harcerski sŁownik biograficzny

1

HARCERSKISŁOWNIK BIOGRAFICZNY

2

Rada Redakcyjna

prof. dr hab. Adam Massalski – przewodniczącyhm. Wanda Czarnota

prof. dr hab. Adam Dobrońskiprof. dr hab. Antonina Guryckaprof. dr hab. Andrzej Janowski

prof. dr hab. Andrzej Pankowiczprof. dr hab. Maria Straszewska

prof. dr hab. Ryszard Szwedprof. dr hab. Bogusław Śliwerski

dr Janusz Wojtycza

Sekretarz redakcji: Katarzyna K. Traczyk

3

HarcerskiSłownik

Biograficznytom I

pod redakcjąJanusza Wojtyczy

Warszawa 2006

4

Autorzy:Wacław Błażejewski, Stanisław Broniewski, Tadeusz Chojnacki,

Wanda Czarnota, Józef Derda, Franciszek Dębski,Ryszard Dubisz, Dominika Gajewska, Andrzej Gąsiorowski,

Elżbieta Grot, Mieczysław Hojan, Andrzej Janowski,Małgorzata Jarosińska, Kazimierz Jarzembowski, Tomasz Katafiasz,

Krzysztof Kołodziejczyk, Regina Liczmańska-Małek, Adam Massalski,Barbara Matuszewska, Marian Młodzikowski, Zbigniew Pilarczyk,Bogdan Radys, Andrzej Rembalski, Mariusz Ryńca, Jadwiga Skiba,

Maria Straszewska, Bogusław Szwedo, Lesław J. Welker, Bogdan WierzejewskiAleksander Winnicki Janusz Wojtycza, Krzysztof Wojtycza, Paweł Zarembski

Recenzenci:prof. dr hab. Adam Massalski

prof. dr hab. Andrzej Pankowiczprof. dr hab. Ryszard Terlecki

Redaktorzy: Adam Czetwertyński, Agnieszka KazekOpracowanie wskazówek bibliograficznych: Agnieszka Rytel

Projekt okładki: Marek Skrzydlewski

© copyright Muzeum Harcerstwa

PROMOCJA CZYTELNICTWAZrealizowano ze środkówMinisterstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego

ISBN 83-923571-0-8t.1 ISBN 83-923571-1-6

ISBN 83-60405-15-8

Wydawcy:Muzeum Harcerstwa

www.muzeum.harcerstwa.plMarron Edition

www.marronedition.eu

5

Zbliżająca się setna rocznica przeszczepienia idei skautingu na ziemie pol-skie i powstania harcerstwa skłania do zintensyfikowania badań dotyczącychhistorii tego ruchu, zatem Muzeum Harcerstwa w Warszawie zainicjowało sze-reg prac w tej dziedzinie. Jedną z nich, wiodącą do przygotowania wnikliwegonaukowego opracowania stuletnich dziejów harcerstwa, jest Harcerski Słow-nik Biograficzny, prezentujący sylwetki wybitnych instruktorów harcerskich,zaangażowanych w prace organizacji na ziemiach polskich, a także poza jej gra-nicami. Niektórzy z nich odegrali znaczącą rolę w ogólnonarodowym życiu po-litycznym, gospodarczym, społecznym, naukowym czy kulturalnym, inni byliznani i cenieni w środowisku lokalnym.

Harcerstwo od początku swego istnienia przywiązywało duże znaczenie doswojej tradycji i historii, upatrując w niej ważny element spajający organizację.Już Andrzej Małkowski – dziewięćdziesiąt lat temu – ubolewał nad bezpowrot-nie utraconymi dokumentami, które władze skautowe poleciły zniszczyć zewzględu na bezpieczeństwo młodzieży i skautmistrzów w chwili wybuchu woj-ny. Równolegle do historiografii harcerskiej rozwijała się biografistyka harcer-ska, zwłaszcza że każde środowisko miało swoich lokalnych bohaterów. Obokznanych postaci historycznych bohaterowie ci – instruktorki i instruktorzy, har-cerki i harcerze – służyli jako wzorce, godne naśladowania przez ich młodychnastępców. Dziś liczba publikowanych opracowań dotyczących takich sylweteksięga kilkuset. Za najstarsze z nich, poświęcone harcerzowi, który zginął w bo-jach o niepodległość Polski, należy uznać B. Pochmarskiego Nowe pokolenie.Wizerunki duchowe żołnierzy Wojska Polskiego, poległych w boju za Ojczyznę(1914–1916), t. 1, Pod znakiem harcerzy. Śp. Stanisław Szumski, chorąży 4 ppLegionów... (Kraków 1917).

Pierwszy poczet postaci zasłużonych dla harcerstwa, wybranych na podsta-wie oceny ich dokonań, stanowi dopiero opracowanie W. Błażejewskiego Postaciz dziejów. 35 biogramów działaczy i instruktorów harcerskich, wydane przezZespół Historyczny Głównej Kwatery ZHP w 1984 roku i powtórzone (w pew-nym skrócie) w następnym roku w tegoż autora Z dziejów harcerstwa polskiego(1910–1939). Później materiały biograficzne gromadził i ogłaszał na łamach„Harcerstwa” Olgierd Fietkiewicz. Na łamach „Harcerstwa” ukazały się rów-nież Kazimierza Jarzembowskiego Materiały do Słownika Biograficznego Związ-ku Harcerstwa Polskiego poza granicami Kraju (1946–1996) oraz tegoż autora

WSTĘP

6

opracowane wspólnie z Ludmiłą Kuprianowicz Materiały do „Księgi harcmistrzyńi harcmistrzów Związku Harcerstwa Polskiego mianowanych w latach 1920–1949”.

Oddawany do rąk czytelników pierwszy tom naszego słownika zawiera 96 bio-gramów wybitnych postaci z dziejów harcerstwa, przede wszystkim osób związa-nych z władzami centralnymi lub kierowników pracy harcerskiej na terenie więk-szych obszarów (chorągwi). Sylwetki tych nieżyjących już działaczy harcerskichzaprezentowane zostały przez profesjonalistów-historyków pracujących w uczel-niach, a także członków komisji historycznych chorągwi, którzy zajmują się bio-grafistyką niejako hobbystycznie. W kilku przypadkach biogramy sporządzili człon-kowie rodzin opisywanych postaci. Teksty zostały zweryfikowane przez zespółredakcyjny i Radę Redakcyjną słownika, w skład której wchodzą znani profesoro-wie – historycy i pedagodzy.

W kolejnych tomach Harcerskiego Słownika Biograficznego zaprezentowa-ne zostaną biogramy z listy obejmującej około 700 nazwisk, zestawionych przezredakcję słownika na podstawie kwerendy bibliotecznej i archiwalnej oraz su-gestii przedstawionych przez członków harcerskich komisji historycznych. Nale-ży podkreślić, że prezentowani w naszym wydawnictwie instruktorzy i działaczeharcerscy poświęcili znaczną część życia harcerstwu, uzyskując w tej działalno-ści wybitne efekty. Wielu z nich właśnie w harcerstwie rozwinęło te swoje cechycharakteru, które pozwoliły im osiągnąć znaczące sukcesy zarówno w dziedziniewychowania, jak i profesjach nieraz znacznie od niego odległych. Warto zauwa-żyć, że wybitni przedstawiciele elit II Rzeczypospolitej – mężowie stanu, profe-sorowie, generałowie – mieli w swoich życiorysach epizody harcerskie, a nawetpodkreślali ich wpływ na swoje dalsze losy.

Schemat biogramu zamieszczonego w Harcerskim Słowniku Biograficznymoparto na standardzie Polskiego Słownika Biograficznego. Zgodnie z nim każdyartykuł biograficzny składa się z trzech części: hasła, właściwego życiorysu orazdokumentacji. W haśle obok nazwiska, imienia (imion), innych używanych na-zwisk, pseudonimów i dat życia znalazły się: zawód, stopień instruktorski i naj-ważniejsze funkcje pełnione w harcerstwie (w kolejności chronologicznej).

Biogramy zostały przygotowane na podstawie opracowań i źródeł drukowa-nych, a w wielu przypadkach także materiałów archiwalnych, rękopiśmienni-czych, wzmianek prasowych, danych z nagrobków oraz informacji uzyskanychod rodzin i osób bliskich. Dla ułatwienia czytelnikom dalszych poszukiwań – wewskazówkach bibliograficznych zamieszczonych w dokumentacji każdego bio-gramu podano najważniejsze pozycje drukowane i archiwalia (w kolejności wska-zanej przez instrukcję redakcyjną Polskiego Słownika Biograficznego: opracowa-nia ogólne, opracowania, wydawnictwa źródłowe, wzmianki prasowe, archiwaliai źródła rękopiśmiennicze oraz relacje ustne).

W zaplanowanym na wiele tomów wydawnictwie przyjęty został tzw. układholenderski, który zakłada, że w każdym kolejnym woluminie umieszczane sąbiogramy w układzie alfabetycznym od A do Z.

Rada Redakcyjna serdecznie dziękuje autorom za podjęcie trudu utrwalenia

7

w zbiorowej pamięci opracowanych postaci. Mamy świadomość, że dla niektó-rych było to poważne wyzwanie. Słowa podziękowania kierujemy także do Re-dakcji Polskiego Słownika Biograficznego za umożliwienie wykorzystanie bio-gramów po uzyskaniu zgody autorów. Szczególne słowa wdzięczności należą sięredaktorowi wydawnictwa hm. dr. Januszowi Wojtyczy, który przygotowaniusłownika poświęcił bardzo wiele czasu, energii i serca.

Należy dodać jeszcze, że publikacja ta ukazuje się dzięki dotacji Minister-stwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, uzyskanej za pośrednictwem Instytu-tu Książki.

Adam Massalski

9

AFFANASOWICZ Michał

BIELEC Józef

BŁESZYŃSKA Róża

BOROWIECKI Tadeusz

BRONIEWSKI Stanisław

BZDĘGA Stefan

CIEPLIK Tadeusz

CYRUS-SOBOLEWSKI Kazimierz

DARGIEL Jerzy

DMYTROWSKI Leon

DOBSKI Józef

FALKOWSKA Jadwiga

FIK Eugeniusz

GĘBICOWA Antonina

GOGOLIŃSKI-ELSTON Rafał

GRAŻYŃSKI Michał

GRODECKA Ewa

GRODYŃSKI Jerzy

GRONOSTAJSKA Jadwiga

GRZESIAK Józef

GRZYMAŁA-GRZYMAŁOWSKI Olgierd

HALLER Józef

HEIL Edward

JEZIERSKA Maria

JINDRA Cezary

KACHEL Józef

KAMIENIECKA-GRYCKO Wanda

KAMIŃSKI Aleksander

KANTOR Józefa

KAPISZEWSKI Henryk

KLECZEWSKA Alina

KOZŁOWSKI Tadeusz

KRET Józef

KRĘCKI Franciszek

KRYNICKA Maria

LICZMAŃSKI Alfons

LINDNER Jadwiga

LISIŃSKI Kazimierz

LUŚNIAKÓWNA Jadwiga

LUTOSŁAWSKI Kazimierz

LUZAR Marian

ŁAPIŃSKA Józefina

ŁYCZKO Maria

MAGIERSKA Danuta

MAŁKOWSKA Olga

MAŁKOWSKI Andrzej

MARCINIAK Florian

MARESZ Tadeusz

MASSALSKI Edmund

MAUERSBERGER Jan

MILESKA Maria Irena

MIROWSKI Stefan

MUCHA Wincenty

MUŻ Władysław

WYKAZ BIOGRAMÓW

10

NORWID-NEUGEBAUER Mieczysław

NOWAKOWSKI Stanisław

OKOŃ Stanisław

ORŁOWICZÓWNA Jadwiga

PAWEŁEK Alojzy

PIASECKI Eugeniusz

PIĄTKIEWICZ Bronisław

RATAJCZAK Józef

RYMARÓWNA Zofia

SABBAT Kazimierz

SADKOWSKA Halina

SAJKOWSKI Michał

SEDLACZEK Stanisław

SIELECKI Stanisław

SIERADZKI Władysław

SŁABY Wilhelm

STASIECKI Eugeniusz

STAŚKO Józef

STIEBER Zdzisław

STIPAL Stefania

STRUMIŁŁO Tadeusz

SZCZYGIEŁ Władysław

ŚNIEGOCKI Henryk

TOMASZEWSKA Wanda

TRUSZCZYŃSKI Roman

TRYLSKI Zbigniew

UDZIELA Seweryn

WĄSOWICZ Tadeusz

WIERZBIAŃSKA Jadwiga

WIERZBIAŃSKI Marian

WIERZEJEWSKI Jan

WIERZEJEWSKI Wincenty

WOCALEWSKA Maria

WOŁOSZYN Edward

WORONIECKI Jacek

WYROBEK Zygmunt

ZARUSKI Mariusz

ZAWADZKA Anna

ZŰRN Edward

ZWOLAKOWSKA Jadwiga

ŻAWROCKI Oskar

ŻUCHOWSKI Teodor

11

AAN — Archiwum Akt NowychAK — Armia KrajowaAP — Archiwum PaństwoweArch. — ArchiwumArch. Kom. Hist. — Archiwum Komisji Hi-

storycznejb.d. — brak datybibl. — bibliotekaBłażejewski Bibliografia 1911–1960 —

Błażejewski W. Bibliografia 1911–1960,Warszawa 1981

Błażejewski Z dziejów — Błażejewski W.Z dziejów harcerstwa polskiego (1910––1939), Warszawa 1985

Broniewski Całym życiem — Broniewski S.Całym życiem. Szare Szeregi w relacjinaczelnika, Warszawa 1983

CAW — Centralne Archiwum Wojskowecz. — częśćdok. — dokumentds. — do sprawfot. — fotografiaG. — GdańskGaweł Harcerska sztafeta — Gaweł T. Har-

cerska sztafeta pokoleń. Biogramy in-struktorów ZHP w Chorągwi Krakow-skiej, Kraków 1991

Gaweł Pełnili służbę — Gaweł T. Pełnilisłużbę. Komendanci Krakowskiej Cho-rągwi ZHP, Kraków 1989

Gaweł Pokłon tym, którzy tworzyli —Gaweł T. Pokłon tym, którzy tworzyli...Instruktorzy Chorągwi KrakowskiejZHP, Kraków 1999

gen. — generał„Harc.” — „Harcerstwo”Harcerki 1911–1939 — Harcerki 1911–

–1939. Historia, program, wychowanie,

red. J. Raniecka-Bobrowska, Warszawa1990

Harcerki 1939–1945 — Harcerki 1939–1945,red. K. Wyczańska, wyd. 2, Warszawa1983

Harcerki 1939–1945. Relacje – pamiętniki— Harcerki 1939–1945. Relacje – pa-miętniki, red. K. Wyczańska, Warszawa1985

hm. — harcmistrz, harcmistrzyni„HR” — „Harcerz Rzeczypospolitej”inf. — informacjainst. — instytutJabrzemski Harcerze — Jabrzemski J. Har-

cerze z Szarych Szeregów, Warszawa1997

Jankowski Harcerstwo Pomorza — Jan-kowski J. Harcerstwo Pomorza Gdań-skiego i Kujaw 1911–1945, Warszawa1987

Jarzembowski, Kuprianowicz, Harcmistrzy-nie i harcmistrze — Jarzembowski K.,Kuprianowicz L. Harcmistrzynie i harc-mistrze Związku Harcerstwa Polskiegomianowani w latach 1920–1949, War-szawa–Lublin 1999, maszynopis

Jarzembowski, Kuprianowicz Materiały —Jarzembowski K., Kuprianowicz L. Ma-teriały do „Księgi harcmistrzyń i harc-mistrzów Związku Harcerstwa Polskie-go mianowanych w latach 1920–1949”,„Harcerstwo” 1997–1998 [wkładka]

K. — KielceKat. — KatowiceKom. Hist. — Komisja HistorycznaKr. — Krakówkrypt. — kryptonimks. — ksiądz

WYKAZ SKRÓTÓW

12

KUL — Katolicki Uniwersytet LubelskiKurowska Szare Szeregi — Kurowska M.

Szare Szeregi w Krakowie 1939–1945,„Krzysztofory”. Zeszyty Naukowe Mu-zeum Historycznego Miasta Krakowa1978, z. 5, s. 59–89

l. — lataL. — LondynLeksykon — Leksykon harcerstwa, red.

O. Fietkiewicz, Warszawa 1988Leonhard Kalendarium — Leonhard B.

Kalendarium z dziejów harcerstwa kra-kowskiego 1910–1950, Kraków 2001

Lub. — LublinLw. — Lwówm. — miastom. st. — miasto stołecznemagist. — magisterskiMałopolski słownik — Małopolski Słownik

Biograficzny Uczestników Działań Nie-podległościowych 1939–1956, red. T. Gą-siorowski [i in.]

Materiały do HSB — Materiały do Harcer-skiego Słownika Biograficznego, red. O.Fietkiewicz, „Harcerstwo” 1994–1996[wkładka]

MH — Zbiór Archiwaliów Muzeum Har-cerstwa w Warszawie

międzyn. — międzynarodowymin. — ministerstwomjr — majormps — maszynopisNKWD — Narodnyj Komissariat Wnu-

triennich Diełnpg. — niepaginowanyoprac. — opracowanieP. – PoznańPAN — Polska Akademia NaukPankowicz, Wojtycza Informator — Panko-

wicz A., Wojtycza J. Informator staty-styczny do dziejów społeczno-gospodar-czych Galicji. Skauting polski w Galicjiw latach 1911–1918, red. H. Madurowicz--Urbańska, Kraków–Warszawa 2000

państw. — państwowyPCK — Polski Czerwony Krzyżpers. — personalnyphm. — podharcmistrz, podharcmistrzyni

pierw. — pierwotniePKP — Polskie Koleje PaństwowePKWN — Polski Komitet Wyzwolenia Na-

rodowegopłk — pułkownikp.o. — pełniący obowiązkipod kier. — pod kierunkiempoł. — połowapor. — porucznikPorębski Krakowskie — Porębski S. Kra-

kowskie Szare Szeregi, Kraków 1985pow. — powiatpowiat. — powiatowypoz. — pozycjapp — pułk piechotyPSB — Polski Słownik Biograficznypseud. — pseudonimprzysp. wojsk. — przysposobienie woj-

skowePZPR — Polska Zjednoczona Partia Robot-

niczarks — rękopisrozm. — rozmawiał, rozmowaRAF — Royal Air ForceRP — Rzeczpospolita PolskaSikorski Harcerskie odznaki — Sikorski T.

Harcerskie odznaki honorowe 1916–1988,Kraków 1911

sygn. — sygnaturaSzare Szeregi — Szare Szeregi. Harcerze

1939–1945, red. J. Jabrzemski, 3 t., War-szawa 1988

t. — tomT. — Toruńtow. — towarzystwo„Tyg. Pow.” — „Tygodnik Powszechny”UAM — Uniwersytet im. Adama Mickie-

wicza w Poznaniu (od r. 1955)UJ — Uniwersytet JagiellońskiUJK — Uniwersytet Jana Kazimierza we

Lwowie (od r. 1919)uniw. — uniwersytetUniw. Lwow. — Uniwersytet Lwowski (do

r. 1919)Uniw. Pozn. — Uniwersytet Poznański (do

r. 1939)ur. — urodzonyUSB — Uniwersytet Stefana Batorego w Wil-

13

nie (od r. 1919)USC — Urząd Stanu CywilnegoUW — Uniwersytet WarszawskiW. — Warszawaw. — wiekWAGGGS — World Association of Girl

Guides and Girl Scoutswych. fiz. — wychowanie fizycznewłaść. — właściwiewoj. — województwowojew. — wojewódzkiWOSM — World Organization of Scout

MovementWP — Wojsko Polskie„WPH” — „Wojskowy Przegląd Histo-

ryczny”Wr. — WrocławWRiOP — Wyznań Religijnych i Oświece-

nia PublicznegoWSP — Wyższa Szkoła Pedagogiczna

„WTK” — „Wrocławski Tygodnik Kato-lików’

„WU” — „Wiadomości Urzędowe”wydz. — wydziałzam. — zamieszkałyZawadzka Gawędy — Zawadzka A. Gawę-

dy o tych, które przewodziły, 3 cz., War-szawa 1999–2000

Zawadzka Dzieje harcerstwa —Zawadzka A.Dzieje harcerstwa żeńskiego w Polsce1911–1948/1949, Warszawa 2004

Zawadzka Harcerstwo żeńskie — Zawadz-ka A. Harcerstwo żeńskie w Warszawiew latach 1911–1949, Warszawa 1995

zesp. — zespółZHP — Związek Harcerstwa PolskiegoZHPpgK — Związek Harcerstwa Polskie-

go poza granicami Krajuzam. — zamieszkałyzm. — zmarłyZWZ — Związek Walki Zbrojnej

15

AFFANASOWICZ MICHAŁ

AAFFANASOWICZ Michał (1887–

–1949), profesor doktor, inżynier mecha-nik, harcmistrz, członek Związkowego Na-czelnictwa Skautowego (1914), komendantKrakowskiej Chorągwi Męskiej (1923).

Urodził się 22 II 1887 r. w Petersburguw rodzinie Konstantego i Kazimiery z Ryn-kiewiczów. W 1905 r. ukończył gimnazjumklasyczne w Grodnie, po czym wstąpił naPolitechnikę Lwowską, gdzie studiował nawydz. budowy maszyn i równolegle nawydz. elektrycznym. Równocześnie odby-wał gruntowne praktyki zawodowe, pra-cując w fabryce Wolskiego w Lublinie(1907) i w warsztatach londyńskiego me-tra (w l. 1911–1912). Wyjeżdżał też corocz-nie na zagraniczne wystawy i pokazy ma-szyn do obróbki metali, zbierając materiałdo pracy naukowej, której ukazaniu sięprzeszkodził wybuch wojny.

W czasie studiów wstąpił do Tow. „Eleu-sis” (później „Wyzwolenie”), organizacjiabstynenckiej założonej w 1902 r. przezWincentego Lutosławskiego w celu wy-zwolenia społeczeństwa polskiego spodwpływu alkoholizmu i innych nałogów.Członkowie organizacji zobowiązywali siędo dożywotniej abstynencji. W tym czasieorganizacja skupiała blisko 5 500 osób, a samoddział lwowski ok. 1500 członków. W r. 1910uczestniczył w pierwszym zjeździe waka-cyjnym „Eleusis” w Kossowie, tzw. sejmiekossowskim, w czasie którego sformuło-wano manifest ideowy ruchu, zamieszczo-ny w t. 6 „Eleusis”. W 1911 r. włączył się dopracy skautowej wraz z grupą elsów, w któ-rej byli m.in. Andrzej Małkowski, TadeuszStrumiłło, Jerzy Grodyński, Ignacy Kozie-lewski, Olga Drahonowska i Jadwiga Fal-

kowska. Należał do jednego z dwóch plu-tonów akademickich powołanych równo-cześnie z pierwszymi skautowymi druży-nami lwowskimi w maju 1911 r. W lecie tegożroku, delegowany przez lwowską Komen-dę Skautową, prowadził w Warszawie roz-mowy z konspiracyjnymi grupami skau-towymi dotyczące zjednoczenia skautingupolskiego. Od końca 1911 do 1914 r. był dru-żynowym 6. Lwowskiej Drużyny Skauto-wej im. gen. Henryka Dąbrowskiego. Z tegookresu pochodzi szereg wielokrotnie re-produkowanych fotografii skautów i skau-tek lwowskich, będących dziełem Affana-sowicza. W kwietniu 1912 r. w okresieświąt wielkanocnych z Jerzym Grodyń-skim prowadził w willi Rudnickich w Stra-chowie k. Urli kurs drużynowych dla tzw.plutonu instruktorskiego, grupującego ka-drę przyszłych przewodników skautowychw Warszawie. Był członkiem trzyosobowe-go kierownictwa, a nominalnie kierowni-kiem reprezentacji polskich skautówuczestniczącej w mającym charakter mię-dzynarodowy III Wszechbrytyjskim ZlocieSkautowym w Birmingham w dniach 2–9VII 1913 r. Było to pierwsze wystąpieniepolskiej reprezentacji skautowej z udzia-łem przedstawicieli wszystkich zaborówpod polską flagą na forum międzynarodo-wym. Obóz przygotowawczy do tego wy-jazdu odbył się na krakowskich Błoniach.

W 1914 r. Affanasowicz należał do kie-rownictwa letnich instruktorskich kursówskautowych w Skolem (w których braliudział uczestnicy ze wszystkich ziem pol-skich). W tym czasie był także członkiemZwiązkowego Naczelnictwa Skautowegowe Lwowie.

Jeszcze przed uzyskaniem dyplomupodjął pracę jako asystent w Katedrze Tech-nologii Politechniki Lwowskiej i kontynu-ował ją do 1915 r. Dyplom uzyskał w lipcu1914 r. Do 1923 r. był zatrudniony jakoadiunkt w Katedrze Inżynierii Rolnej UJ.W roku szkolnym 1915/1916 był nauczy-cielem wych. fiz., opiekunem i drużyno-wym I Drużyny Skautów im. T. Kościuszki

16

w Szkole Realnej w Tarnobrzegu. W r. 1917pracował przez pół roku przy obsłudze płu-gów parowych i motorowych w dobrachhrabiego Zdzisława Tarnowskiego w Dziko-wie. Uczestniczył w walkach l. 1918–1920w stopniu podchorążego w pionie inżynie-rii Dowództwa WP na Galicję Wschodnią.W l. 1918–1923 był wykładowcą w Państw.Szkole Przemysłowej w Krakowie. W lip-cu 1920 r. uzyskał stopień doktora naWydz. Budowy Maszyn Politechniki Lwow-skiej. Od 1921 do 1923 r. był zastępcą pro-fesora w Akademii Górniczej, a od 1922do 1923 r. dyrektorem Wojew. Szkoły Me-chanicznej i Hutniczej w Krakowie.

Rozkazem Naczelnictwa ZHP z 15 III1922 r. z ważnością od 18 XII 1920 r. otrzy-mał stopień podharcmistrza (w 1928 r. wo-bec zmiany systemu stopni uznano go zastopień harcmistrza). Od 6 XII 1922 do 22XII 1923 r. pełnił funkcję komendanta Kra-kowskiej Chorągwi Męskiej. Zachowane do-kumenty, a zwłaszcza rozkazy komendan-ta chorągwi wskazują, że organizowanoobozy i kursy instruktorskie, rozwijanosport przez organizację kursów i zawodów,wprowadzano przysp. wojsk. oraz prowa-dzono działalność gospodarczą w formiespółdzielni harcerskiej. Później Affanaso-wicz był czynny w harcerstwie do 1936 r.,kiedy ostatecznie postanowił odejść z or-ganizacji. Należał jeszcze do Koła Harce-rzy z Czasów Walk o Niepodległość i w li-stopadzie 1937 r. wziął udział w spotkaniukoła we Lwowie.

W l. 1923–1929 pracował jako wykładow-ca w Państw. Szkole Przemysłowej w Biel-sku, jako asystent w Katedrze TechnologiiPolitechniki Lwowskiej (1929–1940) i rów-nocześnie jako kierownik Wydz. Elektro-technicznego Śląskich Naukowych Zakła-dów Technicznych (1929–1930), a takżejako wizytator szkół technicznych w Ku-ratorium Okręgu Szkolnego w Krakowie(1930–1939). W związku z tym był orga-nizatorem praktyk w różnych zakładachprzemysłowych, m.in. w Fabryce Lokomo-tyw w Chrzanowie i w Fabryce Budowy

Maszyn Cegielskiego w Poznaniu. Wiosną1940 r. wyjechał ze Lwowa i objął stano-wisko dyrektora Gimnazjum Mechanicz-nego w Częstochowie, a od marca 1941 r.analogiczne stanowisko w Dębicy. Funk-cję tę pełnił do końca sierpnia 1943 r. Odtego czasu do końca wojny był wykładowcąSzkoły Górniczej i Hutniczej przy Akade-mii Górniczej w Krakowie. Od stycznia1945 r. był dyrektorem Państw. SzkołyGórniczej i Hutniczej w Dąbrowie Górni-czej, a w lipcu 1945 r. objął katedrę obra-biarek na Wydz. Mechanicznym Politech-niki Śląskiej. W 1946 r. został mianowanyprofesorem nadzwyczajnym.

Zmarł 29 I 1949 r. w Krakowie. Zostałpochowany na cmentarzu Rakowickim.

Zawarł związek małżeński z Marią Saw-czyńską; miał syna Zbigniewa (ur. 1921).

– Jarzembowski, Kuprianowicz Materiały,„Harc.” 1997, nr 9, s. 114; Materiały do HSB,„Harc.” 1994, nr 9, s. 14; Pankowicz, WojtyczaInformator, s. 105, 149, 223; – Baran A. F. Skau-ting na ziemi sandomierskiej 1912–1920, San-domierz 1998; Błażejewski Z dziejów; GawełPełnili służbę, s. 39–41; tenże Pierwszy druży-nowy VI Lwowskiej Drużyny Skautowej, w: Odlat najmłodszych do późnej siwizny... Wspo-mnienia harcerzy obrońców Lwowa 1939 r., t. 9,red. T. Gaweł, S. Podusowski, Kr. 2000, s. 16–26;tenże Pokłon tym, którzy tworzyli, s. 23–24;Haykowski M. Materiały do chronologii histo-rii i tradycji ZHP, „Harc.” 1982, nr 1, s. 5 (21),6 (22); Leonhard Harcerski słowniczek absty-nencki, Kr. 1992, s. 7; tenże Kalendarium; Mał-kowski A. Jak skauci pracują, Kr. 1914, s. 29,152, 191; Miszczuk M., Nowik G. Poprawki i uzu-pełnienia do zeszytu I „Materiałów do chrono-logii historii i tradycji ZHP” M. Haykowskie-go, „Harc.” 1982, nr 7, s. 24; – Eleusis, t. 6,Pamiętnik sejmu filareckiego w Kosowie 1910 r.,red. T. Dąbrowa [T. Strumiłło], Lw. 1911; Pi-goń S. Z Komborni w świat, Kr. 1946, s. 210; –Arch. Kom. Hist. Chorągwi Krakowskiej ZHP:rozkazy Komendy Chorągwi z l. 1922–1923[niekompletne]; – dok. w posiadaniu L. Waty-chy z Krzeszowic: życiorys z 30 VI 1946 i fot.M. Affanasowicza.

Janusz Wojtycza

AFFANASOWICZ MICHAŁ

17

BBIELEC Józef (1899–1940), doktor

praw, harcmistrz, komendant KrakowskiejChorągwi Męskiej (1923–1924), komendantŚląskiej Chorągwi Harcerzy (1935–1939).

Urodził się 19 III 1899 r. w Stanisławo-wie w wielodzietnej rodzinie Jana (kon-duktora PKP) i Katarzyny. Do gimnazjumuczęszczał w Przemyślu. W tym czasie byłjednym ze współzałożycieli Związku Gim-nazjalnego Młodzieży Niepodległościowej,przekształconego w 1917 r. w Tajną Orga-nizację Wojskową Uczniowską, pozosta-jącą pod wpływami Polskiej OrganizacjiWojskowej (POW). Kierował przekazywa-niem tajnej poczty oraz przywożonego zeLwowa pisma „Rząd i Wojsko”. Należał doharcerstwa; był m.in. drużynowym I Prze-myskiej Drużyny Harcerzy im. gen. Dezy-derego Chłapowskiego, a także członkiemKomendy Hufca Męskiego w Przemyślu.Maturę zdał w 1919 r. Podjął pracę w Ban-ku Hipotecznym w Krakowie i równocze-śnie studiował prawo na UJ. Uczestniczyłw wojnie polsko-bolszewickiej. Później kon-tynuował działalność w harcerstwie. 9 XII1920 r. otrzymał stopień przodownika, a roz-kazem Naczelnictwa z 15 VII 1921 r. z dniem4 VI 1921 r. – stopień podharcmistrza (pozmianie systemu stopni traktowany jakostopień harcmistrza). W 1922 r. został re-ferentem objazdowym, a w 1923 r. przy-bocznym komendanta chorągwi. Od 22 XII1923 do 1 I 1925 r. był komendantem Kra-kowskiej Chorągwi Męskiej. Od marca1924 r. pełnił obowiązki zastępcy referen-ta finansów w Zarządzie Oddziału Kra-kowskiego ZHP. W maju 1925 r. zostałczłonkiem Komisji Prób Starszyzny przyKomendzie Krakowskiej Chorągwi Mę-skiej. Należał również do AkademickiejDrużyny „Watra”. Do 1928 r. był człon-kiem komendy chorągwi.

W 1925 r. ukończył studia, otrzymująctytuł doktora praw i przeniósł się do Ka-towic, gdzie pracował w Banku Rolnym nastanowisku naczelnika Wydz. Prawnego.Od 1928 r. był członkiem Komendy Cho-rągwi Śląskiej, przybocznym komendan-ta i członkiem Zarządu Oddziału Śląskie-go ZHP. Od 1929 r. należał do HonorowejRady Starszyzny. W 1932 r. został zastępcąkomendanta chorągwi i członkiem Sądu Ho-norowego. Równocześnie w l. 1928–1931kierował Wydz. Ogólnym Komendy Cho-rągwi, a od lutego 1934 do listopada 1935 r.był komendantem Hufca Harcerzy w Ka-towicach; od 28 IX 1935 do 9 III 1939 r. byłkomendantem Śląskiej Chorągwi Harce-rzy. W 1935 r. został członkiem prezydiumZarządu Oddziału Śląskiego ZHP. OpuściłKatowice 2 IX 1939 r., ewakuowany wrazz pracownikami Banku Rolnego; potemodłączył się od grupy. Inne źródła podają,że brał udział w działaniach wojennychjako porucznik intendentury 37. pp. Po-dobno w połowie września widziano go w Lu-blinie i okolicach Trembowli w mundurzeharcerskim i pelerynie. Jak wynika z re-lacji świadka, odmówił zmiany munduruna cywilne ubranie i ucieczki na Węgry,powołując się przy tym na honor polskie-go oficera. Dostał się do niewoli sowiec-kiej. Był więziony w Starobielsku, skądotrzymano od niego ostatnią wiadomośćw kwietniu 1940 r.

Wiosną 1940 r. został zamordowany w Bo-łogoje k. Charkowa na Ukrainie.

Był odznaczony Medalem Pamiątko-wym za Wojnę 1918–1921, Krzyżem Pa-miątkowym Małopolskich Oddziałów Ar-mii Ochotniczej, Odznaką XXV-lecia ZHP(1936).

– Fietkiewicz O. Materiały do „Księgi harcmi-strzów (1920–1939)”, „Harc.” 1992, nr 10, s. 52;Jarzembowski, Kuprianowicz Materiały, „Harc.”1997, nr 9, s. 120; Materiały do HSB, „Harc.”1994, nr 10, s. 20; Tucholski J. Mord w Katy-niu. Kozielsk, Ostaszków, Starobielsk. Listaofiar, W. 1991, s. 74, 385; – Czylok T. Katowiccyharcerze lat wojny, „Harc.” 1997, nr 10, s. 12–19,

BIELEC JÓZEF

18

nr 11/12, s. 24–28; Gaweł Harcerska sztafeta,cz. 3, s. 16; tenże Pełnili służbę, s. 42–44; tenżePokłon tym, którzy tworzyli, s. 31; Krakowski S.Tropami przemyskiego harcerstwa, Przemyśl1998, s. 137; Leonhard Kalendarium; Nider-liński W. [i in.] Wszystko, co nasze. Harcerskamartyrologia na Śląsku i w Zagłębiu Dąbrow-skim w latach II wojny światowej, W. 1983, s. 31;Szare Szeregi, t. 3, s. 14; Z dziejów harcerstwaśląskiego, red. W. Janota, Kat. 1985, s. 288; –Arch. Kom. Hist. Chorągwi Krakowskiej ZHP:rozkazy Komendy Chorągwi z l. 1922–1924;Arch. UJ: sygn. S II 291a, rodowód; sygn. WPII-310 A–J 1924/25, księga wpisów.

Janusz Wojtycza

BŁESZYŃSKA Róża Jadwiga, pseud.Róża (1895–1950), nauczycielka, historyk,harcmistrzyni, komendantka LubelskiejChorągwi Żeńskiej – Lubelskiej ChorągwiHarcerek (1923–1924, 1927–1928, 1936––1939).

Urodziła się 31 V 1895 r. w Żółkiewce(pow. Krasnystaw) w rodzinie Władysła-wa (zm. ok. 1940) i Marii z Kabiszewskich(zm. 1915). Wkrótce zamieszkała z rodzi-cami w folwarku Obrocz k. Zwierzyńca,dzierżawionym przez ojca w Ordynacji Za-moyskich, a od 1905 r. mieszkała w Boń-czy k. Krasnegostawu.

Naukę początkowo pobierała w domu.W 1911 r. zdała egzamin do V klasy Gim-nazjum Leonii Rudzkiej w Warszawie i tamw 1914 r. otrzymała świadectwo dojrzało-ści. Powróciła do Bończy, gdzie prywatnieuczyła wiejskie dzieci. Po śmierci matki(1915) przeniosła się wraz z ojcem i troj-giem młodszego rodzeństwa do Lublina.Tu w lipcu 1916 r. ukończyła Roczny KursPedagogiczny dla Kobiet i od wrześniategoż roku uczyła w Szkole Powszechnejnr 9 w Lublinie, a od września 1922 r. ażdo wybuchu wojny w Szkole Ćwiczeń przyPaństw. Seminarium Nauczycielskim Mę-skim (ul. Narutowicza 2). Nie przerywającpracy zawodowej, podjęła jesienią 1918 r.studia historyczne na Wydz. Nauk Huma-nistycznych KUL, uzyskując w 1924 r.

absolutorium. Ukończyła też w LublinieInst. Wyższej Kultury Religijnej. Zrezy-gnowała z założenia własnej rodziny, gdyżprowadziła dom ojcu i opiekowała się ro-dzeństwem.

Na początku 1916 r. wstąpiła do Junac-twa, gdzie 3 V 1916 r. złożyła przyrzecze-nie na ręce Stefana Plewińskiego (twórcyi komisarza Junactwa, które na ZjeździeZjednoczeniowym w listopadzie 1916 r.weszło w skład ZHP). Latem 1920 r., w cza-sie wojny z bolszewicką Rosją, pracowałaz innymi akademiczkami w kantynie dla żoł-nierzy Armii Ochotniczej i w AdiutanturzeDowództwa Okręgu w Lublinie. Od listopa-da tegoż roku była drużynową 7. DrużynyHarcerskiej Żeńskiej w Lublinie. Rozka-zem Naczelnictwa ZHP L. 7 z 2 III 1921 r.mianowana została podharcmistrzynią (sto-pień harcmistrzyni uzyskała w 1928 r. w wy-niku weryfikacji stopni instruktorskich).W lipcu 1921 r. kierowała kolonią zorga-nizowaną przez Komendę Lubelskiej Cho-rągwi Żeńskiej w Stryjnie; celem koloniibyło przygotowanie dziewcząt na III sto-pień harcerski. Od grudnia 1921 r. byłaczłonkiem Komendy Lubelskiej ChorągwiŻeńskiej jako referentka objazdowa śro-dowisk harcerskich, a od grudnia 1922 r.– sekretarką komendy chorągwi. Jesienią1923 r. mianowana została komendantkąChorągwi Lubelskiej (rozkaz NaczelnictwaZHP L. 20 z 2 XI 1923), ustępując po rokuz tej funkcji na własną prośbę. W dniach 28––29 XII 1925 r. przewodniczyła zjazdowidrużynowych, przybocznych i zastępowychz chorągwi, który odbył się w auli KUL.

Komendantką Chorągwi Lubelskiejbyła jeszcze dwukrotnie: od stycznia 1927do listopada 1928 r. i od kwietnia 1936 dowrześnia 1939 r. W międzyczasie jako czło-nek komendy chorągwi pełniła m.in. funk-cje: kierowniczki referatu programowego(1925–1926 i 1935–1936), sekretarki(1931–1933), instruktorki objazdowej i ko-mendantki Hufca Harcerek Krasnystaw(1933–1935). W czasie przerw wakacyj-nych uczestniczyła w harcerskich obozach

BIELEC JÓZEF – BŁESZYŃSKA RÓŻA

19

i kursach, pełniąc najczęściej funkcję ko-mendantki, np. zlotu Lubelskiej ChorągwiHarcerek w Zemborzycach k. Lublina (lato1926), obozu nauczycielskiego w Obroczyk. Zwierzyńca (czerwiec – lipiec 1934),obozu Hufca Harcerek Krasnystaw (sier-pień 1934), obozu drużynowych w Kowań-cu k. Nowego Targu (lipiec – sierpień1936), grupy obozów Lubelskiej ChorągwiHarcerek w Janowej Dolinie (lipiec – sier-pień 1937), obejmującej trzy obozy obwo-dowe dla drużynowych, obóz dla drużyno-wych zuchów oraz obóz dla drużynowychstarszych dziewcząt. Mianowanie jej na takodpowiedzialne stanowiska zawdzięczaław dużej mierze hm. Józefinie Łapińskiej,która powierzyła jej także latem 1933 r.funkcję drużynowej na kursie dla nauczy-cielek w Szkole Instruktorskiej Harcer-stwa Żeńskiego na Buczu. We wrześniu1939 r. współdziałała z komendantką Po-gotowia Lubelskiej Chorągwi Harcerekhm. Marią Świtalską.

W 1939 r. po wkroczeniu Niemców doLublina kierowała punktem pomocy odzie-żowej dla uchodźców i ukrywających się żoł-nierzy polskich zorganizowanym przez har-cerki w mieszkaniu jej ojca przy ul. 3 Majaw Lublinie. W punkcie tym dziewczęta pra-ły oraz naprawiały dostarczane im cywil-ne ubrania, a nawet farbowały na czarnowojskowe mundury. Podczas okupacji Błe-szyńska uczyła w Szkole Powszechnej nr 5przy ul. Archidiakońskiej 5, gdzie wspólniez nauczycielką tej szkoły, phm. MałgorzatąSzewczyk podjęła pod koniec 1939 r. akcjędostarczania paczek żywnościowych więź-niom Zamku Lubelskiego. Działalność tękontynuowała do 1945 r. w ZWZ–AK w ra-mach Centralnej Opieki Podziemnej(OPUS), gdzie od lipca 1942 r. była zastęp-czynią kierowniczki Okręgu LubelskiegoOPUS, a następnie kierowała powołanymw tym celu referatem Wojskowej Służby Ko-biet. Była również instruktorką konspira-cyjnej Lubelskiej Chorągwi Harcerek. Powyzwoleniu Lublina spod okupacji niemiec-kiej (25 VII 1944) pracowała nadal w Szko-

le Powszechnej nr 5. W 1945 r. podjęła ofi-cjalną działalność jako instruktorka Lu-belskiej Chorągwi Harcerek. Kontynuowa-ła ją do czasu rozwiązania chorągwi w kwiet-niu 1949 r.

Zmarła na wylew krwi do mózgu 7 XII1950 r. w Lublinie. Pochowana została namiejscowym cmentarzu przy ul. Unickiej(sekcja 12, rząd 2d, grób 1), obok wspól-nego grobu tragicznie zmarłych komen-dantek konspiracyjnej chorągwi harcerek:hm. Marii Waliszewskiej i hm. Marii Świ-talskiej. Na pogrzebie jej sylwetkę przed-stawiły m.in. byłe komendantki LubelskiejChorągwi Harcerek: hm. Danuta Magier-ska i hm. Hanna Bulewska.

Błeszyńska została odznaczona ZłotymKrzyżem Zasługi (1933), Srebrnym Meda-lem Za Długoletnią Służbę (1938), Od-znaką XXV-lecia ZHP (1936).

Rodziny nie założyła.

– Jarzembowski K. Błeszyńska Róża Jadwiga,w: Słownik biograficzny m. Lublina, t. 1, Lub.1993, s. 37; – Caban I., Mańkowski Z. ZwiązekWalki Zbrojnej i Armia Krajowa w OkręguLubelskim 1939–1944, t. 1, Lub. 1971, s. 194;Hitlerowskie więzienie na Zamku w Lublinie1939–1944, red. Z. Mańkowski, Lub. 1988; Ja-rzembowski K., Kuprianowicz L. Kroki do synte-zy – Lubelszczyzna, „Harc.” 1989, nr 9, s. 38–47,nr 10, s. 29–41; Majdanek 1941–1944, red. T. Men-cel, Lub. 1991; Winiarz A. Związek HarcerstwaPolskiego na Lubelszczyźnie1918–1939, Lub.1994; – Antoszewska-Rembarz I. Centralna Opie-ka Podziemna (OPUS), w: Bratnia Pomoc.Wspomnienia dotyczące pomocy społeczeństwaLubelszczyzny ofiarom hitlerowskiego terroru,Lub. 1978, s.169; Księga Pamiątkowa 25-leciaharcerstwa w Lubelszczyźnie. Wspomnienia i do-kumenty 1911–1936, Lub. 1936; Szewczyk M.Wydarliśmy ich śmierci, w: Bratnia Pomoc, op.cit., s. 219; – AAN: zesp. Arch. ZHP, sygn. 1971,2053, 2459, 2471 [autobiografia z 1933], k. 131;MH: Jarzembowski, Kuprianowicz Harcmi-strzynie i harcmistrze; – inf. siostry HelenyPawluk z l. 1989–1991.

Kazimierz Jarzembowski

BŁESZYŃSKA RÓŻA

20

BOROWIECKI Tadeusz Maksymilian(1902–1958), nauczyciel, harcmistrz, ko-mendant Lubelskiej Chorągwi Harcerzy(1933–1935), szef Głównej Kwatery Har-cerzy (1935–1939), członek NaczelnegoKomitetu ZHP na czas wojny (1945–1946).

Urodził się 28 X 1902 r. w DąbrowieGórniczej w rodzinie Maksymiliana Boro-wieckiego herbu Ogończyk (urzędnika bu-chalterii w hucie „Bankowa” w DąbrowieGórniczej) i Zofii z Wiśniewskich. Naukępoczątkowo pobierał w domu, a następniew klasach podwstępnych gimnazjum w Dą-browie Górniczej. Od 1913 r. uczył się w So-snowcu, gdzie w 1921 r. ukończył 8-klasoweGimnazjum Męskie Tow. Szkół Średnich.Jako uczeń VIII klasy zgłosił się na ochot-nika do wojska i służył w nim od lipca dolistopada 1920 r., najpierw w 227. pp, a na-stępnie w 3. pp Legionów w Radomiu. Je-sienią 1921 r. rozpoczął studia matema-tyczne na Wydz. Filozoficznym UW, któreze względów finansowych zmuszony byłprzerwać po czterech latach. We wrześniu1925 r. podjął pracę jako nauczyciel w Kole,a od września 1926 do czerwca 1930 r. byłnauczycielem wych. fiz. oraz przysp. wojsk.w Pryw. Gimnazjum Wacława Szwedow-skiego w Siedlcach. W 1929 r. zdał egzaminpaństwowy dla nauczycieli szkół średnich,co uprawniało go do nauczania matema-tyki w szkołach średnich i seminariach na-uczycielskich. Po odbyciu latem 1930 r.ćwiczeń wojskowych podjął pracę w Zarzą-dzie Lasów Państw. w Siedlcach.

W 1927 r. wznowił rozpoczętą w 1916 r.działalność w harcerstwie. Początkowo byłopiekunem IV Drużyny Harcerzy przy gim-nazjum W. Szwedowskiego, a w l. 1928–1932pełnił funkcję komendanta hufca w Siedl-cach. Z jego inicjatywy w 1928 r. zorganizo-wany został na stadionie wojskowym w Sie-dlcach obóz harcerski pod namiotami dlatrzech drużyn siedleckich. W 1929 r. uczest-niczył z harcerzami siedleckimi w II ZlocieNarodowym Harcerzy w Poznaniu, na-stępnie w l. 1931 i 1932 był organizato-rem i komendantem letnich obozów huf-

ca siedleckiego. Rozkazem NaczelnictwaZHP L. 2 z 11 II 1932 r. mianowany zostałpodharcmistrzem.

W styczniu 1933 r. w związku z powo-łaniem go na stanowisko instruktora har-cerstwa w Kuratorium Okręgu SzkolnegoLubelskiego przeniósł się z rodziną do Lu-blina. Uczył tu także matematyki w Państw.Gimnazjum Żeńskim im. Unii Lubelskiej.Równolegle z pracą zawodową pełnił spo-łecznie funkcję komendanta LubelskiejChorągwi Harcerzy (mianowany 24 IV1933). Rozkazem Naczelnictwa ZHP L. 14z 15 X 1933 r. został mianowany harcmi-strzem. Jako komendant chorągwi podejmo-wał i realizował wiele przedsięwzięć zmie-rzających do ożywienia działalności drużyni hufców oraz zespolenia kadry instruk-torskiej i zmobilizowania jej do wzmożonejpracy. Zreorganizował strukturę komen-dy chorągwi, dostosowując ją do aktual-nych potrzeb, m.in. przez utworzenie no-wych działów i referatów oraz wprowadziłdrukowane rozkazy komendanta chorągwi.W 1934 r. zaczął się ukazywać miesięcz-nik „Wici”, organ prasowy Lubelskiej Cho-rągwi Harcerzy (wydawany do listopada1938). W tymże roku w chorągwi utworzo-ny został „Fundusz Namiotowy”, a następ-nie uruchomiono wytwórnię namiotów,która pod kierownictwem hm. AleksandraWojno wyprodukowała w ciągu pół roku 210namiotów 10-osobowych. Na Jubileuszo-wym Zlocie Harcerstwa Polskiego w Spale(1935) Lubelska Chorągiew Harcerzy uzy-skała największą liczbę ocen bardzo do-brych i jako jedyna obozowała wyłączniepod własnymi namiotami. Borowiecki peł-nił na zlocie w Spale funkcję komendantaPodobozu VII, skupiającego uczestnikówz Lubelskiej i Radomskiej Chorągwi Har-cerzy. Po zlocie powołany został na stano-wisko Szefa Głównej Kwatery Harcerzy(rozkaz Naczelnika Harcerzy L. 20 z 19 XI1935) i funkcję tę pełnił społecznie dosierpnia 1939 r. W Warszawie pracowałpoczątkowo w Państw. Urzędzie Wych. Fiz.i Przysp. Wojsk., a następnie jako nauczy-

BOROWIECKI TADEUSZ

21

ciel w VII Liceum i Gimnazjum Państw.im. Stanisława Staszica, skąd przeniesio-ny został do Zarządu Centralnego Min.WRiOP. W 1937 r. był organizatorem i ko-mendantem Wyprawy Polskiej na V Jam-boree w Holandii. W tym skautowym zlocieuczestniczyło 727 harcerzy i instruktorówz Polski, zgrupowanych w dwóch hufcachpodzielonych na 23 drużyny; pod wzglę-dem liczebności harcerze polscy zajmowalipiąte miejsce wśród reprezentacji innychnarodów.

W sierpniu 1939 r. Borowiecki przenie-siony został przez Ministra WRiOP na sta-nowisko nauczyciela w Państw. Gimna-zjum w Mikołowie k. Tych, w którym objąłrównież obowiązki dyrektora. W Mikoło-wie otrzymał kartę mobilizacyjną i 7 IX1939 r. po pożegnaniu się w Warszawie z ro-dziną wyjechał do Siedlec. Po kampaniiwrześniowej, w której uczestniczył w stop-niu porucznika rezerwy jako dowódcakompanii zmobilizowanej na bazie 22. pp(Siedlce), powrócił w październiku do War-szawy. Pozostała tam bowiem żona z sy-nem (w mieszkaniu przy ul. Noakowskiego12 m. 33 – dawna część ul. Polnej). W grud-niu 1939 r. osadzony został w OflaguXIIIA, a w 1940 r. przeniesiono go do Ofla-gu VIIA w Murnau (Górna Bawaria), gdzieprzebywał do kwietnia 1945 r. W czasiepobytu w obozie jenieckim pełnił m.in.funkcję kierownika Kursu Nauczycielskie-go i przewodniczącego Komisji Egzamina-cyjnej Wyższych Kursów Nauczycielskich(20 VIII 1943 – 29 IV 1945). Po zwolnie-niu z oflagu służył w II Korpusie Polskimwe Włoszech, gdzie w 1945 r. otrzymaławans na stopień kapitana i pełnił funkcjękierownika Referatu Szkół Średnich Wydz.Oświaty tegoż Korpusu. Był też członkiemInstruktorskiej Komisji Prób przy Komen-dzie ZHP na Wschodzie dla terenów euro-pejskich.

Po zdemobilizowaniu latem 1946 r. za-mieszkał w Londynie i podjął działalnośćoświatową wśród społeczności polskiej. Po-czątkowo pracował jako Inspektor Szkół

Średnich w Tymczasowym KomitecieSkarbu dla Spraw Polskich (powołanymprzez rząd brytyjski w lipcu 1945), a pojego rozwiązaniu w marcu 1947 r. w Ko-mitecie dla Spraw Oświaty Polaków w Wiel-kiej Brytanii, gdzie kierował Wydz. SzkółŚrednich (1947–1953). Od września 1953 r.był kierownikiem Wydz. Oświaty i Wych.w Wielkiej Brytanii w Min. dla Spraw Oby-wateli Polskich na Obczyźnie, a w l. 1953––1954 także członkiem Komisji SkarbuNarodowego na Wielką Brytanię. Po po-wołaniu w Londynie w maju 1953 r. Pol-skiej Macierzy Szkolnej wszedł w skład jejZarządu Głównego. Przez kilka lat uczyłteż w Polskiej Żeńskiej Szkole Średniej im.Ignacego Paderewskiego w Londynie orazbył kierownikiem pedagogicznym Polskie-go Liceum Korespondencyjnego. Był czyn-nym instruktorem ZHP poza granicamiKraju: członkiem Głównej Kwatery Har-cerzy i członkiem Naczelnego Sądu Har-cerskiego. Od 1952 r. był członkiem pre-zydium organizacji polityczno-społecznejNiezależny Ruch Społeczny, a od 1953 r.również powiernikiem w Związku b. Jeń-ców z Niewoli Niemieckiej.

Po rozwiązaniu w 1954 r. polskiegoszkolnictwa ogólnokształcącego (admini-strowanego przez władze brytyjskie), po-zostawał przez kilka miesięcy bez pracy.W 1955 r. został nauczycielem w angiel-skiej szkole średniej (Westham StratfordGrammar School) k. Londynu, gdzie uczyłdo końca życia. Z dniem 30 VI 1958 r. Ko-mitet Oświatowo-Biblioteczny zaprzestałfinansowania Ośrodka Kształcenia Kore-spondencyjnego Zrzeszenia Nauczyciel-stwa Polskiego Zagranicą (ZNPZ). W tejsytuacji ZNPZ w porozumieniu z Wydz.Oświaty i Wych. Rządu RP postanowiłoprzejąć i nadal prowadzić tę pożytecznąplacówkę, powierzając kierownictwo ośrod-ka Borowieckiemu.

Borowiecki zmarł na zawał serca 14 IX1958 r. w Londynie i został pochowany natamtejszym cmentarzu North Sheen (gróbnr ER 72).

BOROWIECKI TADEUSZ

22

Był odznaczony m.in. Srebrnym Krzy-żem Zasługi (1929) i Medalem za Udziałw Wojnie 1920 r. (1934).

Z małżeństwa zawartego w 1928 r. z Ja-niną Natalią Paluszyńską (1900–1993)miał syna Andrzeja (ur. 1929, inżynieraelektryka).

We wrześniu 1989 r. z inicjatywy hm. Sta-nisława Broniewskiego na budynku przyul. Noakowskiego 12 w Warszawie (gdziemieszkał przed wojną i w początkach oku-pacji niemieckiej hm. T. Borowiecki z żonąi synem), umieszczono tablicę z napisem:W tym domu 27 września 1939 r. zostałapodjęta decyzja o przejściu ZHP do kon-spiracji. W 50. rocznicę tego wydarzeniahołd Szarym Szeregom składają harcerze.S. Broniewski (Naczelnictwo, w: SzareSzeregi. Harcerze 1939–1945, red. J. Ja-brzemski, W. 1988, t. 1, s. 35) podaje, żespotkanie to miało miejsce w mieszkaniuBorowieckiego; faktowi temu zaprzeczylijednak żona i syn Borowieckiego, którzywówczas dysponowali tym mieszkaniem.

– Jarzembowski K. Borowiecki Tadeusz Maksy-milian, w: Słownik biograficzny m. Lublina, t. 1,Lub. 1993, s. 41–43 [bibliografia]; – BłażejewskiZ dziejów; Radzik T. Polska Macierz Szkolnazagranicą 1953–1993, Lub. 1995; tenże Szkol-nictwo polskie w Wielkiej Brytanii po drugiejwojnie światowej, Lub. 1991, s. 57–58; tenżeTroska o polskość dzieci i młodzieży, w: Mobili-zacja uchodźstwa do walki politycznej 1945–1990,red. L. Kliszewicz, L. 1995; tenże Zrzeszenie Na-uczycielstwa Polskiego Zagranicą w l. 1941–1991,Lub. 1992; Winiarz A. Związek Harcerstwa Pol-skiego na Lubelszczyźnie 1918–1939, Lub. 1994;Zimmer B. Harcerstwo Lubelszczyzny 1911–1950,Lub. 1987 [fakty nieścisłe]; tenże Harcerskie śro-dowiska Lubelszczyzny 1911–1939, Lub. 1991; ten-że Harcerskie sylwetki Lubelszczyzny, Lub. 1993[fakty nieścisłe]; – Spraw. Oddziału LubelskiegoZHP za r. 1933, Lub. 1934; toż za r. 1934, Lub.1935; toż za r. 1935, Lub. 1936; „WU” z l. 1932––1939: Rozkazy Naczelnictwa ZHP: L.2/1932,L.14/1933, L.3/1934, L.17/1935, L.19/1935, L.1/1936, L.9/1939 i Rozkazy Naczelnika Harcerzy:L.7/1933, L.20/1935, L.21/1936, L.11/1938, L.2/1939; – Roczniki „Polonii” (L.) z l. 1953–1959; –Arch. UW: Akta studenckie T. Borowieckiego, Al-

bum Uniw. L. 8 900; – dok. T. Borowieckiegow posiadaniu rodziny zamieszkałej w Warsza-wie; – inf. syna Andrzeja Borowieckiego.


BRONIEWSKI Stanisław, pseud. Or-sza, Stefan Orsza, Witold, K. Krzemień,Mickiewicz, Kozica, Howerla, Roman, No-sowicz III (1915–2000), docent doktorhabilitowany nauk ekonomicznych, harc-mistrz, komendant Warszawskiej Chorą-gwi Szarych Szeregów (1941–1943), na-czelnik Szarych Szeregów (1943–1944).

Urodził się 29 XII 1915 r. w Warszawiew rodzinie Witolda Michała Adama (dy-rektora cukrowni w Krasiczynie, potem pra-cownika Min. Skarbu) i Anny z Orłowskich.Miał siostrę Zofię (1914–1945, uczestnicz-kę konspiracji i Powstania Warszawskie-go, aresztowaną w styczniu 1945 r., zmarłąw obozie Bergen-Belsen, żonę Floriana Mar-ciniaka). Od 1926 r. uczęszczał do Państw.Gimnazjum im. A. Mickiewicza w Warsza-wie, gdzie w 1928 r. wstąpił do 3. Warszaw-skiej Drużyny Harcerzy (WDH) im. Ks. Jó-zefa Poniatowskiego. We wspomnieniachnapisał: Wychowała mnie Trójka. Z 3. WDHbył na obozach w Ustroniu, Turzym Poto-ku, Porąbce, Partęczynach, Niżnowie, Żej-mianie i Zwierzyńcu Zamojskim, na dwóchobozach wędrownych, na II NarodowymZlocie Harcerzy w Poznaniu (1929) orazJamboree w Gödöllö (1933) i Vogelenzang(1937). W 1934 r. zdał maturę i podjął stu-dia na Wydz. Prawno-EkonomicznymUniw. Pozn. W 1938 r. uzyskał dyplom ma-gistra nauk ekonomiczno-politycznych napodstawie pracy Wartość i cena wg Gusta-wa Schmollera. Równocześnie zaliczyłdwa lata studiów w zakresie prawa. Odpaździernika 1935 do października 1937 r.był kierownikiem Biura Komisji Oszczęd-nościowo-Oddłużeniowej dla Samorząduprzy Urzędzie Wojew. w Poznaniu. Od paź-dziernika do grudnia 1937 r. zastępowałasystenta w Seminarium Ekonomicznym

BOROWIECKI TADEUSZ – BRONIEWSKI STANISŁAW

23

Uniw. Pozn. (asystentem tym był wycho-wanek 3. WDH Zdzisław Jeziorański –później znany jako Jan Nowak-Jeziorań-ski). Rozpoczął pod kierunkiem prof.Edwarda Taylora pisanie pracy doktor-skiej Rynek kredytowy w Polsce; praca tauległa zniszczeniu we wrześniu 1939 r. Odpaździernika do grudnia 1938 r. pracowałjako referent w sekcji czekowej OddziałuGłównego Państw. Banku Rolnego w Po-znaniu, a od stycznia do września 1939 r. –jako referent w Biurze Ekonomicznym Pre-zesa Rady Ministrów, równocześnie pełniącobowiązki sekretarza „Poznańskich PracEkonomicznych”, czasopisma grupy ekono-mistów poznańskich.

Na Uniw. Pozn. od 1936 r. należał doAkademickiego Koła Harcerskiego (AKH)im. Heliodora Święcickiego, które odgry-wało znaczącą rolę w ZHP, zwłaszcza w ru-chu starszoharcerskim. W AKH uzyskałstopień podharcmistrza (10 XII 1937) i za-przyjaźnił się z hm. Florianem Marcinia-kiem, późniejszym naczelnikiem SzarychSzeregów.

We wrześniu 1939 r. brał udział w Po-gotowiu Harcerskim. 6 IX 1939 r. zostałewakuowany wraz z Urzędem Rady Mini-strów specjalnym pociągiem na Wschód.Po napaści Związku Radzieckiego na Pol-skę starał się wrócić do broniącej się przedwojskami niemieckimi Warszawy. Do sto-licy dotarł jednak dopiero po kapitulacjimiasta. 19 X 1939 r. zorganizował konspi-racyjną 3. WDH. Hm. F. Marciniak powo-łał go 8 grudnia tegoż roku na komendan-ta jednego z trzech okręgów ChorągwiWarszawskiej „Ula Wisła” – Okręgu Pół-noc (3. WDH przejął wtedy phm. JerzyKłossowski). Po rezygnacji z funkcji ko-mendanta okręgu 22 II 1940 r. Broniew-ski ponownie objął funkcję drużynowego3. WDH, która rozwinęła się w hufiec„Trzy Krzyże”. W maju 1941 r. został ko-mendantem Okręgu Południe „Ula Wisła”.1 X 1941 r. jako Stefan Orsza został mia-nowany komendantem Chorągwi War-szawskiej Szarych Szeregów. Stopień harc-

mistrza otrzymał 3 V 1942 r. (rozkazemNaczelnika L. 1 ze stycznia 1943).

Gromadził wokół siebie młodych in-struktorów, którzy podobnie jak on za naj-ważniejszy cel uważali wychowanie mło-dzieży poprzez służbę dla Ojczyzny. Mówiłpięknym językiem, trafiając do serc mło-dzieży, a jednocześnie precyzyjnie stawia-jąc zadania. Wraz z naczelnikiem SzarychSzeregów hm. F. Marciniakiem i hm. Alek-sandrem Kamińskim podjął trudne i od-powiedzialne zadanie – przeprowadzićmłodzież harcerską przez czas okupacjimożliwie bez strat, bowiem była ona po-koleniem, które miało tworzyć przyszłąniepodległą Polskę.

W okresie od lutego do maja 1943 r. Bro-niewski kierował warszawskimi GrupamiSzturmowymi. W tym czasie (26 III 1943)dowodził słynną akcją pod Arsenałem – od-biciem Jana Bytnara, pseud. Rudy i innychwięźniów.

Po aresztowaniu (6 V 1943) przez ge-stapo hm. F. Marciniaka – 12 III 1943 r.Broniewski został naczelnikiem SzarychSzeregów (jako Witold i K. Krzemień);funkcję tę pełnił do 3 X 1944 r., tj. do kapi-tulacji Powstania Warszawskiego. W czasiepowstania był w stałym kontakcie z walczą-cymi na linii frontu harcerskimi oddziała-mi. Wielokrotnie wędrował kanałami, wi-zytując harcerskie oddziały na Starówce,Czerniakowie i Mokotowie.

Po upadku Powstania Warszawskiegowraz z grupą instruktorów Głównej Kwate-ry Szarych Szeregów dostał się do niewoliniemieckiej. Znalazł się w oflagu – w bara-kach dla AK na terenie obozu koncentra-cyjnego w Bergen-Belsen, a potem z inny-mi więźniami odbył 800-kilometrowymarsz z Gross-Born (w rejonie Piły) doSandbostel (pod Bremą). Po wyzwoleniuprzez wojska alianckie w początkach maja1945 r. przebywał do lipca 1945 r. w obo-zie byłych polskich jeńców wojennych podLubeką. Kiedy w lipcu 1945 r. powołanoTymczasową Komendę ZHP w Niemczech(z siedzibą w Maczkowie), wybrano go na

BRONIEWSKI STANISŁAW

24

komendanta harcerzy; funkcję tę pełnił dolistopada 1945 r. W październiku 1945 r.udał się przez zieloną granicę do Polski (narozpoznanie sytuacji politycznej). Powróciłdo Maczkowa w grudniu 1945 r. W między-czasie Tymczasowa Komenda ZHP w Niem-czech zorganizowała w dniach 11–13 XI1945 r. w Fallingbostel (strefa brytyjska)odprawę komendantów chorągwi ze wszyst-kich trzech stref okupacyjnych, na której ko-mendantem głównym harcerzy wybranyzostał hm. Kazimierz Burmajster. Po kilkumiesiącach pobytu w Londynie w marcu1946 r. Broniewski powrócił do kraju. Prze-wodniczył Komisji Historycznej przy Na-czelnictwie ZHP. W sierpniu tegoż rokuodwiedził kurs instruktorski nad Jez. Tu-rawskim, gdzie spotkało go entuzjastycz-ne przyjęcie ze strony młodzieży harcer-skiej. W 1948 r. został zwolniony z funkcjiw Naczelnictwie i usunięty z ZHP.

Pracował zawodowo jako wicedyrektorDepartamentu Organizacji GospodarstwaCentralnego Urzędu Planowania (kwiecień1946 – kwiecień 1948), kierownik BiuraPlanowania Związku Spółdzielni Spożyw-ców „Społem” (kwiecień 1948 – paździer-nik 1953) i starszy projektant PracowniProgramowej w „Miastoprojekcie” Śród-mieście w Warszawie (październik 1953 –kwiecień 1957).

W 1956 r. w okresie dokonujących sięprzemian zadeklarował gotowość do odbu-dowy ZHP i wraz z Aleksandrem Kamiń-skim w imieniu dawnych instruktorówSzarych Szeregów podjął rozmowy z Mi-nistrem Oświaty. Po Zjeździe Łódzkim do1958 r. pełnił funkcję doradcy NaczelnejRady Harcerskiej. Kiedy uznał, że w re-zultacie Zjazdu Łódzkiego nastąpiło tylkoprzywrócenie dawnych symboli zewnętrz-nych, mundurów, odznak i tradycyjnychnazw, nie udzielił nowemu kierownictwuZHP poparcia, pozostając jedynie członkiemHarcerskiego Kręgu Instruktorskiego „Wi-gry” przy Głównej Kwaterze Harcerstwa.

Był rzeczoznawcą w Sekretariacie RadyEkonomicznej przy Radzie Ministrów

(kwiecień 1957 – kwiecień 1963), a następ-nie głównym projektantem w PracowniKoordynacji w Biurze Studiów i Projek-tów Inżynierii Miejskiej w Warszawie(kwiecień 1963 – listopad 1966). W tymczasie uzyskał stopień doktora nauk eko-nomicznych na podstawie pracy Ekono-miczne podstawy planowania wielkościmiast. Następnie kierował Zakładem Pro-blemów Inżynieryjno-EkonomicznychInst. Urbanistyki i Architektury w War-szawie (listopad 1966 – sierpień 1968),pracownią w Zakładzie Ekologii i Ekono-miki Osadnictwa Inst. Urbanistyki i Ar-chitektury (sierpień 1968 – grudzień1972), Zespołem Programowania i SyntezyBadań w Inst. Urbanistyki i Architektury(grudzień 1972 – luty 1974) i pracowniąw Zakładzie Koordynacji, Programowaniai Systemowych Badań Środowiska w Inst.Kształtowania Środowiska (luty – sierpień1974). W tym okresie został mianowanydocentem (maj 1973) i uzyskał stopieńdoktora habilitowanego nauk ekonomicz-nych. W sierpniu 1974 r. został kierowni-kiem Zakładu Społecznych, Ekonomicz-nych i Prawno-Organizacyjnych PodstawKształtowania Środowiska. Od październi-ka 1975 r. był także docentem na Wydz. Eko-nomiczno-Socjologicznym Uniw. Łódzkiego.W lipcu 1979 r. przeszedł na emeryturę.

Był członkiem licznych gremiów nauko-wych, m.in. Rady Naukowej Inst. Handlui Żywienia Zbiorowego, członkiem RadyProgramowej „Gospodarki Planowej”, Ze-społu Ekspertów ds. Infrastruktury Tech-nicznej Komisji Planowania przy RadzieMinistrów oraz Komitetu PrzestrzennegoZagospodarowania Kraju PAN. Napisał 195prac, skryptów, referatów, koreferatów, ar-tykułów, recenzji i in. na różne tematy eko-nomiczne i urbanistyczne. Prowadził wy-kłady na wielu kursach, w tym na WyższymKursie dla Krajów Rozwijających się orazw Studium Urbanistycznym PolitechnikiWarszawskiej. Przez pięć lat prowadził wy-kład Rachunek ekonomiczny w planowaniumiejscowym w Szkole Głównej Planowania


25

i Statystyki. Był członkiem Polskiego Tow.Ekonomicznego, gdzie pełnił funkcjeskarbnika Zarządu Głównego, pełnomoc-nika Zarządu ds. szkolenia ekonomiczne-go, członka Głównej Komisji Rewizyjnej,Zarządu Oddziału Warszawskiego, RadyProgramowej Szkolenia Ekonomicznegooraz Komisji Zarządu Oddziału Warszaw-skiego ds. zjazdów i konferencji. Należałdo Tow. Urbanistów Polskich, gdzie byłprzewodniczącym Oddziału Warszawskiegoi członkiem Zarządu Głównego. Od 1957 r.należał do Klubu Inteligencji Katolickiejw Warszawie. W 1981 r. został członkiemZespołu Doradców Przewodniczącego Nie-zależnego Samorządnego Związku Zawo-dowego „Solidarność”. Był członkiem Świa-towego Związku Żołnierzy Armii Krajowej,a od lutego 1990 r. – przewodniczącymRady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa.

W latach osiemdziesiątych XX w. zwią-zany był z niezależnym ruchem harcer-skim: Kręgami Instruktorów im. Andrze-ja Małkowskiego i Ruchem HarcerskimRzeczypospolitej. Utrzymywał także kon-takty z ZHP oraz ZHP poza granicamiKraju. W 1981 r. prowadził I Zlot SzarychSzeregów w Rogoźnicy, na terenie dawnegoobozu koncentracyjnego Gross-Rosen, gdziezamordowany został F. Marciniak. Na ogni-sku w czasie Jubileuszowego Zlotu 70-leciaHarcerstwa w Krakowie (1981) wygłosił ga-wędę o Szarych Szeregach i Powstaniu War-szawskim, a także mówił o zadaniach wy-chowawczych harcerstwa. W 1989 r. stanąłna czele Krajowego Komitetu OdrodzeniaZHP, zmierzającego do odnowy harcerstwa.Był współorganizatorem Zlotu 50-lecia Sza-rych Szeregów w Warszawie i Wesołej(wrzesień 1989), na którym postanowio-no powołać Stowarzyszenie Szarych Sze-regów. Powstało ono w listopadzie 1990 r.,a Broniewski został jego prezesem. Na IIIZjeździe Stowarzyszenia w listopadzie1998 r. objął funkcję przewodniczącegonowo utworzonej Rady Naczelnej.

W 1958 r. spisał historię Szarych Sze-regów w książce Całym życiem. Szare Sze-

regi w relacji naczelnika (W. 1983), uka-zującej wyraziście siłę i wartość ideałówharcerskich w walce i wychowaniu w wa-runkach wojennych. Wydał biografiępierwszego naczelnika Szarych Szeregówpt. Florian Marciniak. Naczelnik SzarychSzeregów (W. 1988). W 1995 r. ukazała sięjego książka There is a country (Genewa),wydana nakładem WOSM, przedstawiają-ca działalność Szarych Szeregów w czasieII wojny światowej – jako jedynej skauto-wej organizacji konspiracyjnej w okupo-wanej Europie. W r. 2001, już po śmierciBroniewskiego, ukazała się ostatnia jegoksiążka To nie takie proste. Moje życie, za-wierająca rozważania na tematy harcer-skie, społeczne i osobiste. Łącznie opubli-kował 347 prac, artykułów, wywiadów itp.o tematyce historycznej, wychowawczej i po-litycznej.

Zmarł 30 XII 2000 r. w Warszawie. Zo-stał pochowany 9 I 2001 r. na Powązkachw kwaterze batalionu „Zośka”. W uroczy-stościach żałobnych wzięli udział przed-stawiciele władz RP – Prezydenta, Rządu,Sejmu i Senatu (m.in. Prezydent RP naUchodźstwie Ryszard Kaczorowski i pre-mier Jerzy Buzek), organizacji komba-tanckich, władz ZHP i Związku Harcer-stwa Rzeczypospolitej, StowarzyszeniaHarcerstwa Katolickiego „Zawisza”, licz-ne rzesze harcerek i harcerzy, młodzieższkolna, harcerze z Szarych Szeregów,mieszkańcy Warszawy. W archikatedrześw. Jana mszę św. żałobną odprawił pry-mas Polski ks. kard. Józef Glemp w asy-ście biskupów i kapelanów organizacjikombatanckich.

Broniewski został odznaczony OrderemOrła Białego (1995), Krzyżem SrebrnymOrderu Virtuti Militari (1959), ZłotymKrzyżem Zasługi (1973), Srebrnym Krzy-żem Zasługi z Mieczami, Krzyżem ArmiiKrajowej (1979), Krzyżem Partyzanckim(1994), Warszawskim Krzyżem Powstań-czym (1995), Medalem Wojska (czterokrot-nie), Medalem „Za Warszawę 1939–1945”,Odznaką Akcji „Burza”, Krzyżem „Za Za-


26

sługi dla ZHP” z „Rozetą-Mieczami” (1995),Złotą Odznaką Polskiego Tow. Ekonomicz-nego, Złotą Odznaką Tow. UrbanistówPolskich, Brązową Odznaką „Za Odbudo-wę Warszawy”, Złotą Odznaką Honorową„Za Zasługi dla Warszawy”, Odznaką Ho-norową Szkoły Podchorążych RezerwyPiechoty ZWZ-AK. Był Kanclerzem Kapi-tuły „Orła Białego” i zastępcą kanclerzaKapituły Orderu Virtuti Militari. Posiadałtytuł „Zasłużonego Pracownika Łączno-ści” oraz honorowe obywatelstwo Warsza-wy i Poznania.

Zespoły, w których pracował, były wie-lokrotnie wyróżniane: nagrodą I stopniaMinistra Budownictwa i Przemysłu Ma-teriałów Budowlanych za opracowaniemetody planowania miast (1964) oraz na-grodą III stopnia Ministra Gospodarki Te-renowej i Ochrony Środowiska za opraco-wanie planu ogólnego m. Częstochowy(1974), srebrną plakietką m. Skopje zapracę przy planie urbanistycznym tego mia-sta w l. 1965–1966, nagrodą I stopnia Mini-stra Nauki, Szkolnictwa Wyższego i Tech-niki za monografię pt. Spatial Planningand policy. Theoretical foundations (1975).

W 1942 r. poślubił Marię Łazęcką(1916–1990), z którą miał troje dzieci:Annę (ur. 1944, zamężną Trojanowską),Witolda (ur. 1946) i Barbarę (ur. 1956, za-mężną Tomiček).

– Broniewski Całym życiem; Jarzembowski K.,Kuprianowicz L. ZHP w Niemczech Zachod-nich (1945–1953). Organizacja, komendanci,stany liczbowe, w: Dzieje harcerstwa na obczyź-nie w l. 1912–1992, red. M. Szczerbiński, Go-rzów Wielkopolski 1992, s. 219–224; – Broniew-ski S. To nie takie proste, W.–[Łódź] 2001 [cytat];– „Materiały Historyczne Stowarzyszenia Sza-rych Szeregów” 2001, nr 54, 55; – MH: Broniew-ski S. Życiorys z 7 XI 1995 r., mps; Jaros T. Sta-nisław Broniewski „Orsza”. Całym życiem…Bogu i Polsce [makieta broszury]; Jarzembow-ski, Kuprianowicz Harcmistrzynie i harcmistrze.

Krzysztof Wojtycza

BZDĘGA Stefan (1903–1976), nauczy-ciel, harcmistrz, komendant PomorskiejChorągwi Harcerzy (1939).

Urodził się 25 V 1903 r. w Gostyniu w ro-dzinie Kaspra (handlowca) i Joanny z Cie-ślaków. Ukończył sześć klas miejscowejszkoły powszechnej. 26 XII 1918 r. z sied-mioma kolegami założył zastęp skautowy,który wszedł w skład gimnazjalnej I Dru-żyny Męskiej im. T. Kościuszki (trwałowówczas powstanie wielkopolskie i druży-na została zmobilizowana do służby łączno-ściowej i łącznikowej). W l. 1919–1920 byłdrużynowym tej drużyny. Potem wyjechałdo Poznania, gdzie w 1923 r. uzyskał ma-turę w Państw. Gimnazjum św. Marii Mag-daleny i rozpoczął studia na Wydz. Huma-nistycznym Uniw. Pozn. W ich trakcie od1924 r. pełnił obowiązki bibliotekarza-za-stępcy asystenta w Seminarium FilologiiKlasycznej. Studia ukończył w 1927 r.Wrócił do Gostynia i we wrześniu tegożroku podjął pracę w Miejskim Koeduka-cyjnym Gimnazjum Ziemi Gostyńskiej.Nauczał łaciny, greki i historii starożytnej,był także gospodarzem (wychowawcą)klas. Po wakacjach 1931 r. uzyskał urlopw celu uzupełnienia wykształcenia w za-kresie filologii klasycznej i historii staro-żytnej. 29 V 1933 r. przed Państw. KomisjąEgzaminacyjną w Poznaniu zdał egzaminkwalifikacyjny na nauczyciela szkół śred-nich z tych przedmiotów. W tymże rokuprzeniósł się do Torunia, tu w Państw.Gimnazjum i Liceum im. M. Kopernika na-uczał łaciny i był opiekunem klas. W 1935 r.jako delegat Kuratorium Okręgu Szkolne-go Poznańskiego w stopniu harcerza orle-go wszedł do Zarządu Oddziału Pomorskie-go ZHP i został referentem programowymstarszych harcerzy. Funkcję tę pełnił do1937 r. W maju 1936 r. został mianowanypodharcmistrzem, a jesienią tegoż rokuobjął funkcję drużynowego 6. Drużyny Har-cerzy im. Zawiszy Czarnego (tzw. „CzarnejSzóstki”). W 1936 r. został kierownikiemWydz. Starszoharcerskiego Komendy Po-morskiej Chorągwi Harcerzy, a od stycznia

BRONIEWSKI STANISŁAW – BZDĘGA STEFAN

27

do września tegoż roku był członkiem ko-misji próby na stopień podharcmistrza, a do1938 r. członkiem Harcerskiego Sądu Ho-norowego. Od grudnia 1937 r. był drużyno-wym 9. Pomorskiej Drużyny Harcerzy im.Karola Marcinkowskiego. W 1938 r. uzyskałOdznakę Instruktorską Przysp. Wojsk. 4 X1938 r. mianowano go zastępcą komendan-ta chorągwi, jednocześnie zwalniając z funk-cji kierownika Wydz. StarszoharcerskiegoKomendy Pomorskiej Chorągwi Harcerzy,w którym pozostał zastępcą kierownika.W lutym 1939 r. został okręgowym instruk-torem oświaty pozaszkolnej w KuratoriumOkręgu Szkolnego Pomorskiego w Toru-niu. Obowiązki te sprawował do 3 IX 1939 r.W dniu 10 II 1939 r. otrzymał stopień harc-mistrza, a 10 maja tegoż roku został ko-mendantem Pomorskiej Chorągwi Harce-rzy. Funkcję tę pełnił do pierwszych dniwrześnia 1939 r.

W listopadzie 1939 r. osiadł w okolicachGostynina. Tam zaangażował się w tajnenauczanie dzieci pracowników szpitala dlanerwowo i umysłowo chorych, oficjalniepracując jako tłumacz i nauczyciel językaniemieckiego. W lipcu 1941 r. został za-trudniony jako robotnik w gospodarstwierolnym szpitala. 18 III 1942 r. został aresz-towany przez gestapo i jako więzień poli-tyczny osadzony w obozie (Überganslager)w Inowrocławiu. Niczego mu nie udowod-niono i 13 VII 1942 r. został zwolniony. Po-wrócił do Gostynina, do pracy w szpitalu,który wówczas funkcjonował już jako szpi-tal gruźliczy dla Polaków. Prowadził kar-toteki i tłumaczył historie chorób. Nadalprowadził tajne nauczanie.

W styczniu 1945 r. został wybrany naprzewodniczącego Komitetu Szpitalnego,którego zadaniem było zabezpieczenie ma-jątku szpitala i opieka nad pracownikamido czasu przekazania tych zadań władzompolskim. W lutym utworzył na terenieszpitala 4-klasową szkołę powszechną.Wkrótce, w kwietniu 1945 r. podjął pracęw Państw. Gimnazjum i Liceum im. M. Ko-pernika w Toruniu. Równocześnie praco-

wał w Gimnazjum i Liceum dla Dorosłychim. Stefana Żeromskiego, a 12 IV 1945 r.powierzono mu obowiązki Okręgowego In-struktora Harcerstwa. W październiku1945 r. zgłosił się do pracy w Hufcu Har-cerzy w Toruniu. 29 III 1946 r. został za-twierdzony przez Ministra Oświaty na sta-nowisko dyrektora Miejskiego GimnazjumKoedukacyjnego w Solcu Kujawskim.Równocześnie został instruktorem Ko-mendy Pomorskiej Chorągwi Harcerzy. Naprzełomie r. 1946/1947 był komendantemkursu podharcmistrzowskiego w Żurczy-nie. W maju 1947 r. został kierownikiemWydz. Kształcenia Starszyzny w KomendziePomorskiej Chorągwi Harcerzy. W 1948 r.wrócił do Torunia. Pracował w III Państw.Liceum i Gimnazjum im. T. Kościuszki. Odkońca marca do 25 VII 1949 r. był zastępcąwizytatora bibliotek w Kuratorium Okrę-gu Szkolnego Pomorskiego w Toruniu.Następnie był zatrudniony w Min. Oświa-ty na stanowisku prowizorycznego wizy-tatora dla spraw bibliotek w NaczelnejDyrekcji Bibliotek, po czym został wizyta-torem w Samodzielnym Wydz. BibliotekSzkolnych. Pracował tam do r. 1959, potemprzeszedł do pracy w Min. Kultury i Sztuki,gdzie pełnił obowiązki Naczelnika Wydz.Doskonalenia Kadr w Departamencie Pra-cy Kulturalno-Oświatowej i Bibliotek, a od1962 r. Wydz. Organizacji Bibliotek. W stycz-niu 1969 r. przeszedł na emeryturę. Od1948 r. był członkiem Stronnictwa Demo-kratycznego.

Zmarł 12 VI 1976 r. w Warszawie.Został odznaczony Krzyżem Kawaler-

skim Orderu Odrodzenia Polski (1964),Srebrnym Krzyżem Zasługi (1955), Meda-lem X-lecia Polski Ludowej (1955), Od-znaką Zasłużonego Działacza Kultury(1969), Srebrnym Krzyżem HarcerskiegoOdznaczenia Honorowego „Za Zasługę”(1947), Złotą Odznaką „Zasłudze” HufcaZHP w Toruniu (2002).

– Materiały do HSB, „Harc.” 1994, nr 11/12,s. 28; – Jankowski Harcerstwo Pomorza; – Księ-

BZDĘGA STEFAN

28

ga adresowa m. Torunia, T. 1936; Spraw. Od-działu Pomorskiego ZHP za r. 1932, T. 1933;toż za r. 1933, T. 1934; toż za r. 1935, T. 1936;toż [okręgu] za r. 1937, T. 1938; toż za r. 1938,T. 1939; „WU” 1937, nr 2, 8; Rozkaz Przewod-niczącego ZHP L. 4 z 14 VII 1947 r., „WU” 1947,nr 1/12, s. 4; – „Robotnik Pomorski” 1945, nr123 z 12 października; – AP w T.: zesp. Państw.Gimnazjum im. M. Kopernika, sygn. 97, roz-kazy Komendy Pomorskiej Chorągwi Harcerzyz l. 1936–1938; – dok. w posiadaniu córki Jo-anny Bajor z Warszawy, m.in. życiorys S. Bzdęgiz 1949 r.; – relacje córki J. Bajor z 2002 i 2003 r.;relacja Witolda Żuchowskiego z 2003 r.

