goldoni 1.pdf

22
IL TEATRO COMICO DE GOLDONI: Proposta dunha análise temática de textos metateatrais Javier Gutiérrez Carou Universidade de Santiago de Compostela 167 Revista Galega do Ensino - nº 17 - Novembro 1997 INTRODUCCIÓN A reflexión que un autor poida realizar sobre a propia obra constitúe un elemento de especial relevancia para o estudio e a comprensión da súa crea- ción artística. Autobiografías, entre- vistas, textos metaliterarios... submi- nistran ó estudiante, e ó estudioso, valiosos datos que non poden ser des- coidados. Dentro deste grupo semellan particularmente interesantes as meta- creacións, nas que o autor materializa literariamente as súas ideas prelitera- rias e nas que, polo seu propio carácter, dificilmente atoparémo-las pequenas “mentiras” ou deformacións da realida- de que con certa frecuencia se filtran en autobiografías, entrevistas, etc. De tódolos xeitos, parece claro que non tódolos textos metaliterarios presentan o mesmo nivel de autorre- ferencialidade: así, mentres que en Niebla, de Miguel de Unamuno, o pro- blema da nivola como xénero desenvól- vese no medio doutros múltiples temas, un texto como Il teatro comico (ITC) de Goldoni supedita practicamen- te toda a súa construcción á reflexión sobre o xénero comedia. E, ó mesmo tempo, é posible diferenciar alomenos dous tipos de autorreferencialidade: o texto que se menciona a si mesmo (e poderiamos cita-la Divina Commedia dantesca), e o texto que se propón como modelo do xénero no que se inscribe (ITC). Desde esta perspectiva cremos indubidable que a obra de Goldoni que agora propoñemos constitúe unha mos- tra ideal de texto metaliterario 1 e, xa que logo, un instrumento de traballo utilísimo non só para estudia-lo teatro 1 Unha interesante clasificación morfolóxica de textos metateatrais atópase en M. Schmeling, Métathéâtre et intertexte. Aspects du théâtre dans le théâtre, París, Lettres Modernes, 1982 (pp. 10-16). Vid. tamén L. Abel, Metatheatre. A New View of Dramatic Form, Nova York, Hill and Wang, 1963.

Upload: ericafernando

Post on 28-Sep-2015

53 views

Category:

Documents


7 download

TRANSCRIPT

  • IL TEATRO COMICO DE GOLDONI:Proposta dunha anlise temtica de textos metateatrais

    Javier Gutirrez CarouUniversidade de Santiago de Compostela

    167

    Revista Galega do Ensino - n 17 - Novembro 1997

    INTRODUCCIN

    A reflexin que un autor poidarealizar sobre a propia obra constiteun elemento de especial relevancia parao estudio e a comprensin da sa crea-cin artstica. Autobiografas, entre-vistas, textos metaliterarios... submi-nistran estudiante, e estudioso,valiosos datos que non poden ser des-coidados. Dentro deste grupo semellanparticularmente interesantes as meta-creacins, nas que o autor materializaliterariamente as sas ideas prelitera-rias e nas que, polo seu propio carcter,dificilmente atoparmo-las pequenasmentiras ou deformacins da realida-de que con certa frecuencia se filtran enautobiografas, entrevistas, etc.

    De tdolos xeitos, parece claroque non tdolos textos metaliterarios

    presentan o mesmo nivel de autorre-ferencialidade: as, mentres que enNiebla, de Miguel de Unamuno, o pro-blema da nivola como xnero desenvl-vese no medio doutros mltiplestemas, un texto como Il teatro comico(ITC) de Goldoni supedita practicamen-te toda a sa construccin reflexinsobre o xnero comedia. E, mesmotempo, posible diferenciar alomenosdous tipos de autorreferencialidade: otexto que se menciona a si mesmo (epoderiamos cita-la Divina Commediadantesca), e o texto que se propn comomodelo do xnero no que se inscribe(ITC). Desde esta perspectiva cremosindubidable que a obra de Goldoni queagora propoemos constite unha mos-tra ideal de texto metaliterario1 e, xaque logo, un instrumento de traballoutilsimo non s para estudia-lo teatro

    1 Unha interesante clasificacin morfolxica de textos metateatrais atpase en M. Schmeling, Mtathtre et intertexte. Aspectsdu thtre dans le thtre, Pars, Lettres Modernes, 1982 (pp. 10-16). Vid. tamn L. Abel, Metatheatre. A New View of DramaticForm, Nova York, Hill and Wang, 1963.

  • 168

    do seu autor, e da poca na que foi com-posto, senn tamn a reforma teatralque se estaba levando a cabo. Non setrata, desde logo, do nico texto no queo autor veneciano se ocupa do problemada sa reforma: as sas reflexins res-pecto esparxense nas Prefazioni svolumes das sas comedias2, nos peque-nos prlogos que preceden a cada unhadelas (Lautore a chi legge) ou nasMmoires escritas en Pars entre 1783 e1786. Sen embargo, existe unha grandiferencia entre estas obras e ITC queaconsella a utilizacin do texto teatralcomo instrumento didctico principal:a lectura da comedia permite reflexio-nar sobre o teatro de Goldoni e, mesmo tempo, estudia-la sa reforma.O resultado positivo na aula, sexa estado nivel que sexa, mltiple: por unhabanda estanse a estudiar das realida-des literarias simultaneamente; poroutra, evtase, ou alviase, o fasto detraballar sobre textos tericos3. E,finalmente, sase un mtodo de traba-llo especialmente formativo, moitasveces esquecido por problemas detempo e programacin: partir do textopara chegar crtica e teora literarias,e non contrario.

    Por outra banda, nestas pxinasqueremos propoer non s a base paraunha anlise peculiar de ITC e unhasfichas de consulta rpida para profe-sores e alumnos de literatura italiana,senn tamn un mtodo de traballo,entre os moitos posibles, que cremosaplicable tamn, sen dbida con modi-ficacins, a obras similares doutrasliteraturas como Limpromptu deVersailles de Molire, ou La comedianueva de Moratn, por indicar s algnsexemplos de literaturas romnicas.

    MOTIVOS PARA UN MAPA DE MOTIVOS DE ITC

    Un dos aspectos que resultanespecialmente interesantes de ITC agrandsima concentracin de contidosocial, cultural e teatral que Goldonidesprega nas sas non moitas pxinas.Foi esta a causa que nos levou a come-zar unha individualizacin minuciosade tdolos motivos que aparecannelas. Este labor, que pode semellarvan, ofrece en si mesmo informacinutilsima. O autor veneciano non tra-balla por bloques temticos, sennque, mentres presenta en escena osensaios dunha farsa, vai esparexendo

    Javier Gutirrez Carou

    2 As denominadas Memorie italiane non son mis que os prefacios dos dezasete tomos da incompleta edicin da obra deGoldoni realizada por G. B. Pasquali entre 1761 e 1768.

    3 O propio Goldoni consciente deste feito cando afirma no prologuio (Lautore a chi legge) de ITC da edicin Paperini de1753 (seguimos sempre, por motivos de accesibilidade, a seguinte edicin: C. Goldoni, Il teatro comico. Memorie italiane (a curadi Guido Davico Bonino), Miln, A. Mondadori, 1988, que tamn remitimos para unha bibliografa esencial sobre o teatro gol-doniano):

    In questa qualunque siasi composizione [ITC], ho inteso di palesemente notare una gran parte di que difetti che hoprocurato sfuggire [...] nel comporre le mie Commedie, n altra evvi diversit fra un proemio e questo componimento, senon che nel primo si annoierebbono forse i Leggitori pi facilmente, e nel secondo vado in parte schivando il tedio colmovimento di qualche azione.

