzetilir. Yasemin, servi, bahvan, glsen kelimeleriyle m-raat- nazir sanat yaplmtr. Servi ak istiare e boyu servi gibi olan sevgili yerinde kullanlmtr.7.Ey Fuzli! Saltanat dei atelere yansn. Allah bilir bir klhan kesi bana ondan daha iyidir.654. GAZELF'iltn/F'iltn/F'iltn/F'iln 1Dostum lem sennn ger olur dmen mana Gam -degl zr yetersin dost ancak sen mana 2Iska saldum men meni pend almayup bir dstdan Hi dmen eylemez an ki itdim men mana 3Cn ten olduka menden derd d eksk degl hsa cn hk olsa ten ni cn gerek ni ten mana 4Vasi kadrin bilmedm frkat belsn ekmedin Zulmet-i hecr itdi oh trik ii ren mana 5Dd ahkerdr mana serv le gl ey bbn N'eylerem men gleni glsen sana klhan mana6. Gamze tgin ekdi ol mh olma gafil ey gnl Km mukarrerdr bu gn lmek sana ven mana7 Ey Fuzl hsa can hman tark-i kdan Reh-gzr- ehl-i k zre kdun medfen mana 4. GAZEL 1.Dostum! Senin yznden eer herkes bana dman olursa gam deil. nk bana dost olarak yalnz sen yetersin. 2.Bir dosttan nasihat almayp ben kendimi aka saldm.,Benim bana ettiimi hibir dman yapmaz. 3.Canm ve tenim var olduka, benden dert ve ak yaras eksik deildir. Canm ksa, tenim toprak olsa daha iyi. Bana ne can, ne de ten gerekir. 4.Ayrlk belsn ekmeden kavumann deerini bilmedim. Ayrlk karanl, ok karanlk ii bana aydnlatt. 5.Ey bahvan! Benim gnlmn atei gl, ahimin duman da servidir. Ben gleni ne yapaym. Glsen senin olsun, klhan da benim. 6.Ey gnl! O ay yzl, yan bak klcm ekti. Gafil olma, bu gn senin lmen benim de matem tutmam kararlatrlmtr. 7.Ey Fuzl! Canm ksa bile ak yolundan kmam. Mezarm klarm gelip getii yol zerinde yapnz.66 675. GAZEL 5. GAZELMeful/F'ilt/Mef'l/F'iln1Ey b-vef ki det olupdur cef sanaBillh cefdur olma dimek b-vef sana2Geh nz geh kirine vii geh ivedr inCann sevenler olmasa yi in sana 3Min cn olayd k men-i dil-ikestede T her biriyle bir kez olaydum fid sana 4Ikmda mbtelluum ayb iden sanur Kim olmak ihtiyar iledr mbtel sana 5Ey dil ki hecre dyneyp istersin ol mehi kr it bu hle yohsa gelr bir bel sana 6Ey gl gammda ek ruhi zerdm itdi al Bildrdi ola sret-i hlm sab sana 7Dmez h kurb Fuzli gedlara Ol ehden iltifat ne nisbet mana sana 1.Ey vefasz! Cefa etmek sana det olmutur. Billahi! Vefasz olana demek sana cefa etmektir. 2.in bazan naz, bazan kala gzle cilve yapmak, bazan da ive ve edadr. Canm sevenler seni tanmasalar daha iyi. 3.Ben gnl krlmta keke bin can olsayd da her biriyle kendimi bin kez sana feda etseydim. 4.Aknda tutkunluumu ayplayan kimse, sana tutulmak insann kendi elindedir sanr. 5.Ey gnl! Ayrla dayanamayp o ay yzl sevgiliyi istiyorsun. Bu haline kret. Yoksa basma bir bel gelir. 6.Ey gl! Senin gamnda, gzya sar yzm al etti. Sabah rzgr halimi sana bildirdi mi acaba? 7.Fuzl! Madem ki, yoksullar iin padiaha yaknlk mmkn deildir, o padiahtan ne sana ne de bana iltifat olabilir.696. GAZEL 6. GAZELMef'iln/Fe'iltn/Mef'iln/Fe'iln 1Kemli hsn virpdr arb nb sana Sana helldr ey mu-bee arb sana 2Seni melek greli yazmaz old k gnh Vel yazld bu yzden besi sevb sana 3Lebn su'line virmez cevb ukun Su'l olursa bu senden nedr cevb sana 4Ceza gnnde sorlmaz hatlar eyledn Yeter fign ile men virdgm azb sana 5Meni karrum ile koymaz oldun ey gerdn Yiridr ahum ile virsem inkilb sana 6Saf-y cevheri tinden umma km ey dil Sanma su vire ey tene ol serb sana 7Fuzli bauna ol