Lesław J. Welker

CCIEPLIK Tadeusz Sylwester, pseud.

Konrad, Sylwester (1906–1984), handlo-wiec, pracownik spółdzielczości rolniczeji energetyki, harcmistrz, komendant Po-morskiej Chorągwi Harcerzy (1936–1939).

Urodził się 25 XII 1906 r. w Labiszu (Łabi-szyn) k. Szubina w rodzinie kupieckiej Paw-ła i Pelagii z Zygmuntowiczów. W 1918 r.związał się z harcerstwem. Na przełomiel. 1919/1920 uczestniczył w działaniachzwiązanych z przywracaniem Polsce Po-morza. W tym czasie z rodzicami przeniósłsię do Torunia. Tu w 1920 r. rozpocząłnaukę w Szkole Ćwiczeń przy Państw. Se-minarium Nauczycielskim Męskim i wstą-pił do istniejącej przy szkole II Drużynyim. M. Kopernika. Był zastępowym i przy-bocznym. Szkołę ukończył w 1923 r. Powakacjach kontynuował naukę na 2-letnimWieczorowym Kursie Handlowym w To-runiu, a potem na wieczorowym KursieMaturalnym (z programem VII i VIII kla-sy gimnazjum matematyczno-przyrodni-czego), zakończonym maturą w 1926 r.Jednocześnie już od września 1923 r. pra-

cował jako elew zbożowy w PomorskimSyndykacie Rolniczym w Toruniu. Wewrześniu 1926 r. został zastępcą kierow-nika Pomorskiego Stowarzyszenia Rolni-czo-Handlowego w Chełmnie, a w lutym1929 r. kierownikiem Spółdzielni Rolniczejw Turku. Od lipca 1932 r. był sekretarzemrachunkowym w Kasie Skarbowej w Toru-niu. W czerwcu 1937 r. został zatrudnionyjako fakturzysta i korespondent w dzialesprzedaży Fabryki Grzejników PomorskiejElektrowni Krajowej Gródek na Wdzie.Szybko awansował – od stycznia 1938 r. pro-wadził oddział sprzedaży tej fabryki, a odsierpnia tegoż roku do października 1939 r.skład fabryczny w Warszawie.

W październiku 1924 r. ukończył w Gra-bowie kurs na pierwszy stopień instruk-torski – przodownika, a w 1925 r. w stop-niu ćwika objął po Teodorze Żuchowskim3. Drużynę Harcerzy im. Bolesława Chro-brego przy Męskiej Szkole Wydziałowejw Toruniu. W lipcu 1928 r. ukończył kurspodharcmistrzowski w Jastrzębiej Górzei 19 września tegoż roku otrzymał stopieńpodharcmistrza. W lipcu 1932 r. został se-kretarzem Zarządu Oddziału Pomorskie-go ZHP. Od 1933 do 1935 r. był sekreta-rzem Komendy Chorągwi i przybocznymkomendanta chorągwi. W sierpniu 1933 r.uczestniczył w Międzyn. Zlocie SkautówWodnych w Garczynie. W końcu 1933 r.zrezygnował z pełnionych dotychczasfunkcji i w styczniu 1934 r. został kierow-nikiem Wydz. Osobowego, a w następnymroku kierownikiem Wydz. Starszoharcer-skiego Komendy Pomorskiej ChorągwiHarcerzy i odpowiadał za przygotowaniachorągwi do Jubileuszowego Zlotu Harcer-stwa Polskiego w Spale w 1935 r. Wziąłudział w zlocie spalskim i w II Międzyn.Zlocie Starszych Skautów w Ingarö w Szwe-cji. 24 VI 1935 r. otrzymał stopień harcmi-strza, a 20 IV 1936 r. został komendantemPomorskiej Chorągwi Harcerzy i pełnił tęfunkcję do 10 V 1939 r. Ponadto w l. 1938––1939 był kierownikiem SamodzielnegoReferatu Obozów i Turystyki. W lipcu

BZDĘGA STEFAN – CIEPLIK TADEUSZ

29

1938 r. uczestniczył w obozie wędrownymharcerzy starszych w Jugosławii. Po rezy-gnacji z funkcji komendanta chorągwiobjął Hufiec Harcerzy w Chełmnie.

Po powrocie z Warszawy (we wrześniu1939) pracował w Gródku w dziale handlo-wym „Westpreussenwerk” (Fabryki Apara-tów Elektrycznych), a od lipca 1941 r. w Spół-dzielni Rolniczej „Reiffeisen” w Chełmnie.Szybko włączył się w pracę konspiracyjną.W maju 1940 r. został zaprzysiężony podpseud. Konrad jako komendant hufca Sza-rych Szeregów w Chełmnie, a jednocześniew Polskiej Armii Powstania – pod pseud.Sylwester. Tworzył konspiracyjne druży-ny, prowadził szkolenia z zakresu pomoc-niczej służby wojskowej. Organizował wy-wiad i drobny sabotaż gospodarczy m.in.w Unisławiu i Dąbrowie Chełmińskiej, a jegomieszkanie było punktem kontaktowymPomorskiej Chorągwi Szarych Szeregów.Po aresztowaniu 7 V 1943 r. był przetrzy-mywany w więzieniach w Toruniu, Gdań-sku, Bydgoszczy, a potem ponownie w To-runiu i Gdańsku; 1 XI 1943 r. trafił do obo-zu koncentracyjnego Stutthof (jako więzieńpolityczny nr 26 334). Początkowo zostałosadzony w tzw. Wagenkolonne, a w stycz-niu 1944 r. zesłano go do podobozu karnegow cegielni Hoppehill, gdzie przebywał doewakuacji obozu w styczniu 1945 r. W trak-cie tej ewakuacji (w okolicach PruszczaGdańskiego) uciekł z kolumny maszeru-jących więźniów.

Po wojnie wrócił do Chełmna. Tu odmarca 1945 r. pracował jako referent Wydz.Przemysłowego, by we wrześniu tegożroku zostać jego kierownikiem. Na tymstanowisku pozostawał do poł. lipca 1948 r.Przeniósł się do Bydgoszczy, gdzie zostałwicedyrektorem Oddziału OkręgowegoCentrali Rolno-Spożywczej (CRS). Potemzajmował to samo stanowisko w Gdańsku(do lutego 1950) i Opolu (do kwietnia1951). W grudniu 1951 r. został dyrekto-rem Ekspozytury Zakładu Paszowego CRSw Bydgoszczy, potem Zakładu Paszowegoi Zakładu Handlu Paszami. W 1958 r. objął

stanowisko dyrektora Zakładu ObrotuArtykułami Przemysłowymi i Spożywczy-mi Wojew. Zarządu Gminnych Spółdzielni„Samopomoc Chłopska”, skąd w czerwcu1972 r. przeszedł na emeryturę.

Po wojnie powrócił na krótko do pracyharcerskiej. 15 V 1947 r. został zastępcąkomendanta Pomorskiej Chorągwi Harce-rzy i sekretarzem Zarządu Okręgu Pomor-skiego ZHP. Funkcję zastępcy komendan-ta chorągwi pełnił do 1948 r. Po 1956 r.miał sporadyczny kontakt z organizacją,jednak nie zapomniano o nim – na wnio-sek ZHP otrzymał wojewódzki „Laur Po-koleń” za pracę z młodzieżą i dla niej. Odpoczątku lat sześćdziesiątych udzielał sięteż w PCK, gdzie był przewodniczącymMiejskiej Komisji Rewizyjnej PCK w Byd-goszczy. Był też członkiem Związku Inwa-lidów Wojennych i Związku Bojownikówo Wolność i Demokrację.

Zmarł 24 V 1984 r. w Bydgoszczy.Został odznaczony: Krzyżem Kawaler-

skim Orderu Odrodzenia Polski (1970),Medalem Niepodległości (1931), ZłotymKrzyżem Zasługi, Srebrnym Krzyżem Zasłu-gi z Mieczami (1949), dwukrotnie SrebrnymKrzyżem Zasługi (1937, 1938), KrzyżemArmii Krajowej, Krzyżem Partyzanckim(1959), Medalem Wojska (czterokrotnie1948), Medalem Zwycięstwa i Wolności(1945), Medalem X-lecia Polski Ludowej,Srebrnym Krzyżem Harcerskiego Odzna-czenia Honorowego „Za Zasługę” (1947),Krzyżem „Za Zasługi dla ZHP”, OdznakąHonorową PCK II (1975) i III stopnia(1963) oraz m.in. odznakami: Frontu Po-morskiego, XXV-lecia ZHP (1936), Grun-waldzką (1945) oraz Złotą Odznaką Huf-ca ZHP w Toruniu (2002). W l. 1988–1996jego imię nosiła 45. Bydgoska DrużynaHarcerska, działająca przy Szkole Podsta-wowej nr 45 w Bydgoszczy.

– Materiały do HSB, „Harc.” 1994, nr 11/12, s. 31;Słownik biograficzny konspiracji pomorskiej1939–1945, cz. 1, T. 1994; – Jankowski Harcer-stwo Pomorza; – Rozkaz Przewodniczącego ZHP

CIEPLIK TADEUSZ

30

L. 4 z 14 VII 1947 r., „WU” 1947, nr 1/12, s. 4;Spraw. Oddziału Pomorskiego ZHP za r. 1932,T. 1933; toż za r. 1933, T. 1934; toż za r. 1935,T. 1936; „WU” 1928, nr 9/10, 1934, nr 2; Za-rządzenie Władz Naczelnych, poz. 439, „Moni-tor Polski” 1937, nr 282 z 7 grudnia, s. 1; Za-rządzenie Władz Naczelnych, poz. 567, „Moni-tor Polski” 1938, nr 249 z 29 października, s. 2;– AP w T.: zesp. Państw. Gimnazjum im. M. Ko-pernika, sygn. 97, rozkazy Komendy Pomor-skiej Chorągwi Harcerzy z l. 1936–1938; – dok.w posiadaniu córki Ewy Dolik z Bydgoszczy, m.in.wspomnienia T. Cieplika; – inf. z USC w Byd-goszczy; relacja córki Ewy Dolik z 22 IX 2001 r.

Lesław J. Welker

CYRUS-SOBOLEWSKI Kazimierz,pseud. Słoneczny, Ces, Vis (1912–1979), ra-diotechnik, harcmistrz, komendant Dolno-śląskiej Chorągwi Harcerzy (1945–1948).

Urodził się 17 IX 1912 r. w Osieczanach(pow. Myślenice) w rodzinie Józefa i Wandyz Dunin-Brzezińskich, siostry Jana (1883––1940, legionisty, podpułkownika WP, bur-mistrza Myślenic). Uczęszczał do szkołypowszechnej i gimnazjum w Myślenicach,tu od września 1927 r. należał do 1. Dru-żyny Harcerzy im. T. Kościuszki. 16 II1933 r. został mianowany podharcmi-strzem. W l. 1933–1934 odbył służbę woj-skową w Centrum Wyszkolenia Łącznościw Zegrzu. W 1934 r. był instruktorem w My-ślenicach, a od listopada 1934 do listopada1936 r. drużynowym 23. Krakowskiej Dru-żyny Harcerzy (KDH), a później (do marca1937) drużynowym 10. KDH. Od 1934 r. byłreferentem łączności, a od 1935 r. współ-pracownikiem Wydz. Wych. Fiz. i Przysp.Wojsk. Komendy Krakowskiej ChorągwiHarcerzy. W 1935 r. pełnił obowiązki in-struktora Komendy Hufców m. Krakowa,zaś w 1936 r. zastępcy hufcowego III Huf-ca Harcerzy w Krakowie.

W 1938 r. ukończył Inst. Administracyj-no-Prawny UJ. W tymże roku, po ćwicze-niach w 5. batalionie telegraficznym, zostaławansowany do stopnia podporucznika.Od kwietnia 1938 r. do wybuchu II wojny

światowej był hufcowym IV Hufca Harce-rzy w Krakowie, równocześnie od listopa-da był zastępcą kierownika Wydz. LustracjiKomendy Chorągwi, a w marcu 1939 r. objąłprowadzenie 18 KDH. 10 II 1939 r. otrzy-mał stopień harcmistrza.

Jako telegrafista wziął udział w kam-panii wrześniowej. 3 X 1939 r. dostał siędo niewoli sowieckiej. Uciekł z transpor-tu na wschód. Przy przekraczaniu liniidemarkacyjnej został ujęty przez Niemcówi osadzony w obozie w Zamościu. Zbiegł i po-wrócił do rodzinnych Myślenic. Nawiązałkontakt z konspiracyjną Komendą Chorą-gwi Harcerzy w Krakowie. Na polecenie Sta-nisława Okonia, pseud. Sumak zmontowałodbiornik radiowy i zorganizował w My-ślenicach konspiracyjny punkt nasłuchuradiowego z Londynu. Uczestniczył w wy-dawaniu i kolportażu konspiracyjnego pi-sma „Informacje Radiowe”, współpracującz Kazimierzem Wajdzińskim i LeszkiemGuzym. Do kwietnia 1940 r. wydano nu-mery 1–40; numery 41–214 ukazywały sięjuż jako tygodnik „Przegląd Polski” odkwietnia 1940 do kwietnia 1944 r. Ponadtood stycznia do marca 1942 r. był wydawa-ny dodatek młodzieżowy „Przegląd PolskiMłodych”. Do listopada 1943 r. Cyrus-So-bolewski czynnie uczestniczył w pracachredakcyjnych tych wydawnictw.

Był członkiem komendy chorągwi, po-nadto w l. 1942–1943 zastępcą komendan-ta Krakowskiej Chorągwi Szarych Szeregów(krypt. „Ul Smok”). Był również w 1943 r.instruktorem kursu drużynowych „Zawi-szy”. Od maja 1942 r. pełnił obowiązki ofi-cera łączności Komendy Obwodu AK w My-ślenicach, a od listopada 1943 r. zajmowałsię wyłącznie łącznością radiową i telegra-ficzną oraz dowodził plutonem radiotele-graficznym (po aresztowaniach plutonprzestał istnieć). W końcu kwietnia 1944 r.był współorganizatorem oddziału party-zanckiego „Halniak”, rozbitego pod koniecmaja tegoż roku. W lipcu 1944 r. współtwo-rzył oddział „Odwet”, a następnie jako ofi-cer łączności obsługiwał polową radiostację

CIEPLIK TADEUSZ – CYRUS-SOBOLEWSKI KAZIMIERZ

31

oddziału. Był oficerem propagandy w Zgru-powaniu „Kamiennik”, razem z którymbrał udział w walkach w rejonie Trzeme-śni-Poręby, Lipnika i Wiśniowej. Po ostat-niej bitwie zgrupowania, która miała miej-sce we wrześniu 1944 r., ukrywał się naterenie Myślenic.

Od grudnia 1944 r. kierował nominalniezachodnią częścią Krakowskiej ChorągwiSzarych Szeregów („Ul Dzwon”). Zostaławansowany do stopnia kapitana. Nawią-zał kontakt z Organizacją NIE. Nie ujaw-nił się. Przesłuchiwany przez NKWD, wy-parł się swojej przynależności do AK. JakoJan Szczypczyk podjął pracę w Państw. Za-kładach Radiowych w Krakowie. Od lipca1945 r. pod własnym nazwiskiem był kie-rownikiem Domu Handlowego w JeleniejGórze, równocześnie inicjując wraz z in-nymi instruktorami działalność Dolnoślą-skiej Chorągwi Harcerzy z siedzibą w Je-leniej Górze. 25 X 1945 r. ujawnił się i objąłfunkcję p.o. komendanta DolnośląskiejChorągwi Harcerzy. Nawiązał kontakt z or-ganizacją Wolność i Niezawisłość (WiN). Or-ganizował wydawanie prasy konspiracyjnej.Wstąpił do Polskiej Partii Socjalistycznej. Poprzeniesieniu siedziby komendy chorągwido Wrocławia od października 1946 do 30lipca 1948 r. pełnił z wyboru funkcję ko-mendanta chorągwi oraz członka ZarząduOkręgu ZHP we Wrocławiu. Od 1948 r.mieszkał we Wrocławiu.

29 XII 1948 r. aresztowano go pod zarzu-tem tworzenia tajnego ZHP i nielegalnegoposiadania pistoletu. 4 V 1950 r. został ska-zany przez Wojskowy Sąd Rejonowy w Kra-kowie na osiem lat więzienia za przyna-leżność do WiN. Był więziony w Krakowiei Wronkach. W 1952 r. odmówił pracy w ka-mieniołomie w Strzelcach Opolskich. Zwol-niony z więzienia w kwietniu 1954 r., wróciłw rodzinne strony, gdzie prowadził prywat-ny zakład radiotechniczny. Po 1956 r. zostałzrehabilitowany. Od kwietnia 1957 dostycznia 1958 r. pełnił funkcję zastępcykomendanta Hufca Myślenice. Był takżeprezesem Zarządu Powiat. Związku Bojow-

ników o Wolność i Demokrację w Myśleni-cach.

Zmarł 19 VI 1979 r. i został pochowanyna cmentarzu w Myślenicach.

Był żonaty z Marią Okoń (1921–1994,członkinią AK, pseud. Basia), a następniez Józefą Okoń (1908–1992); nie miał dzieci.

– Gąsiorowski T. Cyrus-Sobolewski KazimierzMarceli, w: Małopolski słownik, t. 2, Kr. 1997;– Kiewicz A. Dolnośląskie harcerstwo, Wr. 1982;Kurowska Szare Szeregi; Leonhard Kalenda-rium; Porębski Krakowskie; Sobolewski K. My-ślenicki odwet, w: Dynamit. Z dziejów ruchu opo-ru w Polsce południowej, Kr. 1964, s. 120–160;Szare Szeregi; 60. rocznica powstania SzarychSzeregów, oprac. K. Lisiński, J. Krasicki, C. Su-łek, Kr. 1999; Wiśniewska M. Harcerz, żołnierz,obywatel. Szkice o prasie Szarych Szeregów, W. 1987;– MH: Jarzembowski, Kuprianowicz Harcmi-strzynie i harcmistrze; – inf. Tadeusza Grzesły.

Janusz Wojtycza

DDARGIEL Jerzy Bonawentura, pseud.

Henryk, Jimmy, Kali, Juda (1917–1973),pedagog, kompozytor, autor piosenek, ani-mator życia kulturalnego Warszawy, harc-mistrz, inspektor Wychowania Arty-stycznego Naczelnictwa ZHP (1947–1948),członek Głównej Kwatery Harcerstwa(1956–1958).

Urodził się 14 VII 1917 r. w Warszawiew rodzinie Wacława (nauczyciela pedago-giki w seminarium nauczycielskim) i Alek-sandry z Kuciów (polonistki, sekretarkiZarządu Głównego Zrzeszenia Nauczyciel-stwa Polskich Szkół Początkowych, autor-ki elementarza Chcę czytać); oboje rodziceamatorsko zajmowali się muzyką i aktor-stwem. Rodzicami chrzestnymi Dargielabyli: znana działaczka oświatowa i społecz-

CYRUS-SOBOLEWSKI KAZIMIERZ – DARGIEL JERZY

32

na Stefania Sempołowska i wybitny dzia-łacz ruchu ludowego, oświatowiec KarolKlimek. Dom rodzinny Dargielów promie-niował polskością i kulturą.

Edukację rozpoczął Dargiel w Publicz-nej Szkole Powszechnej nr 7 na Targów-ku w Warszawie w r. 1925, by po skończe-niu czterech klas podjąć naukę w Państw.Gimnazjum im. Władysława IV na Pradze.W 1934 r. zmienił szkołę i uczył się w Gim-nazjum Męskim im. M. Reja w Warszawieprzy pl. Małachowskiego, utrzymywanymprzez Zbór Ewangelicko-Augsburski. Tuzdał maturę i w następnych latach odby-wał studia w zakresie filologii polskiej w war-szawskim Państw. Pedagogium Męskimim. Stanisława Konarskiego, które ukoń-czył w 1938 r. Równolegle studiował przezrok na Wydz. Aktorskim Państw. Inst.Sztuki Teatralnej w Warszawie i rozpocząłdziałalność artystyczną w szkolnym te-atrze „Reduta” pod kierownictwem Juliu-sza Osterwy.

Już w gimnazjum w 1929 r. wstąpił doharcerstwa, należał do 17. WarszawskiejDrużyny Harcerzy (WDH). W swej macie-rzystej drużynie zdobył pierwsze stopnieharcerskie: młodzika i wywiadowcy. Kolej-ne stopnie: ćwika, harcerza orlego i harce-rza Rzeczypospolitej uzyskał w 8. WDH. Od1934 r. był przybocznym w drużynie zucho-wej, a po przeszkoleniu został wodzem zu-chowym w Hufcu Harcerzy Warszawa Po-wiśle. W czasie nauki w klasie maturalnej24 VI 1935 r. otrzymał stopień podharc-mistrza. Wraz z 8. WDH w lipcu 1935 r.brał udział w Jubileuszowym Zlocie Har-cerstwa Polskiego w Spale. W 1937 r. byłw składzie reprezentacji ZHP na V Jam-boree w Vogelenzang w Holandii. Jakoreprezentant 8. WDH należał do współor-ganizatorów działającego w l. 1936–1937Kręgu Instruktorskiego „Złota Strzała”.Był także czynny w tym środowisku in-struktorów harcerskich, gdy tenże krągwszedł w skład Koła Instruktorów im.Mieczysława Bema. Równocześnie od 1937do 1939 r. był drużynowym 12. WDH.

Po wybuchu wojny zgłosił się do StrażyObywatelskiej w Warszawie. Podczas na-lotu 9 IX 1939 r. został ranny w twarz. Pozajęciu stolicy przez Niemców należał dokonspiracyjnej organizacji Polska LudowaAkcja Niepodległościowa, kierowanejprzez czołowych instruktorów ZHP: Juliu-sza Dąbrowskiego i Jerzego Drewnowskie-go. Po rozbiciu tej organizacji (w wynikuaresztowań w styczniu 1940) wstąpił doSzarych Szeregów. Równolegle uczył się nawydz. nauczycielskim w Państw. SzkoleMuzycznej w Warszawie, którą ukończyłw lipcu 1942 r. Oficjalnie od stycznia 1941 r.aż do wybuchu Powstania Warszawskiegobył zatrudniony w Szkole Zawodowej przyul. Łukiskiej 19, gdzie uczył śpiewu, a takżew okrojonym zakresie języka polskiego,znajdującego się w programie szkoły jako„korespondencja”. Był również zatrudnio-ny w agendach Rady Głównej Opiekuńczejjako instruktor śpiewu i żywego słowa. Ofi-cjalna praca w szkole była dla niego przy-krywką do prowadzonego w warunkachokupacyjnych wychowania patriotycznego,w ramach którego m.in. uczył piosenekharcerskich i wojskowych. Szkoła Zawodo-wa, w której pracował, była także miej-scem wielu innych działań konspiracyj-nych, w tym kompletów tajnego nauczania,wystawianych nielegalnie sztuk teatral-nych, a także kursu harcmistrzowskiego.Działając w strukturach „Pasieki”, od jesie-ni 1942 r. w ramach walki cywilnej uczest-niczył w Akcji „M”.

Stopień harcmistrza uzyskał 27 XII1943 r. Należał do grona wizytatorów „Pa-sieki”, w 1944 r. był komendantem „Blo-ku Reduta” w Chorągwi WarszawskiejSzarych Szeregów. Niezależnie od tego odwrześnia 1943 do maja 1944 r. był słucha-czem czwartego, ostatniego kursu (pod kryp-tonimem „Dorota”) konspiracyjnej szkołypodchorążych AK „Agrikola”. Szkoleniewojskowe ukończył w stopniu plutonowe-go podchorążego. Po wybuchu PowstaniaWarszawskiego zgłosił się do harcerskie-go batalionu „Parasol”, w którym pełnił

DARGIEL JERZY

33

funkcję dowódcy IV plutonu I kompanii.Już w pierwszych dniach walki w rejonie ulicŻytniej i Młynarskiej został ranny w rękę.Wraz z innymi rannymi przeszedł do Śród-mieścia i tam uczestniczył w działalnościHarcerskiej Poczty Polowej. Po upadku po-wstania przedostał się do Częstochowy,gdzie do wyparcia Niemców pracował jakopomocnik elektromontera w zakładzie rze-mieślniczym.

Po powrocie do Warszawy od styczniado sierpnia 1945 r. pracował w Polskim Ra-dio, a następnie do 1949 r. jako aktor w te-atrach warszawskich. Równolegle niezwy-kle intensywnie działał w ZHP. Od 20 maja1945 r. był w składzie Tymczasowej Naczel-nej Rady Harcerskiej. Równocześnie od lu-tego 1945 r. kierował Działem WychowaniaArtystycznego Naczelnictwa ZHP i Wydz.Wychowania Artystyczno-LiterackiegoGłównej Kwatery Harcerzy, a od 1947 do1948 r. był inspektorem Wychowania Ar-tystycznego Naczelnictwa ZHP. Od 1945do 1946 r. był kierownikiem Wydz. Kultu-ry i Sztuki Komendy Chorągwi Warszaw-skiej. Był też twórcą i w l. 1945–1948 kie-rownikiem Centralnego HarcerskiegoOśrodka Pracy Kulturalno-Artystycznej,w którym zdobyło wiedzę i umiejętnościwielu instruktorów harcerskich, wśródnich Andrzej Kieruzalski. Osobiście orga-nizował Dargiel szereg kursów instruktor-skich, m.in. I i II Zimową Akcję SzkoleniaPrzodowników Artystycznych (1946/1947w Płocku i 1947/1948 w Warszawie). Nie-wątpliwie w tym okresie wywierał swąosobowością i dynamicznym działaniem naj-większy wpływ na życie kulturalne jedno-stek organizacyjnych harcerstwa w Polsce.

Pracę zawodową w Teatrze „Baj”, któ-ry współorganizował, a potem był jego dy-rektorem i kierownikiem artystycznym,rozpoczął 1 II 1950 r. Początkowo teatr tenbył finansowany przez Tow. PrzyjaciółDzieci, a po roku przez Min. Kultury i Sztu-ki. Wówczas też nastąpiła zmiana nazwytej placówki na Kukłowy Teatr MłodegoWidza „Baj”. W 1954 r. teatr został upań-

stwowiony i od tego momentu nosił nazwęPaństw. Teatr Lalek „Baj”, a od 1957 r. –Państw. Teatr Lalki i Aktora „Baj”. W te-atrze „Baj” Dargiel wyreżyserował wieleprzedstawień, w tym kilka uznanych zaważne wydarzenia w polskim życiu kultu-ralnym. Teatrem kierował aż do śmierci.

Wobec likwidacji harcerstwa, w latachpięćdziesiątych zaangażował się w pracęPolskiego Tow. Turystyczno-Krajoznaw-czego, uczestnicząc w pracach komisji ka-jakowej. Po Zjeździe Łódzkim w grudniu1956 r. wszedł w skład Głównej KwateryHarcerstwa, z której ustąpił 21 IV 1958 r.wraz z grupą współpracowników hm. Alek-sandra Kamińskiego. Członkiem Naczel-nej Rady Harcerskiej był do 1959 r. Od tegomomentu jego związki z harcerstwem byłycoraz mniej intensywne.

W dziejach kultury polskiej zapisał sięjako autor tekstów piosenek, które takżeczęsto sam wykonywał, m.in. w PolskimRadio. Był autorem słów popularnych pio-senek: Jamboree 1937, Dorota, Otwarteokna, Przez pola, lasy i łąki oraz harcerskie-go marsza żałobnego – Żałobne chylimysztandary. Komponował też muzykę, m.in.do piosenek: W lesie, Pierwszy apel i Dru-żyna harcerska. Stworzył wiele utworówmuzycznych dla zespołów dziecięcych,świetlic, teatrzyków i teatrów. Działalnośćwydawniczą zapoczątkował w 1948 r. jakoautor Małego śpiewnika obozowego (Kat.1948). Wraz z Elżbietą Dziębowską wydałW kręgu festiwalowych ognisk. 50 pieśni ze„Śpiewnika zastępowego” (W. 1957) i z tąsamą współautorką niezwykle popularnyw drużynach harcerskich Śpiewnik zastę-powego (W. 1958). Próbował też swych siłjako aktor, występując w epizodycznychrolach w filmach Pamiątka z Celulozy i Do-mek z kart. Zasłużył się także w dziedziniepopularyzacji treści kulturalnych w Związ-ku Młodzieży Wiejskiej.

Zmarł 21 VIII 1973 r. Został pochowa-ny w Warszawie na Powązkach.

Był odznaczony Krzyżem KawalerskimOrderu Odrodzenia Polski, Warszawskim

DARGIEL JERZY

34

Krzyżem Powstańczym, Medalem „ZaWarszawę”, Medalem „Zwycięstwa i Wol-ności”, odznaką Zasłużonego DziałaczaKultury, Srebrnym Krzyżem Harcerskie-go Odznaczenia Honorowego „Za Zasłu-gę”. Jego imieniem nazwana została salaTeatru „Gawęda” w Pałacu Kultury w War-szawie (1974) oraz przyjęło go za patronakilka drużyn harcerskich.

W r. 1958 poślubił Hannę Słojewską,małżeństwo było bezdzietne.

– Błażejewski Bibliografia 1911–1960; Mate-riały do HSB, „Harc.” 1994, nr 11/12, s. 34; –Adaszewska I. Życie i twórczość Jerzego Dar-giela (1917–1973), praca magist. napisana naWydz. Pedagogicznym WSP w K., 1995; Bro-niewski Całym życiem; Kuroń J., Żakowski J. PRLdla początkujących, Wr. 1995; Kwiatkowski M.To już historia. Felietony o dziejach PolskiegoRadia, W. 1975; Kwiek J. Związek HarcerstwaPolskiego w l. 1944–1950, T. 1995; Muranyi R.[i in.] Instruktorzy w służbie Ojczyźnie, War-szawie, Dziecku 1945–2000, W. 2002; Skiba J.Z dziejów piosenki harcerskiej, W. 1993, s. 137–140;Stachiewicz P. „Parasol”, W. 1981; – „WU”1945–1947; – MH: Jarzembowski, Kupriano-wicz Harcmistrzynie i harcmistrze.

Adam Massalski

DMYTROWSKI Leon (1913–2005),nauczyciel, harcmistrz, kierownik Wydz.Zuchowego Komendy Krakowskiej Chorą-gwi Harcerzy (1945–1948), kierownikWydz. Zuchowego Komendy KrakowskiejChorągwi Harcerstwa (1956–1960), histo-ryk ruchu zuchowego.

Urodził się 27 V 1913 r. w Krakowie w ro-dzinie Leona (1875–1947) i Albiny z Gro-chalów (1892–1963). Miał siostrę Marię(1914–1987, zamężną Kretus) i brata Sta-nisława, który zmarł we wczesnym dzie-ciństwie. Uczęszczał do Szkoły Powszechnejim. Stanisława Żółkiewskiego, a następ-nie do Szkoły Powszechnej im. Króla Wła-dysława Jagiełły i Szkoły Powszechnej św.Floriana. Po ukończeniu tej ostatniej wstą-pił do Państw. Seminarium Nauczyciel-

skiego im. Grzegorza Piramowicza w Kra-kowie; w 1932 r. zdał maturę. Jednocześnieuczył się w klasie skrzypiec w KrakowskimKonserwatorium Muzycznym. W l. 1932––1934 studiował filologię polską na UJ,pracował też w Szkole Powszechnej nr 38im. Kornela Ujejskiego. Przerwał studia,gdyż został powołany do służby wojskowej.Odbył ją w Szkole Podchorążych RezerwyPiechoty w Zambrowie oraz w 36. pułkuLegii Akademickiej w Warszawie. Po za-kończeniu służby wojskowej we wrześniu1935 r. podjął pracę nauczycielską w Wy-sokiej k. Sosnowca, a następnie w SzkolePowszechnej nr 9 w Sosnowcu.

W chwili wybuchu II wojny światowejzostał zmobilizowany w stopniu podpo-rucznika do 201. pułku Obrony Narodo-wej, prowadzącego działania na Śląsku w re-jonie Mikołowa. Uczestniczył w walkachjako dowódca plutonu karabinów maszy-nowych, po czym wraz ze swoimi żołnie-rzami dostał się do niewoli. W czasie trans-portu do obozu jenieckiego w Józefowiezbiegł w okolicy Suśca nad Tanwią i noca-mi wraz z resztą swojego plutonu powró-cił do Sosnowca. Jako czynny instruktorharcerski i zbiegły jeniec był poszukiwa-ny przez gestapo i musiał się ukrywać.Pracował jako górnik w Kopalni Kazi-mierz Julius Grube w Kazimierzu k. So-snowca. W 1940 r. wyjechał do Konstanci-na k. Warszawy, gdzie został wychowawcąmłodzieży w internacie Rady GłównejOpiekuńczej. Do Krakowa wrócił w 1943 r.i pracował jako nocny stróż.

Po wojnie, w 1946 r. podjął ponowniestudia na uniwersytecie, tym razem nakierunku geografii i ukończył je w 1951 r.Równocześnie cały czas pracował w szkol-nictwie – najpierw jako zastępca dyrekto-ra w Liceum Pedagogicznym, a od 1947 do1956 r. jako dyrektor IV Liceum Ogólno-kształcącego (LO) im. T. Kościuszki w Kra-kowie Podgórzu. Później, aż do przejściana emeryturę w 1973 r. był nauczycielem,m.in. w VII LO i Liceum WychowawczyńPrzedszkoli w Krakowie.

DARGIEL JERZY – DMYTROWSKI LEON

35

W 1926 r. wstąpił do ZHP, do 11. Krakow-skiej Drużyny Harcerzy im. Stanisława Sta-szica, działającej na terenie SeminariumNauczycielskiego. Od początku intereso-wał się nowo powstałym ruchem zucho-wym. W czasie pracy zawodowej w SzkolePowszechnej nr 38 założył 19. GromadęZuchową „Bracia Polni”, dla której – jakoutalentowany muzyk i kompozytor – uło-żył hymn drużyny. Został powołany nafunkcję zastępcy kierownika Wydz. Zucho-wego Komendy Chorągwi Harcerzy w Kra-kowie. Działalność w ruchu zuchowym,przerwaną w okresie służby wojskowej,kontynuował od 1936 r. w Sosnowcu, gdziew Szkole Powszechnej nr 9 założył drużynęzuchową i 70. Drużynę Harcerzy. W tym cza-sie otrzymał stopień podharcmistrza i objąłfunkcję zastępcy kierownika Wydz. Zucho-wego Komendy Zagłębiowskiej ChorągwiHarcerzy. Funkcję tę pełnił do wybuchuwojny. Zaraz po wyzwoleniu powrócił doczynnej pracy instruktorskiej na funkcji kie-rownika Wydz. Zuchowego Komendy Kra-kowskiej Chorągwi Harcerzy oraz instruk-tora harcerskiego w Kuratorium OkręguSzkolnego. W 1946 r. otrzymał stopieńharcmistrza. Prowadził liczne kursy orazszkolenia, uczestniczył w centralnych ak-cjach szkoleniowych, był referentem Wydz.Zuchów Głównej Kwatery Harcerzy. Na-pisał wiele piosenek i pląsów zuchowych.Po przerwie w l. 1948–1956 wrócił do pracyw komendzie chorągwi. Na nowo organizo-wał ruch zuchowy. Współpracował z Central-nymi Szkołami Instruktorów Zuchowych– w Cieplicach i Oleśnicy, gdzie prowadziłzajęcia do 1990 r. Kierownikiem wydz. po-zostawał do 1960 r., później nadal szkoliłmłodych instruktorów. Opracował wielemateriałów metodycznych dla drużynowychzuchowych, w tym śpiewniki i programydla teatrzyków zuchowych. Był autoremksiążki Trzy młodości ruchu zuchowego(W. 1989)i współautorem podręcznika Zu-chowe ABC (Borowiany 1982).

Po przebytym w 1986 r. zawale serca ogra-niczył swą działalność, pozostając w skła-

dzie Kom. Hist. Chorągwi Krakowskiej ZHP.Był członkiem Krajowej Rady Zuchmi-strzów. Należał do Związku NauczycielstwaPolskiego i Związku Bojowników o Wol-ność i Demokrację.

Zmarł 17 III 2005 r. w Krakowie. Zostałpochowany z honorami wojskowymi i har-cerskimi na cmentarzu Rakowickim.

Był odznaczony m.in. Krzyżem Koman-dorskim (2003), Krzyżem Oficerskim (1988)i Krzyżem Kawalerskim (1981) Orderu Od-rodzenia Polski, Złotym (1978) i Srebrnym(1953) Krzyżem Zasługi, Medalem „ZaUdział w Wojnie Obronnej 1939”, Srebr-nym Krzyżem Harcerskiego OdznaczeniaHonorowego „Za Zasługę” (1947), Krzyżem„Za Zasługi dla ZHP” i Złotym Krzyżem „ZaZasługi dla ZHP” z „Rozetą-Mieczami”(1985). W 1983 r. otrzymał tytuł Instrukto-ra-Seniora ZHP.

W 1942 r. zawarł związek małżeński z Fe-licją Zaród (1907–1988, nauczycielką, harc-mistrzynią, w czasie wojny komendantkąPogotowia Harcerek w Kielcach i komen-dantką Obszaru Sosnowieckiego w Cho-rągwi Kieleckiej). Miał córki: Barbarę (ur.1943, zamężną Lorenc), Annę (ur. 1946,harcmistrzynię) i Marię (ur. 1950, za-mężną Szyszkowską) oraz syna Andrzeja(ur. 1947, harcmistrza).

– Dmytrowski L. Trzy młodości ruchu zucho-wego, W. 1989; Harcmistrz Leon Dmytrowski.W dziewięćdziesiątą rocznicę urodzin, red. J. Woj-tycza [i in.], Kr. 2003; Skiba J. Senior, „Moty-wy” 1984, nr 51/52, s. 11; – Arch. Kom. Hist.Chorągwi Krakowskiej ZHP: rozkazy komen-danta chorągwi; – wywiad autorki z L. Dmy-trowskim z 18 II 2003 r.

Jadwiga Skiba

DOBSKI Józef, pseud. Maryśka, Sza-ry Kret, Krysia (1911–1992), harcmistrz,komendant Kieleckiej Chorągwi SzarychSzeregów „Ul Skała” (1942–1945).

Urodził się 7 II 1911 r. w Wąchocku k. Sta-rachowic. Po ukończeniu szkoły powszech-

DMYTROWSKI LEON – DOBSKI JÓZEF

36

nej w rodzinnym mieście kontynuował na-ukę w gimnazjum Chrzanowskiego, a poprzeniesieniu się rodziny do Kielc w gim-nazjum im. M. Reja w Kielcach. W 1924 r.wstąpił do 2. Kieleckiej Drużyny Harce-rzy im. gen. Henryka Dąbrowskiego, w któ-rej w 1931 r. objął funkcję drużynowego.Opiekunem tej drużyny był znany badaczświętokrzyskiej przyrody Kazimierz Ka-znowski. Wraz z drużyną Dobski uczest-niczył w obozach, zimowiskach i zlotach. Byłuczestnikiem chorągwianego obozu w Niw-kach Daleszyckich, II Zlotu NarodowegoHarcerzy w Poznaniu (1929), Zlotu Skau-tów Słowiańskich w Pradze (1931) orazJubileuszowego Zlotu Harcerstwa Polskie-go w Spale (1935). 15 XI 1935 r. otrzymałstopień podharcmistrza. W l. 1935–1939był członkiem Komendy Kieleckiej Cho-rągwi Harcerzy, pełniąc funkcje: referen-ta Drużyn Starszych Chłopców (1936), re-ferenta prasowego (1937) oraz zastępcykierownika Wydz. Obozów i Turystyki(1939). Jednocześnie w l. 1935–1938 peł-nił funkcję sekretarza Zarządu OkręguZHP w Kielcach.

Po uzyskaniu w 1933 r. matury odbyłsłużbę wojskową w Szkole PodchorążychRezerwy Piechoty w Zambrowie. Studio-wał na Wydz. Prawa UJ i na Wydz. NaukSpołeczno-Ekonomicznych KUL w Lublinie.

W czerwcu 1939 r. został mianowany za-stępcą komisarza Pogotowia KieleckiejChorągwi Harcerzy. Jako podporucznikWP 24 VIII 1939 r. zgodnie z kartą powo-łania zgłosił się w koszarach 4. pp Legio-nów na Bukówce w Kielcach. Otrzymałurlop w celu zawarcia związku małżeń-skiego, po czym wrócił do jednostki.

Kampanię wrześniową 1939 r. odbył w re-jonie: Kielce – Opatów – Sandomierz. Poprzejściu Wisły znalazł się w okolicachKrasnegostawu, a po przekroczeniu Bugu– w zgrupowaniu na wschód od Brześciana Polesiu. Następnie znalazł się w grupiewojsk dowodzonej przez gen. M. Smorawiń-skiego we Włodzimierzu Wołyńskim, gdzie19 IX 1939 r. dostał się do niewoli sowiec-

kiej. Wieziony z grupą kilkuset oficerówpolskich do Kozielska, uciekł z transportu,unikając śmierci w lesie katyńskim. Po po-wrocie do Kielc w październiku 1939 r. włą-czył się w nurt wojskowej pracy konspira-cyjnej w szeregach Służby ZwycięstwuPolski, a następnie ZWZ i AK, gdzie zo-stał awansowany do stopnia kapitana.

Równocześnie działał w konspiracjiharcerskiej, pełniąc od 1941 r. funkcję za-stępcy komendanta konspiracyjnej Kielec-kiej Chorągwi Harcerzy, która przyjęłakryptonim „Ul Skała”; w październiku1942 r. przejął funkcję komendanta cho-ragwi. Właściwie od początku działalno-ści w Szarych Szeregach – wobec chorobyphm. Edwarda Wołoszyna – praktyczniekierował pracami konspiracyjnej chorągwiharcerzy w Kielcach, jednej z najwięk-szych i najlepiej zorganizowanych chorą-gwi Szarych Szeregów. Jego przełożeni z latwojny wspominali, że spokój i opanowa-nie oraz doskonałe rozplanowanie akcji i za-dań przyczyniły się do tego, że w „Ulu Ska-ła” podczas okupacji nie było większych„wpadek” i aresztowań.

Po ukończeniu tzw. kursu charyzma-tycznego w Warszawie rozkazem naczel-nika Szarych Szeregów z 27 XII 1943 r.Dobski mianowany został harcmistrzem.Pod jego kierownictwem drużyny, roje(hufce) „Ula Skała” aktywnie uczestniczy-ły w akcji „N”, sabotażu, łączności, wywia-dzie. W okresie akcji „Burza” w 1944 r.wielu przeszkolonych harcerzy z GrupSzturmowych przekazano do oddziałówpartyzanckich AK.

W styczniu 1945 r. po wkroczeniu doKielc oddziałów Armii Czerwonej rozpo-częły się aresztowania członków AK. Podkoniec maja 1945 r. Dobski, pracującywówczas w Zarządzie Miejskim, uprzedzo-ny o poszukiwaniu go przez funkcjonariu-szy Urzędu Bezpieczeństwa, opuścił Kiel-ce. To uchroniło go przed aresztowaniem.Wyjechał do Jeleniej Góry, gdzie wraz zeswoim podwładnym z Szarych SzeregówMarianem Stolarczykiem podjął organiza-

DOBSKI JÓZEF

37

cję harcerstwa na Ziemiach Odzyskanych.Po konsultacjach z pełnomocnikiem rzą-du RP na obwód jeleniogórski zgłosił pro-pozycję powołania tymczasowej KomendyChorągwi Harcerzy w Jeleniej Górze, w któ-rej objął funkcję zastępcy komendanta.Należał do grona instruktorów, którzybudowali fundamenty harcerstwa na tymterenie. Funkcję zastępcy komendantaDolnośląskiej Chorągwi Harcerzy pełnił do1946 r. Był również założycielem i sekre-tarzem w Lidze Morskiej. Od r. 1950mieszkał we Wrocławiu i pracował w Zjed-noczeniu Przemysłu Fermentacyjnego orazw spółdzielczości. W 1975 r. przeszedł naemeryturę.

W ostatnich latach życia ponownie włą-czył się do pracy w harcerstwie. Aktywnieuczestniczył w pracach Kom. Hist. Cho-rągwi Wrocławskiej ZHP. Od 1980 r.uczestniczył też w działalności Kręgów In-struktorskich „Łysica” przy KieleckiejChorągwi im. Stefana Żeromskiego. Prze-wodniczył kręgowi wrocławskiemu, noszą-cemu kryptonim „Łysica-Panorama”, byłteż członkiem Komisji Rewizyjnej Stowa-rzyszenia Szarych Szeregów.

Aktywnie uczestniczył również w pra-cach Kom. Hist. Chorągwi Kieleckiej.Opracował wiele artykułów, mającychduże znaczenie dla poznania historii ru-chu harcerskiego. Są to m.in.: Pamiętnikz 1939 (mps w Arch. Kieleckiej ChorągwiZHP im. S. Żeromskiego), Harcerze Kie-lecczyzny w latach wojny i okupacji 1939––1945 („WPH” 1980, nr 4, s. 127–184 –wspólnie z Janem Suligą), Udział harcer-stwa Kielecczyzny w walce z hitlerowskimokupantem w latach 1939–1945 (w: Har-cerstwo Kielecczyzny w walce z hitlerow-skim okupantem w latach 1939–1945, red.R. Mazur, A. Rembalski, K. 1981, s. 3–19),Pogotowie Wojenne harcerstwa kieleckie-go w 1939 r. (w: Pogotowie Wojenne harce-rek i harcerzy na Ziemi Kieleckiej, [red.]A. Rembalski, K. 1989, s. 2–4), Straty oso-bowe poniesione przez harcerstwo Kielec-czyzny w walce o niepodległość Polski w la-

tach 1912–1945 (w: Z dziejów harcerstwana Kielecczyźnie 1912–1982, [red.] A. Rem-balski, K.–Sielpia 1982, s. 102–122), Nakieleckich szlakach (w: Szare Szeregi. Har-cerze 1939–1945, red. J. Jabrzemski, t. 1,W. 1988, s. 68–136).

Zmarł 30 VIII 1992 r. Został pochowa-ny z honorami wojskowymi i harcerskimina cmentarzu parafialnym przy ul. Smut-nej we Wrocławiu w Kwaterze AK.

Był odznaczony m.in. Krzyżem SrebrnymOrderu Virtuti Militari, Krzyżem Walecz-nych, Krzyżem „Za Zasługi dla ZHP”, Zło-tym Krzyżem „Za Zasługi dla ZHP” z „Ro-zetą-Mieczami”, Odznaką „Za Zasługi dlaKielecczyzny” oraz Odznaką 70-lecia Har-cerstwa Kieleckiego. Był jednym z pierw-szych laureatów Nagrody KomendantkiKieleckiej Chorągwi ZHP.

W 1939 r. zawarł związek małżeńskiz Łucją Różą Gorgosz (1914–1996, człon-kinią AK i Szarych Szeregów, pseud. Liza).

– Pabis M. Odeszli na wieczną wartę, K. 2000,s. 182–184; – Borzobohaty W. „Jodła”. Okręg Ra-domsko-Kielecki ZWZ-AK 1939–1945, W. 1988;Jabrzemski Harcerze; Massalski A. HarcerstwoKielecczyzny wobec wojny 1939 r. i pierwszychdni okupacji, „Rocznik Świętokrzyski” 1991,t. 18, s. 25–37; tenże, Meducki S. Kielce w l. oku-pacji 1939–1945, K. 1982; Rembalski A. Kalen-darium harcerstwa na Kielecczyźnie 1911–1981,K. 1982; – MH: Jarzembowski, KuprianowiczHarcmistrzynie i harcmistrze.

Andrzej Rembalski

FFALKOWSKA Jadwiga, pseud. Jaga,

Ludwika, Zdzisława, pani Celina (1889––1944), pedagog, fizyk, harcmistrzyni Rze-czypospolitej, członkini Związkowego Na-

DOBSKI JÓZEF – FALKOWSKA JADWIGA

38

czelnictwa Skautowego (1912–1914), ko-mendantka Okręgu ZHP IB – Warszawa(1918–1919), Naczelniczka Głównej Kwate-ry Żeńskiej (1926–1927), komendantka War-szawskiej Chorągwi Harcerek (1939–1942).

Urodziła się 11 XI 1889 r. w Twerze (obec-nie Kalinin) nad Wołgą w rodzinie Stanisła-wa (właściciela apteki, dyrektora banku,sędziego pokoju oraz działacza społeczne-go) i Leontyny z Kraszewskich. Jej domrodzinny był żywym ośrodkiem życia spo-łecznego i narodowego Polaków mieszka-jących w Twerze. Miała siostrę Wandę(1900–1971, nauczycielkę gimnastyki, za-mężną Maleszewską, harcmistrzynię, ko-mendantkę Chorągwi Wileńskiej 1923–1925i 1930–1934, komendantkę PogotowiaHarcerek w Wilnie 1938–1939) i brataAdolfa (lekarza, dyrektora szpitala w War-szawie we wrześniu 1939).

Uczęszczała do twerskiego MaryjnegoGimnazjum Żeńskiego. Od wczesnej młodo-ści udzielała się społecznie. W szkole pro-wadziła kółko polskie, w którym organizo-wano pracę samokształceniową z zakresuhistorii i literatury polskiej. W 1908 r. poukończeniu gimnazjum ze złotym meda-lem wyjechała do Lwowa, gdzie studiowa-ła na uniwersytecie fizykę teoretyczną i eks-perymentalną oraz astronomię. Od 1913 r.kontynuowała studia na UJ. Angażowałasię w życie studenckie oraz w działalnośćpolskich organizacji niepodległościowych.Należała do „Zarzewia”, a od 1911 r. dowyłonionej z niego tajnej Armii Polskiej.Po rocznym kursie zdała egzamin podofi-cerski i prowadziła zajęcia z terenoznaw-stwa na kursach prowadzonych przez tęorganizację. Utrzymywała też bliskie kon-takty ze Stowarzyszeniem „Eleusis”, gdziepoznała Olgę Drahonowską. W 1911 r.wstąpiła do prowadzonego przez nią za-stępu, z którego powstała pierwsza skau-towa drużyna żeńska – III Lwowska Dru-żyna Skautowa im. płk Emilii Plater. Poroku została jej drużynową. Od września1912 r. była komendantką lwowskich dru-żyn żeńskich oraz członkinią Związkowego

Naczelnictwa Skautowego; wzięła takżeudział w przygotowaniu broszury Polskieskautki. Zarys organizacyjny (Lw. 1913),w której sformułowano zasady pracy dru-żyn żeńskich. Współpracowała z redakcją„Skauta”. Zarząd Główny Żeńskich Dru-żyn Skautowych mianował ją delegatką dospraw zakordonowych (skauting w zabo-rach rosyjskim i pruskim był organizacjąnielegalną, a powstające tam drużynydziałały w konspiracji). Wypełniając tęmisję, dużo podróżowała po ziemiach pol-skich, m.in. wyjechała do Warszawy, gdziew 1913 r. prowadziła konspiracyjny kursinstruktorski. Była organizatorką nowychśrodowisk skautowych, m.in. w Wilnie(1912), Poznaniu (1913) i Twerze (1913),gdzie indziej pomagała w pracy drużyn jużistniejących. W l. 1911–1914 poznawałaTatry. W towarzystwie taterników doko-nała m.in. jednego z pierwszych wejść naZadniego Mnicha. W 1914 r. prowadziłakurs instruktorski w Warszawie i przygo-towała konferencję programową instruk-torek, która nie doszła do skutku z powo-du wybuchu wojny. Latem odbyła kuracjęzwiązaną z chorobą płuc i wyjechała do ro-dzinnego Tweru.

Wybuch wojny uniemożliwił jej powrótdo Lwowa i Krakowa, zaczęła więc w Twe-rze pracować jako nauczycielka. Założyładrużynę harcerek i drużynę harcerzy, urzą-dziła dla nich izbę skautową w suterenierodzinnego domu. Kiedy działania wojenneprzedłużały się, zdecydowała się kontynu-ować studia w Moskwie. Tam zaangażo-wała się w działalność skautową zainicjo-waną przez ks. Kazimierza Lutosławskiego.W l. 1915–1918 była drużynową. Organizo-wała opiekę nad dziećmi skrzywdzonymiprzez wojnę oraz współtworzyła ośrodekpolskiego życia studenckiego – bursę dlapolskich akademiczek „Strzecha Akademic-ka”. Jesienią 1918 r. wraz z matką i siostrąprzyjechała do Warszawy. Tu ukończyłastudia na UW, uzyskując tytuł magistra fi-zyki. Uczyła w szkołach wieczorowych,była asystentką na Politechnice Warszaw-

FALKOWSKA JADWIGA

39

skiej i dawała prywatne lekcje. Brała udziałw pracach nad scalaniem organizacji har-cerskich trzech zaborów. W 1918 r. byłaczłonkinią Naczelnego Inspektoratu Har-cerstwa Polskiego, a w l. 1918–1919 peł-niła funkcję komendantki Okręgu IB,obejmującego harcerstwo żeńskie na tere-nie Warszawy. Na Zjeździe Zjednoczenio-wym organizacji skautowych w 1918 r. zo-stała wybrana w skład Naczelnej RadyHarcerskiej (NRH). W Głównej KwaterzeŻeńskiej (GKŻ) kierowała Wydz. Progra-mowym (1918–1920), a następnie Wydz.Metodyki (1920–1921). Latem 1919 r. byław komendzie ogólnopolskiego kursu in-struktorskiego w Zwierzyńcu Zamoyskim.W czasie tego kursu odbył się III ZjazdNRH, który przekształcił ją w Naczelnic-two ZHP; w jego skład weszła także Fal-kowska. 21 II 1920 r. otrzymała stopieńprzodownika, a 15 XII 1920 r. – podharc-mistrzyni.

W czasie wojny polsko-bolszewickiejw 1920 r. wstąpiła do II Harcerskiej Czo-łówki Sanitarnej „Czujka”, zorganizowanejprzez Pogotowie Wojenne Harcerek i peł-niła służbę przyfrontową w okolicachGrodna i Łomży. Jesienią tegoż roku wy-jechała do Wilna, gdzie przez kilka lat byłaasystentką prof. Wacława Dziewulskiegoi prof. Józefa Patkowskiego przy KatedrzeFizyki USB. Kontynuowała tam równieżpracę w harcerstwie. Weszła w skład Za-rządu Oddziału Wileńskiego ZHP oraz Ko-mendy Wileńskiej Chorągwi Żeńskiej(1922–1923, 1924–1925), w której kiero-wała wydz. programowym, prowadziłatakże drużynę starszych dziewcząt. 2 VII1922 r. została mianowana harcmistrzy-nią. W sierpniu tegoż roku na Konferen-cji Instruktorek w Spuszy przedstawiłaprogram pracy gromad zuchowych i wy-głosiła referat Sylwetka harcerki. W 1924 r.po Zlocie Harcerek w Świdrze udała się naZlot Skautek w Foxlease, a następnie wrazz Olgą Małkowską uczestniczyła w II Mię-dzyn. Konferencji Skautek w Cambridge,gdzie wygłosiła referat.

L. 1925–1927 były dla niej trudne. Po-jawiły się problemy zdrowotne oraz pro-blemy w pracy zawodowej, do czego docho-dziło znaczne obciążenie obowiązkamiharcerskimi. W 1925 r. wróciła z Wilna doWarszawy. Została asystentką na Politech-nice Warszawskiej. W 1926 r. zdała egza-min nauczycielski przed Państw. KomisjąEgzaminacyjną. W tymże roku podczas Kon-ferencji Programowej Instruktorek w Sro-mowcach Wyżnych została wybrana na Na-czelniczkę GKŻ; pełniła tę funkcję do r. 1927,pracując równocześnie na pełnym etaciew Wyszkowie. W Warszawie nie znalazłamiejsca pracy w szkole, a pensji z Min.WRiOP za pełnienie funkcji w harcerstwienie przyjęła. W l. 1926–1934 oraz 1936–1939była członkinią NRH. W 1927 r. prowadzi-ła Konferencję Programową Instruktorekw Różance, rok później II Narodowy ZlotHarcerek w Wyszkowie-Rybienku, a następ-nie w 1930 r. Zlot Starszyzny w Kiełpinach.

W roku szkolnym 1927/1928 pracowaław Seminarium Nauczycielskim w Bodzen-tynie, a jesienią 1928 r. została nauczycielkąLiceum Krzemienieckiego, szkoły o trady-cjach sięgających czasów Komisji Eduka-cji Narodowej. Tam znalazła wreszcieprawdziwe spełnienie zawodowe. W Krze-mieńcu zbudowała sobie też niewielkidom. Uczyła fizyki w gimnazjum, potemw Seminarium Nauczycielskim i Pedago-gium; stosowała nowoczesne metody na-uczania (system daltoński). W l. 1933–1936obok nauczania i prowadzenia uczniow-skiego koła fizyków była dyrektorką inter-natów Liceum Krzemienieckiego. Stwo-rzyła w nich atmosferę domu rodzinnego,co jeszcze po latach podkreślali wdzięczniwychowankowie. Działała społecznie w sek-cji kulturalno-oświatowej ZjednoczeniaOrganizacji Pow. Krzemienieckiego, byłam.in. współautorką artykułu o pracy wo-łyńskich uniwersytetów ludowych, opubli-kowanego w wileńskim miesięczniku „Naprzełaj”. Zapraszała do Krzemieńca wybit-nych naukowców, którzy swoimi wykłada-mi wpływali na ożywienie życia naukowego

FALKOWSKA JADWIGA

40

Liceum Krzemienieckiego. W tym okresiebyła członkinią Komendy Chorągwi Wo-łyńskiej(1928–1935), a w l. 1929–1933 huf-cową hufca w Krzemieńcu. Szkoliła harcer-ki do organizowania i prowadzenia drużynw Krzemieńcu oraz w miasteczkach i wsiachWołynia, organizowała obozy wędrowne.Ponadto w l. 1934–1939 kierowała praca-mi Wydz. Programowego Głównej Kwate-ry Harcerek. Organizowała konferencje pro-gramowe instruktorek i kierowała pracaminad nowymi próbami na stopnie i sprawno-ści. W artykule Czym są sprawności za-mieszczonym w wydawnictwie Sprawno-ści harcerek (W. 1939) opisała system ichzdobywania, wymagający od dziewcząt au-tentycznego wysiłku i przyswojenia prak-tycznych umiejętności. Stworzyła podsta-wy ruchu wędrowniczego – programu dlastarszych dziewcząt-wędrowniczek; wę-drownictwo pojmowała nie tylko jakopoznawanie kraju, ludzi czy świata, ale tak-że jako wędrówkę w sferę myśli i twórczo-ści człowieka – jako styl życia. W latachtrzydziestych dużo publikowała, szczegól-nie na łamach miesięcznika dla instruk-torek „Skrzydła”. Jej artykuły, takie jakSylwetka harcerki na tle prób organizacyj-nych, Harcerstwo a chwila bieżąca czyReligijność w harcerstwie i stosunek do róż-nych wyznań, były podstawą do wymianypoglądów na różne tematy i wywoływałyszeroką dyskusję instruktorską. Była rów-nież uczestniczką światowego ruchu skau-towego. Przyjaźniła się z instruktorkamiszwajcarskimi, angielskimi, szwedzkimioraz francuskimi. W l. 1935 i 1936 brałaudział w Radach Okrągłego Stołu w Adel-boden w Szwajcarii (coroczne konferencjeinstruktorek z różnych krajów poświęconewybranym zagadnieniom) oraz w IX Świa-towej Konferencji Instruktorek w Szwecjiw 1936 r. W lipcu 1938 r. prowadziła Konfe-rencję Programową Instruktorek w Skolem,a potem wycieczkę instruktorek po Fin-landii.

Była zwolenniczką niezależności har-cerstwa od czynników politycznych i ad-

ministracyjnych. Na konferencjach in-struktorskich i zjazdach zdecydowanieprzeciwstawiała się poglądom zmierzają-cym do podporządkowania harcerstwaokreślonym grupom politycznym lub woj-sku. Wypowiadała się za autonomią har-cerstwa żeńskiego w ramach wspólnej or-ganizacji.

W 1938 r. powróciła do Warszawy, gdziejako wolny słuchacz odbywała na UW stu-dia w zakresie psychologii wychowawczej.W czasie obrony Warszawy w lokalu in-ternatu Prawosławnego Seminarium Du-chownego przy ul. Kopernika prowadziłaszpital wojskowy dla 150 rannych. Weszław skład komendy Pogotowia Harcerek i jużna początku okupacji wstąpiła do SłużbyZwycięstwu Polski. W l. 1939–1942 byłakomendantką Warszawskiej Chorągwi Har-cerek. Prowadziła kursy drużynowych,pierwszy kurs podharcmistrzowski „Sta-re Miasto”, a w 1944 r. kurs harcmistrzow-ski. Założyła spółdzielnię pracy „Zespół”przy ul. Próżnej 8, która dawała harcerkommożliwości zarobkowania oraz zapewniałafundusze dla działalności chorągwi. Czyn-na w Oddziale I Komendy Głównej (KG) AK,współpracowała również z Oddziałem V(łączności), m.in. organizując w 1940 r.szkolenie łączniczek. Uczyła fizyki na taj-nych kompletach w Gimnazjum i Liceumim. Anny Wazówny, a potem w istniejącejoficjalnie szkole zawodowej galanteryjno-konfekcyjnej. Równocześnie kontynuowa-ła studia pedagogiczne na tajnym UW i na-pisała pod kierunkiem prof. SergiuszaHessena pracę o wkładzie metody harcer-skiej w polską pedagogikę (praca ta zaginę-ła). W czasie wolnym robiła swetry dla par-tyzantów; mjr Henryk Dobrzański, pseud.Hubal w chwili śmierci z rąk hitlerowcówmiał na sobie wykonany przez nią biały swe-ter. Późną jesienią 1942 r. weszła w składKG AK – jako jedna z dwóch zastępczyńkomendantki Wojskowej Służby Kobietpłk Marii Wittek, pseud. Mira, a w poł.1944 r. przeszła do pracy w PodwydzialePomocy Żołnierzowi Biura Informacji i Pro-

FALKOWSKA JADWIGA

41

pagandy KG AK. W czasie okupacji kil-kakrotnie zmieniała adres. Najpierwmieszkała przy ul. Bonifraterskiej, potemw akademiku przy ul. Górnośląskiej, przyul. Wspólnej 52 (wówczas mieszkanie to byłopunktem kontaktowym dla skoczków spa-dochronowych z Anglii), w 1943 r. zamel-dowała się przy ul. Zielnej, ale nie bywałatam ze względu na bezpieczeństwo loka-torów, mieszkając pod nazwiskiem Zale-ska przy ul. Rudawskiej 3 u rodziny, którąwspomagała materialnie przez całą oku-pację. W pierwszym dniu Powstania War-szawskiego budynek, w którym właśnieprzebywała (al. Niepodległości 221), zostałotoczony przez własowców, w związku z czymnie zdołała przedostać się na swój punktprzydziałowy (miała prowadzić obsługękomunikacji radiowej z zagranicą).

Zginęła 7 VIII 1944 r., zastrzelona przezwłasowców na podwórzu wraz z grupąmieszkańców budynku. W październiku1945 r. po ekshumacji została pochowanaw Alei Zasłużonych na warszawskich Po-wązkach.

Była odznaczona Krzyżem Kawaler-skim Orderu Polonia Restituta, ZłotymKrzyżem Zasługi z Mieczami, KrzyżemWalecznych, Krzyżem Armii Krajowej (po-śmiertnie), harcerską Odznaką „Wdzięcz-ności” (1921).


– Kunert A. K. Słownik biograficzny konspira-cji warszawskiej 1939–1944, t. 2, W. 1987 [au-tor podaje, iż w literaturze zdarzają się mylneinf. dotyczące daty urodzenia J. Falkowskiejoraz miejsca jej śmierci]; – Błażejewski Z dzie-jów [na s. 350–351 biogram]; Dydyńska-Pasz-kowska A. Jadwiga Falkowska (1889–1944), w:Harcerki 1911–1939, s. 318–325; taż W 40-stąrocznicę śmierci harcmistrzyni RzeczypospolitejJadwigi Falkowskiej, „Tyg. Pow.” 1984, nr 38z 5 sierpnia, s. 4; Grodecka E. Pierwsze ćwierć-wiecze harcerstwa żeńskiego, cz. 1–4, W. 1937;Harcerki 1939–1945; Harcmistrzyni Rzeczypo-spolitej Jadwiga Falkowska, w: Zawadzka Ga-wędy, cz. 1, Olga Małkowska, Jadwiga Falkow-ska, Józefina Łapińska, Jadwiga Zwolakowska,W. 1994, s. 41–89; – Pełnić służbę... Z pamiętni-

ków i wspomnień harcerek Warszawy 1939–1945,red. A. Zawadzka, Z. Zawadzka, W. 1983; – MH:list J. Falkowskiej z 1924 r. z danymi do paszpor-tu; wspomnienia M. Bonkowicz-Sittauer, Z. deCallier, J. Gronostajskiej, L. Marszałka, życio-rysy J. Falkowskiej napisane przez A. Pasz-kowską, M. Uklejską, E. Węglarzównę, mpsy;Schoenbrenner J. Wspomnienie o pracy 39.WŻDH w okresie okupacji, 1946, mps.

Wanda Czarnota

FIK Eugeniusz, pseud. Osk (1906––1985), drukarz, harcmistrz, komendantKrakowskiej Chorągwi Szarych Szeregów„Ul Smok” (1942–1943), komendant Kra-kowskiej Chorągwi Harcerzy (1945–1947),komendant Krakowskiej Chorągwi Har-cerstwa (1957–1959).

Urodził się 18 I 1906 r. w Przeciszowiew rodzinie Macieja (robotnika) i Pauliny.Do szkoły powszechnej uczęszczał w Prze-ciszowie, a następnie w Wadowicach, gdzierozpoczął naukę w gimnazjum. W paź-dzierniku 1918 r. wstąpił do I DrużynySkautów w Wadowicach. W 1920 r. pośmierci ojca przeniósł się z bratem do Kra-kowa, gdzie kontynuował naukę w III Gim-nazjum im. Króla Jana Sobieskiego, a służ-bę harcerską w 6. Krakowskiej DrużynieHarcerzy (KDH). W 1921 r. uczestniczyłjako łącznik oddziału w III powstaniu ślą-skim. Po powrocie do Krakowa rozpocząłpraktykę jako zecer w drukarni Władysła-wa Ludwika Anczyca.

W l. 1921–1924 należał do „Czarnej Trzy-nastki Krakowskiej”. Od 1924 r. był zastę-powym, a następnie drużynowym 6. KDHim. Romualda Traugutta. W maju 1927 r.uratował tonącą w Wiśle niedoszłą samo-bójczynię. Od 1928 r. odbywał służbę woj-skową w 20. pp Ziemi Krakowskiej, póź-niej był powoływany na szkolenia do 19.pp we Lwowie. W 1931 r. otrzymał stopieńpodharcmistrza, a w 1935 r. – harcmistrza.W r. 1932, a następnie w l. 1934–1938 byłkomendantem II Hufca Harcerzy „Wa-wel”. W 1935 r. kierował 752-osobową re-

FALKOWSKA JADWIGA – FIK EUGENIUSZ

42

prezentacją Krakowskiej Chorągwi Har-cerzy na Jubileuszowy Zlot HarcerstwaPolskiego w Spale. Od 1935 r. był współ-dzierżawcą drukarni Bratniej Pomocy Me-dyków, aż do jej upaństwowienia w 1947 r.

Jako podoficer 20. pp wziął udział w woj-nie obronnej 1939 r. Po dwukrotnym roz-biciu pułku w okolicy Zamościa dostał siędo niewoli. Po kilkudniowym pobycie w obo-zie w Przeworsku uciekł w czasie trans-portu koleją i wrócił do Krakowa. Podjął ry-zykowną wyprawę przez Przemyśl i Lwów,aby odnaleźć i sprowadzić do Krakowaprzyjaciela, który zgubił się w czasie uciecz-ki na wschodzie.

W kwietniu 1940 r. zorganizował kon-spiracyjne zajęcia harcerskie dla najmłod-szych członków 6. KDH i 7. KDH, a w paź-dzierniku tegoż roku zajęcia ze starszymiharcerzami w ramach działalności SzarychSzeregów. W czerwcu 1941 r. po pierwszejserii aresztowań w środowisku krakow-skim uczestniczył w odbudowie kontaktóworganizacyjnych. Był wówczas zastępcąkomendanta chorągwi phm. StanisławaOkonia, pseud. Sumak i po jego areszto-waniu w marcu 1942 r. został mianowanyprzez naczelnika Szarych Szeregów ko-mendantem Chorągwi Krakowskiej. Po-sługiwał się pseud. Osk (od słowa „oskar-żam”).

Kierowana przez niego chorągiew liczy-ła w tym czasie ok. 500 harcerzy, z tegook. 300 w Krakowie. Kontynuowano wyda-wanie konspiracyjnej prasy, w tym głównie„Przeglądu Polskiego” oraz prowadzonoakcje małego sabotażu – głównie malowa-nie antyhitlerowskich napisów na murach.Rozpoczęto szkolenie wojskowe starszychharcerzy na kursach podchorążych piecho-ty AK – teoretyczne w prywatnych miesz-kaniach, a nawet w lokalach niemieckichurzędów po godzinach ich pracy, natomiastpraktyczne w okolicach Krakowa. Fikwprowadził cotygodniowe odprawy ko-mendy chorągwi. Krakowskie Szare Sze-regi prowadziły dla AK obserwacje i wy-konywały plany obiektów wojskowych,

więzień i obozów pracy. Współpracowałyz Biurem Informacji i Propagandy, two-rząc patrole przeznaczone do prowadze-nia akcji „N” i przeprowadzając akcje sa-botażowe, polegające na uszkadzaniu działprzewożonych koleją. Należy dodać, żezanim Fik zaczął zlecać zadania dywersyj-ne, sam doświadczył, jak wskakiwać nawagony transportów wojskowych, jakniszczyć sprzęt i podpalać cysterny, wal-cząc z konwojentami.

W październiku 1942 r. gestapo aresz-towało starszego brata Eugeniusza – Igna-cego Fika, krytyka literackiego i znanegodziałacza lewicowego, twórcę organizacji„Polska Ludowa”, która weszła w składPolskiej Partii Robotniczej. Zginął on nie-bawem z rąk oprawców. E. Fik ukrywał siępoza Krakowem i ograniczył kontakty,zwłaszcza, że gestapo zjawiło się i po niegow jego miejscu pracy. W tej sytuacji naczel-nik Szarych Szeregów zwolnił go w marcu1943 r. z funkcji komendanta. Do końcawojny Fik pracował w konspiracji, pozo-stając w składzie komendy chorągwi.

Po wyzwoleniu Krakowa zgromadzenina spotkaniu w dniu 30 I 1945 r. instruk-torzy krakowscy wybrali go na komendan-ta chorągwi. Wybór ten potwierdzili Mini-ster Oświaty i Naczelnik Harcerzy. W maju1945 r. Fik wszedł w skład TymczasowejNaczelnej Rady Harcerskiej. Kierowanaprzez niego chorągiew w czerwcu 1945 r.liczyła ok. 30 tys. harcerzy. Latem 1945 r.wyjechały z Krakowa 22 obozy stałe oraz30 obozów wędrownych. Harcerze braliudział w odgruzowywaniu miasta, w tymtakże Wawelu, na którym w kwietniu tegożroku odbył się apel 6 tys. harcerek i harce-rzy. Harcerstwo rozwinęło na szeroką ska-lę działalność gospodarczą. W kursach in-struktorskich uczestniczyło prawie 200osób. W czerwcu 1946 r. komendant ape-lował o większą liczbę drużyn wiejskich i ro-botniczych; w listopadzie przypominał, przyokazji pomocy harcerskiej w przeprowa-dzeniu referendum, o zachowaniu apoli-tyczności harcerstwa. W marcu 1947 r. zo-

FIK EUGENIUSZ

43

bowiązał instruktorów do zapoznania sięz ustawą amnestyjną i udzielania pomocymłodzieży, która zechce z niej skorzystać.

W czerwcu 1947 r. Fik odszedł z funkcjikomendanta chorągwi. W tymże roku podjąłpracę w Drukarni Bratniaka, a następniepracował w drukarni „Książki i Wiedzy”.

W czerwcu 1957 r. po raz trzeci zostałkomendantem Chorągwi Krakowskiej,lecz już w lutym 1959 r. zrezygnował z funk-cji z przyczyn zdrowotnych. W 1965 r.otrzymał – jako pierwszy instruktor w Cho-rągwi Krakowskiej – honorowy stopieńharcmistrza Polski Ludowej. W 1978 r.odbył się jubileusz 60-lecia jego działalno-ści harcerskiej.

Do końca życia interesował się działal-nością ZHP. Podkreślał znaczenie w har-cerstwie zasady abstynencji. Dla młod-szych instruktorów był niekwestionowanymautorytetem moralnym.

Zmarł 18 IV 1985 r. w Krakowie. Zostałpochowany na cmentarzu Rakowickim.

Był odznaczony Krzyżem KawalerskimOrderu Odrodzenia Polski, Złotym Krzy-żem Zasługi, Medalem Zwycięstwa i Wol-ności, Złotym Krzyżem Harcerskiego Od-znaczenia Honorowego „Za Zasługę”oraz Złotym Krzyżem „Za Zasługi dlaZHP”.

Adoptował i wychował bratanicę Martę(1937–1995, teatrologa, kierownika literac-kiego teatrów w Krakowie i Warszawie,wykładowcę UJ i Państw. Wyższej SzkołyTeatralnej w Krakowie, w latach osiem-dziesiątych pod pseud. Joanna Lerska re-daktorkę czasopism drugiego obiegu, za-mężną Fik-Augustyniak).

– Gąsiorowski T. Fik Eugeniusz, w: Małopol-ski słownik, t. 2, Kr. 1997; Szałagan A. FikMarta, w: Współcześni polscy pisarze i badaczeliteratury, t. 2, red. J. Czachowska, A. Szałagan,W. 1994, s. 306–307 [dotyczy M. Fik]; – Grze-byk K. Harcerstwo krakowskie w l. 1946–1947,„HR” 1983, nr 6, s. 20–23; tenże Krakowska Cho-rągiew ZHP w 1945 r., „HR” 1983, nr 4, s. 11––14; Kwiatek A. M. 6. Krakowska Drużyna Har-cerzy w l. 1911–1971, praca magist. napisana pod

kier. dr. J. Krukowskiego, WSP w Kr., 1983; Le-onhard B. Harcerski słowniczek abstynencki, Kr.1992, s. 54; tenże Kalendarium; Porębski Kra-kowskie; Reaktywowanie harcerstwa w Krako-wie w 1956 r., red. J. Wojtycza, Kr. 1998; – Fik E.Jak pracują harcerze. Rozmowa z KomendantemChorągwi, „Młoda Rzeczpospolita” 1946, nr 1,s. 6; Fik E. Kształtowanie charakteru. Rozmo-wa z seniorem krakowskiego harcerstwa, rozm.B. Leonhard, „Motywy” 1983, nr 31, s. 8–9; Po-rębski S. Pożegnanie Druha Komendanta Euge-niusza Fika, „HR” 1985, nr 4, s. 6–7; Rybski B.Wspomnienia z okresu pracy w Krakowskiej Ko-mendzie Chorągwi Harcerstwa w l. 1956–1959,w: Komendanci Krakowskiej Chorągwi ZHPz l. 1956–1959 o swojej pracy, red. J. Wojty-cza, K. Wojtycza, K. 1999, s. 21–27; – inf. Bole-sława Leonharda z Krakowa.

Janusz Wojtycza

GGĘBICOWA z Woźniaków Antonina

Alojza, pseud. Żaba (1899–1990), nauczy-cielka, harcmistrzyni, komendantka Kie-leckiej Chorągwi Harcerek (1938–1939).

Urodziła się 31 V 1899 r. w Mielcu, w wie-lodzietnej, mieszczańskiej rodzinie Toma-sza (właściciela piekarni) i Stefanii z Ma-zurkiewiczów (ok. 1870–1970). Jej ojciecmiał sześcioro dzieci z pierwszego małżeń-stwa i siedmioro z drugiego. Od dzieciń-stwa udzielała się w miejscowym chórze,biorąc udział w uroczystościach religijno--patriotycznych. Po ukończeniu szkołypowszechnej kontynuowała naukę w Rze-szowie, a egzamin dojrzałości złożyła w Kra-kowie w 1919 r. Wróciła do Mielca jakonauczycielka wych. fiz. Uczyła początko-wo w Wojkowie i Wojsławiu w pow. mie-leckim, a następnie w Pryw. SeminariumNauczycielskim w Mielcu. Od 1924 r. kie-rowała drużyną harcerek działającą na

FIK EUGENIUSZ – GĘBICOWA ANTONINA

44

terenie tejże szkoły. Dyplom nauczycielkiszkół średnich uzyskała w 1927 r. W tym-że roku objęła funkcję drużynowej druży-ny starszoharcerskiej „Nasza Gromada”,20 IV 1927 r. otrzymała instruktorski sto-pień przodowniczki, a 16 III 1928 r. – sto-pień podharcmistrzyni (równoznaczny zestopniem harcmistrzyni, bowiem w tymczasie Naczelnictwo ZHP uznało wszyst-kich podharcmistrzów za harcmistrzów).W l. 1925–1931 była pierwszą hufcowąHufca Harcerek w Mielcu. W 1930 r.wspólnie z Marią Terpliwcówną-Lewińskąprowadziła kurs zastępowych w Sromow-cach Wyżnych. Do Kielc przeniosła sięprawdopodobnie w związku z uzyskaniemposady sekretarki w Komendzie Kielecko--Radomskiej Chorągwi Harcerek. W 1932 r.podjęła pracę jako nauczycielka wych. fiz.w Państw. Liceum i Gimnazjum im. Bło-gosławionej Kingi w Kielcach. Równocze-śnie włączyła się w działalność istniejącejprzy szkole Drużyny Harcerek im. EmiliiPlater. Prowadzona przez nią drużyna„Żab” należała do najlepszych. W lipcu1935 r. była w składzie kadry obozu Kie-leckiej Chorągwi Harcerek na Jubileuszo-wym Zlocie Harcerstwa Polskiego w Spale.W l. 1932–1937 była hufcową Hufca Har-cerek w Kielcach, w l. 1934–1938 zastęp-czynią komendantki Kielecko-RadomskiejChorągwi Harcerek na obszar kielecki, od1937 r. komendantką obszaru kieleckiegoKieleckiej Chorągwi Harcerek, wreszcieod końca września 1938 r. i w okresie oku-pacji komendantką Kieleckiej ChorągwiHarcerek. Od maja 1939 r. była także człon-kinią Zarządu Okręgu ZHP w Kielcach.

Kierowana przez nią Kielecka Chorą-giew Harcerek zorganizowała latem 1939 r.20 obozów służby zlokalizowanych na po-graniczu niemieckim, w których 560 har-cerek przygotowywało się do pełnienia za-dań na wypadek wojny. Po wybuchu wojnyGębicowa została zaprzysiężona i przybra-ła pseud. Żaba; wśród innych zadań pro-wadziła werbunek harcerek dla potrzebwywiadu. Na przełomie 1939 i 1940 r. har-

cerki m.in. zajmowały się zbieraniem żyw-ności i środków medycznych dla oddziałumjr. Henryka Dobrzańskiego, pseud. Hu-bal. Na terenie obszaru kieleckiego, któ-rym Gębicowa kierowała bezpośrednio,ok. 275 harcerek współpracowało z oddzia-łami leśnymi, wywiadem wojskowym orazRadą Główną Opiekuńczą i PCK. Gębico-wa była sekretarką dowódcy II OddziałuKomendy Okręgu mjr. Zygmunta Szewczy-ka, pseud. Bartek. Podjęła nauczanie natajnych kompletach. Jej mąż, także zaan-gażowany w tę działalność, został aresz-towany 11 VI 1940 r. i w lipcu wywiezionydo obozu koncentracyjnego w Oranienbur-gu, a potem do Mauthausen. Aresztowa-nie męża nie złamało ducha Gębicowej.Nadal uczyła na tajnych kompletach orazprowadziła działalność harcerską. Zaanga-żowała się także w prace Wojskowej Służ-by Kobiet. Jej mieszkanie przy ul. Żerom-skiego 30 było wykorzystywane jako lokalkonspiracyjny przez ZWZ (później AK) i har-cerstwo. W okresie od maja do październi-ka 1944 r. odbywał się w nim kurs łączno-ści, w którym uczestniczyły harcerki. Wrazz matką udzielała także pomocy przyby-wającym do Kielc jesienią 1944 r. uczest-niczkom Powstania Warszawskiego.

Po wojnie – zagrożona przez NKWD –wyjechała do Krakowa, a po powrociemęża z obozu koncentracyjnego oboje za-mieszkali w Bochni przy ul. Kościuszki 7.Podjęli pracę w Państw. Liceum i Gimna-zjum Ogólnokształcącym im. Króla Kazi-mierza Wielkiego, gdzie Gębicowa uczyławych. fiz. Władze szkolne zaszeregowałyją do V grupy uposażenia, nie zaliczającpracy w latach okupacji, ani legalnej, aniw tajnym nauczaniu. Dopiero w 1948 r.przeszeregowano ją do grupy I, nadal bezzaliczenia pracy w latach okupacji. Miałoto znaczenie nie tylko moralne, ale i finan-sowe. Postanowiła przejść na emeryturęwe wrześniu 1951 r. Trudną sytuację ma-terialną ratowała, pełniąc obowiązki se-kretarki szkolnej. W 1953 r. podjęła pracębibliotekarki w Pedagogicznej Bibl. Pu-

GĘBICOWA ANTONINA

45

blicznej w Bochni. Ukończyła kurs biblio-tekarski i zdała egzamin przed Państw. Ko-misją Egzaminacyjną w Krakowie. Po rokupowołana została na stanowisko kierowni-ka Bibl. Pedagogicznej i funkcję tę pełniłado sierpnia 1961 r. Dodatkowo zaangażowa-ła się w ruch esperantystów. Pracę na tympolu prowadziła w Miejskiej Bibl. Publicz-nej im. Jana Wiktora. Organizowała dzie-cięce i młodzieżowe zespoły esperanto w bi-bliotece, w szkołach i w zakładach pracy.Po śmierci matki zlikwidowała mieszka-nie i rozdysponowała wspaniały księgo-zbiór. Beletrystykę przekazała do DomuSpokojnej Starości w Krakowie przy ul.Wielickiej, prace naukowe do filii UJ w Ka-towicach, znaczną część książek, które zewzględu na tematykę mogły przydać sięuczniom i studentom, przekazała MiejskiejBibl. Publicznej w Bochni. Niektóre obrazyi antyki przekazała do miejscowego Muzeumim. S. Fischera, inne sprzedała, a pieniądzeprzekazała dyrekcji Liceum Ogólnokształ-cącego, powołując fundusz stypendialnyim. prof. Jana Gębicy, przeznaczony dla naj-lepszego ucznia-polonisty w każdym rokuszkolnym. Jako pensjonariuszka Domu Spo-kojnej Starości w Krakowie Prokocimiuznalazła nowych znajomych i przyjaciół.Stanęła na czele Rady Pensjonariuszy, pro-wadziła zajęcia sportowe i utworzyła chór.

Zmarła 16 XI 1990 r. w Krakowie. Zosta-ła pochowana w Bochni na cmentarzu przyul. Orackiej. W 1999 r. Hufiec ZHP w Miel-cu przyjął jej imię. Została wyróżniona Od-znaką „25-lecia Harcerstwa na Kielecczyź-nie” (1937). Zarząd Główny PolskiegoZwiązku Esperantystów nadał jej godnośćhonorowego członka.

W 1934 r. poślubiła Jana Gębicę (1889––1969, nauczyciela, polonistę, absolwentaUJ, uczestnika tajnego nauczania, aresz-towanego w 1940 r. i więzionego do końcawojny w Oranienburgu i Mauthausen, in-struktora harcerskiego). Nie miała dzieci.

– Jarzembowski, Kuprianowicz Materiały,„Harc.” 1997, nr 7/8, s. 102; Materiały do HSB,

„Harc.” 1994, nr 11/12, s. 44; Pabis M. Odeszlina wieczną wartę, K. 2000, s. 224–225; – Harcer-ki 1939–1945; Jezierska-Ryczakowa M. Harcer-stwo żeńskie na Kielecczyźnie w l. 1912–1939,w: Z dziejów harcerstwa na Kielecczyźnie. Ma-teriały sesji historycznej, red. A. Rembalski, K.–Sielpia 1982, s. 51, 55, 57–58; Mileska M. I.Materiały do historii krakowskiego harcerstważeńskiego w l. 1911–1939, 2 t., Kr. 2003–2004;Platon L. Druhna „Tola”, „Wiadomości Bocheń-skie” 1999, zima, s. 23–24; Rembalski A. Kalen-darium harcerstwa na Kielecczyźnie 1911–1981,K. 1982, s. 35, 37, 41, 45, 47, 51, 60, 65; Zdanow-ska B. Kielecka Chorągiew Harcerek w l. 1945––1949, w: Z dziejów harcerstwa na Kielecczyź-nie, op. cit., s. 124; – Harcerki 1939–1945. Rela-cje – pamiętniki; – inf. Janiny Kęsek z Muzeumim. S. Fischera w Bochni.