  • 169Il Teatro cmico de Goldoni: proposta dunha anlise temtica de textos metateatrais

  • 170

    aqu e acol diversas reflexins tea-trais con absoluta naturalidade. Destexeito a importancia que d a cada undestes temas aparece difuminada, e olector, que quizais centrara a saatencin en determinados aspectos,condicionado polos seus estudios ecoecementos previos, obtera unhaimaxe distorsionada da importanciaque lles atribua Goldoni. Por exem-plo, poderase pensar que un puntofundamental da reforma goldonianareside no problema da regra clsica dastres unidades, e de feito delas ocpase.Pero se primeiro illamos e agrupamostdalas referencias a un determinadomotivo comprobaremos con certa sor-presa que, por exemplo, mentres quedas tres unidades se ocupan os perso-naxes explicitamente s en das oca-sins, e da unidade de tempo moivelozmente (vid. 4.8.1 e 4.8.2), o pro-blema da moralidade e a exemplari-dade das comedias preocpalle grande-mente, posto que do tema se fala seteveces (vid. 4.6.4).

    Simultaneamente podermonosdecatar do carcter coral do texto, xaque os motivos metateatrais pasan duna outro personaxe, e tdolos que inter-veen no ensaio da farsa, ata o apunta-dor, achegan algo edificio conceptualde ITC. As, imposible tentar identi-ficar un nico personaxe como o repre-sentante sobre o escenario de Goldoni(nin sequera Orazio, a pesar do seu pre-dominio nos aspectos mis puramentetcnicos): todos eles participan na

    exposicin das novidades e dos princi-pios que tenta plasmar o venecianonas sas comedias, xa a travs dos seusdilogos, xa no adoutrinamento quetodos eles realizan de Lelio e Eleonora,representantes das vellas tradicinsteatrais. Ademais, deste xeito, Goldonilogra evitar caer na presentacin dunpersonaxe dogmtico arredor do calxiraran os outros como mera compar-sa, o que redundara negativamente novalor esttico da comedia.

    Pero Goldoni, os seus personaxes,non se ocupan s da reforma teatral,senn que a travs dos seus parlamen-tos posible obter datos moi intere-santes sobre os costumes da poca, oshbitos do pblico e a sa disposicinnos teatros, a vida literaria e teatral domomento, o coecemento e a interpre-tacin das poticas clsicas, etc. Etodos estes datos estn orientados nons a explicar a autores e actores a saproposta teatral, senn tamn a amo-esta-lo pblico, por exemplo, sobre omolesto que resultaba para os come-diantes sentir rudo mentres estabanrepresentando unha obra, e isto dica-selle a un pblico que quizais nesemesmo momento estaba a facer rudo!Neste senso a anlise de motivosresulta, noso entender, particular-mente reveladora, pois mostra conabsoluta claridade que Goldoni non sse preocupaba de autores e actores, daxente do teatro, senn que para el opblico era un elemento indispensableno feito teatral (ser esaxerado indicar

    Javier Gutirrez Carou

  • 171Il Teatro cmico de Goldoni: proposta dunha anlise temtica de textos metateatrais

    unha primitiva mostra da crtica darecepcin?), como demostra o dato deque do pblico se ocupe en sete oca-sins (vid. 3.3), e que do valor da crti-ca do pblico falen os seus personaxesoutras cinco veces (vid. 3.6.1).

    MAPA DE MOTIVOS DE ITC

    A finalidade destas pxinas, comoxa dixemos, non ofrecer un novoestudio de ITC, senn proporciona-labase para desenvolver un mtodo deanlise temtica de textos metateatraise favorecer unha aproximacin didcti-ca inductiva e prctica a ITC e refor-ma goldoniana4. Por este motivo trata-mos de realizar unha organizacin, encatro grupos divididos en numerosossubgrupos, que axilice a consulta dedatos determinados (para facilitar estu-dios comparativos) e, mesmo tempo,procure unha visin global da obra(para aqueles interesados explicitamen-te na creacin goldoniana).

    Non sempre foi doado inclur undeterminado motivo nun ou noutrogrupo. Mesmo s veces, en das outres ocasins, debido concentracinde ideas nun dilogo, vmonos na obri-ga de ter que repetilo en varias clasifi-cacins. No mapa de motivos tenta-mos se-lo mis sintticos posible: osnmeros entre parnteses indican

    respectivamente acto, escena e pxina;os puntos suspensivos indican supre-sin; os que aparecen entre corchetesindican a eliminacin do parlamentocompleto dun ou mis personaxes:cando entre corchetes aparece untexto trtase dunha integracin ouunha aclaracin; o signo # indica o ini-cio de cada cita; para facilita-la salocalizacin reproducmo-las primei-ras palabras do dilogo anda que nonsexan pertinentes; indicmo-las anota-cins s cando sexan necesarias para a

    4 Que de tdolos xeitos deber ser completada con outras fontes, como, por exemplo, o prefacio da edicin Bettinelli de 1750para o estudio da importancia de il mondo e il teatro como elementos de inspiracin do veneciano.

    A casa natal de Goldoni.

  • 172

    comprensin do texto; transcribimosen cursiva os parlamentos en dialectodo orixinal5.

    1. GOLDONI

    1.1. O oficio de autor teatral

    # (III,2,78) ORAZ. Ai, fillo, cmpre consu-mir primeiro tantos anos no teatro, comoleva el [o autor das comedias = Goldoni]consumidos ... un longo labor, e unha con-tinua e incansable observacin do teatro,dos costumes e o esprito das nacins.

    1.2. O orgullo da propia obra

    # (I,2,37) PLAC. O autor [ = Goldoni] quenos proporciona as comedias, fixo este anodezaseis... EUG. Dezaseis comedias nunano? Semella imposible.

    # (I,6,43) ORAZ. Nada; coezo o seu carc-ter. El [ = Goldoni] tomarao a mal, se eseseor Lelio pretendese destrozar as sasobras ...

    # (II,10,67) EUG. Pero este un xeito deescribir moi difcil ... ORAZ. unhamaneira descuberta non hai moito, da quetodos estn namorados; e non pasarmoito tempo antes de que esperten osmis frtiles enxeos para mellorala, comodesexa de todo corazn quen a inventou.

    # (III,11,91) ORAZ. El un home coma osoutros ... mis, cos meus propios odos,tolle sentido dicir ... que se contentacon ter dado un estmulo s persoas doc-tas e de enxeo, para devolverlle un da areputacin Teatro Italiano.

    1.3. As obras de Goldoni

    1.3.1. As dezaseis comedias novas

    # (I,2,37) PLAC. O autor [Goldoni] que nosproporciona as comedias, fixo este anodezaseis, todas novas [...] EUG. Cales sonos ttulos das dezaseis comedias feitasnun ano? PLAC. Dirivolo eu: Il teatrocomico, I puntigli delle donne6 ...

    # (III,91,11) ORAZ. Vea, marchamos: oensaio rematou, e polo que tivemos oca-sin de discorrer e tratar nesta xornada,creo que se pode deducir cmo debera ser,segundo o noso parecer, o noso TeatroComico.

    1.3.2. Outras comedias

    # (I,2,37) EUG. Entre estas non est acomedia que temos que representarma pola noite. Acaso non tamn domesmo autor? ORAZ. Si, sa; pero unha pequena farsa ...

    # (I,4,39) ORAZ. Estamos de acordo...Dicdeme, por favor, con todas as come-dias dellarte obteriades algunha vez oaplauso que tivestes en Luomo prudente,en Lavvocato, en I due gemelli ...

    # (I,5,41) VITT. Esta a parte de Catte en Laputta onorata.

    # (I,9,46) PETR. Porque, en primeiro lugar,eu non estou tan tolo ... e en terceirolugar, porque con vostede actuara preci-samente como o Doutor na comedia titu-lada La suocera e la nuora7.