serv saye sald bugn Ulvv-i rif 'at ile yetmez ftb sana 1.Saf arap sana tam bir gzellik vermitir. Ey arap datangen saki! arap sana helldir.Mu - bee mecus ocuu, meyhanede arap datan gen demektir. Mslmanbkta arap hara molduu iin meyhaneyi Mecusler veya Hristiyanlar iletirmi. Mu-beeye arap haram olmayp helal olduu iin Trke sana helal olsun deyiminden kinaye sanat yaplmtr.2.Melek seni greli ak gnah yazmaz oldu. Fakat bu yzdensana ok sevap yazld.Bu yzden kelimesi tevriyeli olup bu sebeple ve bu gzel yznden dolay anlamndadr. 3.Dudan klarn sualine cevap vermez. Bu senden sorulunca cevabn nedir? (Ne cevap vereceksin veya ne? diye sen de soru soracaksn). 4.Yaptn hatalar senden sorulmaz. Benim feryat ve figanmla sana verdiim azap yeter (nk ben feryat ve figanmla sana dnyada azap ektirdim). 5.Ey felek! Beni kendi halime brakmadn. Ahm ile senin dnn deitirsem yeridir.Durma anlamna gelen karar kelimesi ile deime anlamndaki inkilb kelimesi arasnda tezat bulunduu gibi gerdim un dnen anlam karar ile tezatldr.6.Ey gnl! Onun klcnn cevherinin saf asndan km alacanumma. Ey susam (gnl) Bu serabm sana su vereceini sanma.Safa hem zevk, hem saflk ve temizlik anlamnda tevriyeli kullanlmtr. Sevgilinin baklarnn klcndan, yani eliin iindeki sudan susuzluunu gidereceini umma denilerek elie su verilmesi ve kl seraba benzetilerek su varm gibi parlamas mazmunlar yaplmtr.7.Fuzuli! O servi boylu gzel bu gn senin bana glge sald.Artk gne bil senin mertebenin yceliine yetiemez.717. GAZELF'iltn/F'iltn/F'iltn/F'iln 1Ey melek-sm ki senden zge hayrandur sana Hak bilr insan dimez her kim ki insandn- sana 2Virmeyen cann sana bulmaz hayt- cvidn Zinde-i cvd ana dirler ki kurbandur sana 3lemi pervne-i em'-i cemln kld k Cn- lemsin fid her lahza min candur sana 4ka sevkmla cn virmek inen mkil degl n Mesh-i vaktsin can virmek sandur sana 5hma yrm giceler yr ta'nndan sakn Sen meh-i evc-i melhatsin bu noksandur sana 6Pdisahum zulm idp k seni zlim dimiHb olanlardan yaman gelmez bu bhtandn* sana7Ey Fuzli hb-rlardan tegfldr yamanGer cef hem gelse anlardan bir ihsandur sana 7. GAZEL 1.Ey melek yzl gzel! Senden baka herkes sana hayrandr. Allah bilir insan olan sana insan demez, melek der. 2.Sana cann vermeyen ebed hayata kavuamaz. Kendini sana kurban edene ebedi diri derler.Kurbann kelime anlam yaknlk demektir Kurban Allah'a yakn olmak, O'nun rzasn yerine getirmek iinkesilir. Ayrca kurban olmak birisi iin isteyerek canm vermek, kendini kurban etmek anlamnda kullanlr. Tann'ya veya sevdiine cann kurban eden ona yakn olaca iin ebedi olarak diri saylr. 3.Ak, btn lemi yznn gzelliinin mumuna -pervane yapt. Sen lemin cansn, sana her an bin oan fedadr. 4.Senin arzunla si kn cann vermesi g deildir. Sen zamann sa'ssm, can vermek senin iin kolaydr.sa'nn nefesi ile lleri diriltmesine telmih vardr.5.Sevgilim geceleri dar kma (yahut gece yanlan dan kma) . Bakalarnn ayplamasndan sakn. Sen gzellik gnn en ykseinde bulunan dolunaysn, bu senin iin bir noksanlk olur.Yarm kelimesi sevgilim ve yarm anlamlarnda tevriyen kullanlmtr. Aynca dolunay yani tam ay ile noksan arasnda tezat vardr. 6.Padiahm, k sana zulm edip zalim demi. Bu sana bir bhtandr, gzel olanlardan ktlk gelmez. 