Janusz Wojtycza

GOGOLIŃSKI-ELSTON Rafał (1902––1982), ksiądz katolicki, doktor prawa ka-nonicznego, pułkownik pilot, harcmistrz,naczelny kapelan ZHP poza granicamiKraju (1951–1982).

Urodził się 5 II 1902 r. w Kijowie. Byłsynem Juliana Gogolińskiego (działaczaniepodległościowego w Kijowie) i Michali-ny z Łojków (Marek Żuławski po jego śmiercinapisał w „Dzienniku Polskim” w Londy-nie, że uzyskał od ks. Gogolińskiego infor-mację, iż jego ojcem był kniaź Sumarokov--Jesupov-Elston, dworzanin cesarzowejMarii Fiodorownej, a matką Polka, hrabi-na Michalina Plater-Broel. Za prawdziwo-ścią tej informacji może przemawiać faktużywania przez ks. Gogolińskiego jakoczłonu nazwiska – Elston. Wg Żuławskie-go po śmierci matki Gogoliński wychowy-wał się w środowisku rosyjskim. Jednakwe własnoręcznie pisanych życiorysachpodawał, że był synem Juliana i MichalinyGogolińskich). Uczęszczał do GimnazjumHumanistycznego w Kijowie. Należał dodrużyny harcerskiej, która współpracowa-ła z Polską Organizacją Wojskową. Za kłót-nię z kuratorem, w której zarzucił carowi

GĘBICOWA ANTONINA – GOGOLIŃSKI-ELSTON RAFAŁ

46

Rosji bezprawne używanie tytułu królaPolski, wydalono go z gimnazjum. W 1916 r.w Irpeniu k. Kijowa zorganizował mani-festację narodową, za co został pobityprzez carską policję. W następnym rokuna kolonii Polskiego Tow. Dobroczynnościw Irpeniu prowadził ćwiczenia terenowe.W 1918 r. – po rozbrojeniu I i II KorpusuPolskiego – organizował pomoc dla polskichżołnierzy. Po wojnie polsko-bolszewickiejwstąpił do Seminarium Duchownego w Gnieź-nie. Redagował tam pismo dla alumnów.W 1922 r. przeniósł się do Wyższego Semi-narium Duchownego Łucko-Żytomierskie-go w Łucku, gdzie kierował biblioteką se-minaryjną. Święcenia kapłańskie przyjąłw Krakowie 24 X 1924 r. Został wikariuszemw Derażach k. Równego w diecezji łuckiej.W 1925 r. objął w Zakopanem stanowiskodyrektora szkół sanatoryjnych: szkoły po-wszechnej, gimnazjum i szkoły handlowej.Następnie był zastępcą dyrektora, a póź-niej dyrektorem gimnazjum w Zakopa-nem. 1 VII 1934 r. został powołany do WP.Objął stanowisko kapelana 21. Warszaw-skiego Pułku Piechoty „Dzieci Warszawy”w Warszawie. W 1936 r. został kapelanem30. Pułku Strzelców Kaniowskich w War-szawie, a od 1938 r. – kapelanem 1. pułkulotniczego w Warszawie. Był jednocześnieproboszczem parafii wojskowej św. Jerzegow Warszawie oraz redaktorem miesięcz-nika „Rozkaz Wewnętrzny Biskupa Polo-wego” i prokuratorem Sądu Biskupa Po-lowego. Wygłaszał kazania podczas mszyświętych transmitowanych przez PolskieRadio. W r. 1937/1938 studiował na Wydz.Teologicznym UW.

We wrześniu 1939 r. został szefem dusz-pasterstwa Armii „Prusy”. Po rozbiciuarmii na Kielecczyźnie wycofywał się nawschodnie tereny Polski. 11 września do-łączył w Łucku do biskupa polowego WPJózefa Gawliny. W tym samym dniu w cza-sie niemieckiego nalotu bombowego zostałranny. Ponieważ w tymże nalocie zginąłks. Mikołaj Drużbacki, sekretarz biskupaGawliny, ks. Gogoliński został mianowa-

ny na tę funkcję. Tuż przed przekrocze-niem granicy rumuńskiej został ponownieranny. Pod opieką biskupa Gawliny prze-dostał się do Rumunii. W początkach paź-dziernika wyjechał z biskupem do Werony,gdzie leczył się w klasztorze kamedułów. Odgrudnia 1939 r. przebywał w Lyonie, gdziezostał naczelnym kapelanem LotnictwaPolskiego we Francji. Po kapitulacji Fran-cji przybył do Wielkiej Brytanii. W sierp-niu 1940 r. został kapelanem w CentrumWyszkolenia Ziemnego w Blackpool, peł-nił również funkcję kapelana lotnikówprzybyłych z Francji. 7 III 1941 r., po re-organizacji służb duszpasterskich w lot-nictwie, został kapelanem bazy PolskichSił Powietrznych i rejonu Blackpool (re-jon ten obejmował znaczny obszar, a pod-ległe mu jednostki stacjonowały na 30 lot-niskach). Uczestniczył również w lotachbojowych. Podczas jednego z lotów jego sa-molot został zestrzelony, a on sam wyło-wiony z Morza Irlandzkiego. Od 1943 r.był dyrektorem działającej w Wielkiej Bry-tanii organizacji charytatywnej Episkopa-tu Ameryki Północnej – National Catho-lic Welfare Conference, która niosła pomocpolskim żołnierzom; ze środków finanso-wych tej organizacji tworzono świetlice,kantyny, uczelnie i warsztaty. UtworzyłFundusz Pomocy Jeńcom. Zebrane wśródlotników ofiary umożliwiły zakup i wysyłkę4 800 paczek do obozów jenieckich w Niem-czech. W Londynie redagował miesięcznik„Rozkaz Wewnętrzny Biskupa Polowego”.Był też redaktorem Wydawnictwa PolskiejAkcji Katolickiej na terenie Wielkiej Bryta-nii, które wydawało m.in. pisma: „Myśl Ka-tolicka”, „Ruch Katolicki”, „Cel”, „Droga”,„Na przełomie” i „Po tamtej stronie”.

Po wojnie był kapelanem w polskich jed-nostkach lotniczych (3. Polskie Skrzydło).Po ich likwidacji, w czerwcu 1947 r. prze-szedł do RAF. Pracował w Polskiej KomisjiPrzenoszenia do Rezerwy. Po demobilizacji(1949) został duszpasterzem polonijnymw Wielkiej Brytanii. Pracował w diecezjiNorthampton. Od sierpnia 1950 r. wygłaszał

GOGOLIŃSKI-ELSTON RAFAŁ

47

niedzielne kazania w sekcji polskiej BBC.19 I 1963 r. został mianowany przez ojca św.Pawła VI prałatem domowym Jego Świąto-bliwości. Od 1970 r. był dziekanem deka-natu południowo-wschodniego w Londynie.Był sędzią przy Arcybiskupstwie Westmin-sterskim. Pełnił też wiele funkcji w organi-zacjach polonijnych. Od lipca 1953 r. był ka-pelanem Polskiego Związku KawalerówMaltańskich, w lipcu 1953 r. został współ-założycielem Stowarzyszenia Polskich Ka-płanów w Wielkiej Brytanii. Od 4 III 1951 r.był Naczelnym Kapelanem ZHP poza gra-nicami Kraju (ZHPpgK), funkcję tę pełniłdo swojej śmierci. W tym czasie był rów-nież członkiem Naczelnictwa ZHPpgK.Przewodniczący ZHPpgK hm. ZygmuntSzadkowski mianował go w 1955 r. podharc-mistrzem, a w 1956 r. harcmistrzem.

Ks. Gogoliński pełnił także funkcję wice-prezesa Stowarzyszenia Lotników Polskich.Przez wiele lat redagował dział kaznodziej-ski w wydawanym w Rzymie kwartalniku„Duszpasterz Polski Zagranicą”. Był auto-rem kilku prac historycznych, m.in. Zjazdmonarchów w Łucku 1429 (Łuck 1924).

Zmarł 22 X 1982 r. w Londynie.Został odznaczony Krzyżem Srebrnym

Orderu Virtuti Militari (nadanym w 1948 r.przez Kapitułę Orderu Wojennego VirtutiMilitari w Londynie), Medalem Niepodle-głości, Krzyżem Komandorskim OrderuPolonia Restituta, Orderem British Em-pire i wieloma innymi odznaczeniami bry-tyjskimi. Był kanonikiem honorowym Ka-pituły Katedralnej w Łucku. Od biskupapolowego WP J. Gawliny otrzymał przy-wilej używania rokiety i kanonickiegomantoletu.

– Informator Kościoła Katolickiego w Polsce1935–1937, W. 1936, s. 253; Jarzembowski, Ku-prianowicz Materiały, „Harc.” 1996, nr 4/5, s. 6;Łukomski G., Polak B., Suchcitz A. Kawalero-wie Virtuti Militari 1792–1945. Wykazy odzna-czonych za czyny z l. 1863–1864, 1914–1945,Koszalin 1997, s. 413; Szwedo B. Gogoliński-El-ston Rafał, w: Małopolski słownik, t. 9, Kr. 2003;Wykaz osób odznaczonych Krzyżem Złotym i Srebr-

nym Orderu Wojennego Virtuti Militari za czynybojowe w okresie II wojny światowej 1939–1945,W. 1998, s. 89; – Biegun K. Arcypasterz PolskiWygnańczej Biskup Polowy WP ks. Józef FeliksGawlina, W. 1993; Humeński J. Duszpasterstwowojskowe w walce o niepodległość Polski, „WPH”1983, nr 2/3, s. 268–269; Kowalkowski A. F. Dusz-pasterstwo polskich sił powietrznych we Francjii w Wielkiej Brytanii 1939–1946, „Studia Pel-plińskie” 1979, s. 152–212; Odziemkowski J.Służba duszpasterska Wojska Polskiego 1914––1945, W. 1998; Podlewski S. Wierni Bogu i Oj-czyźnie. Duchowieństwo katolickie w walce o nie-podległość Polski w II wojnie światowej, W. 1982;Romeyko A. Duszpasterstwo polonijne w Wiel-kiej Brytanii, Tuchów 2002; tenże Polscy kape-lani wojskowi w Wielkiej Brytanii, w: Duchowień-stwo polskie w świecie, red. A. i Z. Judyccy, T. 2002;Waszkiewicz Z. Duszpasterstwo w siłach zbroj-nych Drugiej Rzeczypospolitej (1918–1939), T.2000; – Czernicki Z. A. Schematyzm KościołaRzymsko-Katolickiego w Rzeczypospolitej Pol-skiej z mapą diecezji i dodatkiem spisu polskichparafii i polskiego duchowieństwa w StanachZjednoczonych Ameryki Północnej. Stan z 1 stycz-nia 1925 r., Kr. 1925; Elenchus ecclesiarum etcleri saecularis et regularis dioecesis luceorien-sis pro Anno Domini 1929, 1932, 1933, 1934, 1935,1936, 1938, Luceoriae 1929, 1932, 1933, 1934,1935, 1936, 1938; Kapelani wrześniowi. Służbaduszpasterska w Wojsku Polskim w 1939 r. Do-kumenty, relacje, opracowania, red. W. Wysocki,W. 2001; Wspomnienia wojenne kapelanów woj-skowych 1939–1945, red. J. Humeński, W. 1969,s. 543; – Zmarł b. Naczelny Kapelan PolskichLotników w Anglii śp. ks. płk Rafał Gogoliń-ski-Elston, „Słowo Powszechne” 1982, nr 175,s. 2; Żuławski M. Ks. Gogoliński, „Tydzień Pol-ski i Dziennik Polski” [L.] 1982, nr 46; tenżeKsiądz Gogoliński, „Ognisko Harcerskie” [L.]1982, nr 4, s.10; – CAW: AP 140, 9667; Arch. Pol-skiej Misji Katolickiej w L.; Inst. Polski i Muzeumim. gen. W. Sikorskiego: A.XII.77/107, LOT.A.V.1/9, LOT.A.V kartoteka PSP; – inf. o. Adama Stu-dzińskiego z Krakowa i Kazimierza Jarzembow-skiego z Warszawy.

Bogusław Szwedo

GRAŻYŃSKI Michał Tadeusz, pseud.Borelowski (1890–1965), doktor praw, histo-ryk, działacz harcerski, Przewodniczący

GOGOLIŃSKI-ELSTON RAFAŁ – GRAŻYŃSKI MICHAŁ

48

ZHP (1931–1960), w tym PrzewodniczącyZHP poza granicami Kraju (1946–1951).

Urodził się 12 V 1890 r. w Gdowie, wsipołożonej na Pogórzu Wielickim nad Rabą,był siódmym dzieckiem nauczyciela wiej-skiego Michała Antoniego (pierw. nazwiskorodowe Kurzydło) i Marianny z Zastaw-niaków. W l. 1902–1909 uczył się w krakow-skim Gimnazjum św. Anny (obecnie I Li-ceum Ogólnokształcące im. Bartłomieja No-wodworskiego), gdzie uzyskał świadectwodojrzałości „z odznaczeniem”. W l. 1910––1914 studiował historię na Wydz. Filo-zoficznym UJ. Studia ukończył złożeniemegzaminu nauczycielskiego (w listopadzie1913) i obroną (w styczniu 1914) dysertacjidoktorskiej pt. Reformy monetarne w Pol-sce w l. 1526–1528 i ich geneza. Studiałączył z działalnością naukową w Tow. Nu-mizmatycznym (TN), w którym był człon-kiem komisji inwentaryzacji zbiorów orazkomisji konserwatorskiej, publikował też nałamach „Wiadomości Numizmatyczno-Hi-storycznych”, referował potrzeby polskiejnumizmatyki na zjeździe z okazji 25-leciaTN. Przez rok, do lipca 1914 r., pracowałjako nauczyciel w I Państw. Gimnazjumw Stanisławowie. Na krótko przed wybu-chem I wojny światowej został zmobilizowa-ny do wojska austriackiego – I kompaniiBaonu Uzupełnień 13. pp i skierowany nafront wschodni, gdzie jesienią 1914 r. zostałranny w bitwie pod Gołaczowem. Po szpi-talnym leczeniu w Pradze powrócił dosłużby w 13. pp, a następnie w KomendziePlacu w Krakowie. Służbę na zapleczu fron-tu łączył ze studiami prawniczymi na UJ.

W listopadzie 1918 r. zgłosił się do po-wstającego WP i jako porucznik pełniłfunkcje sztabowe w Krakowie. Prawdopo-dobnie z uwagi na wykształcenie i powią-zania z Oddziałem II Sztabu GeneralnegoMin. Spraw Wojskowych w lutym 1919 r.został zastępcą przewodniczącego Główne-go Komitetu Plebiscytowego Spisko-Oraw-skiego w Nowym Targu, gdzie zajmowałsię propagandą plebiscytową, organizacjąspotkań niedzielnych, występów i poka-

zów, drukiem ulotek, redagowaniem haseł(akcja plebiscytowa nie przyniosła jednakoczekiwanych efektów – doszło do dyplo-matycznego wymuszenia zgody na rezy-gnację z plebiscytu, a o ustaleniu granic,jak się okazało, niekorzystnym dla Polski,zadecydowała Rada Ambasadorów w Pa-ryżu). Po odwołaniu do Warszawy zostałw sierpniu 1920 r. skierowany rozkazem do-wódcy Oddziału II do Bytomia. Przybycie nagórnośląski obszar plebiscytowy w trakcieII powstania zapoczątkowało wieloletniokres konfliktów Grażyńskiego z wybitnąpostacią Śląska – Wojciechem Korfantym.Konflikty dotyczyły strategii i taktyki walkpowstańczych oraz społeczno-gospodar-czej wizji Śląska w granicach niepodległejPolski. Pod pseud. Borelowski włączył sięGrażyński do działalności zawiązanej w lu-tym 1919 r. w Bytomiu Polskiej Organiza-cji Wojskowej (POW) Górnego Śląska. Bę-dąc szefem Wydz. Organizacyjnego POW,działającej wówczas jako Centrala Wych.Fiz., nadawał jej stopniowo kształt ideowy.Od poł. stycznia 1921 r. działał w Dowódz-twie Obrony Plebiscytu, pracował nad reor-ganizacją struktury oddziałów zbrojnych,współpracował z kierownictwami polskichorganizacji społecznych, m.in. z harcer-stwem, klubami sportowymi, związkamizawodowymi. Niepomyślne wyniki plebi-scytu (20 III 1921) zintensyfikowały przy-gotowania do wystąpienia zbrojnego, ja-kim było III powstanie śląskie, któregorozpoczęcie ustalono na noc z 2 na 3 V1921 r. Kpt. Grażyński pełnił funkcję sze-fa sztabu jednej z trzech generalnych gruppowstańczych – grupy „Wschód”. Różni-ce poglądów pomiędzy Grażyńskim i Kor-fantym co do charakteru i celów prowa-dzonych walk doprowadziły w końcowejfazie powstania do buntu inspirowanegogłównie przez przedstawicieli dowództwatej grupy, w tym Grażyńskiego. To starciezakończyło się już po upadku powstania,15 VII 1921 r., kiedy sąd polowy w Szopie-nicach uwolnił go od oskarżeń o zdradęstanu.

GRAŻYŃSKI MICHAŁ

49

Przez dwa kolejne lata po odejściu zesłużby czynnej w wojsku pracował jakostarszy asystent na UJ, finalizując (wewrześniu 1922) otwarty wcześniej doktoratz nauk prawniczych. Po rezygnacji w sierp-niu 1923 r. z obowiązków asystenckich naUJ i powrocie do kontaktów ze SztabemGeneralnym przez prawie rok działał w kon-spiracji na pozostającym po stronie niemiec-kiej Śląsku Opolskim. Formalnie zatrud-niony był w tym okresie w Arch. Ziemskimw Krakowie. Na Opolszczyźnie uczestniczyłw akcji uświadamiającej wśród autochto-nicznej ludności oraz pomocy w zakładaniupolskich szkół mniejszościowych i bibliotek,współpracował z miejscową prasą – „No-winami Codziennymi”. Nie zerwał kontak-tów z Górnym Śląskiem i środowiskiembyłych powstańców. Znaczącym wydarze-niem w życiu Grażyńskiego i dokonywanychprzez niego politycznych wyborach byławizyta w Sulejówku i spotkanie z marszał-kiem Piłsudskim (jesienią 1924), prawiecałe poświęcone sprawom Śląska. W stycz-niu 1925 r. przeszedł na krótko do pracyw Min. Reform Rolnych na stanowisko dy-rektora departamentu. W tym okresie zwią-zał się z zakonspirowanym Tow. Patriotycz-nym. W maju 1926 r. związek ten razem zeZwiązkiem Powstańców Śląskich, Związ-kiem Strzeleckim i Związkiem Osadnikówwspółtworzył Związek Naprawy Rzeczypo-spolitej. W sierpniu 1926 r. prezydent Igna-cy Mościcki powierzył mu funkcję woje-wody śląskiego, którą pełnił do wybuchuwojny, najdłużej spośród wojewodów II Rze-czypospolitej. W tym czasie konflikt śląskichpiłsudczyków i zwolenników sanacji z repre-zentowanym przez W. Korfantego obozemchrześcijańsko-narodowym przybrał otwar-te formy. Jego przedmiotem był autokratycz-ny system rządzenia województwem, stosu-nek do mniejszości niemieckiej, w tymszkolnictwa mniejszościowego, dążeniewojewody do zwiększenia polskiego ka-pitału w przedsiębiorstwach górnośląskich,praktyki wyborcze. Nie wszystkie poczyna-nia i decyzje wojewody zyskiwały też akcep-

tację kół rządowych i opinii międzynaro-dowej. Grażyński pełnił funkcję w jedynymw Polsce województwie posiadającym szero-kie uprawnienia autonomiczne. Był przytym przeciwnikiem separatyzmu dzielnico-wego, popierał umacnianie pozycji woje-wództwa w Rzeczypospolitej jako całości.Taka postawa poszerzała krąg jego anta-gonistów, chociaż nie kwestionowano jegostarań o rozwój szkolnictwa, tworzenie pla-cówek kultury, rozbudowę uzdrowisk, bu-dowę dróg, sieci kolejowych oraz mieszkań,niwelowanie skutków kryzysu gospodarcze-go i bezrobocia. Grażyński nie szczędził rów-nież pomocy i środków Polakom poza gra-nicami kraju, wspierając m.in. inicjatywyna Śląsku Opolskim i działający tam Zwią-zek Polaków w Niemczech. Państwowąsłużbę Grażyńskiego w latach II RP zamy-ka nominacja (2 IX 1939) na funkcję mini-stra propagandy w rządzie Felicjana Sławo-ja-Składkowskiego, pełnioną do momentupodania się rządu do dymisji.

Każdy z okresów życia miał wpływ namiejsce, treść i zakres służby, jaką Grażyń-ski pełnił w ZHP. Był działaczem harcer-skim, który stosunkowo późno zetknął sięz harcerstwem, lecz swoje młodzieńcze dą-żenia do uczestnictwa w ruchu niepodle-głościowym spełniał na innych polach,m.in. w „Zarzewiu” i Polskich DrużynachStrzeleckich. Jego bezpośrednie kontaktyz jednostkami harcerskimi i kadrą po-twierdza faktografia okresu powstań ślą-skich i plebiscytu, kiedy tworzył polskiezaplecze społeczne w służbie Śląska. Po-zytywne doświadczenia zaowocowały wpisa-niem harcerstwa do tworzonego i wdraża-nego przez niego jako wojewodę śląskiego„programu pracy państwowej”. Już w lu-tym 1927 r. przyjął funkcję Przewodniczą-cego Zarządu Oddziału Śląskiego ZHP.Jego zasługi dla rozwoju harcerstwa ślą-skiego władze ZHP uhonorowały w czerw-cu 1930 r. przyznaniem Odznaki „Wdzięcz-ności”.

Na XI Zjeździe Walnym ZHP w dniach1–2 II 1931 r. został wybrany na Przewod-

GRAŻYŃSKI MICHAŁ

50

niczącego ZHP. Wybór ten ponawiano dowybuchu wojny na kolejnych walnychzjazdach ZHP, a dewizą programową po-zostały trzy idee: miłość Boga, myśl pań-stwowa wypływająca z ukochania naroduoraz życie oparte na prawdzie. Upowszech-nianie idei łączył z rozwojem ilościowymorganizacji i doskonaleniem kadry oraztworzeniem bazy jej kształcenia. To z jegoinicjatywy, także ze środków woj. śląskie-go, utworzono szkoły instruktorskie naBuczu, w Nierodzimiu i w Górkach Wiel-kich. Dzięki jego wsparciu rozwinęły się spe-cjalizacje techniczne, m.in. żeglarstwo, szy-bownictwo, krótkofalarstwo, a harcerstwopotwierdzało swoją obecność w międzyn.skautingu – na światowych Jamboree i kon-ferencjach skautowych. Grażyński uczest-niczył w wielu z nich, a w l. 1934–1936 byłprzewodniczącym Biura Skautów Sło-wiańskich. O uznaniu jego zasług w świa-towym skautingu świadczy przyznanie muprzez twórcę skautingu gen. Roberta Ba-den-Powella w kwietniu 1936 r. odznaki„Srebrnego Wilka”. Charakterystycznymaktem o znaczeniu politycznym było pod-pisanie w imieniu ZHP w październiku1937 r. tzw. „Czwórporozumienia” – w opo-zycji do działań pod patronatem Falangi. NaXVII Zjeździe Walnym w Lublinie (20–21 V1939) Naczelna Rada Harcerska (NRH)wybrała Grażyńskiego kolejny raz na funk-cję przewodniczącego (wiceprzewodniczący-mi ZHP zostali ks. Jan Mauersberger, Wan-da Opęchowska i gen. Józef Zając).

17 IX 1939 r. Grażyński jako członekrządu (minister propagandy od 2 IX 1939)przekroczył granicę polsko-rumuńską, a podkoniec września 1939 r. przybył do Paryża,gdzie odbudowywane były władze RP naobczyźnie. Jego wielką troską było podjęciedziałalności, która skupiłaby we wspólnymwysiłku wojennym wszystkich harcerzyi harcerki, jacy znaleźli się poza granica-mi kraju. Do Paryża przybyli w tym czasietakże niektórzy członkowie władz naczel-nych ZHP, Grażyński był z nimi w kontak-cie. Wspólnie postanowiono utworzyć na

czas wojny Naczelny Komitet Wykonaw-czy ZHP z siedzibą w Paryżu, w skład któ-rego wchodzić mieli wszyscy członkowieNaczelnictwa i NRH wybrani do tychwładz na ostatnim Walnym Zjeździe w Lu-blinie, a którzy znaleźli się poza granica-mi kraju. Na czele Komitetu, który ukon-stytuował się w dniu 9 X 1939 r., stanąłGrażyński. W listopadzie Międzyn. BiuroSkautów uznało paryski Naczelny Komi-tet Wykonawczy ZHP za prawowitegoprzedstawiciela Polskiego Harcerstwa;nawiązany został też kontakt ze ŚwiatowąOrganizacją Skautek. Komitet nie korzystałz subsydiów ani pomocy ze strony rządu RP.Skromne finanse, jakimi rozporządzał, po-chodziły z opodatkowania się instruktorów,składek przesyłanych przez harcerzy-żołnie-rzy i z nielicznych darów przesyłanych przezpolskie organizacje harcerskie, głównie zeStanów Zjednoczonych. Grażyński zostałodsunięty przez polskie władze emigracyj-ne od jakiejkolwiek działalności. W najbliż-szym otoczeniu gen. Władysława Sikor-skiego było wiele osób ustosunkowanychdo niego wręcz wrogo (m.in. prof. Stani-sław Kot). Nie tylko nie powierzono mużadnego stanowiska, które dałoby mumożność pożytecznej pracy i choć skromnejpodstawy materialnej, ale też odmawianojakichkolwiek rozmów na temat harcerstwai możliwości wykorzystania harcerstwaw różnych dziedzinach służby narodowej,dopóki Grażyński będzie sprawował funk-cję Przewodniczącego ZHP. W styczniu1940 r. czynniki rządowe podjęły akcję, któ-ra miała doprowadzić do usunięcia go z tegostanowiska. Grażyński gotów był do ustą-pienia, ale pod dwoma warunkami: że do-wie się o tej konieczności z ust Naczel-nego Wodza i że będzie miał z czego żyć(ten warunek wysunęło jego otoczenie,z którego składek się utrzymywał).

18 IV 1940 r. Grażyński, jako oficer re-zerwy w stopniu kapitana, otrzymał we-zwanie do stawienia się do służby wojsko-wej z przydziałem do Vichy. 24 IV 1940 r.II zastępca Ministra Spraw Wojskowych

GRAŻYŃSKI MICHAŁ

51

gen. Izydor Modelski wystosował do niegopismo, w którym polecił mu złożyć z dniem16 IV 1940 r. godność PrzewodniczącegoZHP w ręce gen. Zająca. W odpowiedziGrażyński 26 kwietnia zameldował, że dzieńwcześniej przekazał funkcję gen. J. Zająco-wi – w zastępstwie, tymczasowo.

Grażyński uważał, że winien poinformo-wać o swoim odejściu również ogół instruk-torów harcerskich; pragnął też podkreślić,że nie ustępuje ze stanowiska przewodni-czącego, co było intencją czynników rzą-dowych, a jedynie – odchodząc do wojska– przekazuje swoją funkcję wiceprzewod-niczącemu ZHP. Zredagował więc krótkąodezwę do harcerek i harcerzy, która mia-ła ukazać się w najbliższym numerze „Natropie”, redagowanego przez hm. MarięKapiszewską. Zawiadomione o tym Prezy-dium Rady Ministrów zastosowało cenzu-rę i poleciło podlegającej Rządowi Drukar-ni Polskiej, gdzie drukowane było pismo,zniszczyć skład listu Grażyńskiego, wsku-tek czego list ten nie ukazał się (w aktachRządu pozostała jedynie jego odbitka ko-rektorska). Grażyński stał na stanowisku,że przysługuje mu pełnia kompetencjiprzewodniczącego per analogiam do Rzą-du RP. Po przyjeździe do Wielkiej Brytaniiwystosował w lipcu 1940 r. memoriał doPrezydenta RP Władysława Raczkiewiczaz prośbą o pomoc w sprawach harcerskich.W memoriale podkreślił wagę właściwegoustalenia kierownictwa harcerskiego wo-bec prób pozastatutowego i niezgodnegoze społecznym charakterem harcerstwa na-rzucania Związkowi zarządu przymusowe-go, co mogłoby zaszkodzić i harcerstwu, i in-teresom polskim (zważywszy, że WielkaBrytania była centralnym ośrodkiem skau-tingu światowego). Wspomniał o życzliwymustosunkowaniu się Prezydenta W. Racz-kiewicza do niego w Paryżu. Do interwencjiPrezydenta jednak nie doszło. W paździer-niku 1940 r. Grażyński został umieszczo-ny w odosobnieniu (internowany) w miej-scowości Rothesay na szkockiej wyspieBute, gdzie przebywał do lipca 1943 r., po-

tem był w USA oraz na ŚrodkowymWschodzie.

24 grudnia 1940 r. odbyło się w Castle-mains zebranie ok. 15 członków starszy-zny i ukonstytuował się Komitet Harcerskiw Wielkiej Brytanii, z siedzibą w Castle-mains, spośród instruktorów wybranychna Konferencji w Perth; przewodnictwoKomitetu, utworzonego za aprobatą Gra-żyńskiego, objęła hm. RzeczypospolitejOlga Małkowska. Komitet Naczelny ZHP naczas wojny formalnie przestał istnieć 2 II1946 r., kiedy na Zjeździe w Enghien podParyżem utworzony został ZHPpgK i funk-cję Przewodniczącego ZHPpgK objął Gra-żyński. Ustąpił z tej funkcji 3 III 1951 r. naZjeździe w Londynie, zachowując mandatPrzewodniczącego ZHP uzyskany na XVIIZjeździe Walnym w Lublinie w maju 1939 r.Uprawnienia Przewodniczącego ZHP Gra-żyński złożył dopiero w listopadzie 1960 r.na Zjeździe w Aylesford. Odtąd NaczelnaRada Harcerstwa poza granicami Krajuwybierała Przewodniczącego ZHP. Na emi-gracji w Londynie Grażyński pozostawałaktywny jako członek i wieloletni prezesLigi Niepodległości Polski.

Wydał m.in. Gawędy i przemówienia har-cerskie (Kat. 1933), Dokąd zdążamy, cz. 1(Kat. 1935), Z moich wędrówek i przygód(Kat. 1936), W walce o ideały harcerskie.Gawędy, przemówienia, artykuły (W. 1939),50 lat harcerskiej służby (L. 1960). Pu-blikował artykuły i gawędy w kraju nałamach „Brzasku”, „Harcerstwa”, „Na tro-pie”, „Skrzydeł”, zaś na emigracji w „Har-cerstwie”, „Harcmistrzu”, „W kręgu rady”i „Zniczu”.

Zginął 10 XII 1965 r. w wypadku samo-chodowym, został pochowany na londyń-skim cmentarzu Putney.

W 1938 r. zawarł w Warszawie związekmałżeński z Heleną Śliwowską z Gepne-rów (1898–1972, harcmistrzynią Rzeczy-pospolitej), z którą miał syna Michała.

– Grażyński Michał, w: Wielka encyklopediaPWN, t. 10, W. 2002, s. 408; Leksykon, s. 109–110;

GRAŻYŃSKI MICHAŁ

52

Musialik W. Grażyński Michał, w: Śląski słow-nik biograficzny, t. 1, red. M. Fazan i F. Serafin,Kat. 1999, s. 106–116; – Kamiński A. MichałGrażyński 1890–1965 (niedokończona biografia),Kr. 1994; Łączewski J. Michał Grażyński (1890––1965), sylwetka polityka, Częstochowa 2000;Musialik W. Michał Grażyński (1890–1965). Bio-grafia polityczna, Opole 1989; Rechowicz H.Wojewoda śląski dr Michał Grażyński, W.–Kr.1988; Sikorski Harcerskie odznaki, s. 105; Wit-ting J. Komitet naczelny ZHP na czas wojny(1939–1946), w: Dzieje harcerstwa na obczyź-nie w l. 1912–1992, red. M. Szczerbiński, GorzówWielkopolski 1992, s. 199–211; Zieliński W. Mi-chał Grażyński 1890–1965, wojewoda śląski,Kat. 1986; – Marszałek L. O Michale Grażyń-skim wspomnienia i refleksje, Kat. 1990; – dok.w posiadaniu Kazimierza Jarzębowskiego: Ka-piszewska M. Naczelny Komitet WykonawczyZHP, Paryż 9 X 1939–23 V 1940, Kr. 1976, mps[kserokopia]; Witting J. Wybory członków Na-czelnictwa ZHPpgK przez NRHpgK 1946–1974,1976, rks [kserokopia].

Kazimierz JarzembowskiPaweł Zarembski

GRODECKA Ewa Konstancja, pseud.Magda (1904–1973), historyk, doktor filo-zofii, harcmistrzyni, komendantka Mazo-wieckiej Chorągwi Żeńskiej (1927–1928),zastępczyni Naczelniczki Harcerek (1937––1939).

Urodziła się 15 II 1904 r. w Warszawiew rodzinie Józefa (przyrodnika i literata,nauczyciela w szkołach ZgromadzeniaKupców, dyrektora gimnazjum Kreczma-ra w Warszawie, redaktora „Kuriera Co-dziennego”, jednego z organizatorówZwiązku Nauczycielstwa Polskiego, od1917 r. wizytatora szkół średnich w Min.WRiOP) i Katarzyny ze Stemkowskich(pianistki, działaczki Tow. Kultury Pol-skiej, autorki podręczników i pomocy me-todycznych z zakresu oświaty dorosłych).Wychowywała się w rodzinie o żywych tra-dycjach powstańczych. Jej dziadek, uczest-nik powstania styczniowego, został zesła-ny na Sybir. Rodzice brali udział w walceo polską szkołę w 1905 r. W okresie I woj-

ny światowej ich dom był ośrodkiem spo-tkań ludzi związanych z walką o wyzwo-lenie narodowe. Miała starszego brata i dwiesiostry, starszą Agnieszkę i młodszą Jadwi-gę (obie były instruktorkami harcerskimi).Jej edukacją początkowo zajmowali sięrodzice. Od VI klasy uczyła się w Państw.Gimnazjum im Emilii Plater. Trudnościcórki w przystosowywaniu się do środo-wiska rówieśniczego zaniepokoiły matkę,która zapisała ją na kurs drużynowychprowadzony przez Józefinę Łapińską. Tra-fiła zatem do harcerstwa wbrew swej wolii z negatywnym nastawieniem do organi-zacji. Po wakacjach Łapińska powierzyłajej utworzenie drużyny harcerek.

W 1921 r. Grodecka zorganizowała XVŻeńską Drużynę Harcerską, która zosta-ła włączona do V Hufca Warszawskiego.Po maturze w miejscu swego zamieszka-nia (Utracie k. Warszawy) założyła na-stępną drużynę harcerek, którą prowadzi-ła w l. 1923–1926, pełniąc równocześnieinne funkcje instruktorskie. Zaczęła zara-biać, dawała korepetycje, pracowała w re-dakcji czasopisma dla młodzieży „Iskra”oraz na kursach dla dorosłych, gdzie uczy-ła języka polskiego i geografii. Współpra-cowała z „Naszym Domem” w Pruszkowie,prowadzonym przez Marię Falską i Janu-sza Korczaka. Latem organizowała kolo-nie letnie dla dzieci. W 1923 r. nawiązałakontakt z Wydz. Prowincjonalnym Ko-mendy Warszawskiej Chorągwi Żeńskiej,który często delegował ją na inspekcje dru-żyn na terenie chorągwi. W r. 1924, jużjako studentka, prowadziła obóz letni w Nie-borowie k. Łowicza i zimowisko w Wypy-chach na Kurpiach. W tymże roku objęłaV Hufiec Mazowiecki (skupiający druży-ny tzw. prowincjonalne – od Włoch doŻyrardowa), który prowadziła do 1926 r.Redagowała pisemko „Samowychowanie”.Prowadząc zgrupowanie obozów dla zastę-powych i drużynowych w Żakli nad Świcąw Karpatach Wschodnich (1925), wpadłana pomysł opisania swoich dotychczasowychdoświadczeń – tak powstały jej książki Tro-

GRAŻYŃSKI MICHAŁ – GRODECKA EWA

53

pem zastępu „Żurawi” (Kat. 1933) i Rzeka(Kat. 1935). Studiowała na Wydz. Huma-nistycznym UW i historię wychowania weLwowie, podczas studiów pracowała za-robkowo. W 1931 r. uzyskała dyplom dok-tora filozofii. W l. 1927–1928 pełniła funk-cję komendantki Chorągwi Mazowieckiej,a następnie w l. 1928–1930 była kierownicząWydz. Kształcenia Komendy Chorągwi.

Od 1929 r. na stałe związała się z or-ganizacją Przysp. Wojsk. Kobiet (PWK).Prowadziła zajęcia na kursach PWK, wy-korzystując przy tym swoje harcerskie przy-gotowanie. Na ogólnopolskich kursach PWKnad Jez. Garczyńskim (1929) i w Koszewni-kach pod Grodnem (1930) organizowałagry polowe. Uczestniczki kursów podkre-ślały jej umiejętność kierowania całymzgrupowaniem PWK w czasie ćwiczeń po-lowych, błyskotliwą inteligencję, orienta-cję, rzeczowość, zwięzłe ujmowanie w kilkuzdaniach całych zagadnień. Mimo młodegowieku umiała zachować dystans, a przy tymbudziła serdeczne uczucia. W l. 1929–1931była instruktorką oświatową PolskiegoBiałego Krzyża, a w czasie wakacji prowa-dziła półkolonie letnie Wydz. Opieki Spo-łecznej Zarządu m. st. Warszawy. W rokuszkolnym 1931/1932, nie mogąc znaleźćinnej pracy, uczyła w seminarium nauczy-cielskim w Końskich (woj. kieleckie) i kie-rowała miejscowym hufcem. Zainicjowaław 1929 r. powstanie pisma instruktorek„Skrzydła” i w l. 1930–1932 była jegopierwszą redaktorką, kierowała nim tak-że później (1934–1935 i 1938–1939). Pisa-ła artykuły, a także opracowywała broszu-ry programowe i instrukcje organizacyjne.W l. 1930–1935 należała do Głównej Kwa-tery Żeńskiej – Głównej Kwatery Harce-rek (GKH), a w l. 1932–1938 była kierow-niczką Wydz. Organizacyjnego GKH. Od1932 do 1935 r. pracowała w Szkole Instruk-torskiej Harcerstwa Żeńskiego na Buczujako zastępczyni komendantki i hufcowaHufca Buczańskiego. Prowadziła kursy in-struktorskie, organizowała „drużyny wi-ciowe”, utrzymując korespondencyjny

kontakt z absolwentkami kursów „buczań-skich” i kierując ich dalszym samokształce-niem. Opracowywała materiały metodycz-ne dla kierowniczek pracy harcerskiej. Od1934 do 1936 r. była przyboczną komen-dantki Kielecko-Radomskiej ChorągwiHarcerek na obszar Zagłębia, a od 1936do 1937 r. członkinią Komendy KieleckiejChorągwi Harcerek. W 1934 r. nawiązałakontakt z Harcerskim Biurem Wydawni-czym „Na Tropie” i podpisała umowę za-pewniającą jej comiesięczne honorariumz tytułu przygotowywanych przez nią wy-dawnictw. Wyjechała do Lwowa w poszu-kiwaniu materiałów do historii harcer-stwa. Wynikiem tych prac stała się książkaPierwsze ćwierćwiecze harcerstwa żeńskie-go. Materiały do historii, cz. 1–4 (W. 1937––1938), która – wbrew tytułowi – obejmujejedynie lata do końca I wojny światowej, po-zostaje jednak do dziś cennym źródłemwiedzy o dziejach ruchu żeńskiego w tymokresie. Ze Lwowa Grodecka pojechała nakrótko na Bucze, aby poprowadzić kurspodharcmistrzowski, po czym wróciła doWarszawy. Pracowała okresowo w Inst.Najnowszej Historii Polski przy wydawa-niu dzieł Piłsudskiego. Jednak głównymjej zajęciem stało się przygotowywaniewydawnictw Szkoły Instruktorskiej Harcer-stwa Żeńskiego na Buczu. Wówczas po-wstały jej opracowania: O metodzie har-cerskiej i jej stosowaniu. Dla starszyznyharcerskiej, przyjaciół Harcerstwa, wycho-wawców (W. 1937) – pozycja bardzo warto-ściowa i kilkakrotnie wznawiana, Nasze pra-wo, przyrzeczenie i pozdrowienie (W. 1937)oraz Nasze siostry, nasze patronki, 2 cz.(W. 1937). W l. 1937–1939 Grodecka byłazastępczynią Naczelniczki Harcerek MariiKrynickiej, a równocześnie w l. 1936–1939członkinią Naczelnictwa ZHP i NaczelnejRady Harcerskiej (NRH). Na krótko przedwybuchem wojny powierzono jej kierowa-nie działem wydawnictw PWK.

We wrześniu 1939 r. jako członkini Ko-mendy Pogotowia Wojennego Harcereknadzorowała akcję udzielania pomocy ran-

GRODECKA EWA

54

nym i opieki nad dziećmi. Zorganizowałaok. 50 patroli służb pomocniczych, skła-dających się z harcerek i kobiet zgłaszają-cych gotowość udziału w tej akcji. Potemzostała kierowniczką domu dla dzieci-ofiarwojny w Skolimowie – w willi „Corso”, a od1942 r. aż do wybuchu Powstania War-szawskiego prowadziła internat dla dziew-cząt w Warszawie przy ul. 6 sierpnia 16.Od października 1939 do 15 I 1945 r. byłażołnierzem AK – pod pseud. Magda. Służ-bę wojskową zakończyła w stopniu kapi-tana. W Powstaniu Warszawskim była za-stępcą Marii Wittek – szefowej WojskowejSłużby Kobiet w Komendzie Głównej AK.

Po Powstaniu Warszawskim przedosta-ła się do Małopolski. Wojew. Komitet Opie-ki Społecznej w Krakowie powierzył jej or-ganizację i kierownictwo internatu dladziewcząt przy ul Krupniczej 38, potem pra-cowała w prewentorium dla dzieci w Żyro-wej k. Strzelec Opolskich. Po powrocie doWarszawy od 1947 r. pracowała w Państw.Inst. Higieny Psychicznej, a od następnegoroku była instruktorką Tow. Domów i Pre-wentoriów Dziecięcych na terenie woj. ka-towickiego i woj. wrocławskiego. W 1950 r.prowadziła w Soplicowie k. Otwocka pre-wentorium dla dzieci szczepionych BGG.Konieczność opieki nad chorymi rodzica-mi zmusiła ją do rezygnacji z etatu i pod-jęcia pracy dorywczej. W l. 1953–1962 pra-cowała w Polskim Związku Niewidomych(PZN) w Warszawie, najpierw jako in-struktor organizacyjny, a następnie kie-rownik placówki badawczej CentralnegoOśrodka Tyflologicznego, który powstał z jejinicjatywy. Zajmowane stanowisko wyma-gało częstych podróży po kraju. Wizytowa-ła ośrodki opiekuńcze dla niewidomych.Zorganizowała i przeprowadziła badaniana temat rehabilitacji inwalidów wzroko-wych. Wydała dziewięć zeszytów „Sprawyniewidomych”, w których m.in. opisałahistorię niewidomych polskich. Przygoto-wała również wiele specjalistycznych pu-blikacji z zakresu pracy z niewidomymi.Prawdopodobnie wyprzedziła swoimi przed-

sięwzięciami rozwój tej dziedziny nauki, wy-kazując się wyższymi kompetencjami niżprzełożeni. Nie mogąc przy tym realizo-wać swoich pasji, w 1962 r. odeszła z funk-cji kierownika ośrodka, który wkrótce zo-stał zlikwidowany. W drugiej połowie latsześćdziesiątych zajęła się problematykąpsychicznego rozwoju człowieka. Wróciłado swoich fascynacji metodą psycholo-giczną prof. Jana Mazurkiewicza, z któ-rym kontaktowała się w latach czterdzie-stych. Na podstawie zebranych materiałówhistorycznych i biograficznych opracowa-ła teorię procesu poznawczego, którąprzedstawiła w pracy pt. Ku przodowi i kugórze; praca ta została zdeponowana w ar-chiwum PAN w Warszawie. Tam też znaj-duje się maszynopis pt. Historia harcerstważeńskiego (tom obejmujący dwudziestoleciemiędzywojenne). Natomiast maszynopisyopracowań dotyczących pracy z niewido-mymi przechowywane są w Bibl. Central-nej PZN w Warszawie przy ul. Konwiktor-skiej 7.

18 X 1973 r. Grodecka została potrąco-na przez motocyklistę. Zmarła w szpitalu1 listopada tegoż roku, pochowano ją w gro-bie rodzinnym na warszawskich Powązkach.

Została odznaczona Krzyżem ArmiiKrajowej. Rodziny nie założyła.

– Gołąb W. W służbie ludziom i nauce (w piątąrocznicę śmierci dr Ewy Grodeckiej), „Pochod-nia” 1978, nr 12, s. 15–17; Zawadzka Dziejeharcerstwa; – MH: Grodecka E. Dzieciństwo,młodość, praca, studia, b.d., mps; Gucówna-Rut-kowska M. Wspomnienie o dh. dr Ewie Grodec-kiej, 1975, rks; Zawadzka A. Uzupełnienie dożyciorysu Ewy Grodeckiej, b.d., rks.

Wanda Czarnota

GRODYŃSKI Jerzy (1883–1918), inży-nier architekt, komendant miejscowy w Kra-kowie (1917–1918).

Był bliskim współpracownikiem An-drzeja Małkowskiego podczas organizowa-nia pierwszych drużyn skautowych we Lwo-

GRODECKA EWA – GRODYŃSKI JERZY

55

wie i kierownikiem pierwszego kursu skau-towego, na którym Małkowski przećwiczyłpraktycznie treść przetłumaczonej przezsiebie książki gen. Roberta Baden-Powel-la Scouting for Boys. W marcu 1911 r.wszedł w skład Komendy Skautowej. Nakursie skautowym w Skolem w sierpniu1911 r. prowadził wykłady z teorii skautin-gu. W grudniu 1911 r. został członkiemZwiązkowego Naczelnictwa Skautowego(ZNS). Wkrótce potem udał się do Warsza-wy z instrukcjami od ZNS we Lwowie i przy-czynił się do utworzenia Naczelnej Komen-dy Skautowej (NKS) w Warszawie.

W czasie świąt wielkanocnych w 1912 r.ponownie przybył do Warszawy i wspól-nie z Michałem Affanasowiczem przepro-wadził w Strachowie k. Urli kurs dla war-szawskich drużynowych. Latem 1912 r.uczestniczył w konferencji członków ZNSz przedstawicielami tajnego skautingu w War-szawie w celu ustalenia zasad współpracyoraz zależności NKS w Warszawie od ZNSwe Lwowie. W tymże roku prowadził wrazze Stanisławem Gibbesem obóz skautowyw Olchowcach pod Sanokiem. W sierpniu1912 r. wraz z Tadeuszem Strumiłłą na za-proszenie „Sokoła” w Poznaniu przeprowa-dził tam dla miejscowej młodzieży kursskautowy z ćwiczeniami w Puszczykowiek. Poznania. W l. 1912 i 1913 był członkiemkomendy kursów skautowych w Skolem.Położył duże zasługi w uporządkowaniuspraw organizacyjnych tworzącego się ru-chu skautowego w Polsce, ujednoliceniu do-tychczasowych form, przepisów i regulami-nów stopni. Latem 1914 r. kierował kursemskautowym w Skolem.

Wobec zajęcia Lwowa już w pierwszejfazie wojny działalność władz skautowych,jak też i samej organizacji została przerwa-na. Członkowie ZNS rozproszyli się po ca-łym kraju. Od października 1917 do 19 II1918 r. Grodyński był komendantem skau-tingu krakowskiego. W tym czasie zostałpowołany do wojska austriackiego. Po klę-sce Austro-Węgier wrócił do Lwowa i brałudział w obronie miasta, kierując oddzia-

łami skautowymi. Organizował intendentu-rę, zaopatrzenie ludności i obrońców w żyw-ność i broń, jak również benzynę niezbędnądo funkcjonowania radiostacji. Po odpar-ciu nieprzyjaciela ze Lwowa otrzymałprzydział do 38. pp jako dowódca kompa-nii w stopniu kapitana. W walkach pod Da-widowem 28 XII 1918 r. został ranny. Zginąłw niewoli.

Był odznaczony Krzyżem Srebrnym Or-deru Virtuti Militari i Krzyżem Walecznych.

Po zakończeniu wojny jego zwłoki zosta-ły ekshumowane i pochowane na cmenta-rzu Rakowickim w Krakowie. 3 VII 1921 r.otrzymał pośmiertnie tytuł HonorowegoHarcerza Rzeczypospolitej.

– Błażejewski Z dziejów [na s. 355–356 bio-gram]; Sikorski Harcerskie odznaki, s. 32.

Wacław Błażejewski

GRONOSTAJSKA z Ignaczaków Ja-dwiga, pseud. Wiśka (1906–1995), nauczy-cielka, harcmistrzyni, komendantka War-szawskiej Chorągwi Harcerek (1935–1939,1945–1949).

Urodziła się 7 XI 1906 r. w Warszawiew rodzinie pochodzenia chłopskiego Bro-nisława i Emilii, zamieszkałych w Warsza-wie od 1905 r. W sierpniu 1914 r. B. Igna-czak został zmobilizowany i wysłany nafront, wkrótce znalazł się w niewoli, skądskierowano go do pracy w gospodarstwierolnym w Bawarii. Matka i córka zamiesz-kały u krewnych na wsi. Tam Jadwiga za-częła uczęszczać do III klasy miejscowejszkoły. Po powrocie ojca z niewoli w 1918 r.rodzina wróciła do Warszawy. W następ-nym roku Jadwiga została umieszczona napensji Zofii Kudasiewicz-Kołtoniakowej(prywatna szkoła dla dziewcząt z nieza-możnych rodzin). Zdała od razu do II kla-sy. Uczyła się dobrze i skończyła tam na-stępne trzy klasy. Kiedy ojciec stracił pracę,chciała przenieść się do szkoły im. Hoff-manowej, która była najbliższą placówką

GRODYŃSKI JERZY – GRONOSTAJSKA JADWIGA

56

państwową. Pomimo dobrze zdanych eg-zaminów – jako córka bezrobotnego – niezostała przyjęta. W lipcu 1922 r. zdała eg-zamin do Państw. Seminarium Nauczyciel-skiego im Elizy Orzeszkowej i tam zosta-ła przyjęta.

We wrześniu 1923 r. wstąpiła do dzia-łającej w seminarium 7. Warszawskiej Żeń-skiej Drużyny Harcerek (WŻDH) im. Sta-nisława Konarskiego i objęła prowadzeniezastępu rówieśniczek, a wkrótce zostałaprzyboczną i z powodu nieobecności dru-żynowej kierowała pracą całej drużyny.Wiedzę czerpała z lektury Harców mło-dzieży polskiej M. Schreibera i E. Piasec-kiego oraz z licznych kursów, w którychuczestniczyła. Szkoliły ją takie instruktor-ki, jak Jadwiga Zwolakowska, Janina Twor-kowska, Jadwiga Falkowska i uwielbianaprzez nią Maria Jiruska (hufcowa i wielo-letnia dyrektorka szkoły, w której razempracowały). Przyrzeczenie harcerskie zło-żyła na ręce hm. M. Jiruskiej w 1924 r. naI Zlocie Narodowym Harcerek nad Świ-drem. Potem uczestniczyła w kursie dru-żynowych w Nałęczowie. W l. 1925–1927była drużynową 7. WŻDH, następnie od1928 do 1933 r. pełniła funkcję hufcowejVIII Hufca Harcerek Ochota, a w l. 1933––1935 hufcowej V Hufca Harcerek Praga.Na II Zlocie Narodowym Harcerek w Wy-szkowie (1928) i Zlocie Starszyzny w Kieł-pinach (1930) była przyboczną M. Jiruskiej.Po kursie dla komendantek chorągwi naHelu objęła w 1935 r. funkcję komendant-ki Warszawskiej Chorągwi Harcerek i peł-niła ją do lutego 1939 r.

W 1927 r. podjęła pracę w Szkole Po-wszechnej nr 145 na Grochowie. Od razuotrzymała wychowawstwo dwóch licznychklas, co nie przeszkodziło jej w założeniutam drużyny harcerskiej – 22. WŻDH im.Jadwigi Wolskiej, którą prowadziła do1930 r. W następnym roku przeniosła siędo Publicznej Szkoły Powszechnej nr 136na Targówku, kierowanej przez hm. M. Ji-ruską. Pracowała tam do 1953 r. z przerwąw l. 1940–1944. Tam poznała Piotra Gro-

nostajskiego, nauczyciela tej szkoły, swe-go późniejszego męża. W 1932 r. prowa-dziła obóz wych. fiz. Federacji ZwiązkówMłodzieży Wiejskiej, a w roku szkolnym1936/1937, pełniąc jednocześnie funkcjękomendantki chorągwi, przyjęła obowiąz-ki instruktorki ds. harcerskich w Kurato-rium Okręgu Szkolnego m. st. Warszawy.

W 1938 r. podjęła studia na Wydz. Psy-chologii UW. Naukę kontynuowała podczasokupacji na zajęciach z filozofii i prakse-ologii, ale nie zdawała egzaminów końco-wych. Ukończyła natomiast prowadzonyw tym samym czasie przez prof. Marię Grze-gorzewską kurs dla nauczycielek. W 1960 r.uzyskała z wynikiem bardzo dobrym dy-plom filologii polskiej w Studium Nauczy-cielskim.

W czasie wojny pracowała jako opie-kunka sanitarna w ogródkach dziecięcychprowadzonych przez Radę Główną Opie-kuńczą. Wspólnie z mężem działała w taj-nym nauczaniu. Mieszkanie Gronostajskichbyło punktem kontaktowym i szkolenio-wym dla komórek AK i Szarych Szeregów.Tam także odbywały się komplety tajne-go nauczania filozofii prowadzone przezprof. Tadeusza Kotarbińskiego z UW. Gro-nostajska uczestniczyła w nich równieżjako studentka. Równocześnie w l. 1940––1944 pełniła funkcję komendantki Okrę-gu Warszawa Praga i należała do okupa-cyjnej Komendy Warszawskiej ChorągwiHarcerek. Prowadziła w tym czasie kursydrużynowych, kursy podharcmistrzowskiei kurs harcmistrzowski. W czasie Powsta-nia Warszawskiego jej mieszkanie było sie-dzibą hufca praskiego. Jesienią 1944 r.(Praga została wyzwolona 14 września) wró-ciła do swojej szkoły. Razem z M. Jiruskąorganizowała naukę szkolną, na początkuw domach prywatnych. W kwietniu 1945 r.ponownie została komendantką Warszaw-skiej Chorągwi Harcerek i przygotowałaliczną grupę harcerek do udziału w I Cen-tralnej Akcji Szkoleniowej.

Anna Zawadzka pisała: Razem z przed-wojennymi i okupacyjnymi instruktorka-

GRONOSTAJSKA JADWIGA

57

mi budowała na nowo harcerstwo żeńskiew Warszawie. Radowało ją odradzanie siędawnych drużyn i powstawanie tak wielu no-wych, radowała ją pełniona przez nie z za-pałem służba swemu miastu, służba takbardzo wówczas potrzebującym pomocydzieciom, służba Warmii i Mazurom, doktórej się podczas okupacji przygotowywały.Ale z biegiem czasu coraz trudniej było tym,którzy, tak jak Wiśka, czuli się za harcerstwoodpowiedzialni. Nie godząc się na wymusza-ne przez władze zmiany w końcu grudnia1948 r. zrezygnowała z funkcji komendantkichorągwi i odeszła ze Związku.

26 I 1949 r. Naczelnictwo ZHP wysta-wiło potwierdzenie przyjęcia rezygnacjiGronostajskiej z funkcji komendantki cho-rągwi (Warszawska Chorągiew Harcerekzostała przez władze rozwiązana).

W roku szkolnym 1949/1950 obok lekcjiw swojej szkole prowadziła zajęcia w SzkolePodstawowej dla Dorosłych nr 23, a w na-stępnym roku uczyła też w Szkole Podsta-wowej dla Milicji Obywatelskiej. W r. 1952ukończyła Wyższy Kurs Wych. Fiz. i zdo-była Odznakę Sprawny do Pracy i ObronyI stopnia. W r. 1953, jako osoba skompro-mitowana przyjaźnią z M. Jiruską (usu-niętą ze szkolnictwa za poglądy), zostałaprzeniesiona do Szkoły Podstawowej nr 50,w której pracowała do emerytury; w ostat-nim roku była zastępcą kierownika szkoły.Pełniła wiele funkcji związanych z dosko-naleniem nauczycieli. W 1957 r. Aleksan-der Kamiński zgłosił jej kandydaturę doskładu Podkomisji Samorządu Uczniow-skiego przy Wydz. Pedagogicznym Zarzą-du Głównego Związku NauczycielstwaPolskiego (ZG ZNP). Dwukrotnie byłakierowniczką Wydz. Pedagogicznego ZGZNP, kierowała Ogniskiem Języka Polskie-go w Ośrodku Metodycznym na Pradze(1961–1964) oraz Ogniskiem Metodycz-nym Kadr Kierowniczych (1964–1967).

W l. 1957–1960 pełniła funkcję I zastęp-cy komendanta Warszawskiej ChorągwiHarcerstwa, a równocześnie w l. 1956––1959 była doradcą Naczelnej Rady Harcer-

skiej, prowadziła zgrupowania obozów i kur-sy drużynowych. Była delegatką ChorągwiWarszawskiej na Zjazd ZHP w 1959 r. Jakozastępczyni komendanta Hufca Nowa Pra-ga organizowała i prowadziła kształceniedrużynowych. Później utrzymywała prywat-ne kontakty z licznymi drużynami i szcze-pami harcerskimi z całej Polski. W 1981 r.na prośbę Komendy Hufca Warszawa Mo-kotów weszła wspólnie z WładysławemBłażejewskim, Stanisławem Broniewskim,Janiną Kamińską i Jadwigą Wierzbiańskąw skład zespołu patronującego wystawie„70-lecie Harcerstwa Polskiego”, organi-zowanej przez ten hufiec w Muzeum Woli.W 1983 r. wygłosiła gawędę na kursie pod-harcmistrzowskim w Hufcu WarszawaOchota. Utrzymywała także żywe kontak-ty z wieloma osobami ważnymi w dziejachharcerstwa. Zachowała się jej korespon-dencja (m.in. z kapelanem Szarych Szere-gów ks. Janem Zieją, Olgą Małkowską,Aleksandrem Kamińskim) wskazująca naprowadzoną przez nich wymianę myśli.Spisała historię Warszawskiej ChorągwiHarcerek w l. 1921–1939 i przekazała ma-teriał do Bibl. Narodowej.

Była aktywną działaczką Polskiego Tow.Turystyczno-Krajoznawczego (PTTK) orazTow. Przyjaciół Warszawy. W swojej pracyspołecznej wykorzystywała możliwości, ja-kie daje stosowanie metody harcerskiej.Opiekowała się kołami tych organizacji, naj-pierw w pracy z dziećmi i młodzieżą, a po-tem w klubie nauczycieli emerytów, w kolerencistów PTTK, w Tow. Opieki nadOciemniałymi.

Jako specjalistka w zakresie nauczaniajęzyka polskiego i wych. fiz. uważała, żeznajomość literatury ojczystej i dobra kon-dycja fizyczna dają podstawy do patrzeniaw przyszłość z ufnością. Głęboko wierzącai religijna, kochała ludzi i przyrodę. W kon-takcie z naturalnym środowiskiem czułasię szczęśliwa. Dużo czytała, czasami pi-sała wiersze.

Zmarła 13 V 1995 r. w Warszawie i zo-stała pochowana na cmentarzu Bródnow-

GRONOSTAJSKA JADWIGA

58

skim. W mowie pożegnalnej podczas po-grzebu hm. Anna Zawadzka powiedziała,że wraz z nią odchodzi cała epoka, w któ-rej powstała, rozwinęła się i została zlikwi-dowana Organizacja Harcerek w Polsce.W dziewiątą rocznicę jej śmierci harcerkiz dawnej 13. WŻDH i harcerze z dawnegoHufca Praga Nowa ufundowali cegiełkęupamiętniającą Gronostajską. Cegiełkazostała wmurowana w kościele św. Marci-na na Starym Mieście.

Gronostajska została odznaczona Krzy-żem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Pol-ski (1984), Złotym Krzyżem Zasługi(1958), Medalem Komisji Edukacji Naro-dowej (1976), Złotym Krzyżem „Za Zasłu-gi dla ZHP” (1980) z „Rozetą-Mieczami”(1995), Odznaką ZNP – Tajnej Organiza-cji Nauczycielskiej 1939–1945 (1985),Złotą Odznaką ZNP (1967), Złotą Hono-rową Odznaką PTTK (1986), Złotą Od-znaką Honorową „Za Zasługi dla m. st.Warszawy” (1965), Medalem „Parasola”(1981), Medalem Pamiątkowym Chorągwiim. Bohaterów Warszawy (1980).

W r. 1932 poślubiła Piotra Gronostaj-skiego (1897–1945, członka Polskiej Orga-nizacji Wojskowej, żołnierza wojny r. 1920,nauczyciela w Białymstoku i Warszawie,uczestnika tajnego nauczania, areszto-wanego w czasie Powstania Warszawskiegoi wywiezionego do obozu w Policach, gdziezmarł). Dzieci nie miała.

– Zawadzka Dzieje harcerstwa; taż Harcerstwożeńskie; – Gurycka A. Pożegnanie, „Gazeta Wy-borcza”, dod. „Gazeta Stołeczna” 1995, nr 148z 28 czerwca, s. 11; – MH: Gronostajska J. Mójżyciorys, W. 1989, rks; taż Życiorys Piotra Gro-nostajskiego, mps; Jarzembowski, Kupriano-wicz Harcmistrzynie i harcmistrze; Zawadzka A.Pożegnanie na pogrzebie, W. 1995, mps [cytaty].

Wanda Czarnota

GRZESIAK Józef Andrzej, pseud.Czarny, Kmita, Mar (1900–1975), harc-mistrz, komendant Wileńskiej Chorągwi

Męskiej – Wileńskiej Chorągwi Harcerzy(1926–1933, 1935–1936), komendant Wi-leńskiej Chorągwi Szarych Szeregów „UlBrama” (1941–1944), komendant Gdań-skiej Chorągwi Harcerstwa (1957–1958).

Urodził się 11 XI 1900 r. w Czarnej Wsik. Krakowa w rodzinie Józefa (dróżnikamagistrackiego) i Marii z Fiszerów. Miałbrata Stanisława. Do 1913 r. ukończyłcztery klasy szkoły powszechnej i trzy kla-sy szkoły wydziałowej. W czasie wakacjipracował przy robotach drogowych. Jesie-nią 1913 r. utworzył zastęp skautów, któ-ry w listopadzie 1913 r. został przyjęty doII Krakowskiej Drużyny Skautowej im.gen. Henryka Dąbrowskiego. 3 V 1914 r.złożył przyrzeczenie skautowe na ręce ko-mendanta drużyn krakowskich Zygmun-ta Wyrobka. W tymże roku w czasie wakacjiodbył kurs dla „szarż” niższego szczebla,zorganizowany w Zarębkach k. Dobczyc.Ukończył roczny kurs buchalterii i roz-począł pracę jako inkasent. Po wybuchuwojny razem z innymi skautami pełniłsłużbę pomocniczą, dyżurując w siedzibieNaczelnego Komitetu Narodowego, przyj-mując rannych, pomagając w gospodar-stwach rolnych; później jego zastęp zaopa-trzył się w broń. W r. 1916, ukrywającwiek, zgłosił się jako ochotnik do Legio-nów Polskich i rozpoczął szkolenie w 1. ppw Zambrowie. Jednak młody organizm niewytrzymał trudów i z powodu złego stanuzdrowia po kilku tygodniach został z woj-ska zwolniony.

W 1917 r. jego liczny zastęp „CzarnychWilków” po reorganizacji drużyn krakow-skich został przekształcony w pluton skła-dający się z trzech zastępów, należący doVI Drużyny Krakowskiej. W okresie demon-stracji antyniemieckich w lutym 1918 r.Grzesiak był aresztowany za pomoc ukry-wającemu się legioniście. 17 II 1918 r. jegopluton przemianowano na 13. KrakowskąDrużynę Skautową „Czarną Trzynastkę”,a on sam został jej drużynowym. Człon-kowie drużyny rekrutowali się z różnychszkół, a także spośród młodzieży pracują-

GRONOSTAJSKA JADWIGA – GRZESIAK JÓZEF

59

cej. Na wiosnę 1918 r. Grzesiak zorgani-zował krakowski odcinek konspiracyjnejpoczty, dostarczającej do adresatów listyod żołnierzy przebywającej na UkrainieBrygady Józefa Hallera. 30 październikategoż roku razem ze starszymi spośródswoich podkomendnych uczestniczył w roz-brajaniu Austriaków. Od wiosny do jesieni1919 r. starszy pluton „Czarnej Trzynast-ki” pełnił służbę w Straży Obywatelskiejjako Harcerski Oddział Lotny. W lipcu1919 r. Grzesiak zorganizował na Kuja-wach k. Rakutowa jeden z pierwszychharcerskich obozów roboczych, a w sierp-niu i wrześniu cała drużyna pomagała w pra-cy Komitetu Obrony Zachodnich GranicPolski (zadania jej polegały na transporciebroni i amunicji dla powstańców górnoślą-skich, przygotowaniu kwater i doprowa-dzaniu na nie chorych i rannych, służbiekurierskiej w biurach komitetu). W okresiepełnienia przez Grzesiaka funkcji druży-nowego 13. Krakowska Drużyna Harcerzybyła zawsze jedną z najlepszych drużyn kra-kowskich, znaną z dobrej organizacji i czę-stych wycieczek.

W l. 1919–1920 Grzesiak pracował jakourzędnik budowlany. W maju 1920 r. utwo-rzył ze swoich starszych harcerzy OddziałSzturmowy, a następnie w lipcu na pole-cenie komendy Okręgu Krakowskiego zor-ganizował 67-osobowy harcerski OddziałOchotniczy. Po dwutygodniowym szkole-niu z częścią oddziału trafił do Wileńskie-go Batalionu Harcerskiego. Tam w tokutrwającego odwrotu zorganizował kompa-nię marszową. W końcu sierpnia znalazłsię na froncie, obejmując w randze sier-żanta dowództwo jednego z plutonów. PodGrodnem przeszedł chrzest bojowy. Zostałciężko ranny w czasie zdobywania miasta.Wkrótce wrócił na front. Szlak bojowy za-kończył w Wilnie, gdzie osiadł na stałe.

W r. 1921/1922 uczęszczał na wojskowekursy maturalne i zdał maturę. Równocze-śnie w stopniu chorążego pełnił służbę w pa-ramilitarnym Związku Bezpieczeństwa Kra-ju. Od 1921 r. był – w stopniu przodownika

– referentem wyszkolenia w KomendzieWileńskiej Chorągwi Męskiej. W 1923 r.zwolnił się z wojska w stopniu podporucz-nika rezerwy i podjął pracę w Kasie Cho-rych. We wrześniu 1921 r. objął kierownic-two drużyny, przemianowanej niebawemna 13. Wileńską Drużynę Harcerzy im. Za-wiszy Czarnego. I ta drużyna pod jego kie-rownictwem należała do najlepszych w kra-ju. Co roku Grzesiak organizował obozydrużyny, a od 1926 r. nawet po kilka obo-zów w czasie wakacji. W marcu 1923 r. otrzy-mał stopień podharcmistrza. W 1924 r.wszedł w skład Zarządu Oddziału Wileń-skiego ZHP, w którym pozostał aż do wy-buchu wojny. W l. 1924–1926 kierowałreferatem obozów, a w l. 1926–1933 – od1928 r. już jako harcmistrz (po zmianie sys-temu stopni) – Wydz. Wych. Fiz. i Przysp.Wojsk. komendy chorągwi. W 1926 r. zo-stał zastępcą, a w 1927 r. – komendantemChorągwi Wileńskiej, pozostając nadaldrużynowym. Z drużyną wziął udział w I Zlo-cie Narodowym Harcerzy w Warszawie(1924). Prowadził wiele kursów instruktor-skich. W 1929 r. kierował drużyną na II Zlo-cie Narodowym Harcerzy, a następnie huf-cem uczestniczącym w Jamboree w Anglii.Od 1929 do 1933 r. był członkiem Naczel-nej Rady Harcerskiej (NRH). W 1931 r.„Czarna Trzynastka” pod jego komendąweszła w skład reprezentacyjnego hufcana Zlocie Skautów Słowiańskich w Pradze,a w rok później reprezentowała ZHP na zlo-cie skautów estońskich. Również w 1932 r.Grzesiak był komendantem zlotu harce-rzy w 20-lecie istnienia harcerstwa wileń-skiego, a w l. 1932–1943 członkiem komi-tetu redakcyjnego pisma „Harcmistrz”.Brał udział w Jamboree na Węgrzech(1933) i w Holandii (1937). KomendantemChorągwi Wileńskiej pozostał z przerwąw l. 1933–1935 do r. 1936. Na Jubileuszo-wym Zlocie Harcerstwa Polskiego w Spa-le był komendantem V podobozu.

W 1936 r. „Czarna Trzynastka” rozrosłasię w szczep złożony z czterech drużyn, róż-niących się wiekiem członków. W tymże

GRZESIAK JÓZEF

60

roku Grzesiak prowadził harcerską wypra-wę rowerową przez całą Rumunię i uczest-niczył wraz z ekipą w zlocie narodowymskautów rumuńskich. W 1936 r. był równieżkomendantem obozu VIII Zjazdu StarszegoHarcerstwa nad jez. Narocz, a w następnymroku prowadził kurs harcmistrzowski zespecjalnością zagadnień starszego harcer-stwa. W l. 1936–1939 był członkiem Głów-nej Kwatery Harcerzy. Do 1939 r. pracowałna stanowisku Kierownika Biura Ewiden-cji Ludności w Zarządzie m. Wilna. Rów-nocześnie pełnił funkcję administratoraufundowanej ze składek społeczeństwaStanicy Harcerskiej im. biskupa Władysła-wa Bandurskiego. W ciągu niemal dwu-dziestu lat pracy w Wilnie wychował wie-lu instruktorów harcerskich.

W czasie kampanii wrześniowej w po-rozumieniu z władzami wojskowymi objąłkomendę i rozpoczął szkolenie Wileńskie-go Harcerskiego Batalionu Ochotniczego;po dwóch tygodniach, w chwili wkroczeniana teren Polski wojsk sowieckich, batalionna rozkaz polskich władz wojskowych zo-stał rozwiązany. Harcerze pod komendąGrzesiaka utworzyli 18 X 1939 r. konspi-racyjny Związek Bojowników Niepodległo-ści (ZBN). W pierwszym okresie działal-ności wydawali biuletyn, 1 i 2 XI 1939 r.zorganizowali uroczystości żałobne nacmentarzu na Rossie, spektakl w roczni-cę 11 listopada, demonstrację studenckąprzeciwko zamknięciu uniwersytetu i oku-pację gmachu Ubezpieczalni przez urzęd-ników, których Litwini zwolnili z pracy bezodszkodowania. W 1941 r. ZBN nawiązałkontakt z ZWZ, a później już jako SzareSzeregi wszedł w skład AK. W l. 1941–1944Grzesiak pełnił funkcję komendanta Wi-leńskiej Chorągwi Szarych Szeregów „UlBrama”, kierując bezpośrednio młodzieżąobjętą szkoleniem w zakresie pomocniczejsłużby wojskowej oraz młodzieżą powyżej18. roku życia, przygotowywaną do służ-by w wileńskim Kedywie, szkoloną do ak-cji sabotażowych i dywersyjnych, przecho-dzącą też szkolenie wojskowe. Drużyny

Bojowych Szkół i Grup Szturmowych pro-wadziły liczne akcje w Wilnie i innychmiejscowościach, np. wykonywanie rysun-ków i napisów, drukowanie ulotek, kolpor-taż prasy, mały sabotaż, wywiad wojskowy,szkolenie wojskowe (łącznie ze szkoleniemmłodszych dowódców), szkolenie podharc-mistrzowskie, opieka nad rodzinami aresz-towanych i wywiezionych, gromadzeniebroni, materiałów wybuchowych i ekwi-punku wojskowego. W l. 1943–1944 cho-rągiew liczyła ok. 400 harcerzy. PonadtoGrzesiak był komendantem dzielnicy „D”w garnizonie Wilno AK; podległe mu od-działy liczyły z początkiem lipca 1944 r.180 ludzi. Zanim władze litewskie zwolniłygo z funkcji kierownika Biura EwidencjiLudności, zorganizował tam konspiracyjnąkomórkę, która osobom zagrożonym wyda-wała fałszywe dokumenty, usuwała z karto-tek ich dane i zawiadamiała o zagrożeniu.Później oficjalnie pracował w Stacji Dezyn-fekcyjnej. 11 XI 1942 r. został awansowa-ny do stopnia kapitana. W ramach akcji„Burza” podczas wyzwalania Wilna (6–13VII 1944) dowodził dwiema kompaniamiw sile ok. 100 ludzi.

Po zajęciu Wilna przez wojska sowiec-kie oficerowie AK zostali uwięzieni. Grze-siakowi udało się uniknąć wywiezienia dołagru, ale był poszukiwany; nadal jednakpracował w Stacji Dezynfekcyjnej. 21 III1945 r. został aresztowany. Przez ponadtrzy miesiące był więziony i przesłuchiwa-ny w Wilnie, a później przebywał w Mo-skwie na Łubiance. Został skazany na 10 latobozu pracy i 5 lat pozbawienia praw oby-watelskich pod zarzutem zdrady państwaradzieckiego. 25 X 1945 r. został wywie-ziony do Workuty. Trafiła tam też aresz-towana przed nim i wywieziona bez wyro-ku sądowego jego druga żona Klementyna.W Workucie pracował w kopalniach wę-gla, na budowach, jako palacz i laborantw szpitalnym laboratorium, potem zno-wu fizycznie – do czasu, kiedy w stycz-niu 1954 r. złamał nogę. Po dziesięciu la-tach opuścił obóz jako inwalida i został

GRZESIAK JÓZEF

61

zesłany do Domu Inwalidów w Karagan-dzie.

11 XII 1955 r. Grzesiak powrócił do Pol-ski. Osiedlił się w Gdańsku-Oliwie. Podjąłpracę w „Desie”. Już w lutym wysłał dowładz Organizacji Harcerskiej ZwiązkuMłodzieży Polskiej list, w którym przed-stawił konieczność przeobrażenia tej or-ganizacji w duchu wypróbowanych metodharcerstwa przedwojennego i zgłaszał go-towość współpracy. Został wprawdzie za-proszony na rozmowę, ale jego oferta niezostała przyjęta. Uczestniczył w ZjeździeŁódzkim, który reaktywował ZHP (1956).Został na nim wybrany do NRH i wszedłrównież w skład Głównej Kwatery Harcer-stwa (GKH), gdzie kierował Wydz. Obo-zów. Chociaż osamotniony i ograniczanyw swojej walce o odnowę harcerstwa, do-konał wiele, m.in. w ciągu lata 1957 r. od-wiedził prawie 90 obozów harcerskich, naktórych spotykał się z harcerzami i in-struktorami. Równocześnie objął funkcjękomendanta Gdańskiej Chorągwi Harcer-stwa.

Wobec zakończenia się okresu popaź-dziernikowej odwilży – złożył rezygnacjęz pracy w GKH, a w październiku 1958 r.został pozbawiony funkcji komendantachorągwi. Na zjeździe ZHP w kwietniu1959 r. wystąpił z krytyczną oceną sytu-acji w ZHP, szczególnie rugowania wieludawnych instruktorów harcerskich i za-przepaszczania doniosłych wartości ruchu.W swej wypowiedzi wspomniał także o osią-gnięciach harcerstwa międzywojennego,potrzebie nawiązania kontaktów z harcer-stwem emigracyjnym oraz o roli drużynyjako miejsca, gdzie wychowuje się przy-szłych instruktorów. W listopadzie 1960 r.zrezygnował z przynależności do ZHP. Na-dal jednak interesował się życiem organi-zacji, czytał prasę harcerską, polemizowałz autorami i utrzymywał kontakty z rzesząswoich wychowanków. Od 1 I 1960 r. praco-wał w gdańskim Oddziale Pracowni Kon-serwacji Zabytków, najpierw jako kierow-nik Działu Administracyjnego, a później

aż do przejścia na emeryturę w 1969 r. jakozastępca dyrektora ds. ekonomicznych.Był znany z rzetelnej pracy i odwagi w wy-powiadaniu swoich poglądów. Po przejściuna emeryturę przygotował w formie ma-szynopisu obszerne opracowanie, prezen-tujące dorobek „Czarnej Trzynastki Wi-leńskiej” zatytułowane Duchem silni(1971). Po ukazaniu się w 1971 r. książkiJerzego Majki pt. Kartki z historii i trady-cji Związku Harcerstwa Polskiego napisałjej krytyczną recenzję, broniąc międzywo-jennego harcerstwa, opisanego w tej książ-ce tendencyjnie i niezgodnie z prawdą.Konsekwentnie wypowiadał się za prze-strzeganiem prawa harcerskiego, w tymzasady bezwzględnej abstynencji.

Od 1972 r. poważnie chorował z powo-du niewydolności układu krążenia. Zmarł18 IX 1975 r. Został pochowany na cmen-tarzu Srebrzysko w Gdańsku-Wrzeszczu.W pogrzebie uczestniczyli jego liczni wy-chowankowie, przybyli ze wszystkichstron Polski. Nad trumną pochylił się rów-nież w asyście przybyłego z Krakowa pocz-tu sztandar „Czarnej Trzynastki Krakow-skiej”, który Grzesiak sam jej wręczał naWawelu w czasie uroczystości 40-lecia dru-żyny. Władze nie zezwoliły harcerzomgdańskim na udział w mundurach w po-grzebie byłego komendanta chorągwi.

W dniu 17 II 1996 r. odsłonięto tablicępoświęconą pamięci Grzesiaka w Krako-wie na budynku przy ul. Szujskiego 3,gdzie mieszkał do 1920 r. i gdzie mieściłasię harcówka „Czarnej Trzynastki”. JózefGrzesiak jest patronem szeregu drużynharcerskich w całej Polsce. Był odznaczo-ny Krzyżem Walecznych (dwukrotnie –1920), Srebrnym Krzyżem Zasługi (1930)i Krzyżem Zasługi Wojsk Litwy Środkowej(1930), Złotym Krzyżem „Za Zasługi dlaZHP” (pośmiertnie, 1996).

W 1921 r. poślubił Marię Bobrowiczówną(1897–1942, harcmistrzynię), miał z tegozwiązku syna Józefa Stefana (1922––1998,pseud. Bobrowicz, Ziutek, żołnierza AK –plutonowego, dowódcę drużyny, podharcmi-

GRZESIAK JÓZEF

62

strza w Szarych Szeregach, w l. 1948–1956więzionego przez Urząd Bezpieczeństwa,skierowanego do pracy w kopalni węgla,później zam. we Wrocławiu). Po raz drugizawarł związek małżeński z KlementynąAlksnin (1911–2006, członkinią AK, więź-niarką Workuty).

– Błażejewski W. Postaci z dziejów, W. 1984, s. 62––69; Jarzembowski, Kuprianowicz Materiały,„Harc.” 1996, nr 11/12, s. 28 [dotyczy MariiGrzesiakowej], 1997, nr 11/12, s. 159; Leksykon,s. 114–115; – Błażejewski Z dziejów; Czarny--Grzesiak J. Zaczęło się od „Czarnej Trzynast-ki”, w: Szare Szeregi, s. 38–42; Gaweł T., Bieża-nowski M. Pamięci „Czarnego”, cz. 2, Kr. 1996;Gaweł T. Pamięci „Czarnego”, Kr. 1996; Hau-sner W. Krakowski skauting 1910–1914, Kr.1994; Jabrzemski Harcerze; Jensz J. Józef Grze-siak „Czarny”. Biografia, „Okruchy wspo-mnień z lat walki i martyrologii AK” 1995,nr 15, s. 98–108; Kamiński A., Wasilewski A.Józef Grzesiak „Czarny”, Lub. 1980; LeonhardKalendarium; Molenda B. 65 lat CTK [CzarnejTrzynastki Krakowskiej], „HR” 1983, nr 2, s. 24;Niwiński P. Okręg Wileński AK w latach 1944––1948, W. 1999; Pietraszkiewicz B. Wileńscy za-wiszacy, w: Szare Szeregi, s. 42–52; Szczecina D.Harcerz na całe życie. Józef Grzesiak „Czarny”,„Czuwaj” 2000, nr 3, s. 21; Tomaszewski L. Wi-leńszczyzna lat wojny i okupacji 1939–1945,W. 1999, s. 73, 180, 181, 186, 209, 211, 275–277,485, 490, 552, 639; Wasilewski A. Zarys dzie-jów Wileńskiej Chorągwi Harcerzy, W. 1983,passim; – Grzesiak J. [głos w dyskusji], w: NaszZjazd. II Zjazd Walny Związku HarcerstwaPolskiego, Warszawa, 18–21 IV 1959 r. Refera-ty, dyskusja, uchwały, W. 1959, s. 169–173; ten-że Na słonecznym szlaku, w: Kopiec wspomnień,Kr. 1964, s. 105–128; Harcerki 1939–1945. Re-lacje – pamiętniki [dotyczy M. Grzesiakowej];Krajowy Zjazd Działaczy Harcerskich w Łodzi.Uchwały, referat, głosy w dyskusji, W. 1957,s. 104, 105; Wasilewski A. Moje harcerskie lata,W. 1984, passim; – dok. w posiadaniu autora:Faliszewska I. [i in.] Aby ocalić od zapomnie-nia. Minione lata pracy Czarnej Trzynastki Kra-kowskiej, mps [liczne sprzeczności w stosunkudo innych źródeł]; – inf. synowej Janiny Grzesia-kowej z Wrocławia.

Janusz Wojtycza

GRZYMAŁA-GRZYMAŁOWSKI Ol-gierd Bohdan, pseud. Foka, Luś (1899––1940), inżynier rolnik, harcmistrz, sekre-tarz generalny ZHP (1924–1929), członekNaczelnictwa ZHP (1929–1931).

Urodził się 23 IX 1899 r. w Odessie w ro-dzinie Eliasza i Zofii z Radłowskich. Miałdwóch starszych braci: Jerzego i Stanisła-wa. W 1910 r. rozpoczął naukę w szkolerealnej. Po śmierci ojca, kiedy rodzinaprzeniosła się do Kijowa, w l. 1912–1918uczył się w Gimnazjum Pryw. Naumien-ki, które ukończył ze srebrnym medalem.Już w 1913 r. rozpoczął działalność nie-podległościową w tajnej organizacji uczniow-skiej, w której doszedł do funkcji prezesakoła, a następnie członka Centralnego Biu-ra Organizacji (Korporacji) Uczniowskichna Rusi i prezesa Zjednoczenia Narodowe-go Uczniowskiego w Kijowie; po wybuchuI wojny światowej organizacje te włączyłysię w akcję pomocy na rzecz polskich uchodź-ców z tzw. Kongresówki, a także w nurtkonspiracji wojskowej oraz werbunek do od-działów WP (Korpusów Wschodnich) formo-wanych w Rosji od 1917 r. Nieco wcześniej,bo w 1912 r. rodzina Grzymałowskich za-poznała się z treścią pierwszego polskiegopodręcznika skautowego autorstwa An-drzeja Małkowskiego Scouting jako systemwychowania młodzieży (Lw. 1911). W na-stępstwie tego wszyscy: matka i starsi bra-cia stali się entuzjastami idei harcerskiej.Kijów był wtedy głównym ośrodkiem pol-skiego ruchu skautowego w Rosji i na te-renach tzw. ziem zabranych (dawnych kre-sów wschodnich Rzeczypospolitej). Od1913 r. obaj bracia Olgierda byli członka-mi działającej tu z ramienia Związku Mło-dzieży Polskiej „Zet” specjalnej komisjiharcerstwa, przekształconej w ZwiązkowąKomendę Skautową na Rusi (1914), a na-stępnie Naczelnictwo Harcerskie dla ob-szarów państwa rosyjskiego. Wstąpiwszydo harcerstwa, Grzymałowski przeszedłkolejne szczeble organizacyjne: był zastępo-wym, przybocznym i drużynowym, a takżepełnił funkcję przybocznego Naczelnika

GRZESIAK JÓZEF – GRZYMAŁA-GRZYMAŁOWSKI OLGIERD

63

Harcerstwa na Rusi i w Rosji. W 1916 r.wspólnie m.in. z Robertem K. Daszkiewi-czem (znanym później działaczem i histo-rykiem harcerstwa) ukończył kilkutygo-dniowy kurs wych. fiz. prowadzony przezprof. Eugeniusza Piaseckiego i BolesławaBiegę, który zorganizowano w celu przy-gotowania kadry harcerskiej. Został in-struktorem zajęć z gimnastyki szwedzkiejdla młodzieży harcerskiej w ramach dzia-łalności Polskiego Tow. Gimnastycznego„Sokół”. W 1918 r. został dokooptowany doNaczelnictwa (wybranego na kijowskim IIIZjeździe Głównym Harcerstwa na Rusi, 29––31 XII 1917), zaś w październiku tegoż rokuobjął Sekretariat Naczelnictwa.