    Javier Gutirrez Carou

    5 Traducmo-lo texto italiano para respecta-los criterios editoriais da revista. Trtase dunha traduccin de traballo, e non tenningunha pretensin literaria.

    6 Le femmine puntigliose.7 La famiglia dellantiquario.

  • 173Il Teatro cmico de Goldoni: proposta dunha anlise temtica de textos metateatrais

    # (III,11,91) ORAZ. Direi: os sonetos nal-gunha comedia van ben ... en La donna digarbo ... En La putta onorata ... en Labuona moglie ... En La vedova scaltra e enI due gemelli veneziani ...

    2.- A SOCIEDADE E A CULTURA

    2.1. As Academias

    # (I,11,50) PETR. Seor poeta, por favor,recitou vostede algunha vez? LEL.Recitei nas mis clebres academias deItalia.

    2.2. Autores literarios non teatrais (Tasso)

    # (I,4,39) ORAZ. Coecedes a Tasso? Veseque coecedes Venecia e o seu gusto porTasso, que al se recita case que habitual-mente.

    2.3. A moral da poca (moralidade - inmoralidade)

    # (I,11,50) ORAZ. Este costume tan inapro-piado de facer baixar as mulleres ra foitolerado durante moitos anos en Italia, congrave prexuzo do noso decoro. Gracias aDeus, corrixmolo, abolmolo, e non sedebe permitir nunca mis no noso teatro.

    # (I,11,50) ORAZ. Que o criado malle noseu amo, unha indignidade. Por desgra-cia, este fermoso chiste8 foi utilizadopolos cmicos, pero agora xa non se usa.Pode haber maior estupidez? ...

    2.4.- Costumes sociais (o cabaleiro servo)

    # (I,9,46) BEAT. Vea, seor Doutor, facde-me o favor, vamos. Quero que sexades vs

    o meu cabaleiro servo. PETR. Lbreme oceo. BEAT. Por que motivo? PETR.Porque, en primeiro lugar, eu non estou tantolo ...

    2.5. Autores clsicos (Virxilio)

    # (III,8,85) PETR. Sabe perfectamente dememoria a Buccolica de Virxilio.

    3. O MUNDO DO TEATRO

    3.1. Dificultades econmicas

    3.1.1. As compaas

    # (I,1,35) ORAZ. Se as, ser mellor levan-tar o teln. Levantdeo, que non querogastar en candeas.

    # (I,8,44) ORAZ. Todos se fixan na caixa, enon pensan nos grandes gastos que eu teo.Se un ano vai mal, adeus seor xefe ...

    3.1.2. Os autores e actores

    # (I,6,42) VITT. Foi [Lelio] o que me veubuscar tamn a min, e, en canto o vin,tomeino por un poeta. ORAZ. Por quemotivo? VITT. Porque era miserable eestaba contento [...] ANS. Ouh, hai outrosque tamn fan as. ORAZ. E quen son?ANS. Os comediantes.

    # (I,10,47) EUG. Velaqu vn [Lelio]. PETR.Pobrio! Est moi fraco.

    # (II,1,53-54) ANS. Vaia xunto o seorOrazio... (Pero creo que o mis fermoso

    8 Chiste: lazzo. O lazzo era un chiste, unha chanza xestual ou verbal, en moitos casos codificada, que poda repetirse en dife-rentes comedias segundo o xito que acadase entre o pblico.

  • 174

    personaxe de comedia o seu, dicir, opoeta famento).

    # (II,3,55) LEL. Estas princesas de teatro ...Pero velaqu o seor xefe; con el convncomportarse con humildade. Ouh fame,fame, que dolorosa es!

    3.2. A vida da xente do teatro

    3.2.1. Preguiza

    # (I,1,36) ORAZ. O costume normal doscomediantes, levantarse sempre tarde.

    # (I,3,38) EUG. De boa gana, irei. Xa preve-xo atopalas [as actrices] ou na cama ...Estas son as sas principais ocupacins,ou descansar ...

    3.2.2. Vaidade

    # (I,1,36) ORAZ. Non pouca cousa queviese antes que os outros. As primeirasactrices teen por costume a vaidade defacerse esperar.

    # (I,2,36) PLAC. Semllame que a min seme poda mandar recado cando todosestivesen reunidos xa.

    # (I,3,38) EUG. De boa gana, irei. Xa preve-xo atopalas [as actrices] no gabinete ...Estas son as sas principais ocupacins,ou descansar ou poerse guapas.

    # (II,3,55) LEL. Estas princesas de teatro pre-tenden ter demasiada autoridade sobre ospoetas, e se non fose por ns, non obterando pblico os aplausos ...

    # (II,4,59) SUGG. Xa, o costume doscomediantes: cando non saben o seupapel, btanlle a culpa apuntador.

    3.2.3. Corporativismo

    # (III,3,81) ORAZ. Outro consello querodarvos... Se sentides falar mal dos compa-eiros, procurade calmar os nimos. Sevos contan algunha cousa dita contra vs,non a creades e non lles fagades caso ...

    3.2.4. Profesionalidade

    # (I,5,40) ORAZ. Ouh, seora Vittoria... vssodes das mis dilixentes. VITT. Eu cum-pro sempre de boa gana o meu deber, ecomo proba de que isto verdade, obser-vade: como o papel que me tocou nacomedia que hoxe se ensaia moi curto,colln outra, e xa a vou estudiando.

    # (II,1,53) ANS. Direivos, patrn ... Uncmico ignorante non pode representarben ningn personaxe.

    # (III,3,79) ORAZ. Encomenddevos a vsmesma; que quere dicir, estudiade, obser-vade os outros, aprendede ben os papeis ...

    # (III,3,81) ORAZ. Cando non teades quefacer, e non actuedes, ide s outros tea-tros. Observade como actan os bos cmi-cos, porque este un oficio que se apren-de mis coa prctica que coas regras.

    # (III,11,90) ORAZ. Non digades iso, seorArlequn, non digades iso. Tamn naspequenas escenas se recoece o home bencriado ... Cmpre crear algo de seu, e paracrear cmpre estudiar.

    3.2.5. Moralidade

    # (I,5,41) VITT. Sei o que teo que facer paranon deixar que me tomen o pelo: por outrabanda, polo que respecta a ser comediante,hai algunhas que non rodan por a; e haialgunhas amas de casa, que saben cenveces mis ca ns..

    Javier Gutirrez Carou

  • 175Il Teatro cmico de Goldoni: proposta dunha anlise temtica de textos metateatrais

    # (I,6,42) ORAZ. Perdodeme, meus seores... O cmico debe ser, como todos osdemais, honrado; debe coecer o seudeber, e debe ser amante do honor e detodas as virtudes morais.

    # (II,3,58-59) ORAZ. Vs [Lelio] present-devos como cmico? ... Polo que rexeito avosa persoa, como xa rexeitei as vosasobras; dicndovos para rematar que vostrabucades se credes que os cmicos hon-rados, como ns somos, acollen os vaga-bundos.

    # (III,1,74) ORAZ. Ademais convir obser-var o seu modo de vida ... Sabedes que eusobre todo valoro a tranquilidade na miacompaa, que estimo mis un personaxede bos costumes que un bo cmico quesexa turbio e de mal carcter.

    # (III,3,78-79) ELEON. Non me morti-fiquedes anticipadamente ... Vese clara-mente desmentida a mxima de quen creque as mulleres do teatro son de costumespouco serios, e obteen a sa ganancia enparte da escena e en parte da casa.

    3.2.6. Dureza da vida teatral

    # (I,10,47) BEAT. Fanme rir os que din quens [os cmicos] imos de paseo, divertn-donos polo mundo. PLAC. De paseo, eh?Cmese mal, drmese peor, padcese oucalor ou fro. Este paseo deixarao de moiboa gana.