7.Ey Fuzl! Kt olan ey, gzellerin aldrmazl, ilgisizliidir. Onlardan cefa da gelse senin iin bir ihsandr (onlardan cefa da gelse seninle ilgileniyorlar demektir, bu da bir ihsandr).72 738. GAZEL 8. GAZELMef'ln/Mef'ln/Mef'ln/Mef'ln 1Menm tek hi kim zr perian olmasun y Rab Esr-i derd-i k u d- hicran olmasun y Rab 2Dem--dem cevrlerdr ekdm b-rahm btlerden Bu kfirler esiri bir mselmn olmasun y Rab 3Grp endie-i katlmde ol mm budur derdm Ki bu endeden ol meh pemn olmasun y Rab 4harmak itseler tenden ekp peykmn ol servn han olsun dil-i mecruh peykn olmasun y Rab 5Cef v cevr ile mu'tdem anlarsuz n'olur hlm Cefsma had evrine pyn olmasun y Rab 6Dimen kim adli yoh y zulmi oh her hl ile olsa Gnl tahtna andan zge sultn olmasun y Rab 7Fuzli buld genc-i afiyet meyhane kncinde Mbarek mlkdr ol mlk viran Imasun y Rab L Y Rabbi! Hi kimse benim gibi alayp inlemesin ve perian olmasn. Y Rabbi! Hi kimse benim gibi ak derdinin ve ayrlk yarasnn esiri olmasn. 2.Merhametsiz gzellerden daima eziyet ve cefa ekiyorum. Bir Mslman bu kfirlerin esiri olmasm ya Rabbi! 3.O ay yzl gzelin beni ldrmeyi dndn grp dert edindiim udur: O ay yzl (bu dncesinden) piman olmasn y Rabbi! 4.O servi boylunun baklarnn okunu tenden ekip karmak isteseler, kan yaral gnl olsun da temren olmasm ya Rabbi! 5.Cefa ve evre alknm, onlarsz halim ne olur. Cefas snrsz, evri sonsuz olsun ya Rabbi! 6.Sevgilinin adaleti yok, zulm ok demeyin. Her nasl olursa olsun gnl tahtna ondan baka sultan olmasm ya Rabbi! 7.Fuzl meyhane kesinde esenlik hazinesini buldu. O yer, mbarek yerdir, viran olmasm ya Rabbi!759. GAZELMfte'iln/Mfte'iln/F'iln 1Subh sahip mihr-i ruhundan nlkb h ki temaaya ha f itb 2Rlte-i camm yeter it pr-girlh Salma seri zlf-i semen-sya tb 3Mest hup salma nazar her yana Grme reva kim ola lem harb 4Kesme nazar cnib-i ukdan Nle-i dil-szdan it ictinb 5Giceler encm sayaram subha dek Ey eb-i hecrn mana rz-i hisfib 6Dzaha girmez sitemnden yanan Kbil-i cennet degl ehl-i azb 7Sald ayahdan gam- lem meni Vir mana gam define sk arb 8Rahm kl ftdeleriin hline Hi gerekmez mi sana bir sevb 9N ideli bde-i lal-i lebn Nerkis-I mesttin gibi hKkn harb10 Yr su'l itse ki hln nedr Hasta Fuzl ne virrsin cevb 9. GAZEL 1.Sabahleyin gnee benzeyen yznden rty atp dar k ki, gne seni seyretmek iin ksn. 2.Canmn ipliini dm dm ettiin yeter. Yasemin kokan sacnn ucunu kvrmaDivan iirinde can iplie benzetilir. Can ipliindeki dmler ak istiare Ue strap anlamndadr.3.Sarho olarak dar kp her tarafa baknma. lemin harapolmasn uygun grme.Sarho olarak bakmak, gz szerek baygn bakmaktr. Sevgili bak oklar ile dnyay harap edecektir. Sarho ile harap kelimesi arasnda da ilgi vardr. Nitekim mest-i harap: ok sarho; harabat: Meyhane demektir. Dokuzuncu beyitte de ayn ilgi bulunmaktadr. 4.klardan yana bakn (tevecchn) kesme. Gnl yakan feryadmdan sakn. 5.Ey ayrlk gecesi bana hesap gn (kyamet gn) olan sevgili! Geceleri sabaha kadar yldz sayarm (hi uyumam).Rz-i hisftb: nsanlarn gnahlarnn ve sevaplarnn hesap edilecei kyamet gndr. Saymak ile hisb (hesap) ilgilidir. Gece, subh. eb, rz kelimeleriyle mraat- nazir sanata yaplmtr. Ayrca gece ile gndz (rz) de tezat vardr. 6.Senin zulmnden yanan, cehenneme girmez (oysa) azap ehli (yani gnahllar cehenneme girmeden) cennete giremezler. 