Równolegle z pracą harcerską kontynu-ował wraz z bratem Stanisławem tajnądziałalność wojskową, początkowo jakoczłonek Polskiej Ligi Wojennej WalkiCzynnej (z siedzibą w Kijowie i Mińsku).Następnie w ramach konspiracyjnego kur-su Polskiej Organizacji Wojskowej prze-szedł w 1917 r. szkolenie wojskowe, poktórym jako zastępowy tzw. piątki pe-owiackiej organizował służbę wywia-dowczą, kurierską oraz ochronę przedszpiclami, nasyłanymi przez okupantówniemieckich do stołówek akademickich,gdzie odbywały się tajne odczyty i wykłady.

Po zakończonej kapitulacją II KorpusuPolskiego (Wschodniego) bitwie z Niem-cami pod Kaniowem (11 V 1918) zorgani-zował opiekę nad przebywającym incognitow Kijowie dowódcą korpusu gen. JózefemHallerem oraz sieć jego osobistej łączności,po czym wraz z Tadeuszem Sopoćką i Sta-nisławem Jezierskim prawdopodobnieprzeprowadził jego ewakuację do Mur-mańska. Był jednym z organizatorówochrony lokalu Związku Wojskowych Po-laków w Kijowie, mającej na celu uniemoż-liwienie aresztowań i ukrycie uchodzącychspod Kaniowa żołnierzy II Korpusu, po-szukiwanych przez Niemców.

W mieszkaniu Grzymałowskich mieści-ła się w l. 1916–1917 redakcja wydawane-go przez „Zet” miesięcznika „Młodzież”

(później „Harce”), przejętego potem przezkijowskie Naczelnictwo Harcerskie, w któ-rego wydawaniu Olgierd pomagał matce.Tu również odbywały się zbiórki harcer-skie, a konspiratorzy ukrywali karabiny,amunicję i archiwum organizacyjne orazprzechodzili instruktaż w technice prze-rzutu ulotek i literatury polskiej oraz od-bywali przeszkolenie wojskowe.

Po ukończeniu gimnazjum Grzymałow-ski został przyjęty na Politechnikę Ki-jowską, gdzie wstąpił zaraz do Akademic-kiej Organizacji „Polonia” (blisko związanejod samego początku z harcerstwem w Ro-sji). Po przyjęciu przez ogólnoakademickiwiec studentów-Polaków uchwały o zbioro-wym wstąpieniu do WP, podjął bezskutecznąpróbę przedostania się pod Lwów. Szczęśli-wie dostał się do Polskiej Misji Wojskowejna Ukrainie (Sztab Generalny), a potem domisji na Wschodzie (przy rządzie Ukraiń-skiej Republiki Ludowej), w której praco-wał formalnie od 1 XII 1918 do 1 V 1919 r.jako szofer attache wojskowego mjr. Juliu-sza Kleeberga, pełnił obowiązki wywia-dowcy, pracownika wydz. rejestracyjnegoi prasowego oraz przygotowywał materia-ły do raportów specjalnych. Uczestniczyłw pierwszym odwrocie wojsk gen. LucjanaŻeligowskiego z Odessy do Rumunii, a na-stępnie przez Lublanę i Wiedeń przedostałsię do Polski, do Warszawy. Złożył podanieo przyjęcie do szkoły podchorążych i zo-stał skierowany na kurs w Szkole Oficer-skiej Wojsk Kolejowych w Krakowie, któ-ry ukończył z wyróżnieniem w sierpniu1919 r. i jako podchorąży podjął służbę w WP.Ze względu na zły stan zdrowia w lutym1920 r. został urlopowany na okres 12 mie-sięcy. Już w lipcu tegoż roku – w związkuz ofensywą bolszewicką – zgłosił się po-wtórnie do wojska. Z ramienia władz ZHPwitał wraz z grupą oficerów powracające-go do Warszawy – w celu objęcia stanowi-ska organizatora Armii Ochotniczej – gen.J. Hallera w jego mieszkaniu, wręczającmu wniosek Naczelnictwa o włączenie ca-łego harcerstwa do obrony państwa. Skie-

GRZYMAŁA-GRZYMAŁOWSKI OLGIERD

64

rowany do dyspozycji Stanisława Pigonia,który werbował ochotników z wojsk kole-jowych, został oficerem technicznym po-ciągu pancernego „Bartosz Głowacki”.

Po zakończeniu wojny polsko-bolsze-wickiej i demobilizacji wznowił w 1921 r.studia na Wydz. Mechanicznym Politech-niki Warszawskiej, z którego po roku prze-niósł się na Wydz. Rolny Szkoły GłównejGospodarstwa Wiejskiego. Przez trzy latabył prezesem Koła Rolników – studentówtej uczelni. Studia (z tytułem inżynierarolnika) ukończył w r. 1928 lub 1929.Równocześnie kontynuował społeczną pra-cę w ZHP: był sekretarzem generalnym(od września 1924 do 1930), członkiemGłównej Kwatery Męskiej (GKM), kierow-nikiem Wydz. VI Międzyn. i komisarzemzagranicznym GKM (1928) oraz przez sie-dem lat członkiem Naczelnej Rady Har-cerskiej. Na XIII Zjeździe Walnym w Ka-towicach (22–23 IV 1933) został wybranyna członka Rady Starszego Harcerstwa;zajmował się też kołami przyjaciół harcer-stwa. Znając biegle język francuski i językangielski, wielokrotnie uczestniczył w de-legacjach reprezentujących ZHP na forummiędzynarodowym: w 1924 r. na II Jam-boree i III Międzyn. Konferencji WodzówSkautowych w Kopenhadze; w 1926 r. naIV Międzyn. Konferencji Skautowej w Kan-dersteg (Szwajcaria) i na XVIII Międzyn.Zjeździe Antyalkoholowym w Dorpacie(gdzie wygłosił referat) oraz w 1929 r. naJamboree w Anglii. W Anglii (GilwellPark) ukończył również skautowy kursinstruktorski.

Opublikował wiele artykułów w wy-dawnictwach zbiorowych: Skauting a wal-ka z alkoholizmem (1927), Z dziennika Gil-lwelczyka (1928), Bracia skauci u nas.Nasi goście (1931) oraz w prasie harcer-skiej, w tym dotyczące początków harcer-stwa w Kijowie – Garść wspomnień z latniewoli („Skaut” 1931, nr 7/8, pod pseud.Foka), a razem z Tadeuszem Sopoćką ogło-sił drukiem dwie harcerskie książki przy-rodnicze: Życie pogodne (W. 1922) i Na tro-

pie ludzi i zwierząt. Podręcznik dla harcerzy(2 wyd., P. 1925).

W 1930 r. zamieszkał w Poznaniu i roz-począł pracę zawodową w fabryce Cegiel-skiego na stanowisku szefa wydz. maszynrolniczych. Również tutaj, ciągle czynnyw pracy społecznej, był m.in. sekretarzemZarządu Okręgu Wielkopolskiego ZHP, wy-dawał pismo „Harcerz”, działał także w po-znańskim Automobilklubie, m.in. otrzymałspecjalną nagrodę klubową za wycieczkisamochodowe do Niemiec i Skandynawii.

Po wybuchu II wojny światowej usiło-wał ewakuować część fabryki do ChełmaLubelskiego, po czym we Lwowie – jakoporucznik rezerwy saperów z przydziałemdo 2. batalionu mostów kolejowych – zgło-sił się do wojska i wziął udział w obroniemiasta. Po zajęciu Lwowa przez ArmięCzerwoną dostał się do niewoli sowieckiej.Rozpowszechniona w wielu wydawnic-twach wersja, jakoby zginął w Katyniu, niewydaje się odpowiadać prawdzie. Nie fi-guruje bowiem na żadnej z list wywozo-wych („list śmierci”) obozu w Kozielsku, zato nazwisko jego znalazło się pod nr. 793 nasowieckiej liście jeńców, „którzy opuściliobóz” w Starobielsku (gdzie blisko połowęprzetrzymywanych stanowili oficerowie za-garnięci w niewolę pod Lwowem).

W świetle najnowszych wyników badańnad sowieckimi zbrodniami wojennymi najeńcach polskich należy przyjąć, że zginąłpomiędzy 5 IV a 15 V 1940 r. w piwnicachsiedziby NKWD w Charkowie podczas likwi-dacji obozu starobielskiego i spoczywa tamw jednej ze zbiorowych mogił w VI kwarta-le Parku Leśnego (Piatichatki).

Za działalność niepodległościową od-znaczony został Medalem Niepodległości(1937), odznaką Polskiej Ligi WojennejWalki Czynnej, odznaką b. Wojsk Polskichw Rosji Centralnej i Mieczami Hallerow-skimi oraz francuskim medalem „Interal-liee”. Za działalność harcerską otrzymałSrebrny Krzyż Zasługi, harcerską Odzna-kę „Wdzięczności” (1925) i Odznakę „ZaZasługę” (1926) oraz szereg odznaczeń

GRZYMAŁA-GRZYMAŁOWSKI OLGIERD

65

harcerskich i skautowych (m.in. łotewskie„Lilie Instruktorskie”); był także kawale-rem Orderu Korony Belgijskiej.

– Gajowniczek Z. Lista starobielska, cz. 1,„WPH” 1992, nr 4 (142), s. 285, 300; Lista ka-tyńska. Jeńcy obozów Kozielsk, Ostaszków,Starobielsk zaginieni w Rosji sowieckiej, oprac.A. Moszyński, wyd. 4, L. 1982, s. G 7 [reprintkrajowy W. 1989]; Muszalski E. Grzymałowskaz Radłowskich Zofia, Grzymałowski Jerzy,Grzymałowski Olgierd Bohdan, w: PSB, t. 9,Wr. 1961, s. 120–122; Tucholski J. Mord w Katy-niu. Kozielsk, Ostaszków, Starobielsk. Lista ofiar,W. 1991, s. 114, 413, 929; – Błażejewski Z dzie-jów; Jankowski S. Harcerstwo na Rusi i w Ro-sji w l. 1912–1921, w: Historia Harcerstwa, t. 1,Lata 1910–1921, L. 1977, s. 20–40 [seria „Har-cerskie Zeszyty Historyczne”, nr 4/5]; Madaj-czyk C. Dramat katyński, W. 1989; Nekrasz W.Harcerze w bojach, 2 cz., W. 1930–1931; Sedla-czek S. Harcerstwo na Rusi i w Rosji 1913–1920,W. 1936; Tucholski J. Jeszcze o transportachśmierci ze Starobielska, „WPH” 1991, nr 2 (136),s. 350; Zarzycki P. 2. batalion mostów kolejo-wych, Pruszków 1994, s. 46 [seria: „Zarys hi-storii wojennej pułków polskich w kampaniiwrześniowej”, z. 45]; – Daszkiewicz R. K. Har-cerstwo polskie poza granicami Kraju od zara-nia do 1930 r. w relacjach i dokumentach, Lub.1983; Meldunki komisarzy politycznych z okre-su likwidacji obozów specjalnych NKWD, oprac.W. Roman, „WPH” 1996, nr 1 (155), s. 250–251[dok. nr 14 i 15]; – CAW: akta Komitetu Krzy-ża i Medalu Niepodległości MN 16. m. 1937.

Tomasz Katafiasz

HHALLER (Haller de Hallenburg) Jó-

zef (1873–1960), generał broni, polityk,Przewodniczący ZHP (1920–1923), prze-wodniczący Zarządu Oddziału Wielkopol-skiego ZHP (1927–1931).

Urodził się 13 VIII 1873 r. w Jurczy-cach k. Krakowa w rodzinie Henryka(1830–1888, ziemianina, uczestnika powsta-nia styczniowego) i Olgi z Treterów. Miałczterech braci: starszych – Augusta i Ed-munda, młodszych – Cezarego i Karolaoraz dwie młodsze siostry – Annę i Ewę.W rodzinie panowała religijność i silne tra-dycje patriotyczne.

W sierpniu 1882 r. Hallerowie przenie-śli się do Lwowa, gdzie ojciec otrzymał sta-nowisko dyrektora Tow. Kredytowego Zie-miańskiego. Tam Haller spędził resztęswojego dzieciństwa i okres dorastania. Odnajmłodszych lat uczył się języka francu-skiego. Wakacje spędzał w rodzinnym ma-jątku w Jurczycach. Początkowo uczył sięw niemieckiej szkole powszechnej we Lwo-wie, a od 1883 r. w tamtejszym gimnazjumniemieckim. Mając czternaście lat, zgodniez życzeniem rodziców, postanowił zostaćżołnierzem. W l. 1886–1889 uczęszczał doniższej szkoły realnej w Koszycach na Wę-grzech, a po jej ukończeniu podjął w 1890 r.naukę w wyższej szkole realnej w Hrani-cach (Mährisch Weisskirchen). W l. 1892––1895 studiował na wydz. artylerii w Aka-demii Wojskowo-Technicznej w Wiedniu.Po jej ukończeniu został mianowany po-rucznikiem artylerii i rozpoczął piętnasto-letni okres służby w wojsku austriackim(1895–1910).

Przydzielono go do 11. pułku artyleriipolowej we Lwowie. W okresie od paź-dziernika 1895 do czerwca 1896 r. był nakursie w szkole ekwitacji w Krakowie, poczym powrócił do 11. pułku artylerii, gdzieobok codziennej służby w baterii prowa-dził kasyno oficerskie oraz wykonywałzadania związane z zaprowiantowaniempułku. W 1898 r. przebywał w Stanisławo-wie, pełniąc funkcję dowódcy kadry. Z po-czątkiem 1899 r. wrócił do Lwowa, do swe-go pułku, na stanowisko sekretarza komisjidysponującej wojennym materiałem arty-leryjskim brygady, za stan którego byłfaktycznie odpowiedzialny. Nadzorowałrównież poligony artylerii, m.in. pod Bursz-

GRZYMAŁA-GRZYMAŁOWSKI OLGIERD – HALLER JÓZEF

66

tynem i Brzeżanami. W 1901 r. został in-struktorem w jednorocznej ochotniczejszkole oficerskiej artylerii, a w 1905 r. –komendantem tej szkoły. 1 XI 1909 r.otrzymał stopień kapitana artylerii. Po tejnominacji został przeniesiony do 43. dywi-zji haubic Obrony Krajowej we Lwowie nastanowisko dowódcy dywizjonu. W 1910 r.otrzymał na własne żądanie długotermino-wy urlop z powodów zdrowotnych i z dniem1 XII 1911 r. przeszedł w stan spoczynku.

Objął w administrację, a następnie wy-dzierżawił majątek Wysocko k. Brodów.Od 1912 r. był inspektorem w Tow. KółekRolniczych we Lwowie, organizował kur-sy rolnicze, hodowlane i mleczarskie, peł-niąc także obowiązki wykładowcy. Uczęsz-czał na kursy rolnicze organizowane przezAkademię Rolniczą w Dublanach. Opubli-kował wiele artykułów o tematyce hodow-lanej i mleczarskiej, upowszechniając wzo-ry z Danii i Szwecji. Od 1912 r. należał do„Sokoła”. Był inicjatorem, głównym orga-nizatorem i instruktorem sokolich drużynpolnych w okręgu lwowskim. Na skutekintryg w 1913 r. zrezygnował z funkcji peł-nionych w tej organizacji.

Po wybuchu wojny światowej zostałzmobilizowany do armii austriackiej.Otrzymał zadanie sformowania dywizjo-nu artylerii ciężkich haubic w Żurawicyk. Przemyśla. Zadanie to wykonał w okre-sie od 4 do 13 VIII 1914 r. Następnie wyje-chał do Lwowa, gdzie w wyniku poczynio-nych starań uzyskał przeniesienie do two-rzonego Legionu Wschodniego. Należał dojego głównych organizatorów. Wraz z le-gionem 29 IX 1914 r. wyruszył ze Lwowa,kierując się na zachód. W czasie marszulegion rozrastał się tak, że 8 września w mo-mencie wejścia do Sanoka liczył ok. 6 tys.ludzi. Kiedy z powodów politycznych le-gion został rozwiązany w końcu września1914 r. w Mszanie Dolnej, spośród jegooficerów i żołnierzy zorganizował I bata-lion, który pod jego dowództwem wszedłw skład tworzącego się 3. pp II Brygady Le-gionów Polskich w Krakowie. 30 IX 1914 r.

wyruszył z pułkiem na front i już 4 paździer-nika został mianowany dowódcą tego puł-ku. Po walkach pod Nadwórną (24 paździer-nika) otrzymał (31 X 1914) stopień majora,a po bojach pod Mołotkowem (29 paździer-nika) i Pasieczną (9 listopada) mianowa-ny został podpułkownikiem (20 XI 1914).Pomimo tego, że był ranny, nie opuściłstanowiska. 26 XI 1914 r. został mianowa-ny dowódcą grupy. 14 III 1915 r. awansowałdo stopnia pułkownika. Od 21 III do 2 IV1915 r., podczas pobytu II Brygady Legio-nów Polskich na odpoczynku, pełnił obo-wiązki dowódcy Legionów. W czasie urlopu5 V 1915 r. pod Częstochową uległ wypad-kowi samochodowemu, w wyniku które-go doznał skomplikowanego złamania le-wej nogi. Leczył się w szpitalach w Czę-stochowie i Wiedniu. Już do końca życiautykał i nie rozstawał się z laską.

Dopiero w czerwcu 1916 r. powrócił dosłużby. 14 VII 1916 r. został mianowanybrygadierem i komendantem II Brygady.Był nim także po kryzysie przysięgowymw r. 1917, kiedy brygada wchodziła w składPolskiego Korpusu Posiłkowego. Pod jegodowództwem brygada, protestując prze-ciwko postanowieniom traktatu brzeskie-go, przebiła się w nocy z 15 na 16 II 1918 r.przez front rosyjsko-austriacki pod Ra-rańczą i 6 marca dołączyła do II KorpusuPolskiego w rejonie Sorok na Ukrainie. Już10 III 1918 r. Haller objął dowództwo 5. Dy-wizji Strzelców Polskich w II Korpusie Pol-skim, a z dniem 28 marca pod pseud. J. Ma-zowiecki – dowództwo korpusu, otrzymującrównocześnie stopień generała. Dowodziłkorpusem do 12 maja, tj. do chwili kapi-tulacji przed Niemcami po bitwie pod Ka-niowem.

Po bitwie kaniowskiej niezwłoczniepodjął pracę nad tworzeniem wojska pol-skiego na terenie Rosji Sowieckiej. Unik-nąwszy niewoli, przez Bogusław i Korsuńdotarł do Wasylkowa (był również w Kijo-wie), gdzie 28 V 1918 r. przedstawicielePolskiej Organizacji Wojskowej i Rady Pol-skiej Zjednoczenia Międzypartyjnego (po-

HALLER JÓZEF

67

wstałej z inicjatywy Narodowej Demokra-cji) powierzyli mu dowództwo nad wszyst-kimi oddziałami polskimi pozostającymipoza okupacją państw centralnych. Na-stępnie przez Moskwę dotarł do Murmań-ska (26 czerwca), skąd 4 VII 1918 r. od-płynął do Inver-Gordon w Szkocji, a potemdo Francji. Przed wyjazdem z Murmańskawydał dwa rozkazy: jeden zwany grun-waldzkim, który zawierał mocne akcentyantyniemieckie i jednocześnie wyrażał zde-cydowaną wolę współdziałania z aliantamioraz drugi – mobilizacyjny, wzywający żoł-nierzy i oficerów II Korpusu Wojsk Pol-skich oraz II Brygady do natychmiastowe-go wstępowania w szeregi formowanychw Rosji oddziałów polskich. Mianował ge-nerałem brygady płk. Lucjana Żeligow-skiego i powierzył mu w swoim zastęp-stwie dowództwo nad wszystkimi polskimiwojskami na wschodzie. 13 VII 1918 r.przybył do Paryża, serdecznie powitanyprzez Romana Dmowskiego i 17 lipca zo-stał dokooptowany do składu KomitetuNarodowego Polskiego (KNP). 1 X 1918 r.decyzją KNP został mianowany przewod-niczącym Komisji Wojskowej, a 4 paździer-nika KNP wyznaczył go na dowódcę Ar-mii Polskiej we Francji. ZaprzysiężenieHallera na Naczelnego Wodza odbyło się6 X 1918 r. w Nancy, gdzie mieściła sięgłówna kwatera wojsk polskich. W trak-cie formowania Armii Polskiej we Francjiwykazał się talentem organizacyjnym,ogromną energią i pracowitością. Po przy-byciu do kraju (20 IV 1919) z pierwszymtransportem wojska – w maju tegoż rokuzostał mianowany dowódcą frontu południo-wo-wschodniego i kierował zwycięską ofen-sywą przeciwko Ukraińcom w MałopolsceWschodniej. 2 VI 1919 r. został odwołanyze stanowiska dowódcy frontu południo-wo-wschodniego i mianowany dowódcąfrontu południowo-zachodniego (śląskiegoi cieszyńskiego). Zadaniem tego frontu byłozabezpieczenie Śląska przed uderzeniem zestrony Niemiec. Po wybuchu I powstaniaśląskiego, mimo polecenia z Warszawy na-

kazującego zachowanie neutralności, nie-oficjalnie pomagał powstańcom za pośred-nictwem Tow. Obrony Zachodnich KresówPolski, a gdy powstanie zostało stłumione,udzielał pomocy szukającym schronieniana ziemiach polskich. Przed plebiscytem naGórnym Śląsku prowadził działalność pro-pagandową na rzecz Polski, wydając w tymcelu odezwę do Ślązaków. 2 VII 1919 r. od-działy gen. Hallera zostały wcielone doArmii Polskiej. 30 sierpnia tegoż roku Hal-ler otrzymał stopień generała broni. W koń-cu października objął dowództwo frontu po-morskiego i od stycznia do lutego 1920 r. najego czele przeprowadził rewindykację Po-morza, dokonując 10 II 1920 r. w Puckuaktu „zaślubin Polski z morzem”. Od 22 I1920 do 24 XI 1922 r. był wiceprzewodni-czącym Tymczasowej Kapituły Orderu Vir-tuti Militari. W czasie odwrotu wojsk pol-skich na froncie wschodnim 1 VII 1920 r.został członkiem Rady Obrony Państwaoraz Generalnym Inspektorem Armii Ochot-niczej. Był też prezesem ObywatelskiegoKomitetu Obrony Państwa. 31 VII 1920 r.mianowano go dowódcą frontu północno-wschodniego, a 10 sierpnia tegoż roku –frontu północnego. Wkład Hallera w zwy-cięstwo był duży, dodać należy, że przezcały czas był wśród walczących, przez cowpływał na podniesienie morale wojska.

Po zakończeniu działań wojennych w paź-dzierniku 1920 r. objął funkcję przewod-niczącego Najwyższej Komisji Opiniująceji członka Ścisłej Rady Wojennej. Zweryfiko-wany jako generał broni ze starszeństwemod 1 VI 1919 r., był od 7 I 1921 r. General-nym Inspektorem Artylerii. Od 22 XI 1922do 5 X l923 r. pozostawał w stanie nieczyn-nym. Był wówczas posłem do sejmu z listyChrześcijańskiego Związku Jedności Na-rodowej, członkiem sejmowej komisji woj-skowej i kierował referatem poborowych.Z mandatu poselskiego zrezygnował i po-wrócił do czynnej służby wojskowej. Kie-dy po przewrocie majowym zlikwidowanezostało stanowisko Generalnego Inspekto-ra Artylerii, gen. Haller poprosił o zwolnie-

HALLER JÓZEF

68

nie z wojska. Z dniem 31 VII 1926 r. zostałprzeniesiony w stan spoczynku i w tymżeroku zamieszkał z rodziną w Poznaniu, a odlata 1932 r. w Gorzuchowie na Pomorzu.

W 1923 i 1934 r. odbył podróże do Sta-nów Zjednoczonych, serdecznie witanyprzez tamtejszą Polonię i ówczesnych pre-zydentów Coolidge’a i Roosevelta. Celempodróży w 1934 r. było zwizytowanie wiel-kich skupisk Polaków i uzyskanie pomo-cy finansowej dla byłych żołnierzy „Błę-kitnej Armii”, mieszkających w StanachZjednoczonych oraz zbiórka na fundusz im.Ignacego Paderewskiego, utworzony w celupomocy inwalidom tej armii zamieszkują-cym w Stanach Zjednoczonych. Ta akcjagen. Hallera zakończyła się pełnym suk-cesem. Aktywnie działał w PCK, ZwiązkuHallerczyków, Akcji Katolickiej i Sodali-cji. W 1936 r. wspólnie z Paderewskim, Si-korskim, Witosem i Korfantym zawiązał tzw.Front Morges. Po utworzeniu 10 X 1937 r.Stronnictwa Pracy został prezesem jegoRady Naczelnej.

Haller był aktywnym działaczem skau-tingu, a później harcerstwa. Działalnośćw skautingu rozpoczął w r. 1913. Uczestni-czył jako instruktor w kursie skautowym (14VII–2 VIII 1913) w Skolem. 3 VII 1920 r.został powołany przez tymczasowy zarząd,ukonstytuowany z grona formalnych zało-życieli ZHP (w porozumieniu z naczelnic-twami dzielnicowymi), na funkcję prze-wodniczącego ZHP. Ustąpił z tej funkcji nawłasne życzenie 4 II 1923 r. Stanął na czeleZHP u początków jego dziejów, kiedy niebyły jeszcze ukształtowane jego terenowestruktury; nie był zatwierdzony statut i od-bywał się proces scalania harcerstwa, któryzakończył się na I Walnym Zjeździe w War-szawie (31 XII 1920 – 2 I 1921). Jednocze-śnie w tym czasie miały miejsce ważnewydarzenia, które decydowały o losach na-szego kraju. Były to: krytyczna dla pań-stwa polskiego faza wojny polsko-bolsze-wickiej (lipiec 1920), plebiscyt na Warmiii Mazurach (11 VII 1920), II powstanieśląskie (20–25 VIII 1920), plebiscyt na

Górnym Śląsku (20 III 1921), III powsta-nie śląskie (2 V–VI 1921). We wszystkichtych wydarzeniach z wielkim poświęce-niem uczestniczyli licznie harcerze i har-cerki.

W maju 1921 r. uczestniczył w ZlocieChorągwi Zagłębiowskiej w Łękawie, zor-ganizowanym z okazji ofiarowania ZHPprzez inż. Przedpełskiego, dyrektora kopal-ni węgla kamiennego „Saturn” w ZagłębiuDąbrowskim, majątku Łękawa, z przezna-czeniem na harcerski ośrodek szkoleniowo--rekreacyjny. Od 31 VI do 2 VII 1921 r.uczestniczył w zlocie harcerstwa lwow-skiego, zorganizowanym dla uczczeniadziesięciolecia ruchu harcerskiego weLwowie. Otworzył tu wystawę prac har-cerskich i wygłosił gawędę przy ognisku.Po ustąpieniu w 1923 r. z funkcji Przewod-niczącego ZHP utrzymywał nadal żywy i ser-deczny kontakt z harcerstwem. W 1924 r.na IV Zjeździe Walnym wybrano go w składNaczelnej Rady Harcerskiej i Komisji Od-znaczeń Honorowych. Ponownie włączyłsię do pracy społecznej w harcerstwie, gdyzamieszkał wraz z rodziną w Poznaniu,przy ul Słowackiego 24 (obecnie nr 19). Od1927 do 1931 r. pełnił funkcję przewodni-czącego Zarządu Oddziału WielkopolskiegoZHP. Swoją pracą przyczynił się do rozwo-ju harcerstwa w Wielkopolsce. Utrzymy-wał kontakt z drużynami harcerskimi,interesując się ich pracą, uczestniczył w uro-czystościach rocznicowych drużyn i hufców.Z okazji jubileuszu dziesięciolecia 34. Dru-żyny Harcerzy (wcześniej 2. HarcerskiejDrużyny Żeglarskiej) im. dr. Floriana Hła-ski w Poznaniu napisał artykuł Na dzie-sięciolecie z serdecznymi życzeniami dladrużyny, zamieszczony w księdze pamiąt-kowej wydanej z tej okazji. Napisał rów-nież przedmowę do książki Henryka Glas-sa Na szlaku Chudego Wilka. Z podziemiku Polsce (P. [1932]), zawierającej wspo-mnienia autora dotyczące jego harcerskiejdziałalności konspiracyjnej na terenieRosji. Utrzymywał łączność z harcer-stwem do ostatnich lat swego życia.

HALLER JÓZEF

69

Podczas kampanii 1939 r. w armiiwalczącej nie było dla niego miejsca. Zna-lazł się wśród uchodźców i przed 17 wrze-śnia przekroczył granicę Rumunii. Interno-wany w Suczawie przez ok. 10 dni, już 29 IX1939 r. wyjechał do Bukaresztu i przez Ju-gosławię przedostał się do Francji. 3 paź-dziernika otrzymał nominację na ministrabez teki w rządzie Władysława Sikorskie-go. Dzień później powołany został do służ-by czynnej w WP i pozostawał w dyspozy-cji Naczelnego Wodza. 10 X 1939 r. zostałwyznaczony na przewodniczącego Komi-sji do rejestracji faktów i zbierania doku-mentów – w celu ustalenia przyczyn klę-ski wrześniowej. 29 XII 1939 r. wyjechałdo Stanów Zjednoczonych jako szef „misjidobrej woli”, której celem było m.in. za-znajomienie Polonii amerykańskiej z sytu-acją w Polsce, z programem nowego RząduPolskiego oraz zaapelowanie o wydatnąpomoc dla rodaków w kraju. Do Francjipowrócił w końcu maja 1940 r. Po klęsceFrancji w czerwcu 1940 r. wyjechał przezHiszpanię do Portugalii, skąd przedostałsię do Wielkiej Brytanii. Tam zajmował sięorganizacją polskich szkół i angażowaniemodpowiedniej kadry nauczycielskiej. Pośmierci gen. Władysława Sikorskiego (4 VII1943) 14 lipca podał się do dymisji. Do1947 r. pozostawał do dyspozycji Naczelne-go Wodza. Mieszkał w Londynie. W sierp-niu 1949 r. amerykańscy ochotnicy ufundo-wali mu dom, do którego w tym samymmiesiącu przeprowadził się (61 HangerLane, Ealing W. 5). W r. 1950, ogłoszonymRokiem Świętym, udał się z pielgrzymkądo Rzymu, gdzie został przyjęty na pry-watnej audiencji przez papieża Piusa XII.Jesienią 1952 r. przebywał w Stanach Zjed-noczonych na zaproszenie StowarzyszeniaWeteranów Armii Polskiej w celu wzięciaudziału w uroczystości Dnia Pułaskiego.W październiku 1953 r. odbył pielgrzym-kę do Ziemi Świętej. W 1957 r. ustąpił z Tym-czasowej Rady Jedności Narodowej, doktórej wszedł w 1954 r. z ramienia Stron-nictwa Pracy. Po 1957 r. jego stan zdrowia

stale się pogarszał. 19 V 1960 r. przesłał muswe błogosławieństwo Ojciec Święty JanXXIII.

Zmarł w Londynie 4 VI 1960 r. Depeszekondolencyjne przysłali m.in. prymas Pol-ski kard. Stefan Wyszyński i prezydentFrancji Charles de Gaullle. Został pocho-wany na cmentarzu londyńskim Gunners-bury. Najliczniej u trumny stanęła mło-dzież – harcerze i harcerki oraz studenci.Nabożeństwo celebrował arcybiskup JózefGawlina. W 1993 r. z inicjatywy hm. Woj-ciecha A. Szydłowskiego z Bielska-Białejprochy gen. Hallera zostały sprowadzonedo Polski. Od 24 kwietnia do 14 maja tegożroku trumna z prochami była wystawionaw Kaplicy Pamięci Narodu im. AugustynaKordeckiego na Jasnej Górze. 15 V 1993 r.została złożona w marmurowym sarkofa-gu w kościele garnizonowym św. Agniesz-ki w Krakowie przy ul. Dietla 30.

Był odznaczony m.in. Orderem OrłaBiałego, Krzyżem Srebrnym Orderu Vir-tuti Militari, Krzyżem Walecznych (czte-rokrotnie), francuskim Orderem Legii Ho-norowej II klasy i Krzyżem Wojennym,włoskim Orderem Korony Włoch II klasy,estońskim Krzyżem Wolności II klasy.Otrzymał doktorat honorowy Uniw. India-na Harbor, był patronem jednego z okrę-tów Marynarki Wojennej RP (kanonierki)i honorowym obywatelem Warszawy. Zgod-nie z postanowieniem NRH przyjętym naXIX Zjeździe NRH 27 IV 1924 r. w Lubli-nie, dotyczącym odznak honorowych, gen.Hallerowi zostały nadane wszystkie har-cerskie odznaczenia honorowe i stopieńHonorowego Harcerza Rzeczypospolitej.Istnieją w Polsce jednostki WP nosząceimię gen. Hallera, Stowarzyszenia Halle-rowskie i Hallerowskie Gniazda „Sokoła”.We Władysławowie przy ul. Morskiej 6znajduje się Muzeum gen. Hallera, w któ-rym zgromadzony został bogaty zbiór do-tyczących go pamiątek. Imię gen. Halleranosi wiele ulic i placów w Polsce, a tablicepamiątkowe przypominają o jego pobyciew różnych miejscowościach. W Jurczycach,

HALLER JÓZEF

70

jego rodzinnej miejscowości, w 2001 r. po-wołano 44. Środowiskową Drużynę Har-cerską im. Gen. Józefa Hallera.

W 1903 r. Haller zawarł związek mał-żeński z Aleksandrą Salą (zm. 1952), miałsyna Eryka Marię (ur. 1906).

– Cygan W. K. Słownik biograficzny oficerówLegionów Polskich, t. 1, W. 1992, s. 36–39; – Ak-samitek S. Generał Józef Haller. Zarys biogra-fii politycznej, Kat. 1989; Błażejewski Z dziejów;Czubiński A. Przewrót majowy 1926 r., W. 1989;Englert J. L., Witting J. W harcerskiej służbie.ZHP na obczyźnie 1946–1996, L. 1947; Har-cerstwo a narodziny i początki II Rzeczypospoli-tej (1910–1921), red. M. M. Drozdowski, cz. 2,W. 1998; Haykowski M. Materiały do chronolo-gii historii i tradycji ZHP, „Harc.” 1982, nr 2,s. 22–23 (26–27), nr 3 s. 25 (17); Katafiasz T.Formacje wojskowe o rodowodzie harcerskimw wojnie 1920 r., „Słupskie Studia Historycz-ne” 1998, nr 6, s. 49–80; tenże Skauci i harce-rze w walkach o niepodległość 1914–1921,„Czuwaj” 1998, nr 12, s. 6–7, 1999, nr 1, s. 6–7;Lissowski M. Harcerstwo poznańskie w pierw-szym dziesięcioleciu, P. 1924, s. 65–67; Model-ski I. Józef Haller w walce o Polskę niepodległąi zjednoczoną, T. 1936; Nekrasz W. Harcerze w bo-jach, cz. 2, W. 1931, s. 136–140; Skonka C. Naszlakach Błękitnego Generała, G. 2000; – Hal-ler J. Pamiętniki z wyborem dokumentów i zdjęć,L. 1964; Spraw. Oddziału WielkopolskiegoZHP za r. 1927, P. 1928; toż za r. 1928, P. 1929;toż za r. 1929; P. 1930; toż za r. 1930, P. 1931;toż za r. 1931, P. 1932; „WU” 1925, nr 8/9; Roz-kaz Naczelnictwa ZHP L. 19 z 2 VI 1924; Roz-kaz Naczelnictwa ZHP L. 21 z 6 VI 1925; ListOkólny Naczelnictwa ZHP L. 5 z 2 maja 1924;– Jarczyński K. Haller – harcerzem. List do re-dakcji, „Tyg. Pow.” 1983, nr 1 z 2 stycznia, s. 8;„Harcmistrz” 1924, nr 1, s. 10 [Kronika], 1925,nr 7 [Kronika]; – Arch. Kom. Hist. ChorągwiWielkopolskiej ZHP: Rocznik Statystyczny Ko-mendy Chorągwi Harcerzy w Poznaniu, 1933,s. 25; – dok. w posiadaniu autora: Gadomski A.Moje spotkania z gen. Józefem Hallerem, 1980,mps.

Marian Młodzikowski

HEIL Edward, pseud. Jerzy, Krakow-ski, Scout, Stokłosa (1903–1944), prawnik,

harcmistrz, komendant Poleskiej Chorą-gwi Harcerzy (1933–1935, 1938–1939), ko-mendant Krakowskiej Chorągwi SzarychSzeregów „Ul Smok” (1943–1944).

Urodził się 22 VII 1903 r. w Stryju w ro-dzinie Wilhelma (stolarza) i Katarzyny z We-berów. Miał dwie siostry: Annę i Karolinęoraz trzech braci: Józefa, Wilhelma i Ru-dolfa. W 1906 r. przeniósł się z rodzicamido Przemyśla. Uczęszczał do szkoły ludo-wej, a następnie od 1914 r. do gimnazjum.W tymże roku wstąpił do II PrzemyskiejDrużyny Skautowej. 1 XI 1918 r. wraz z in-nymi harcerzami brał udział w rozbraja-niu żołnierzy austriackich, a następnie –w walkach z Ukraińcami o Przemyśl. W nocyz 3 na 4 XI 1918 r. oddziały ukraińskieopanowały prawobrzeżną część miasta.Strona polska umocniła się na Zasaniu,gdzie harcerze zajęli koszary i utworzylipierwszą załogę przemyską. Walki rozpo-częły się 6 listopada, kiedy Ukraińcy usi-łowali zdobyć lewy brzeg Sanu. Oddziałypolskie dokonały przeciwnatarcia. Na wieśćo walkach z Krakowa wyruszyła podwodzą mjr. J. Stachiewicza tzw. ekspedy-cja przemyska, która od 10 listopada wspól-nie z oddziałami miejscowymi rozpoczęłauwalnianie miasta. Walki przeniosły się w oko-lice Przemyśla i ostatecznie zakończyłykrwawym, ale zwycięskim bojem 13 listo-pada pod Niżankowicami. Po zakończeniuwalk o Przemyśl Heil uczestniczył w wal-kach w obronie Lwowa, a w 1920 r. wstą-pił do Ochotniczej Legii Obywatelskiej,która od lipca do września tegoż roku peł-niła służbę wartowniczą i porządkową. Pozakończeniu służby kontynuował naukę.

W l. 1920–1922 współpracował z re-dakcją miesięcznika „Ku świtom”. Od1922 r., w którym ukończył kurs instruk-torski w Spasie, był drużynowym II Prze-myskiej Drużyny Harcerzy im. KazimierzaPułaskiego. Ukończył I Państw. Gimnazjumim. J. Słowackiego w Przemyślu, zdając ma-turę w czerwcu 1923 r., po czym rozpocząłstudia prawnicze na UJK. 25 V 1923 r. otrzy-mał stopień podharcmistrza. Był miłośni-

HALLER JÓZEF – HEIL EDWARD

71

kiem sportów wodnych i pionierem har-cerskiego żeglarstwa w Przemyślu. Wrazz harcerzami ze swojej drużyny zbudowałłodzie i w 1924 r. z pomocą HarcerskiegoKlubu Sportowego „Czuwaj” zorganizowałdla swojej drużyny spływ Sanem i Wisłą naI Narodowy Zlot Harcerzy w Warszawie.W 1925 r. ośmiu przemyskich harcerzy podjego komendą spłynęło na dwóch łodziachwłasnej konstrukcji w ciągu 14 dni Sanemi Wisłą do Gdańska, kończąc wyprawę obo-zowaniem w Orłowie. W 1926 r. wspólniez Józefem Toczyskim odbył spływ Bugiemz Sokala do ujścia Narwi i dalej pod prąd dojej źródeł w Puszczy Białowieskiej. W tym-że roku założył w Przemyślu pierwszyżeglarski zastęp harcerski, a w roku na-stępnym VI Żeglarską Drużynę Harcerzyim. Jana z Kolna – jedną z pierwszych dru-żyn żeglarskich w Polsce. W 1927 r. byłdelegatem na VII Zjazd Walny ZHP w War-szawie. W tymże roku zorganizował kolej-ny spływ trzema łodziami do Gdańska i naHel, a rok później wyprawę Prutem i Du-najem, zakończoną w Konstancy. W tymczasie pełnił funkcję referenta sportowe-go Komendy Okręgu Związku Strzeleckie-go w Przemyślu. W 1929 r. wraz ze swojądrużyną rozpoczął budowę przystani wod-nej na Sanie (zakończoną w 1932) orazuczestniczył w II Narodowym Zlocie Harce-rzy w Poznaniu, na którym dał pokaz budo-wy szalupy morskiej. W sierpniu 1931 r.ukończył kurs morski w Gdyni, uzysku-jąc patent sternika morskiego. W Harcer-skim Klubie Sportowym „Czuwaj” pełniłfunkcję kierownika sekcji żeglarskiej i nar-ciarskiej (1923–1930) oraz członka zarzą-du klubu. Od 1932 r. był członkiem Ko-mendy Hufca Harcerzy w Przemyślu.

Od 1928 r. pracował w starostwie w Brze-ściu, nadal studiując. W 1929 r. uzyskałtytuł magistra praw. Następnie odbyłpraktykę notarialną. W 1935 r. przeniósłsię do Brześcia nad Bugiem, gdzie podjąłpracę w Urzędzie Powiat. i równocześniezostał komendantem Poleskiej ChorągwiHarcerzy, którą to funkcję pełnił do r. 1935,

a następnie w l. 1938–1939. W 1936 r. zo-stał wicestarostą brzeskim. W roku na-stępnym mianowano go referendarzemUrzędu Wojew. w Brześciu, następnie kie-rownikiem oddziału, a w czerwcu 1939 r.otrzymał nominację na starostę brzeskiego.

Wybuch wojny zastał go w Warszawie,gdzie pełnił służbę w Komisariacie Przy-frontowym, skierowany tam w ostatnichdniach sierpnia 1939 r. Już 3 września do-stał polecenie powrotu do Brześcia, skądprzez Pińsk i Janów Poleski dotarł z ro-dziną do Lwowa. Tam uczestniczył w po-wołaniu do życia Harcerskiej OrganizacjiNiepodległościowo-Wojskowej, a następniepo podporządkowaniu jej Szarym Szere-gom został członkiem Sztabu KomendyObszaru Wschodniego. Od stycznia do poł.1940 r. przebywał w Przemyślu, gdzie pro-wadził hurtowy handel węglem oraz roz-wijał działalność konspiracyjną, po czymw lipcu przeniósł się do Krakowa. Żonę z sy-nami umieścił w Bystrej Podhalańskiej,gdzie podjęła pracę w szkole powszechnej.Sam zamieszkał w domu na Woli Duchac-kiej, prowadząc do końca 1942 r. gospo-darstwo ogrodnicze.

Na przełomie l. 1940 i 1941 pod pseud.Stokłosa podjął pracę w Biurze Informacjii Propagandy przy Komendzie Okręgu AKw Krakowie. Pełnił funkcję zastępcy redak-tora naczelnego „Małopolskiego Biulety-nu Informacyjnego” i należał do redakcjikonspiracyjnego pisma „Watra”. W marcu1943 r. został komendantem KrakowskiejChorągwi Szarych Szeregów, używającpseud. Jerzy.

Na okres kierowania przez Heila Kra-kowską Chorągwią Szarych Szeregówprzypadało znaczące ożywienie jej działal-ności. Przeprowadził reorganizację kra-kowskich Szarych Szeregów, tworząc pio-ny „Zawiszy”, Bojowych Szkół i GrupSzturmowych; w ten sposób powstał świet-nie działający pion drużyn „Zawiszy”, kie-rowany przez phm. Kazimierza Lisińskie-go, pseud. Lisek, utworzono też harcerskąkompanię „Bartek”, wchodzącą w skład

HEIL EDWARD

72

batalionu ochrony sztabu Okręgu AK i przy-stąpiono do organizacji kompanii „Ma-ciek”, która jednak wskutek aresztowańzostała całkowicie rozbita. Za czasów Heilazorganizowano w szerszym zakresie szko-lenia wojskowe obejmujące kursy podcho-rążych i kursy podoficerskie, prowadzonorównież kształcenie podharcmistrzów, roz-winęła się, osiągając znaczne rozmiary,akcja wydawnicza (dwukrotnie ukazały sięspecjalnie przygotowane fałszywe nume-ry „Gońca Krakowskiego” – w lipcu i grud-niu 1943).

Z relacji najbliższych współpracowni-ków wiemy, że wobec aresztowań, jakie do-tknęły krakowskie Szare Szeregi jesienią1943 i w maju 1944 r., Heil czuł się zagro-żony. Jednak postanowił udać się na za-planowane spotkanie z redaktorami har-cerskiej prasy konspiracyjnej – „Watra”,„Czuwaj” i „Na ucho”. 8 V 1944 r. ok. godz.9 przybył do redaktorów, czekających naniego u Adama Kani, pseud. Akant, wy-najmującego pokój przy ul. Grzegórzeckiej14. Było tam już gestapo i mimo tłuma-czenia, że przyszedł tylko coś kupić czysprzedać, Heil został wraz z innymi aresz-towany. Wszystkich przewieziono na ul.Pomorską. Po kilkugodzinnym przesłu-chaniu, w czasie którego podobno przed-stawiono aresztowanym bezsporne dowo-dy działalności konspiracyjnej, osadzonoich w więzieniu przy ul. Montelupich. Przyj-muje się, że hitlerowcy trafili na spotkanie,w którym miał uczestniczyć Heil, śledzącjednego z jego uczestników – EugeniuszaKolanko, który kilka dni wcześniej został za-trzymany, a następnie wypuszczony. W cza-sie przesłuchań Heil niczego nie ujawnił.Niemcy prawdopodobnie nie zorientowa-li się, kogo schwytali. 15 V 1944 r. Son-dergericht skazał go na karę śmierci, coogłoszono na tzw. afiszu śmierci. Zaplano-wana na 26 V 1944 r. akcja odbicia go z rąkNiemców zakończyła się niepowodzeniem.Niemcy nie przywieźli go na przewidywa-ne planem miejsce, a ponadto wskutekrozpoznania żołnierzy dywersji wywiąza-

ła się strzelanina, w czasie której grupauderzeniowa zastrzeliła dwóch żandar-mów (wg innych źródeł celem tej akcji byłoodbicie płk. J. Spychalskiego, pseud. Luty).W odwecie 27 V 1944 r. odbyła się egzeku-cja 40 mężczyzn przy ul. Botanicznej, a jed-nego z następnych dni kolejna egzekucja kil-kudziesięciu osób na terenie obozu w Pła-szowie. W jednej z nich zginął Heil.

8 V 1983 r. na budynku przy ul. Grze-górzeckiej 14 odsłonięto tablicę upamiętnia-jąca fakt aresztowania Heila. 27 V 1994 r.odsłonięto w tym samym miejscu nową ta-blicę, na której zostało umieszczono jegonazwisko obok nazwisk redaktorów har-cerskiej prasy konspiracyjnej aresztowa-nych 8 V 1944 r. i straconych w maju 1944 r.W 1988 r. Rada Narodowa m. Krakowapodjęła uchwałę o nadaniu jednej z ulic naWoli Duchackiej imienia E. Heila. W 2004 r.w 60. rocznicę aresztowania E. Heila w ko-ściele św. Idziego w Krakowie odsłoniętopoświęcona mu tablicę.

Heil został odznaczony Srebrnym Krzy-żem Zasługi (1938), Odznaką Honorową„Orlęta” (1919), „Gwiazdą Przemyśla”(1920), Odznaką Ofiarnych Obywatelskie-go Komitetu Obrony Państwa (1921), Od-znaką XXV-lecia ZHP (1936), OdznakąXX-lecia Harcerstwa Lwowskiego (1932),Odznaką Harcerstwa Przemyskiego (1934),Medalem XV-lecia Odzyskania Morza(1938) i Dyplomem „Za Zasługi na poluPrzysp. Wojsk. i Wych. Fiz.” (1929).

W 1936 r. Heil zawarł związek małżeń-ski ze Stanisławą Augustyniak (1909––1988, nauczycielką). Miał dwóch synów:Romana (zam. w Krakowie) i Jerzego(zam. w Gelnhausen).

– Epitafium dla czterdziestu. Pięćdziesiąta rocz-nica egzekucji przy ul. Botanicznej w Krako-wie, red. Z. Bator [i in.], Kr. 1994, s. 18–19;Gaweł T. Edward Heil ps. „Jerzy”. KomendantSzarych Szeregów w Krakowie, Kr. 1994; Gą-siorowski T. Strzały na Lubicz, „Dziennik Pol-ski” 2002, nr 120 z 24 maja, s. 34; Krakowski S.Harcerze w Przemyślu 1914–1920, „Motywy”1989, nr 51/52 z 20/27 grudnia, s. 11; tenże

HEIL EDWARD

73

Tropami przemyskiego harcerstwa, Przemyśl1998, s. 114–115; Kurowska M. Edward Heil1903–1944, „Harc.” 1987, nr 4, s. 40–47, nr 5,s. 35–43; taż Szare Szeregi; Porębski Krakow-skie; Szare Szeregi; Sławski A. J. HKS „Czu-waj” w Przemyślu (1918–1947), „Harc.” 1989,nr 5, s. 23–29, nr 6, s. 27–34.

Janusz Wojtycza

JJEZIERSKA zamężna Ryczakowa Ma-

ria, pseud. Roma (1904–1989), nauczyciel-ka, harcmistrzyni, komendantka Kielec-kiej Chorągwi Harcerek (1945–1949).

Urodziła się 5 IX 1904 r. w Skarżysku--Kamiennej w rodzinie robotniczej Stanisła-wa i Marii z Dąbrowskich. Miała siostrę Le-okadię (1919–1981, zamężną Kawecką,harcerkę i łączniczkę AK, pseud. Lodzia,po wojnie aresztowaną i przesłuchiwanąprzez Urząd Bezpieczeństwa). Uczęszczałado gimnazjum w Skarżysku Kamiennej.Do ZHP wstąpiła w r. 1919, w tymże rokuzłożyła przyrzeczenie harcerskie na ręceMarii Wocalewskiej i otrzymała stopieńochotniczki. W l. 1920–1923 pełniła funk-cję zastępowej i prowadziła koedukacyjnągromadę wilcząt. Razem ze swoim zastę-pem uczestniczyła w Pogotowiu Harcerekw r. 1920, pełniąc dyżury samarytańskiena dworcu w Skarżysku. Zdobyła wówczasdwa kolejne stopnie: samarytanki i pio-nierki. Po ukończeniu kursu dla drużyno-wych zorganizowanego przez ChorągiewMazowiecką w Morgownikach, którego ko-mendantką była Kazimiera Tyszkówna(zamężna Świętochowska), otrzymała sto-pień instruktorski – drużynowa po próbie.

W l. 1924–1929 odbyła studia z zakre-su historii na UW. W tym czasie była człon-kinią I Akademickiej Drużyny Harcerek

im. Stefana Żeromskiego; drużyna ta po-dejmowała różne prace społeczne, m.in.zbiórkę odzieży i innych przedmiotów dlapowodzian oraz dyżury w bibliotece 6. ppLegionów na Pradze. Jezierska pomagaławówczas także w pracy sekretariatu w Głów-nej Kwaterze Żeńskiej (GKŻ), gdzie m.in.przepisywała arkusze powizytacyjne spo-rządzane przez Marię Wocalewską. Pod-czas ferii wiosennych w 1928 r. pomagaław prowadzeniu kursu zastępowych Jani-nie Sokołowskiej (zamężnej Kamińskiej),która z ramienia GKŻ pełniła funkcję re-ferentki chorągwi radomskiej i kieleckiej.W 1929 r. prowadziła obóz letni hufca har-cerek ze Skarżyska w Rzucowie k. Chlewisk.

Po ukończeniu studiów otrzymała sto-pień magistra filozofii w zakresie historii.We wrześniu 1929 r. rozpoczęła pracę za-wodową jako nauczycielka historii i geo-grafii w gimnazjum w Rypinie, gdzie praco-wała do 1932 r. W szkole tej w l. 1929–1932prowadziła drużynę harcerek. W rokuszkolnym 1932/1933 pracowała jako na-uczycielka historii i geografii w gimna-zjum w Płońsku, gdzie również była dru-żynową. Uczestniczyła w obozie HufcaHarcerek Płońsk. W l. 1934–1937 pracowa-ła w gimnazjum Tow. Oświatowego w Kole,woj. łódzkie, tu również prowadząc dru-żynę harcerek. Wzięła udział w obozieprzedzlotowym Hufca Harcerek Koło, a na-stępnie wraz ze swą drużyną uczestniczy-ła w lipcu 1935 r. w Jubileuszowym ZlocieHarcerstwa Polskiego w Spale (w składziekadry obozu Łódzkiej Chorągwi Harcerek).W 1938 r. przeniosła się do Kielc. W l. 1938––1939 była nauczycielką historii i kierow-niczką Gimnazjum im. M. Curie-Skłodow-skiej w Kielcach oraz drużynową harcerek.Wzięła udział w kursie dla drużynowychKieleckiej Chorągwi Harcerek, tzw. obo-zie służby w lipcu 1939 r. w Kartoszynienad Jez. Żarnowieckim.

W sierpniu 1939 r. została mianowanakomendantką Hufca Harcerek w Kielcach.Funkcję hufcowej pełniła do r. 1943, kie-dy została referentką służby łączności Woj-

HEIL EDWARD – JEZIERSKA MARIA

74

skowej Służby Kobiet Obwodu AK. Szko-lenie harcerek do służby łączności byłoprowadzone w jej mieszkaniu. Przez całyokres okupacji pracowała w tajnym naucza-niu, głównie na kompletach zorganizowa-nych w Kielcach przez Marię Opielińską,byłą dyrektorkę kieleckiego gimnazjum im.Bł. Kingi. W czasie wojny, po ukończeniukursu podharcmistrzowskiego (w 1943 r.w Skolimowie) i kursu harcmistrzowskiego– 19 III 1944 r. została mianowana harcmi-strzynią.

W marcu 1945 r. została aresztowanaprzez Urząd Bezpieczeństwa i była więzio-na w Kielcach w areszcie przy ul. Śliskiej.W l. 1945–1952 pracowała jako nauczyciel-ka historii w Kielcach w Liceum Ogólno-kształcącym (LO) im. Bł. Kingi, a późniejw LO Tow. Przyjaciół Dzieci nr 1.

Od jesieni 1945 r. pełniła funkcję ko-mendantki Kieleckiej Chorągwi Harcerek.W 1946 r. brała udział w Zlocie Młodzieżyw Szczecinie jako komendantka delegacjiKieleckiej Chorągwi Harcerek, a w lecietegoż roku w II Centralnej Akcji Szkole-niowej (CAS). Kielecka Chorągiew Harce-rek rozbiła swoje obozy nad jez. Lopaciena Kaszubach. Po połączeniu chorągwiżeńskiej i męskiej w 1949 r. została zastęp-czynią komendanta Kieleckiej ChorągwiHarcerstwa. Uczestniczyła w szkoleniudrużynowych, wizytowała obozy i zimowi-ska. W harcerstwie działała do 1950 r.

W l. 1952–1958 była kierowniczką sek-cji historii w Warszawskim Ośrodku Do-skonalenia Kadr Oświatowych. W 1958 r.rozpoczęła pracę jako nauczycielka historii,propedeutyki, filozofii, logiki i nauki o Pol-sce i świecie współczesnym w LO im. Kró-lowej Jadwigi w Warszawie. W 1966 r.przeszła na emeryturę z prawem naucza-nia na tzw. godzinach. Pracowała do 1974 r.

Po Zjeździe Łódzkim w grudniu 1956 r.powróciła do czynnej pracy w harcerstwie.W l. 1957–1958 była zastępczynią komen-danta Kieleckiej Chorągwi Harcerstwa ds.szkolenia oraz przewodniczącą KomisjiWeryfikacyjnej Chorągwi. Podczas waka-

cji 1957 r. uczestniczyła w Akcji Szkolenio-wej Chorągwi Kieleckiej w Sielpi. W 1958 r.wzięła udział w CAS pod Złocieńcem w ra-mach zgrupowania trzech chorągwi: kielec-kiej, opolskiej i łódzkiej. W tymże roku do-znała skomplikowanego złamania nogi, naskutek czego przerwała czynną działalnośćw harcerstwie. Wyszła za mąż i na stałezamieszkała w Warszawie.

Po 1980 r. wstąpiła do kręgu instruk-torskiego „Łysica-Skała” w Warszawie.Wcześniej, odpowiadając na apel byłej ko-mendantki Kieleckiej Chorągwi HarcerekJózefiny Łapińskiej, wspólnie z MariąGuca-Rutkowską i Marią Fiedler-Moraw-cową opracowała Materiały do historiiharcerstwa żeńskiego. Chorągiew Kielec-ka, składające się z czterech części: cz. 1.Historia lat 1910–1939, cz. 2. Lata 1939––1945, cz. 3. Życiorysy harcerek, które zgi-nęły i zmarły, cz. 4. Wykazy służby instruk-torek Chorągwi Kieleckiej. Wygłaszała re-feraty na sesjach organizowanych przezKom. Hist. Chorągwi Kieleckiej ZHP im.S. Żeromskiego. Opublikowała m.in. Kie-lecka Chorągiew Harcerska w latach 1939––1945 (w: Harcerstwo Kielecczyzny w walcez hitlerowskim okupantem w l. 1939–1945,red. R. Mazur, A. Rembalski, K. 1981, s. 20––39) oraz Harcerstwo Żeńskie na Kielec-czyźnie w latach 1912–1939 (w: Z dziejówharcerstwa na Kielecczyźnie 1912–1982,red. A. Rembalski, K.–Sielpia 1982, s. 24––64).

Zmarła 9 VI 1989 r. w Warszawie. Pocho-wana została na cmentarzu Powązkowskim.

Była odznaczona Krzyżem KawalerskimOrderu Odrodzenia Polski, Srebrnym Krzy-żem Zasługi, Złotą Odznaką Związku Na-uczycielstwa Polskiego, Krzyżem „Za Zasłu-gi dla ZHP” z „Rozetą-Mieczami”, Odznaką„Za Zasługi dla Kielecczyzny”.

– Pabis M. Odeszli na wieczną wartę, K. 2000,s. 212–213; – Jezierska-Ryczakowa M. Harcer-stwo żeńskie na Kielecczyźnie w l. 1912–1939,w: Z dziejów harcerstwa na Kielecczyźnie 1912––1982, red. A. Rembalski, K.–Sielpia 1982, s. 24––64; taż Kielecka Chorągiew Harcerska w l. 1939–

JEZIERSKA MARIA

75

–1945, w: Harcerstwo Kielecczyzny w walce z hi-tlerowskim okupantem w l. 1939–1945, red. R. Ma-zur, A. Rembalski, K. 1981, s. 20–39; RembalskiA. Kalendarium harcerstwa na Kielecczyźnie1911–1981, K. 1982; – AP w K.: Guca-Rutkow-ska M., Fiedler-Morawiec M., Jezierska-Rycza-kowa M. Materiały do historii harcerstwa żeń-skiego. Chorągiew Kielecka, cz. 1––4, mps; Arch.Kom. Hist. Chorągwi Kieleckiej ZHP: Jezier-ska-Ryczak M. Ankieta biograficzna byłejochotniczki Związku Harcerstwa Polskiego;MH: Jarzembowski, Kuprianowicz Harcmi-strzynie i harcmistrze.

Andrzej Rembalski

JINDRA Cezary Czesław (1890–1969),archiwista, kreślarz, zastępowy pierwsze-go zastępu w Poznaniu (1912), drużyno-wy Drużyny Skautowej „Piast” w Pozna-niu (1913).

Urodził się 27 VIII 1890 r. w Poznaniu.Jego ojciec, z zawodu krawiec damski, byłCzechem, matka była narodowości pol-skiej. Wiadomo, że towarzyszem jego dzie-cięcych zabaw był m.in. przyszły pisarz i pod-różnik Arkady Fidler; w domu, w którymmieszkał Jindra, znajdował się zakład che-migrafii Fidlerów. Mając 19 lat, Jindrawstąpił do Tow. Gimnastycznego „Sokół”.Jednak przynależność do „Sokoła” nie wy-starczała mu. Latem 1912 r. kupił w księ-garni Leitgebra wystawione w oknie cza-sopismo „Skaut”. Pod wpływem tej lekturypodjął decyzję zorganizowania zastępuskautowego. Prawie w tym samym czasie,w sierpniu 1912 r. uczestniczył w teore-tyczno-praktycznym kursie skautowym,który prowadziło w Poznaniu dwóch in-struktorów przybyłych ze Lwowa, Tade-usz Strumiłło i Jerzy Grodyński. Na za-kończenie kursu, 7 września tegoż roku,odbyła się pierwsza harcerska wycieczka,zapłonęło harcerskie ognisko i po razpierwszy zaśpiewano w Wielkopolsce RotęMarii Konopnickiej. W parę tygodni później,17 X 1912 r. z inicjatywy Jindry w mieszka-niu Henryka Śniegockiego przy ul. Pół-wiejskiej 13 (obecnie dom ten, na którym

umieszczono w 1982 r. tablicę pamiąt-kową, nosi nr 11) odbyła się zbiórka, naktórej przyrzeczenie złożyli: Jindra – za-stępowy, Wincenty Wierzejewski – zastęp-ca, Leonard Skowroński, Józef Wolski,Witold Gruszczyński i H. Śniegocki. W tensposób powstał zastęp skautów „Poznań”.

W styczniu 1913 r. Jindra jako podda-ny austriacki otrzymał policyjny nakazopuszczenia granic Rzeszy niemieckiej.Nakazu nie wykonał, opuścił dom rodzinnyi przebywał u krewnych oraz znajomychna peryferiach miasta i w okolicznych wio-skach. Utrzymywał nadal kontakt ze skau-tami i rodziną, chociaż działalność orga-nizacyjną musiał ograniczyć, niemniej brałudział w ważniejszych zbiórkach i mani-festacjach patriotycznych. Był w tym cza-sie drużynowym drużyny „Piast”, w którąprzekształcił się zastęp „Poznań”. W cza-sie jednej z wycieczek w Kobylempolu zo-stał ostrzeżony, że policja niemiecka jestna jego tropie. Zmuszony był zatem roz-stać się z drużyną, przekazując w czasiewycieczki w maju 1913 r. w okolicy wsi Ko-narskie k. Bnina jej kierownictwo W. Wie-rzejewskiemu. W lipcu 1913 r. został aresz-towany przez tajną policję i przebywałprzez jakiś czas w więzieniu śledczym przyul. Młyńskiej w Poznaniu. Zaocznie ska-zano go na wydalenie z Rzeszy niemiec-kiej i odtransportowano do stacji Oświę-cim na granicy Austrii. Dalej bez eskortyudał się do Lwowa.

Do Poznania wrócił w 1918 r. i zgłosiłsię w Komendzie Polskiej Organizacji Woj-skowej Zaboru Pruskiego przy ul. Garbary.Z chwilą wybuchu powstania wielkopol-skiego z bronią w ręku uczestniczył w pa-trolowaniu ulic, zajmowaniu Fortu Grolmani walkach o lotnisko Ławica. W 1. KompaniiSkautowej 1. Pułku Strzelców Wielkopol-skich otrzymał stopień sierżanta i zostałodznaczony Krzyżem Walecznych po razpierwszy. Po zakończeniu działań wojen-nych został zdemobilizowany. Podjął pra-cę w wydz. zdrowia Urzędu Miejskiego.W l. 1933–1939 pracował w Ubezpieczalni

JEZIERSKA MARIA – JINDRA CEZARY

76

Społecznej przy ul. Dąbrowskiego jako ar-chiwista i kreślarz. Nadal był czynny w har-cerstwie. Wszedł w skład Kom. Hist. po-wołanej w 1934 r. przez I Zjazd b. Harcerzy,a zatwierdzonej przez Zarząd OddziałuWielkopolskiego ZHP, której przewodni-czył hm. Czesław Sworowski. W 1936 r.został pierwszym przewodniczącym sek-cji niepodległościowej harcerzy i jednocze-śnie kierownikiem zbiornicy pamiątekharcerskich. O jego pracy na tym stano-wisku można przeczytać w Spraw. Okrę-gu Wielkopolskiego ZHP za rok 1936:Składnica Pamiątek Harcerskich pod sprę-żystym kierownictwem działacza CzesławaJindry znacznie powiększyła ilość posiada-nych pamiątek, gromadząc zwłaszcza z okre-su walk o niepodległość ciekawy historycz-ny materiał dowodowy, a zwłaszcza wielkieilości fotografii. [...] Składnica w tym rokudwukrotnie urządziła pokaz swych zbio-rów. Jindra pozostał wierny swej pasji hi-storyka-zbieracza aż do wybuchu II wojnyświatowej.

We wrześniu 1939 r. niezwłocznie włą-czył się w działalność konspiracyjną, sku-piając wokół siebie seniorów harcerstwa.Niestety, działalność ta trwała krótko, bojuż 11 IV 1940 r. został aresztowany przezgestapo w mieszkaniu przy ul. Chwalisze-wo (mieszkał tam z rodziną w małym po-koiku, bowiem jego mieszkanie zostało jużwcześniej zajęte przez Niemców przyby-łych z Rzeszy). Niespełna dwa tygodnieprzebywał w Forcie VII. 20 kwietnia kil-kuset więźniów Fortu VII wywieziono doDachau, a wśród nich, według relacji na-ocznego świadka, wniesiono na noszach dowagonu kolejowego pobitego Jindrę.Pierwsza wiadomość o jego dalszych losachdotarła do rodziny w maju 1940 r. W oboziezagłady w Dachau przebywał jako nr 5 133przeszło pięć lat. W obozie przeprowadzo-no na nim operację, która spowodowałastraszliwe okaleczenie i przysporzyła mustałych cierpień.

W lipcu 1945 r. powrócił do rodzinnegomiasta schorowany i przygnębiony. Zaczął

pracować w służbie zdrowia. W 1957 r.przeszedł na emeryturę. Przez cały tenczas był czynny w kołach seniorów har-cerstwa. Do pełnego zdrowia już nie wrócił.

Zmarł 31 X 1969 r. w ogromnych cierpie-niach, które były następstwem zbrodniczejdziałalności lekarzy niemieckich w oboziekoncentracyjnym. Pochowano go w Kwate-rze Powstańców Wielkopolskich na cmen-tarzu Junikowskim w Poznaniu.

Został odznaczony Krzyżem Niepodległo-ści, Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodze-nia Polski, Krzyżem Walecznych (dwu-krotnie), Medalem Zwycięstwa i Wolności,harcerską Odznaką „Wdzięczności”, od-znaką „Orląt”, Honorową Odznaką Przyja-ciół Harcerstwa. Otrzymał ryngraf za dzia-łalność niepodległościową w l. 1912–1920oraz dyplom „Za dzielność i wierną służ-bę Ojczyźnie ku pamięci przebytych bo-jów w obronie Lwowa i Kresów Wschod-nich w r. 1918/1919”.

W małżeństwie z Teresą Schrodke miałtroje dzieci: syna Benona i dwie córki, Ja-dwigę i Marię. Dwoje starszych dzieciNiemcy chcieli matce odebrać, stwierdza-jąc, że są typu germańskiego. Żona Jindryumieściła je u krewnych w Poznaniu i uzgod-niła z siostrą, zamieszkałą w Berlinie, żebędzie przysyłała do niej listy, mająceświadczyć, że to ona wychowuje jej dzieci– w ten sposób uratowała je przed zgerma-nizowaniem.

– Błażejewski Z dziejów; Derda J. Cezary Cze-sław Jindra (1890–1969) „Harc.” 1984, nr 11,s. 32–33; Lissowski M. Harcerstwo poznańskiew pierwszym dziesięcioleciu, P. 1924; – XIIISpraw. Oddziału Wielkopolskiego ZHP za r. 1934,P. [1935]; XV Spraw. Okręgu WielkopolskiegoZHP za r. 1936, P. [1937] [cytat]; XVII Spraw.Okręgu Wielkopolskiego ZHP za r. 1938, P.[1939]; – wypisy z „Kuriera Poznańskiego” z 14V 1932; – dok. ze zbiorów Mariana Czyw-czyńskiego: Jindra C. Wspomnienia z okresutworzenia zastępu skautowego, rks; notatkaMariana Czywczyńskiego z rozmowy z wdowąpo C. Jindrze z 1983 r.

Józef Derda

JINDRA CEZARY

77

KKACHEL Józef (1913–1983), inżynier

górnik, harcmistrz, Naczelnik ZHP w Niem-czech (1935–1939).

Urodził się 6 IX 1913 r. w Bytomiu w ro-dzinie Karola (górnika, działacza Zjedno-czenia Zawodowego Polskiego) i Paulinyz Kupków (aktywnej w Tow. Polek). At-mosfera domu rodzinnego sprawiła, żewszystkie dzieci działały w organizacjachpolskich, w tym w harcerstwie; najstarszysyn Franciszek był drużynowym harcerzy.

Kachel uczęszczał do szkoły powszech-nej, a potem do niemieckiej wieczorowejszkoły handlowej. Po II wojnie światowejukończył Technikum Górnicze, a następ-nie w 1957 r. studia na Akademii Górni-czo-Hutniczej w Krakowie, uzyskując dy-plom inżyniera górnika.

Z walką o Polskę zetknął się już jakoośmioletni chłopiec w czasie III powstaniaśląskiego, w którym brał udział jego starszybrat. Pozwoliło mu to szybko zrozumiećsprawy Polaków walczących o zachowaniepolskości i o powrót Polski w piastowskiegranice. W 1924 r. wstąpił do II DrużynyHarcerzy im. Zawiszy Czarnego, której dru-żynowym był jego starszy brat Franciszek.Przynależność do drużyny dostarczała wie-lu atrakcji, a szczególnie ciekawe i niezapo-mniane wrażenia dawały mu wycieczki or-ganizowane tak w najbliższej okolicy, jakrównież na teren Polski – do Krakowa, War-szawy, w Beskidy i Tatry. W drużynie tejpełnił różne funkcje.

Pracę zawodową podjął w 1929 r. jakopraktykant w Konsulacie Generalnym RPw Bytomiu. Gdy w 1931 r. konsulat tenzostał przeniesiony do Opola, przeniósł siętam również i wstąpił do KoedukacyjnejDrużyny Harcerskiej im. Bronisława Ko-raszewskiego. Wkrótce został drużyno-wym, a po zorganizowaniu kilku drużyn

w ośrodkach wiejskich powiatu opolskie-go – hufcowym w Opolu. Od 1934 r. praco-wał w Biurze Związku Polaków w Niem-czech w Opolu.

W latach trzydziestych w Niemczech to-czyła się walka nie tylko o przetrwaniepolskiego harcerstwa na tym terenie, alerównież o jego rozwój wszędzie tam, gdzieżyli Polacy skazani na wynarodowienie. Jużw 1933 r. wystąpiło wiele utrudnień w pra-cy ZHP w Niemczech (ZHPwN), szczegól-nie w zakresie organizowania wycieczekoraz wystąpień publicznych, a bojówki hi-tlerowskie spod znaku SA (Sturm-Abte-ilung) rozpoczęły nagonkę na polskąmniejszość narodową. Jednak drużynyharcerskie, narażone na napaści ze stro-ny hitlerowców, kontynuowały swoją dzia-łalność. W lipcu 1934 r. zorganizowano naŚląsku dwa obozy – męski i żeński, w któ-rych wzięli udział także harcerze i harcer-ki z Berlina i Lipska, a przyjeżdżały donich wycieczki harcerzy z większych miastŚląska. Obóz męski zorganizowany zostałw Borkach Wielkich, pow. Olesno, a obózżeński natomiast w Gwoździanach, pow.Dobrodzień. W sierpniu 1934 r. Kachel po-prowadził wycieczkę rowerową do Warsza-wy na odbywający się tam II Zjazd PoloniiZagranicznej, na którym został powołanyŚwiatowy Związek Polaków z Zagranicy. Po-lonia z Niemiec była reprezentowanaszczególnie licznie i wystąpiła po razpierwszy ze znakiem Rodła (stylizowanybieg Wisły z królewskim miastem Krako-wem). Dzięki tym działaniom harcerstwozdobyło popularność wśród Polaków naŚląsku jako organizacja skutecznie upo-wszechniająca wartości patriotyczne i prze-ciwdziałająca akcji germanizacyjnej. Prze-niesienie siedziby Naczelnictwa z Bytomiado Opola w 1935 r. dało Kachlowi możnośćwpływu na harcerstwo polskie w całychNiemczech.

Wyróżniający się wśród instruktorówharcerskich swoimi zdolnościami organi-zatorskimi, w 1934 r. został wybrany sekre-tarzem Zarządu Głównego, a 14 IV 1935 r.

KACHEL JÓZEF

78

Naczelnikiem ZHPwN. Pełniąc tę funkcję,prowadził na Opolszczyźnie szereg kursówszkoleniowych i obozów dla harcerzy z ca-łych Niemiec. Pod jego komendą ZHPwNwziął udział w Jubileuszowym Zlocie Har-cerstwa Polskiego w Spale w lipcu 1935 r.Wobec coraz bardziej narastającego nie-bezpieczeństwa germanizowania młodzie-ży polskiej ustalił konkretny programprzeciwdziałania wynarodowieniu Pola-ków dla całego ZHPwN. Program ten wrazz kierowniczym zespołem ZHPwN reali-zował bardzo dynamicznie, o czym świadcząwyniki ich pracy. Za jego kadencji nastą-pił znaczny rozwój harcerstwa na terenieNiemiec, mimo szykanowania go przezwładze hitlerowskie. Stan liczebny orga-nizacji wynosił wtedy 2 765 członków, a po-nad drugie tyle należało do drużyn nie-czynnych z powodu wcielenia harcerzy dowojska lub Arbeitsdienstu. Hufce harcerskieistniały we wszystkich większych skupi-skach polskich w Niemczech, a należący donich harcerze brali udział w 1938 r. w Kon-gresie w Berlinie zorganizowanym z oka-zji jubileuszu 25-lecia harcerstwa polskie-go w Niemczech oraz w zlocie młodzieżypolskiej na Górze św. Anny.

Kachel otrzymał stopień podharcmi-strza w 1935 r. po ukończeniu kursu in-struktorskiego Krakowskiej ChorągwiHarcerzy w Dolinie Chochołowskiej, a sto-pień harcmistrza w 1937 r. po indywidu-alnym przeszkoleniu instruktorskim podkierunkiem Leona Marszałka, członkaGłównej Kwatery Harcerzy i Działu Zagra-nicznego Naczelnictwa ZHP.

Działał nie tylko w harcerstwie, ale teżw innych organizacjach polskich: w chó-rze „Echo”, Tow. Śpiewaczym „Lutnia”,Polskim Klubie Jazdy Konnej i ZwiązkuPolaków w Niemczech. Należał do kręguczołowych działaczy polskich Opolszczy-zny. Jego wielkie zaangażowanie było po-wodem aresztowania go przez Niemców napoczątku września 1939 r. Zostali aresz-towani również jego bracia: Franciszek,Augustyn i Paweł. Józef i Franciszek, jak

i wielu innych działaczy polskich, zostalizesłani do obozu koncentracyjnego w Bu-chenwaldzie. Najmłodszy brat Paweł zostałwcielony do wermachtu i poległ na froncie.J. Kachel przeżył pobyt w obozie, trwają-cy 5 lat i 8 miesięcy. Działał w obozowymruchu oporu. Po powrocie osiedlił się w ro-dzinnym Bytomiu. Szczególnym powodemsatysfakcji i radości był dla niego powrótŚląska w granice Polski, co stało się m.in.dzięki prowadzonej przez niego walce.

Po zakończeniu wojny kontynuując pra-cę zawodową i naukę, włączył się w działal-ność społeczną. Był dyrektorem górniczymI stopnia, inspektorem Bytomskiego Zjed-noczenia Przemysłu Węglowego i przewod-niczącym Rady Zakładowej Zjednoczenia.Pełnił funkcje społeczne: radnego Miej-skiej Rady Narodowej w Bytomiu, posłana Sejm PRL (1957–1961), wiceprzewod-niczącego sejmowej Komisji Ziem Zachod-nich, był również członkiem PrezydiumRady Naczelnej Tow. Rozwoju Ziem Za-chodnich, Zarządu Obwodu PolskiegoZwiązku Zachodniego w Bytomiu, Zarzą-du Tow. Miłośników Bytomia. Pracowałw Komisji Zagospodarowania Odry Tow.Ziem Zachodnich, a następnie kontynu-ował te prace w Inst. Śląskim w tzw. Ko-misji Odry. Był członkiem Głównej KomisjiBadania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce.Wraz z żoną Pauliną reaktywował chór„Halka”, którego prezesem pozostawałprzez wiele lat.

Po powrocie z obozu wrócił do pracyharcerskiej. 23 IV 1945 r. na ZjeździeOkręgu ZHP w Katowicach został wybra-ny w jego skład jako komendant obszarudla Śląska Opolskiego; jednocześnie objąłfunkcję zastępcy komendanta Śląsko-Dą-browskiej Chorągwi Harcerzy ds. terenówZiem Odzyskanych. Przez lata spotykał sięz młodzieżą i gromadził wokół siebie wie-lu podkomendnych z czasów przedwojen-nych. Po przejściu w 1975 r. na emeryturęrozpoczął porządkowanie odnalezionychw tym czasie dokumentów ZHPwN orazzaproponował utworzenie działu harcer-

KACHEL JÓZEF

79

stwa ze znakiem Rodła w lilijce w budyn-ku Muzeum Czynu Powstańczego na Górześw. Anny. Następnie włączył się w organi-zację obchodów 70-lecia Harcerstwa Pol-skiego w Niemczech, a także uczestniczyłw Zlocie Pokoleń, zorganizowanym z tejokazji przez Opolską Chorągiew ZHP. Ogło-sił fragmenty swoich wspomnień w pracachzbiorowych: Wspomnienia Opolan (Opole1965), Nie rzucim ziemi skąd nasz ród.Wspomnienia instruktorów ZHP w Niem-czech (Opole 1987), ponadto zostały opubli-kowane jego Listy z Buchenwaldu (Opole1988).

Zmarł 11 XI 1983 r. w Bytomiu. Zostałpochowany na tamtejszym cmentarzuprzy ul. L. Staffa.

Był odznaczony Krzyżem Komandorskimi Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodze-nia Polski, Orderem Sztandaru Pracy I kla-sy, Złotym Krzyżem Zasługi, MedalemZwycięstwa i Wolności, Złotym KrzyżemHarcerskiego Odznaczenia Honorowego„Za Zasługę” oraz Złotym Krzyżem „ZaZasługi dla ZHP”.

W 1937 r. zawarł związek małżeńskiz Pauliną Machottą (zm. 2003, pracownicąKonsulatu RP w Bytomiu i Opolu, druży-nową harcerską). Miał syna Andrzeja Jac-ka (ur. 1938).

– Bytomski słownik biograficzny, red. J. Drabi-na, Bytom 2004, s. 109–110; – Gajdzik P. PamięciJózefa Kachla, „HR” 1984, nr 1, s. 6–11; Kapi-szewski H. Dzieje ruchu harcerskiego w Niem-czech w okresie 1920–1936, „Pokolenia” 1967,nr 3, s. 7–25, nr 4, s. 63–93; Kiewicz A. Z dziejówZwiązku Harcerstwa Polskiego w l. 1944–1950,Oleśnica 1989; Laskowski P. Józef Kachel(1913–1983), „Harc.” 1985, nr 1, s. 35–45; Sikor-ski Harcerskie odznaki, s. 126; – Kachel J. Mojaharcerska służba Polsce, w: Nie rzucim ziemi skądnasz ród. Wspomnienia instruktorów ZwiązkuHarcerstwa Polskiego w Niemczech, Opole 1987,s. 20–40; Kachel P. Wspomnienia z lat walki o pol-skość Bytomia, w: Szkice z dziejów Bytomia, t. 6,Bytom 1984, s. 159–173; – AP w Kat.: zesp. 659,Polski Związek Zachodni, Zarząd Obwodu w By-tomiu, zesp. 1756, Wojew. Komitet PPS w Kat.,zesp. 1793, Komitet Wojew. PZPR w Kat., zesp.

196, Komenda Chorągwi ZHP w Kat.; Studenc-ki Z. Wybrane problemy ruchu młodzieżowegow woj. śląsko-dąbrowskim w l. 1945–1950.Opracowanie materiałowe, Kat., mps; – inf.Aleksandra Winnickiego.

Krzysztof Wojtycza

KAMIENIECKA zamężna Kamieniec-ka-Grycko Wanda, pseud. Czarna Wanda(1910–1999), archeolog, harcmistrzyni,komendantka Warszawskiej ChorągwiHarcerek (1942–1944), przewodniczącaZarządu Okręgu ZHP Stany Zjednoczone(1952–1956).

Urodziła się 5 IX 1910 r. w Warszawie.Wychowywała ją babka, ponieważ wkrótcepo jej przyjściu na świat rodzice rozwie-dli się i założyli nowe związki. Ukończy-ła Państw. Gimnazjum im. Emilii Plater.W gimnazjum wstąpiła do działającej tam15. Warszawskiej Drużyny Harcerek(WDH) im. Tomasza Zana. Zdobyła kolej-ne stopnie harcerskie, łącznie z przezna-czonym dla starszych dziewcząt stopniemprzewodniczki. Po maturze studiowała ar-cheologię przedhistoryczną na UW. Przezcały okres studiów była prezesem KołaPrehistoryków.

W 1930 r. ukończyła kurs drużynowychi na polecenie drużynowej Marii Polkow-skiej utworzyła zastęp w szkole powszech-nej przy Zborze Ewangelickim. W lecietegoż roku na zlocie starszyzny w Kiełpi-nach zgłosiła się do drużyny artystycz-nej, kierowanej przez Henrykę Braunową.W 1932 r. ukończyła w Brennej k. Skoczowakurs podharcmistrzowski, prowadzonyprzez hm. Marię Jiruską i objęła prowadze-nie 26. WDH im. Emilii Szczanieckiej przySzkole Powszechnej nr 89 na Pradze (pro-wadziła ją do 1939); dziewczęta pochodzi-ły z ubogich środowisk robotniczych, a zaję-cia harcerskie pozwalały im wyrwać sięz ciasnoty mieszkaniowej i zapomnieć o kło-potach materialnych. Kamieniecka zorga-nizowała obóz w Młynowie k. Dubna, pod-czas którego zadzierzgnięto serdeczne

KACHEL JÓZEF – KAMIENIECKA WANDA

80

stosunki z miejscową ludnością, a harcerkipełniły we wsi służbę sanitarną.

30 V 1933 r. otrzymała stopień podharc-mistrzyni. W lipcu 1934 r. na zlecenie Ko-mendy Chorągwi prowadziła k. Lidzbarkakolonię letnią dla dzieci podoficerów zawo-dowych. W sierpniu 1936 r. zorganizowaładziesięciodniową wędrówkę pieszą z Grod-na przez Druskienniki do Wilna, a w dwalata później obóz na Polesiu Wołyńskimpołączony ze zwiedzaniem Lwowa. Aby sfi-nansować udział dziewcząt w obozie, or-ganizowała przez cały rok szkolny pracęzarobkową drużyny. Na JubileuszowymZlocie Harcerstwa Polskiego w Spale w lip-cu 1935 r. powierzono jej Centralę Gospo-darczą Zlotu Harcerek. W l. 1936–1938uczestniczyła w pracach Komendy HufcaPraga.

W styczniu 1938 r. zdała egzamin ma-gisterski. Przez cały okres studiów zara-biała na swoje utrzymanie, m.in. jako ma-szynistka i bibliotekarka. W l. 1936–1937była kierownikiem Oddziału Archeologiiw Muzeum Etnograficznym w Łodzi. Pra-cowała tam przez dwa tygodnie w miesią-cu. Wojna przerwała jej pracę zawodowąw dziedzinie archeologii, do której już ni-gdy nie powróciła.

W pierwszym tygodniu września 1939 r.jej mąż Stanisław jako inżynier radiowiecprzydzielony został do Kierownictwa Zaopa-trzenia Lotnictwa i ewakuowany z Warsza-wy do Lwowa, gdzie otrzymał rozkaz prze-kroczenia granicy rumuńskiej (bez prawazabrania żony). Znalazł się w Anglii, gdziezorganizował tajną sieć łączności międzyRządem Polskim w Londynie a DelegaturąRządu na Kraj w Warszawie. Sieć ta póź-niej rozszerzyła działalność na Francję,Belgię i Norwegię, gdzie działały polskieorganizacje konspiracyjne, obejmując teżplacówki w krajach neutralnych, takichjak Portugalia, Turcja i Szwecja. Po wy-jeździe męża Kamieniecka pozostała weLwowie i dopiero jesienią 1941 r. mogławrócić do Warszawy. Natychmiast po po-wrocie skontaktowała się z konspiracyjną

Komendą Warszawskiej Chorągwi Harce-rek. Powierzono jej kierowanie OkręgiemPołudnie, do którego należały hufce: Śród-mieście, Mokotów i Ochota. Podjęła teżpracę zarobkową jako opiekunka społecz-na. Po dwóch latach została kierowniczkązespołu dożywiania dzieci w OśrodkuOpieki Społecznej.