    # (II,7,63) SUGG. nimo, Colombina.Tcalle a Colombina, e despois aArlecchino. Non acaban nunca. Malditooficio! Cmpre estar aqu tres ou catrohoras esgotndose, e os seores cmicosberran sempre, e non se contentan nunca...

    3.3. O pblico

    3.3.1. O gusto do pblico

    # (II,3,56) LEL. Pero cando unha comediaten todas estas boas calidades, gstalles atodos en Italia? ORAZ. Ouh, non seor.Porque, como todos os que van comediapensan sa maneira, as fai neles unefecto diferente, segundo o seu modo depensar. melanclico non lle gusta ochiste; alegre non lle gusta a moralida-de... Pero a verdade que, cando son boas

    A pousadeira. Gravado dunha edicin de 1761.

  • 176

    [as comedias], gstanlle maiora, e candoson malas, desagrdanlles a case quetodos.

    # (II,10,66-67) ORAZ. Ai de ns, se fixese-mos unha novidade as! [quitar as msca-ras]: non anda tempo de facelo ...Noutro tempo o pobo a comedia soa-mente para rir, e non quera ver nada misque mscaras na escena; e se as partesserias facan un dilogo un pouco longo,aburranse inmediatamente: agora estanseafacendo a escoitar de boa gana as partesserias, e disfrutan a sentencia, e rin o sal ea pementa sacados das mesmas cousasserias, anda que ven tamn de boa gana asmscaras ...

    3.3.2. Costumes do pblico

    3.3.2.1. O tomatazo

    # (I,8,45) GIA. Vs facedes de todo parapoerme en apuros ... Sair como sair:unha nica cousa pregara, suplicara meu piadossimo pblico... que se mequere honrar con algunha ducia demazs, en vez de cras, que as colla asa-das9 [para botarmas].

    3.3.2.2. Ocupa-lo escenario

    # (III,10,87) ORAZ. Pero vs sempre grita-des... cando se fai a comedia; se algunfala detrs do escenario, blasfemades, quevos senten en todas as partes. SUGG. Seblasfemo, teo motivos, porque a escenaest sempre chea de xente que fai rudo; esorprndeme vostede, que deixa vir tantaxente escenario, que non nos podemosmover. EUG. Eu non sei que gusto teenen vir ver a comedia no escenario. VITT.Fano para non ir platea.

    3.3.2.3. Cuspir

    # (III,10,88) EUG. E sen embargo, a comediadisfrtase mellor na platea que no escena-rio. VITT. Si, pero algns cospen desde ospalcos, e molestan as persoas que estndebaixo ...

    3.3.2.4. Facer rudo

    # (III,10,88) PLAC. En efecto, unha granpena para nosoutros os cmicos declamarcando o pblico fai barullo. Cmpre esgo-tarse para facerse or, e non chega. VITT.Ante o pblico convn ter paciencia. Ecando s veces se senten certos asubos ecertos cantarios de galo? Mocidade ale-gre, cmpre ter paciencia. ORAZ.Desagrdame que molesten s demais.PETR. E cando se lles sente bocexar?ORAZ. Sntoma de que a comedia nongusta. PETR. Xa, algunhas veces fano conmalicia, especialmente nas noites deestrea das comedias novas, para estragalasse poden.

    3.4. O director da compaa

    # (I,8,46) ORAZ. Ben, ben ... Cmpre unhagran paciencia para ser xefe dunha compa-a; quen non o crea, que probe a selounha semana, e estou seguro que se llepasar a gana de contado.

    3.5. Outras formas teatrais

    3.5.1. Outros autores (Metastasio)

    # (III,3,80) ORAZ, Non, polo que respecta xeito de recitar estou contento, pero nonpodo soportar sentir poer en ridculo osfermossimos e docsimos versos da

    Javier Gutirrez Carou

    9 Nota de Goldoni: Le mele cotte si vendono in Venezia la sera alli teatri.

  • 177Il Teatro cmico de Goldoni: proposta dunha anlise temtica de textos metateatrais

    Didone10... Debmoslles demasiado ssas obras [de Metastasio], das que tantoproveito obtivemos.11

    3.5.2. As vellas comedias e a commedia dellarte

    # (I,2,38) PLAC. Se facemos as comediasdellarte, imos ben. O mundo est aburri-do de ver sempre as mesmas cousas, de orsempre as mesmas palabras, e o auditoriosabe o que ten que dicir Arlecchino antesde que abra a boca.

    # (I,8,45) GIA. Querido seor, dgame voste-de en qu lingua fala o segundo zane12?ORAZ. Debera falar bergamasco.

    # (I,11,48-49) LEL. Viva o seor Dottore.Seora, teo escenas de tenrura feitas mantenta para vs, que farn chorar nons pblico, senn tamn s mesmascadeiras. (a Placida) Seora, teo para vsescenas de forza, que farn bater as manss mesmos palcos. (a Beatrice) EUG.(Chorar as cadeiras, bater as mans os pal-cos. Este un poeta do sculo XVII).

    # (I,11,49) LEL. Esta unha comedia deguin13, que fixen en tres cuartos de hora.[...] Escoite o ttulo: Pantalone padre amo-roso, con Arlecchino servo fiel, Brighellacelestino por interese, Ottavio economi-zador nas vacacins e Rosaura delirantepor amor ...

    # (II,1,52) LEL. Polo que respecta guin14

    estou de acordo, pero o meu dilogo nondeban destrozalo deste xeito. ANS. Peronon sabe vostede que dilogos, sadas,soliloquios, reproches, conceptos, deses-peracins, tiradas, son cousas que xa nonse usan?

    # (II,2,54) LEL. Pero os vosos libros, quechamades xenricos15, non estn todoscheos destes conceptos? PLAC. Os meuslibros, que contian estes conceptos, quei-meinos todos, e do mesmo xeito teenfeito todas as actrices alumeadas polonovo gusto.

    # (II,2,54) LEL. Se as, dareivos eu come-dias escritas cun estilo tan doce que vosencantarn mentres as aprendedes. PLAC.Chega con que non sexa estilo antigo,cheo de antteses e sensos figurados.

    # (II,2,55) PLAC. Sabedes que serei?... (...Fxome dicir algns conceptos que estnprohibidos como as pistolas curtas).

    # (II,9,65) ORAZ. Porque estas compara-cins, estas alegoras, xa non se usan.

    # (III,2,75-76) LEL. Pero se case que todosos que actan improvisando16, fano as!Case que todos, cando saen ss, veencontar pobo onde estiveron, ou ondequeren ir. ORAZ. Fan mal, moi mal, e nonse debe imitalos.

    10 Refrese obra de Pietro Trapassi (Metastasio) Didone abbandonata, representada por vez primeira en Npoles en 1724.11 Goldoni recoece o valor artstico das obras de Metastasio e, nas Memorie Italiane (X, op. cit., p. 149), mesmo afirma terse

    inspirado nalgunha delas:... invece di pensare a Commedie, rivolsi lanimo alle Opere musicali, e composi un dramma per musica, intitolato

    Amalassunta, Opera di mia testa, di mia invenzione, ma per la quale avea spogliato bastantemente la Didone e lIssipile diMetastasio.12 Nota de Goldoni: I comici fra di loro chiamano lArlecchino il secondo Zanni, e il Brighella il primo.13 Comedia de guin (ou recitar segundo guin): commedia a soggetto. Comedia da que s se escriba un guin sobre o que

    os actores improvisaban.14 Vid. nota 13.15 Xenrico: generico. Libro de apuntamentos dos actores no que anotaban chistes, frases feitas, etc., para repetilos en dife-

    rentes comedias.16 Improvisando (ou comedia improvisada, teatro improvisado): allimprovviso.