7.Dnyann gam, kederi beni ayakta duramaz etti (gsz hale getirdi). Saki! gamdan kurtulmak iin bana arap ver. 8.Dknlerinin (aklar) haline ara, sana hi sevap gerekmezmi?9.La'l gibi krmz dudann arabn ieli sarho nergisin (gzn) gibi halim haraptr.10.Yar halin nedir diye sorarsa, (ey) ak hastas Fuzli! ne cevap vereceksin?Ne cevap verirsin? Cmlesi; 1. Ne cevap vereceksin? 2. Ne? Diye cevap verirsin. Yani aktan cevap veremeyecek kadar hastasn anlamlaryla kullanlarak kelime oyunu yaplmtr.7710. GAZELF'iltn/F'iltn/F'iltn/F'iln 1Ol ki her s'at glerdi em-i girynum grp Alar old hlme b-rahm cnnum grp 2Eyleyen ta'yn-i ecz-y mdv derdme Terk idp cem' itmedi hl-i perianm grp 3Lle-ruhlar gsmn kine lnlma-rfar nazar Hi bir rahm eylemezler d- hicrnum grp 4Dut gzin ey dd- dil erhn ki devrin terk idp Kalmasun hayretde em-i gevher-efnum grp3 Pertev-i hurd sanman yirde kim devr-i felek Yire urm ftbm mh- tbmun grp 6Suda aks-i serv sanman kim koparup bbn Suya salm servini serv-i hrmnum grp 7Ey Fuzli bil ki ol gl-nz grmi deglKim ki ayb eyler menm k-i girbnum grp 10. GAZEL 1.Her saat aladm grp bana glen merhametsiz, sevgilimi grnce halime alar oldu. 2.Derdimin tedavisi iin il yapmaya alan doktor, benim perian halimi grnce il hazrlamaktan vazgeti. 3.Lle yanakl gzeller gsmn yrtna bakmazlar. (G-smdeki) ayrlk yarama bakp hi merhamet etmezler. 4.Ey gnl ateinin duman! Felein gzn kapat da inci (gzya) saan gzn grp hayretinden dnmesini brakmasn. 5.Gnein yere vurmu sanmayn, felek benim parlayan aym (sevgili) grp (fkesinden) gneini yere vurmu. 6.Suda grnen servinin aksi sanmayn. Bahvan benim salnarak yryen servi boylumu (sevgili) grp bahedeki servisini (fkesinden) kopararak suya atmtr.7.Ey Fuzuli! (zntden) yakam paraladm ayplayan kimsenin o gl yzl gzeli grmediini bil (sevgilini grse seni ayp-lamazd)78 7911. GAZELF'iltn/F'iltn/F'iltn/F'iln 1Bahr-i ska ddn ey dil lezzeti can unut Bali oldun gel rahimden idn kan unut 2Virdi rhletden haber my- sefd ry- zerd ihre-i handm v zlf-i perian unut 3ek nedmetden ge dd- dili tk kanlu ya Serv-i nz terk kl gl-berg-i handan unut 4Gr ganimet fakr mlkinde gedhk ivesin 'tibr- mansb u dergh- sultam unut 5ekme lem kaydm ey ser-blend-i kayd olan Saltanat tahtna irdn bend zindan unut 6Ma'siyet dersin yeter tekrar kl dnder varak zge harfin mekin it evvelki unvan unut 7Levh-i hatr sret-i canana kl yne-dr An yd it her ne kim ydunda var an unut 8Ey Fuzl ek melmet reh-gzmdan kadem Lahza lahza ekdgn b-hde efgn unut 11. GAZEL 1.Ey gnl! Ak denizine dtn cann tatl olduunu unut. Artk yetikin oldun ana rahminden itiin kan unut. 2.Ak sa ile sar yz br dnyaya gmekten haber verdi. Sevgilinin glen yzn ve perian sam unut.,3. Pimanlktan yanan gnl ateinin dumanm ge kar, kan-'' l gzya dk. Naz servisini ve glen gl yapram unut.I4. Fakirlik lkesinde yoksulluk iinde yaamay ganimet bil. Sul-fatann saraym ve mevki itibarm unut.5.Ey fakirlikle ba yksekte olan mutlu kii! Dnya bam (zevkve nimetler) brak, onun iin tasalanma. Saltanat tahtna eritin bendi(zincirle balanma) ve zindan unut6.Gnah dersini tekrarladm yeter, sahifeyi evir. Baka harf^renmeye al, evvelki unvan unut.7.Gnl sayfan ayna gibi sevgilinin yzne tut, yalnz onu an.belleinde her ne varsa unut.8.Ey Fuzli! Halkn ayplama yolundan ayan ek. Zaman za-; man bo yere ettiin feryad ve figan unut.80 8112. GAZELMef'l/Mef'l/Mef'l/Fa'ln1Gnlm alur zlf-i pernun grgeNutkum dutulur gonce