Jesienią 1942 r. została komendantkąWarszawskiej Chorągwi Harcerek, zacho-wując funkcję komendantki okręgu. Przezdwa następne lata kierowała zespołem in-struktorek przedwojennych, posiadają-cych większe od niej doświadczenie.Wspólnie z hm. Rzeczypospolitej JadwigąFalkowską ułożyła w czterech hasłach:„przetrwać, przekazać, pomagać, przygo-tować” założenia programowe dla pracy cho-rągwi. Na odprawach z hufcowymi i kierow-niczkami służb oprócz omawiania zagad-nień programowych, spraw kształceniainstruktorek i ulepszania technik konspira-cyjnych prowadziła dyskusje światopoglądo-we. Organizowała kursy drużynowych,podharcmistrzowskie i harcmistrzowskie.W 1943 r. zorganizowała zbiórkę wszyst-kich instruktorek i drużynowych chorą-gwi na dachu domu ss. Urszulanek. Two-rzyła warunki do organizowania obozówdrużyn pod przykrywką kolonii RadyGłównej Opiekuńczej i sama prowadziłaobozy instruktorskie. Brała udział wewszystkich odprawach komendantek cho-rągwi organizowanych przez JózefinęŁapińską, komendantkę Pogotowia Har-cerek. Współpracowała z wojskowym sze-fem łączności Warszawy, przekazując har-cerki do pomocniczych służb wojskowych(sanitariatu i łączności) oraz z WojskowąSłużbą Kobiet, kierując do niej wyszkolo-ne zespoły harcerek. Utrzymywała też spo-radyczne kontakty z Szarymi Szeregamimęskimi (w związku z pracą niektórych har-cerek w jednostkach męskich) oraz z Huf-cami Polskimi.

Po wybuchu Powstania Warszawskiegoutworzyła z dziewcząt, które nie dotarłyna swoje punkty zborne, drużynę Wojsko-

KAMIENIECKA WANDA

81

wej Służby Społecznej (WSS). Z hm. dr AlinąMorawską zorganizowała przychodnię le-karską przy ul. Zielnej 11. Harcerki podkierownictwem Kamienieckiej dostarcza-ły mieszanki dla niemowląt z kliniki przyul. Śliskiej, gdzie były wytwarzane, doprzychodni na Zielnej i do piwnic, gdzieniemowlętom groziła śmierć głodowa przymatkach pozbawionych pokarmu. Kilka-krotnie Kamieniecka odwiedziła drużynęWSS, działającą w Śródmieściu Południo-wym przy „Pasiece” (Głównej KwaterzeHarcerzy), którą kierowała Zofia Boyé,pseud. Tapta. Kontaktowała się także z ko-mendantką Pogotowia Harcerek w lokaluprzy ul. ks. Skorupki, przechodząc w tymcelu przekopem w Al. Jerozolimskich. Poupadku Powstania Warszawskiego Kamie-niecka jako komendantka WarszawskiejChorągwi Harcerek przyjmowała na ul.Brackiej tragiczną defiladę, stojąc w tłumiei patrząc, jak maszerujące do niewoli har-cerki, mijając ją, zwracały głowę w jej kie-runku. Dziewczęta z drużyny WSS wyszływraz z nią do obozu przejściowego dla lud-ności cywilnej w Pruszkowie, skąd prze-dostały się do Krakowa. 1 XII 1944 r. Ka-mieniecka wyjechała do Poronina, gdziezgodnie z sugestią komendantki Pogoto-wia Harcerek objęła kierownictwo domudziecka i pracowała w nim do września1945 r. Pracę w bardzo trudnych warun-kach materialnych prowadziła metodąharcerską, dla bezpieczeństwa nie wtajem-niczając w to wychowanek. Zorganizowa-ła w tym zakładzie nauczanie na różnychpoziomach. W listopadzie 1945 r. uczestni-czyła w ogólnopolskiej konferencji in-struktorek w Łodzi, a potem przez zielonągranicę przedostała się do męża, który niemógł z Anglii wrócić do kraju. Spotkali siępo 7 latach rozłąki w sierpniu 1946 r. W An-glii Kamieniecka od razu włączyła się w pra-cę harcerską. Była członkinią NaczelnejRady Harcerskiej (1947–1948) oraz RadyHarcmistrzyń i kierowniczką referatu pro-gramowego w Wydz. Harcerek ZHP pozagranicami Kraju (ZHPpgK), wizytowała

drużyny harcerek w ośrodkach polskich,uczestniczyła w dwóch konferencjach pro-gramowych instruktorek w Blacknell podLondynem oraz spędziła kilka dni w domuOlgi Małkowskiej, relacjonując jej, co dzia-ło się w harcerstwie w czasie okupacji i Po-wstania Warszawskiego. Po otrzymaniuwizy amerykańskiej we wrześniu 1947 r.dołączyła do męża znajdującego się jużw Stanach Zjednoczonych. Od kwietnia1948 r. była kierowniczką Referatu Wę-drowniczek Głównej Kwatery HarcerekZHPpgK. 20 VII 1951 r. została delegatkąNaczelnictwa ZHPpgK na Stany Zjedno-czone. W kwietniu 1952 r. wybrano ją naprzewodniczącą nowo powstałego OkręguZHP w Stanach Zjednoczonych, funkcję tępełniła przez dwie kadencje do 1956 r.W 1953 r. nawiązała kontakt z Girl Sco-uts of America, ale współpraca nie rozwi-nęła się szerzej.

Prawie dziewięcioletni (1947–1956) po-byt w wilgotnym klimacie Chicago dopro-wadził u niej do daleko posuniętego reu-matyzmu. Wtedy z rodziną przeniosła się dopołudniowej Kalifornii i zamieszkała w Ri-verside, 60 mil od Los Angeles. Wkrótcenawiązała kontakt z miejscowymi skaut-kami amerykańskimi. Wygłaszała refera-ty o działalności harcerstwa polskiego w cza-sie II wojny światowej oraz prowadziłazbiórki na tematy polskie, wygłosiła rów-nież gawędę o ZHP w Światowym Cen-trum Skautek „Our Cabana” w Meksyku.Otrzymała pracę w strukturach organiza-cji skautek amerykańskich.

Była wśród skautek ambasadorem pol-skości. Na mundurze amerykańskim no-siła polski krzyż harcerski. Dzięki temulady Olave Baden-Powell podczas odwie-dzin obozu skautek rozpoznała w niej polskąharcerkę. W 1959 r. Naczelna Skautka Świa-ta napisała do Kamienieckiej: Poznawszyskauting polski wiele lat temu, w pełni rozu-miem, jakim natchnieniem jesteś dla skau-tek amerykańskich. W ciągu następnych latKamieniecka spotykała lady Olave kilka-krotnie. Tak o tym wspominała: Z dumą

KAMIENIECKA WANDA

82

słuchałam jej opowiadań z pobytu w Pol-sce podczas Światowej Konferencji na Bu-czu, w Gdyni i jej pochlebnych opinii o pol-skim harcerstwie. Na żądanie moich władzskautowych nagrałam z nią wywiad napłycie, która była wielokrotnie odtwarza-na na kursach i zebraniach.

Niezależnie od pracy zawodowej w skau-tingu prowadziła działalność harcerskąwśród Polonii. W 1958 r. założyła groma-dę zuchów „Sarenki” (oparciem dla tej pra-cy była polska szkoła sobotnia przy parafiiMatki Boskiej Częstochowskiej w Los An-geles). Rok później uczestniczyła w kon-ferencji instruktorskiej w domu Kongre-su Polonii w Chicago. W końcu r. 1964,kiedy praca harcerska w południowej Ka-lifornii zanikła, uczestniczyła w życiu in-nych organizacji (polska szkoła sobotniaw Los Angeles, Kongres Polonii Amery-kańskiej, Koło Armii Krajowej, StudiumSpraw Polskich).

W 1974 r. razem z ks. Zygmuntem Olbry-siem, proboszczem parafii polskiej w LosAngeles, Kamieniecka zorganizowała wie-czór harcerski dla młodzieży i rodziców,którego następstwem było powstanie w LosAngeles trzech jednostek harcerskich. Za-łożyła Drużynę Harcerek im. Jagi Falkow-skiej. W 1975 r. objęła kierownictwo HufcaŻeńskiego „Mazowsze”, do którego należa-ły gromady zuchowe i drużyny harcerskiez Los Angeles i San Francisco. Kierowałahufcem przez sześć lat, pozostając w nimpóźniej jako referentka szkoleniowa.

W ciągu 25 lat swojej pracy zawodowejw skautingu amerykańskim pełniła różnefunkcje organizacyjno-szkoleniowe. Jakofield director (dyrektor terenowy) na przy-dzielonych jej dużych terenach ogromnegoobszaru De Anza – San Gorgonio Council(council – odpowiednik chorągwi) organi-zowała drużyny w miastach i miastecz-kach, prowadziła kursy dla drużynowych,szkoliła kierowniczki pracy administracyj-nej, przewodniczyła zebraniom, organizo-wała koła przyjaciół, pomagała hufcowymi komendantom okręgowym. Przez szereg

lat organizowała drużyny skautek na te-renach, gdzie było wiele ludności murzyń-skiej i meksykańskiej, z którą miała bar-dzo dobry kontakt. Przez cztery lata byłakomendantką obozu letniego, z któregokorzystała cała chorągiew. Po osiągnięciuwieku emerytalnego w 1975 r. została do-radcą na trzech terenach należących doSan Gorgonio Council. W ostatnim rokupracy wśród skautek zajmowała się zbie-raniem informacji potrzebnych do napisa-nia historii chorągwi, w której pracowała.

Po zakończeniu pracy zawodowej dzia-łała w Stowarzyszeniu Polsko-Amerykań-skim i Międzyn. Stowarzyszeniu DawnychSkautów i Skautek (Fellowship o FormerScouts and Guides). W l. 1982–1985 byłanawet przewodniczącą tej organizacji naterenie Kalifornii. Nasilające się proble-my zdrowotne i finansowe spowodowanewysokimi kosztami leczenia zmusiły Gryc-kich w latach osiemdziesiątych do sprzeda-ży domu, który sami wybudowali i prze-niesienia się do mniejszego mieszkania. Napoczątku 1986 r. Kamieniecka podjęła sięopieki nad ośrodkiem harcerskim w Yor-ba Linda w Orange Country urządzonymw Ośrodku Polonijnym im. Jana Pawła IIprzy kościele Matki Boskiej Królowej Pol-ski. W 1987 r. wzięła udział w XI Konfe-rencji „Ad astra”, zorganizowanej przezGKH ZHPpgK w stanicy skautek w El-lensborough w Anglii. Stamtąd jesieniąprzyjechała do Polski. Wzięła udział w mszyśw. za poległe i zmarłe harcerki, a potemw dorocznym spotkaniu dawnych instruk-torek. Odwiedziła Jadwigę Gronostajską,z którą podczas okupacji współpracowaław komendzie chorągwi, spotkała się z daw-nymi harcerkami z 26. WDH oraz z uczest-niczkami prowadzonych przez siebie kur-sów drużynowych. W sierpniu 1988 r. naŚwiatowym Zlocie ZHPpgK „Rising Sun”w ośrodku obozowym Chester CountyCouncil Boy Scouts of America była ko-mendantką drużyny instruktorek „Tę-cza”. W 1989 r. na Zjeździe Okręgu StanyZjednoczone w Orchard Lake przewodni-

KAMIENIECKA WANDA

83

czyła konferencji harcerek. W tym czasienadal kierowała referatem szkoleniowymHufca Harcerek „Mazowsze” (z terenuKalifornii) i współpracowała z referatemprogramowym Komendy Chorągwi Harce-rek w USA. W l. 1989–1992 przeprowadzi-ła trzy korespondencyjne kursy podharc-mistrzowskie dla instruktorek ZHPpgK.

Zmarła 18 IV 1999 r. w Riverside.Została odznaczona Krzyżem Koman-

dorskim Orderu Odrodzenia Polski (1994,przez Konsula Generalnego RP w StanachZjednoczonych, odznaczenie otrzymał rów-nież jej mąż, S. Grycko). Otrzymała odzna-kę pięćdziesięciolecia harcerstwa polskie-go (1960). Była kilkakrotnie odznaczonaprzez organizację skautek amerykańskich.W 1965 r. otrzymała odznaczenie w posta-ci figurki skautki z brązu podpisanej In ap-preciation (z wyrazami uznania), a w r. 1970– Thanks badge (...) for outstanding workbeyond and above duty (Odznakę wdzięcz-ności (...) za znakomitą pracę poza i ponadobowiązkiem). Na zakończenie pracy za-wodowej od władz council (chorągwi) dostałasrebrną plakietę z napisem: In appreciationo 25 years of service and friendship (Z wyra-zami uznania za 25 lat służby i przyjaźni).

W 1935 r. zawarła związek małżeńskize Stanisławem Grycko (zm. 1996, inży-nierem, instruktorem harcerskim, w cza-sie wojny szefem łączności radiowej Pol-skich Sił Zbrojnych w Londynie). Miałacórkę Wandę (ur. 1948).

– Powojenna historia harcerstwa w StanachZjednoczonych, oprac. E. Gierat, Detroit 1990;Spławska W. Harcerki w Związku HarcerstwaPolskiego – początki i osiągnięcia w Kraju orazl. 1939–1949 poza Krajem, L. 1993; WandaKamieniecka-Grycko „Czarna Wanda” w: Za-wadzka Gawędy, cz. 3, Wanda Kamieniecka-Gryc-ko, Stefania Stipal (Luna), W. 2000, s. 5–76 [cy-taty]; taż Harcerstwo żeńskie; taż Dzieje har-cerstwa; – Wiśniewska H. Ważne wydarzenia, w:Pełnić służbę... Z pamiętników i wspomnień har-cerek Warszawy 1939–1945, red. A. Zawadzka,Z. Zawadzka, W. 1983, s. 171–173; – MH: Gu-rycka A. Wanda Kamieniecka-Grycko „Czarna

Wanda”, 1999, rks; Kamieniecka-Grycko W.,listy do A. Zawadzkiej z l. 1982–1988; taż Mojasłużba harcerska, 1983, mps; taż Mój życiorys,1983, mps; Siwikowa H. O rodzinie Wandy Ka-mienieckiej, 1999, mps; Tomczuk B. Wspomnie-nia o Wandzie jako drużynowej 26 WŻDH,1999, rks.

Wanda Czarnota

KAMIŃSKI Aleksander, pseud. Faktor,Fabrykant, Kaźmierczak, Hubert, JuliuszGórecki, Dąbrowski, Kamyk (1903–1978),profesor doktor habilitowany, pedagog, hi-storyk, publicysta, pisarz, harcmistrz,twórca metody zuchowej, komendant Ma-zowieckiej Chorągwi Męskiej (1928–1929),komendant Szkoły Instruktorów Zucho-wych w Nierodzimiu (1933–1937) i Ośrod-ka Harcerskiego w Górkach Wielkich(1937–1939), członek Głównej KwaterySzarych Szeregów (1939–1940), założycieli komendant główny organizacji „Wawer”(1940–1944), wiceprzewodniczący ZHP(1945–1947), przewodniczący NaczelnejRady Harcerskiej (1956–1958).

Urodził się 28 I 1903 r. w Warszawiew rodzinie Jana (aptekarza) i Petroneliz Kaźmierczaków (chłopki). W 1905 r. ro-dzina przeniosła się do Kijowa. Po śmierciojca (1911) Kamiński przez dwa lata prze-bywał w rosyjskim sierocińcu. W 1913 r.ukończył czteroklasową szkołę rosyjską.Między 10. a 15. rokiem życia nie uczęsz-czał do żadnej szkoły, pracował jako chłopiecna posyłki w banku. Jako piętnastolatekstracił kontakt z matką (był przekonany, żeta nie żyje); odnalazł ją dopiero po trzechlatach. Od 1916 r. przebywał w Humaniuna Ukrainie, gdzie zaopiekował się nimwuj; po jego śmierci (1920) został całko-wicie sam. W tym czasie na Ukrainie sza-lała rewolucja (w l. 1917–1920 w mieście18 razy zmieniały się władze). W 1918 r.Kamiński rozpoczął na nowo naukę – tymrazem w polskim gimnazjum założonymw czasie rewolucji – i w ciągu dwóch lat

KAMIENIECKA WANDA – KAMIŃSKI ALEKSANDER

84

ukończył trzy klasy szkoły średniej w Hu-maniu.

W tymże roku wstąpił do I HumańskiejDrużyny Harcerskiej im. T. Kościuszki(drużynowym tej drużyny był późniejszyhm. Rzeczypospolitej Tadeusz Maresz, a za-stępowym – Oskar Żawrocki). W 1919 r.Kamiński został drużynowym macierzy-stej drużyny, a w 1920 r. – kierownikiem pra-cy harcerskiej w mieście. W lutym 1921 r.udał się do kraju. Mieszkał w Pruszkowie,najpierw jako wychowanek, a potem wy-chowawca w bursie założonej jako placów-ka opiekuńcza dla dzieci-sierot wojen-nych. W 1922 r. zdał egzamin maturalnyi rozpoczął studia historyczne na UW.Ukończył je w r. 1928, przedstawiając roz-prawę magisterską na temat Jaćwingów.Przez całe lata dwudzieste aktywnie dzia-łał w harcerstwie. Zorganizował i prowa-dził II Pruszkowską Drużynę Harcerzy, byłzastępcą komendanta i komendantem Huf-ca Męskiego w Pruszkowie. W 1924 r. zostałmianowany podharcmistrzem (w 1928 r. –po zmianie systemu stopni instruktor-skich – zweryfikowany jako harcmistrz).W 1928 r. został komendantem Mazowiec-kiej Chorągwi Męskiej (funkcję tę pełniłdo listopada 1929). W tym czasie rozpocząłrównież współpracę z czasopismami dlamłodzieży. W l. 1931–1937 pełnił funkcjękierownika Wydz. Zuchowego GłównejKwatery Harcerzy (GKH). Był równieżkierownikiem referatu mniejszości naro-dowych GKH. Brał udział w III Jamboreew Anglii (1929) i w IV Jamboree w Gödöllöna Węgrzech (1933).

W latach trzydziestych podjął pracę nadstworzeniem ruchu zuchowego. W 1933 r.objął stanowisko kierownika Szkoły In-struktorów Zuchowych w Nierodzimiu naŚląsku; jednocześnie kierował ruchem zu-chowym w skali całego kraju. W tym teżczasie skrystalizowało się jego zaintereso-wanie łączeniem metodyki zuchowej i har-cerskiej z systemem wychowawczym szko-ły. W 1937 r. został komendantem OśrodkaHarcerskiego w Górkach Wielkich pod

Skoczowem. Funkcję tę pełnił do wybuchuII wojny światowej. We wrześniu 1939 r.wszedł w skład Komendy HarcerskiegoPogotowia Wojennego. Po upadku Warsza-wy w październiku 1939 r. wstąpił do or-ganizacji Służba Zwycięstwu Polski (póź-niej ZWZ-AK). Od listopada 1939 r. doupadku Powstania Warszawskiego pełniłfunkcję redaktora naczelnego „BiuletynuInformacyjnego”. Jako redaktor tego pi-sma był przez całą wojnę przewodnikiemi wychowawcą najbardziej ideowej mło-dzieży akowskiej. W tym samym czasiedziałał w Biurze Informacji i PropagandyOkręgu Warszawskiego AK, a od r. 1940do wybuchu Powstania Warszawskiego byłkomendantem organizacji „Wawer”, którejzadaniem był tzw. mały sabotaż. Przez całyczas okupacji był również doradcą i współ-pracownikiem kierownictwa Szarych Szere-gów. W okresie wojny powstała jego naj-bardziej znana książka Kamienie na sza-niec (W. 1943), wydana pod pseudonimemJ. Górecki.

Zaraz po wojnie podjął na Uniw. Łódz-kim pracę naukową w zakresie pedagogi-ki społecznej jako asystent prof. HelenyRadlińskiej. W 1947 r. uzyskał stopieńdoktora na podstawie rozprawy Metodaharcerska w wychowaniu i nauczaniuszkolnym opublikowanej jako Nauczaniei wychowanie metodą harcerską (W. 1948).W okresie stalinizmu (1950) władze usunę-ły go z uniwersytetu – pisał wtedy prace hi-storyczne na temat Jaćwingów i rozpocząłzbieranie materiałów do serii rozpraw o teo-rii związków młodzieży. W 1958 r. wróciłna Uniw. Łódzki.

Mimo dość krytycznego nastawienia dorządów w Polsce starał się w nowej rze-czywistości znaleźć ważne i potrzebne poladziałalności społecznej i do pracy na tychpolach namawiał harcerzy, osłabiając tymsamym mocne wówczas wśród nich ten-dencje do konspirowania. Dwukrotnie pró-bował oficjalnie wpłynąć na losy harcer-stwa, obejmując w stanowisko we władzachorganizacji. W l. 1946–1947 był członkiem

KAMIŃSKI ALEKSANDER

85

Tymczasowej Naczelnej Rady Harcerskiej,pełnił również funkcję wiceprzewodni-czącego ZHP (Przewodniczącym ZHP byłwówczas Janusz Wierusz-Kowalski). Okre-ślany przez władze państwowe jako „reak-cyjny ideolog harcerski”, Kamiński zostałpozbawiony stopnia instruktorskiego i usu-nięty z ZHP (Rozkaz personalny Naczel-nictwa ZHP L. 3 z 15 VI 1949). W 1956 r.prowadził rozmowy na temat możliwościreaktywowania ZHP, kontaktował się w tejsprawie ze znanymi instruktorami przed-wojennymi i działaczami Szarych Szere-gów, uczestniczył też w rozmowach z Mi-nistrem Oświaty Władysławem Bieńkow-skim. W listopadzie tegoż roku stanął naczele Komiteu Organizacyjnego Harcerstwa,któremu jednak nie udało się doprowadzićdo porozumienia w sprawie odrodzeniaZHP (Komitet wkrótce przestał istnieć).9 XII 1956 r. w mieszkaniu Kamińskiegow Łodzi odbyło się zebranie 25 wybitnychprzedwojennych instruktorów harcer-skich, którzy wypracowywali wspólne sta-nowisko na temat odrodzenia ZHP. Razemz nimi Kamiński udał się na obrady odby-wającego się w Łodzi Krajowego ZjazduDziałaczy Harcerskich (tzw. Zjazdu Łódz-kiego). Aktywnie uczestniczył w dyskusjio ideowym i programowym kształcie har-cerstwa. Został wybrany w skład NaczelnejRady Harcerskiej (NRH). Po podjętej naZjeździe Łódzkim decyzji o reaktywowaniuharcerstwa Kamiński został członkiemNRH, a na pierwszym posiedzeniu NRHwybrano go na jej przewodniczącego. Sta-nowisko to piastował do kwietnia 1958 r.Odszedł z pracy harcerskiej, nie mogąc po-godzić się z powrotem ideologicznych ten-dencji komunistycznych.

Od 1958 r. Kamiński pracował na Uniw.Łódzkim. W 1959 r. habilitował się na pod-stawie pracy Prehistoria polskich związkówmłodzieży (W. 1959). W 1962 r. został kie-rownikiem Katedry Pedagogiki SpołecznejUniw. Łódzkiego. W 1969 r. otrzymał no-minację na profesora nadzwyczajnego. Napoczątku lat siedemdziesiątych przeniósł

się do Warszawy i wkrótce przeszedł naemeryturę. W ostatnich latach życia inte-resował się problematyką czasu wolnego,placówkami pozaszkolnymi, wychowa-niem dorosłych oraz tzw. wychowaniem dostarości, wchodzącym w skład dziedzinyokreślanej mianem gerontologii społecznej.Aktywnie działał wówczas w Tow. WolnejWszechnicy Polskiej. W drugiej połowie latsiedemdziesiątych stan jego zdrowiaznacznie się pogorszył.

Zmarł 15 III 1978 r. Pochowany zostałw kwaterze Szarych Szeregów cmentarzana Powązkach. Został odznaczony m.in.Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodze-nia Polski (1973), Medalem Komisji Edu-kacji Narodowej (1971), Złotym KrzyżemHarcerskiego Odznaczenia Honorowego„Za Zasługę”, Krzyżem „Za Zasługi dlaZHP” (1972) oraz pośmiertnie: KrzyżemArmii Krajowej (1985), Medalem Wojska(1985) i Medalem „Sprawiedliwy wśródNarodów Świata”.

W 1930 r. zawarł związek małżeńskiz Janiną Sokołowską (1899–1992, docen-tem doktorem archeologii, harcmistrzynią,w l. 1928–1930 komendantką ChorągwiMazowieckiej). Miał córkę Ewę (profeso-ra językoznawstwa, zamężną Rzetelską-Fe-leszko).

Publikacje książkowe Kamińskiegodają się ułożyć w kilka kręgów tematycz-nych. Zacząć trzeba od „trylogii zuchowej”– książek, w których przedstawia on swojąkoncepcję zajęć i zabaw wychowawczychprzewidzianych dla najmłodszych dzieci,przygotowujących się dopiero do uczest-niczenia w szeroko rozumianym ruchuharcerskim. Książki te – Antek Cwaniak(Kat. 1932), Książka wodza zuchów (Kat.1933), Krąg rady (Kat. 1935) – przedsta-wiają oryginalny polski zuchowy systemwychowawczy, będący wzbogaceniem i roz-winięciem skautowego ruchu wilczęcego.Program i metoda pracy zuchowej stano-wiły najbardziej znaczące i twórcze – w ska-li światowej – modyfikacje pierwotnychidei skautingu Roberta Baden-Powella.


86

Następny krąg tematyczny to publika-cje o charakterze biograficznym, przed-stawiające młodym czytelnikom życiory-sy i dokonania postaci, które – zdaniemKamińskiego – mogły być wzorami osobo-wymi dla innych. Tu wymienić trzeba dwieksiążki przedwojenne: Oficer Rzeczypospo-litej. Opowiadanie o pułkowniku Lisie--Kuli (Kat. 1932) oraz biografię twórcy har-cerstwa zatytułowaną Andrzej Małkowski(Kat. 1934), a także później napisaneksiążki będące opisem i apologią bohater-stwa harcerzy w czasie II wojny świato-wej: Kamienie na szaniec (W. 1943) orazZośka i Parasol (W. 1957). Do tego kręgu te-matycznego zaliczymy też Narodziny dziel-ności (W. 1947), napisaną wspólnie z Anto-nim Wasilewskim biografię Józef Grzesiak„Czarny” (Lub. 1980) oraz opowieść o Mi-chale Grażyńskim, wydaną jako MichałGrażyński 1890–1965 (niedokończona bio-grafia) (Kr. 1994).

Trzeci krąg tematyczny to publikacje,które prezentują badania naukowe z za-kresu pedagogiki. Tu przede wszystkimnależy wymienić Nauczanie i wychowaniemetodą harcerską (W. 1948). Jest to rela-cja z przebiegu tzw. eksperymentu miko-łowskiego, w ramach którego Kamińskistarał się na krótko przed wojną sprawdzić,czy wybrane składniki metody harcerskiejmogą mieć zastosowanie w działalności zwy-kłej szkoły podstawowej. Praca ta, niecozmodyfikowana, opublikowana zostałajako Aktywizacja i uspołecznianie ucznióww szkole podstawowej (W. 1960). Najważ-niejszą publikacją tego nurtu jest podsta-wowa, mająca charakter podręcznikaksiążka Funkcje pedagogiki społecznej.Praca socjalna i kulturalna (W. 1972).

Czwarty krąg tematyczny to książki,w których Kamiński przedstawia histo-ryczno-socjologiczną analizę zjawisk okre-ślanych wspólnym mianem „związki mło-dzieży”, stawiając sobie za cel wykrycieprawidłowości rządzących tymi związka-mi, bez względu na to, w jakich miejscachi realiach społecznych one występowały.

Wyniki dogłębnych poszukiwań historycz-nych oraz analiz przedstawione zostaływ czterech publikacjach: Prehistoria pol-skich związków młodzieży (W. 1959), Polskiezwiązki młodzieży 1804–1831 (W. 1963), Pol-skie związki młodzieży 1831–1848 (W. 1968)oraz Analiza teoretyczna polskich związkówmłodzieży do połowy XIX wieku (W. 1971).Niektóre prawidłowości omówione w tejostatniej książce odnoszą się także dozwiązków młodzieży istniejących później,to jest w XX w. Książki Kamińskiego o związ-kach młodzieży stanowią ważny wkładw rozwój myśli pedagogicznej.

Kamiński całe życie traktował harcer-stwo jako szczególnie udany sposób orga-nizowania oddziaływań wychowawczych,uważał też, iż jego poglądy wychowawczenie są czymś całkiem oryginalnym, ale sta-nowią modyfikację zespołu reguł obowią-zujących w harcerstwie. Jego ambicją byłoraczej wzbogacenie harcerstwa niż tworze-nie „własnego” autorskiego systemu wy-chowawczego. Ten zamysł zresztą w pełnimu się udał. Harcerstwo nigdy nie byłocałkowicie jednolite; nurt, który reprezen-tował i tworzył Kamiński przedstawia har-cerstwo, w którym stale szuka się harmo-nijnej syntezy trwałych wartości ogólnoludz-kich z możliwością tworzenia nowych formdziałania i nowych metod pracy.

Kamiński stanowił rzadki przykładczłowieka, którego dokonania i osiągnię-cia trudno zaszufladkować w jednej dzie-dzinie. Wywarł ogromny wpływ na polskąpedagogikę i harcerstwo, a jego książkęKamienie na szaniec Janusz Tazbir zali-czył do dwunastu najważniejszych „kamie-ni milowych polskiej świadomości”. Ka-miński zainicjował też prace badawcze,które stworzyły podstawy pedagogiki spo-łecznej oraz zbudował fundament pod ba-dania nad historią polskich związków mło-dzieży.

– Bogactwo życia i twórczości Aleksandra Kamiń-skiego, red. I. Lepalczyk, W. Ciczkowski, T. 1999[bibliografia prac A. Kamińskiego oraz kalen-


87

darium życia i twórczości]; Ciczkowski W. A.Dziedzictwo pedagogiczne Aleksandra Kamiń-skiego, T. 1996; Heska-Kwaśniewicz K. Brater-stwo i służba. Rzecz o pisarstwie AleksandraKamińskiego, Kat. 1998; Janowski A. Umiećsię różnić. Szkice o Aleksandrze Kamińskim,W. 2001; Nycz E. Aleksander Kamiński – dzia-łacz i uczony, Opole 1993; Stowarzyszenie spo-łeczne jako środowisko wychowawcze, red. I. Le-palczyk, W. 1974; Wachowicz B. Kamyk na szań-cu. Gawęda o druhu Aleksandrze Kamińskimw stulecie urodzin, W. 2002; Aleksander Kamiń-ski – pedagog społeczny, red. I. Lepalczyk, E. Ma-rynowicz-Hetka, „Acta Universitatis Lodziensis.Folia Pedagogica et Psychologica” 1996, z. 36; –inf. córki Ewy Rzetelskiej-Feleszko.

Andrzej Janowski

KANTOR Józefa, pseud. Ziuta (1896––1990), nauczycielka, harcmistrzyni, or-ganizatorka i drużynowa drużyny „Mury”w obozie koncentracyjnym w Ravensbrück.

Urodziła się 5 III 1896 r. w Tarnowiew rodzinie Franciszka (pracownika Urzę-du Skarbowego) i Antoniny. Po ukończe-niu szkoły powszechnej podjęła naukę w Se-minarium Nauczycielskim w Tarnowie. Doharcerstwa wstąpiła w 1914 r. W 1916 r. zda-ła maturę i otrzymała nominację nauczy-cielską do Woli Radzieńskiej, gdzie zało-żyła szkołę. Uczyła dzieci, a także dorosłych.Walczyła z analfabetyzmem, prowadziła te-atr amatorski, organizowała pogadankioświatowe. Jako jedna z pierwszych polskichnauczycielek w 1922 r. wyjechała na Śląsk,gdzie rozpoczęła pracę w Szkole Powszech-nej nr 1 w Szopienicach-Rodzieniu. Odrazu włączyła się w pracę oświatową narzecz Ślązaków i prowadziła szeroką dzia-łalność patriotyczną. Założyła Tow. Polek,które organizowało kursy specjalistycznei szkolenia kobiet. Zorganizowała takżeamatorski teatr i chór. Wstąpiła do Związ-ku Młodzieży Polskiej, działając w nimbardzo aktywnie do 1939 r. Po przeszko-leniu w 1932 r. objęła 3. Drużynę Harce-rek w Szkole Powszechnej nr 4 w Szopieni-cach, co miało ogromne znaczenie, była tobowiem mniejszościowa szkoła niemiecka.

Kolejną drużynę, noszącą imię Emilii Pla-ter, założyła w Szkole Powszechnej nr 7,która to drużyna w 1936 r. przekształciłasię w dwie jednostki harcerskie: szkolnądrużynę młodszych harcerek i drużynęharcerek starszych. Była uczestniczkąJubileuszowego Zlotu Harcerstwa Polskie-go w Spale w 1935 r. 6 XII 1937 r. otrzymałastopień podharcmistrzyni. Od 1936 r. do1938 r. pełniła funkcję hufcowej Hufca Har-cerek w Szopienicach, a w l. 1938–1939była kierowniczką Wydz. Gospodarczego Ko-mendy Śląskiej Chorągwi Harcerek w Ka-towicach. Prowadziła szereg szkoleń, w tymw Szkole Instruktorskiej Harcerstwa Żeń-skiego na Buczu. Organizowała wiece an-tywojenne na terenie Katowic. W sierpniu1939 r. prowadziła kurs dla drużynowychdrużyn harcerek starszych w Nisku. Pojego zakończeniu wyjechała do Tarnowa.

Po wybuchu II wojny światowej pozo-stała w Tarnowie, ponieważ dowiedziałasię, że ze względu na swoją działalność pa-triotyczną i oświatową na Śląsku znala-zła się na liście osób poszukiwanych przezgestapo. Wspólnie z koleżankami, którerównież musiały opuścić Śląsk, rozpoczę-ła działalność charytatywną na rzecz 126nauczycieli-przesiedleńców z Poznańskie-go, Kresów Wschodnich i Pomorza, któ-rzy osiedli czasowo w Tarnowie. Powołaław tym celu komitet pomocy, który współ-działał z tarnowskim oddziałem „Carita-su”. Zorganizowano kuchnie i pralnie dlauchodźców. Wraz z koleżankami Kantorczęsto wyjeżdżała do okolicznych wsi, abyz narażeniem życia zdobywać żywność.Komitet, liczący 143 osoby, zbierał równieżśrodki finansowe dla uchodźców, które wy-płacano im w formie zasiłków. Ponadtoprowadzono nasłuch radiowy i kolporto-wano prasę podziemną, wydawano gazetę„Polska żyje” oraz okolicznościowe ulotki.

9 XI 1940 r. Kantor została aresztowa-na przez gestapo i osadzona w tarnowskimwięzieniu, w którym spędziła dziewięćmiesięcy. Zamknięta w celi wraz z 27 ko-bietami nie poddała się, przeciwnie – sku-

KAMIŃSKI ALEKSANDER – KANTOR JÓZEFA

88

piła wokół siebie inne więźniarki, poma-gając im przetrwać najcięższe chwile. Nio-sła pomoc i wsparcie psychiczne.

1 VIII 1941 r. Kantor otrzymała stopieńharcmistrzyni.

12 IX 1941 r. została przewieziona doobozu koncentracyjnego dla kobiet w Ra-vensbrück, gdzie otrzymała numer obozo-wy 7 261. Wspólnie z przebywającymi w obo-zie instruktorkami harcerskimi: hm. ZofiąJanczy, hufcową Hufca Kolejowego z No-wego Sącza oraz hm. Marią Rydarowską,hufcową z Gorlic zorganizowała w warun-kach obozowych konspiracyjną drużynęharcerek „Mury”, która objęła do końcaistnienia obozu 102 członkinie. Drużyna,której hasłem było „Trwaj i innym pomóżprzetrwać”, odbywała zbiórki, zdobywałastopnie, organizowała przyrzeczenia, a na-wet przeprowadziła kurs drużynowych.Harcerki pracujące w kuchni i przy zbio-rze owoców dożywiały współwięźniarki,zwłaszcza chore, ofiary pseudonaukowycheksperymentów medycznych, a także obo-zowe dzieci. Pracujące w szwalni, jak np.Kantor, szyły ukradkiem ubranka dla dzie-ci i bieliznę dla więźniarek. Kantor zorga-nizowała w Ravensbrück regularną naukęw zakresie szkoły powszechnej i średniej,a także kursy przygotowawcze do semina-rium nauczycielskiego. Pod jej przewod-nictwem harcerki śpiewały polskie kolę-dy i pieśni patriotyczne, piosenki ludowei harcerskie, organizowały wieczory pol-skiej poezji, prowadziły dyskusje, opowia-dały książki, przekazywały informacjepodsłuchane z radia w komendzie obozulub pochodzące ze znalezionych tam ga-zet. Ponadto, jako osoba głęboko wierzą-ca, Kantor prowadziła wspólne modlitwyi nabożeństwa. Organizowała także obcho-dy Świąt Bożego Narodzenia i Wielkiejno-cy. Znaleziony w czasie sortowania odzie-ży w obozowym magazynie sztandar 13.Warszawskiej Drużyny Harcerek Kantorzabezpieczyła, przechowała w ukryciu i prze-kazała po wojnie warszawskim harcerkom.W obozie w Ravensbrück przebywała do

28 IV 1945 r., kiedy to za sprawą Szwedz-kiego Czerwonego Krzyża została wraz z in-nymi więźniarkami przewieziona na lecze-nie do Szwecji.

Powróciła do Szopienic w listopadzie1945 r. i od razu podjęła pracę jako nauczy-cielka; w latach powojennych opracowała11 różnych pomocy przydatnych w pracydydaktycznej. Włączyła się także w dzia-łalność harcerską. Została hufcową HufcaHarcerek w Szopienicach (1946–1949) orazczłonkinią Komendy Śląsko-DąbrowskiejChorągwi Harcerek (1946–1947). Po od-rodzeniu się ZHP w 1956 r. była członki-nią Komendy Hufca w Szopienicach (1956––1969).

W 1969 r. przeszła na emeryturę. Od1970 r. organizowała zjazdy byłych członkińdrużyny „Mury” i uczestniczyła w licznychspotkaniach, na których przekazywałamłodzieży swoje wspomnienia i doświad-czenia. Napisała też kilka artykułów wspo-mnieniowych, dotyczących pracy konspi-racyjnej i działalności harcerskiej w oboziew Ravensbrück.

Zmarła 25 IX 1990 r. i została pocho-wana na cmentarzu w Szopienicach.

Była odznaczona Krzyżem Kawaler-skim Orderu Odrodzenia Polski (1968),Złotym Krzyżem Zasługi (1957), Krzyżem„Za Zasługi dla ZHP” (1971), Orderem Pa-pieskim „Pro Ecclesia et Pontifice”.


– Jarzembowski, Kuprianowicz Materiały,„Harc.” 1997, nr 1/2, s. 37; – Harcerki 1939––1945; Kozak M. Najpiękniejsza manifestacjapokojowa, „Motywy” 1985, nr 22, s. 11; Żychow-ska M. Powstanie i rozwój harcerstwa w Tar-nowie w l. 1910–1944, praca magist. napisanapod kierunkiem doc. dr. Z. Ruty, WSP w Kr.,1974; – Harcerki 1939–1945. Relacje – pamięt-niki; „Mury”. Harcerska konspiracyjna druży-na w Ravensbrűck, red. A. Szefer, Kat. 1986; –inf. Marii Żychowskiej z Tarnowa.

Jadwiga Skiba

KANTOR JÓZEFA

89

KAPISZEWSKI Henryk (1899–1964),prawnik, dyplomata, historyk, harcmistrz,komisarz międzyn. Głównej Kwatery Har-cerzy (1933–1935), kierownik Wydz. Zagra-nicznego Naczelnictwa ZHP (1935–1939),komisarz międzyn. Naczelnego KomitetuWykonawczego ZHP w Paryżu (1939–1940),kierownik Działu Zagranicznego KomitetuNaczelnego ZHP w Londynie (1943–1944).

Urodził się 19 XII 1899 r. w Niżankowi-cach k. Przemyśla w rodzinie Tadeusza (far-maceuty) oraz Zofii z Bułharynów. Miał bra-ta Stanisława (1906–1973), autora książkiOpowiadania z życia Skauta Naczelnego(1935) oraz pierwszego kompletnego tłu-maczenia na język polski książki gen. Ro-berta Baden-Powella pt. Skauting dlachłopców (1938). Ukończył gimnazjumklasyczne w Brzozowie w r. 1918, a następ-nie jednoroczny kurs handlowy dla abitu-rientów szkół średnich przy AkademiiHandlowej w Krakowie. Studiował naWydz. Prawa UJ i uzyskał w 1925 r. tytułmagistra praw. Wcześniej ukończył dwu-letnią Szkołę Nauk Politycznych przyWydz. Prawa UJ (1924). Pracę zawodowąrozpoczął w trakcie studiów w Konsula-cie Generalnym RP w Pradze (1923–1926).W 1926 r. podjął pracę w wydz. prezydial-nym Śląskiego Urzędu Wojew. w Katowi-cach, skąd został urlopowany służbowo(1936–1939) dla zajęcia się sprawami mło-dzieży polskiej poza granicami kraju. W lip-cu 1939 r. został radcą Departamentu Kon-sularnego Min. Spraw Zagranicznych.

Do 1. Drużyny Skautów w Brzozowiewstąpił w r. 1913, a w 1917 r. został jej dru-żynowym. W l. 1917–1918 zorganizowałObwód Brzozowski, do którego należałydrużyny Brzozowa, Sanoka, Krosna, Jasłai Dynowa. W 1919 r. ukończył kurs instruk-torski w Zwierzyńcu Zamojskim. W lipcu r.1920, jako żołnierz armii ochotniczej, prze-kazał pracę harcerską w Brzozowie Igna-cemu Płonce. W grudniu tegoż roku mia-nowany został podharcmistrzem (OkólnikNaczelnictwa ZHP z 15 XII 1920 r. – pierw-sza lista podharcmistrzów). W l. 1921–1922

był przybocznym komendanta Krakow-skiej Chorągwi Męskiej, a w 1922 r. równieżhufcowym hufca krakowskiego. W l. 1923––1924 przebywał na urlopie instruktorskim.

W l. 1927–1932 był członkiem Komen-dy Chorągwi Śląskiej, pełniąc funkcję kie-rownika Wydz. Propagandy i Oświaty(1927–1928) i Wydz. Organizacyjnego(1928). Na III Jamboree w Anglii (1929)był członkiem ścisłej komendy polskiej re-prezentacji i hufcowym Hufca „Śląsk”, coopisał w artykule pt. Wyprawa na Jambo-ree 1929 roku zamieszczonym w broszu-rze Harcerstwo Śląskie 1920–1930 (Kat.1931). Od 1931 r. brał udział w pracachmiędzynarodowych i zagranicznych ZHP,początkowo jako kierownik Wydz. Zagra-nicznego Chorągwi Śląskiej (1931–1932).W l. 1932–1935 był członkiem GłównejKwatery Harcerzy, gdzie pełnił następu-jące funkcje: zastępcy kierownika Wydz.Międzyn. (1932–1933), inspektora zagra-nicznego (1933–1934) i komisarza międzyn.(1933–1935). Natomiast w l. 1935–1939był kierownikiem Wydz. ZagranicznegoNaczelnictwa ZHP. W tym charakterze or-ganizował współpracę młodzieży polskiejz młodzieżą innych krajów, zwłaszcza Cze-chosłowacji, Węgier i Rumunii, a także pra-cę wychowawczą wśród młodzieży polskiejpoza granicami kraju, szczególną opieką ota-czając młodzież polską w Niemczech.Uczestniczył w międzyn. kongresach skau-towych oraz w zlotach skautowych. Publi-kował artykuły w czasopismach harcerskich,m.in. w „Na tropie” (którego w l. 1928–1936był redaktorem odpowiedzialnym i człon-kiem redakcji) i w „Harcerstwie”, a takżew wydawnictwach Działu ZagranicznegoNaczelnictwa ZHP: Frontem ku zagrani-cy (1936) i Harcerska służba Polsce pozagranicami kraju (1937). Był bliskim współ-pracownikiem Michała Grażyńskiego, bę-dąc jego sekretarzem jako wojewody ślą-skiego, a w l. 1933–1936 jego przybocznymjako Przewodniczącego ZHP.

17 IX 1939 r. przekroczył wraz Depar-tamentem Konsularnym Min. Spraw Za-

KAPISZEWSKI HENRYK

90

granicznych granicę RP w Kutach. W Bu-kareszcie w ciągu kilkunastu dni, dziękikontaktom skautowym, uzyskał wizyprzejazdowe do Francji. Wyjechał do Pa-ryża, gdzie od 9 X 1939 r. był komisarzemmiędzyn. Naczelnego Komitetu Wykonaw-czego ZHP, będącego „przedstawiciel-stwem” władz harcerskich poza krajem.Pracował w Konsulacie RP w Paryżu. Jakokurier udał się w początkach 1940 r. doLondynu, a następnie na Węgry i do Ru-munii, gdzie po dostarczeniu poczty dyplo-matycznej starał się stworzyć przy pomocywładz organizacji skautowej i młodzieżo-wej Węgier i Rumunii jak najlepsze warun-ki pracy dla polskich młodzieżowych dru-żyn harcerskich powstałych z uchodźców.W końcu maja 1940 r. wstąpił jako ochot-nik do 4. Dywizji WP we Francji. Po klę-sce Francji i podpisaniu zawieszenia bro-ni z III Rzeszą (22 VI 1940) udało mu siędotrzeć do strefy nieokupowanej, do Tu-luzy. Tutaj w początkach lipca 1940 r.otrzymał pracę w PCK (przemianowanymwkrótce na Tow. Opieki nad Polakami)przy organizowaniu schronisk dla uchodź-ców, gdzie zatrudniony był do 22 IX 1942 r.W listopadzie 1942 r. przedostał się przezHiszpanię i Portugalię do Londynu, gdzieprzebywał do maja 1945 r. W Londyniewznowił działalność harcerską, pełniącw l. 1943–1944 funkcję kierownika Dzia-łu Zagranicznego Komitetu NaczelnegoZHP.

W l. 1945–1947 przebywał w Paryżu, byłczłonkiem Komendy Głównej ZHP we Fran-cji, skąd powrócił w 1947 r. do kraju i osiadłna stałe w Krakowie. Był zatrudniony ko-lejno na stanowiskach magazyniera w przed-siębiorstwie farmaceutycznym „Wirus”, kie-rownika administracyjnego Tow. Domówi Prewentoriów Dziecięcych, kierownikadziału gospodarczego Akademii Medycz-nej i sekretarza Studium Muzycznego.

Od października 1956 r. pracował jakoarchiwista w AP w Krakowie. Interesującsię stale zagadnieniami historycznymi,w 1948 r. rozpoczął systematyczne studia

nad wczesnym średniowieczem Polski i jejstosunkami z południowymi sąsiadami.Zebrał obszerny materiał do nieopracowa-nego dotąd życiorysu Świrada, eremity pol-skiego, działającego na przełomie X i Xl w.na terenie Polski, Słowacji i Węgier orazdo problematyki misyjnej na tych tere-nach. Z tego zakresu opublikował kilkaartykułów w „Naszej Przeszłości” (1957,t. 6; 1958, t. 8; 1959, t. 10), m.in. Czteryźródła do żywota św. Świrada (tamże,1964, t. 19); ogłosił ponadto: Zagadnieniemetropolii słowiańskiej w Sandomierzu(„Małopolskie Studia Historyczne” 1958,z. 1), Najdalszy zasięg posiadłości pierw-szych Piastów na południe od Karpat(„Acta Archeologica Carpathica” 1961, t. 3)i Niektóre zagadnienia ziem po południo-wej stronie przełęczy karpackich w dobiepierwszych Piastów (w: Spraw. z PosiedzeńKomisji Oddziału PAN w Krakowie, 1962).W pracy archiwalnej zajmował się zagad-nieniem akt kancelarii XIX i XX w., pol-skiej i obcej (Czechosłowacja, Niemcy).Porządkując akta Kasy Miejskiej w Kra-kowie z II poł. XIX w., zbadał i opracowałksięgowość m. Krakowa w l. 1848–1918.Opracowując zespół akt Izby Przemysło-wo-Handlowej w Krakowie z okresu oku-pacji hitlerowskiej, przygotował w 1964 r.referat na temat: Odrębność zespołowa aktIzby Przemysłowo-Handlowej w Krakowiez okresu okupacji („Archeion” 1965, t. 42).W „Archeionie” Kapiszewski ogłaszał teżrecenzje z wydawnictw czeskich. Intere-sował się także historią najnowszą, ogłasza-jąc w PSB życiorysy Józefa Horsta i Alek-sandra Jamrozka. Przystąpił wreszcie dopisania historii polskiego ruchu harcerskie-go w Niemczech (na podstawie zebranegomateriału źródłowego). Niestety, chorobai śmierć nie pozwoliły mu na wypełnieniepostawionego sobie zadania w takim zakre-sie, na jaki – jego zdaniem – ten temat za-sługiwał. Praca ukazała się pt. Związek Har-cerstwa Polskiego w Niemczech (W. 1969).

Należał do Polskiego Tow. Archeolo-gicznego i Polskiego Tow. Historycznego.

KAPISZEWSKI HENRYK

91

Zmarł w Krakowie 29 VI 1964 r. i zostałpochowany na cmentarzu Rakowickim.

Był odznaczony Złotym Krzyżem Zasłu-gi oraz wieloma odznaczeniami skautowy-mi: łotewską „Białą Lilią”, estońskim„Krzyżem Białej Lilii”, norweską „ZielonąLilią”, Krzyżem Skautowym Jugosłowiań-skiej Organizacji Skautowej, Odznaką Ho-norową Skautowej Organizacji Węgier-skiej.

W 1928 r. zawarł związek małżeńskiz Marią Zakrzewską (1907–1987, harcmi-strzynią, w l. 1928–1937 redaktorką pisma„Na tropie”, w l. 1936–1939 członkinią Na-czelnej Rady Harcerskiej – NRH, w l. 1937––1939 kierowniczką Harcerskiego BiuraWydawniczego „Na Tropie”, członkiniąGłównej Kwatery Harcerek, w l. 1939––1946 członkinią Komitetu NaczelnegoZHP, w l. 1945–1947 Komendantką Harce-rek we Francji, w l. 1946–1947 członkiniąNRHpgK). Miał syna Andrzeja (ur. 1948, dy-plomatę, arabistę, prof. socjologii i nauk po-litycznych na UJ).

– Broniewski S. Kapiszewski Henryk (1899–1964),w: PSB, t. 11, Wr. 1965, s. 629–630; – Błażejew-ski Z dziejów; Dobrowolski H. Henryk Kapiszew-ski, „Archeion” 1965, t. 42, s. 359–360; Harcer-stwo Śląskie 1920–1930, Kat. 1931; Płonka I.Hm. Henryk Kapiszewski (1899–1964), „Natropie” [L.] 1969, nr 2, s.16; – Spraw. Naczel-nej Rady Harcerskiej 1935, W. 1936; toż r. 1936,W. 1937; toż r. 1937, W. 1938; Spraw. ZHP r. 1938,W. 1939; „WU” z l. 1934–1939; – AP w Kat.:zesp. 27, Urząd Wojew. Śląski, sygn. 448, 451,459, 474, zesp. 68, ZHP, Zarząd Okręgu Śląskie-go w Kat., sygn. 1–5, 7, zesp. 69, ZHP, KomendaŚląskiej Chorągwi Harcerzy w Kat., sygn. 1–3,18a; MH: Arch. Haliny Martinowej, sygn. I/5/3,I/13/1, II/4/9, II/4/10; Jarzembowski, Kupriano-wicz Harcmistrzynie i harcmistrze; – dok. w zbio-rach Kazimierza Jarzembowskiego: relacja pi-semna H. Kapiszewskiego o jego losach od końcawrześnia 1939 do września 1947 r., mps [ksero-kopia].

Kazimierz JarzembowskiAleksander Winnicki

KLECZEWSKA zamężna Dziewanow-ska Alina Zofia (1911–1972), pedagog, harc-mistrzyni, komendantka Krakowskiej Cho-rągwi Harcerek (1935–1937, 1945–1949).

Urodziła się 25 V 1911 r. w Stanisławo-wie jako jedyna córka Mieczysława (zm.1917, nauczyciela szkoły realnej, który po-wołany do wojska jako oficer kawalerii,zginął w czasie działań wojennych) i Hele-ny z Wojnarskich. Po śmierci ojca, z powo-du ciężkiej sytuacji materialnej, przenosiłasię z matką z miasta do miasta (Zakopane,Kraków, Bochnia), szukając oparcia w ro-dzinie. W 1921 r. rozpoczęła naukę w Gim-nazjum im. Kazimierza Wielkiego w Boch-ni. W czasie nauki w gimnazjum wstąpiłado harcerstwa. Już wtedy trudna sytuacjamaterialna zmusiła ją do udzielania kore-petycji, co kontynuowała w okresie stu-diów. W 1929 r. uzyskała świadectwo doj-rzałości i przeniosła się wraz z matką doKrakowa, gdzie podjęła studia w zakresiefilologii polskiej na UJ. W okresie studiówpracowała czynnie w akademickim środo-wisku harcerskim, prowadziła obóz w Pod-wilku na Orawie oraz była od październi-ka 1932 r. drużynową Żeńskiej DrużynyAkademickiej „Watra”. W l. 1933–1934pełniła w Komendzie Krakowskiej Chorą-gwi Harcerek funkcję referentki (tzw. wów-czas sprawnej) starszego harcerstwa. W tymcharakterze w czerwcu 1933 r. wzięłaudział w I Ogólnopolskim Zebraniu RadyStarszego Harcerstwa w Burakowie k. War-szawy, a w roku następnym prowadziłaobóz wędrowny przed I Zlotem StarszegoHarcerstwa w Żabiem. W kwietniu 1934 r.otrzymała stopień podharcmistrzyni.

Sytuacja materialna zmusiła ją w 1935 r.do przerwania studiów, uzyskała jednakabsolutorium (magisterium otrzymaładopiero w 1963 r. na UW). Podjęła pracęinstruktorki świetlicowej w Związku Pra-cy Obywatelskiej Kobiet w Krakowie. Rów-nocześnie od maja 1935 do grudnia 1937 r.była komendantką Krakowskiej ChorągwiHarcerek. W 1937 r. została mianowanaharcmistrzynią. W tym czasie zorganizowa-

KAPISZEWSKI HENRYK – KLECZEWSKA ALINA

92

ła kilkanaście obozów harcerskich, kursówdrużynowych, wędrówek i konferencji in-struktorskich, wśród nich kursy drużyno-wych pod namiotami w lipcu 1936 r. w Ma-riampolu i w lipcu 1937 r. w Krępnej naŁemkowszczyźnie. Współpracowała z Wydz.Kształcenia Głównej Kwatery Harcerek(GKH) i Wydz. Programowym NaczelnejRady Harcerskiej oraz uczestniczyła w kon-ferencjach programowych w Szkole Instruk-torskiej Harcerstwa Żeńskiego na Buczu.W 1937 r. wyjechała do Cieszyna, gdzie pra-cowała jako kierowniczka kursu i interna-tu w Szkole Pracy Społecznej. Po roku prze-niosła się do Kościeliska k. Zakopanego,gdzie objęła funkcję kierowniczki „GniazdaTatrzańskiego” – prewentorium dla mło-dzieży harcerskiej. Pracowała w składzie Ko-misji Wędrowniczek i Starszych HarcerekGKH, która m.in. wydała podręcznik meto-dyczny Harcerki wędrowniczki (W. 1938).Brała udział w XIV Instruktorskiej Kon-ferencji Programowej na Buczu (1936/1937), wygłaszając referat na temat pracydrużyn starszych dziewcząt oraz opubli-kowała na łamach „Skrzydeł” w 1935 r. ar-tykuł Okres wędrowania, dotyczący tejsprawy. Była również instruktorką komen-dy Krakowskiej Chorągwi Harcerek (kie-rowniczką działu kształcenia instruktorek),a od 1938 r. referentką kształcenia starszy-zny. Od sierpnia 1938 r. była komendantkąśrodowiska Zakopane–Kościelisko, a od li-stopada tegoż roku także drużynową dru-żyny instruktorskiej dla Zakopanego i No-wego Targu.

„Gniazdem Tatrzańskim” kierowała dokwietnia 1940 r. Równocześnie byłałączniczką ZWZ, jeżdżąc pomiędzy Zako-panem, Nowym Sączem, Łososiną Dolnąi Krakowem. Przewoziła pieniądze prze-kazywane przez rząd emigracyjny dla ZWZz Zakopanego do Krakowa. W Nowym Są-czu kontaktowała się m.in. z Zofią i EwąHarsdorf. Posługiwała się różnymi nazwi-skami. Ostrzeżona przez górali, uniknęłaaresztowania w Kościelisku. Po wyjeździez Zakopanego ciężko zachorowała na za-

palenie płuc, z którego rozwinął się ropieńpłuc i musiała być hospitalizowana (podnazwiskiem Anna Kuczyńska). W szpita-lu została wyśledzona przez gestapo i znaj-dowała się pod obserwacją, toteż kiedy jejstan się polepszył, została zimą wywiezio-na ze szpitala przez oddział „Ognia”. Na-stępne pół roku spędziła na rekonwale-scencji w tym oddziale pod Turbaczem, ażdo czasu, kiedy partyzanci opuścili schro-nisko, ostrzeżeni przed niemiecką obławą,zaś samo schronisko zostało spalone.Przez pewien czas pracowała w Bochnijako nauczycielka prywatna.

W 1943 r. zamieszkała w Krakowie, pozakończeniu wojny podjęła pracę w DzialeOświatowym Polskiego Związku Ziem Za-chodnich. Od kwietnia 1945 r. do czerwca1949 r. pełniła funkcję komendantki Kra-kowskiej Chorągwi Harcerek, będąc rów-nocześnie referentką kształcenia starszy-zny i drużynową Drużyny Drużynowychim. Jadwigi Falkowskiej. Organizowała nanowo pracę chorągwi oraz hufców i drużynżeńskich, a także kształcenie instruktorek,kursy, konferencje i obozy. Założyła DomDziecka w Kościelisku oraz powołała fun-dusz samopomocy instruktorek im. hm. Fe-licji Kasprzykówny i hm. Jadwigi Orłowi-czówny. Jako komendantka KrakowskiejChorągwi Harcerek była współzałożycielkąwspaniale prosperującej w l. 1946–1949Składnicy Harcerskiej w Krakowie. Przy-gotowała do druku wraz z zespołem Ko-mendy Chorągwi Harcerek kalendarzykna r. 1948 „Czuwaj – służ!”. Uczestniczy-ła w pracach programowych oraz szkole-niowych GKH. W 1949 r. przeprowadziłasię wraz z rodziną do Warszawy, gdzie do1951 r. pracowała jako wykładowca w Tow.Uniwersytetów Robotniczych i Ludowych,później (do 1956) w „Domu Książki” i wresz-cie w l. 1956–1968 jako kierownik gabinetumetodycznego Pałacu Młodzieży w War-szawie. Opracowywała materiały metodycz-ne, prowadziła kształcenie pracowników, or-ganizowała obozy dziecięce i młodzieżowe.Po reaktywowaniu ZHP w 1956 r. była

KLECZEWSKA ALINA

93

przewodniczącą Komisji WydawniczejNRH. Dzięki niej ukazało się wówczas kil-kanaście wznowień cennych harcerskichporadników metodycznych. W 1968 r. zo-stała przez dyrekcję Pałacu Młodzieżyprzeniesiona na emeryturę jako zbyt samo-dzielna i „niepewna” politycznie. W ostat-nich miesiącach życia podjęła akcję prze-ciwko wprowadzeniu Karty Nauczyciela.Przygotowała memoriał i odbyła spotka-nie z nauczycielkami-posłankami, którewykazały w tej sprawie ignorancję i lekce-ważenie. Kilka dni później jej stan zdro-wia uległ nagłemu pogorszeniu, do czegoprawdopodobnie przyczyniło się odbytespotkanie. Zmarła 26 VI 1972 r. w War-szawie. Została pochowana na cmentarzuSłużewieckim przy kościele św. Katarzyny.

W 1942 r. zawarła związek małżeńskize Stanisławem Dziewanowskim (1898––1943, prawnikiem, dowódcą oddziału ZWZna Podhalu, który zginął wraz z prawie ca-łym oddziałem w walce z Niemcami). Miałacórkę Katarzynę (ur. 1943, biochemika, za-mężną Ferens, zam. w Stanach Zjednoczo-nych).

– Jarzembowski, Kuprianowicz Materiały,„Harc.” 1997, nr 1/2, s. 40; – Harcerki 1911–1939;Leonhard Kalendarium; Mileska M. Materia-ły do historii krakowskiego harcerstwa żeńskie-go w l. 1911–1939, t. 1, Kr. 2003, Wierzewski W.Składnica Harcerska w Krakowie 1945–1950,Kr. 1993; – Spraw. Zarządu Oddziału, Komen-dy Chorągwi Harcerek i Harcerzy za r. 1933, Kr.1934, s. 30, toż za r. 1934, Kr. 1935, s. 23; – Arch.Kom. Hist. Chorągwi Krakowskiej ZHP: rozka-zy komend chorągwi z l. 1938–1950; Kalman K.,relacja pisemna, W. 1988, mps; – inf. córki Ka-tarzyny Ferens.

Janusz Wojtycza

KOZŁOWSKI Tadeusz Eugeniusz,pseud. Jan (1904–1941), technik drogowo-wodny, harcmistrz, komendant LubelskiejChorągwi Harcerzy (1935–1938), komen-dant Lubelskiej Chorągwi Szarych Szere-gów „Ul Zboże” (1939–1941).

Urodził się 1 VII 1904 r. w Lublinie jakotrzeci z czworga dzieci Jana i Feliksy z Ba-sińskich. W 1905 r. rodzina zamieszkała wewłasnym domu przy ul. Wieniawa 88 w Lu-blinie (obecnie ul. S. Leszczyńskiego 18),w którym rodzice Kozłowskiego otworzy-li sklep spożywczy.

Naukę rozpoczął we wrześniu 1917 r.w Szkole Lubelskiej (późniejszym Gimna-zjum Stefana Batorego) od klasy wstęp-nej, do której przygotowywano go w domu.W grudniu 1917 r. wstąpił do 2. LubelskiejDrużyny Harcerzy (LDH) im. ZawiszyCzarnego, działającej na terenie tej szko-ły. We wrześniu 1921 r. został skierowanydo nowo organizującej się 7. LDH im. An-drzeja Małkowskiego przy Szkole Kolejo-wej w Lublinie. Po przeszkoleniu w lipcu1922 r. na kursie sprawnościowym w Ka-zimierzu nad Wisłą objął zastęp zuchówprzy drużynie. Pracę z zuchami prowadziłprzez cały rok szkolny 1922/1923. Poukończeniu w 1923 r. VI klasy Szkoły Lu-belskiej podjął naukę w Państw. SzkoleMierniczej i Drogowej w Kowlu, uzysku-jąc po czterech latach dyplom technikadrogowo-wodnego. We wrześniu 1923 r.zgłosił się do Komendy Hufca Kowelskie-go i otrzymał przydział do 3. KowelskiejDrużyny Harcerzy (KDH) przy Państw.Szkole Mierniczej i Drogowej, obejmującw niej funkcję przybocznego. Wkrótceskierowano go do 4. KDH im. StefanaCzarnieckiego, w której początkowo byłzastępowym, a następnie pełnił obowiąz-ki drużynowego. We wrześniu 1924 r. objął2. KDH im. Ks. Józefa Poniatowskiego przySzkole Kolejowej. Jako drużynowy 2. KDHuczestniczył w Zjeździe Instruktorów Wo-łynia w Łucku (1925). W środowisku ko-welskim szybko zyskał sympatię, dając siępoznać jako zaangażowany, zdolny i odpo-wiedzialny instruktor. Od września 1925 r.aż do końca pobytu w Kowlu, tj. do lipca1927 r., był członkiem komendy hufca.Początkowo pełnił obowiązki przyboczne-go komendanta hufca. Brał udział w Kon-ferencji Starszyzny Harcerskiej w Łodzi

KLECZEWSKA ALINA – KOZŁOWSKI TADEUSZ

94

(1925). Pełnił funkcję administratora pi-sma „Harcerz Wołyński” (organu urzędo-wego Komendy Chorągwi Wołyńskiej, wy-dawanego przez hufiec w Kowlu). W rokuszkolnym 1926/1927 był skarbnikiem Ko-mendy Hufca oraz członkiem komisji próbna stopnie.

Po uzyskaniu dyplomu technika zostałpowołany jesienią 1927 r. do służby woj-skowej. Otrzymał skierowanie do SzkołyPodchorążych Rezerwy Piechoty nr 5 w Kra-kowie, którą ukończył w stopniu kapralapodchorążego. Po zwolnieniu z wojska jesie-nią 1928 r. powrócił do rodzinnego Lublinai podjął pracę jako technik drogowo-wodnyw dziale wodno-kanalizacyjnym ZarząduMiejskiego w Lublinie. Zgłosił się do pracyharcerskiej, otrzymując przydział do Wydz.Ogólnego Komendy Chorągwi. Z uwagi naczęste wyjazdy związane z pracą zawodową(pomiary rzek w woj. lubelskim) powierzo-no mu wizytowanie środowisk harcerskichw terenie. Poznawał ludzi i zyskiwał sym-patię środowisk, które wizytował. W kwiet-niu 1930 r. ukończył tygodniowy harcerskikurs informacyjny Ligi Obrony Przeciw-Powietrznej zorganizowany w Warszawieprzez Główną Kwaterę Męską, a w czerw-cu tegoż roku został mianowany zastępcąkomendanta Chorągwi Lubelskiej i prze-wodniczącym Chorągwianej Komisji Prób.W styczniu 1932 r. objął Hufiec HarcerzyLublin, którym kierował przez półtoraroku. W tym okresie ukończył kurs pod-harcmistrzowski w Górze Puławskiej,zorganizowany w sierpniu 1932 r. przezKomendę Chorągwi Lubelskiej oraz kursdla komendantów hufców zorganizowanylatem 1933 r. w Nierodzimiu przez GłównąKwaterę Harcerzy. We wrześniu 1933 r.przekazał hufiec i objął funkcję przybocz-nego komendanta Lubelskiej ChorągwiHarcerzy oraz kierownika Wydz. Organi-zacyjnego Komendy Chorągwi. W paź-dzierniku tegoż roku został mianowanypodharcmistrzem. Zimą 1933/1934 r. uczest-niczył w kursie harcmistrzowskim w Bren-nej oraz w konferencji harcmistrzowskiej

w Szkole Instruktorskiej na Buczu. Brałaktywny udział w przygotowaniach do Ju-bileuszowego Zlotu Harcerstwa Polskiegow Spale (1935), na którym pełnił funkcjępodoboźnego w Komendzie Zlotowej Lu-belskiej Chorągwi Harcerzy. Po zlocie w Spaleobjął czasowo obowiązki komendanta Lu-belskiej Chorągwi Harcerzy (w związkupowołaniem dotychczasowego komendan-ta chorągwi hm. Tadeusza Borowieckiegona stanowisko szefa GKH). Wkrótce za-twierdzony został jako p.o. komendanta cho-rągwi i uzyskał nominację na stopień harc-mistrza (rozkaz Naczelnictwa ZHP L. 17z 2 XII 1935). Przewodniczył również cho-rągwianym komisjom prób na stopnie pod-harcmistrza i działacza harcerskiego orazKomisji Państw. Odznaki Sportowej.

W czerwcu 1936 r. Naczelnik Harcerzymianował go komendantem LubelskiejChorągwi Harcerzy i członkiem ZarząduOkręgu Lubelskiego ZHP. Obie te funkcjepełnił przez kolejne dwa lata. Z dniem 10 V1938 r. obowiązki komendanta chorągwiprzekazał hm. Dymitrowi Senatorskiemu.Od jesieni 1938 r. wchodził w skład Komen-dy Lubelskiej Chorągwi Harcerzy jako je-den z jej członków (bez określonego sta-nowiska) oraz w skład Zarządu OkręguLubelskiego ZHP, gdzie pełnił funkcję za-stępcy skarbnika. 10 VI 1939 r. NaczelnikHarcerzy mianował go komisarzem Pogo-towia Lubelskiej Chorągwi Harcerzy.

W sierpniu 1939 r. jako oficer rezerwy,w ramach skrytej mobilizacji, został po-wołany do służby wojskowej z przydziałemdo 8. pp Legionów w Lublinie. Po najwięk-szym bombardowaniu miasta przez samo-loty niemieckie (9 IX 1939) ewakuował sięz Lublina wraz pozostałością 8. pp Legio-nów. Brał udział w bitwie pod TomaszowemLubelskim. Dostał się do niewoli, z którejuciekł i powrócił do okupowanego przezNiemców Lublina. Ponownie podjął pracęw Zarządzie Miejskim, z którym był zwią-zany od 1928 r. Na polecenie konspiracyj-nych władz ZHP podjął w październiku1939 r. działalność jako komendant Lubel-

KOZŁOWSKI TADEUSZ

95

skiej Chorągwi Harcerzy, która otrzymałakryptonim „Ul Chleb” (zmieniony w począt-kach 1943 r. na „Ul Zboże”). Zorganizo-wał u siebie w domu przy ul. Leszczyńskie-go 18 w Lublinie pierwszą tajną odprawę,na którą przybyli znani mu dobrze z przed-wojennej działalności instruktorzy, główniez Lublina. Zaczęły powstawać pierwsześrodowiska tajnego harcerstwa na Lu-belszczyźnie, z którymi łączność, na pole-cenie Kozłowskiego, nawiązywał i utrzy-mywał hm. Władysław Smoleński, członekKomendy Chorągwi. Kontakty z GłównąKwaterą Szarych Szeregów w Warszawiew początkowym okresie utrzymywał przy-puszczalnie tylko sam Kozłowski przezpunkt kontaktowy (Krakowskie Przedmie-ście 57) i łączników z Warszawy. Jednymz nich (do wiosny 1940) był KazimierzGenda. Przywoził on bezpośrednio „pocz-tę”, m.in. od członka „Pasieki” hm. Juliu-sza Dąbrowskiego. W 1940 r. spośródczłonków konspiracyjnej Komendy Chorą-gwi Lubelskiej aresztowani zostali hm.Aleksander Wojno (przebywał w obozach do1945) i hm. Władysław Smoleński (zginąłw nieznanych okolicznościach), a Kozłow-ski został aresztowany w Lublinie 31 III1941 r. Po śledztwie w gmachu gestapo „Podzegarem” i krótkim pobycie w Zamku Lu-belskim wywieziono go 5 IV 1941 r. z licz-nym transportem (1249 więźniów) do obo-zu Auschwitz jako więźnia politycznego nr14 766. W listach z obozu do ojca sygnali-zował, by zabezpieczyć jego rzeczy. Dawałw ten sposób do zrozumienia, że w miesz-kaniu są ukryte konspiracyjne materiały(schowek na strychu koledzy prawdopodob-nie zdołali opróżnić wcześniej niż rodzina).

Szczegółów końcowego okresu działal-ności Kozłowskiego jako komendanta Lu-belskiej Chorągwi Szarych Szeregów nieudało się ustalić, gdyż zginęli również ci,którzy z nim bezpośrednio do końca współ-pracowali, m.in. phm. Stanisław Moskwa(w Auschwitz w 1942) oraz phm. JerzyWawrzyszek (w nieznanych okoliczno-ściach w 1942).

Ojciec Kozłowskiego otrzymał z Au-schwitz urzędowe zawiadomienie o śmier-ci syna, wysłane 23 IX 1941 r. Dzień tenrodzina uznała za datę jego śmierci. Sym-boliczny grób znajduje się w Lublinie nacmentarzu przy ul. Lipowej.

Rodziny nie założył.

– Jarzembowski K., Sobieraj M. KozłowskiTadeusz Eugeniusz, w: Słownik biograficznym. Lublina, t. 1, Lub. 1993, s. 143 [biogramskrócony]; – Jarzembowski K. „Ul Zboże” Lubel-ska Chorągiew Szarych Szeregów 1939–1944,„Harc.” 1993, nr 7–12, 1994, nr 1–3; – MH:Jarzembowski, Kuprianowicz Harcmistrzyniei harcmistrze; – dok. osobiste T. Kozłowskiegow posiadaniu autora, w tym dokładny wykazprzebiegu służby harcerskiej z l. 1917–1935[kserokopie]; – relacja brata Witolda Kozłow-skiego.


KRET Józef, pseud. Znicz (1895–1982),nauczyciel, działacz oświatowy, harcmistrz,kierownik Harcerskiego Uniw. Wiejskie-go w Górkach Wielkich (1937–1939), kie-rownik rejonu Szarych Szeregów w Rzeszo-wie (1939–1941).

Urodził się 3 maja 1895 r. we wsi Sta-romieście k. Rzeszowa w rodzinie Micha-ła i Katarzyny ze Szwagrów, właścicieli go-spodarstwa rolnego. Miał troje rodzeństwa:brata Jana oraz siostry Bronisławę i Zofię.W l. 1907–1914 był uczniem II Gimnazjumw Rzeszowie. W 1911 r. wstąpił do skau-tingu, należał do pierwszego zorganizowa-nego na terenie Rzeszowa zastępu „Lisów”.Jako 17-latek zorganizował w swojej wsikoło młodzieży, które utworzyło grupę te-atralną, a potem także orkiestrę. Koło toprzyczyniło się do likwidacji miejscowejkarczmy, a z uzyskanych funduszy powo-łało do życia mały dom kultury z biblio-teką i czytelnią. 17 IX 1914 r. jako uczeńklasy przedmaturalnej został zmobilizo-wany. Przeszkolenie wojskowe odbył naWęgrzech. W marcu 1915 r. dostał się do

KOZŁOWSKI TADEUSZ – KRET JÓZEF

96

niewoli rosyjskiej. Został wywieziony doSymbirska, następnie przebywał w Astra-chaniu i innych miejscowościach. Rewo-lucja lutowa 1917 r. zastała go w Roma-nówce k. Wołczańska, gdzie zorganizowałnaukę dla dzieci uchodźców i dorosłych anal-fabetów oraz teatr amatorski. Został wybra-ny na przewodniczącego samorządu jeniec-kiego. W listopadzie 1918 r. wrócił z niewo-li, a 10 grudnia tegoż roku wstąpił jakoochotnik do WP. Walczył na froncie ukraiń-sko-bolszewickim w szeregach 17. pp. Po na-paści Czechów na Śląsk Cieszyński w stycz-niu 1919 r. jego pułk został skierowany doobsadzenia linii demarkacyjnej pomiędzyBoguminem i Jabłonkowem. Kret zostałoficerem oświatowym batalionu, kierowałkursami czytania i pisania, wygłaszał poga-danki i organizował przedstawienia w róż-nych miejscowościach regionu. W drugiejpoł. 1919 r. batalion wyjechał do Chybia,potem do Andrychowa, znów na front bol-szewicki do Wilna i wreszcie do Osipowicnad Berezyną. Kret również tam prowa-dził pracę oświatową. 12 XII 1920 r. wróciłz wojska, pracował w gospodarstwie i kon-tynuował pracę społeczną. W roku następ-nym zdał jako ekstern maturę i rozpocząłstudia na UJ. Studiował historię oraz geo-grafię, ukończył również Państw. KursaWych. Fiz. (1922) i Studium PedagogiczneUJ (1925). W okresie studiów był człon-kiem Polskiej Akademickiej Młodzieży Lu-dowej i działał w komisji kulturalno-oświa-towej. Z ramienia Koła Pracy Społecznejprzy Małopolskim Tow. Rolniczym odwie-dzał wsie z odczytami. Po ukończeniu stu-diów w l. 1924–1929 był nauczycielemwych. fiz. w Gimnazjum im. Króla JanaSobieskiego w Krakowie. Dzięki swoimwalorom osobistym i metodom pracy szyb-ko stał się lubianym i szanowanym wycho-wawcą. Rozwinął na szeroką skalę krajo-znawstwo oraz ożywił działalność drużynyharcerskiej, której był opiekunem i z którąjeździł na obozy (1926, 1927, 1928). Był w tymczasie również członkiem Komendy Cho-rągwi w Krakowie, gdzie kierował pracą

dwóch wydziałów. W 1926 r. ukończył kursharcmistrzowski w Sidzinie. Równocześniez pracą w gimnazjum był zatrudniony jakonauczyciel wych. fiz. w PedagogiumHenryka Rowida, wykładał na kursach ma-turalnych dla podoficerów; w r. 1927/1928pracował w juwenacie oo. Paulinów naSkałce jako nauczyciel historii i wych. fiz.W r. 1928/1929 wykładał metodykę har-cerską w Studium Wych. Fiz. W l. 1929––1931 uzupełnił wykształcenie przez stu-dia pedagogiczne w UJ. Następnie objąłstanowisko nauczyciela przedmiotów pe-dagogicznych w seminarium dla wychowaw-czyń przedszkoli w Częstochowie. Współor-ganizował obóz instruktorski w Zarytem(1930) i obóz dla nauczycieli-opiekunów dru-żyn w Żegiestowie (1931). W 1933 r. wziąłudział w Jamboree w Gödöllö na Węgrzechi był członkiem komendy obozu nad jez.Narocz. Jesienią tegoż roku przeniósł sięna Śląsk, gdzie został instruktorem, a póź-niej wizytatorem w Wydz. WRiOP Urzę-du Wojew. w Katowicach. Wkrótce okaza-ło się, że był świetnie przygotowany do tejpracy, umiał oddziaływać na młodzież i do-rosłych swoją życzliwością i serdecznością.W harcerstwie interesowało go szczegól-nie wykorzystanie metod działania tej or-ganizacji do pracy w środowisku wiejskim.Prowadził kursy dla nauczycieli i instruk-torów nie tylko w Polsce, ale również za gra-nicą. Współpracował z harcerstwem polskimw Niemczech, pomagając tam szkolić ka-drę i zapraszając młodzież na prowadzo-ne przez siebie obozy. W 1934 r. współor-ganizował w Brennej obóz dla harcerzy z Za-olzia. W październiku tegoż roku otrzymałstopień harcmistrza. W roku następnymuczestniczył w wyprawach instruktorskichdo Belgii i Francji, w zlocie skautów jugo-słowiańskich w Belgradzie i w Jubileuszo-wym Zlocie Harcerstwa Polskiego w Spa-le, gdzie pełnił funkcję współpracownikaKomisariatu Zagranicznego. W r. 1936wziął udział w trzymiesięcznej wyprawieinstruktorskiej do USA, której celem byłoprzeszkolenie kierowniczej kadry tamtej-

KRET JÓZEF

97

szych licznych drużyn harcerskich złożo-nych z młodzieży emigracyjnej. W tymżeroku uzyskał tytuł magistra filozofii w za-kresie pedagogiki. Uważając, że uniwer-sytety ludowe są szansą dla polskiej wsizarówno jako droga do uzyskania wy-kształcenia fachowego i ogólnego, jak i au-tentyczna szkoła pracy społecznej, posta-nowił zorganizować uniwersytet ludowywzorowany na uniwersytetach stworzonychprzez Ignacego Solarza w Szycach i GaciPrzeworskiej. Dla zapoznania się z do-świadczeniami innych krajów w tym zakre-sie odwiedził uniwersytety ludowe w Daniii Szwecji.

20 XI 1937 r. rozpoczął pracę Uniw. Lu-dowy w Górkach Wielkich. Zgrupował on napierwszym kursie 29 uczestników z całejPolski, rolników lub robotników z wykształ-ceniem przynajmniej podstawowym. Uniw.Ludowy w Górkach Wielkich zorganizo-wano jako placówkę oświatową o charak-terze ogólnokształcącym, połączoną z inter-natem; w programie nauki uwzględnionozagadnienia humanistyczne, społeczne,przyrodnicze i rolnicze. Kret, jako kierow-nik tej wzorowej placówki, który w tej pra-cy wykorzystywał pewne elementy metody-ki harcerskiej, zdobył wielką popularnośćjako wychowawca młodzieży wiejskiej. Nauniwersytecie szkolono również kadrę dopracy harcerskiej na wsi. W 1938 r. Kretzapoznał się z uniwersytetami ludowymiw Finlandii, a w październiku zdał egza-min i uzyskał uprawnienia nauczycielaszkół średnich. W czasie wkraczania pol-skich oddziałów na Zaolzie kierował akcjąstarszoharcerskich oddziałów specjalnych(bojowych).

W sierpniu 1939 r. Kret został zmobili-zowany i odbył kampanię wrześniową jakodowódca kolumny V Dywizjonu TaborówArmii „Kraków”. Dostał się do niewoli,z której zbiegł. Poszukiwany na Śląskuprzez gestapo, osiadł w Staromieściu, po-magając siostrze w prowadzeniu gospodar-stwa rolnego. Już w grudniu 1939 r. roz-począł wraz żoną tajne nauczanie oraz

nasłuch radiowy, redagowanie i powiela-nie miejscowego „Biuletynu Informacyj-nego”, wstępując równocześnie do ZWZ.15 XI 1939 r. wziął udział w naradzie kra-kowskich instruktorów harcerskich, naktórej podjęto decyzję o rozpoczęciu kon-spiracyjnej pracy harcerstwa. Na tej na-radzie objął komendę rejonu Rzeszowa,zaś w następnym roku, kiedy rozszerzonoteren działania, także rejonu obejmujące-go Sędziszów, Dębicę, Mielec i Tarnobrzeg.Brał udział w odbywanych w Krakowieodprawach komendy chorągwi i należał donajbliższych współpracowników komen-danta chorągwi Seweryna Udzieli. Zostałaresztowany przez gestapo w swoimmieszkaniu 2 V 1941 r. Aresztowanie tobyło związane z dekonspiracją, która na-stąpiła w rzeszowskich Szarych Szeregachna skutek zatrzymania łącznika z prasąkonspiracyjną. Łącznik ów, nie wytrzy-mawszy tortur, podał kilka nazwisk in-struktorów kierujących pracą harcerskąna tamtych terenach.

Kret był przesłuchiwany, bity i więzionyna zamku w Rzeszowie. Do niczego się nieprzyznał i nikogo nie wydał. 26 VI 1941 r.został przewieziony do więzienia przy ul.Montelupich, a następnie 12 sierpniategoż roku do obozu Auschwitz. W czasieblisko czterech lat pobytu w obozach prze-żył dwutygodniowy pobyt w karcerze blo-ku śmierci i ponad trzy miesiące w karnejkompanii. Wskutek niedożywienia i cho-roby stracił 35 kg. W obozie należał do kie-rownictwa tajnej grupy harcerskiej o krypt.„Droga Brzozowa”, której członkowiewspólnymi siłami walczyli o przetrwaniei zachowanie człowieczeństwa, pomagalisobie i innym, a nawet podobno organizo-wali w tych warunkach kursy podharcmi-strzowskie. We wspomnieniach wielokrot-nie podkreślał, że harcerze nawet w taknieludzkich warunkach nie tracili naby-tych w harcerstwie cech, takich jak współ-czucie i gotowość niesienia pomocy innym.28 X 1944 r. został wywieziony do Lito-mierzyc (Leitmeritz) nad Łabą, gdzie zo-

KRET JÓZEF

98

stał uwolniony 8 V 1945 r. 20 maja tegożroku dotarł do Staromieścia. Po kilkumie-sięcznej rekonwalescencji przystąpił doremontu budynku w Nierodzimiu k. Gó-rek Wielkich i już jesienią 1945 r. wznowiłtam pracę Uniw. Ludowego. Równocześniew l. 1945–1947 z ramienia Tow. Domówi Prewentoriów Dziecięcych prowadził ko-lonie prewentoryjne dla dzieci-ofiar woj-ny. W marcu 1946 r. był współorganizato-rem, do r. 1947 prezesem, a w l. 1948–1949przewodniczącym komisji rewizyjnejGminnej Spółdzielni „Samopomoc Chłop-ska”. W kwietniu 1946 r. wstąpił do Pol-skiego Stronnictwa Ludowego, którego kołozałożył w Nierodzimiu. Urządzał tzw. sej-miki oświatowe z udziałem działaczy i na-uczycieli z całego powiatu. Był członkiemTymczasowej Naczelnej Rady Harcerskiej(1946–1947). W l. 1948–1949 był wiceprze-wodniczącym Gminnej Rady NarodowejSkoczów-wieś oraz przewodniczącym ko-misji zdrowia i oświaty tej rady. W 1948 r.uniwersytet, aby go uratować przed likwi-dacją, przekształcono w Szkołę Pracy Spo-łecznej, pozostającą pod dotychczasowymkierownictwem. Był to rodzaj studium dlapracujących z trzema wydziałami: admi-nistracyjno-samorządowym, spółdzielczymi kulturalno-oświatowym. Nauka kończyłasię maturą. W październiku 1948 r. siedzibaszkoły została przeniesiona do Górek Wiel-kich. Mimo niewątpliwych osiągnięć władzeograniczały działalność szkoły, a w końcuw r. 1952, podobnie jak wiele innych tegotypu placówek, zlikwidowały. W l. 1953–1958Kret pracował jako nauczyciel i kierow-nik internatu szkolnego w Państw. LiceumPedagogicznym w Cieszynie. Po 1956 r.zorganizował tam szczep harcerski złożo-ny z 3 drużyn i 2 gromad zuchowych (przyszkole ćwiczeń), a ponadto 5 drużyn har-cerskich w okolicznych wsiach. Powadziłobozy wędrowne i był komendantemdwóch kursów drużynowych. We wrześniu1958 r. przeszedł na emeryturę, ale wła-śnie wówczas Związek Młodzieży Wiejskiej(ZMW) zaczął akcję reaktywowania uni-

wersytetów ludowych. Na prośbę Zarzą-du Głównego ZMW objął na krótko nowozałożony uniwersytet w Iławie w woj. zielo-nogórskim (od września do grudnia 1958),okresowo pracował również w Państw. Mu-zeum w Oświęcimiu-Brzezince; wiosną1959 r. był zastępcą dyrektora uniwersy-tetu w Wierzchosławicach, a w lipcu tegożroku kierownikiem pedagogicznym kursudla pracowników uniwersytetów ludo-wych, zorganizowanego przez ZarządGłówny ZMW w Ursynowie k. Warszawy.W tej sytuacji w 1960 r. zrzekł się emery-tury i objął kierownictwo Uniw. Ludowe-go w Rudzińcu Gliwickim. Rozwinął tamszeroką działalność społeczno-polityczną,wygasił nastroje antypolskie, a z wetera-nów powstań śląskich zorganizował kołoZwiązku Bojowników o Wolność i Demo-krację (ZBoWiD).