  • 178

    # (III,9,86) LEL. E deste xeito, este gustocontinuar cambiando, e as comedias quevs agora levades en triunfo, converteran-se en antigallas, como la Statua, il FintoPrincipe, e Madama Pataffia17. ORAZ. Ascomedias faranse antigas, despois de face-las e refacelas; pero o xeito de facer ascomedias espero que vaia sempre a mellor...

    3.5.3. A comedia francesa

    # (II,3,56) LEL. Por que? Desprezades vsas obras dos franceses? ORAZ. Non asdesprezo; elxioas, estmoas, venroas,pero non estn feitas para min. Os france-ses triunfaron na arte das comedias duran-te todo un sculo ... Os franceses nas sascomedias, non se pode dicir que non teanbos caracteres, e ben levados ... pero opblico dese pas contntase con pouco.Un s carcter chega para soster unhacomedia francesa.

    3.5.4.- A comedia espaola

    # (II,3,57-58) ORAZ. Explicareivos eu o quedi Aristteles ... Ns respectaremos a uni-dade de lugar sempre que a comedia trans-corra nunha mesma cidade ... chega conque non se vaia desde Npoles a Castela,como sen problema ningn adoitabanfacer os espaois, os cales hoxe en dacomezan a corrixir este abuso, e a terescrpulos sobre a distancia e o tempo.

    3.6. A crtica teatral

    3.6.1. O pblico como crtico

    # (I,6,43) ANS. Si, pero hai algns ... Postoque se o pobo ri e ledo aplaude / o cmicoser digno de laude.

    # (I,7,44) VITT. Esta unha cuestin quenon me afecta. Sen embargo, vendo que omundo o aplaude [a introduccin de novi-dades], considero que fixo mis ben quemal.

    # (I,8,45) ORAZ. E o pblico non se conten-ta con pouco.

    # (II,1,52) ANS. mis, agora Italia vaidetrs unicamente deste tipo de come-dias [de carcter]; e direivos mis, que enpouco tempo mellorou tanto o bo gustono nimo das persoas, que agora, mesmoa xente baixa decide libremente sobre oscaracteres e os defectos das comedias.

    # (II,9,65) ORAZ. Cmpre ver quen o queaplaude. A xente docta non se contentacon estas tonteras.

    # (III,3,79) ORAZ. Recomenddevos a vsmesma ... Se sentides bater as mans, nonvos fiedes. Un aplauso as soe ser equvo-co. Moitos aplauden por costume, outrospor paixn, algns polo seu carcter,outros por obriga, e moitos mis porquelles pagan os protectores.18

    Javier Gutirrez Carou

    17 Nota de Goldoni: Commedie delle peggiori dellarte.18 Sobre o feito de que non calquera opinin crtica do pblico vlida, quizais sexa oportuno lembrar unha afirmacin de

    Goldoni nas sas Memorie Italiane (III, op. cit., p. 106):Equivoco troppo lapplauso dellUditorio, contento spesse volte di un bel volo, di una bella trasformazione. Ascoltisi

    bene quel che si dice ne circoli, nelle piazze, nelle botteghe, e i buoni talenti che conoscono il buono, non tradiscano semedesimi per assecondare il piacere del volgo.

  • 179Il Teatro cmico de Goldoni: proposta dunha anlise temtica de textos metateatrais

    3.6.2. Os actores como crticos

    # (I,6,43) ORAZ. Si, e facdeme o favor ...Os comediantes, anda que non tean ahabilidade de compoer comedias, teencoecemento de abondo para distinguir asboas das malas.

    # (I,6,43) ANS. Si, pero hai algns que pre-tenden xulgar a comedia polo seu papel.Se o papel breve, din que a comedia mala; todos quereran ser quen de facer oprotagonista, e o cmico est alegre econtento cando sente as gargalladas e obater das mans.

    4. A REFORMA TEATRAL

    4.1. A reforma

    4.1.1. Novidade do teatro goldoniano

    # (I,8,45) ORAZ. Lembrade que xa non seacta xeito antigo. GIA. E ns actuare-mos moderno. ORAZ. Agora xa se reno-vou o bo gusto.

    # (I,11,51) LEL. Muller. Non esperes pieda-de de min... Quen son estes, que preten-den renovar dun golpe o teatro cmico?Acaso pretenden, por ter presentado pblico algunhas comedias novas, elimi-nar todas as vellas?

    # (III,2,76) LEL. Vea, seor Orazio, impro-visando19 non quero actuar. Vs tendesregras que non son comns, e eu, que sonun principiante, cozoas menos csoutros.

    # (III,8,85) LEL. Ben, seores cmicos, ben.Realmente esta unha boa escena. Oseor xefe da compaa dime que o teatrose reformou, que agora se respectan todasas boas regras ...

    4.1.2. Necesidade de face-la reforma lentamente

    # (II,10,66-67) EUG. Das nosas comediasde carcter non se poderan eliminar asmscaras? ORAZ. Pobres de ns se fixese-mos unha novidade as: non chegou andao tempo de facela ...20

    4.2. O autor: dificultade de escribi-las novas comedias

    # (II,10,67) EUG. Pero esta unha maneirade compoer moi complicada [continuarinclundo as mscaras nas novas come-dias].

    # (III,11,91) ORAZ. El un home coma osoutros, e pode enganarse facilmente; mis cos meus odos sentinlle dicir moi-tas veces, que treme sempre que deberepresentar unha comedia nova sa nes-tes escenarios; que a comedia unhacomposicin difcil ...

    19 Vid. nota 16.20 Afirma Goldoni en Lautore a chi legge de Il cavaliere e la dama (1749) (C. Goldoni, Commedie (a cura do N. Mangini),

    Torino, UTET, 1971, vol. I, p. 449):Quando pensai a scrivere le Commedie in servigio del Teatro, ed a togliere per quanto avessi potuto, le infinite imp-

    ropriet che in esso si tolleravano, mi venne in mente di smascherare i ridicoli, bandire gli Zanni e correggere le caricatu-re dei Vecchi. Ma ci pensai assaissimo, e pensandoci appresi che, se ci avessi fatto, mille ostacoli mi si sarebbero oppos-ti e che non dovevasi sulle prime andar di fronte al costume, ma questo a poco a poco procurar di correggere e riforma-re.

    de sinalar que, cando Goldoni revisou esta comedia para a edicin Pasquali de 1762, eliminou as mscaras que apa-recan na primeira versin.

  • 180

    4.3. Os actores

    4.3.1. Hbito dos actores de representar sempre o mesmo personaxe

    # (I,4,40) TON. Queredes que volo diga?Fago de Pantalon e non de msico, se qui-xese facer de msico, non andara conesta incomodidade da barba.

    4.3.2. Dificultades da nova comedia

    # (I,4,39) Querido seor Orazio ... Un pobrecomediante, que fixo a sa aprendizaxesegundo a arte, e que est afeito a actuarimprovisando21 ben ou mal, como sae, ato-pndose na necesidade de estudiar e de terque dicir o escrito22, se ten unha reputa-cin que manter, cmpre que pense, cm-pre que se fatigue estudiando, e que teamedo cada vez que se fai unha nova come-dia, dubidando ou de non sabela ben, oude non representar o carcter como necesario.

    # (I,7,44) VITT. Grandes novidades tenseintroducido no teatro cmico! ORAZ.Parcevos que quen introduciu estasnovidades fixo ben ou mal? VITT....Dgovos isto, anda que para ns fixo mal,porque temos que estudiar de abondo ...

    4.3.3. Necesidade e importancia dos ensaios

    # (I,2,36) EUG. O noso maior problema sonos ensaios. ORAZ. Pero os ensaios son osque fan bo o cmico.

    # (III,9,87) ORAZ. Tendes razn ... Cando oscmico ensaian, non se lles interrompe.

    4.3.4. O xeito de declamar

    # (III,3,80) ORAZ. Con permiso. Virade acintura cara pblico. ELEON. Pero seteo que falar con Eneas. ORAZ. Ben;mantense o peito cara pblico, e con gra-cia xrase un pouco a cabeza cara perso-naxe, observade ...

    # (III,3,80-81) ORAZ. Para ser unha princi-piante sodes pasable; a voz non firme,pero faise recitando. Prestade atencin arecalcar as ltimas slabas, que se enten-dan. Declamade mis ben lentamente,pero non moito, e nas partes de forza car-gade a voz ... sendo a comedia unha imita-cin da natureza, debe facerse todo o que verosmil. Polo que respecta xesto,tamn debe ser natural. Movede as manssegundo o senso da palabra. Xesticulade asmis das veces coa dereita... Cando unpersonaxe fai escena con vs, prestdelleatencin, e non vos distraiades cos ollosou coa mente; e non miredes aqu e acolpolos palcos ...

    4.4. O teatro e a msica

    # (II,15,71) ORAZ. Que credes, mia seo-ra, que os cmicos necesitan acaso daaxuda da msica? Lamentablementedurante algn tempo a nosa arte rebaixou-se ata o punto de mendigar da msica axu-das para atraer a xente teatro ...

    # (II,15,72) BEAT. Como vs, que teredesvisto as capas dalgn libro de msica, evos credes unha virtuosa. Pasou o tempo,mia seora, no que a msica tia baixo osseus ps a arte cmica. Agora temos tamnns o teatro cheo de nobreza, e se antes ancanda vs para admirar, e canda ns para

    Javier Gutirrez Carou

    21 Vid. nota 16.22 Escrito: premedit, premeditato.(Texto escrito, comedia con texto escrito, non improvisada).

  • 181Il Teatro cmico de Goldoni: proposta dunha anlise temtica de textos metateatrais

    rir, agora veen canda ns para disfrutar acomedia, e canda vs para conversar.

    4.5. A lingua e o texto do teatro

    4.5.1. Commedia di carattere

    # (II,1,52) LEL. Pero actualmente que oque se estila? ANS. Comedias de carcter.

    # (II,2,54) PLAC. Os meus libros que conti-an eses conceptos queimeinos todos, edo mesmo xeito fixeron todas as actricesque se atopan iluminadas polo gustomoderno. Ns facemos sobre todo come-dias de carcter ...

    4.5.2. Commedia allimprovviso / premeditata

    # (II,10,66) ORAZ. Vedes? Velaqu a raznpola que cmpre procurar ter os come-diantes suxeitos escrito23, porque facil-mente caen no antigo e no inverosmil.EUG. Entn dbense abolir totalmente ascomedias improvisadas24? ORAZ. Total-mente non ... anda hai personaxes exce-lentes que, para honra de Italia e gloria danosa arte, levan en triunfo con mrito econ aplauso a admirable prerrogativa defalar segundo o guin25, con non menorelegancia da que podera ter un poetaescribindo.

    # (II,2,54) PLAC. Os meus libros que conti-an eses conceptos ... Ns facemos sobretodo comedias de carcter26 escritas27; pero

    cando debemos falar improvisando28, utili-zamos un estilo familiar, natural e fcil,para non nos afastar do verosmil.

    4.5.3. O verso na comedia

    # (I,7,43) ORAZ. Velaqu os versos de sem-pre. Noutro tempo todas as escenas rema-taban as. VITT. moi certo, todos os di-logos remataban en cancioncia. Todosos actores que improvisaban29 convertan-se en poetas. ORAZ. Hoxe en da, comose renovou o gusto das comedias, mode-rouse o uso de tales versos.

    # (III,2,77-78) ORAZ. Efectivamente estesnon semellan versos. LEL. Queredesescoitar se son versos? Ben, escoitadecomo se fan notar cando se quere. (recitaos mesmos versos declamndoos paraque se distinga o metro). ORAZ. certo,son versos, e non o parecan. Benqueridoamigo, dicdeme de qun son. LEL. Vsdeberiades recoecelos. ORAZ. E senembargo, non os recoezo. LEL. Son doautor das vosas comedias. ORAZ. Como posible se el anda non fixo comedias enverso? LEL. certo que non as querafacer; pero a min, que son poeta, confiou-me esta escena sa.

    # (III,11,90-91) LEL. O meu guin30 remata-ba cun soneto; querera que me dixesedesse est ben feito ou mal feito ... ORAZ.Direi: os sonetos nalgunhas comediasestn ben, e noutras estn mal.

    23 Vid. nota: 22.24 Vid. nota 16.25 Segundo o guin: a soggetto (nota de Goldoni: Allimprovviso).26 Comedia de carcter: commedia di carattere.27 Vid. nota 22.28 Vid. nota 16.29 Vid. nota 16.30 Guin: soggetto.

  • 182

    4.5.4. O estilo e o texto

    # (II,2,54) LEL. Pero os vosos libros, quechamades xenricos31, non estn todoscheos destes conceptos? PLAC. Os meuslibros, que contian estes conceptos, quei-meinos todos, e do mesmo xeito todas asactrices que se atopan iluminadas pologusto moderno. Ns facemos sobre todocomedias de carcter32 escritas33; perocando debemos falar improvisando34, utili-zamos un estilo familiar, natural e fcil,para non nos afastar do verosmil.

    4.6. A trama

    4.6.1. O argumento

    4.6.1.1. Exposicin do argumento

    # (III,2,76) ORAZ. Queriades dicir todo istovs s? Srvavos como regra que os argu-mentos da comedia non os expn nuncaunha soa persoa... Senn que o verdadeiroxeito de expor o argumento das comedias,sen aburrir o pobo, dividir o argumentomesmo en varias escenas, e desenvolvelos poucos.

    4.6.1.2. Argumento orixinal

    # (II,3,56) ORAZ. Non as desprezo; elxio-as, estmoas ... Os nosos italianos queren... que a trama sexa medianamente fecun-da de acontecementos e novidades.

    # (III,9,87) LEL. Eu cra que rematara candoFlorindo e Rosaura casan, porque xa sesabe que todas as comedias rematan coa

    voda. ORAZ. Non todas, non todas. LEL.Ouh! case que todas, case que todas.

    4.6.2. Desenlace inesperado

    # (II,3,56) ORAZ. Non as desprezo; elxio-as, estmoas ... Os nosos italianos ...Queren o final inesperado, anda que benorixinado da trama da comedia ...

    4.6.3. Verosimilitude

    # (II,3,57-58) ORAZ. Explicareivos eu o quedi Aristteles ... mellor cambiar a escenae respectar as regras da verosimilitude.

    # (III,2,75) LEL. Falo comigo mesmo. Esta unha sada, un soliloquio. ORAZ. E falan-do con vs mesmo dicides: Veo de ver amia belida? Un home consigo mesmonon fala as. Semella que vindes escenapara contarlle a algun onde estivestes.LEL. Claro, falo co pobo. ORAZ. Aqu vosquera ver. Pero non vedes que co pobonon se fala? Que o cmico debe imaxinar-se, cando est s, que ningun o sente eque ningun o ve? Iso de falar co pobo unvicio intolerable, e non se debe permitir deningunha maneira.

    # (III,3,80-81) ORAZ. Para ser unha princi-piante sodes pasable; ... sendo a comediaunha imitacin da natureza, debe facersetodo o que sexa verosmil ...