Kiedy w 1962 r. uniwersytet został prze-niesiony do Gardzienic w woj. lubelskim,Kret ostatecznie przeszedł na emeryturę.Zamieszkał w Krzeszowicach, a w 1963 r.przeniósł się do Krakowa. Przez krótkiczas pracował w Uniw. Ludowym w ŁysejGórze. W październiku 1964 r. występo-wał jako świadek w procesie frankfurckimprzeciw członkom załogi SS Auschwitz.Zeznawał przez sześć godzin w języku nie-mieckim, budząc szacunek szczegółowo-ścią i konkretnością relacji oraz prawdzi-wie ludzką postawą pełną wielkoduszno-ści.

Napisał szereg artykułów metodycz-nych, a od końca lat pięćdziesiątych zacząłpublikować wspomnienia, które ukazałysię m.in. na łamach „Zeszytów Oświęcim-skich”, oświęcimskich numerów „Przeglą-du Lekarskiego”, w „Nowinach Rzeszow-skich” i „Wieściach”. Wydał także dwieznaczące książki: Harcerze wierni do ostat-ka o harcerzach śląskich, bohaterach ostat-niej wojny oraz Ostatni krąg – opisującąprzeżycia obozowe. Współpracował z Od-działem PAN w Krakowie, dla którego opra-cował zarys działalności kulturalno-oświa-towej w Oświęcimiu.

KRET JÓZEF

99

W l. 1969–1970 Kretowie zbudowaliniewielki dom na stokach Lubonia Małe-go k. Skomielnej Białej. Tam Kret spędziłostatnie lata swego życia. Był otoczony po-wszechnym szacunkiem. Wszyscy, którzygo znali, twierdzą, że był osobą wyjątkową.W każdym momencie życia realizowałprzede wszystkim swoje powołanie – służ-bę dla innych, nigdy nie kierował sięwłasną wygodą czy karierą.

Zmarł w swym domu na Luboniu 10 VIII1982 r. Jego pogrzeb 17 sierpnia na cmen-tarzu Rakowickim w Krakowie był praw-dziwą manifestacją. Żegnali go przyjaciele,uczniowie i wychowankowie, harcerze, ab-solwenci uniwersytetów ludowych i więźnio-wie Auschwitz. W 1986 r. w kościele w Rze-szowie Staromieściu umieszczono tablicęku czci Kreta; jego nazwisko widnieje rów-nież na tablicy wmurowanej w listopadzie1994 r. w ścianę budynku przy ul. Szlak 21w Krakowie, gdzie odbyło się zebranie po-wołujące do życia tajne struktury krakow-skiego harcerstwa. W dniu 23 XI 1989 r.imię Józefa Kreta otrzymała Szkoła Pod-stawowa nr 6 w Ustroniu Nierodzimiu.

Kret został odznaczony Krzyżem Srebr-nym Orderu Virtuti Militari, KrzyżemKawalerskim Orderu Odrodzenia Polski,Srebrnym Krzyżem Zasługi, ŚląskimKrzyżem Powstańczym, Krzyżem ArmiiKrajowej, Officier de la Croix du Mërite(Fëdëration des Combattants Alliës enEurope), Medalem Komisji Edukacji Na-rodowej, Medalem Zwycięstwa i Wolności,Medalem 10-lecia Polski Ludowej, ZłotymKrzyżem „Za Zasługi dla ZHP”, OdznakąGrunwaldzką, Złotą Odznaką „Za pracęspołeczną dla m. Krakowa”. Posiadał tytułZasłużonego Nauczyciela PRL. W 1936 r.zawarł związek małżeński z Zofią Ho-szowską (1908–1983, nauczycielką, uczest-niczką ruchu oporu, harcmistrzynią). Miałcórkę Barbarę (ur. 1938, lekarkę, zamężnąSchultheiss, zam. w Szwajcarii).

– Materiały do HSB, „Harc.” 1995, nr 3, s. 78; –Błażejewski Z dziejów; Broniewski Całym życiem;

Gaweł Pokłon tym, którzy tworzyli, s. 109; tenże,Skiba J. Pamiętna data. 15 XI 1939–15 XI 1944,Kr. 1994, s. 5–6; Heska-Kwaśniewicz K. Józef Kret(1895–1982). Opowieść o harcerskiej wierności,Kat. 1997 [obszerna bibliografia]; taż O Józe-fie Krecie i „Harcerzach wiernych do ostatka”,w: J. Kret Harcerze wierni do ostatka, Kat. 1983,s. 5–14; Jabrzemski Harcerze; Kamiński A. An-drzej Małkowski, W. 1978, s. 85; Krężel J. NaRzeszowszczyźnie, w: Szare Szeregi, s.187–191;tenże Szare Szeregi na Rzeszowszczyźnie, Mie-lec–Rzeszów–Kr. 1987, s. 8–13, 28–29; tenżeSzare Szeregi na terenie południowo-wschodniejPolski, t. 3, Konspiracja harcerzy 1939–1945, Kr.1998, s. 16, 204; Kurowska Szare Szeregi; Le-onhard Kalendarium; Marszałek L. Józef Kret(1895–1982), „Harc.” 1986, nr 2, s. 30–34; Po-rębski Krakowskie; Szare Szeregi; Zonik Z. Dłu-gi egzamin, W. 1985, s. 65–67, 72, 77, 80–83,130–141, 149; – Jubileuszowy Zlot HarcerstwaPolskiego, Spała, 11–25 lipca 1935 r. Przewod-nik po Zlocie. Dzienniczek uczestnika, W. [1935],s. 22; Kret J. Dzień w karnej kompanii, w:Wspomnienia więźniów obozu oświęcimskiego,Oświęcim 1983, s. 127–165; tenże HarcerskiUniw. Ludowy, „Harc.” 1981, nr 2, s. 33–35;tenże Harcerze wierni do ostatka, Kat. 1983;tenże O drogach do uniwersytetu ludowego,„Wieści” 1967, nr 51, s. 4; tenże Ostatni krąg,Kr. 1973; tenże Spotkanie, „Widnokrąg” 1967,nr 11, s. 2, 5; tenże Spraw. z pierwszego rokupracy Uniw. Wiejskiego przy Ośrodku Harcer-skim w Górkach Wielkich, „Harc.” 1938, nr 6,s. 251–258; tenże Staromiejskie wspomnienia,„Tyg. Pow.” 1978, nr 9, s. 7.

Janusz Wojtycza

KRĘCKI Franciszek Leon (1883–1940),doktor praw, bankowiec, publicysta, inicja-tor i współzałożyciel harcerstwa w Wol-nym Mieście Gdańsku, przewodniczącyZarządu Oddziału-Okręgu ZHP w Gdań-sku (1935–1939).

Urodził się 16 IV 1883 r. w Borzestowiek. Kartuz w rodzinie Konstantego (zm.1917, w l. 1904–1910 członka kościerskiejSpółki Parcelacyjnej, w l. 1905–1914 człon-ka Tow. „Straż” oraz od 1906 r. członkazarządu spółki „Dom Kaszubski”, prze-kształconej w 1909 r. w Tow. „Bazar”,

KRET JÓZEF – KRĘCKI FRANCISZEK

100

mającej na celu zbudowanie Domu Ka-szubskiego w Kościerzynie, dyrektoraBanku Ludowego w Kościerzynie) i Lukre-cji z Warzewskich (znanej z działalnościspołeczno-politycznej i aktywności w ru-chu Młodokaszubów). Miał siostry: Marię(nauczycielkę języka francuskiego w gim-nazjum w Wejherowie) i Stefanię (właści-cielkę sklepu w Wejherowie, skarbniczkęTow. Czytelni Polskiej w Kościerzynie)oraz brata (zam. w Niemczech).

Lata szkolne spędził w Kościerzynie,dokąd przeprowadziła się jego rodzina.W czasie nauki w tamtejszym gimnazjum,a potem w liceum w Chełmnie działał w taj-nej organizacji filomackiej. Zdał maturęw 1902 r. i w l. 1902–1905 studiował prawona uczelniach w Berlinie, Królewcu i Heidel-bergu, pełniąc rolę duchowego przywódcypolskich studentów pochodzących z Pomo-rza. Stopień doktora praw uzyskał w 1906 r.na Uniw. Karla Ruprechta w Heidelbergu.

Nie mogąc rozwinąć kariery prawniczej(władze pruskie odmówiły mu wydaniazgody na otwarcie kancelarii adwokac-kiej), wykorzystał uzyskaną na uczelniberlińskiej dodatkową specjalność w dzie-dzinie bankowości i w 1907 r. rozpocząłpracę zawodową w polskiej firmie zbożo-wej Dom Handlowy i Komisowy „Ceres”w Gdańsku.

Dał się poznać jako aktywny działaczspołeczno-polityczny, zaangażowany w wal-kę o utrzymanie tożsamości Kaszubów. Zo-stał jednym z pierwszych członków Ka-szubskiego Tow. Ludoznawczego „Vereinfür Kaschubische Volkskunde” założone-go w 1907 r. w celu prowadzenia badań nadsztuką i kulturą ludową Kaszubów i lud-ności pomorskiej. W l. 1908–1912 wspie-rał finansowo ukazujące się na Pomorzu(wydawane w Kościerzynie) kaszubskie cza-sopismo „Gryf” o profilu literacko-nauko-wym, w którym podkreślano ścisłe związkiKaszubów z Polską oraz próbowano prze-ciwdziałać pruskiej akcji germanizacyjnejna Pomorzu. W 1909 r. w celu zapewnie-nia czasopismu podstawy materialnej po-

wołał Spółkę Wydawniczą w Kościerzynie,w której pełnił funkcję członka zarządu.W 1912 r. przeniósł siedzibę wydawnictwaz Kościerzyny do Gdańska, prowadząc i fi-nansując samodzielnie redakcję czasopi-sma „Gryf” od września 1911 do końcasierpnia 1912 r.

W 1910 r. Kręcki wspierał AlfonsaChmielewskiego, działacza Polonii sopoc-kiej, w organizowaniu działalności kul-turalnej, z której dochód przeznaczano nadziałającą w Sopocie „Macierz Kaszubską”oraz Czytelnię w Kościerzynie. Był jednymz członków Komitetu Organizacyjnego Zjaz-du Młodokaszubów, który odbył się w dniach20–21 VI 1912 r. w Gdańsku. Wziął udziałw powstaniu i ukonstytuowaniu się w tym-że roku Tow. Młodokaszubów, a następniepełnił w nim funkcję skarbnika. Współpra-cował z tajnym Kółkiem Kaszubsko-Po-morskim, działającym od 1911 r. w Warsza-wie, organizując dla Polaków z Pomorzawycieczki do kraju. Przyczynił się do za-łożenia Muzeum Kaszubskiego w Koście-rzynie. Wywierał duży wpływ na charak-ter „Gazety Gdańskiej”, organu polskichkół gospodarczych w Gdańsku, pisując najej łamach artykuły pod pseud. Bobrius.W 1912 r. krótko był redaktorem tejże ga-zety. W tymże roku kandydował na posłado sejmu pruskiego w okręgu wyborczymkościersko-starogardzko-tczewskim. Po-nieważ nie ukończył wymaganych prawem30 lat, musiał wycofać swoją kandydaturę.

W czasie I wojny światowej zostałwcielony do armii pruskiej, w której słu-żył w stopniu sierżanta od 1914 do końcalistopada 1918 r. Po powrocie z wojny za-angażował się w działalność na rzecz przy-łączenia Pomorza Gdańskiego wraz z Gdań-skiem do Polski, wchodząc w skład RadRobotniczo-Żołnierskich. Następnie objąłstanowisko zastępcy podkomisarza i kie-rownika wydz. finansowego utworzonego13 XII 1918 r. Podkomisariatu NaczelnejRady Ludowej (NRL) na Prusy Królew-skie, Warmię i Mazury z siedzibą w Gdań-sku. Wiosną 1919 r. władze pruskie, po roz-

KRĘCKI FRANCISZEK

101

wiązaniu NRL w Gdańsku i aresztowaniuwielu polskich działaczy, wszczęły przeciw-ko Kręckiemu postępowanie sądowe podzarzutem zdrady stanu. Ukrywając się przedwładzami pruskimi, Kręcki wszedł w składzakonspirowanego Podkomisariatu NRLpowołanego w sierpniu 1919 r. w Poznaniu.Udostępniał lokal firmy „Ceres” w Gdań-sku, której był dyrektorem, na tajne ze-brania członków Podkomisariatu. W tymczasie powierzono mu kierownictwo taj-nej Organizacji Wojskowej Pomorza. Jakogłówny komendant i szef wydz. wojskowe-go był podporządkowany powstałej w Po-znaniu w lutym 1918 r. Polskiej Organi-zacji Wojskowej Zaboru Pruskiego. Jegozadaniem miała być obrona interesów lud-ności polskiej w Gdańsku i w niemieckiejprowincji Prusy Zachodnie, przeciwsta-wienie się antypolskiej działalności Grenz-schutzu, zasilenie oddziałami zorganizo-wanymi na Pomorzu powstania wielkopol-skiego oraz przygotowanie powstania naPomorzu. Mając do dyspozycji ok. 60–70tys. ludzi, w tym ok. kilkuset pochodzą-cych z Gdańska i okolic, zmierzał dowzniecenia powstania, licząc na pomocwojsk polskich, które miały przybyć doGdańska z Francji pod dowództwem gen.Józefa Hallera. Ostatecznie musiał podpo-rządkować się decyzji podjętej przez Komi-sariat NRL w Poznaniu, który postanowił,aby o losach Pomorza Gdańskiego i Gdań-ska rozstrzygnęły mocarstwa obradujące nakonferencji pokojowej w Paryżu. W okresieprzejściowym Kręcki jako członek Podko-misariatu NRL w Gdańsku przeciwdzia-łał wywożeniu przez Niemców majątku ru-chomego z Kaszub i Pomorza, czuwał nadzachowaniem bezpieczeństwa i spokojumiejscowej ludności, a ponadto brał udziałw przejmowaniu ziem przyznanych pań-stwu polskiemu na mocy traktatu pokojo-wego podpisanego 28 VI 1919 r. w Wersa-lu. Następnie został powołany w skład RadyEkonomicznej wspomagającej Wydz. Tech-niczny Generalnej Delegacji RP w sprawachzakupu ziemi i nieruchomości w Gdańsku.

W początkowym okresie niepodległościKręcki zaangażował się razem z grupąMłodokaszubów w działalność BractwaPomorskiego założonego w 1921 r. w To-runiu. Organizacja ta popierała rozwójkultury pomorskiej z rodzimymi pier-wiastkami. Efektem działalności członkówbractwa był memoriał w sprawie poprawysytuacji społeczno-gospodarczej i kultural-nej w woj. pomorskim „Potrzeby i życze-nia Pomorza”, który po przewrocie majo-wym w 1926 r. został przedłożony rządowipolskiemu.

Spółka handlowa „Ceres”, w której pra-cował Kręcki, połączyła się w 1919 r. z gdań-skim oddziałem Banku Kwilecki, Potockii Spółka z Poznania. W l. 1919–1939 Kręckipełnił funkcję dyrektora tego banku, przy-czyniając się do ożywienia życia gospodar-czego i społecznego Polonii w Wolnym Mie-ście Gdańsku. Został członkiem zarządugdańskiego oddziału Związku PolskichKupców i Przemysłowców oraz zarząduRady Polskich Interesantów Portu Gdań-skiego. Zasiadał w radach nadzorczychgdańskich banków: British and Polish Tra-de Bank, Banku Emisyjnego oraz w wydz.bankowym Bank von Danzig.

Zajmował się także publicystyką. Przy-czynił się m.in. do realizacji propagowa-nej przez niego od 1913 r. na łamach„Gazety Gdańskiej” idei budowy Domu Pol-skiego w Gdańsku, co zrealizowano w grud-niu 1924 r. Należał do rady nadzorczej i za-rządu Komitetu Budowy Domu Polskiegooraz do grona ofiarodawców, dzięki któ-rym powstał ten ważny ośrodek życia spo-łecznego i kulturalnego Polonii gdańskiej.

W okresie istnienia Wolnego MiastaGdańska był członkiem wielu polskich or-ganizacji i stowarzyszeń, wspierając finan-sowo ich działalność. Były to m.in. Tow.Pomocy Naukowej w Gdańsku, założonew 1921 r. w celu finansowego wspieranianauki polskich studentów PolitechnikiGdańskiej i Tow. Przyjaciół Nauki i Sztuki,założone w Gdańsku w 1922 r. i wydające„Rocznik Gdański”. Działał w założonym

KRĘCKI FRANCISZEK

102

w 1922 r. Polskim Klubie Wioślarskim, zaj-mującym się organizacją regat wioślar-skich, wycieczek do Polski i imprez spor-towych. Pełnił funkcję członka zarząduGminy Polskiej Związku Polaków i powo-łanej przez nią 16 II 1938 r. Polskiej RadyKultury. Należał również do utworzonejw 1921 r. Macierzy Szkolnej w Gdańsku,zajmującej się zakładaniem polskichochronek, polskich klas w niemieckichszkołach senackich, polskich szkół po-wszechnych, zawodowych, średnich i wy-ższych. Kierował jako prezes Tow. Czytel-ni Ludowych, zajmującym się zakładaniembibliotek i rozwojem czytelnictwa wśródludności polskiej.

Po przejęciu władzy w Wolnym MieścieGdańsku przez niemiecką partię narodo-wosocjalistyczną Kręcki przyczynił się dozałożenia w 1934 r. Zrzeszenia b. Ochot-ników Armii Polskiej Obywateli WolnegoMiasta, wchodzącego w skład ogólnopol-skiej Federacji Polskich Związków Obroń-ców Ojczyzny. Był także członkiem gdań-skiego oddziału Ligi Morskiej i Rzecznej.Uczestniczył w lipcu 1938 r. w Kartuzachw zjeździe polskiej młodzieży studenckiejz Pomorza, Warszawy, Poznania, Lwowa,podczas którego został jednym z ojcówchrzestnych sztandaru studenckiej korpo-racji warszawskiej „Cassubia”. Jako spo-łecznik poświęcił wiele czasu młodzieżypolskiej, zachęcając ją do działalności w Tow.Gimnastycznym „Sokół”, którego człon-kiem był od 1911 r. i w którym przez wielelat pełnił funkcję prezesa gdańskiego od-działu.

Został jednym z inicjatorów i współzało-życieli w 1920 r. harcerstwa polskiego w Wol-nym Mieście Gdańsku. Był opiekunem za-łożonej w 1920 r. w Gdańsku I DrużynyHarcerzy im. Zygmunta Augusta. W latachmiędzywojennych wspierał finansowodziałalność harcerzy gdańskich. Przewodni-czył Kołu Przyjaciół Harcerstwa, liczącemuok. 100 członków. Zajmował się organizacjązarządu i przygotowaniem zjazdu konsty-tucyjnego utworzonego w 1935 r. na pod-

stawie decyzji Naczelnej Rady HarcerskiejOddziału ZHP w Gdańsku. Na zjeździe,w 1935 r. został wybrany na przewodni-czącego Zarządu Oddziału ZHP w Gdań-sku (od 1936 – Okręgu). Funkcję tę pełniłdo 1939 r. Szczególną opieką objął po-wstałą w 1930 r. I Morską Drużyną Har-cerzy im. Zygmunta Augusta, a następnieGdański Harcerski Hufiec Żeglarski, stwa-rzając młodym żeglarzom dogodne możli-wości korzystania z taboru jachtowegoPolskiego Klubu Morskiego w Gdańskuoraz prowadzonych szkoleń. Uzyskał sto-pień działacza harcerskiego.

1 IX 1939 r. został aresztowany przezfunkcjonariuszy tajnej policji gdańskiej.Więziony był w gdańskich więzieniachViktoriaschule i Schiesstange. Jesienią1939 r. został wysłany do pracy u niemiec-kich gospodarzy w pow. Gdańskie Niziny,skąd pod koniec 1939 r. przywieziono godo obozu dla jeńców cywilnych Zivilgefan-genenlager Neufarwasser w Nowym Por-cie w Gdańsku. W styczniu 1940 r. zostałprzeniesiony do obozu dla jeńców cywil-nych Zivilgefangenenlager Stutthof. Namocy wyroku śmierci wydanego przez nie-miecki sąd doraźny został 11 I 1940 r. roz-strzelany w grupie 22 wybitnych działa-czy Polonii gdańskiej w lesie w pobliżuobozu Stutthof. Szczątki ofiar odnalezio-no w maju 1979 r. w nadleśnictwie Stegna,skąd je ekshumowano i złożono do wnę-trza Pomnika Walk i Męczeństwa, znajdu-jącego się na terenie byłego obozu koncen-tracyjnego Stutthof w Sztutowie. Podaje sięteż, że został rozstrzelany w drugiej egze-kucji, która odbyła się 22 III 1940 r. w lesiew pobliżu obozu Stutthof. Zwłoki tych ofiarzostały odnalezione w listopadzie 1946 r.,a następnie pochowane 7 IV 1949 r. naCmentarzu Zasłużonych na Zaspie.

Za działalność w Organizacji WojskowejPomorza został odznaczony w 1924 r.Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Mili-tari , a za działalność społeczno-narodową– Krzyżem Kawalerskim Orderu PoloniaRestituta i Złotym Krzyżem Zasługi.

KRĘCKI FRANCISZEK

103

Jego imieniem została nazwana po II woj-nie światowej jedna z ulic w Gdańsku-Oli-wie. O jego zasługach dla Gdańska i Po-morza przypomina tablica pamiątkowaumieszczona na ścianie zewnętrznej budyn-ku przy ul. Długi Targ w Gdańsku, w któ-rym mieszkał w l. 1920–1939 oraz symbo-liczny nagrobek w kształcie krzyża w aleirozstrzelanych wybitnych działaczy Polo-nii gdańskiej na Cmentarzu Zasłużonychna Zaspie.

– Grabowska-Chałka J. Stutthof. Informator hi-storyczny. Przewodnik, G.–Sztutowo 2004, s.152;Hajduk B. Franciszek Leon Kręcki, w: Działaczepolscy i przedstawiciele RP w Wolnym MieścieGdańsku, G. 1974, s. 94–103; tenże Kręcki Fran-ciszek Leon, w: Słownik biograficzny PomorzaNadwiślańskiego, t. 2, G. 1994, s. 505–507; Mi-kos S. Kręcki Franciszek, w: Pomorscy patroniulic Trójmiasta, red. S. Gierszewski, Wr. 1977,s. 152–157; Pelczar M. Kręcki Franciszek(1883–1940), w: PSB, t. 15, Wr. 1970, s. 297–298;– Borzyszkowski J. Aleksander Majkowski(1876–1938), G. 2003; Danielewicz G. W kręguPolonii gdańskiej, G. 1996; Gaj J. Zarys historiipolskiej kultury fizycznej w Wolnym MieścieGdańsku, W. 1976; Gąsiorowski A. Szare Szeregina Pomorzu (1939–1945), T. 1998; Grot E. Tym,co za polskość Gdańska. Upamiętnienie marty-rologii Polonii gdańskiej w l. 1939–1945, „Prze-szłość i pamięć” 2000, nr 3, s. 61–72; Jedliński W.Dzieje oświaty i kultury w Wolnym Mieście Gdań-sku i na Powiślu 1920 –1939, Malbork 1998;Kuta J. Druga Rzeczpospolita i Kaszubi 1920––1939, Bydgoszcz 2003; Semków P. Polityka Trze-ciej Rzeszy wobec ludności polskiej na terenie by-łego Wolnego Miasta Gdańska w l. 1939–1945,T. 2001; Stępień H. Ludność polska w WolnymMieście Gdańsku 1920–1939, G. 1991; Wiśniew-ski E. Szkolenie wojskowe harcerzy, „KalendarzGdański 1990”, G. 1990, s. 136–141; – AP Mu-zeum Stutthof w Sztutowie: dyplom uzyskaniatytułu doktora praw na Uniw. w Heidelbergu; –relacja Marii Chodakowskiej.

Elżbieta Grot

KRYNICKA z Mudryków Maria Anna(1896–1978), nauczycielka, harcmistrzyni,komendantka Lwowskiej Chorągwi Żeń-

skiej (1921–1923, 1925–1928), Naczelnicz-ka Harcerek (1937–1945).

Urodziła się 16 IV 1896 r. w Przemyśluw rodzinie Stefana Mudryka (kondukto-ra kolejowego) i Rozalii z Rogala-Podol-skich. Miała brata Franciszka (1901–1944,instruktora skautowego i harcerskiego,żołnierza wojny 1918–1920, nauczyciela,inspektora szkolnego, organizatora tajne-go nauczania w Przemyślu, zamordowa-nego przez hitlerowców) oraz cztery siostry:Katarzynę, Stefanię, Felicję i Stanisławę(wszystkie były harcerkami). W czasie na-uki w Państw. Seminarium Nauczyciel-skim w Przemyślu w l. 1909–1911 należałado „Petu”, a później do „Eleusis”, spośródczłonkiń którego w maju 1911 r. powstałpierwszy w Przemyślu zastęp skautek.W grudniu 1911 r. już jako zastępowa w za-konspirowanej drużynie złożyła na ręce OlgiDrahonowskiej przyrzeczenie skautowe.W lipcu 1914 r. ukończyła ogólnopolskikurs instruktorski w Skolem. W pierw-szych dniach wojny zorganizowała nadworcu kolejowym w Przemyślu pogotowiesanitarne dla uciekinierów z Galicji Wschod-niej i żołnierzy znajdujących się w stojącychna stacji wagonach, które zostało po czte-rech dniach przejęte przez Czerwony Krzyż.W okresie ofensywy rosyjskiej została wrazz rodziną wywieziona do Kromieryża naMorawach, gdzie z dzieci ewakuowanychrodzin utworzyła drużynę harcerek. Nie-zależnie od tego pracowała w szpitalu Cze-skiego Czerwonego Krzyża. Po powrociedo Przemyśla we wrześniu 1915 r. konty-nuowała naukę w seminarium oraz pełniłafunkcję drużynowej, teraz już jawnej, I Dru-żyny Skautek im. T. Kościuszki (1915–1916).W styczniu 1916 r. zorganizowała kurs za-stępowych, w którym wzięły m.in. udziałnauczycielki z powiatu, w następstwie cze-go powstały drużyny w kilku miejscowo-ściach. Poprowadziła również w tym cza-sie kolonię w Krzywczy. W 1918 r. zdałamaturę seminaryjną, a w roku następnymjako eksternistka maturę gimnazjalną i roz-poczęła studia z zakresu nauk przyrodni-

KRĘCKI FRANCISZEK – KRYNICKA MARIA

104

czych i chemii na Wydz. FilozoficznymUJK we Lwowie.

Od 1916 r. była przewodniczącą RadyDrużynowych Harcerek, a niebawem zo-stała komendantką miejscową, a następ-nie komendantką okręgową w Przemyślu.Funkcje te pełniła do r. 1920, doprowadza-jąc do rozkwitu przemyskiego harcerstwa,mimo trwającej w tym czasie wojny zewszystkimi jej przykrymi skutkami – gło-dem, brakiem opału i odzieży. Była współ-założycielką tajnego Związku Gimnazjal-nej Młodzieży Niepodległościowej, któryprzeszedł pod opiekę Polskiej OrganizacjiWojskowej. Pracowała również w założonymprzez miejscowego komendanta harcerzy„klubie uliczników” i udzielała korepetycji.Była delegatką na zjazd zjednoczeniowy or-ganizacji skautowych 1–2 XI 1918 r. w Lu-blinie, gdzie z powodu wybuchu walk zo-stała odcięta od możliwości powrotu. Poprzedostaniu się do Przemyśla włączyła sięczynnie do prac na rzecz wojska broniące-go miasta przed Ukraińcami. Odwiedziławszystkie grupy harcerskie, zorganizowałaszwalnię i pocztę harcerską, a następniedołączyła do ekipy Czerwonego Krzyża do-jeżdżającej na front po rannych i chorychżołnierzy. Po odsunięciu się frontu od mia-sta na prośbę burmistrza zorganizowałapięć ochronek na peryferiach Przemyśla.Z powodu wyjazdu hufcowego harcerzyobjęła jego funkcję (kierowała też w tymczasie przemyskimi harcerkami). Zorgani-zowała kształcenie instruktorów i funkcyj-nych drużyn oraz grupę przemyskich har-cerzy wysłanych na akcję plebiscytową naSpisz i Orawę. Wzięła udział w III Zjeź-dzie Naczelnej Rady Harcerskiej (NRH)w Zwierzyńcu w lipcu 1919 r. Latem 1920 r.weszła w skład Obywatelskiego KomitetuObrony Państwa, który zorganizował męskąOchotniczą Legię Obywatelską i żeńskąOchotniczą Legię Kobiet, obie licznie za-silone harcerzami i harcerkami. Uczest-niczyła w obsłudze pociągów sanitarnych,dowożących rannych i chorych z frontu.Na przełomie l. 1920/1921 przeniosła się do

Lwowa dla dokończenia studiów. W 1921 r.została demonstratorem, w roku następ-nym asystentem, a w 1924 r. starszym asy-stentem na Wydz. Rolniczo-Leśnym Po-litechniki Lwowskiej. Oprócz tego w l. 1922––1932 uczyła biologii i chemii w Seminariumi Liceum Anny Rychnowskiej, a w l. 1924––1932 wykładała w pomaturalnej ŻeńskiejSzkole Gospodarczej w Snopkowie k. Lwo-wa. W 1924 r. złożyła egzamin magister-ski z biologii oraz egzamin nauczycielskiz biologii i chemii, a w 1926 r. po uzupeł-nieniu studiów na politechnice uzyskałatytuł inżyniera. Od 1920 r. należała do ko-mendy Lwowskiej Chorągwi Żeńskiej, kie-rując Działem Kursów, a w roku następnymzostała komendantką tejże chorągwi, obej-mującej województwa: lwowskie, stanisła-wowskie i tarnopolskie. Funkcję tę pełniław l. 1921–1923 i 1925–1928, będąc równo-cześnie członkinią NRH. W maju 1923 r.została mianowana podharcmistrzynią,następnie w 1928 r. w wyniku zmianysystemu stopni uzyskała stopień harcmi-strzyni. Była komendantką kilku obozów in-struktorskich (1921 – w Starym Samborze,1922 – w Pieskowej Skale, 1925 – w Kacwi-nie, 1926 – w Oporcu k. Skolego). Brała tak-że udział w szkoleniu instruktorek na kur-sach centralnych. W lipcu 1931 r. kierowałaorganizacją Zlotu Harcerek w Nowosie-licy z okazji dwudziestolecia przemyskie-go harcerstwa żeńskiego. W maju 1932 r.przeniosła się wraz z rodziną do Tarnow-skich Gór, gdzie jej mąż został mianowa-ny kontrolerem odcinka PKP. Uczyła tamw szkole zawodowej, a ponadto opiekowa-ła się Kołem Polek w Strzelcach Opolskich,dokąd dojeżdżała. Krótko kierowała tam-tejszym hufcem harcerek, równocześnieprowadząc centralne kursy dla nauczycie-lek-opiekunek drużyn (1933 – na Głodów-ce, 1935 – w Runowie Krajeńskim, 1937 –na Buczu, 1938 – w Skolem, 1939 – w Ze-łemiance). W marcu 1933 r. przeniosła sięwraz z mężem do Bydgoszczy, gdzie zostałon naczelnikiem oddziału drogowego. Pra-cowała tam jako kierowniczka szkoły po-

KRYNICKA MARIA

105

wszechnej, jak również włączyła się w pra-cę harcerską, doprowadzając niebawem dopodziału hufca na trzy mniejsze, sama zaśzostała komendantką ośrodka. Od 1936 r.była członkinią NRH, a 6 VI 1937 r. zosta-ła wybrana na Naczelniczkę Harcerek.Dojeżdżała od września tegoż roku na ze-brania Głównej Kwatery Harcerek doWarszawy. W tymże roku przeprowadziłasię z mężem do Torunia. Podjęła pracę w to-ruńskim Pedagogium i była członkiem Za-rządu Okręgu Pomorskiego ZHP. W 1938 r.reprezentowała polskie harcerki na X Kon-ferencji Instruktorek Skautowych w Adel-boden w Szwajcarii. Jako NaczelniczkaHarcerek we wrześniu 1938 r. powołała dożycia Pogotowie Harcerek, w ramach któ-rego kilkaset harcerek wzięło udział w pra-cach opiekuńczych i samarytańskich naZaolziu. Po przystąpieniu Organizacji Har-cerek do Organizacji Przysposobienia Ko-biet do Obrony Kraju weszła w skład RadyGłównej tej organizacji. W lipcu 1939 r.uczestniczyła wraz z grupą 33 harcerekw dwutygodniowym Światowym ZlocieSkautek „Pax-ting” w Gödöllö na Wę-grzech. Pod koniec sierpnia przeprowa-dziła ostatnią odprawę komendantek cho-rągwi. 1 września 1939 r. w myśl wcześniejustalonego planu, nie zrzekając się funkcjinaczelniczki, zeszła do podziemia, wyzna-czywszy na swoją zastępczynię w Warsza-wie Marię Wocalewską; od 1943 r. funkcjętę pełniła Zofia Florczak. Pogotowie Harce-rek, kierowane przez hm. Józefinę Łapińską,utrzymywało z Krynicką kontakt przezcały okres okupacji. Opuściwszy Toruńprzed wybuchem wojny, Krynicka osiedli-ła się w Łososinie Dolnej. Pracowała tamjako instruktorka Kół Gospodyń Wiejskichi kierowniczka pól doświadczalnych, a rów-nocześnie współdziałała z ZWZ-AK. Sku-piała w swoim ręku wiele nici konspira-cyjnych, m.in. do przesyłania informacjiwykorzystywano torebki z nasionami z pro-wadzonej przez nią stacji nasiennej rozsyła-ne po całej Polsce. W 1940 r. zorganizowałaprzy pomocy sióstr zakonnych grupę taj-

nego nauczania, które kontynuowała poprzeniesieniu się w 1943 r. do Krakowa.Tu pracowała nadal jako instruktorka KółGospodyń Wiejskich. 25 III 1945 r. rozwią-zała dotychczasową Organizację Harcerek,składając równocześnie rezygnację z funk-cji naczelniczki. Z Krakowa przeniosła sięz mężem ponownie do Bydgoszczy, a następ-nie do Gdańska. Tam pracowała w WSP,m.in. jako dziekan Wydz. Biologii i Geo-grafii. W l. 1956–1959 była doradcą NRH,a w l. 1957–1959 kierowała Wydz. Kształ-cenia Starszyzny Gdańskiej Chorągwi Har-cerstwa. W 1966 r. przeszła na emeryturę,pracując nadal w uczelnianym związku za-wodowym.

Zmarła 15 IX 1978 r. Została pochowa-na na cmentarzu Srebrzysko w Gdańsku.

Była odznaczona m.in. Krzyżem Ka-walerskim Orderu Odrodzenia Polski, Krzy-żem Armii Ochotniczej, „Gwiazdą Przemy-śla”, Odznaką „Polska Swemu Obrońcy”,Honorową Odznaką Harcerstwa Przemy-skiego. Posiadała tytuł Zasłużonego Na-uczyciela PRL.

W 1926 r. zawarła związek małżeńskiz Janem Krynickim (zm. 1969, inżynie-rem, żołnierzem AK – podporucznikiem,dyrektorem Dyrekcji Okręgu Kolei Pań-stwowych w Gdańsku). Miała synów:Macieja (1928–1995, geografa, pracownikaPolskiego Ratownictwa Okrętowego w Gdy-ni), Andrzeja (ur. 1929, doktora nauk me-dycznych, w l. 1947–1949 członka Harcer-skiego Kręgu Akademickiego „Wodnik”przy Politechnice Gdańskiej, zam. w Gdań-sku) oraz córkę Teresę (ur. 1934, doktoranauk humanistycznych, zamężną Tarnacką,pracownicę Centralnego Ośrodka Dosko-nalenia Nauczycieli, w l. 1957–1961 druży-nową w Gdańsku, zam. w Warszawie).

– Jarzembowski, Kuprianowicz Materiały,„Harc.” 1997, nr 3, s. 61; Materiały do HSB,„Harc.” 1995, nr 3, s.79; – Błażejewski Z dzie-jów; Bury J. Harcerki przemyskie, Przemyśl 1994;Grodecka E. Pierwsze ćwierćwiecze HarcerstwaŻeńskiego, cz. 1. 1911–1914, W. 1937, s. 21–22;

KRYNICKA MARIA

106

Harcerki 1911–1939; Harcerki 1939–1945; Kor-sak A. M. Komendantka Szarych Szeregów.Harcerze z Nowego Sącza, „WTK” 1976, nr 24,s. 6; Krakowski S. Tropami przemyskiego har-cerstwa, Przemyśl 1998, s. 3, 8, 12, 14, 17, 29,34–36, 112–114; Sławski A. J. Maria AnnaMudrykówna-Krynicka 1896–1978, „Harc.”1987, nr 9, s. 35–43, nr 10, s. 26–31; – Harcer-ki 1939–1945. Relacje – pamiętniki; Stipal S.Wspomnienie o Marii Krynickiej, NaczelniczceHarcerek, „Tyg. Pow.” 1979, nr 14, s. 3; – Bibl.Jagiellońska, Dział Rksów, sygn. Przyb. 413/76,S. Stipal, Rys Historyczny Lwowskiej Chorą-gwi Harcerek na podstawie zebranych materia-łów opracowała..., mps, s. 34–37, 56–57, 59, 77;Mudryk M. Hufiec Przemyśl. Relacje i wspo-mnienia..., w: S. Stipal, op. cit., s. 93–96; – inf.syna Andrzeja Krynickiego.

Janusz Wojtycza

LLICZMAŃSKI Alf, właśc. Alfons Ed-

mund (1904–1940), nauczyciel, harcmistrz,współzałożyciel harcerstwa w Wolnym Mie-ście Gdańsku, komendant Gdańskiej Cho-rągwi Harcerzy (1935–1939).

Urodził się 10 IX 1904 r. w Gdańskuw rodzinie Stanisława (1862–1944, kraw-ca, działacza polonijnego w Gdańsku podzaborem pruskim, a następnie w WolnymMieście Gdańsku w Tow. „Straż” i PolskimTow. Ludowym „Jedność”) i Teofili z Wiel-gorzewskich (1875–1942). Chodził doszkół niemieckich, gdyż polskiego szkol-nictwa w Gdańsku wówczas nie było. Eg-zamin dojrzałości zdał wiosną 1925 r. i roz-począł studia na Politechnice Gdańskiej(Technische Hochschule) na Wydz. Bu-downictwa. Studia przerwał ze względówmaterialnych po ukończeniu piątego se-mestru i pomyślnym zdaniu tzw. egzami-

nu połówkowego w 1926 r. Jako samoukposiadł głęboką wiedzę w zakresie kultu-ry, literatury, historii i geografii polskiej.Był uzdolniony muzycznie i grał naskrzypcach, posiadał też duże zdolności ję-zykowe – posługiwał się piękną polsz-czyzną i władał biegle kilkoma językami:niemieckim, angielskim i francuskim.

Od wczesnej młodości związany był z har-cerstwem. Już jako uczeń działał w tajnym,nawiązującym do galicyjskich wzorówTow. Filaretów. Według niektórych źródełw 1919, według innych w 1920 r. uczest-niczył w obozie harcerskim w Karwi k. Ja-strzębiej Góry i tam złożył przyrzeczenieharcerskie. Tegoż lata założył wraz z ko-legami pierwszą męską Drużynę Har-cerską im. Zygmunta Augusta. W harcer-stwie działał nieprzerwanie, zdobywając2 V 1934 r. stopień podharcmistrza, a 3 III1935 r. – harcmistrza. Po przerwaniu stu-diów w październiku 1926 r. podjął pracęw Polskich Szkołach Handlowych Macie-rzy Szkolnej w Gdańsku jako nauczycielkontraktowy, a od 1936 r. etatowy i praco-wał tam do wybuchu wojny, ucząc steno-grafii, kaligrafii i maszynopisania.

Był autorem podręczników stenografiiw języku niemieckim i języku angielskim(pierwszy został wydany, rękopis drugiejpracy zaginął podczas wojny). Był wybitnymnauczycielem i wychowawcą. W 1930 r.założył w szkole, w której uczył, DrużynęHarcerzy im. Zawiszy Czarnego. W 1934 r.został zastępcą komendanta, a później ko-mendantem Hufca Harcerzy w Gdańsku.Do 1934 r. Gdański Hufiec Harcerzy pod-legał Wydz. Zagranicznemu Głównej Kwa-tery Harcerzy i traktowany był jako pol-ska struktura zagraniczna. 10 I 1935 r.rozkazem Naczelnictwa ZHP powołanoodrębny Oddział ZHP (później Okręg, pozmianie wprowadzonej w statucie ZHPz 1936) i gdańskie chorągwie harcerek i har-cerzy, tym samym włączając harcerstwogdańskie w struktury krajowe. 11 I 1935 r.rozkazem Naczelnika Harcerzy Liczmań-ski został mianowany komendantem

KRYNICKA MARIA – LICZMAŃSKI ALF

107

Gdańskiej Chorągwi Harcerzy, którą tofunkcję pełnił nieprzerwanie do wybuchuII wojny światowej. Był inicjatorem i re-daktorem harcerskiego kwartalnika „Ze-wie” (z kaszubskiego – wezwanie), któryukazywał się nieregularnie w l. 1935–1938(wyszło łącznie pięć numerów) nakłademZarządu Okręgu oraz komend chorągwiharcerek i harcerzy. W pierwszym nume-rze „Zewia” zamieścił własny artykuł pro-gramowy Idea harcerska w wychowaniumłodzieży polskiej w Gdańsku. W warun-kach tzw. Wolnego Miasta, gdzie sytuacjamniejszości polskiej była bardzo trudnapod każdym względem, a władze gdańskie– po dojściu Hitlera do władzy – ludnośćpolską szykanowały i łamały jej prawa,podstawowym zadaniem harcerstwa byłokrzewienie patriotyzmu i poczucia więzimłodzieży z językiem i kulturą polską,popularyzacja wiedzy historycznej i po-znawanie kraju ojczystego, m.in. poprzezletnie wyjazdy na obozy do Polski. Obiechorągwie gdańskie organizowały akcjęobozową w czasie wakacji. W tej dziedzi-nie Liczmański działał nie tylko jako or-ganizator akcji i komendant ChorągwiHarcerzy, ale wielu obozami i kursami kie-rował osobiście: był komendantem obozuw Rozłuczu latem 1934 r., komendantemobozu harcerzy gdańskich w ramach Ju-bileuszowego Zlotu Harcerstwa Polskiegow Spale (1935), komendantem zgrupowa-nia obozów gdańskich harcerzy w Bodzen-tynie w Górach Świętokrzyskich (1936),podczas którego prowadził kurs dla drużyno-wych, kierował kursem podharcmistrzow-skim w Worochcie (1938), poprowadziłkurs szybowcowy dla harcerzy w Tęgobo-rzu (1939). W V Jamboree w 1937 r. w Vo-gelenzang w Holandii wzięło udział 33gdańskich harcerzy pod kierownictwemLiczmańskiego z doskonale zorganizo-waną wielojęzyczną ekspozycją, informu-jącą o ruchu harcerskim w Gdańsku i wa-runkach jego działania, co wobec narasta-jących represji hitlerowskich w stosunkudo polskiej ludności Gdańska miało szcze-

gólną wagę. Liczmański był też na zlociew Austrii, a latem 1939 r. w Szkocji na Mię-dzyn. Zlocie Starszych Skautów. Do Wiel-kiej Brytanii odleciał 13 VII 1939 r., jed-nak stamtąd powrócił, w myśl głoszonejprzez siebie dewizy: Kto będzie świadczyło polskości Gdańska, gdy my go opuścimy(choć miał możliwość pozostać za granicąi sprowadzić tam rodzinę).

14 IX 1939 r. został zatrzymany w Gdy-ni w czasie próby przedarcia się przez frontniemiecki. Osadzono go w Orłowie, potemw więzieniu w Nowym Porcie, a następniezostał przeniesiony do obozu koncentra-cyjnego Stutthof. Śledzony przez policjęgdańską już w okresie przedwojennym, byłdobrze znanym i niebezpiecznym, zda-niem Niemców, polskim działaczem pa-triotycznym. W podpatrzonej przez współ-więźniów jego dokumentacji obozowejwidniały adnotacje: fanatischer Pole i za-lecenie Sonderbehandlung, co oznacza „fa-natyczny Polak” oraz „traktować w sposóbspecjalny”. To „specjalne” potraktowaniewyraziło się wywiezieniem go 19 III 1940 r.do filii obozu w Grenzdorf (GranicznaWieś, gmina Trąbki Wielkie), skatowa-niem i rozstrzelaniem o świcie 20 marcategoż roku. Po wojnie, 14 XI 1948 r., eks-humowano jego ciało i uroczyście pocho-wano na cmentarzu na Zaspie w Gdańskuprzy licznym udziale harcerzy i Poloniigdańskiej. Trumnę z kościoła św. Andrze-ja Boboli przy ul. Mickiewicza we Wrzesz-czu nieśli na ramionach harcerze. Po prze-budowaniu cmentarza postawiono nowynagrobek w alei zasłużonych, prawdziwygrób znajduje się jednak w innym miejscu.

Liczmański był wybitnym wychowawcąi działaczem harcerskim. W Gdańsku-Oli-wie jest ulica jego imienia, gdzie w stule-cie jego urodzin umieszczono na domu nr 7,w którym mieszkał, tablicę pamiątkową.Hufiec ZHP Gdańsk-Śródmieście i SzkołaPodstawowa nr 65 w Gdańsku noszą jegoimię i mają wspólny hymn pt. My od Alfa.Ustalono także sprawność „Alf” dla zu-chów i harcerzy oraz odznakę instruk-

LICZMAŃSKI ALF

108

torską. Przed Szkołą Podstawową nr 65znajduje się jego popiersie dłuta WiktoraTołkina. W Granicznej Wsi mieszkańcyzorganizowali Izbę Pamięci Alfa Liczmań-skiego oraz szlak leśny prowadzący domiejsca jego śmierci.

Z rąk ministra Eugeniusza Kwiatkow-skiego Liczmański otrzymał w czerwcu1939 r. w czasie obchodów Święta MorzaHonorowy Krzyż Harcerzy z Czasów Walko Niepodległość.

W 1931 r. zawarł związek małżeńskiz Janiną Nełkowską (1904–1975, gdańsz-czanką, wychowaną w rodzinie działaczypolonijnych). Miał córkę Reginę Marię (ur.1934, filologa, zamężną Małek, zamiesz-kałą w Gdańsku-Wrzeszczu).

– Dunin-Wąsowicz K. Liczmański Alf (1904––1940), w: PSB, t. 17, z. 2, Wr. 1972, s. 302––303 [błędne informacje, że był więziony wewrześniu 1939 r. w gdańskiej Victoria Schuleprzed osadzeniem w obozie koncentracyjnym];Widernik M. Alf Liczmański, w: Działacze pol-scy i przedstawiciele RP w Wolnym Mieście Gdań-sku, G. 1974, s. 141–148; tenże Liczmański Al-fons (Alf), w: Słownik biograficzny PomorzaNadwiślańskiego, t. 3, G. 1997, s. 61–62 [błędneinformacje, iż podjął studia w r. 1924, pracę na-uczycielską rozpoczął w listopadzie 1926 r.,był więziony w Victoria Schule, ekshumacja i po-grzeb odbyły się 14 XI 1946]; – Harcerze Wol-nego Miasta Gdańska, G. 1981; Milewski E. Opo-wieści gdańskich uliczek, G. 1964, s. 91; Woź-niak R. Harcerstwo w Wolnym Mieście Gdańsku,W. 1977 [błędne informacje, iż został rozstrzela-ny w Koronowie]; – Gdańsk 1939. Wspomnie-nia Polaków-Gdańszczan, wyb. i oprac. B. Zwar-ra, G. 1984, s. 207–220, 497–510; Pelczar M.Wspomnienia doc. dr. Mariana Pelczara, na-uczyciela PSH w b. Wolnym Mieście Gdańsku,w: Pięćdziesięciolecie Polskich Szkół Handlo-wych w Gdańsku 1926–1976, G. 1976, s. 10; –Nadanie Hufcowi ZHP Gdańsk-Śródmieścieimienia Alfa Liczmańskiego, „Dziennik Bałtyc-ki” 1970, nr 248; Nadanie Szkole Podstawo-wej nr 65 w Gdańsku, ul. Śluza 6, imienia AlfaLiczmańskiego, „Głos Wybrzeża” 1965, nr 119z 21 maja; Uroczysty pogrzeb 4 bohaterów gdań-skich, „Dziennik Bałtycki” 1948, nr 316; – APw G.: sygn. 988/2544, dok. z akt Technische

Hohschule Danzig; Bibl. Gdańska PAN: sygn. Ms5130, Lewandowski W., oświadczenie z dnia 11III 1963 r., sygn. Ms 5130, list Antoniego Pilar-czyka do brata Alojzego z dnia 15 VIII 1962; Zbio-ry Kręgu Harcerzy Wolnego Miasta Gdańska: listA. Liczmańskiego do Stanisława Szymańskiegoz 12 VII 1939 r. [kserokopia]; – dok. w posiada-niu córki Reginy Liczmańskiej-Małek: list A. Licz-mańskiego do żony i rodziców w Kronowie z 23X 1939 r.; Żawrocki O. Hm. Alf Liczmański,1973, mps.

Regina Liczmańska-Małek Dominika Gajewska

LINDNER Jadwiga (1904–2005), na-uczycielka polonistka, harcmistrzyni, ko-mendantka Warszawskiej Chorągwi Har-cerek (1931–1934).

Urodziła się 11 VIII 1904 r. w Warsza-wie, w rodzinie Ludwika (majstra w fabry-ce wyrobów platerowanych) i Ludwiki zeStebnowskich (właścicielki pracowni kra-wieckiej). Miała brata Józefa i siostręAntoninę (zamężną Janczewską, instruktor-kę warszawską, która w latach trzydzie-stych organizowała harcerstwo dla dziecigórników polskich w Belgii). Uczęszczałado trzyletniej szkoły początkowej i przezrok do prywatnego gimnazjum Janiny Po-razińskiej. Jako uczennica V klasy gimna-zjum wstąpiła do harcerstwa. W 1920 r.złożyła przyrzeczenie harcerskie. W tym-że roku brała udział w akcji pomocy ofia-rom wojny polsko-bolszewickiej, współor-ganizując w gimnazjum niewielki szpitali szwalnię bielizny.

Po wojnie trudna sytuacja materialnarodziny (ojciec stracił pracę) zmusiła ją doudzielania korepetycji, ratowała w ten spo-sób domowy budżet bez przerywania naukiw gimnazjum. W maju 1922 r. uzyskałaświadectwo dojrzałości w Pryw. GimnazjumŻeńskim i podjęła studia na Wydz. Filozo-ficznym UW pod kierunkiem m.in. prof.Józefa Ujejskiego i prof. Stanisława Szo-bera. W 1923 r. została drużynową 24. War-szawskiej Żeńskiej Drużyny Harcerskiej

LICZMAŃSKI ALF – LINDNER JADWIGA

109

(WŻDH), a w 1925 r. objęła 25. WŻDH im.Klaudyny Potockiej – tę, w której składa-ła przyrzeczenie. Po śmierci matki w 1924 r.podjęła się opieki nad rodzeństwem i cho-rym na gruźlicę ojcem. W drugiej połowielat dwudziestych wyjeżdżała ze swymidziewczętami na obozy stałe i wędrowne.We własnych wspomnieniach zachowałaszczególnie obóz z r. 1925, podczas któregoharcerki spotkały w Pieninach Olgę Mał-kowską. W 1928 r. była drużynową 20.WŻDH.

W 1926 r. otrzymała tymczasowe (z po-wodu nieukończonych studiów) prawonauczania i prowadziła lekcje języka polskie-go w Gimnazjum Żeńskim Krystyny Mal-czewskiej. W październiku 1928 r. zdobyłatytuł magistra filologii polskiej, a w 1930 r.dyplom nauczyciela szkół średnich upraw-niający do prowadzenia lekcji pokazowychdla innych nauczycieli. Na wiele lat zwią-zała się z Gimnazjum Władysławy Lange.W roku szkolnym 1932/1933 prowadziłalekcje przykładowe, a w 1934 r. kierowałapraktyką przedegzaminacyjną absolwen-tek filologii polskiej UW.

Po reorganizacji systemu szkolnego napoczątku lat trzydziestych przeszła do pra-cy w Państw. Seminarium Gospodarczymdla Nauczycielek, łącząc ją ze stanowi-skiem instruktorki ds. harcerstwa Kura-torium Okręgu Szkolnego Warszawskiego.

Latem r. 1929, już jako harcmistrzyni,prowadziła na zlecenie Głównej KwateryŻeńskiej obóz drużynowych Chorągwi Po-leskiej. W l. 1930–1931 była hufcową II Huf-ca Harcerek w Warszawie. W 1931 r. prze-jęła od Władysławy Martynowiczównyobowiązki komendantki Chorągwi War-szawskiej i wypełniała je wzorowo przezcztery lata. W drugiej połowie lat trzydzie-stych działalność harcerska odgrywała w jejżyciu większą rolę niż praca zawodowa. Od1934 do 1938 r. była członkinią i kierow-niczką Wydz. Organizacyjnego GKH, współ-organizując kształcenie starszyzny i konfe-rencje instruktorskie. W l. 1937–1938była kierowniczką referatu sprawozdaw-

czego Głównej Kwatery Harcerek (GKH).W 1938 r. reprezentowała ZHP na X Świa-towej Konferencji Skautek w Adelboden.Od 1938 r. do wybuchu wojny była członki-nią komendy Łódzkiej Chorągwi Harcerek.

Wybuch II wojny zastał ją w Lublinie,dokąd pojechała z wytycznymi komen-dantki Pogotowia Harcerek. Podczas bom-bardowania miasta pomagała w szpitaluwojskowym. Po powrocie do Warszawyzajęła się tajnym nauczaniem. Już w paź-dzierniku 1939 r. prowadziła dla dziewczątwysiedlonych z Łodzi komplet o progra-mie gimnazjalnym, zorganizowany przezdr Annę Dylikową. Uczyła języka polskie-go dziewczęta mieszkające w internacieprzy ul. Czerwonego Krzyża, kierowanymprzez hm. Irenę Kisielnicką, w Liceum Go-spodarczym i w Liceum Przemysłu Odzie-żowego prowadzonym przez dr HelenęWaniczek. Zajmowała się także ratowa-niem polskich książek oraz opiekowała sięsamoukami wysiedlonymi z terenów włączo-nych do Rzeszy. Podjęła pracę w PublicznejSzkole Powszechnej w Ursusie, dzięki cze-mu otrzymała zaświadczenie o zatrudnieniu.W roku szkolnym 1941/1942 zorganizowa-ła komplety historii Polski w szkole po-wszechnej w Czechowicach (obecnieWarszawa Ursus), następnie współtworzy-ła tam tajne gimnazjum, w którym jednymz nauczycieli był dr Zdzisław Libera (póź-niejszy profesor UW). W szkole tej założy-ła konspiracyjną drużynę harcerską, którąprowadziła do końca wojny. W czasie Po-wstania Warszawskiego harcerki z jejdrużyny pomagały mieszkańcom stolicyznajdującym się w przejściowym oboziew Pruszkowie. Kiedy po Powstaniu War-szawskim lokal szkoły został zajęty naszpital, zorganizowała tajną naukę w trzechkompletach domowych.

Podczas okupacji była dwukrotnie prze-siedlana, najpierw w 1940 r. z ul. Białej,graniczącej z gettem, na ul. Targową (gdzieprzez trzy tygodnie ukrywała instruktor-kę harcerską pochodzenia żydowskiego,Karolinę Lubliner-Mianowską). Drugi raz

LINDNER JADWIGA

110

została przesiedlona w październiku 1943 r.,z powodu przejęcia kamienicy przez funk-cjonariuszy policji, z ul. Targowej na ul.Inżynierską. Tam wiosną 1944 r. odbywa-ły się wykłady z historii dla grupy studen-tów Uniw. Pozn. W l. 1942–1945 należałado tajnego Związku Obrony Kresów Za-chodnich. Przez całą okupację brała udziałw akcji „Warmia i Mazury”, polegającej naprzygotowywaniu nauczycieli do pracy naZiemiach Odzyskanych. W ramach Pogo-towia Harcerek, z polecenia oświatowegopodziemia, opracowywała podręcznik dlaszkół polskich na Warmii i Mazurach,wprowadzający w zagadnienia historii i kul-tury polskiej. W tej sprawie współpraco-wała z Ewą Szelburg-Zarembiną.

Jej powojenna działalność związanabyła z Warmią i Mazurami. W sierpniu1945 r. zgodnie z podjętymi ochotniczo zo-bowiązaniami wraz z wieloma instruktor-kami harcerskimi zgłosiła się do pracy naZiemiach Odzyskanych, gdzie brała udziałw tworzeniu polskich szkół. Z Ireną Le-wandowską (zamężną Pietrzak-Pawłowską)po przyjeździe do Olsztyna zorganizowa-ła I Gimnazjum Żeńskie. Dwa lata praco-wała w tej szkole jako zastępca dyrektora.Następnie w l. 1947–1949 kierowała w Olsz-tynie placówką pedagogiczną, na którąskładały się: Liceum Pedagogiczne dzien-ne i Liceum dla Pracujących, Kursy dlaNauczycielek Przedszkoli oraz RejonowaKomisja Kształcenia Nauczycieli.

Kiedy z powodu harcerskiej przeszłościodsunięto ją od pracy z młodzieżą, prowa-dziła wykłady z języka polskiego na Wy-ższym Kursie Nauczycielskim organizo-wanym przez Związek NauczycielstwaPolskiego. W 1950 r. na trzy lata objęłakierownictwo Okręgowego Ośrodka Dy-daktyczno-Naukowego Języka Polskiego,a w l. 1952–1954 kierowała sekcją językapolskiego Wojew. Ośrodka DoskonaleniaKadr Oświatowych w Olsztynie. W 1954 r.pozwolono jej wrócić do szkoły. Zostaławówczas wykładowcą i kierownikiem sek-cji filologii polskiej w Studium Nauczyciel-

skim w Olsztynie. Wraz z likwidacją tejplacówki w 1970 r. odeszła na emeryturę.Potem współpracowała jeszcze z Inst.Kształcenia Nauczycieli i Badań Oświato-wych, prowadząc wykłady na kursachprzygotowujących nauczycieli do studiówwyższych. W 1950 r. założyła Oddział Olsz-tyński Tow. Literackiego im. A. Mickiewi-cza i kierowała nim przez 25 lat, była au-torką lub współautorką kilku poradnikówsamokształceniowych dla nauczycieli, na-pisała podręcznik Ku Polsce, którego ma-szynopis (zdeponowany w Inst. HistoriiPAN) był podstawą podręcznika Mowa oj-czysta, wydanego w 1960 r. przez Państw.Zakłady Wydawnictw Szkolnych.

Zmarła 26 I 2005 r. i została pochowa-na w Olsztynie. W pogrzebie uczestniczy-ły władze miasta i ZHP oraz liczne grononauczycieli – jej wychowanków.

Została odznaczona Krzyżem Kawaler-skim Orderu Odrodzenia Polski (1961),Medalem 10-lecia (1955) i Medalem 30-le-cia Polski Ludowej (1974). Otrzymała tytu-ły Zasłużonego Nauczyciela PRL (1975) orazHonorowej Obywatelki Olsztyna (1996).

Rodziny nie założyła. Wychowała przy-braną córkę Teresę Łuczyńską (nauczy-cielkę akademicką Uniw. Warmińsko-Ma-zurskiego).

– Harcerki 1939–1945; Lindner J. OddziałOlsztyński (1950), „Pamiętnik Literacki” 1962,z. 3, s. 328–332; Łapińska J. Organizacja Har-cerek w l. 1939–1945, w: Najnowsze dzieje Pol-ski. Materiały i studia z okresu II wojny świa-towej, W. 1965, t. 9, s. 63–94; Sawrymowicz E.Towarzystwo Literackie im. Adama Mickiewi-cza w minionym trzydziestoleciu PRL, „Rocz-nik Towarzystwa Literackiego im. A. Mickie-wicza” 1974, r. 9, s. 155–161; Zawadzka Dziejeharcerstwa; Zawadzka Harcerstwo żeńskie; –MH: Jarzembowski, Kuprianowicz Harcmistrzy-nie i harcmistrze; Lindner J. [życiorys], 1979.

Wanda Czarnota

LINDNER JADWIGA

111

LISIŃSKI Kazimierz Adam, pseud. Li-sek (1920–2004), ekonomista, harcmistrz,organizator i komendant „Zawiszy” Kra-kowskiej Chorągwi Szarych Szeregów „UlSmok” (1943–1945).

Urodził się 18 X 1920 r. w Krakowiew rodzinie o dużych tradycjach patriotycz-nych i społecznikowskich. Był synem Le-ona (1890–1963, właściciela fabryki wodysodowej, handlowca, radnego m. Krakowa,działacza społecznego zasłużonego dla Dęb-nik, organizatora pomocy dla więźniówAuschwitz, po wojnie inwigilowanego i wie-lokrotnie przesłuchiwanego) i Kazimieryz domu Jahn (1900–1988). Miał siostry: Li-dię (ur. 1922, zamężną Bielak), Marię (ur.1930) i Annę (ur. 1937, zamężną Maniak)oraz brata Stanisława (ur. 1929, po wojnierepresjonowanego za działalność konspira-cyjną brata wysłaniem do pracy w kopalni).W czasie nauki szkolnej w 1931 r. wstąpiłdo gromady zuchowej przy IX KrakowskiejDrużynie Harcerzy im. Dionizego Cza-chowskiego, uczestniczył w dwóch kolo-niach zuchowych, a następnie przeszedł dodrużyny harcerskiej, z którą uczestniczyłw corocznych obozach i zdobywał kolejnestopnie harcerskie. Brał udział w Jubileuszo-wym Zlocie Harcerstwa Polskiego w Spalew lipcu 1935 r. Od marca 1937 r. był dru-żynowym 9. Podgórskiej Drużyny Harce-rzy im. Stanisława Żółkiewskiego. Był ko-mendantem obozów w Jeleśni, NowymSączu i Krzyżowej. W 1938 r. ukończyłgimnazjum. W tymże roku ukończył kurswodzów zuchowych oraz kurs drużynowychKrakowskiej Chorągwi Harcerzy w Foluszuk. Jasła, gdzie zdobył stopień harcerza or-lego i zaliczył próbę drużynowego.

Po wybuchu wojny wyjechał do Kowla,skąd wrócił do Krakowa pod koniec wrze-śnia 1939 r. 15 IX 1940 r. został przyjętydo Szarych Szeregów przez hm. TadeuszaMiterę. Zajmował się kolportażem i prze-wozem prasy podziemnej na trasie Myśle-nice – Kraków. W tym czasie utrzymywałkontakty z hm. T. Miterą, hm. Eugeniu-szem Fikiem, pseud. Osk, hm. Kazimie-

rzem Cyrusem-Sobolewskim, pseud. Sło-neczny, Vis, Leszkiem Guzym, pseud. Bro-niec, BC i Franciszkiem Baraniukiem,pseud. Franek, Szulce. Na wiosnę 1943 r.na polecenie komendanta KrakowskiejChorągwi Szarych Szeregów hm. Edwar-da Heila, pseud. Jerzy przystąpił do zor-ganizowania najmłodszego pionu SzarychSzeregów – „Zawiszy”. Odtąd aż do końcaokupacji kierował powierzonym sobie od-cinkiem, który dzięki dobrej konspiracjiominęły aresztowania, mimo poważnychstrat w pionie starszym. W przeciwień-stwie do innych chorągwi krakowska „Za-wisza” charakteryzowała się znacznymudziałem chłopców starszych, którzy gdzieindziej należeliby do pionu „BojowychSzkół”. Byli to albo funkcyjni drużyn, albostarsi harcerze przygotowujący się do ob-jęcia funkcji instruktorskich. Przystępu-jąc do organizacji pionu, komendant wyko-rzystał istniejący od przełomu l. 1942/1943tzw. zastęp „wodzów”, którego członkowieweszli w przyszłości w skład komendy i ob-jęli funkcje drużynowych. 3 V 1943 r. otrzy-mał stopień podharcmistrza, a 18 czerw-ca tegoż roku wyjechał do Warszawy dlazapoznania się z programem, metodamipracy, zadaniami i miejscem zawiszakóww organizacji; przywiózł stamtąd regula-miny oraz instrukcje. Po powrocie zorga-nizował dwa pierwsze kadrowe zastępy. 5 IX1943 r. zorganizowano pierwszy bieg nastopień młodzika, a po nim przyrzeczenieharcerskie w Grotach Pychowickich. Na-stępnie rozpoczęto pierwszy kurs druży-nowych. Lisiński ponownie wyjechał doWarszawy, gdzie uczestniczył w kursieharcmistrzowskim oraz był obecny na od-prawie komendantów chorągwi. W paź-dzierniku powołano do życia trzy drużyny„Zawiszy”. W listopadzie były już czterydrużyny, a przyrzeczenie złożyło 30 kolej-nych zawiszaków. W końcu 1943 r. do or-ganizacji należało już 86 członków, powsta-ła też drużyna żeńska, którą przekazanoOrganizacji Harcerek. W tymże roku zawi-szacy zdobyli w czasie akcji na niemiecką

LISIŃSKI KAZIMIERZ

112

firmę maszynę do pisania i matryce oraznieco odzieży i materiału. Utworzono pa-trole akcji „N” i małego sabotażu. Te ostat-nie wykonywały na murach hasła i ryso-wały kotwice. Dość licznie uczestniczyliteż zawiszacy w kolportażu ulicznym „lewe-go” „Gońca Krakowskiego”, wydrukowa-nego w lipcu i grudniu 1943 r. W styczniu1944 r. rozpoczęto wydawanie konspiracyj-nego pisma przeznaczonego dla zawisza-ków, noszącego tytuł „Na tropie”, w składredakcji którego wszedł również komendantpionu. Wydano dziewięć numerów w nakła-dzie ok. 50 egzemplarzy każdy. W styczniuodbyła się sławna „defilada” zawiszakówprzed portretem gen. Władysława Sikor-skiego, umieszczonym w miejscu zdjęć nie-mieckich żołnierzy w gablocie fotografa przyul. Karmelickiej. Przechodzili oni kolejnoprzed wizerunkiem, oddając w skupieniucześć zmarłemu tragicznie Naczelnemu Wo-dzowi i premierowi. Od stycznia do marca1944 r. Lisiński uczestniczył w kursie pod-chorążych zorganizowanym przez SzareSzeregi. W marcu 1944 r. podporządkowa-ły się organizacji, przyjmując kryptonim„Gęstwinów”, dwie drużyny z terenuKrzeszowic. W dalszym ciągu odbywały sięodprawy, prowadzono szkolenia drużyno-wych, przeprowadzano próby na stopnieharcerskie, organizowano też uroczysto-ści, w tym przyrzeczenia i msze św. Odkwietnia 1944 r. komendant „Zawiszy”musiał się ukrywać. Niemal cała komendachorągwi, z którą utrzymywał kontakt,została aresztowana. Na szczęście aresz-towania nie objęły „Zawiszy”. W tym okre-sie Lisiński zastępował (mianowanego namiejsce aresztowanego komendanta chorą-gwi hm. E. Heila) hm. Wincentego Muchę,pseud. Komar, który miał trudności z utrzy-maniem kontaktu z Krakowem i musiałograniczyć się do kierowania siatką tere-nową.

W lipcu 1944 r. krakowska „Zawisza”liczyła 141 członków. W poł. roku działal-ność uległa pewnemu osłabieniu, najpierwz powodu aresztowania (3 VII 1944) za-

stępcy komendanta „Zawiszy” phm. Edwar-da Więcka, pseud. Żmija, a następnie potzw. czarnej niedzieli (6 VIII 1944), kiedyzatrzymano ok. 10 tys. mężczyzn, co przy-czyniło się również do przejścia wielu ukry-wających się chłopców do oddziałów zgru-powania AK „Żelbet”. Jesień 1944 r. byłaokresem dużej aktywności „Zawiszy”; pod-jęto m.in. szkolenie podoficerskie w ramachKursu Niższych Dowódców. W ostatnichtygodniach okupacji Lisiński zastępowałprzebywającego stale w Myślenicach zastęp-cę komendanta chorągwi K. Cyrusa-So-bolewskiego, w związku z czym nawiązałi utrzymywał kontakty z Główną KwaterąSzarych Szeregów, mającą wówczas siedzi-bę w Krakowie. Ostatecznie w momencierozwiązania w styczniu 1945 r. krakowska„Zawisza” liczyła 222 harcerzy w 12 druży-nach i 36 zastępach. Była po warszawskiejnajsilniejsza w kraju. 27 XII 1944 r. Lisińskiotrzymał stopień harcmistrza. 18 I 1945 r.wydał rozkaz rozwiązujący wszystkie dru-żyny „Zawiszy” na terenie chorągwi.

Zaraz po zakończeniu działań wojen-nych krakowskie harcerstwo podjęło nanowo pracę. Lisiński znalazł się jako kie-rownik wydz. harcerskiego w składzie ko-mendy Krakowskiej Chorągwi Harcerzy, po-wołanej rozkazem L. 1 z 30 I 1945 r. Od 8 IV1945 r. był komendantem kursu drużyno-wych liczącego 50 uczestników. Od listopa-da 1947 r. pełnił obowiązki, a 15 XII 1947 r.został mianowany hufcowym III HufcaHarcerzy w Krakowie. Obowiązki hufco-wego pełnił do 1949 r. Po reaktywowaniuZHP był w l. 1957–1958 kierownikiem ze-społu lustratorów Komendy KrakowskiejChorągwi Harcerstwa.

W 1945 r. uzyskał świadectwo dojrza-łości Liceum Administracyjnego, a następ-nie w l. 1945–1947 studiował w StudiumSpółdzielczym na Wydz. Rolnym UJ, otrzy-mując stopień magistra nauk spółdzielczych.Pracował w handlu i spółdzielczości, pełniącfunkcje kierownicze. W 1981 r. przeszedł naemeryturę. W 1991 r. zorganizował OddziałStowarzyszenia Szarych Szeregów w Kra-

LISIŃSKI KAZIMIERZ

113

kowie i pełnił funkcję jego prezesa. Byłinicjatorem i organizatorem wystaw zor-ganizowanych w Muzeum HistorycznymM. Krakowa w pięćdziesięciolecie powsta-nia „Zawiszy” (1993) i sześćdziesięciole-cie powstania Szarych Szeregów (1999).Na wystawach tych były m.in. eksponowa-ne dokumenty z archiwum krakowskiej„Zawiszy”, uratowane i przechowaneprzez Lisińskiego, pomimo aresztowaniago przez Urząd Bezpieczeństwa; archiwa-lia te przekazał Muzeum HistorycznemuM. Krakowa. Ponadto był członkiem Zarzą-du Głównego i weryfikatorem CentralnejKomisji Weryfikacyjnej StowarzyszeniaSzarych Szeregów i członkiem KomisjiWeryfikacji uprawnień i wydawania za-świadczeń o uprawnieniach kombatanc-kich w woj. krakowskim, powołanym przezUrząd ds. Kombatantów i Osób Represjo-nowanych. Zmarł 1 II 2004 r. w ZubrzycyGórnej. Został pochowany 4 lutego nacmentarzu Salwatorskim w Krakowie.

Został odznaczony Krzyżem Oficerskim(1999) i Krzyżem Kawalerskim OrderuOdrodzenia Polski (1982), Srebrnym Krzy-żem Zasługi z Mieczami (1945), KrzyżemArmii Krajowej (1986) oraz Medalem Woj-ska (czterokrotnie – 1948).

W 1947 r. zawarł związek małżeńskiz Ireną Stępniewską (podharcmistrzynią).Miał syna Marka (profesora AkademiiEkonomicznej w Krakowie) oraz córkęMałgorzatę (profesora Akademii Ekono-micznej w Krakowie, zamężną Lisińską-Kuśnierz).

– Materiały do HSB, „Harc.” 1995, nr 4/5, s. 87;– Grzebyk K. Chorągiew Krakowska w l. 1945––1950, praca magist. napisana pod kier. prof. dr.hab. A. Pilcha, UJ, 1980, s. 11; tenże Krakow-ska Chorągiew ZHP w 1945 r., „HR” 1983, nr 4,s. 11; Grzesło T. Kartki z albumu XX-lecia,„Harc.” 1966, nr 4, s. 48; Haykowski M. Materia-ły do chronologii historii i tradycji ZHP, cz. 18,„Harc.” 1983, nr 11, s. 228 (32); JabrzemskiHarcerze; Kurowska Szare Szeregi; LeonhardKalendarium; Lisiński K., Młynarski M. „Za-wisza” w Krakowie (1943–1945), w: Szare Sze-

regi, t. 1, s. 163–185; Porębski S. KrakowskieSzare Szeregi, w: Szare Szeregi, s. 141–163;Rybski B., Wojtycza J., Wojtycza K. Materiałydo historii Krakowskiej Chorągwi Harcerstwaw l. 1956–1959, Kr. 2000, s. 8, 12; Żychowska M.W Tarnowie-Mościcach, w: Szare Szeregi, t. 1,s. 196–212; – dok. w posiadaniu syna Marka:zaświadczenie Komisji Weryfikacyjnej ds. AKOkręg Kraków nr 2505 z 15 X 1945 r., świadec-two dojrzałości Państw. Koedukacyjnego LiceumAdministracyjnego w Krakowie nr 20 z 21 VII1945 r., dyplom UJ nr 64 z 30 III 1951 r., notatkidotyczące służby harcerskiej; – inf. żony i ro-dziny.

Janusz Wojtycza

LUŚNIAKÓWNA Jadwiga (1898–1988),nauczycielka, bibliotekarka, harcmistrzy-ni, komendantka Pomorskiej ChorągwiHarcerek (1932–1939).

Urodziła się 22 V 1998 r. w Rzeszowiew rodzinie nauczycieli: Michała (1860–1938)i Anny z domu Wetzel (ur. 1873). Miała sio-stry: Stefanię, Marię i Irenę (wszystkiezostały nauczycielkami) oraz braci: Józe-fa (oficera WP, uczestnika konspiracji, zm.w Auschwitz) i Zbigniewa. Mimo iż mat-ka pochodziła z Bawarii, w domu panowałaatmosfera polskości i tradycji powstań na-rodowych. Luśniakówna wyniosła z niegorozbudzoną świadomość patriotyczną. Pouzyskaniu wykształcenia podstawowegokontynuowała naukę w Seminarium Na-uczycielskim Żeńskim w Rzeszowie, któreukończyła z wyróżnieniem w 1918 r. W se-minarium w 1917 r. była współorganiza-torką Drużyny Harcerskiej im. KrólowejJadwigi i pełniła w niej funkcję zastępo-wej. Po maturze na krótko podjęła pracęw sekretariacie Powiat. Rady Narodowejw rodzinnym mieście, we wrześniu 1918 r.objęła posadę nauczycielki w Szkole Lu-dowej w podrzeszowskiej Woliczce.

Jesienią 1919 r. została skierowanaprzez Radę Szkolną Krajową do Rzeszowadla zorganizowania i prowadzenia skau-tingu żeńskiego, równocześnie pracowała

LISIŃSKI KAZIMIERZ – LUŚNIAKÓWNA JADWIGA

114

tam w dwóch szkołach. Od 1919 r. była ko-mendantką miejscową, a od grudnia 1920do 1923 r. pierwszą hufcową miejscowegoHufca Żeńskiego. W tym czasie otrzymałastopień podharcmistrzyni. W 1921 r. prze-wodziła rzeszowskiej reprezentacji hufcana Zlot Jubileuszowy we Lwowie oraz byław Rydzynie na kursie instruktorskim. Wewrześniu 1923 r. została p.o. kierowniczki3-klasowej Szkoły Powszechnej w Łące podRzeszowem. Wyjazd z Rzeszowa spowodo-wał, iż na trzy lata przerwała pracę har-cerską. W 1924 r. ukończyła w Wejherowiewakacyjny kurs Uniw. Związku Nauczy-cielstwa Polskiego. 1 IX 1926 r. objęła sta-nowisko p.o. kierowniczki Szkoły Powszech-nej w Niechobrzu Górnym k. Rzeszowa. Zor-ganizowała tam i prowadziła przez rokKrąg Starszoharcerski, do którego należelinauczyciele-harcerze z pobliskich szkół.Jesienią 1927 r. trafiła do Torunia na rocz-ny Wyższy Kurs Nauczycielski. Po jegoukończeniu pozostała w Toruniu i we wrze-śniu 1928 r. rozpoczęła pracę nauczycielkiw Szkole Powszechnej nr 4, a w 1929 r. ob-jęła III Drużynę im. Królowej Jadwigi przyPaństw. Seminarium Nauczycielskim Żeń-skim, którą prowadziła do 1932 r. Równo-cześnie od września 1928 r. do września1932 r. była komendantką Hufca Harce-rek w Toruniu. W 1931 r. ukończyła kursświetlicowy. 1 IX 1932 r. objęła funkcję ko-mendantki Pomorskiej Chorągwi Harce-rek i w związku z tym weszła w skład Za-rządu Oddziału Pomorskiego ZHP. Prowa-dziła szkolenia i kursy, np. w 1932 r. kursdla drużynowych w Jaworniku. Od 1933 r.była drużynową VI Drużyny Harcerek im.Królowej Wandy, będąc jednocześnie kie-rowniczką Wydz. Kształcenia Instruktor-skiego. Rozwijała ruch zuchowy. W 1935 r.wzięła udział w Jubileuszowym ZlocieHarcerstwa Polskiego w Spale. We wrze-śniu 1938 r. przeszła do Szkoły Powszech-nej nr 8 i objęła stanowisko kierowniczkitej doświadczalnej placówki, prowadzącejnaukę metodą harcerską. Była też podin-spektorem Przysp. Wojsk. Kobiet. W związ-

ku ze zbliżającą się wojną została odwoła-na z funkcji komendantki chorągwi i mia-nowana komendantką Pogotowia Harce-rek Chorągwi, którym kierowała do 5 IX1939 r., kiedy to wraz z władzami ewaku-owała się do Warszawy. Szybko wróciła, aleostrzeżona o grożącym jej aresztowaniu,ponownie wyjechała z Torunia. W paź-dzierniku znalazła się w okolicach Kutna,gdzie do grudnia nauczała w Kaleni Ma-łej, a od stycznia do marca 1940 r. w Koce-wi. Następnie trafiła do Warszawy, gdziew maju podjęła pracę w PCK, w sekreta-riacie Wydz. Opieki nad Dzieckiem. Odpaździernika 1940 do sierpnia 1944 r. z po-lecenia Szarych Szeregów pracowała w Ra-dzie Głównej Opiekuńczej, gdzie była kie-rowniczką internatu dla chłopców-sieroti półsierot wojennych przy ul. Czarneckie-go 49 na Żoliborzu. Tam zastał ją wybuchPowstania Warszawskiego. Wcześniej uda-ło się jej wywieźć podopiecznych i w pomiesz-czeniach internatu zorganizowała szpitaloraz punkt żywnościowy. 29 IX 1944 r.została aresztowana i wywieziona do obozuprzejściowego w Pruszkowie, a potem doobozów w Ravensbrück-Litkeshof i Lau-pheim, w którym od stycznia 1945 r. pra-cowała w jadłodajni. Po wyzwoleniu obo-zu, od sierpnia uczyła dzieci polskich robot-ników. Następnie przedostała się do Ulm,gdzie nauczała do końca października.

1 XI 1945 r. wróciła do Torunia, w któ-rym w styczniu 1946 r. rozpoczęła pracęw Szkole Powszechnej nr 22, będąc jedno-cześnie referentką ds. wychowania pozasz-kolnego w Kuratorium Okręgu SzkolnegoPomorskiego. W czasie wakacji przeniosłasię do Gdańska, gdzie we wrześniu 1946 r.została kierowniczką internatu Państw.Liceum Spółdzielczego we Wrzeszczu.Wróciła również do pracy harcerskiej jakoczłonkini komendy (1947–1949) i kierow-niczka Referatu Kształcenia Gospodarcze-go Morskiej Chorągwi Harcerek. Funkcję tępełniła do chwili rozwiązania ZHP w końcu1950 r. We wrześniu 1951 r. objęła posadęnauczycielki w Technikum Finansowym

LUŚNIAKÓWNA JADWIGA

115

w Sopocie i sekretarki w Wydz. Zaocznymtej szkoły. 1 I 1954 r. przeszła na emeryturę.

W końcu 1956 r. powróciła do pracy w re-aktywowanym ZHP. W l. 1957–1958 byłazastępcą komendanta i kierownikiemWydz. Organizacyjnego Gdańskiej Chorą-gwi Harcerstwa, a następnie wizytatoremHufca Śródmieście i Hufca Kartuzy. W paź-dzierniku 1958 r. powróciła także do pracyzawodowej jako kierowniczka biblioteki Za-ocznego Studium Nauczycielskiego w Gdań-sku. Zajęła się historią i publicystyką doty-czącą Pomorskiej Chorągwi Harcerek. Byłaautorką pięciu tomów opracowań, dotyczą-cych tego tematu (mps w Książnicy Miejskiejw Toruniu).

Zmarła 10 IV 1988 r. w Gdańsku. Zo-stała odznaczona Krzyżem KawalerskimOrderu Odrodzenia Polski (1981), dwu-krotnie Srebrnym Krzyżem Zasługi (1930i 1938), Medalem Zwycięstwa i Wolności(1975), Medalem Komisji Edukacji Naro-dowej (1980), Srebrnym Krzyżem „Za Za-sługi dla ZHP” (1978), Odznaką Komen-dancką Państw. Urzędu Wych. Fiz. i Przysp.Wojsk. (1934), Złotą Odznaką Związku Na-uczycielstwa Polskiego (1975), Odznaką Ho-norową „Zasłużonym Ziemi Gdańskiej”(1972) i Odznaką Pamiątkową XXX-leciaZHP w Gdyni (1961). Rodziny nie założyła.

– Toruński słownik biograficzny, t. 1, T. 1998; –Spraw. Zarządu Oddziału Pomorskiego ZHP zar. 1932, T. 1933; toż za r. 1933, T. 1934; „MonitorPolski” 1938, nr 219 z 24 września; – AP w T.;zesp. Inspektorat Szkolny Toruń 1920–1939,sygn. 254, 317; Książnica Miejska w T., rkps 617;MH: Jarzembowski, Kuprianowicz Harcmistrzy-nie i harcmistrze; – inf. z USC w G.; inf. Małgo-rzaty Jarosińskiej i Bogdana Radysa.

Lesław J. Welker

LUTOSŁAWSKI Kazimierz, pseud.Jan Zawada, Szary (1880–1924), ksiądzkatoliki, doktor medycyny, współtwórcaharcerstwa, autor projektu krzyża harcer-skiego, członek Naczelnej Komendy Skau-

towej w Warszawie (1912–1915), komen-dant Chorągwi Moskiewskiej (1916–1918).

Urodził się 4 III 1880 r. w Drozdowiepod Łomżą w rodzinie Franciszka (1830––1891, ziemianina i właściciela browaru)oraz Pauliny ze Szczygielskich. Miał bra-ci: Mariana (1871–1918, inżyniera mecha-nika i elektryka, działacza gospodarczegoi społecznego, członka Narodowej Demo-kracji – ND i Ligi Narodowej – LN, współ-organizatora Polskiej Macierzy Szkolnej,wiceprzewodniczącego StowarzyszeniaTechników Polskich w Rosji, redaktora or-ganu Rady Polskiego Zjednoczenia Mię-dzypartyjnego, aresztowanego przez wła-dze sowieckie i rozstrzelanego w Moskwie),Jana (1875–1950, doktora nauk rolniczych,publicystę i pisarza, członka LN, redaktora„Gazety Rolniczej”), Józefa (1881–1918,inżyniera rolnika, ziemianina, działaczapolitycznego, członka „Zetu”, redaktoraprasy ND, działacza Centralnego Komite-tu Obywatelskiego, członka Rady PolskiegoZjednoczenia Międzypartyjnego, komen-danta Polskiej Ligi Pogotowia Wojennego,aresztowanego przez władze sowieckie i roz-strzelanego w Moskwie) oraz dwóch star-szych braci przyrodnich: Wincentego (1863––1954, filozofa, profesora USB w Wilnie,działacza abstynenckiego, założyciela orazpatrona ideowego „Eleuterii” i „Eleusis”)i Stanisława (1864–1937, ziemianina, za-łożyciela Szkoły Handlowej w Łomży). Byłstryjem Witolda (1913–1994), syna Józe-fa, jednego z najwybitniejszych kompozy-torów polskich.