    4.6.4. Moralidade e ensinanza

    # (I,11,50) ORAZ. Este costume tan inapro-piado de facer baixar as mulleres ra foitolerado durante moitos anos en Italia,

    Javier Gutirrez Carou

    31 Vid. nota 15.32 Comedia de carcter: commedia di carattere.33 Vid. nota 22.34 Vid. nota 16.

  • 183Il Teatro cmico de Goldoni: proposta dunha anlise temtica de textos metateatrais

    35 Vid. nota 8.36 Vid. nota 8.

    con grave prexuzo do noso decoro.Gracias a Deus, corrixmolo, abolmolo, enon se debe permitir nunca mis no nosoteatro.

    # (I,11,50-51) ORAZ. Que o criado malle noseu patrn unha indignidade. Lamen-tablemente este fermoso chiste35 foi prac-ticado polos cmicos, pero agora xa non seestila. Pdese dar maior estupidez? ...

    # (II,1,52) ANS. Direivos tamn o porqu. Acomedia foi inventada para corrixir osvicios e ridiculizar os malos costumes ...

    # (II,3,56) ORAZ. Non as desprezo; elxio-as, estmoas ... Os nosos italianos ...Queren a moralidade mesturada co sal ecoas bromas ...

    # (II,3,58) ORAZ. Ai de min! Mal argumen-to. Cando o protagonista da comedia tenmalos costumes, ou debe cambiar o seucarcter, contra os bos preceptos, ou amesma comedia convrtese nunha vergo-a. LEL. As pois non se deben levar aescena os malos caracteres para corrixilose avergoalos? ORAZ. Os malos caracte-res lvanse a escena, pero non os caracte-res escandalosos... cando se quere inclurun mal carcter nunha comedia, inclesede lado, e non de cheo: o que quere dicir,episodicamente, en contraste co carctervirtuoso, para que se exalte mellor a vir-tude, e se deoste o vicio.

    # (III,3,79) ORAZ. Para a nosa consolacin,non s foron eliminados da escena todosos malos costumes nos personaxes, senntamn calquera escndalo. Xa non seescoitan palabras obscenas... Xa non se ven

    chistes36 perigosos... As rapazas poden ir [teatro] sen medo de aprender cousas imp-dicas ou maliciosas.

    # (III,9,87) LEL. Sabedes o que gustar sem-pre nas obras de teatro? ORAZ. O que?LEL. A crtica. ORAZ. Sempre que sexamoderada; que tea como perspectiva ouniversal, e non o particular; o vicio e nono vicioso; que sexa mera crtica e que nontenda stira.

    4.7. Os personaxes

    4.7.1. Introduccin de novos personaxes

    # (I,1,35-36) EUG. Querera saber cl era acausa pola que non queriades alzar oteln. ORAZ. Para que ningun vise osensaios das nosas escenas [...] ORAZ.Temos personaxes novos. EUG. certo:estes non se deben deixar ver nos ensaios.ORAZ. Cando se quere facer caer en gra-cia a un personaxe, convn facelo desexarun pouco, e para facelo aparecer cmpredarlle pouco papel, pero bo.

    4.7.2. Nmero de personaxes en escena

    # (III,9,86) LEL. Porque on dicir que Horaciona sa Potica d como precepto que non sefaga traballar en escena a mis de tres per-sonaxes vez, e nesta escena hai cinco.ORAZ. Perdodeme... El [Horacio] di: Necquarta loqui persona laboret. Algnsentenden que quere dicir: Non traballenmis de tres. Pero el quixo dicir que, se soncatro, o cuarto non se canse, dicir, quenon se estorben os catro actores entre si ...as escenas pdense facer mesmo con oito

  • 184

    ou dez personaxes, sempre que estean benorganizadas ...37

    4.7.3. Pluralidade de caracteres

    # (II,3,56) ORAZ. Non as desprezo; elxioas,estmoas ... Os nosos italianos... Querenque o carcter principal sexa forte, orixinale coecido; que case que todos os persona-xes, que forman os episodios, sexan outrostantos caracteres ...

    4.8. As poticas e a regra das tres unidades

    4.8.1. Unidade de lugar (e tempo)

    # (II,3,57-58) ORAZ. Quen vos dixo que aescena fixa sexa un precepto esencial?LEL. Aristteles. ORAZ. Lestes aAristteles? LEL. Para dicir a verdade, nono lin, pero escoitei dicir as. ORAZ. Expli-careivos eu o que di Aristteles ... El pres-cribiu na sa potica o respecto pola esce-na fixa polo que respecta traxedia, peronon falou da comedia... se Aristteles esti-vese vivo actualmente, eliminara elmesmo este arduo precepto, porque delnacen mil absurdos, mil impropiedades eindecencias. Dous tipos de comedia dife-rencio: comedia simple e comedia de enre-do38. A comedia simple pode facerse nun

    escenario fixo. A comedia de enredo nonse pode facer as sen asperezas e impropie-dades ... Ns respectaremos a unidade delugar sempre que a comedia transcorranunha mesma cidade, e moito mis setranscorre dentro dunha mesma casa:chega con que non se vaia desde Npolesa Castela, como sen problema ningnsoan facer os espaois, os cales hoxe enda comezan a corrixir este abuso, e a terescrpulos sobre a distancia e o tempo ... mellor cambiar a escena e respectar asregras da verosimilitude39.

    4.8.2. Unidade de accin

    # (I,11,49) ORAZ. Perdoe, seor Lelio. Asboas comedias deben ter unidade deaccin: un debe ser o seu argumento, esinxelo debe ser o seu ttulo.

    4.8.3. Interpretacin das poticas clsicas

    # (III,9,86) ORAZ. Antes de falar dos pre-ceptos dos antigos, convn considerardas cousas: a primeira, o senso real coque escribiron; a segunda, se convenien-te no noso tempo o que escribiron; por-que, as como cambiou o xeito de vestir ...as cambiou tamn o gusto e a estructuradas comedias.

    Javier Gutirrez Carou

    37 Sobre este aspecto afirma Goldoni no Prefacio primeiro volume da edicin Bettinelli, Venecia, 1750 (citamos por C.Goldoni, Opere (a cura di F. Zampieri), Milano-Napoli, R. Ricciardi, 1954, p. 192-193):

    Per questo, quando alcuni adoratori dogni antichit esigono indiscretamente da me, sullesempio de greci e romanicomici, o lunit scrupulosa del luogo, o che pi di quattro personaggi non parlino in una medesima scena, o somigliantistiticit, io loro in cose che cos poco rilevano allessenzial bellezza della commedia, altro non oppongo che lautorit delda tanti secoli approvato uso contrario.38 Comedia simple: commedia semplice. Comedia de enredo: commedia dintreccio.39 Sobre a regra das unidades afirma Goldoni nas sas Mmoires (II, III. Citamos por C. Goldoni, Opere (a cura di F. Zampieri),

    op. cit., p. 114):Les censeurs de mes pices de caractre navaient rien me reprocher lgard de lunit daction, rien non plus sur

    celle du temps; mais ils prtendaient que javais manqu lunit du lieu.Laction des mes comdies se passait toujours dans la mme ville; les personnages nen sortaient point; ils parcou-

    raient, il est vrai, diffrents endroits, mais toujours dans lenceinte des mmes murs; et je crus et je crois encore que, decette manire, lunit du lieu tait suffisamment observe.

  • 185Il Teatro cmico de Goldoni: proposta dunha anlise temtica de textos metateatrais

    NDICE DE MOTIVOS

    1. GOLDONI

    1.1. O oficio de autor teatral

    1.2. O orgullo da propia obra

    1.3. As obras de Goldoni1.3.1. As dezaseis comediasnovas1.3.2. Outras comedias

    2. A SOCIEDADE E A CULTURA

    2.1. As Academias

    2.2. Autores literarios non teatrais(Tasso)

    2.3. A moral da poca (moralidade -inmoralidade)

    2.4. Costumes sociais (o cabaleiroservo)

    2.5. Autores clsicos

    3. O MUNDO DO TEATRO

    3.1. Dificultades econmicas3.1.1. As compaas3.1.2. Os autores e actores

    3.2. A vida da xente do teatro3.2.1. Preguiza3.2.2. Vaidade

    3.2.3. Corporativismo3.2.4. Profesionalidade3.2.5. Moralidade3.2.6. Dureza da vida teatral

    3.3. O pblico3.3.1. O gusto do pblico3.3.2. Costumes do pblico

    3.3.2.1. O tomatazo3.3.2.2. Ocupa-lo escenario3.3.2.3. Cuspir3.3.2.4. Facer rudo

    3.4. O director da compaa

    3.5.- Outras formas teatrais3.5.1. Outros autores (Metas-tasio)3.5.2. As vellas comedias e acommedia dellarte3.5.3. A comedia francesa3.5.4. A comedia espaola

    3.6. A crtica teatral3.6.1. O pblico como crtico3.6.2. Os actores como crticos

    4.- A REFORMA TEATRAL

    4.1. A reforma4.1.1. Novidade do teatro goldo-niano4.1.2. Necesidade de face-lareforma lentamente

    4.2. O autor: dificultade de escribi--las novas comedias

    4.3. Os actores

  • 186

    4.3.1. Hbito dos actores derepresentar sempre o mesmo per-sonaxe4.3.2. Dificultades da novacomedia4.3.3. Necesidade e importanciados ensaios4.3.4. O xeito de declamar

    4.4. O teatro e a msica

    4.5. A lingua e o texto do teatro4.5.1. Commedia di carattere4.5.2. Commedia allimprovvi-so / premeditata4.5.3. O verso na comedia4.5.4. O estilo e o texto

    4.6. A trama4.6.1. O argumento

    4.6.1.1. Exposicin do argu-mento4.6.1.2. Argumento orixinal

    4.6.2.- Desenlace inesperado4.6.3.- Verosimilitude4.6.4.- Moralidade e ensinanza

    4.7.- Os personaxes4.7.1.- Introduccin de novospersonaxes4.7.2.- Nmero de personaxes enescena

    4.7.3. Pluralidade de caracteres

    4.8. As poticas e a regra das tresunidades

    4.8.1. Unidade de lugar (e tempo)4.8.2. Unidade de accin4.8.3. Interpretacin das poticasclsicas

    INDICE ANALTICO40

    Aristteles 4.6.3Commedia allimprovviso, a sog-getto (ou declamar deste xeito)[Comedia improvisada, de guin]3.5.2; 4.1.1; 4.3.2; 4.5.2; 4.5.3; 4.5.4Commedia dintreccio [Comedia deenredo] 4.8.1Commedia dellarte 1.3.2; 3.5.2Commedia premeditata (ou decla-mar deste xeito) [Comedia escrita]4.3.2; 4.5.2; 4.5.4Commedia semplice [Comedia sim-ple] 4.8.1generico [Xenrico] 3.5.2Horacio 4.7.2lazzo [Chiste] 4.6.4

    Javier Gutirrez Carou

    40 Neste mnimo ndice analtico recollemos algns termos de importancia, dentro dos dilogos citados, que poden pasar inad-vertidos na clasificacin temtica proposta. O nmero de pargrafo en cursiva indica que o termo aparece citado varias veces den-tro del.

  • 187Il Teatro cmico de Goldoni: proposta dunha anlise temtica de textos metateatrais

    BIBLIOGRAFA ESENCIAL

    GOLDONI

    Anglani, B., Goldoni. Il mercato, la scena, lutopia,Npoles, Liguori, 1983.

    Baratto, M., La letteratura teatrale del Settecento inItalia (Studi e letture su Carlo Goldoni), Vicenza,Neri Pozza, 1985.

    Tre saggi sul teatro (Ruzante, Aretino, Goldoni),Venecia, Neri Pozza, 1971 (vid. cap. Mondo eTeatro nella poetica del Goldoni).

    Borsellino, N. (a cura di), Linterpretazione goldonia-na. Critica e messinscena, Roma, Officina, 1982.

    Cavallini, G., La dimensione civile e sociale del quoti-diano nel teatro comico di Carlo Goldoni, Roma,Bulzoni, 1986.

    Dazzi, M., Carlo Goldoni e la sua poetica sociale, Turn,Einaudi, 1957.

    Fido, F., Da Venezia allEuropa. Prospettive sullultimoGoldoni, Roma, Bulzoni, 1984.

    Guida a Goldoni. Teatro e societ nel Settecento,Turn, Einaudi, 1977.

    Le inquietudini di Goldoni. Saggi e letture,Xnova, Costa & Nolan, 1995.

    Joly, J., Laltro Goldoni, Pisa, ETS, 1989.

    Mangini, N., Drammaturgia e spettacolo traSettecento e Ottocento, Padua, Liviana, 1979.

    Momo, A., La carriera delle maschere nel teatro diGoldoni, Chiari, Gozzi, Venecia, Marsilio, 1992.

    Nyerges, L., Motivi della riforma teatrale nelle com-medie dambiente del Goldoni, in StudiGoldoniani, 8, (1988), p. 51-62.

    Petrini, M., Le commedie popolari del Goldoni, Padua,Liviana, 1976.

    Trivero, P., Maschera e personaggio nel primoGoldoni, in Italianistica, 17/3, (1988), p. 417-432.

    Repertorios bibliogrficos

    Fido, F., Carlo Goldoni, in Storia della Cultura veneta,Vicenza, Neri Pozzi, 1985, vol. V, part. I, pp. 309-335.

    Mangini, N., Bibliografia goldoniana (1908-1957), Venecia-Roma, Istituto per la Collaborazione culturale, 1961(actualizada nos cadernos bibliogrficos da revistaStudi Goldoniani a partir do 1968).

    ASPECTOS METALITERARIOS

    Abel, L., Metatheatre. A New View of Dramatic Form,Nova York, Hill and Wang, 1963.

    Christensen, I., The Meaning of Metafiction: A CriticalStudy of Selected Novels by Sterne, Nabokov,Barth and Beckett, Bergen, Universitetsforlaget,1981.

    Ebersole, A. V., Sobre arquetipos, smbolos y metate-atro, Valencia, Albatros, 1989.

    Garca, C. J., Metanovela: Luis Goytisolo, Azorn yUnamuno, Madrid, Jcar, 1994.

    Hutcheon, L., Narcissistic Narrative: The MetafictionalParadox, Nova York-Londres, Methuen, 1984.

  • 188

    Imhof, R., Contemporary Metafiction. A PoetologicalStudy of Metafiction in English Since 1939,Heidelberg, Carl Winter Universittsverlag, 1986.

    Maleandi, R., La novela dentro de la novela, Bos Aires,Ramos Americana Editora, 1981.

    McCaffer, L., The Metafictional Muse. The Works ofRobert Coover, Donald Barthelme, and William H.Gass, Pittsburg, University of Pittsburg Press,1982.

    Prez Firmat, G., Metafiction again, en TallerLiterario, 1, (1980), pp. 30-38.

    Schmeling, M., Mtathtre et intertexte. Aspects duthtre dans le thtre, Pars, Lettres Modernes,1982.

    Scholes, R., Metafiction, en Iowa Review, 1, (1970),pp. 100-115.

    _____ Fabulation and Metafiction, Urbana, Universityof Illinois Press, 1979.

    Sobejano, G., Novela y metanovela en Espaa, enInsula, 512-513, (1984), pp. 4-6.

    Spires, R. C., Beyond the MetafictionalMode.Directions in the Modern Spanish Novel,Lexington, University Press of Kentucky, 1984.

    Waugh, P., Metafiction: The Theory and Practice ofSelf-Conscious Fiction, Nova York, Methuen,1984.

    Javier Gutirrez Carou