Dzieciństwo spędził w Drozdowie, na-uki wstępne pobierał w domu. Gimnazjumukończył w Rydze w 1898 r. Przez kolejnepięć lat studiował medycynę w Niemczechi Szwajcarii, uzyskując w grudniu 1903 r.w Zurychu tytuł doktora medycyny. Dlapogłębienia wiedzy wyjechał do Londynu,gdzie obok medycyny studiował fizykę i na-uki społeczno-ekonomiczne. Tam zetknąłsię z ruchem skautowym. W Zurychu wstą-pił do Związku Młodzieży Polskiej „Zet” (byłjednym z czołowych działaczy wśród polskiej

LUŚNIAKÓWNA JADWIGA – LUTOSŁAWSKI KAZIMIERZ

116

młodzieży za granicą) oraz OrganizacjiMłodzieży Narodowej. Był również komen-dantem tamtejszego „Sokoła”. Od 1903 r.pełnił obowiązki sekretarza centrali Zjedno-czenia. Po ukończeniu studiów wstąpił doLN, a następnie związał się na stałe z ND.Współpracował blisko z Romanem Dmow-skim. W 1906 r. powrócił do Polski, gdziez pomocą księcia Witolda Czartoryskiegoi ks. Jana Gralewskiego zorganizował szko-ły powszechne w Szymanowie k. Warszawy,a następnie w 1907 r. w Starej Wsi, w or-dynacji hrabiego Maurycego Zamoyskie-go. W pracy tych szkół starał się wykorzy-stywać obserwacje zebrane w Anglii, gdziekładziono duży nacisk na ćwiczenia fizycz-ne i gry ruchowe. W tym też czasie roz-począł swoją działalność publicystyczną nałamach czasopism endeckich. Od zimy1908 r. do wiosny 1909 r. przebywał w Niem-czech. W 1909 r. wyjechał ponownie doSzwajcarii, gdzie we Fryburgu wstąpił do se-minarium duchownego. W 1912 r. otrzymałświęcenia kapłańskie, a dwa lata późniejdoktorat z teologii. Wrócił do Polski, gdziebył prefektem w szkołach warszawskich.

Przebywając jako kleryk w Drozdowie,w czasie wakacji 1911 r. zorganizował z dzie-ci Lutosławskich i ich przyjaciół zastępy„Kruków” i „Czajek”. Członkowie tychzastępów znaleźli się później w drużynieprzy warszawskiej szkole Konopczyńskie-go (późniejsze Gimnazjum im. A. Mickiewi-cza). W sierpniu tegoż roku założył i prowa-dził „pluton wakacyjny” złożony z dziecikuracjuszy przebywających w zakładzie dr.Tarnawskiego w Kosowie (jednym z dwóchpatroli tej drużyny kierowała Olga Draho-nowska). Później współpracował z Kazimie-rzem Morrisem, który prowadził DrużynęSkautową im. Ks. Józefa Poniatowskiegoprzy szkole Konopczyńskiego w Warszawie(po nadaniu numerów drużynom – 3. War-szawską Drużynę Harcerzy). Jesienią1912 r. został członkiem tajnej Naczelnej Ko-mendy Skautowej w Warszawie, w tymżeroku wspólnie z Tadeuszem Strumiłłą or-ganizował skauting w zaborze pruskim.

Jednocześnie pomagał w organizowaniuskautingu żeńskiego, czego efektem byłopowstanie dwóch warszawskich drużyn:przy pensjach A. Walickiej i J. Kowalczy-kówny. Jego projekt odznaki skautowej,przesłany na konkurs ogłoszony w 1911 r.w pierwszym numerze „Skauta”, uzyskałwprawdzie tylko trzecie miejsce, ale jużdwa lata później z pewnymi zmianami tra-fił na okładkę jego książki (jeszcze bez lilij-ki), a następnie został wprowadzony w War-szawie i obowiązuje do dziś. Lutosławskiopracował i wydał Program roczny pracyskautowej dla pierwszorocznych (zastoso-wany do życia młodzieży szkolnej), Fry-burg 1912 oraz książki: Czem jest skau-ting polski? Gawęda obozowa i Skautingjako system wychowania moralnego (obieW. 1913) oraz Czuj Duch! Szesnaście ga-węd obozowych o idei skautingu i Jak pro-wadzić pracę skautową. Wskazówki dla in-struktorów skautowych oraz program pra-cy skautowej (obie Kr. 1913 pod pseud. ks.Jan Zawada). Publikował na łamach „Skau-ta” lwowskiego i „Skauta” warszawskiego.19 VI 1913 r. pobłogosławił w Zakopanemmałżeństwo Olgi i Andrzeja Małkowskich.W 1913 r. był członkiem kierownictwaskautowego kursu instruktorskiego w Sko-lem, a jesienią kierował instruktorskimkursem skautowym w Warszawie na Dy-nasach. Uczestnicy tego kursu jako pierw-si otrzymali krzyże harcerskie. W następ-nym roku jako J. Zawada wydał w Krako-wie Śpiewnik polskiego skauta, zawierającysto kilkadziesiąt pieśni, marszów i piose-nek skautowych z nutami.

Wybuch wojny zastał go na obozie w Kar-patach, a pierwsze tygodnie wojny spędziłw Krakowie, skąd przekradł się do Warsza-wy, gdzie od września kontynuował pracęjako prefekt. Był przeciwnikiem koncep-cji skautingu militarnego i jego wygłoszo-ny w październiku 1914 r. w Warszawieodczyt, negujący historyczną wartośćzbrojnych powstań narodu polskiego w 1831i 1863 r. stał się bezpośrednim powodemrozłamu w skautingu warszawskim. Pod

LUTOSŁAWSKI KAZIMIERZ

117

naciskiem grupy instruktorów wiosną1915 r. ustąpił z Naczelnej Komendy Skau-towej. Nadal jednak współpracował z ru-chem, do rozwoju którego tak bardzo sięprzyczynił. Od wiosny 1915 r. organizowałz ramienia Centralnego Komitetu Obywa-telskiego skautowe kolonie letnie; w ra-mach tej działalności została wydana książ-ka Letniska młodzieży szkolnej (W. 1915),zawierająca instrukcje dla organizacji obo-zów przygotowane przez czołowych in-struktorów warszawskich (następne wy-dania nosiły tytuł Kolonie harcerskie).

W sierpniu 1915 r. Lutosławski ewaku-ował się do Moskwy. Wspólnie z braćmiMarianem, Janem i Józefem niósł pomocuchodźcom, zorganizował również polskąszkołę średnią liczącą 640 uczniów, w któ-rej był inspektorem i prefektem. Działałw Tow. Pomocy Ofiarom Wojny. Był dru-żynowym 3. Drużyny im. Henryka Dą-browskiego, komendantem dwóch kursówskautowych zorganizowanych pod Kijo-wem, a w l. 1916–1918 komendantem Cho-rągwi Moskiewskiej. Wydał w tym czasieCzuwaj! Sześć gawęd obozowych o typieskautowym (Kijów 1917). W 1916 r. byłtakże kapelanem przy polskiej BrygadzieStrzelców. Wysunął się na czoło działaczyND. Współpracował z „Gazetą Polską”oraz „Sprawą Polską”, a po rewolucji mar-cowej organizował życie polityczne pol-skiej emigracji. W sierpniu 1917 r. z ra-mienia LN wszedł w skład Rady PolskiejZjednoczenia Międzypartyjnego. Wczesnąwiosną 1918 r., po przybyciu gen. JózefaHallera do Moskwy, był członkiem komi-sji wojskowej organizującej przerzucaniepolskich żołnierzy do Murmania i naWschód. We wrześniu 1918 r. z Moskwy prze-niósł się na Ukrainę. Pośredniczył w prze-kazywaniu przez angielską i francuskąmisję wojskowo-dyplomatyczną subwencjidla polskich oddziałów wojskowych naUkrainie. Od jesieni 1917 r. był redakto-rem czasopisma „Polak-Katolik” (później„Wygnaniec”). Po rozstrzelaniu pod zarzu-tem działalności kontrrewolucyjnej braci

Mariana i Józefa, poszukiwany listem goń-czym, ukrywał się, a następnie wrócił dokraju. Po powrocie do Warszawy pracowałjako prefekt szkolny. We wrześniu 1918 r.założył w szkole Kulwiecia 20. DrużynęHarcerzy im. Franciszka Pększyca-Grudziń-skiego. Włączył się aktywnie w działalnośćZwiązku Ludowo-Narodowego (ZLN). Byłczłonkiem jego Zarządu Głównego oraz Za-rządu Klubu Poselskiego. W l. 1919 i 1922z ramienia ZLN został posłem do SejmuUstawodawczego i sejmu I kadencji. Byłm.in. wiceprzewodniczącym i przewodniczą-cym komisji: konstytucyjnej i regulamino-wej, członkiem komisji: oświatowej i sprawzagranicznych oraz głównym autorem wstę-pu do konstytucji z 17 III 1921 r., rotyprzysięgi prezydenta i ślubowania poselskie-go. Rozwijał żywą działalność publicy-styczną i pisarską, był redaktorem tygo-dnika „Sprawa” (1919–1920) i czasopisma„Bulletin Catholique de Pologne” (1921).Ogłosił m.in. Hasła rewolucji w świetlenauki katolickiej (W. 1919) oraz Wychowa-nie młodzieży wobec współczesnych potrzebi zadań Kościoła (Lw. 1923).

Po wojnie 1920 r. nie uczestniczył jużczynnie w działalności harcerskiej. Byłrzecznikiem tworzenia przez młodzieżstarszoharcerską obrzędowości korpora-cyjnej, honorowym filistrem założonejprzez harcerzy korporacji akademickiej„Sparta”. Od 1920 r. był kapelanem wojsko-wym. W 1922 r. otrzymał godność prałata.

Zmarł 5 I 1924 r. w Drozdowie, zara-ziwszy się szkarlatyną przy spełnianiuobowiązków kapłańskich. Został pochowa-ny w rodzinnym grobowcu na cmentarzuw Drozdowie. Był odznaczony KrzyżemWalecznych (1920) i harcerską Odznaką„Wdzięczności” (1921). Otrzymał tytułHonorowego Harcerza Rzeczypospolitej,nadany pośmiertnie w 1924 r.

– Błażejewski Bibliografia 1911–1960; Brzoza C.Lutosławski Kazimierz, w: Kto był kim w Dru-giej Rzeczypospolitej, W. 1994, s. 790; Głowac-ka-Sobiech E. Lutosławski Kazimierz, w: En-

LUTOSŁAWSKI KAZIMIERZ

118

cyklopedia pedagogiczna XXI w., t. 2, W. 2003,s. 1098–1099; Kołodziejczyk A. Lutosławski Ka-zimierz, w: Encyklopedia historii Drugiej Rze-czypospolitej, W. 1999, s. 206; Wapiński R. Lu-tosławski Kazimierz, w: PSB, t. 18, z. 1, Kr.1973, s. 150–152; – Błażejewski Z dziejów; Kar-wowski H. F. Kazimierz Lutosławski – lekarz,ksiądz, współorganizator polskiego harcerstwa,twórca Krzyża Harcerskiego, poseł na SejmUstawodawczy II RP, Łomża 1997.

Jadwiga Skiba

LUZAR Marian Wojciech, pseud. Czar-ny Kruk (1895–1939), ksiądz katolicki,harcmistrz, komendant Krakowskiej Cho-rągwi Męskiej (1927–1930), Naczelny Ka-pelan ZHP (1931–1939).

Urodził się 1 IX 1895 r. w Czarnej Wsik. Krakowa w rodzinie robotniczej Wojcie-cha i Marii. Miał m.in. brata Teofila (1909––1940, artystę malarza, podporucznika re-zerwy, harcmistrza, zamordowanego w Sta-robielsku) oraz siostry – Stefanię i Janinę.W 1912 r. wstąpił do skautingu. W 1913 r.był plutonowym w 2. Krakowskiej Druży-nie Skautowej im. gen. Henryka Dąbrow-skiego, a w 1914 r. współorganizował kursskautowo-wojskowy w Zarębkach k. Do-bczyc. W 1914 r. zdał z odznaczeniem ma-turę w Gimnazjum św. Jacka w Krakowie,a w 1915 r. rozpoczął studia na Wydz.Teologicznym UJ, które ukończył w 1919 r.W dniu 29 VI 1919 r. otrzymał święceniakapłańskie i w sierpniu 1919 r. został skie-rowany do Niegowici (pow. Bochnia), gdziepracował jako wikary i katecheta do poł.sierpnia 1924 r. Założył na terenie parafiikilka wiejskich drużyn harcerskich, wpro-wadzając do ich programu pracy sport, za-jęcia świetlicowe i teatr amatorski. Zorga-nizował konny oddział harcerski. W 1920 r.założył w Niegowici prywatną szkołę dlaharcerzy, liczącą 21 uczniów, w której w cią-gu dwóch lat zrealizowano program czte-rech klas gimnazjalnych. Szkołę tę zaopa-trywał własnym kosztem w podręcznikii pomoce naukowe. Powołał do życia koło

Stowarzyszenia Młodzieży Polskiej i chórmłodzieżowy. Prowadził też sklep kółkarolniczego. W l. 1920–1922 zdał egzaminyna katechetę szkół średnich. 6 XII 1922 r.otrzymał stopień podharcmistrza (pozmianie systemu stopni instruktorskichtraktowany jako stopień harcmistrza).Przeniesiony w sierpniu 1924 r. do Trzebinijako katecheta 7-klasowej szkoły powszech-nej męskiej w Trzebini-Wsi, utworzył natym terenie hufiec harcerski, liczący ok. 400harcerek i harcerzy, złożony z kilkunastudrużyn harcerskich i gromad zuchowych,którym następnie kierował. Wśród zało-żonych przez niego drużyn była m.in. „Czar-na Jedynka” w Trzebini, którą przez wielelat prowadził, drużyna robotnicza w Trze-bionce, robotniczo-wiejska w Sierszy Wod-nej, drużyna instruktorska „Znicz” orazKoło Przyjaciół Harcerza. Organizowałliczne obozy. W 1926 r. prowadził kurs in-struktorski w Ostrowcu. Od stycznia 1927do stycznia 1930 r. był komendantem Kra-kowskiej Chorągwi Męskiej, wszedł równieżw skład Zarządu Oddziału (później Okręgu)Krakowskiego ZHP. Z jego inicjatywy i przyjego ogromnym osobistym udziale zostałzbudowany w Trzebini harcerski Dom Lu-dowy, będący centrum kulturalnym tegomiasteczka. Na utrzymanie Domu Ludowe-go przeznaczał większość swoich docho-dów. Odbywały się tam odczyty, przedsta-wienia amatorskie, pracował uniw. po-wszechny, w którym wykładali pracownicynaukowi, dojeżdżający z Krakowa. Zorgani-zował w Trzebini Harcerski Klub Sporto-wy i stadion. 6 XII 1927 r. został miano-wany kapelanem rezerwy. W lipcu 1930 r.został kapelanem Oddziału KrakowskiegoZHP, zaś 19 XI 1931 r. Kapelanem Naczel-nym Harcerstwa, którą to funkcję pełniłaż do śmierci. Rozwinął wówczas ożywionądziałalność. Wydawał periodyk „BiuletynDziału Duszpasterskiego” i publikował ar-tykuły w prasie harcerskiej. Organizowałkursy i obozy letnie dla kleryków w semi-nariach duchownych i dla księży kapela-nów, a także kursy w seminarium zagranicz-

LUTOSŁAWSKI KAZIMIERZ – LUZAR MARIAN

119

nym w Potulicach, przygotowujące księżyi braci zakonnych do pracy harcerskiejwśród Polonii. W l. 1931–1939 był członkiemNaczelnej Rady Harcerskiej. W sierpniu1931 r. kierował kursem drużynowych dru-żyn robotniczych, a w 1932 r. został miano-wany referentem drużyn wiejskich GłównejKwatery Harcerzy, podlegał mu równieżreferat drużyn pozaszkolnych. Uczestni-czył w XIII Zjeździe Walnym ZHP w Kato-wicach w 1933 r., na którym został wybra-ny w skład Rady Starszego Harcerstwa.W tymże roku kierował liczącą 547 harce-rzy chorągwią reprezentacyjną na Jambo-ree w Gödöllö na Węgrzech. Był naczelnymkapelanem Jubileuszowego Zlotu Harcer-stwa Polskiegow Spale w 1935 r., a dwa latapóźniej naczelnym kapelanem 727-osobo-wej wyprawy polskich harcerzy na Jam-boree w Vogelenzang w Holandii. Założyłtrzy kręgi starszoharcerskie – kleryków z Po-znania i Gniezna oraz braci zakonnych z Po-tulic. W 1937 r. działało już w Polsce 21kręgów harcerzy-kleryków, liczących 621członków; kręgi te powstały z jego inicja-tywy. W harcerstwie znany był jako Czar-ny Kruk.

Był żarliwym i porywającym kapłanem.Problem wychowania młodego pokoleniauważał za sprawę najważniejszą. Kupowałnajbiedniejszym materiał na mundury,opłacał koszty wyjazdów na obozy. Sammiał bardzo skromne wymagania, wystar-czały mu wytarta sutanna i schodzonebuty, ale potrzebującym dawał ponad swo-je możliwości. Wywarł wielki wpływ naśrodowisko, w którym pracował. Pozostawiłpo sobie liczne i trwałe ślady działalności.

We wrześniu 1939 r. został zmobilizo-wany jako kapelan wojskowy w randze ka-pitana. Zginął 13 IX 1939 r. w Równem naWołyniu. Został śmiertelnie ranny w cza-sie bombardowania pociągu z amunicją,stało się to w momencie, kiedy na stacjikolejowej spowiadał rannego żołnierza. Po-chowany został na cmentarzu w Równem.Przechodząca wkrótce po tym zdarzeniuprzez Równe grupa harcerzy z Trzebini od-

szukała jego grób i oznaczyła prowizorycz-nym napisem.

Był odznaczony odznaką Expositoriumcanon (1931), Złotym Krzyżem Zasługi zapracę społeczną w harcerstwie oraz OdznakąXXV-lecia ZHP (1936). Miał tytuł kanonikatytularnego. 15 IX 1979 r. w kościele św.św.Piotra i Pawła w Trzebini w uczniów i wy-chowanków dokonano poświęcenia tabli-cy ku jego czci. Informacja o nim znajdujesię na tablicy poświęconej kapłanom po-ległym w czasie II wojny światowej w ko-ściele Mariackim w Krakowie. Pamięć o nimjest żywa w społeczeństwie Trzebini, coroku w rocznicę śmierci odprawiana jesttam w jego intencji msza, a po niej odby-wa się spotkanie jego wychowanków.Szczególnie uroczysty charakter miały ob-chody 100. rocznicy jego urodzin.

– Błażejewski W., Broniewski S. Luzar MarianWojciech, w: PSB, t. 18, z. 2, Kr. 1973, s. 161––162; Materiały do HSB, „Harc.” 1995, nr 4/5,s. 88; Walczy Z. Luzar Marian Wojciech, w: Wy-chowankowie UJ – ofiary II wojny światowej(1939–1945), Kr. 1996, s. 97; – Błażejewski Z dzie-jów [na s. 361–362 biogram]; Broniewski Ca-łym życiem; Gałuszka S. Spoczywa na cmenta-rzu w Równem. Ks. Marian Luzar (1895–1939),„Wołanie Wołynia” 1997, nr 2 (15), s. 18–20;Gaweł Pełnili służbę, s. 50–53; tenże Pokłontym, którzy tworzyli, s. 125–126; Hetmańczyk K.Awantura o kapelana, „Polityka” 1995, nr 45,s. 27 [dotyczy ekshumacji szczątków ks. M. Lu-zara]; Ksiądz harcmistrz Marian Luzar, w: 70 latZwiązku Harcerstwa Polskiego Ziemi Chrzanow-skiej 1920–1990, [Chrzanów 1990], s. 17–19; Ku-barek M. 100. rocznica urodzin ks. hm. Maria-na Luzara – „Czarnego Kruka”, „Źródło” 1995,nr 26, wkładka Archidiecezji Krakowskiej; Le-onhard Kalendarium; Sikorski E. Ksiądz Ma-rian Luzar, naczelny kapelan ZHP 1931–1939,„WTK” 1981, nr 11, s. 5; Żychowska M. Har-cerstwo ziemi tarnowskiej 1910–1939, Tarnów1992; – Jubileuszowy Zlot Harcerstwa Polskie-go, Spała, 11–25 lipca 1935 r. Przewodnik poZlocie. Dzienniczek uczestnika, W. [1935], s. 15,18; Kosowski S. Pośmiertne wspomnienie o ks.Marianie Luzarze, wychowawcy harcerskiejmłodzieży, Bolonia 1976; Spraw. NaczelnejRady Harcerskiej 1937, W. [1938], s. 5, 10–13,

LUZAR MARIAN

120

204, 207; – Arch. Kurii Metropolitalnej w Kr.:sygn. pers. A 474, teczka personalna.

Janusz Wojtycza

ŁŁAPIŃSKA Józefina, pseud. Jadwiga

Ławińska, Katarzyna (1900–1986), doktorfilozofii, nauczycielka, komendantka Po-gotowia Harcerek (1920, 1938–1945), ko-mendantka Kielecko-Radomskiej i Kielec-kiej Chorągwi Harcerek (1929–1938).

Urodziła się 18 IX 1900 r. w Łodzi w ro-dzinie Feliksa (kierownika lakierni w wy-twórni pojazdów konnych). Jako uczennicagimnazjum zetknęła się z pracą harcerską.W 1914 r. wstąpiła do I Żeńskiej ŁódzkiejDrużyny Skautowej, do której należałytakże inne znane później instruktorki:Jadwiga, Zofia i Maria Wocalewskie. Byłazastępową, a później plutonową licznego plu-tonu, prowadząc równocześnie zastęp zło-żony z dziewcząt-pracownic fabrycznych.Po zajęciu Łodzi przez Niemców w 1915 r.i przybyciu do miasta jednostki LegionówPolskich pełniła funkcje kurierskie, raz na-wet przekraczając linię frontu. Jako szesna-stolatka zorganizowała kolonię letnią dlaswoich harcerek. W listopadzie 1916 r. byładelegatką na zjazd połączeniowy organiza-cji skautowych z terenu Kongresówki. Ob-jęła również III Łódzką Drużynę Żeńską poswojej siostrze Zofii i prowadziła ją do czasuopuszczenia Łodzi. W 1919 r. zdała matu-rę i podjęła studia polonistyczne na UW.W czasie studiów utrzymywała się z kore-petycji. W Warszawie zgłosiła się do pracyw Komendzie Okręgu i zorganizowała XXIDrużynę im. Emilii Plater przy szkole po-wszechnej przy ul. Nowolipie. Był to po-czątek działalności V Hufca Żeńskiego, li-czącego dziewięć drużyn, który prowadzi-

ła w l. 1920–1924; z kadry tego hufca wy-rosło kilka wybitnych instruktorek har-cerskich. W 1920 r. Łapińska zastąpiła nastanowisku komendantki Pogotowia Har-cerek Jadwigę Wocalewską, która zgłosiłasię do służby w pociągu sanitarnym. Z dniem24 II 1921 r. otrzymała stopień przodow-nicy, a 1 X 1922 r. – podharcmistrzyni (pozmianie systemu stopni równoznaczny zestopniem harcmistrzyni). Uczestniczyłajako zastępowa w kursie instruktorskimw Rydzynie w 1921 r. W r. 1923 była za-stępczynią komendantki Chorągwi War-szawskiej. Ponadto w l. 1922–1924 kiero-wała Wydz. Organizacyjnym GłównejKwatery Żeńskiej (GKŻ).

Po ukończeniu w 1924 r. studiów polo-nistycznych na UW podjęła pracę nauczy-cielską w Wieleniu nad Notecią, a następ-nie w gimnazjum ukraińskim w Łucku.Pracując jako nauczycielka, obroniła pra-cę doktorską pt. Leonard Sowiński, ro-mantyk. W roku szkolnym 1927/1928 pra-cowała w Seminarium NauczycielskimPolskiej Macierzy Szkolnej w Bodzentynie.W l. 1928–1929 była kierowniczką gimna-zjum prewentoryjnego w „Orlim Gnieź-dzie” w Sromowcach Wyżnych. W 1929 r.otrzymała posadę nauczycielki w Ostrow-cu Świętokrzyskim. W 1926 r. prowadziławraz z Ewą Grodecką obóz dla drużyno-wych w nowo utworzonej Chorągwi Ma-zowieckiej.

Kiedy Łapińska pracowała w OstrowcuŚwiętokrzyskim, GKŻ zleciła jej wizytacjędrużyn okręgu, którego praca była ocenia-na jako słaba. Po wizytacjach, w grudniu1929 r. formalnie objęła funkcję komendant-ki Chorągwi Kielecko-Radomskiej. Latem1930 r. prowadziła zgrupowanie obozówhufców, a po nim kurs drużynowych. Wewrześniu 1930 r. razem z E. Grodecką roz-poczęła pracę w Seminarium Nauczyciel-skim w Końskich, skąd kierowała pracąchorągwi. Kładła duży nacisk na spraw-ność organizacyjną oraz tworzenie harcer-skich ośrodków pracy dla bezrobotnychdziewcząt, głównie harcerek. Rzuciła ha-

LUZAR MARIAN – ŁAPIŃSKA JÓZEFINA

121

sło „Bądź gotów”; realizujące je drużynymiały osiągać gotowość do służby. Rezul-taty w pracy chorągwi były powodem mia-nowania jej w 1931 r. komendantką Har-cerskiej Szkoły Instruktorskiej (późniejSzkoły Instruktorskiej Harcerstwa Żeń-skiego) na Buczu, a w następnym rokutakże kierowniczką Wydz. KształceniaStarszyzny Głównej Kwatery Harcerek(GKH), którego siedziba również znalazłasię na Buczu. Wydział pod kierunkiemŁapińskiej opracował szereg materiałówzwiązanych z kształceniem starszyzny har-cerek (programy prób instruktorskich, wy-tyczne kształcenia, projekty sprawności),zainicjował także powstanie kategorii in-struktorek specjalności. W l. 1931–1936Łapińska była członkinią Naczelnej RadyHarcerskiej. Przygotowała i zorganizowałaVII Światową Konferencję Skautek, któraodbyła się w 1932 r. na Buczu. Kierowaładziałalnością szkoleniową szkoły, obejmu-jącą szeroki wachlarz kursów. Prowadziłaszkołę na zasadzie samowystarczalności fi-nansowej, przy czym prace w gospodarstwienależącym do ośrodka wykonywały równieżuczestniczki kursów. Opublikowała dwieksiążki: Harcerka na zwiadach (Kat. 1934)i Książka zastępowej (Kat. 1936). Była tak-że współautorką książek Kształcenie starszy-zny harcerek (W. 1936) i Harcerki w służbie(W. 1937). Jako komendantka ChorągwiKieleckiej podjęła działania pod hasłem„Przymierze z dzieckiem”, które harcer-ki realizowały w pracy swoich drużyn orazw Zakładzie Leczniczo-Wychowawczymim. Ignacego Manteuffla w Rabsztynie,którego kierownictwo powierzono chorą-gwi. Organizowała na Buczu turnusy dladzieci z rodzin bezrobotnych z GórnegoŚląska oraz czteromiesięczne pobyty dladzieci zagrożonych gruźlicą. Ponadto od1934 r. uczestniczyła w przygotowaniachdo uruchomienia zakładu leczniczo-wy-chowawczego w Istebnej na Śląsku, któryjednak nie powstał. Założono natomiast –pod jej ogólnym kierownictwem – pre-wentoria (prowadzone przez instruktorki

harcerskie) w Rabsztynie, Jaworzu i Po-rąbce.

W związku z pogarszającą się sytuacjąmiędzynarodową na Buczu została wypra-cowana forma organizacyjna PogotowiaHarcerek, które ogłoszono 24 IX 1938 r.Tym samym rozkazem Naczelniczka Har-cerek mianowała Łapińską komendantkąPogotowia. W związku z podjęciem tejfunkcji zrezygnowała z pełnienia funkcjikomendantki chorągwi. W końcu kwietnia1939 r. zorganizowała na Buczu odprawękomendantek Pogotowia Harcerek po-szczególnych chorągwi. Zainicjowała ak-cję obozów służby, 75 takich obozów zlo-kalizowano latem 1939 r. na pograniczupolsko-niemieckim.

Po rozpoczęciu działań wojennychŁapińska musiała opuścić Bucze, ponieważna tym terenie jej praca związana z przygo-towaniami wojennymi była powszechnieznana. Dotarła do Warszawy, gdzie z in-struktorek i harcerek napływających dostolicy z różnych stron kraju zorganizo-wała służby Pogotowia, niezależne odsłużb Warszawskiej Chorągwi Harcerek.We wrześniu 1939 r. zorganizowała 15 szpi-tali i trzy punkty zbiorcze dla dzieci, któ-re straciły kontakt ze swymi rodzinami.Po kapitulacji Warszawy Komenda Pogo-towia nadal zajmowała się dziećmi, któ-rych rodziców nie udało się odnaleźć.Wspólnie z PCK i pod jego firmą zorgani-zowała w Warszawie zakład dla kalekichdzieci-ofiar wojny, prowadzony przez in-struktorki i starsze harcerki. Poza tymzorganizowała pod firmą PCK i RadyGłównej Opiekuńczej (RGO) pięć innychzakładów dla dzieci (cztery prewentoria i sa-natorium przeciwgruźlicze), którymi kie-rowała i w których były zatrudnione in-struktorski harcerskie.

W 1940 r. zorganizowała pod firmą PCKtrzymiesięczne kolonie letnie dla setkidzieci. W 1943 r. w porozumieniu z Wydz.Zdrowia i Opieki Społecznej Zarządu Miej-skiego w Warszawie powołała przy sześciuOśrodkach Zdrowia i Opieki Społecznej

ŁAPIŃSKA JÓZEFINA

122

tzw. ogniska prewentoryjne (o charakte-rze dziennych prewentoriów), które obję-ły opieką ok. 1000 dzieci i prowadzone byłyprzez instruktorki harcerskie. Już w 1940 r.weszła w skład Sekcji Rodzin WojskowychRGO, gdzie podjęła pracę jako kierownicz-ka działu opieki nad dziećmi. W ramachtej działalności zorganizowała cztery in-ternaty, w których znalazło opiekę ok. 400dziewcząt i chłopców.

Równocześnie przez cały okres wojny(do marca 1945) kierowała pracą harcer-stwa żeńskiego, ponieważ NaczelniczkaHarcerek hm. Maria Krynicka przekaza-ła jej swoje obowiązki i uprawnienia. Jużw październiku i listopadzie 1939 r. nawią-zała kontakty z większymi środowiskamiharcerskimi na terenie Generalnej Guber-ni, w Łodzi, Poznaniu i Katowicach. Przezcały okres okupacji utrzymywała systema-tyczną łączność z terenem przez kurierki.Dwa razy do roku organizowała w Kon-stancinie lub Józefowie k. Warszawy od-prawy komendantek chorągwi. W Komen-dzie Pogotowia, pełniącej w okresie wojnyfunkcje GKH, kierowała działem opiekinad dzieckiem, a do 1941 r. także działemsłużby sanitarnej. Opiekowała się przezna-czonym dla młodzieży konspiracyjnym pi-smem „Dziś i jutro”, które redagowałyinstruktorki harcerskie. Utrzymywałakontakt z Przewodniczącym ZHP ks. Ja-nem Mauersbergerem, a później dr. Tade-uszem Kupczyńskim oraz sekretarzemNaczelnictwa hm. Antonim Olbromskim.Reprezentowała harcerstwo w RadzieGłównej Społecznej Organizacji Przysp.Wojsk. Kobiet. W 1943 r. udało się jej unik-nąć aresztowania, ale musiała się jakiśczas ukrywać. Używała później fałszywychdokumentów na nazwisko Jadwiga Ławiń-ska. W tym czasie rozpoczęła tajne naucza-nie na kompletach w Gimnazjum i Liceumim. Stefana Batorego.

Wybuch Powstania Warszawskiego za-stał ją w lokalu internatu przy ul. 6 Sierp-nia 16. Przebywające tu instruktorki pod-jęły służbę sanitarną, niosąc pomoc ran-

nym. Już 3 VIII 1944 r. budynek został za-jęty przez Niemców, niektórym instruktor-kom i harcerkom udało się wydostać przezprzejścia piwniczne, pozostałe – wśródnich hm. Rzeczypospolitej Maria Wocalew-ska i kierowniczka internatu hm. Jadwi-ga Szletyńska – prawdopodobnie zginęły,pędzone przed czołgami. Łapińska z grupąinstruktorek przeszła na ul. Skorupki 12,gdzie w opuszczonych lokalach zainstalo-wano nowy punkt Komendy Pogotowia.Harcerki prowadziły akcję opieki zdrowot-nej nad niemowlętami, dostarczając imcodziennie mleko, a w razie potrzeby kon-taktując z lekarzem, zorganizowały rów-nież punkt zbiorczy dla zagubionych dzieci.Po kapitulacji powstania dzieci z punktuzbiorczego (po pertraktacjach z Niemcami)zostały przewiezione – przez obóz w Prusz-kowie – do Komorowa, a stamtąd do Kra-kowa.

Łapińska po zwolnieniu z obozu w Prusz-kowie również udała się do Krakowa, gdzieprzystąpiła do ratowania przywiezionych tuwarszawskich dzieci, m.in. zakładając dlanich (przy pomocy innych instruktorek)kilka zakładów pod Krakowem i na Pod-halu. W lipcu 1945 r. zwołała odprawę ko-mendantek Pogotowia w Rycicach, gdzierozwiązała Pogotowie Harcerek.

Po wojnie do pracy harcerskiej już niewróciła, poświęcając się opiece nad dziec-kiem i walce z gruźlicą. Jako adiunkt w Inst.Gruźlicy organizowała szkolenia persone-lu medycznego i podejmowała wiele dzia-łań na rzecz opieki nad dziećmi. Zorgani-zowała również pracę zespołu dawnychharcerek nad historią chorągwi żeńskichoraz różnych działów przedwojennej pracyharcerskiej. Duże znaczenie miał jej udział(jako autorki lub współautorki) w opraco-waniach dotyczących działalności harce-rek w II wojnie światowej. Szczególnieistotne jest jej opracowanie OrganizacjaHarcerek w latach 1939–1945 zamieszczo-ne w publikacji pt. Najnowsze dzieje Pol-ski. Materiały, studia z okresu II wojnyświatowej (t. 9, W. 1965). Ponadto do ostat-

ŁAPIŃSKA JÓZEFINA

123

nich lat swojego życia zbierała materiałydo biogramów harcerek z Chorągwi Kie-leckiej, a także swoich harcerskich współ-pracowników: M. Wocalewskiej, E. Gro-deckiej i T. Kupczyńskiego. Pracy tej niezdążyła już ukończyć. W osiemdziesiątąrocznicę jej urodzin w domu w Konstanci-nie, gdzie mieszkała, odbył się zlot jejwspółpracowniczek ze Szkoły Instruktor-skiej na Buczu.

Zmarła w Konstancinie 27 VII 1986 r.Została pochowana na warszawskim cmen-tarzu na Bródnie. Rodziny nie założyła.

– Leksykon, s. 242; – Harcmistrzyni JózefinaŁapińska, w: Zawadzka Gawędy, cz.1, Olga Mał-kowska, Jadwiga Falkowska, Józefina Łapiń-ska, Jadwiga Zwolakowska, W. 1994, s. 91–141;Jezierska-Ryczakowa M. Harcerstwo żeńskie naKielecczyźnie w l. 1912–1939, w: Z dziejów har-cerstwa na Kielecczyźnie 1912–1982, red. A. Rem-balski, K. [1982], s. 24–64; Rembalski A. Kalen-darium harcerstwa na Kielecczyźnie 1912–1982,K. 1982; Zawadzka A. Józefina Łapińska (1900––1986), cz. 1–3, „Harc.” 1987, nr 1, s. 38–42, nr 2,s. 36–40, nr 3, s. 38–42; taż Szkoła Instruktor-ska Harcerstwa Żeńskiego na Buczu, W. 2000,passim; – AP w K.: Guca-Rutkowska M., Fie-dler-Morawiec M., Jezierska-Ryczakowa M. Ma-teriały do historii harcerstwa żeńskiego. Chorą-giew Kielecka, 4 cz., mps; MH: Jarzembowski,Kuprianowicz Harcmistrzynie i harcmistrze.

Andrzej Rembalski

ŁYCZKO z Birnbaumów Maria Zofia,pseud. Szara (1923–2004), pedagog, harc-mistrzyni, kierowniczka Sztabu i Wydz.Nieprzetartego Szlaku Głównej KwateryHarcerstwa i Głównej Kwatery ZHP (1961––1985), wiceprzewodnicząca ZHP (1990––1993).

Urodziła się 14 VIII 1923 r. w Skawiniew rodzinie Mariana (1884–1927, inżynie-ra dróg wodnych) i Zofii z Kozłowskich(1890–1979). Miała braci: Zygmunta (zm.1999), Wacława (zm. 1989), Bronisława(podharcmistrza, który zginął w 1939) i bra-ta bliźniaczego Henryka (zmarłego w nie-

mowlęctwie). Ukończyła Szkołę Powszechnąnr 33 w Krakowie, a następnie uczyła sięw Gimnazjum im. św. Rodziny przy ul. Pę-dzichów. Uczęszczała także do GimnazjumAdministracyjno-Handlowego, a w czasieokupacji do Studium Pedagogicznego.

W 1936 r. wstąpiła do 3. KrakowskiejDrużyny Harcerek (KDH) im. R. Traugut-ta. W r. 1940, zachęcona przez byłą druży-nową 3. KDH Wiesławę Mazurówną, wstą-piła do ZWZ, przyjmując pseud. Szara.Przysięgę wojskową złożyła na ręce Bogu-sława Gedla. Była łączniczką w 11. kom-panii zgrupowania „Żelbet”, przenosiłabroń i amunicję na punkty kontaktoweoraz pilotowała do Zakopanego osoby za-grożone dekonspiracją. Ukończyła kursłączności i kurs sanitarny. Po przeszkole-niu w konspiracyjnej szkole podchorążychotrzymała stopień sierżanta podchorążego.W konspiracji ukończyła kurs drużyno-wych harcerskich. Już w 1939 r. założyłapodziemną drużynę harcerską, będącąkontynuacją jej macierzystej 3. KDH. Dru-żyna pod jej kierownictwem aktywnieuczestniczyła w organizowaniu pomocy dlawięźniów obozu koncentracyjnego GrossRosen oraz działała na rzecz sierocińcaRady Głównej Opiekuńczej przy pl. Bisku-pim. W czasie okupacji pracowała w Inst. We-igla przy ul. Czystej i w niemieckim przed-siębiorstwie budowlanym, a w l. 1943–1944w przedszkolu Spółdzielni Mieszkaniowej„Osiedle” jako wychowawczyni i następ-nie kierowniczka tej placówki.

Po wojnie zdała egzamin końcowy w Se-minarium dla Wychowawczyń Przedszkoliw Krakowie i pracowała jako wychowaw-czyni w przedszkolach. Rozpoczęła studiaw zakresie pedagogiki i psychologii na UJ,ale musiała je przerwać. Prowadziła zaję-cia z zakresu metodyki wychowania i na-uczania dzieci przedszkolnych na kursachorganizowanych przez Seminarium dlaWychowawczyń Przedszkoli w Krakowiei w Rabce. Zaraz po wyzwoleniu ujawniłaswoją drużynę, która w ten sposób stałasię jedną z pierwszych drużyn harcerskich

ŁAPIŃSKA JÓZEFINA – ŁYCZKO MARIA

124

działających po wojnie w Krakowie. Dru-żynę prowadziła do 1949 r. Równocześniebyła przez krótki czas hufcową I HufcaHarcerek „Oleandry” i kierownikiemWydz. Służby Dziecku Komendy Chorą-gwi. W 1947 r. otrzymała stopień podharc-mistrzyni. Po reaktywowaniu harcerstwaw 1956 r. powróciła do działalności harcer-skiej. Była zastępczynią komendanta Huf-ca Kraków-Zwierzyniec, a następnie za-stępczynią kierownika i kierownikiemWydz. Kształcenia Komendy KrakowskiejChorągwi Harcerstwa. 10 IX 1957 r. otrzy-mała stopień harcmistrzyni. Prowadziławiele kursów podharcmistrzowskich i kur-sów drużynowych. W 1958 r. w Rabce zor-ganizowała kurs dla nauczycieli i wycho-wawców z sanatoriów i prewentoriów dzie-cięcych; była to wspólna inicjatywa Min.Zdrowia i Opieki Społecznej, Głównej Kwa-tery (GK) ZHP oraz Min. Oświaty. Celemkursu było zapoznanie uczestników z me-todami pracy harcerskiej i zachęcenie ichdo podjęcia takiej pracy na terenie placó-wek. W 1959 r. uczestnicy kursu utworzy-li przy GK ZHP drużynę NieprzetartegoSzlaku (NS). Od r. 1959 Łyczko kierowałaReferatem Drużyn przy Zakładach Specjal-nych w Komendzie Krakowskiej ChorągwiHarcerstwa, a od r. 1961, po jego powoła-niu, także Sztabem NS GK ZHP z siedzibąw Krakowie. Uczestniczyła w III ZjeździeZHP, na którym zabrała głos, prezentującdziałalność drużyn NS i apelując o przyjmo-wanie do drużyn dzieci niepełnosprawnych.W l. 1964–1968 była członkinią NaczelnejRady Harcerskiej, a w 1967 r. otrzymałastopień harcmistrza Polski Ludowej. Dzia-łalnością NS kierowała przez 29 lat, przy-czyniając się do wspaniałego rozwoju tegotypu działalności harcerskiej w różnegorodzaju zakładach specjalnych. Sztab NSw 1972 r. przekształcono w Wydz. GK, miesz-czący się dalej w Krakowie. W r. 1986, kie-dy Wydz. NS został przeniesiony do War-szawy, przeszła na emeryturę. W 1989 r. byłagościem XXVII Zjazdu ZHP, a na kolejnymXXVIII Zjeździe w 1990 r. została wybrana

wiceprzewodniczącą ZHP. W listopadzie1998 r. była gościem honorowym Jubile-uszowej Konferencji z okazji 40-lecia po-wstania NS. We wrześniu 2003 r. owacyj-nie witano ją w Warszawie na uroczysto-ściach 45-lecia NS, zaś w listopadzie tegożroku otrzymała z okazji 80. rocznicy urodzinMedal „Za Zasługi dla Krakowskiej Cho-rągwi ZHP”. W styczniu 2002 r. zostałaawansowana do stopnia podporucznika re-zerwy.

Zmarła 22 VI 2004 r. w Krakowie. Zosta-ła pochowana z honorami wojskowymi nacmentarzu Salwatorskim w obecności licz-nie zgromadzonych instruktorów i harcerzy.

Została odznaczona Krzyżem Oficer-skim (1979), Krzyżem Kawalerskim (1964)Orderu Odrodzenia Polski, Medalem Komi-sji Edukacji Narodowej, Brązowym KrzyżemZasługi z Mieczami, Medalem Wojska(1991), Krzyżem Armii Krajowej (1991),Złotym Krzyżem „Za Zasługi dla ZHP”(1981) z „Rozetą-Mieczami” (1987), Zło-tym Medalem Tow. do Walki z Kalectwem(1985), Medalem „Twórca Polskiej Reha-bilitacji” (1996), Odznaką „Weterana walko niepodległość” (2000), Odznaką „Za wzo-rową pracę w służbie zdrowia” (1965),Srebrną Odznaką „Za Zasługi dla ZiemiKrakowskiej” (1971) i Złotą Odznaką „ZaPracę Społeczną dla M. Krakowa” (1967).Została wyróżniona „Orderem Uśmiechu”(1971), a także była laureatką nagrody im.dr H. Dworakowskiej (1986) i konkursuHarcerskiego Nowatora (1984).

W 1947 r. zawarła związek małżeńskize Zdzisławem Łyczko (ur. 1923, żołnie-rzem AK, ekonomistą). Miała córki: Ewę(ur. 1948, lekarkę, zamężną Łyczko-Józef-czak) i Annę (ur. 1955, zamężną Łyczko-Saran) oraz syna Janusza (ur. 1950).

– Materiały do HSB, „Harc.” 1995, nr 4/5, s. 90;Skiba J. Łyczko Maria Zofia, w: Małopolskisłownik, t. 10, Kr. 2004; – [Kuczkowski W.]W. K. [ps.] Druhna Maria Łyczko, „Czuwaj”1993, nr 10, s. 8; Leonhard Kalendarium; Ma-jewski B. Tropami Nieprzetartego Szlaku 1912––1992, [W. 1992], s. 7–14, 16–17; Pilawska W.

ŁYCZKO MARIA

125

Marysia, „Motywy” 1988, nr 17, s. 9; Rybski B.,Wojtycza J., Wojtycza K. Materiały do historiiKrakowskiej Chorągwi Harcerstwa w l. 1956––1959, Kr. 2000, s. 12, 15, 17, 34, 65, 81; Zűrn--Zahorski Z. Pogotowie Harcerek i PogotowieHarcerzy we wrześniu 1939 r., Kr. 1999, s. 360,515; – Komendanci Chorągwi KrakowskiejZHP z l. 1956–1996 o swojej pracy, red. J. Wojty-cza, K. Wojtycza, Kr. 1999; Harcerki 1939–1945.Relacje – pamiętniki; – Skiba J. Maria Zofia Łycz-ko „Szara” (1923–2004). Pożegnanie, „GazetaWyborcza” dod. „Kraków” 2004, nr 148 z 26/27czerwca, s. 9; – dok. w posiadaniu autorki: Min-czakiewicz E. M. Druhna hm. Maria Łyczko,twórczyni „Nieprzetartego Szlaku” – krzewiciel-ka idei integracji i normalizacji życia społeczne-go dzieci i młodzieży z deficytami rozwoju i wy-chowania, mps; – inf. uzyskane przez autorkęz wywiadów w 2001 i 2003 r.

Jadwiga Skiba

MMAGIERSKA z Jankowskich Danuta,

pseud. Aniela, Weronika (1910–1984), po-lonistka, bibliotekarka, harcmistrzyni, ko-mendantka Lubelskiej Chorągwi Harce-rek (1935–1936, 1941–1943).

Urodziła się 15 V 1910 r. w Żołudku k. No-wogródka w rodzinie Leona Pawła (1875––1919, lekarza pediatry, zesłańca, wybitne-go działacza niepodległościowego) i Mariiz Goreywów (1879–1937, lekarki pediatry,zesłanki, zasłużonej działaczki społecznej,zwłaszcza w zakresie opieki nad dziećmi).Miała starszego brata Bartosza (1901–1920,członka III Drużyny Harcerzy w Lublinie,który poległ jako żołnierz przybocznegoszwadronu ułanów Piłsudskiego i po-śmiertnie odznaczony został Krzyżem Vir-tuti Militari) oraz siostrę Joannę (1907––1994, zamężną Szydłowską, nauczyciel-kę, artystkę plastyczkę, w l. 1940–1941

członkinię ZWZ, w l. 1941–1945 więźniarkęobozu koncentracyjnego w Ravensbrück).

Od 1911 r. mieszkała w Lublinie, gdzieojciec był ordynatorem w szpitalu dziecię-cym przy ul. Staszica. Tu uczęszczała doPryw. Gimnazjum Wacławy Arciszowej, a od1922 r. do Państw. Gimnazjum Żeńskiego im.Unii Lubelskiej, które ukończyła w 1927 r.Studia podjęła w 1928 r. na Wydz. Nauk Hu-manistycznych KUL, uzyskując w 1933 r.stopień magistra filologii polskiej. Podczasstudiów działała w Związku Polskiej Mło-dzieży Demokratycznej.

Od 1921 r. należała do ZHP, pełniąckolejno funkcje: zastępowej i przybocznej13. Lubelskiej Drużyny Harcerskiej Żeń-skiej (1925–1927), komendantki Hufca Har-cerek Lublin I (1931–1935), komendantkiLubelskiej Chorągwi Harcerek (1935–1936),komendantki Hufca Harcerek Lublin-Wę-drowniczki (1938–1939). W l. 1928–1935była także członkinią komendy LubelskiejChorągwi Harcerek, a w l. 1938–1939 wcho-dziła w skład Zarządu Okręgu LubelskiegoZHP. 20 XII 1929 r. otrzymała stopień pod-harcmistrzyni, a 20 IV 1934 r. – harcmistrzy-ni. Wielokrotnie pełniła funkcje instruk-torskie na obozach i kursach harcerskich,w tym w Borkowie Kartuskim (1933) i Glin-nej k. Spały (1935), była także komendantkąobozowych kursów dla drużynowych, or-ganizowanych przez komendę chorągwi.Przez pewien czas redagowała miesięcznik„Łącznik” Lubelskiej Chorągwi Harcerek,który ukazywał się w l. 1934–1939.

W początkach okupacji niemieckiejwspółorganizowała konspiracyjną Lu-belską Chorągiew Harcerek i weszła w składjej komendy. We wrześniu 1941 r. komen-dantka Pogotowia Harcerek hm. JózefinaŁapińska mianowała ją komendantką cho-rągwi (po aresztowaniu jej poprzedniczkihm. Marii Walciszewskiej). Pod jej kierow-nictwem działalność chorągwi koncentro-wała się na współpracy z Radą GłównąOpiekuńczą, w ramach której harcerki pra-cowały jako wychowawczynie ochronek orazna szkoleniu do służby sanitarnej i służby

ŁYCZKO MARIA – MAGIERSKA DANUTA

126

łączności (w tym czasie przeszkolono w służ-bie sanitarnej 116 harcerek, a w służbiełączności – 62 harcerki). Z funkcji komen-dantki chorągwi Magierska ustąpiła w sierp-niu 1943 r., przekazując obowiązki hm.Marii Świtalskiej. Równolegle z pracą har-cerską podjęła w grudniu 1939 r. działalnośćw Służbie Zwycięstwu Polski, a następnienależała do ZWZ i AK. Początkowo pełni-ła służbę w łączności, a od 1942 r. w Woj-skowej Służby Kobiet (WSK), gdzie do1945 r. była zastępczynią szefowej WSKOkręgu Lubelskiego AK.

W 1946 r. podjęła działalność w reakty-wowanym harcerstwie jako instruktorkakomendy Lubelskiej Chorągwi Harcerek.W czerwcu 1949 r. wystąpiła z ZHP nawłasną prośbę, gdyż nie akceptowała za-chodzących w harcerstwie zmian ideolo-gicznych. Od września 1949 r. pracowałajako bibliotekarka w szkole ogólno-kształcącej W. Arciszowej. W lipcu 1952 r.aresztowana pod zarzutem inspirowaniakontrrewolucyjnej działalności w byłymśrodowisku harcerskim, została skazanawyrokiem Wojskowego Sądu Rejonowegow Lublinie na karę 10 lat więzienia, zła-godzoną przez Najwyższy Sąd Wojskowydo 8 lat. W lutym 1954 r. została ułaskawio-na przez Radę Państwa i zwolniona z wię-zienia w Chełmie, a w styczniu 1959 r.uniewinniona i zrehabilitowana przez SądNajwyższy. W 1957 r. wróciła do działal-ności w ZHP, współpracując z komendąLubelskiej Chorągwi Harcerstwa w dziedzi-nie kształcenia instruktorów. Redagowa-ła „Biuletyn Grodu Kozła” wydawany przezkomendę chorągwi. W lutym 1959 r. roz-kazem Naczelnika Harcerstwa została prze-niesiona do kategorii instruktorów w re-zerwie.

Po śmierci męża rozpoczęła pracę w Che-micznej Spółdzielni Pracy „Permedia”, a odwrześnia 1961 r. do przejścia na emerytu-rę w 1978 r. pracowała jako bibliotekarkaw IV Liceum Ogólnokształcącym im.Stefanii Sempołowskiej w Lublinie. Ukoń-czyła kursy I, II i III stopnia dla bibliote-

karzy szkolnych. Uczestniczyła w pracachzespołu, który opracował książkę Harcer-ki 1939–1945 (W. 1973 i 1983).

Zmarła 18 IV 1984 r. w Lublinie i zostałapochowana na miejscowym cmentarzu przyul. Lipowej (kwatera 23A). Na pogrzebiew dniu 20 IV 1984 r. sylwetkę Magierskieji jej drogę życiową przedstawiła hm. ZofiaFlorczak, która na zakończenie swegoprzemówienia powiedziała: Mogę zaświad-czyć, wobec Boga i wobec ludzi, że całymżyciem, przez całe życie, do końca byłaświerną złożonemu Przyrzeczeniu Harcer-skiemu w służbie Bogu, Polsce i bliźnim.Drugie pożegnanie, przedstawiające dro-gę życiową zmarłej, wygłosiła jej przyja-ciółka hm. Małgorzata Szewczyk.

Magierska została odznaczona KrzyżemKawalerskim Orderu Odrodzenia Polski,Srebrnym Krzyżem Zasługi z Mieczami,Krzyżem Armii Krajowej, Medalem Woj-ska, Medalem Komisji Edukacji Narodo-wej. W 1973 r. otrzymała nagrodę MinistraOświaty i Wychowania II stopnia, w 1978 r.takąż nagrodę III stopnia.

Z małżeństwa zawartego w 1932 r. zeStanisławem Magierskim (1904–1957, far-maceutą, muzykiem, fotografikiem, żoł-nierzem ZWZ-AK, zastępcą szefa BiuraInformacji i Propagandy Okręgu Lubel-skiego AK) miała syna Jana (ur. 1936, dok-tora chemii, nauczyciela akademickiegoAkademii Rolniczej w Lublinie, polarni-ka, fotografika) i córkę Martę (ur. 1939,zamężną Paździor, polonistkę, nauczyciel-kę w Warszawie).

– Jarzembowski K. Jankowska Maria, Jankow-ski Leon Paweł, Magierska z Jankowskich Da-nuta Zofia, Magierski Stanisław, w: Słownik bio-graficzny m. Lublina, t. 1, Lub. 1993, s. 115, 116,170, 171; – Caban I, Mańkowski Z. Związek Wal-ki Zbrojnej i Armia Krajowa w Okręgu Lubel-skim 1939–1944, t. 1, Lub. 1971, s. 194, 197, 314;Harcerki 1939–1945; Jarzembowski K., Ku-prianowicz L. Kroki do syntezy. Lubelszczyzna,„Harc.” 1989 nr 9, s. 38–47, nr 10, s. 29–41;Jarzembowski K., Kuprianowicz L. Represjo-nowanie instruktorów i młodzieży harcerskiej

MAGIERSKA DANUTA

127

w latach pięćdziesiątych, „Harc.” 1991, nr 4/5,s. 15–19; – Harcerki 1939–1945. Relacje – pamięt-niki; – Arch. KUL: Akta studenckie; MH: Jarzem-bowski, Kuprianowicz Harcmistrzynie i harcmi-strze; Spraw. Komendy Pogotowia Harcerek zaokres 1939–1943; Rozkazy Naczelnictwa ZHP:L.12/1929, L.5/1934, L.10/1938, L.13/1939,L.3/1949, L.4/1959; Rozkazy Naczelniczki Har-cerek: L. 1/1929, L.9/1931, L.6/1935, L.5/1936,L.10/1938, L.15/1938; – dok. w posiadaniu rodzi-ny; – inf. syna Jana Magierskiego.


MAŁKOWSKA z DrahonowskichOlga, pseud. Gaździna (1888–1979), na-uczycielka, harcmistrzyni Rzeczypospoli-tej, współorganizatorka harcerstwa, człon-kini Naczelnej Komendy Skautowej weLwowie (1911), założycielka i kierowniczkaszkoły pracy harcerskiej „Cisowy Dworek”w Sromowcach Wyżnych (1925–1939), prze-wodnicząca Komitetu Harcerskiego w Wiel-kiej Brytanii (1940–1942), przewodniczącaTymczasowego Komitetu Harcerskiego(1942–1943), przewodnicząca KomitetuNaczelnego ZHP na czas wojny (1943––1946).

Urodziła się 1 IX 1888 r. w Krzeszowi-cach w spolonizowanej rodzinie czeskiejKarola (zarządcy majątku Potockich) i Zofiiz Divischów (zm. 1947). Miała starszą sio-strę Wilhelminę (1884–1967, absolwentkęUniw. Lwow., długoletnią nauczycielkę Gim-nazjum im. Królowej Jadwigi we Lwowie),reszta rodzeństwa zmarła w dzieciństwie.Ok. 1904 r. przeniosła się z rodziną do Ka-mionki Strumiłowej, a ok. 1906 r. zamiesz-kała z matką i siostrą we Lwowie. Uczyłasię prywatnie, zdając egzaminy w szkołachkrakowskich. Później studiowała grę nafortepianie w konserwatorium lwowskim,gdzie w czerwcu 1910 r. uzyskała dyplom.Ukończyła również kurs rzeźby w SzkoleArtystyczno-Przemysłowej. Po maturze,w l. 1910–1912 jako eksternistka studio-wała biologię na Uniw. Lwow. W czasie stu-diów wstąpiła do Tow. Gimnastycznego

„Sokół” (gdzie uzyskała uprawnienia in-struktorki i nauczycielki gimnastyki i wych.fiz.), należała również do „Zarzewia”(gdzie ukończyła szkolenie wojskowe w stop-niu porucznika) i organizacji abstynenckiej„Eleusis”.

W marcu 1911 r. uczestniczyła w kur-sie skautowym, na którym Andrzej Mał-kowski prezentował książkę Roberta Ba-den-Powella Scouting for Boys. Podobnie jakorganizatorzy kursu dostrzegła możliwościprzystosowania proponowanych w niej ideii metody do warunków polskich. Przystą-piła do pracy z lwowską młodzieżą żeńską,tworząc pierwszą 23-osobową drużynę,której 21 V 1911 r. nadano numer III(numery I i II otrzymały drużyny męskie).Później drużyna ta otrzymała nazwę: I Żeń-ska Drużyna Skautowa im. Emilii Plater.Praca drużyny obejmowała samokształce-nie i samowychowanie z zastosowaniemmetod skautowych; w polskich warunkachidee skautingu zostały wzbogacone o pa-triotyzm, w tym przygotowanie do walkio niepodległość. Jednocześnie Drahonow-ska weszła w skład Komendy Skautowejjako Komendantka Skautek. W tymże rokubyła patrolową w „plutonie wakacyjnym”zorganizowanym przez ks. Kazimierza Lu-tosławskiego z dzieci przebywających nawakacjach w Kosowie, a w sierpniu 1912 r.prowadziła również w Kosowie pierwszyobóz swojej drużyny. Zaproponowała dlaharcerstwa hasło sokolego zlotu grun-waldzkiego z 1910 r. – „Czuwaj”. Zaadapto-wała do wiersza Ignacego KozielewskiegoMarsz skautów melodię robotniczej pieśnirewolucyjnej i napisała refren, tworzącpieśń, która stała się hymnem harcerskim.Wspólnie z Kazimierzem Wyrzykowskim,A. Małkowskim i Heleną Paliwodziankąopracowała broszurę Polskie skautki. Za-rys organizacyjny (Lw. 1913).

W r. 1913, zagrożona gruźlicą, wyjechałado Zakopanego. Tam zawarła związek mał-żeński z A. Małkowskim. Wkrótce założyłaII Zakopiańską Drużynę Skautek im. E. Pla-ter, którą rozwinęła do liczby 180 dziewcząt.

MAGIERSKA DANUTA – MAŁKOWSKA OLGA

128

Na przełomie 1913/1914 r. w Kuźnicachwspółorganizowała z mężem kurs druży-nowych, w którym uczestniczyły dziewczę-ta z trzech zaborów, później kolejny kursdrużynowych w Krakowie, a latem 1914 r.zorganizowała obóz stały swojej drużynyna polanie Hurkotne w Tatrach. Po wy-buchu I wojny światowej i wyjeździe mężado Legionów Polskich kierowała całymskautingiem zakopiańskim. Pod jej kie-rownictwem skauci opiekowali się ranny-mi, rozwozili listy i depesze, patrolowaliteren w zastępstwie zmobilizowanej poli-cji, pomagali w gospodarstwach rolnych,zbierali fundusze, broń, umundurowaniei ekwipunek dla Legionów, byli gońcamiNaczelnego Komitetu Narodowego, rozwo-zili rannych do szpitali, pomagali w kuchni,pralni i intendenturze, wykonywali we wła-snych warsztatach ekwipunek, a na począt-ku wojny obsługiwali także pocztę rowerowąna trasie Zakopane-Kraków. Małkowskazorganizowała również ochronkę dla osie-roconych dzieci oraz tanią jadłodajnięzwaną „Herbaciarnią”.

Po powrocie Małkowskiego do Zakopa-nego i wykryciu składów broni gromadzo-nej przez niego w celu stworzenia Rzecz-pospolitej Podhalańskiej wyjechała wrazz mężem najpierw do Wiednia, a późniejprzez Chexbres Village w Szwajcarii doFrancji, gdzie na zaproszenie prof. Wincen-tego Lutosławskiego zatrzymała się w jegoposiadłości w Sabaudii. We wrześniu 1915 r.udała się z mężem do Stanów Zjednoczo-nych na zaproszenie tamtejszej Polonii,wśród której Małkowski organizował dru-żyny skautowe. Zamieszkała w Chicago,gdzie urodził się jej syn Lutyk. Podczaspobytu w Stanach Zjednoczonych napisa-ła poświęcony skautkom rozdział do książ-ki Małkowskiego O wychowanie skautowei publikowała artykuły na temat skautin-gu. W końcu września 1916 r. wróciła z sy-nem do Europy i znów zatrzymała się u Lu-tosławskich w Sabaudii. W lutym 1917 r.przeniosła się do Genewy, a później do Che-xbres Village, gdzie znalazła pracę w gospo-

darstwie ogrodniczym. Od końca 1917 r. pra-cowała jako nauczycielka muzyki i rzeźbyw szwajcarskiej szkole. Następnie udałasię do Londynu, gdzie z ramienia PolishRelief Found zorganizowała i prowadziłaszkołę dla zaniedbanych i wynarodowionychdzieci starej polskiej emigracji. W 1918 r. zapa-dła na ciężką grypę, a po wyleczeniu zgodniez zaleceniem lekarzy opuściła Londyn. Ob-jęła opiekę nad pałacykiem rodziny Kra-jewskich Fell Court w Torquay w Devonie,gdzie do końca 1919 r. inwentaryzowałazbiory zapisane przez właściciela MuzeumNarodowemu. Równocześnie od lutego1919 r. pracowała w szkołach prowadzo-nych przez ss. Dominikanki, ucząc muzy-ki i wych. fiz. oraz prowadząc dla sióstrkurs z zakresu historii i literatury polskiej.W szkołach tych założyła drużynę skau-tek i gromadę wilcząt.

Po wstrząsie, jakim była dla niej śmierćmęża w katastrofie morskiej, wielkim wy-siłkiem woli wróciła do czynnego życia. Wy-głaszała liczne odczyty o Polsce. W 1920 r.uczestniczyła w I Międzyn. KonferencjiInstruktorek Skautowych w Oxfordzie.

W listopadzie 1921 r. wróciła do Polski.Podjęła pracę w Szkole Gospodarstwa Do-mowego Zamoyskich w Kuźnicach oraz od1922 r. w Państw. Gimnazjum w Zakopa-nem. Uczyła języka polskiego i języka an-gielskiego, historii, muzyki i biologii. Popowrocie do kraju podjęła również pracęharcerską. Od 1922 do 1939 r. była członki-nią Naczelnej Rady Harcerskiej. W 1922 r.organizowała w Kuźnicach kursy instruk-torskie, a w sierpniu zorganizowała kursinstruktorski Głównej Kwatery Żeńskiej(GKŻ) w Spuszy k. Grodna. W tymże rokuuczestniczyła w II Międzyn. KonferencjiInstruktorek Skautowych w Cambridge,gdzie poznała Violettę Mason. Przy jej fi-nansowej pomocy przystąpiła w 1924 r. dobudowy ośrodka harcerskiego „Cisowy Dwo-rek” w Sromowcach Wyżnych k. Czorszty-na, w budowie i wyposażaniu którego brałyudział harcerki z całej Polski oraz skautkiz innych krajów. Aby zgromadzić środki

MAŁKOWSKA OLGA

129

na urządzenie „Cisowego Dworku”, wyje-chała na trzy miesiące do Stanów Zjedno-czonych, gdzie wygłaszała odczyty o Pol-sce. 21 VIII 1925 r. odbyło się poświęcenie„Dworku”. Małkowska urządziła w nimszkołę z internatem, prowadzoną metodąharcerską, a w czasie ferii i wakacji orga-nizowała w „Cisowym Dworku” obozy,kursy, zjazdy i instruktorskie spotkaniakrajowe i międzynarodowe. Zainicjowanotu i prowadzono zwiady społeczne, mają-ce na celu poznanie warunków życia oko-licznej ludności, stanowiące później pod-stawę dyskusji i rozważań. Szkoła byłaośrodkiem szerzenia w środowisku kultu-ry i oświaty; czynne tu było ambulatorium,prowadzono poradnictwo w zakresie go-spodarstwa domowego, organizowano roz-maite imprezy artystyczne. Szkoła miałastatus placówki prywatnej, podporządko-wanej programowo GKŻ. Małkowska sto-sowała nowoczesne i niekonwencjonalnemetody nauczania i wychowania, kształ-towała u wychowanków chęć niesieniapomocy innym, wrażliwość na piękno, sa-modzielność i prawdomówność. Bardzostarannie dobierała personel wychowaw-czy i sprawowała nad nim troskliwą opie-kę. Dla wychowanków szkoły urządzałaliczne wycieczki w Tatry i Pieniny, dziecidworkowe mogły także zwiedzać Polskę,podróżując własnym wagonem kolejowymotrzymanym w darze od prezydenta Igna-cego Mościckiego. W 1934 r. Małkowskaprzyjęła do „Cisowego Dworku” 50 dzieci,których rodziny dotknęła katastrofalnapowódź.

Małkowska rozwijała swoją placówkę,stawiając kolejne budynki: „Dom Ludo-wy” (z pomieszczeniami administracyjny-mi, ambulatorium i salą widowiskową,przeznaczony na potrzeby wsi), „OrleGniazdo” (z klasami gimnazjalnymi i sy-pialniami uczniów) oraz „Watrę” (miejscezbiórek i imprez harcerskich). Powstałarównież „Pustelnia”, miejsce odpoczynkui indywidualnej pracy Małkowskiej i jejwspółpracownic.

W lipcu 1924 r. Małkowska była komen-dantką I Zlotu Narodowego Harcerek zor-ganizowanego nad Świdrem w Bojarowiek. Warszawy. W 1927 r. otrzymała honoro-wy stopień harcmistrzyni Rzeczypospolitej.

Należała do grona najwybitniejszych kie-rowniczek światowego ruchu skautowego.Uczestniczyła w wielu międzyn. konferen-cjach, m.in. w 1924 r. przewodniczyła pol-skiej delegacji na III Międzyn. KonferencjęInstruktorek Skautowych w Foxlease (An-glia); w 1928 r. na V Międzyn. KonferencjiInstruktorek Skautowych w Parad (Węgry)została wybrana w skład nowo powołanegoŚwiatowego Komitetu Skautek; w 1929 r.brała udział w Konferencji ŚwiatowegoKomitetu Skautek w Hadze oraz przewod-niczyła delegacji ZHP na Jamboree w An-glii (była tam traktowana jako gość hono-rowy – założycielka harcerstwa żeńskiegow Polsce). W 1930 r. uczestniczyła w VI Świa-towej Konferencji Instruktorek Skauto-wych w Foxlease; w sierpniu 1932 r. prze-wodniczyła VII Światowej KonferencjiSkautek, odbywającej się w Szkole In-struktorskiej na Buczu (na konferencji tejponownie została wybrana do Światowe-go Komitetu Skautek, a po konferencji go-ściła w „Cisowym Dworku” Naczelną Skaut-kę Świata Olave Baden-Powell); w 1934 r.brała udział w VIII Światowej KonferencjiSkautek w Adelboden w Szwajcarii, nato-miast w 1936 r. w kolejnej takiej konferen-cji w Szwecji. Z racji swoich zainteresowańpedagogicznych w 1927 r. uczestniczyła jakoprzedstawicielka Polski w Konferencji No-wego Wychowania w Locarno, a w 1934 r.z ramienia światowego skautingu zostaławydelegowana do Sekcji Opieki nad Dzieć-mi przy Lidze Narodów w Genewie.

Po wybuchu II wojny światowej i ewa-kuowaniu szkoły Małkowska wyjechała doKosowa, do sanatorium Tarnawskich, skądprzedostała się do Rumunii. Stamtąd tra-fiła do Anglii, gdzie przy pomocy swoichangielskich przyjaciół w styczniu 1940 r.zorganizowała Dom Dziecka i ŻołnierzaPolskiego w Dartmouth w Devonie. W re-

MAŁKOWSKA OLGA

130

zultacie intryg Komitet Pomocy Uchodź-com cofnął dotacje dla placówki, wskutekczego Małkowska musiała zdobywać środ-ki finansowe, wygłaszając prelekcje i zbie-rając datki. Po kapitulacji Francji placówkęewakuowano do Douglas w Szkocji. Jesie-nią 1940 r. znalazła ona siedzibę równieżw szkockiej posiadłości lorda Home’a o na-zwie Castelmains, gdzie powstało takżeschronisko dla przebywających na urlo-pach harcerzy służących w armii. Prowa-dzony przez Małkowską dom dziecka stałsię oazą polskości; redagowano tam pisem-ko, urządzano występy, istniały drużynaharcerska i gromada zuchów. Równocześnieod 1940 r. Małkowska była członkinią Do-raźnego Światowego Komitetu PomocySkautkom oraz przewodniczącą Komite-tu Harcerskiego (od 1942 r. Tymczasowe-go Komitetu Harcerskiego, a w l. 1943––1946 Komitetu Naczelnego ZHP na czaswojny). W 1941 r. odebrano Małkowskiejkierownictwo szkoły w Castelmains, uza-sadniając decyzję brakiem formalnychkwalifikacji do jego prowadzenia. Do lata1942 r. kierowała jeszcze domem dziecka,a następnie przeniosła się do Londynu, po-dejmując pracę w redakcji wydawnictw Biu-ra Światowego Ruchu Skautowego. Działa-ła także w Girls International Service –organizacji skautek brytyjskich, powoła-nej dla pomocy dzieciom ze zniszczonychprzez wojnę krajów. W 1948 r. nabyła po-siadłość Hawson Court w Devonie, gdzieponownie zorganizowała Dom PolskiegoDziecka, przeznaczony głównie dla dziecibezdomnych i z rozbitych polskich rodzin,latem natomiast przyjmujący grupy pol-skiej młodzieży. Dom ten prowadziła wrazMarią Chmielowską. W l. 1946–1947 byłaczłonkinią Naczelnictwa ZHP poza grani-cami Kraju. Była nadal czynna w pracachmiędzyn. ruchu skautowego, uczestniczącm.in. w światowej konferencji w Adelbodenw 1947 r. i konferencji Komitetu Światowe-go w Evian-les-Bains we Francji.

W 1960 r. zlikwidowała prowadzonąplacówkę i w roku następnym wróciła do

kraju. Początkowo osiedliła się we Wrocła-wiu, a po roku za pieniądze uzyskane zesprzedaży parceli w Sromowcach kupiładomek góralski w Zakopanem, gdzie od1964 r. mieszkała z M. Chmielowską. „Ci-sowy Dworek”, „Orle Gniazdo” i „Watrę”przekazała władzom oświatowym woj.warszawskiego z przeznaczeniem na ośro-dek kolonijny. Utrzymywała się ze skrom-nej renty specjalnej, uzyskanej od RadyPaństwa jako wyraz uznania dla jej wkła-du w dzieło wychowania polskiej młodzie-ży. Początkowo udzielała także lekcji ję-zyka angielskiego. Prowadziła obszernąkorespondencję ze skautkami i przyjaciół-mi z całego świata i przyjmowała licznychgości. Po ukończeniu 80. roku życia corazbardziej zapadała na zdrowiu.

Zmarła 15 I 1979 r. w Zakopanem, 60 latpo śmierci męża. Została pochowana 20 I1979 r. na nowym cmentarzu w Zakopa-nem przy ul. Nowotarskiej. W uroczysto-ści żałobnej wzięli udział wychowankowie„Cisowego Dworku”, górale z Zakopane-go i Sromowiec, harcerze i seniorzy har-cerstwa. 15 X 1981 r. jej szczątki zostałyprzeniesione do nowego grobu przy głów-nej alei cmentarnej, nad którym stanąłgranitowy pomnik dłuta artysty rzeźbia-rza Henryka Burzca.

Była odznaczona Krzyżem Oficerskimi Krzyżem Kawalerskim (1928) OrderuPolonia Restituta, Krzyżem Niepodległo-ści, Srebrnym Krzyżem Zasługi (1928),Medalem 10-lecia Odzyskania Niepodle-głości (1928), Odznaką Wdzięczności Świa-towej Organizacji Skautek, harcerską Od-znaką „Wdzięczności” (1921), HonorowymKrzyżem Harcerzy z Czasów Walk o Nie-podległość (1938), Odznaką 50-lecia ZHPpoza granicami Kraju (1961), angielskimskautowym Brązowym Krzyżem Zasługi(1939).

19 VI 1913 r. w Zakopanem zawarłazwiązek małżeński z A. Małkowskim (zob).Miała syna Lutyka Andrzeja (1915–1991,w l. 1943–1946 żołnierza 3. Dywizji Strzel-ców Karpackich II Korpusu, uczestnika

MAŁKOWSKA OLGA

131

bitwy o Monte Cassino, po wojnie zamiesz-kałego w Anglii).

Hm. Zofia Florczak napisała o niej:Przeszła wielki szmat swojej drogi życio-wej w nieopisanym trudzie, w ciężkich do-znaniach osobistych, zawsze słabego zdro-wia, dumnie odrzucając pokusy łatwizny,które sprowadziłyby ją z wytkniętego szla-ku służby szlachetnym ideałom. Pod tymwzględem nie była nigdy stara ani słaba.Pragnęła wykuwać lepszy świat poprzezwychowanie człowieka w miłości, wedługnakazów Bożych. Sama darzyła miłościąludzi, zwierzęta, kwiaty i cały majestatstworzonego świata. I to była jej najwięk-sza, nieprzemijająca uroda.

– Bielecki J. Olga Małkowska, harcmistrzyniRzeczpospolitej, Bielsko-Biała [1995]; Błażejew-ski Z dziejów [na s. 348–350 biogram]; Flor-czak Z., Krassowska-Olszańska A. Olga Mał-kowska. Życie i działalność, W. 1998 [cytat];Harcerki 1911–1939; Harcmistrzyni Rzeczypo-spolitej Olga Małkowska, w: Zawadzka Gawędy,cz.1, Olga Małkowska, Jadwiga Falkowska, Jó-zefina Łapińska, Jadwiga Zwolakowska, W. 1994,s. 5–40; Kamiński A. Andrzej Małkowski, W. 1979,passim; Opieńska-Blauth J. Polskie harcerkiw dziesięcioleciu 1911–1921, W. 1988, s. 66–71[biogram]; Wachowicz B. Druhno Oleńko! Dru-hu Andrzeju!, W. 1995, passim; – Druhna Oleń-ka. Zapiski, red. G. i J. Broniewscy, W. 2000.

Janusz Wojtycza

MAŁKOWSKI Andrzej Juliusz (1888––1919), założyciel harcerstwa polskiego,członek Naczelnej Komendy Skautowej weLwowie (1911) i Związkowego NaczelnictwaSkautowego (1911–1912), założyciel i redak-tor „Skauta” (1911–1912).

Urodził się 31 X 1888 r. w Trębkachk. Kutna w rodzinie ziemiańskiej o trady-cjach patriotycznych i żołnierskich (znacznączęść majątku Małkowskich skonfiskowa-no za udział ojca Andrzeja w powstaniustyczniowym). Był synem Konstantego Ru-dolfa (ok. 1848–1905) i Heleny z Zachertów(ur. 1868, organizatorki tajnych kompletów

dla dzieci wiejskich). Jego dziad stryjecz-ny Konstanty Małkowski (1816–1905) byłprawnikiem, senatorem zasłużonym przykodyfikacji prawa Królestwa Polskiegooraz znawcą literatury staropolskiej; dziadze strony matki Adolf Zachert uczestniczyłw powstaniu styczniowym. Małkowskimiał dwóch braci: Kazimierza Konstantego(1890–1920, majora, żołnierza II BrygadyLegionów Polskich, poległego w wojniepolsko-sowieckiej) i Mariusza (1892–1917,chorążego artylerii w Legionach, poległe-go w walkach) oraz siostrę Jadwigę Konstan-cję (ur. ok. 1887, zamordowaną przez Niem-ców w Warszawie za ukrywanie Żydów).Małkowski od ok. 1898 r. uczęszczał do Pryw.Gimnazjum Edwarda Rontalera w Warsza-wie, a następnie w r. 1901/1902 do III klasyWyższej Szkoły Realnej w Tarnowie, wresz-cie w l. 1902–1905 do I Wyższej SzkołyRealnej w Krakowie, gdzie ukończył klasyIV i V. Jesienią 1904 r. był współzałożycie-lem abstynenckiej organizacji „Młodzież”.Jako uczeń VI klasy przerwał naukę, prze-dostał się do Królestwa i w Warszawie naterenie szkoły Rontalera uczestniczył w or-ganizacji strajku szkolnego. Zagrożonyaresztowaniem, wrócił do Krakowa, skądnastępnie wyjechał do Lwowa, gdzie od1906 r. kontynuował naukę w VI i VII kla-sie II Szkoły Realnej, uzyskując w czerwcu1907 r. świadectwo dojrzałości. W tamtej-szej „Czytelni Uczniów” wygłaszał refera-ty na tematy literackie i organizował obcho-dy rocznic narodowych. Prowadził takżepropagandę abstynencji, był aktywnymdziałaczem stowarzyszenia abstynenckie-go „Młodzież” (później Związki Nadziei),wchodzącego w skład federacji „Eleuteria”(„Wyzwolenie”). W październiku 1908 r.podjął studia na Wydz. Budowy Maszyn Po-litechniki Lwowskiej i kontynuował je przezdwa lata. Równocześnie uczestniczył w róż-nych wykładach na Uniw. Lwow., na któryprzeniósł się w 1910 r. Brał udział w wieludziałaniach społecznych. W l. 1908–1910 byłprzewodniczącym „Eleuterii Akademickiej”,a od 1909 r. członkiem zarządu głównego

MAŁKOWSKA OLGA – MAŁKOWSKI ANDRZEJ

132

„Eleuterii”, był także instruktorem Tow.Gimnastycznego „Sokół”. Od marca 1909 r.był członkiem, a później instruktorem „Za-rzewia”, Organizacji Armii Polskiej i Pol-skich Drużyn Strzeleckich. Interesował siężyciem politycznym, bywał na zebraniachendeckiej „Czytelni Akademickiej”, aletakże jednego z lwowskich kół Polskiej Par-tii Socjalno-Demokratycznej Galicji i ŚląskaCieszyńskiego. W tym czasie otrzymał doprzetłumaczenia podręcznik gen. RobertaBaden-Powella Scouting for Boys; książkęprzekazał kierownictwu „Sokoła” i „Za-rzewia” Edmund Naganowski. Małkowskimiał wcześniej informacje na temat skau-tingu, bowiem już latem 1910 r. zorganizo-wał przy III gnieździe lwowskiego „Sokoła”próbną drużynę (złożoną głównie z chłop-ców ze środowiska robotniczego). Jednakdopiero w trakcie tłumaczenia książki Ba-den-Powella stał się entuzjastą i propaga-torem idei i metody skautowej w Polsce.Jako członek kadry Tow. Gimnastyczne-go „Sokół” przekonał jego kierownictwodo podjęcia zadania organizacji skautin-gu; wkrótce władze „Sokoła” sfinalizowałyprowadzone na ten temat rozmowy z „Za-rzewiem”. 26 II 1911 r. grono nauczyciel-skie „Sokoła”, złożone w dużej części z za-rzewiaków, zdecydowało o przystąpieniudo zakładania drużyn skautowych podopieką „Sokoła”. 20 marca tegoż roku roz-począł się we Lwowie pierwszy 6-tygodnio-wy kurs skautowy dla 200 uczestników, pro-wadzony przez Małkowskiego. 21 V 1911 r.rozwiązano istniejące dotychczas DrużynyMłodzieży Sokolej we Lwowie, przekształ-cając je w drużyny skautowe, a KomendęDrużyn w Komendę Skautową, w składziektórej znalazł się również Małkowski jakoKomendant Skautów. W maju 1911 r. uka-zała się jego książka Scouting jako systemwychowania młodzieży (Lw. 1911, nakł.1500 egzemplarzy) stanowiąca adaptacjępodręcznika Baden-Powella. Część nakła-du (300 egzemplarzy), przeznaczoną doprzeniesienia przez granicę do innych za-borów, wydrukowano na cienkim papierze.

Małkowski ideologię i metody stosowanew istniejących wówczas organizacjachmłodzieżowych – „Eleusis”, „Wyzwole-niu”, „Zarzewiu” i „Sokole” – oceniał jakojednostronne, skauting natomiast uznał zasyntezę wszystkich tych idei. Widział w nimnowy styl życia, mający odrodzić polskąmłodzież przez rozwój charakteru i popra-wę zdrowia oraz skierować jej myśl kuodrodzeniu narodowemu i pracy na rzeczodzyskania niepodległości.

W czasie pierwszego wakacyjnego kur-su skautowego w Skolem w 1911 r. Mał-kowski prowadził zajęcia na podstawie swo-jej książki. W październiku tegoż roku roz-począł wydawanie dwutygodnika „Skaut”,którego łamy sam początkowo w większo-ści wypełniał; pismo to osiągnęło nieba-wem znaczny sukces wydawniczy i nakład6 tys. egzemplarzy, z których część takżebyła drukowana na cienkim papierze.Równocześnie Małkowski prowadził biu-ro skautowe ulokowane przy lwowskimgnieździe „Sokoła-Macierzy”. W listopadziei grudniu odwiedził wiele miast Małopol-ski, wygłaszał odczyty, wydawał instruk-cje, zakładał drużyny, przeprowadzał ćwi-czenia i egzaminy skautowe. Grunt był jużna tyle przygotowany, że samą swoją obec-nością dawał początek ruchowi skautowe-mu w odwiedzanych miejscowościach. Podkoniec roku Małkowski odwiedził takżeWarszawę.

Bezkompromisową postawą przyczyniłsię do tego, że na początku marca 1912 r.ogłoszone wcześniej prawo skautowe zo-stało uzupełnione o wymóg abstynencji,zakazujący picia alkoholu i palenia tyto-niu. Również w marcu tegoż roku z ramie-nia sokolich władz skautowych wyjechałna trzy miesiące do Anglii w celu zapozna-nia się na miejscu z angielskim skautingiem.Nawiązał tam szereg kontaktów, czego wy-nikiem było zaproszenie reprezentacji Pol-ski na III Wszechbrytyjski Zlot Skautowydo Birmingham. Wracając z Londynu, wstą-pił do Pragi, gdzie zachęcił prof. Antonie-go Svojsika do zawiązania czeskiego skau-

MAŁKOWSKI ANDRZEJ

133

tingu. Tymczasem podczas nieobecnościMałkowskiego we Lwowie w kierownic-twie skautingu polskiego, spontanicznierozwijającego się pod kierunkiem „Soko-ła”, doszły do głosu tendencje zachowaw-cze. Obawiano się zbyt silnych wpływówniepodległościowych, a w dodatku Małkow-skiemu zarzucano nadmierne trzymaniesię wzorów angielskich. Po powrocie z An-glii został odsunięty od udziału w pracachkierownictwa skautingu i redakcji „Skau-ta”, nie doszło także do wydania książkiprzygotowywanej przez niego w czasiepobytu w Anglii.

W sierpniu 1912 r. Małkowski wziąłudział w organizacji w Żółkowie k. Jasłakursu instruktorskiego, tzw. sejmu eleu-zyńskiego, w czasie którego wygłosił refe-raty o skautingu i prowadził ćwiczeniaskautowe. W tymże roku zorganizował teżniezarejestrowaną przez władze skautowedrużynę złożoną z ubogiej i zaniedbanejwychowawczo młodzieży. W następnymroku wspólnie z Olgą Drahonowską, He-leną Paliwodzianką i Kazimierzem Wyrzy-kowskim opracował i wydał broszurę Pol-skie skautki. Zarys organizacyjny (Lw.1913). W 1913 r. był również głównym or-ganizatorem wyprawy reprezentacji pol-skiej na III Wszechbrytyjski Zlot Skauto-wy w Birmingham (Anglia), w którymwzięło udział 42 skautów i 11 instrukto-rów ze wszystkich trzech zaborów. Repre-zentacja występowała jako wspólna ekipanarodowa, a nad jej obozem, mimo prote-stów przedstawicieli państw zaborczych,powiewała polska flaga. Małkowski, mimoże oficjalnie pełnił jedynie funkcję sekre-tarza tej wyprawy, był faktycznie jej kie-rownikiem. W czasie zlotu otrzymał odBaden-Powella, podobnie jak i inni zało-życiele organizacji narodowych, skautowymedal „For Merit”. Po zlocie opublikowałksiążkę Jak skauci pracują (Kr. 1914), przy-noszącą obok informacji o zlocie wiele wia-domości o skautingu angielskim i polskim.

Jeszcze przed zlotem przeniósł się doZakopanego, gdzie podjął pracę jako kon-

traktowy nauczyciel gimnazjum, ucząc ję-zyka angielskiego i gimnastyki. Objął rów-nież funkcję drużynowego I ZakopiańskiejDrużyny Harcerzy im. Ks. Józefa Ponia-towskiego, którą rozbudował do 240 człon-ków, tworząc jedno z czołowych środowiskskautowych na ziemiach polskich (do dru-żyny tej należał m.in. Adam Żeromski, synpisarza Stefana Żeromskiego). W marcu1914 r. założył w Zakopanem KomitetSkautowy, do którego należeli m.in. Okta-wia Żeromska i dr Tadeusz Mischke; jegoczłonkowie nie tylko wspierali ruch skauto-wy, ale też zobowiązywali się, że będą się sta-rali stosować w swoim życiu zasady skauto-we. W czerwcu tegoż roku Małkowski wydałbroszurę pt. I. Skautostwo pod względem wy-chowawczym i narodowym. II Komitet skau-towy w Zakopanem (Zakopane 1914). Naprzełomie r. 1913/1914 prowadził kurs dru-żynowych żeńskich w Kuźnicach, następniekurs drużynowych w Krakowie i latem dwaobozy: stały na polanie Hurkotne w Ta-trach oraz wędrowny w Pieniny. W Zako-piańskiej Szkole Przemysłu Drzewnegozorganizował warsztaty harcerskie: stolar-ski i rymarski, w których skauci szyli ple-caki i chlebaki, wyrabiali paski, sprzętsportowy i skautowy, a po wybuchu wojnyplecaki, pasy do karabinów i ładownice dlalegionistów.

W chwili wybuchu wojny wraz z grupąnajstarszych skautów zgłosił się do Legio-nów Polskich. Brał udział w pierwszychdziałaniach, wykonując zadania z zakresuwywiadu na przedpolu wojsk. Wysłany przezPiłsudskiego z misją do Romana Dmowskie-go, przedarł się przez fronty do Warszawy.Później prowadził werbunek w Suchednio-wie, tworzył Polską Organizację Wojskowąw Piotrkowie, wreszcie trafił na front, gdzieod końca listopada 1914 r. dowodził pluto-nem w 2. pułku I Brygady Legionów Pol-skich. W grudniu tegoż roku zachorował natyfus. Znalazł się w szpitalu w Zakopanem,a po wyzdrowieniu, otrzymawszy zwolnie-nie z Legionów, z ochotników rozwiązane-go Legionu Wschodniego i starszych skau-

MAŁKOWSKI ANDRZEJ

134

tów chciał stworzyć zalążek niepodległejPolski, Rzeczpospolitą Podhalańską. Zorga-nizowane w Tatrach punkty oporu miały po-wstrzymać posuwanie się nieprzyjacielskichwojsk, zajmujących w tym czasie niemal całąMałopolskę. Gromadzona w grotach tatrzań-skich broń została wykryta i Małkowski –zagrożony aresztowaniem – 25 II 1915 r.wraz z żoną w pośpiechu opuścił Zakopa-ne. Kilka miesięcy przebywał w Wiedniu,następnie w Szwajcarii, w Paryżu i wresz-cie w Anglii, gdzie starał się o przyjęcie dowojska – najpierw francuskiego, a późniejangielskiego. Otrzymał odmowę – mimopoparcia jego starań w Anglii przez gen.R. Baden-Powella.

Na zaproszenie Polonii amerykańskiejjesienią 1915 r. wyjechał do Stanów Zjed-noczonych, aby organizować polski skau-ting. Jako Skautmistrz Naczelny Związ-ku Sokołów Polskich w Ameryce zacząłrozbudowywać skauting i zakładać polskiedrużyny. Wydał broszury: O wychowanieskautowe (Chicago 1915) oraz Pierwszekroki w skautostwie, Jak tanio i zgrabnieumundurować drużynę, Musztra skauto-wa i Regulamin wewnętrzny polskich dru-żyn skautowych Związku Sokołów Polskichw Ameryce (wszystkie – Pittsburgh 1916).Równocześnie rozpoczął potajemnie, z uwa-gi na neutralne wówczas jeszcze stanowiskoStanów Zjednoczonych, organizowanie od-działów ochotniczych do walki z Niemca-mi („Żołnierze Białego Orła”). Miały byćone przerzucone do Kanady i stamtąd nafront europejski. Plany te, przedwcześnieujawnione i ogłoszone w prasie, nie powio-dły się, jednak na podstawach organizacjiMałkowskiego powstał pół roku późniejkilkunastotysięczny Legion Amerykański.Małkowski z nieliczną grupą przedostał sięw grudniu 1916 r. do Kanady i wstąpił dowojska. Służył w pułku lekkiej konnicyCanadian Mounted Rifles w Hamilton,skąd został skierowany do szkoły oficer-skiej w Toronto, którą w kwietniu 1917 r.ukończył z pierwszą lokatą, otrzymującstopień oficerski lieutnanta. Wrócił do

pułku, później zaś przerzucony do Anglii,a stąd do Francji, służył w Canadian Rail-way Corps, oddziałach wojsk technicznychbudujących i naprawiających linie kolejo-we. Był m.in. pod St. Quentin, gdzie wy-kazał się wielką odwagę. Otrzymał oddziałzłożony w części z kryminalistów, który,wykorzystując swoje zdolności organiza-cyjne i umiejętność kierowania ludźmi,przekształcił w doborową jednostkę.

W listopadzie 1918 r. po długich stara-niach uzyskał zwolnienie z wojsk kanadyj-skich i został przeniesiony do formującejsię we Francji Armii Polskiej gen. JózefaHallera. Otrzymał stopień porucznika. Pokapitulacji Niemiec i wybuchu powstaniawielkopolskiego otrzymał od gen. Hallerapolecenie udania się wraz z por. JerzymRudlickim do Odessy, gdzie odradzały sięrozbite przez Niemców w maju 1918 r.cztery Polskie Korpusy. Akcja Małkow-skiego i Rudlickiego miała zapobiec mie-szaniu się Polaków w wewnętrzne sprawyrosyjskie i przyczynić się do szybkiej ewa-kuacji Polaków do ojczyzny. Na początku tejpodróży, ok. północy z 15 na 16 I 1919 r. sta-tek „Chaouia”, którym płynął z Marsylii,natknął się na zabłąkaną minę i zatonąłkoło Messyny. Spośród ponad 700 pasaże-rów uratowało się tylko kilkanaście osób,wśród których Małkowskiego nie było.

W 1981 r. na cmentarzu w Zakopanemprzy ul. Nowotarskiej na grobie żony Mał-kowskiego Olgi stanął pomnik dłuta rzeź-biarza Henryka Burca, poświęcony pamię-ci obojga twórców polskiego harcerstwa.

Małkowski został odznaczony brytyjski-mi medalami „Za wojnę 1914–1918” i „ZaWielką Wojnę za Cywilizację 1914–1919”,Krzyżem Niepodległości (pośmiertnie –1930), Medalem Pamiątkowym „Za Woj-nę 1918–1921” (pośmiertnie) oraz skau-towym angielskim złotym medalem „ZaZasługę” (1913). Pośmiertnie otrzymałtytuł Honorowego Harcerza Rzeczypospo-litej (1921).

19 VI 1913 r. w Zakopanem poślubił OlgęDrahonowską (zob. Małkowska z Draho-

MAŁKOWSKI ANDRZEJ

135

nowskich Olga). Miał syna Lutyka Andrze-ja (1915–1991, w l. 1943–1946 żołnierza3. Dywizji Strzelców Karpackich II Korpu-su, uczestnika bitwy o Monte Cassino, powojnie zam. w Anglii).

– Błażejewski W. Małkowski Andrzej Juliusz(1888–1919), w: PSB, t. 19, z. 3, Kr. 1974, s. 444––446; – Błażejewski Z dziejów [na s. 362–363 bio-gram]; Kamiński A. Andrzej Małkowski, W. 1979;Leonhard B. Pamiątki po Andrzeju Małkow-skim, Kr. 1994; Małkowska O. Andrzej Małkow-ski 1888–1919, W. 1985; Popiel M. AndrzejaMałkowskiego związki z Tarnowem, cz. 1, Szko-ła realna, Tarnów 2001; Wachowicz B. Druh-no Oleńko! Druhu Andrzeju!, W. 1995, passim.

Janusz Wojtycza

MARCINIAK Florian, pseud. JerzyGrzegorzewski, Mieczysław Kujawski, Je-rzy Nowak, J. Krzemień, Szary (1915––1944), prawnik, harcmistrz, komisarz Po-gotowia Harcerzy w Warszawie (1939),naczelnik Szarych Szeregów (1939–1943).

Urodził się 4 V 1915 r. w Gorzycach, wio-sce k. Czempinia (pow. Kościan) w rodziniePawła i Wiktorii z Szajków, właścicieli go-spodarstwa rolnego. Miał dziewięcioro ro-dzeństwa (był ósmym z kolei dzieckiem).Uczęszczał do szkoły powszechnej w po-bliskim Starym Gołębinie. Kontynuowałnaukę w Państw. Gimnazjum im. św. JanaKantego w Poznaniu, mieszkając w tym cza-sie przy ul. Szkolnej 18 u siostry ojca Fran-ciszki Marciniak. W czasie nauki w gimna-zjum wstąpił do 21. Poznańskiej DrużynyHarcerzy (PDH) im. Tadeusza Rejtana.Zdobywał kolejne stopnie harcerskie i dałsię poznać jako urodzony przywódca, sku-piający wokół siebie rówieśników. Zostałzastępowym, później przybocznym – odpo-wiedzialnym za młodsze zastępy i wreszciedrużynowym swojej macierzystej drużyny.Już wtedy ukształtowała się jego charak-terystyczna cecha człowieka stanowczego,kompetentnego i rzeczowego. Każdy, ktomiał z nim choćby sporadyczny kontakt,

przyznawał, że jego postawa budziła sza-cunek.

W 1934 r. zdał maturę. Rozpoczął stu-dia w zakresie prawa na Wydz. Prawno-Eko-nomicznym Uniw. Pozn. Obok nauki i pra-cy w harcerstwie był zafascynowany operąi teatrem, nie opuszczał żadnej premiery.W czasie studiów był nadal drużynowym21. PDH, włączył się także aktywnie w pra-ce Akademickiego Koła Harcerskiego im.Heliodora Święcickiego. Był jego człon-kiem, potem skarbnikiem i wiceprezesem.25 III 1935 r. otrzymał stopień podharc-mistrza. W roku następnym podjął pracęw Komendzie Wielkopolskiej Chorągwi Har-cerzy, gdzie został kierownikiem Wydz. Dru-żyn Harcerzy. Szybko zyskał sobie szacunekw oczach starszych instruktorów. Ci, którzygo znali, podkreślali jego umiejętność bez-stronnego, szerokiego spojrzenia na proble-my stojące przed ówczesnym harcerstwem.Był znany i lubiany nie tylko w Poznaniu,ale i w Polsce. Zdobywał sympatię nie tylkowśród rówieśników, ale i u starszych współ-pracowników. Aleksander Kamiński zapro-ponował mu pracę w Harcerskiej SzkoleInstruktorskiej w Górkach Wielkich, gdziebył zastępcą komendanta w l. 1937–1938.10 V 1938 r. otrzymał stopień harcmistrza.W 1938 r. ukończył studia i podjął pracęna stanowisku referenta w Banku Związ-ku Spółek Zarobkowych w Poznaniu.

Mobilizacja ogłoszona 24 VIII 1939 r.nie objęła Marciniaka, który nie kwalifi-kował się do wojska ze względu na zły stanzdrowia. 28 sierpnia tegoż roku, zaraz popowrocie z wyjazdu do Francji i Anglii, jakozastępca komisarza Pogotowia Harcerzyw Poznaniu przystąpił wraz z hm. Fran-ciszkiem Firlikiem do organizowania służ-by łącznikowej oraz służby sanitarnej, a tak-że posterunków obserwacji przeciwlotniczeji przeciwpożarowej. Kilka godzin przedwkroczeniem Niemców grupy PogotowiaHarcerzy opuściły Poznań. Wyszedł z nimirównież Marciniak i wraz z innymi po-znańskimi instruktorami 8 września dotarłdo Warszawy. Wobec nieobecności w stolicy

MAŁKOWSKI ANDRZEJ – MARCINIAK FLORIAN

136

naczelnych władz harcerskich podjęto decy-zję o zorganizowaniu nowego kierownictwaPogotowia Harcerzy. Wanda Opęchowska,wiceprzewodnicząca ZHP, jedyna z obec-nych w Warszawie członków Naczelnictwa,powierzyła Marciniakowi funkcję komisarzaPogotowia w stolicy. Otrzymał stałe zamel-dowanie na terenie Warszawy pod nazwi-skiem Jerzy Grzegorzewski. Obok typo-wych zadań łącznikowych ok. 20 wrze-śnia zaczęto organizowanie harcerskichgrup dywersyjnych, które miały działać natyłach wroga; do ich użycia nie doszło, bo-wiem stolica skapitulowała wobec brakumożliwości obrony. 27 IX 1939 r., w przed-dzień kapitulacji, na spotkaniu grupy in-struktorów, która podjęła decyzję o przejściuharcerstwa do działalności konspiracyjnej,wybrano Marciniaka na naczelnika; zasa-dy konspiracji nakazywały, by kierownic-two powierzyć ludziom młodym, niezna-nym szerzej, co dawało gwarancję, że łatwonie zostaną zdekonspirowani.

Jako naczelnik Szarych Szeregów sta-rał się realizować dwie pozornie sprzecz-ne ze sobą idee. Pierwsza to włączenie siędo walki z okupantem; dzięki temu bar-dzo szybko harcerstwo nawiązało kontaktz organizacjami konspiracji wojskowej (jużw listopadzie 1939 r. nawiązano ścisłąwspółpracę ze Służbą Zwycięstwa Polski,później także z Delegaturą Rządu). Ideadruga to dążenie do doskonałej konspira-cji, aby niepotrzebnie nie narażać młodychludzi na represje ze strony okupanta. Bez-pieczeństwo organizacji i poszczególnychjej członków uważał Marciniak za szcze-gólny element własnej odpowiedzialności.Starannie dbał o morale starszych harce-rzy, którzy brali udział w akcjach bojo-wych. Był zdecydowanym przeciwnikiempropagowania sylwetki bojownika, w któ-rym rosło zadowolenie z takiej działalno-ści. Na kursach instruktorskich starał sięprzekazywać podstawową prawdę o tym,że po drugiej stronie też jest człowiek.Zabiegał o to, aby sytuacja historyczna,która zmuszała młodych ludzi do niejed-

nokrotnie bezwzględnej walki, nie znisz-czyła wrażliwości na sprawy ludzkie i niepowodowała ograniczania ich zainteresowańintelektualnych. Stąd spotkania i wykładypoświęcone tym problemom, które prowa-dził niejednokrotnie osobiście.

Początkowo mieszkał na Żoliborzu, przyul. Dygasińskiego 5, potem, do września1942 r. – na Ochocie (ul. Joteyki). Do tegoczasu posługiwał się dokumentami na na-zwisko Grzegorzewski. Po przeniesieniuna Mokotów (ul. Odolańska 50) zmieniłnazwisko na Mieczysław Kujawski. Dla po-zyskania środków do życia przez pewienczas zajmował się obnośnym handlemmarmoladą.

6 V 1943 r. został aresztowany w jadło-dajni „U Pań Domu” w Warszawie. Okolicz-ności tego wydarzenia nie zostały wyjaśnio-ne do dziś. Można jedynie przypuszczać, żebyło skutkiem rozpracowania przez gesta-po „grupy poznańskiej”. Jedną z przesła-nek, wskazujących na słuszność takiegorozumowania, jest fakt aresztowania Mar-ciniaka przez gestapo poznańskie, którearesztowało już wcześniej (23 IV 1943)komendanta chorągwi Jana Skrzypczakai wizytatora Głównej Kwatery ZygfrydaLinde. Po aresztowaniu Marciniak był wy-stawiany w Warszawie „na wabia” w celuujęcia następnych osób. Wiele wskazuje nato, że Niemcy nie wiedzieli, kogo areszto-wali. Prawdopodobnie Marciniak sam za-proponował Niemcom, aby pokazywali gona ulicy, liczył bowiem, że tym sposobemostrzeże pozostałych, a także, być może,ułatwi odbicie go. 13 V 1943 r. został prze-wieziony z Warszawy do Poznania. Mimotortur, którym został poddany, nie zdra-dził niczego. W lipcu 1943 r. Niemcy prze-wieźli go ponownie do Warszawy. W dro-dze powrotnej do Poznania wykorzystałmoment nieuwagi gestapowców i wysko-czył z samochodu. Niestety, ucieczka nieudała się, rannego ujęto i przywieziono namiejsce.

Kierownictwo Szarych Szeregów od chwi-li aresztowania Marciniaka podejmowało

MARCINIAK FLORIAN

137

próby jego odbicia. Miarą determinacji byłosprzysiężenie „Białej Róży”, którego celembyło zorganizowanie i przeprowadzenieakcji odbicia go z poznańskiego Fortu VII,gdzie był przetrzymywany. Plan ten niezostał zrealizowany, bowiem nadeszła in-formacja, że Marciniaka wywieziono do któ-regoś z obozów koncentracyjnych. W ForcieVII przetrzymywano go w celi nr 66. Jegowspółwięźniowie podkreślali potem, żemimo tortur i ran odniesionych w czasiepróby ucieczki zachował siłę ducha i stano-wił dla innych autorytet. Wraz grupą innychinstruktorów Marciniak został wywiezionyz Fortu VII w nocy z 18 na 19 II 1944 r.(grupa ta liczyła 23 osoby). Transport udałsię w kierunku Gross-Rosen (Rogoźnicy).W tej ostatniej podróży Marciniak jechałm.in. przez swe rodzinne strony – Czempińi Kościan. Wszystko wskazuje na to, że nie-malże natychmiast po przybyciu do obo-zu wraz z innymi został zamordowany.Znamienny jest napis na tablicy umiesz-czonej w 1981 r. na terenie obozu: Ja od-szedłem. Wy, którzyście zostali – czuwajcie.

W 1942 r. w kościele św. Krzyża w War-szawie Marciniak zawarł związek małżeń-ski z Zofią Broniewską (1914–1945, uczest-niczką konspiracji i Powstania Warszaw-skiego, aresztowaną w styczniu 1945 r.,zmarłą w obozie Bergen-Belsen, siostrąStanisława Broniewskiego, pseud. Orsza).

– Pilarczyk Z. Florian Marciniak, w: WielkopolanieXX w., red. A. Gulczyński, P. 2001, s. 293–304; –Broniewski S. Florian Marciniak. NaczelnikSzarych Szeregów, W. 1988; Pilarczyk Z. FlorianMarciniak – wybitny wielkopolski instruktorZHP, pierwszy Naczelnik Szarych Szeregów,„Kronika Wielkopolski”, 1990, nr 2, s. 42–52.

Zbigniew Pilarczyk

MARESZ Tadeusz Tomasz, pseud. Ma-homet (1895–1944), pedagog, harcmistrzRzeczypospolitej, organizator harcerstwana Ukrainie (1915–1919), zastępca naczel-nika Głównej Kwatery Męskiej (1921–1923),

komendant Warszawskiej Chorągwi Mę-skiej (1923–1925).

Urodził się 29 XII 1895 r. w Radomiuw rodzinie Romana (pracownika kolei) i Zu-zanny z Bobrowskich. Jego dziad Leopold,który przybył do Polski w połowie XIX w.z Czech, stracił majątek Rososz pod Ry-kami za udział w powstaniu styczniowym.Ojciec po otrzymaniu „wilczego biletu” zarozmowy w szkole po polsku nie mógłukończyć gimnazjum i został kolejarzem;zginął w Powstaniu Warszawskim. BratAleksander, profesor matematyki w Szko-le Morskiej w Gdyni, został zamordowanyw 1939 r. przez Niemców. Przez matkęMaresz spokrewniony był z rodziną pisarzaJosepha Conrada Korzeniowskiego, a przezojca z malarzem Leonem Wyczółkowskim.

W 1914 r. rodzina przeniosła się z Ra-domia do Warszawy, gdzie ukończył szko-łę Pawła Chrzanowskiego (po wojnie im.Zamoyskiego). W 1911 r. był jednym z zało-życieli przy tej szkole tajnej Drużyny Har-cerskiej im. Tadeusza Rejtana. W 1913 r.prowadził razem ze Stanisławem Rudnic-kim obóz wędrowny tej drużyny nad mo-rzem. Jesienią 1914 r. wyjechał na Ukra-inę jako nauczyciel domowy, a w sierpniu1915 r. cała rodzina została ewakuowanana wschód, na Ukrainę, gdzie Mareszuczył dzieci tamtejszych ziemian. Orga-nizował także drużyny harcerskie, począt-kowo tajne, a po 1917 r. jawne. W 1916 r. byłkomendantem Hufca Harcerskiego w Hu-maniu. Od października 1916 do listopada1917 r. służył w wojsku rosyjskim. Od po-czątku 1918 do września 1919 r. był na-uczycielem matematyki w Średniej Szko-le Polskiej w Humaniu. Organizował kur-sy instruktorskie i był przewodniczącymSkautowego Biura Porozumiewawczego.Wciągnął do pracy harcerskiej OskaraŻawrockiego, pomagał mu także Aleksan-der Kamiński.

W 1919 r. wrócił do Warszawy i wstąpiłdo wojska. Do czerwca 1921 r. służył w stop-niu podporucznika w 21. pp. W listopadzietegoż roku złożył egzamin na nauczyciela

MARCINIAK FLORIAN – MARESZ TADEUSZ

138

szkół średnich. Równocześnie działał w har-cerstwie. W l. 1921–1928, a następnie1929–1931 był członkiem Naczelnej RadyHarcerskiej. W l. 1921–1923 był zastępcąNaczelnika Głównej Kwatery Męskiej(GKM), od 1923 do 1927 r. kierownikiemWydz. Obozów GKM, a od 1923 do 1925 r.członkiem Komisji Osobowej Naczelnic-twa ZHP. Od 1923 do 1925 r. pełnił funkcjękomendanta Warszawskiej Chorągwi Mę-skiej i kierownika Wydz. ProgramowegoKomendy Chorągwi. Latem 1923 r. prowa-dził Instruktorski Kurs Związkowy GKMw Piwnicznej. Był współredaktorem „Kalen-darza Harcerskiego” na r. 1924, zawierają-cego jego artykuł pt. Co robimy w obozie.Wstąpił na Wydz. Filozoficzny UW i stu-diował do lutego 1928 r. W 1926 r. odbyłćwiczenia wojskowe. W 1928 r. prowadziłKurs Związkowy GKM w Redłowie. Latem1929 r. był komendantem II NarodowegoZlotu Harcerzy w Poznaniu. W tymże rokuwydał instrukcję obozową pt. Harcerskawyprawa obozowa, w 1930 r. Letnie obozyi kolonie harcerskie, a w 1933 r. broszuręPraca nad charakterem.

Pracował jako nauczyciel w Rybnikuoraz Wieleniu n. Notecią, w eksperymen-talnej szkole średniej założonej przez Ta-deusza Strumiłłę i Ignacego Kozielewskie-go. W 1929 r. ukończył studia historycznew Poznaniu i w tymże roku kolejny razuczestniczył w ćwiczeniach wojskowych.Od 1929 do 1939 r. był nauczycielem i za-stępcą dyrektora Gimnazjum i Liceum im.Sułkowskich w Rydzynie. Był animatoremi opiekunem prowadzonej przez uczniówdziałalności społecznej. Odznaczał sięwielką skromnością, uporem w działaniu,żarliwą religijnością i pogodą ducha.

Zmobilizowany w r. 1939, został mia-nowany porucznikiem. Uczestniczył w kam-panii wrześniowej, w tym czasie przebyłszlak z Wielkopolski do Warszawy, gdzie brałudział w jej obronie. Nie skorzystał z możli-wości ukrycia się wśród ludności cywilneji dostał się do niewoli niemieckiej. Zostałosadzony w oflagu. W niewoli prowadził

działalność wychowawczą i oświatową, za cobył karany i przenoszony do kolejnychobozów: Osterode, Heilbronn, Silberberg(Srebrnej Góry) w Górach Sowich, Lubeki,wreszcie do Fortu Spitzberg k. Dössel.

Zginął 27 IX 1944 r. w oflagu Dösselpodczas dokonanego omyłkowo alianckie-go nalotu bombowego na obóz.

Został odznaczony harcerską Odznaką„Wdzięczności” i odznaką „Byłego Rydzy-niaka”.

W małżeństwie z Jadwigą Twardowską(córką profesora lwowskiego Kazimierza)miał trzy córki: Hannę Danutę (pseud.Katarzyna, 1925–1985, łączniczkę AK, sa-nitariuszkę w Powstaniu Warszawskim,ciężko ranną, odznaczoną m.in. BrązowymKrzyżem Zasługi z Mieczami i KrzyżemWalecznych) oraz Jadwigę (zm. 1995, lekar-kę, zamężną Babczyszyn, zam. we Wrocła-wiu, członkinię Szarych Szeregów i żołnie-rza AK – podporucznika) i Marię (zamężnąPazdanowską).

– Błażejewski W., Broniewski S. Maresz TadeuszTomasz, w: PSB, t. 19, z. 4, Kr. 1974, s. 633; – Błaże-jewski Z dziejów [na s. 363–364 biogram]; Gier-tych J. Europa w niewoli, L. 1960; Gliński J. B.Gimnazjum i Liceum im. Sułkowskich w Ry-dzynie 1928–1939. Wychowawcy i wychowan-kowie, W. 2005, s. 69–70; – dok. w posiadaniurodziny; – inf. Hanny Jabłońskiej i JędrzejaGiertycha.

Wacław Błażejewski Stanisław Broniewski

MASSALSKI Edmund (1886–1975),nauczyciel, harcmistrz, komendant Okrę-gu XI w Kielcach Polskiej OrganizacjiSkautowej (1915–1916), komendant Okrę-gu Kieleckiego Drużyn Męskich (1921––1924), komendant Kieleckiej ChorągwiMęskiej, później Kieleckiej Chorągwi Har-cerzy (1924–1927, 1930–1935, 1936–1939).

Urodził się 19 XI 1886 r. w Michałowiek. Starachowic w rodzinie Ludwika, pra-cownika zakładów przemysłowych. Miał

MARESZ TADEUSZ – MASSALSKI EDMUND

139

trzech młodszych braci: Zygmunta (późniejnauczyciela), Leona i Tadeusza Feliksaoraz trzy młodsze siostry, z których naj-starsza Stanisława została później biblio-tekarką.

Za działalność w tajnej organizacji orazuczestnictwo w strajku szkolnym zostałrelegowany z VII klasy gimnazjum. Przezrok pracował jako guwerner w Rosiejowiek. Daleszyc, a następnie w roku akademic-kim 1904/1905 jako „słuchacz nadzwyczaj-ny” podjął studia na Wydz. FilozoficznymUJ. Przez dziesięć semestrów studiowałbiologię i geografię. Szczególnie fascyno-wała go przyroda ojczysta. Jako studentwraz z grupą członków Komisji Fizjogra-ficznej Akademii Umiejętności uczestni-czył w wyprawie naukowej w Góry Świę-tokrzyskie, zorganizowanej przez PolskieTow. Krajoznawcze. W okresie studenckimpodjął działalność społeczną. Pracowałm.in. w Tow. Uniwersytetów Ludowychim. A. Mickiewicza w Krakowie, gdzie współ-pracował z Heleną Radlińską. W 1908 r.wspólnie z siostrą Stanisławą należał doinicjatorów powołania w Kielcach Tow.Bibl. Publicznej.

Aby zrealizować plany związane z pod-jęciem pracy nauczycielskiej, musiał for-malnie uzyskać rosyjską maturę, którąmógł zdać tylko w Petersburgu. Po razpierwszy udał się tam w listopadzie 1911 r.i przebywał do czerwca 1912 r. Niestety,jako nieprawomyślny, posiadający „wilczybilet” nie znalazł uznania w oczach egza-minatorów. Maturę i egzamin nauczyciel-ski udało mu się zdać dopiero w 1913 r. Toumożliwiło mu podjęcie pracy w Pryw.Żeńskim Gimnazjum M. Krzyżanowskiejw Kielcach. Odtąd przez ponad 40 lat pra-cował jako nauczyciel, ucząc w różnych szko-łach średnich Kielc, w tym głównie w zakła-dach kształcenia nauczycieli. W latachtrzydziestych był dyrektorem SeminariumNauczycielskiego w Kielcach.

Z chwilą wybuchu wojny w 1914 r. zgło-sił się ochotniczo wraz z trzema braćmido służby w Legionach Polskich. Nie mo-

gąc ze względu na stan zdrowia iść na front,otrzymał przydział do pracy sztabowej i pro-pagandowej. Brał udział w pracach prowa-dzonych przez Naczelny Komitet Narodo-wy. W 1916 r. został współzałożycielemoraz redaktorem „Ziemi Kieleckiej”, cza-sopisma propagującego ideę Legionów.Wkrótce objął redakcję „Gazety Kielec-kiej”, którą redagował przez 9 lat.

Od 1915 r. związany był z ruchem har-cerskim. W styczniu tegoż roku podczasZjazdu Polskiej Organizacji Skautowej(POS) w Piotrkowie wszedł w skład jejNaczelnej Komendy. W wyniku tego zjazduutworzono m.in. Okręg XI POS z siedzibąw Kielcach, którego został komendantem.Po utworzeniu w 1918 r. ZHP został Sekre-tarzem Okręgu XA w Kielcach, a w 1919 r. –jego inspektorem. W maju 1919 r. w Kiel-cach zaczęło ukazywać się pismo „NaszDruh”, które było organem KieleckiegoOkręgu ZHP; Massalski z Barbarą Kni-chowiecką i Józefem Kłodawskim wszedłw skład komitetu redakcyjnego tego wy-dawnictwa. Był również redaktorem i wy-dawcą ukazującego się od 1923 r. w Kiel-cach pisma harcerek i harcerzy OkręguKieleckiego „Ślad”. Powstało ono z inicja-tywy zastępu „Jastrzębi” z I KieleckiejDrużyny Harcerzy im. Dionizego Czachow-skiego. W l. 1921–1924 był komendantemOkręgu Kieleckiego Drużyn Męskich. 13 II1924 r. wszedł w skład zatwierdzonegoprzez Naczelnictwo ZHP TymczasowegoZarządu Oddziału ZHP w Kielcach, a na-stępnie 23 lutego tegoż roku został komen-dantem Kieleckiej Chorągwi Męskiej.Funkcję tę pełnił do 14 IX 1927 r., kiedyto Główna Kwatera Męska z powodu trud-nych warunków w Komendzie Chorągwi,uniemożliwiających jej żywszą pracę, za-wiesiła jej działalność. Faktycznym powo-dem tej decyzji były spory pomiędzy en-decją i sanacją w kierownictwie ZHP. Na-czelnictwo ZHP opanowane było wówczasprzez przedstawicieli narodowej demokra-cji, którzy niechętnie patrzyli na lewico-wo-demokratyczne poczynania Massal-

MASSALSKI EDMUND

140

skiego, takie jak udział w I Zjeździe Wolne-go Harcerstwa, który odbył się w czerwcu1922 r. w Mąchocicach k. Kielc, oraz pu-blikacje w piśmie „Ślad”. Uzasadnie-niem zawieszenia Komendy Chorągwi,przedstawionym przez Naczelnictwo ZHP,była opieszałość w rozliczeniu z biletówLoterii Harcerskiej, którą zorganizowanona terenie całej Polski.

Zmiany we władzach ZHP, które nastą-piły po IX (1929), a zwłaszcza po XI Wal-nym Zjeździe (1931), umożliwiły reakty-wowanie działalności Kieleckiej ChorągwiHarcerzy. Massalski ponownie objął funk-cję jej komendanta i był nim do września1939 r., z przerwą od maja 1935 do września1936 r., kiedy to funkcję tę przejął hm. JózefGarbacik. W latach trzydziestych Kielec-ka Chorągiew Harcerzy przeżywała okresświetności. Harcerze uczestniczyli w ZlocieSkautów Słowiańskich w Pradze (1931), or-ganizowali obozy i zimowiska. Nastąpił roz-wój drużyn zuchowych. W 1935 r. podjętodecyzję o udziale drużyn i hufców w ini-cjatywie programowej „Wywiad terenuChorągwi Kieleckiej”, której celem byłoopracowanie pod względem krajoznawczym,historycznym i społeczno-kulturalnym ob-szaru chorągwi. Chorągiew organizowałaobchody „Dni Śląska”. Włączała się rów-nież w pomoc bezrobotnym. W maju 1937 r.z okazji 25-lecia harcerstwa kieleckiegoodbył się Zlot Jubileuszowy, będący pod-sumowaniem dotychczasowego dorobku.

Poza pracą zawodową i działalnościąharcerską Massalski pełnił także inne od-powiedzialne funkcje. W latach trzydzie-stych był przewodniczącym Rady Miejskiejw Kielcach. W Polskim Tow. Krajoznaw-czym (PTK) pełnił funkcję prezesa Zarzą-du Oddziału i Zarządu Okręgu w Kielcach.Od 1925 r. był członkiem Delegatury Pań-stwowej Rady Ochrony Przyrody w Kiel-cach. Należał do założycieli Świętokrzy-skiego Tow. Fotograficznego. Publikowałartykuły o treści krajoznawczej na łamach„Ziemi”, „Naszych Dróg”, „Głosu Kieleckie-go”, „Radostowej”. Publikował także roz-

prawy w seryjnym wydawnictwie OddziałuPTK w Kielcach „Teka Świętokrzyska”.

Sytuacja międzynarodowa spowodowa-ła mianowanie we wszystkich chorągwiachkomisarzy Pogotowia Harcerzy. RozkazemNaczelnika Harcerzy z 10 VI 1939 r. Mas-salski został powołany na tę funkcję w Cho-rągwi Kieleckiej. W lipcu i sierpniu 1939 r.wraz ze swoim zastępcą Józefem Dobskimorganizował spotkania z drużynowymi i in-struktorami; w czasie tych spotkań opra-cowywano m.in. system alarmowy zwoły-wania zbiórek drużyn i hufców. Po wybu-chu wojny razem z wkraczającymi do Kielc5 IX 1939 r. oddziałami wermachtu poja-wili się członkowie niemieckich służbbezpieczeństwa, którzy na liście osób uzna-nych za niebezpieczne dla Rzeszy Niemiec-kiej umieścili m.in. Massalskiego. W tejsytuacji opuścił on Kielce. W okresie oku-pacji brał udział w tajnym nauczaniu w za-kresie szkoły średniej. Uczestniczył w zabez-pieczaniu przed okupantem eksponatówMuzeum Świętokrzyskiego i opracowaniukoncepcji Inst. Badań Regionalnych,pierwszej placówki naukowej w Kielcach.

Po zakończeniu II wojny światowej niewłączył się do pracy harcerskiej. Konty-nuował jednak działalność naukową i spo-łeczną. Brał udział w pracach komitetu,którego celem było reaktywowanie MuzeumŚwiętokrzyskiego w Kielcach, a następniebył dyrektorem tej placówki w l. 1947–1961.W 1949 r. uczestniczył w pracach komisjipowołanej przez Biuro Ochrony PrzyrodyMin. Leśnictwa, której zadaniem było osta-teczne ustalenie granic ŚwiętokrzyskiegoParku Narodowego. Należał do inicjato-rów utworzenia Kieleckiego Tow. Nauko-wego, którego został pierwszym prezesemoraz prezesem honorowym. Po przejściuna emeryturę przygotował swoje najob-szerniejsze publikacje: monografię Obra-zy roślinności krainy Gór Świętokrzyskich(K. 1962) i przyrodniczy przewodnik kra-joznawczy Góry Świętokrzyskie (K. 1967).

Zmarł w Kielcach 27 III 1975 r. i spocząłna Cmentarzu Nowym w tym mieście.

MASSALSKI EDMUND

141

Za działalność społeczną i zawodową zo-stał uhonorowany Krzyżem OficerskimOrderu Odrodzenia Polski, w okresie mię-dzywojennym otrzymał Złoty Krzyż Zasłu-gi. Polska Akademia Literatury przyzna-ła mu Srebrny Wawrzyn Literatury (1936).W 1962 r. V Krajowy Zjazd Delegatów w War-szawie nadal mu godność Członka Honoro-wego Polskiego Tow. Turystyczno-Krajo-znawczego (PTTK).

W 100-lecie urodzin Massalskiego od-słonięto w Michałowie poświęcony muobelisk. Pamiątkowa płyta znajduje się nabudynku Schroniska im. A. Janowskiegow Świętej Katarzynie. Jego imię nosi głów-ny szlak turystyczny w Górach Świętokrzy-skich wiodący z Kuźniak do Gołoszyc orazKoło Przewodników Świętokrzyskich przyOddziale Międzyszkolnym PTTK w Stara-chowicach. W kaplicy turystycznej kościo-ła Matki Bożej Wspomożycielki Wiernychw Warszawie na Chomiczówce w 2004 r.poświęcono tablicę ku czci E. Massalskie-go, ufundowaną przez kieleckich działa-czy PTTK: Franciszka Guskę i Jana Ko-walskiego. W 2005 r. Hufiec ZHP KielcePowiat przyjął imię E. Massalskiego.

Był dwukrotnie żonaty: po raz pierw-szy z Zofią (artystką śpiewaczką), po razdrugi z Heleną Domino (absolwentkąUJK, nauczycielką szkół średnich w Kiel-cach, współpracowniczką Olgi Małkow-skiej w „Cisowym Dworku” w SromowcachWyżnych), z którą miał synów Tadeusza(ur. 1940, doktora inżyniera geologa, zam.w Zielonej Górze) i Andrzeja (ur. 1942,doktora habilitowanego biologii, profeso-ra Akademii Świętokrzyskiej).

– Braun J. Edmund Massalski (1886–1975),„Chrońmy Przyrodę Ojczystą” 1975, nr 4, s. 33––95; Edmund Massalski (1886–1975). Materiały se-sji naukowej w Świętej Katarzynie, 15–16 listopada1986 r., red. A. Rembalski, Z. Wójcik, K. 1989; Ko-walski Z. Harcmistrz Edmund Massalski, w: Z dzie-jów harcerstwa na Kielecczyźnie 1912–1982. Mate-riały sesji historycznej, Sielpia–Kielce, 2–3 paź-dziernika 1982 r., red. A. Rembalski, K. 1982,s. 363–369; Rembalski A. Edmund Massalski

(1886–1975), „Harc.” 1987, nr 7, s. 39–40; – dok.w posiadaniu autorów: Massalski A., RembalskiA. Edmund Massalski, harcmistrz, pedagog,twórca kieleckiego środowiska naukowego, mps[referat wygłoszony 17 X 2001 r. w Słupsku naII Ogólnopolskim Sympozjum Naukowym „Wy-bitni instruktorzy i działacze harcerscy z l. 1911––1939 – współtwórcy Niepodległej Rzeczypo-spolitej”].

Adam Massalski Andrzej Rembalski

MAUERSBERGER Jan Paweł, pseud.ks. Longin (1877–1942), ksiądz katolicki,kapelan wojskowy, podpułkownik, doktorteologii, harcmistrz Rzeczypospolitej,przewodniczący Komendy Naczelnej ZHP(1916–1918), Przewodniczący ZHP (1923,1927–1929, 1940–1942), wiceprzewodni-czący ZHP (1920–1924, 1931–1939), Na-czelny Kapelan ZHP (1924–1925).

Urodził się 4 IX 1877 r. w Warszawiew rodzinie Wiktora (1844–1917, prawni-ka, sędziego, działacza społecznego) orazMarii Kazimiery z Reinhardtów. Jegodziad Sylwiusz Mauersberger (zm. 1895)był urzędnikiem służby mierniczej KomisjiRządowej Przychodów i Skarbu, bratemLudwika (1796–1823), lekarza, założycie-la związku „Panta Koina”. Mauersbergeruczył się w warszawskich szkołach Babiń-skiego, Zienkowskiego, Pankiewicza i Zgro-madzenia Kupców. Wskutek zagrożeniachorobą płuc wyjechał z matką do Algieru.Po wyzdrowieniu podjął w Rzymie studiateologiczne, uzyskując doktorat z teologiii prawa kanonicznego; studiował także fi-lozofię.

Do Warszawy wrócił w 1903 r. Począt-kowo uczył na tajnych kompletach, ponie-waż władze carskie nie zatwierdziły gojako katechety. Po dwóch latach uzyskałstosowne zezwolenie i przez kilkanaścielat nauczał religii w warszawskich szko-łach E. Konopczyńskiego i J. Kowalczy-kówny oraz wykładał metodykę naucza-nia religii na Kursach Kształcenia Nauczy-

MASSALSKI EDMUND – MAUERSBERGER JAN

142

cieli. W szkole Konopczyńskiego (późniejGimnazjum im. A. Mickiewicza) w 1912 r.zetknął się z tajnym skautingiem – Dru-żyną im. Ks. Józefa Poniatowskiego(przyszłą 3. Warszawską Drużyną Harce-rzy). Odtąd aż do śmierci był silnie zwią-zany z harcerstwem.

Latem 1914 r. był kapelanem obozu naskautowym kursie instruktorskim w Sko-lem, gdzie szkolili się kandydaci na in-struktorów ze wszystkich trzech zaborów.W 1915 r. powołany został w skład Naczel-nej Rady Skautowej w Warszawie (po ustą-pieniu z rady ks. Kazimierza Lutosławskie-go). Po rozłamie w warszawskim skautingu(na tle zakazu wstępowania instruktorówi starszej młodzieży do Polskiej Organiza-cji Wojskowej), doprowadził do ZjazduZjednoczeniowego organizacji działają-cych w Kongresówce i powstania z ich po-łączenia ZHP (1–2 XI 1916). Został wów-czas wybrany pierwszym komendantemZHP. W czasie wojny pracował w Departa-mencie Oświaty Rady Stanu, przygotowu-jąc nauczycieli do pracy w polskiej szkole.Doprowadził w 1918 r. do powstania Na-czelnego Inspektoratu Harcerskiego, lega-lizującego harcerstwo pod okupacją nie-miecką i chroniącego je tym samym przedszykanami okupantów. Latem tegoż rokuuczestniczył jako kapelan obozu w kursieinstruktorskim w Staszowie.

W wolnej Polsce związał się z wojskiem,został proboszczem wojskowym i uzyskałstopień podpułkownika (1 VI 1919). Był ka-pelanem 1. pułku inżynierii, proboszczemWarszawskiej Szkoły Podchorążych (1920––1924) oraz starszym kapelanem Inspek-toratu Lotnictwa. W 1920 r. w szpitalachwarszawskich kierował akcją oświatowąz ramienia PCK. Był pierwszym przewod-niczącym Warszawskiej Komisji Oddziało-wej Kół Młodzieży PCK (1921–1924).Przyczynił się w znacznym stopniu do po-łączenia harcerstwa ze wszystkich byłychzaborów w jeden ZHP. W 1923 r. został jegoprzewodniczącym, a wybrany ponowniena VII Walnym Zjeździe (25 IV 1927) pełnił

tę funkcję do 29 XII 1929 r. Od 19 IV 1924do 19 IX 1925 r. był Naczelnym Kapela-nem ZHP, w l. 1920–1924 i 1931–1939 wi-ceprzewodniczącym ZHP, a ponadto od1920 do 1939 r. z przerwą w l. 1929–1931był członkiem Naczelnej Rady Harcer-skiej. W 1932 r. kandydował na stanowi-sko biskupa polowego WP. Od 1934 r. dowybuchu wojny pełnił funkcję kanclerzakurii polowej WP.

Zajmował się nauczaniem religii wśróddzieci, młodzieży i żołnierzy. Pracował naddoskonaleniem procesu nauczania religiijako przedmiotu oraz nad programem na-uczania religii. Wydał z tego zakresu kilkapublikacji. Wykładał na Państw. KursachNauczycielskich, w Seminarium Nauczy-cielskim Żeńskim, w Gimnazjum ŻeńskimJ. Kowalczykówny i J. Jaworkówny. Przezwiele lat prowadził wykłady z teologii dogma-tycznej i moralnej. Współpracował z pismem„Radość Życia”.

Pozostawił również dorobek w postaciksiążek i artykułów o tematyce harcerskiej.Wydał Katechizm harcerski – czyli co każdyharcerz wiedzieć powinien (W. 1917), Zwią-zek zuchów czyli młodych skautów (W. 1919),Komentarz do Prawa i Przyrzeczenia Har-cerskiego (W. 1942, wydany pośmiertnie).Publikował od 1917 r. w „Harcerzu”,„Harcmistrzu” i innych czasopismach har-cerskich. Był silnie związany z obozem le-gionowym i z tego powodu często atako-wała go prawica. W latach trzydziestychza publiczną krytykę łączenia religii z po-lityką (na przykładzie pielgrzymki akade-mickiej na Jasną Górę, w której upatry-wał demonstracji politycznej) spotkał sięz surową oceną władz kościelnych i ata-kami prawicowych polityków. Nie obce mubyły zagadnienia gospodarcze, w 1917 r.radą i pomocą materialną przyczynił siędo założenia w Warszawie Komisji DostawHarcerskich, na Buczu wybudował pięk-ny dom dla akademiczek, w Kościeliskuzałożył prewentorium dla harcerzy i zor-ganizował tam spółdzielnię mleczarską dlamiejscowych górali.

MAUERSBERGER JAN

143

Był wielkim autorytetem w korpusie in-struktorskim ZHP i cieszył się szczerąsympatią harcerzy. W 1940 r. jeszcze razzostał Przewodniczącym ZHP, który przy-brał już kryptonim Szare Szeregi. Poszu-kiwany przez gestapo, ukrywał się w Kon-stancinie pod Warszawą.

Zmarł 12 VIII 1942 r. Spoczywa nacmentarzu Powązkowskim.

Został odznaczony Krzyżem Komandor-skim z Gwiazdą Orderu Polonia Restitu-ta i Krzyżem Niepodległości. Otrzymał har-cerską Odznakę „Wdzięczności” (1921) orazHonorowy Krzyż Harcerzy z Czasów Walko Niepodległość (1938). Jako jeden z nielicz-nych instruktorów posiadał honorowy sto-pień harcmistrza Rzeczypospolitej.

– Błażejewski W., Broniewski S. MauersbergerJan Paweł, w: PSB, t. 20, z. 2, Kr. 1975, s. 257––258; Głowacka-Sobiech E. Mauersberger JanPaweł, w: Encyklopedia pedagogiczna XXI w.,t. 3, W. 2004, s. 102–104; Kołodziejczyk A. Mau-ersberger Jan Paweł, w: Encyklopedia historiiDrugiej Rzeczypospolitej, W. 1999, s. 221; Lek-sykon, s. 252–253; – Błażejewski Z dziejów [nas. 364–365 biogram]; Broniewski Całym życiem.

Franciszek Dębski

MILESKA z Książków Maria Irena,pseud. Jaga (1908–1988), doktor naukprzyrodniczych, harcmistrzyni, komen-dantka Krakowskiej Chorągwi Harcerek(1934–1935), kierowniczka Działu Łączno-ści Komendy Pogotowia Harcerek (1941––1944).

Urodziła się 17 XI 1908 r. w Krakowiew rodzinie Stanisława Ignacego (1872––1932, podmajstrzego murarskiego) i Ma-rii z Rysiów (ur. 1889). Po ukończeniuPaństw. Gimnazjum Żeńskiego im. KrólowejWandy w Krakowie zdała maturę w 1927 r.i w l. 1927–1932 odbyła studia w zakresiegeografii na Wydz. Filozoficznym UJ; ma-gisterium uzyskała w 1933 r. Już w cza-sie studiów w l. 1929/1930 i 1930/1931 zewzględu na trudne warunki materialne

rodziny spowodowane ciężką chorobą ojcauczyła w Szkole Powszechnej nr 21 im. św.Stanisława na Ludwinowie. Następnieukończyła roczne studium pedagogicznei w r. 1932/1933 odbyła praktykę szkolnąw Państw. Gimnazjum Żeńskim w Krako-wie. W 1930 r. współorganizowała OddziałAkademicki Polskiego Tow. Tatrzańskie-go w Krakowie, a następnie była prezesemtego oddziału oraz członkiem Zarządu Głów-nego organizacji do 1933 r. W l. 1933–1938pracowała jako nauczycielka w Pryw. Gim-nazjum i Liceum św. Scholastyki w Sta-niątkach k. Krakowa oraz ss. Prezentekw Krakowie. Obok nauczania opiekowałasię samorządem, była instruktorką har-cerską, kierowała chórem i organizowaławycieczki. Brała także udział w pracachKoła Geografów UJ, ogniska Związku Na-uczycielstwa Polskiego oraz w ruchu tu-rystycznym. W 1936 r. uzyskała uprawnie-nia zawodowe nauczyciela szkół średnich.

Do harcerstwa wstąpiła w 1919 r. W okre-sie studiów podjęła pracę instruktorską,odbyła w 1928 r. próbę drużynowej, a na-stępnie otrzymała kolejno stopnie podharc-mistrzyni (1930) i harcmistrzyni (1934).W l. 1934–1935 była komendantką Chorą-gwi Harcerek w Krakowie, a w l. 1934–1936równocześnie referentką zuchów w Komen-dzie Chorągwi. Pełniła też funkcję komen-dantki chorągwi zlotowej na Jubileuszo-wym Zlocie Harcerstwa Polskiego w Spale(1935). Po odejściu w 1935 r. z funkcji ko-mendantki chorągwi uczestniczyła w pra-cy ZHP jako instruktorka na kursach me-todycznych dla drużynowych-nauczycielekoraz jako instruktorka-specjalistka w za-kresie terenoznawstwa i łączności w Szko-le Instruktorskiej Harcerstwa Żeńskiegona Buczu. Pełniła również funkcję tzw. ho-norowego (społecznego) instruktora przysp.wojsk. i była z ramienia Głównej KwateryHarcerek (GKH) komendantką kursu dlainstruktorek łączności w Centrum Wy-szkolenia Wojskowego Łączności w Zegrzuw 1938 r. W 1939 r. wizytowała z ramieniaGKH obozy harcerek na Pojezierzu Suwal-

MAUERSBERGER JAN – MILESKA MARIA

144

skim. W r. 1938/1939 podjęła pracę w Pryw.Gimnazjum i Liceum Żeńskim im. E. Za-widzkiej Zrzeszenia Rodzicielskiego w Dą-browie Górniczej, kierując tam równieżdrużyną harcerską. Z końcem roku szkol-nego w związku ze służbowym przeniesie-niem męża przeprowadziła się do Warsza-wy. W chwili wybuchu wojny podjęła służbęw Pogotowiu Harcerek, kierując placówkąsanitarną przy ul. Rakowieckiej. Następniepracowała w referacie Służby ŁącznościKomendy Pogotowia. Posiadając pewnedokumenty, wyjeżdżała w teren z ramie-nia komendantki Pogotowia Harcerek.Jeździła po całej Polsce, w tym również pozagranice Generalnej Guberni. W 1941 r. zo-stała kierowniczką referatu Służby Łączno-ści. Pełniąc tę funkcję, kierowała szkoleniemłączniczek i kandydatek na instruktorkiłączności.

W czasie okupacji pracowała krótkow Opiece Kolejowej, a następnie w l. 1940––1943 jako nauczycielka geografii w Gim-nazjum i Liceum (później Miejskiej SzkoleHandlowej) J. Popielewskiej i J. Roszkow-skiej, na rocznych kursach handlowychoraz w Gimnazjum J. Statkowskiej. Rów-nocześnie do czerwca 1944 r. brała udziałw tajnym nauczaniu. W 1943 r. z przeszko-lonymi zespołami łączności została odko-menderowana do Wojskowej Służby Kobiet(WSK) na stanowisko zastępczyni refe-rentki WSK Okręgu Warszawskiego AKoraz szefa łączności. Przed wybuchem Po-wstania Warszawskiego otrzymała przydziałsłużbowy do Szefa Łączności KomendyOkręgu V Wydz. Sztabu, kpt. KazimierzaLarysa, pseud. Adwokat jako referentkałączności. W Powstaniu Warszawskimuczestniczyła na odcinku Jasna – PKO –Śródmieście, organizując pracę patroliłączności. Obsługiwała też centralę tele-foniczną w gmachu PKO. We wrześniu1944 r. otrzymała nominację na stopieńporucznika. 5 X 1944 r. (po zatajeniu stop-nia oficerskiego ze względu na polecenieopiekowania się grupą młodzieży otrzyma-ne od szefa WSK) została wywieziona do

Niemiec. Przebywała kolejno w StalagachXIB Fallingbostel, Bergen-Belsen i VICOberlangen – najliczniejszym, obejmują-cym 1725 kobiet, gdzie pełniła z rozkazuKomendy Głównej AK funkcję komen-dantki obozu, a przy tym została równieżwybrana mężem zaufania. Stanowisko jejwymagało pokonywania wielu trudnościwobec zarządzeń niemieckich i nieustan-nej walki o właściwe traktowanie kobiet--jeńców, o wyżywienie i poprawę warunkówmieszkaniowych i higienicznych. W obozieudało się jej zorganizować kurs gimnazjal-ny, po którym 120 uczestniczek uzyskałoświadectwa dojrzałości; odbywały się tamtakże wykłady na poziomie uniwersytec-kim, zajęcia szkoleniowe w zakresie służbwojskowych i kurs dla analfabetek. Byłyorganizowane liczne imprezy kulturalne,sportowe i uroczystości religijne. Pięknewspomnienia zawierające epizody cha-rakteryzujące postawę komendantki obozuw Oberlangen opublikowała w książceHarcerki 1939–1945. Relacje-pamiętnikiHalina Jabłońska-Ter-Oganian-Chotard. Powyzwoleniu 12 IV 1945 r. przez 1. PolskąDywizję Pancerną Mileska dowodziła Obo-zem Kobiet Żołnierzy AK przemianowa-nym na Ośrodek Wojskowy nr 102 i prze-niesionym do Niederlangen, a następniedo Hange, aż do jego likwidacji w paździer-niku 1946 r. W tym czasie prowadziłakontrole warunków życia kobiet czasowoodkomenderowanych na studia i do pracyw obozach cywilnych i wojskowych w Niem-czech, Belgii, Włoszech i Francji. Od paź-dziernika 1946 do maja 1947 r. pracowałaprzy porządkowaniu relacji z kampaniiwrześniowej w Biurze Historycznym przy1. Dywizji Pancernej. 23 VII 1947 r. wróciłado kraju, przekraczając granicę w Szczeci-nie. Udała się do Krakowa, skąd niebawemprzeniosła się do Warszawy, gdzie od paź-dziernika 1947 r. pracowała w CentralnymUrzędzie Planowania, później zaś w Min.Odbudowy – Głównym Urzędzie Planowa-nia Przestrzennego jako radca i p.o. dy-rektora Biura Planów Regionalnych (do

MILESKA MARIA

145

1949). Równocześnie jako asystentka-wo-lontariuszka prof. dr. Stanisława Leszczyc-kiego uczestniczyła pod jego kierunkiemw organizacji Zakładu AntropogeografiiUW. Jesienią 1948 r. podjęła zajęcia dy-daktyczne w Zakładzie Antropogeografiiprzekształconym następnie w Katedrę Geo-grafii Ekonomiczno-Społecznej, a wreszciew Katedrę Geografii Ekonomicznej Polski,gdzie pełniła kolejno funkcje starszegoasystenta, adiunkta i starszego wykładow-cy. Na początku lat pięćdziesiątych do-tknęły ją liczne przykrości z powodu przy-należności do ZWZ i AK.

Działała w Polskim Tow. Geograficz-nym i z jej inicjatywy zaczął ukazywać sięponownie magazyn geograficzny „PoznajŚwiat”, z redakcją którego podjęła wielo-letnią współpracę. Podjęła również pracęw Komisji Krajoznawczej Zarządu Główne-go Polskiego Tow. Turystyczno-Krajo-znawczego (PTTK), a następnie prze-wodniczyła tej komisji przez trzy kadencje.18 VI 1962 r. otrzymała tytuł doktora naukprzyrodniczych, nadany uchwałą RadyWydz. Biologii i Nauk o Ziemi UW.

W 1973 r. przeszła na emeryturę. Pozo-stała nadal w redakcji „Poznaj Świat”. Dojej największych osiągnięć naukowych na-leżały redakcja i opracowanie wielu hasełSłownika geografii turystycznej Polski (t. 1,W. 1956 i t. 2, 1959) oraz Słownika geo-graficzno-krajoznawczego Polski (W. 1983).Była też współautorką książki Harcerki1939–1945 (W. 1973) oraz autorką dwuto-mowego opracowania Materiały do histo-rii Krakowskiej Chorągwi Harcerek w la-tach 1909–1939 (2 t., Kr. 2003–2004). Jejdorobek to także blisko dwieście artyku-łów, map, recenzji, biogramów i notatekoraz 1725 haseł encyklopedycznych.

Zmarła 19 IX 1988 r. w Warszawie. Zo-stała pochowana na cmentarzu Rakowic-kim w Krakowie.

Była odznaczona Srebrnym KrzyżemZasługi z Mieczami i Krzyżem Walecznych(1944), Złotą Odznaką PTTK (1962), Me-dalem im. A. Janowskiego (1966). Otrzy-

mała nagrodę Ministra Szkolnictwa Wy-ższego (1964) oraz nagrodę MinistraSzkolnictwa Wyższego i Techniki (1973),a także tytuł Zasłużonego Działacza Tu-rystyki (1964).

W 1933 r. zawarła związek małżeńskiz Witoldem Mileskim (pierwotnie Muter-milch, 1904–1940, prawnikiem, wybitnymdziałaczem turystycznym, kierownikiemCentralnego Biura Polskiego Tow. Tatrzań-skiego, sekretarzem redakcji „Wierchów”i pracownikiem Wydz. Turystyki Min. Ko-munikacji w Warszawie). 27 I 1940 r. Mi-leski został aresztowany przez gestapo, bynigdy już nie dać znaku życia.

– Paryscy Z. i W. H. Wielka encyklopedia ta-trzańska, Poronin 1995; – Harcerki 1939–1945;Leonhard Kalendarium; Mileska M. I. Materia-ły do historii krakowskiego harcerstwa żeńskie-go w l. 1911–1939, 2 t., Kr. 2003– 2004; WojtyczaJ. Maria Irena Mileska (1908–1988), „Czasopi-smo Geograficzne” 1999, nr 2, s. 235–243; – Har-cerki 1939–1945. Relacje – pamiętniki; – dok.osobiste M. I. Mileskiej w posiadaniu autora.

Janusz Wojtycza

MIROWSKI Stefan, pseud. Łukasz,Bek, Bolek, Bolesław Radlewicz, Kuguar,Prawdzic, Nosowicz II, Rokita (1920–1996),inżynier mechanik, harcmistrz, komendant„Zawiszy” Warszawskiej Chorągwi SzarychSzeregów „Ul Wisła” (1942–1943), komen-dant „Ula Wisła” (1943–1944), Przewodni-czący ZHP (1990–1996).

Urodził się 14 III 1920 r. w rodzinieAdama (inżyniera hutnika, naczelnikawydz. zakupów i magazynów DyrekcjiTramwajów Miejskich w Warszawie) i He-leny z Hertzów (nauczycielki gimnazjalnejjęzyka niemieckiego). Jego brat Tadeusz(pseud. Oracz, 1919–1943, żołnierz AK – ka-pral podchorąży, członek Grup Szturmo-wych Chorągwi Warszawskiej, pośmiertnieodznaczony Krzyżem Walecznych) poległ,broniąc się przed zatrzymaniem przez pa-trol niemiecki.

MILESKA MARIA – MIROWSKI STEFAN

146

Mirowski ukończył ośmioklasowe Gim-nazjum Tow. Szkoły Ziemi Mazowieckiejw Warszawie. W 1932 r. wstąpił do 21. War-szawskiej Drużyny Harcerzy (WDH) im.gen. Ignacego Prądzyńskiego. Przyrzecze-nie harcerskie złożył 28 II 1932 r. Do ukoń-czenia szkoły przeszedł wszystkie stopnieharcerskiego wtajemniczenia – do funkcjiprzybocznego (1937). Z 21. WDH uczest-niczył w Jamboree w Gödöllö na Węgrzech(1933), Jubileuszowym Zlocie HarcerstwaPolskiego w Spale (1935) oraz Jamboreew Vogelenzang w Holandii (1937). Egza-min dojrzałości złożył w 1937 r. W l. 1937––1939 studiował na Wydz. Matematyczno--Przyrodniczym UW i na Wydz. Budowy Ma-szyn Politechniki Warszawskiej. W trakciestudiów działał w Akademickim KręguStarszoharcerskim „Kuźnica”. W r. 1936/1937 odbył przeszkolenie w hufcu szkol-nym przysp. wojsk., a w l. 1937–1939 w Le-gii Akademickiej, zakończone miesięcz-nym obozem szkoleniowym i uzyskaniemstopnia starszego szeregowego z cenzu-sem. W lipcu 1939 r. był komendantemostatniego obozu 21. WDH w Nowosiół-kach nad Starą, dopływem Niemna.

W czasie okupacji kontynuował naukęna Wydz. Mechaniki Wyższej Szkoły Bu-dowy Maszyn i Elektrotechniki H. Wawel-berga i S. Rottwanda. Absolutorium uzy-skał w 1945 r.

Od października 1939 r. działał w kon-spiracji, a od 1940 r. w Szarych Szeregach.We wrześniu 1940 r. pod pseud. Bolek po-wołany został na funkcję komendantaHufca Mokotów Górny w „Ulu Wisła”. Odwrześnia 1941 r. jako Bolesław Radlewiczbył komendantem Okręgu „Południe”„Ula Wisła”, jednocześnie kierując dzia-łaniami warszawskich harcerzy w Orga-nizacji „Wawer” (pod pseud. Nosowicz II)i samemu biorąc udział w licznych akcjachmałego sabotażu. W 1942 r. był organiza-torem i pierwszym komendantem „Zawi-szy”, a od maja 1943 r. do marca 1944 r.kierował Wydz. „Zawiszy” w GłównejKwaterze Szarych Szeregów („Pasiece”).

W styczniu 1943 r. otrzymał stopień pod-harcmistrza, a 15 sierpnia 1943 r. – harc-mistrza. Po aresztowaniu pierwszego na-czelnika Szarych Szeregów hm. FlorianaMarciniaka (6 V 1943) i objęciu tej funk-cji przez hm. Stanisława Broniewskiego,pseud. Orsza (dotychczasowego komen-danta „Ula Wisła”) Mirowski został ko-mendantem „Ula Wisła”. Funkcję tę peł-nił (z przerwą od 15 III do 6 VI 1944) ażdo pierwszych dni Powstania Warszaw-skiego. W grudniu 1942 r. ukończył kursSzkoły Podchorążych Rezerwy PiechotyAK i uzyskał stopień sierżanta podchorą-żego. 1 V 1944 r. został awansowany dostopnia podporucznika. W l. 1942–1944organizował i prowadził w macierzystejchorągwi szkolenia z zakresu dywersji,wojskowości i metodyki harcerskiej. Odmarca 1943 r. do dnia wybuchu Powsta-nia Warszawskiego był z ramienia „Pasie-ki” wizytatorem Lwowskiej Chorągwi Sza-rych Szeregów („Ul Lew”).

W okresie podporządkowania „Ula Wi-sła” Obwodom AK w Warszawie, od 15 IIIdo 6 VI 1944 r. dowodził tzw. Blokiem „Pro-chownia”, przydzielonym do IV Obwodu(Ochota). Jako absolwent Szkoły Podcho-rążych miał wojskowy przydział do II plu-tonu 3. kompanii Batalionu „Zośka”.Zgodnie z rozkazem w chwili wybuchu Po-wstania Warszawskiego udał się do punk-tu dowodzenia „Ulem Wisła” (ul. Barska5/19). Odcięty od Śródmieścia, podjął pra-cę samopomocową. 12 VIII 1944 r. zostałaresztowany wraz żoną i mieszkańcamiokolicznych domów i wysiedlony do obozuprzejściowego w Pruszkowie. Uciekł z trans-portu do Oświęcimia. Początkowo ukrywałsię w Leśnej Podkowie, a następnie w oko-licach Piaseczna. Uczestniczył w organi-zowaniu broni, amunicji i żywności dla po-wstańców.

Po upadku Powstania Warszawskiegowyjechał do Krakowa, gdzie pracował do3 I 1945 r. w „Pasiece”, kierowanej przezostatniego naczelnika Szarych Szeregówhm. Leona Marszałka. Po powrocie do

MIROWSKI STEFAN

147

Warszawy w l. 1945–1948 pełnił funkcjęzastępcy komendanta Warszawskiej Cho-rągwi Harcerzy. W 1949 r. jako „elementobcy ideowo” został usunięty z ZHP.

Pracę zawodową rozpoczął w r. 1947,początkowo w Min. Przemysłu i Handlu,następnie w Państw. Komisji PlanowaniaGospodarczego na stanowisku zastępcynaczelnika Wydz. Prac Naukowo-Badaw-czych. W 1951 r. został zwolniony z pracyza niezależną postawę polityczną i przy-należność do AK. Później był pracowni-kiem Polskiego Komitetu Normalizacji,Miar i Jakości, gdzie m.in. był zatrudnionyna stanowisku Głównego Specjalisty w Cen-tralnym Ośrodku Informacji Normaliza-cyjnej i Metrologicznej. Od 1951 r. był współ-redaktorem czasopisma naukowo-tech-nicznego „Normalizacja”. Opublikowałponad 200 artykułów z zakresu normali-zacji technicznej. Do jego najważniejszychpublikacji należą prace: Podręcznik nor-malizacji dla średnich szkół technicznychi Normalizacja logiką dobrobytu.

W grudniu 1956 r. Mirowski uczestni-czył w obradach Zjazdu Łódzkiego. PoZjeździe, do 1958 r. był sekretarzem Cen-tralnej Komisji Weryfikacyjnej przy Na-czelnictwie ZHP. W 1959 r. odszedł z czyn-nej służby instruktorskiej.

Był zaangażowany w działalność spo-łeczną w swoim zakładzie pracy. Zostałwspółzałożycielem i przewodniczącym Ko-misji Zakładowej Niezależnego Samorząd-nego Związku Zawodowego (NSZZ) „Soli-darność”. Za odmowę podpisania deklaracjilojalności i wystąpienia z NSZZ „Solidar-ność” po wprowadzeniu stanu wojennegoprzeniesiono go na wcześniejszą emerytu-rę. W okresie stanu wojennego prowadziłkolportaż wydawnictw drugiego obieguoraz organizował pomoc materialną dlarodzin internowanych.

Uczestniczył w pracach SpołecznegoKomitetu Opieki nad Grobami PoległychŻołnierzy Batalionu „Zośka”. Aktywniewspółdziałał z powstałym w 1988 r. Krę-giem Instruktorów ZHP i Wychowawców

„Ruch Kamykowy”. Współpracował z po-wstałą w 1984 r. przy Arch. Akt Dawnychm. st. Warszawy Kom. Hist. Szarych Sze-regów. W październiku 1989 r. uczestni-czył w spotkaniu u hm. Jana Rossmana,na którym zredagowano list tzw. „bandyczworga” (Jan Rossman, Halina Wiśniew-ska, Hanna Zawadzka, Stefan Mirowski).Na XXVIII Zjeździe ZHP w grudniu 1990 r.został wybrany na Przewodniczącego ZHP.Jako Przewodniczący ZHP, niezaprzeczalnyautorytet dla wielu pokoleń harcerzy i in-struktorów, sformułował komentarz do pra-wa harcerskiego zamieszczony w opracowa-niu Harcerskie ideały (W. 1997). W tomieStyl życia (W. 1995) zostały zebrane felie-tony autorstwa Mirowskiego, w większo-ści publikowane wcześniej na łamach pi-sma „Czuwaj”.

Funkcję przewodniczącego pełnił aż dośmierci w dniu 13 VII 1996 r. Zmarł w Oslo,gdzie odbierał w imieniu ZHP certyfikatprzynależności do WOSM. Został pocho-wany 22 lipca na Powązkach, przy kwate-rze „Zośki”. W mszy św. żałobnej w kościeleparafialnym św. Jakuba przy pl. Naruto-wicza w Warszawie uczestniczyli ks. bi-skup Marian Duś i ks. biskup polowy WPLeszek Sławoj Głódź.

Przez wiele lat codziennie rano Mirow-ski służył do mszy św. w swoim kościeleparafialnym św. Jakuba przy pl. Naruto-wicza. W tym kościele tradycyjnie 13 lip-ca każdego roku odprawiana jest msza św.w jego intencji.

Został odznaczony Krzyżem SrebrnymOrderu Virtuti Militari, Krzyżem Koman-dorskim (pośmiertnie) i Krzyżem Kawaler-skim Orderu Odrodzenia Polski, KrzyżemWalecznych, Złotym Krzyżem Zasługi,Srebrnym Krzyżem Zasługi z Mieczami,Krzyżem Armii Krajowej, Medalem Wojska(czterokrotnie), Medalem „Za Warszawę1939–1945”, Warszawskim Krzyżem Po-wstańczym, Odznaką Weterana Walk o Nie-podległość, Krzyżem „Za Zasługi dla ZHP”z „Rozetą–Mieczami”, Odznaką Batalio-nu „Zośka”, Odznaką Akcji „Burza”.

MIROWSKI STEFAN

148

1 VIII 1944 r. w kaplicy ss. UrszulanekSzarych w Warszawie zawarł związek mał-żeński z Ireną Tyszkiewicz (1924–1992,łączniczką AK). Miał z nią synów: Krzysz-tofa (ur. 1952) i Stanisława (ur. 1954).

– Michałowski M. Gawęda o druhu Stefanie Mi-rowskim, W. 2001; – Filipkowski T. Słowo o dru-hu Stefanie, „Czuwaj” 1996, nr 9, s. 7; KatnerW. Wspomnienie śp. hm. Stefana Mirowskiego,„Czuwaj” 1996, nr 10, s. 6; Pacławski R. Gawę-da Naczelnika ZHP na uroczystości pogrzebowejśp. Stefana Mirowskiego, Przewodniczącego ZHP,„Czuwaj” 1996, nr 9, s. 4; Ujma J. Wspólne wę-drowanie, „Czuwaj” 1996, nr 10, s. 7; – „Pełnićsłużbę...” Zeszyty Historyczne Komendy Cho-rągwi Dolnośląskiej 2004, nr 20.

Krzysztof Kołodziejczyk

MUCHA Wincenty, pseud. Komar,Żmudziński, Ponury, Spytek, Żubr (1910––1978), chemik, harcmistrz, komendantKrakowskiej Chorągwi Szarych Szeregów„Ul Dzwon” (1944–1945).

Urodził się 11 II 1910 r. w Jaworzniew rodzinie Wincentego (zm. 1910, górnika)i Anastazji ze Słomów. Przyszedł na światjuż po śmierci ojca. Po powtórnym wyjściumatki za mąż wychowywał się w rodzinieliczącej łącznie trzynaścioro dzieci. Od 1917do 1921 r. uczył się w szkole powszechnejw Jaworznie-Niedzieliskach, a następniew gimnazjum w Chrzanowie. Do harcerstwawstąpił jeszcze w czasie nauki w Jaworznie.Pełnił kolejno funkcje od zastępowego doprzybocznego hufca harcerzy.

W 1927 r. z powodu złej sytuacji ma-terialnej musiał przerwać naukę. W rokunastępnym zdał jako ekstern maturę i roz-począł studia w Wyższej Szkole Przemy-słowej w Krakowie. Szkoły tej nie ukończyłz powodów finansowych. W l. 1929–1930pracował jako praktykant w laboratoriumfabryki „Azot” w Jaworznie, skąd jako do-bry fachowiec został wraz z grupą chemi-ków zwerbowany przez inż. StanisławaNowotnego do tworzącej się Państw. Fa-

bryki Związków Azotowych w Mościcach.Pracował tam jako starszy laborant, a od1938 r. jako asystent inżyniera chemika.Ukończył w tym czasie kurs dla laboran-tów i asystentów chemicznych. Opatento-wał cztery rozwiązania technologiczne.

W Mościcach, w których w połowie lattrzydziestych tworzyły się dopiero zaląż-ki harcerstwa, był w l. 1934–1939 r. dru-żynowym I Błękitnej Drużyny Harcerzy im.płk. Leopolda Lisa-Kuli, która później sta-ła się drużyną żeglarską. Brał udział w Ju-bileuszowym Zlocie Harcerstwa Polskie-go w Spale w 1935 r. W maju 1936 r. zostałmianowany podharcmistrzem. Na początku1937 r. został powołany pod jego komendąsamodzielny Hufiec Harcerzy w Mościcach.Zapał, ofiarność i energia młodego hufcowe-go zyskały mu ogromną popularność wśródmiejscowej młodzieży, która nieustannienapływała do harcerstwa. Do wybuchu woj-ny zorganizował szereg imprez, obozów sta-łych i wędrownych. W r. 1938/1939 kiero-wał także kręgiem starszoharcerskim i byłkomisarzem wystawy dorobku harcerskie-go zorganizowanej w Mościcach w ramachTrzyletniego Wyścigu Pracy drużyn har-cerzy. 10 V 1939 r. został mianowanyharcmistrzem. Przebywając stale w środo-wisku robotniczym, wstąpił do PolskiejPartii Socjalistycznej (PPS).

W 1939 r. został mianowany komisarzemwojennego Pogotowia Harcerzy w Mości-cach. W czasie kampanii wrześniowej uczest-niczył w działaniach pomocniczych. Poma-gał w ewakuacji Państw. Fabryki ZwiązkówAzotowych i udzielał pomocy uchodźcom,a następnie wysiedlonym z Poznańskiegoi jeńcom polskim skoszarowanym w przej-ściowych obozach jenieckich. 24 XII 1939 r.został zaprzysiężony przez phm. Stanisła-wa Okonia, pseud. Sumak w OrganizacjiOrła Białego (OOB). Po scaleniu z począt-kiem 1940 r. OOB z ZWZ należał do tejorganizacji, później zaś do AK, zajmującsię informacją i propagandą, produkcjąoraz pozyskiwaniem materiałów wybucho-wych z fabryk niemieckich, a także szko-

MIROWSKI STEFAN – MUCHA WINCENTY

149

leniem i wywiadem w Inspektoracie Tar-nowskim AK. Od początku 1943 r. uczestni-czył w wydawaniu i kolportowaniu „Prze-glądu Polskiego” oraz rozprowadzaniu„Bieli i Czerwieni” i „Polski Zbrojnej”.Pomagał w organizacji tajnego nauczaniana terenie Podokręgu II. Utrzymywał tak-że kontakt z plutonem Grup SzturmowychSzarych Szeregów pchor. Stefana Kasprzy-ka, pseud. Dzik, włączonym w zimie 1943 r.w skład placówki AK „Monika”. Zostałprzeszkolony w zakresie sabotażu i pro-wadzenia samochodu, uczestniczył nawetw niektórych akcjach plutonu. Wiosną1940 r. zorganizował konspiracyjną dru-żynę harcerską złożoną z dwóch zastępów,która później rozwinęła się w silnie dzia-łające środowisko Szarych Szeregów. Przezcały czas organizował różne formy szko-lenia harcerskiego i wojskowego. Od wio-sny 1942 r. kierował pracą harcerską naterenie Podokręgu II (obejmującego Bochnię,Brzesko, Dąbrowę Tarnowską, Dębicę,Gorlice, Jasło, Krosno, Mościce, Rzeszów,Tarnów i Tarnobrzeg), ściśle współpracującjako inspektor terenowy z komendantemchorągwi hm. Eugeniuszem Fikiem pseud.Osk. Wiosną 1943 r. został zastępcą ko-mendanta chorągwi hm. Edwarda Heilapseud. Jerzy, z którego polecenia utrzymy-wał kontakt z Główną Kwaterą SzarychSzeregów, a z końcem maja 1944 r., po aresz-towaniu Heila, został mianowany komen-dantem Krakowskiej Chorągwi SzarychSzeregów „Ul Smok” (od 21 X 1944 – „UlDzwon”). W grudniu 1944 r. w związkuz przesuwaniem się frontu i akcją „Burza”na terenie Inspektoratu AK Tarnów prze-kazał kierownictwo zachodniej części cho-rągwi hm. Kazimierzowi Cyrusowi-Sobolew-skiemu, pseud. Słoneczny przebywającemuw Myślenicach, a na terenie Krakowa za-stępował go phm. Kazimierz Lisiński, pseud.Lisek.

O zdolnościach organizacyjnych Muchyświadczy najlepiej fakt, iż mimo szerokozakrojonej działalności, w której uczest-niczyła niemalże większość starszej mło-

dzieży harcerskiej i wiele osób cywilnych,nie było ani jednego wypadku aresztowa-nia z powodu zdrady lub „wsypy”. Sam byłdwa razy zatrzymany przypadkowo w łapan-ce i za każdym razem udało mu się uciec.Również 8 V 1944 r., kiedy aresztowanogrupę redaktorów pism konspiracyjnychi E. Heila, szczęśliwie uniknął zatrzyma-nia (spóźnił się na spotkanie i zostałostrzeżony o „kotle” przez przechodniów).

Po wyzwoleniu współorganizował pod-stawowe i średnie szkolnictwo na terenieMościc. Utworzył drużyny harcerskie mę-skie i żeńskie oraz zorganizował siedzibęhufca. W czerwcu 1945 r. osiedlił się z ro-dziną w Brzegu nad Odrą, prowadząc tamożywioną działalność społeczno-politycznąoraz uczestnicząc w uruchamianiu i odbu-dowywaniu zakładów produkcyjnych. Zor-ganizował Hufiec Harcerek i Harcerzy, odlistopada 1945 do maja 1948 r. był jego ko-mendantem. Nawiązał kontakty ze środo-wiskiem nauczycielskim i zorganizowałgimnazjum, liceum koedukacyjne orazszkołę zawodową. Od czerwca 1945 dostycznia 1948 r. pełnił obowiązki dyrekto-ra Gazowni Miejskiej, a następnie praco-wał w Zarządzie Nieruchomości Miejskichw Brzegu. Był radnym miejskim, a takżeczłonkiem Prezydium Komitetu Powiatowe-go, rzecznikiem kontroli partyjnej i prze-wodniczącym komisji weryfikacyjnejPPS w Brzegu. Równocześnie wspólnie zeStefanem Sobczyńskim prowadził sklepchemiczno-techniczny.

Na początku 1946 r. za pośrednictwemKarola Halskiego, pseud. Mróz, Profesorpodjął działalność w Okręgu Wrocław Wol-ność i Niezawisłość (WiN) – jako kierownikRejonu Brzeg. Zbierał i za pośrednictwemharcerzy przekazywał informacje o stacjo-nujących w Brzegu jednostkach armii so-wieckiej, Urzędzie Bezpieczeństwa orazprzestępstwach popełnianych na ludnościpolskiej. Rozpoznawał także trasy górskie,przygotowywane na wypadek potrzebynielegalnego przerzutu osób przez grani-cę z Czechosłowacją. Jesienią 1946 r. ze

MUCHA WINCENTY

150

względów bezpieczeństwa ograniczył dzia-łalność w WiN. Na wiadomość o areszto-waniach wśród działaczy WiN na DolnymŚląsku (w grudniu 1947) ukrywał się w oko-licach Tarnowa. Zamierzał przedostać sięnielegalnie przez Czechosłowację do An-glii. W związku z tym wrócił do Brzegu,gdzie 26 I 1948 r. został aresztowany. Powstępnym przesłuchaniu w Powiat. Urzę-dzie Bezpieczeństwa Publicznego w Brze-gu przewieziono go do siedziby Wojew.Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego weWrocławiu przy ul. Podwale Świdnickie.Od 28 I 1948 r. przebywał w areszcie na pod-stawie sankcji prokuratorskiej. W śledztwieniczego nie ujawnił i dzięki temu uchro-nił innych przed aresztowaniem. Twier-dził, że nie zdążył zorganizować pracy re-jonu. Przed rozprawą przewieziono go dowięzienia przy ul. Sądowej. Był sądzonyw procesie działaczy Zarządu Okręgu Wro-cław WiN. 19 VIII 1948 r. został skazanyprzez Wojskowy Sąd Rejonowy we Wrocła-wiu na 8 lat więzienia. Przetransportowa-no go do więzienia przy ul. Kleczkowskiej,a 2 III 1949 r. do więzienia w Rawiczu. Od1953 r. przebywał w więzieniu w Sierako-wie, a później w Obozie Pracy Więźnióww Sikawie. Z więzienia został zwolniony31 VIII 1955 r. Zamieszkał w Szczakowej,od 1955 do 1975 r. pracował jako kierow-nik laboratorium w garbarni w Jaworznie--Szczakowej. Działał w Radzie Zakładoweji Okręgowym Zarządzie Zawiązku Zawo-dowego Pracowników Przemysłu Włó-kienniczego, Odzieżowego i Skórzanegow Krakowie. Przez kilka lat był przewod-niczącym Koła Zakładowego NaczelnejOrganizacji Technicznej, zaś w ostatnichlatach członkiem Głównej Komisji Rewizyj-nej Stowarzyszenia Włókienników Pol-skich. Wraz z kolegami przygotowywałwnioski racjonalizatorskie dotyczące gar-bowania i wykańczania skór.

Zmarł 25 X 1978 r. w Szczakowej i zo-stał pochowany na tamtejszym cmentarzu.W Tarnowie-Mościcach w 1998 r. i w Brze-gu w 2000 r. odsłonięto poświęcone mu ta-

blice. W Tarnowie jest także ulica nazwa-na jego imieniem. Został odznaczonySrebrnym Krzyżem Zasługi z Mieczami(1943), Medalem „Zwycięstwa i Wolności”,Odznaką „Zasłużonego dla PrzemysłuSkórzanego”, Srebrną Odznaką Hono-rową Naczelnej Organizacji Technicznej,Srebrną Odznaką Honorową Stowarzysze-nia Włókienników Polskich, Srebrną Od-znaką „Zasłużonego Działacza ZwiązkuZawodowego Pracowników Przemysłu Włó-kienniczego, Odzieżowego i Skórzanego”,Srebrną Odznaką „Za Zasługi dla Ziemi Kra-kowskiej”, Odznaką 10-lecia Służby Harcer-skiej (1934). Pośmiertnie został odznaczonyKrzyżem Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość(2000) za działalność niepodległościową1945–1954 oraz Odznaczeniem MilleniumAD 2000.

Był dwukrotnie żonaty, po raz pierw-szy z Józefą Zydroń. Z tego małżeństwa miałczworo dzieci urodzonych przed II wojnąświatową: Witolda (pseud. Komarek, czło-nek „Zawiszy”, zam. w Białymstoku), Zbi-gniewa (zam. w Jaworznie), Faustynę (za-mężną Harasimowicz, zam. w Białymstoku)i Ewę (zamężną Góralczyk, zam. w Ty-chach). Po raz drugi ożenił się z JaninąTukaj (1923–1987).

– Gaweł Harcerska sztafeta pokoleń, cz. 4, s. 23–24;tenże Pełnili służbę, s. 109–113; tenże Pokłon tym,którzy tworzyli, s. 155–156; Jabrzemski Harcerze;Kiewicz A. Dolnośląskie harcerstwo w l. 1945–1975,Wr. 1982; Krężel J. Szare Szeregi na terenie Po-łudniowo-Wschodniej Polski, t. 2, Tarnów 1996,t. 3, Kr. 1998; Kurowska Szare Szeregi; LeonhardKalendarium; Porębski Krakowskie; ŻychowskaM. Harcerstwo Ziemi Tarnowskiej 1910–1939,Tarnów 1992; Żychowska M. Powstanie i rozwójharcerstwa w Tarnowie w l. 1910–1944, pracamagist. napisana pod kier. dr Z. Ruty, WSP w Kr.,1974, s. 425–427 [biogram W. Muchy opraco-wany w oparciu o jego relację i ankietę perso-nalną], – Kaszuba Z. Wincenty Mucha. Z żałob-nej karty, „Przegląd Skórzany” 1979, nr 2, s. 66;– inf. Tomasza Biedronia i krewnych: Marii Szu-ster-Góreckiej oraz Marka Wrony z Jaworzna.

Janusz Wojtycza

MUCHA WINCENTY

151

MUŻ Władysław, pseud. Wiktor Miko-rowicz, Wilk Brat (1906–1959), chemik,harcmistrz, komendant Krakowskiej Cho-rągwi Harcerzy (1934–1936), członek Ko-mendy Krakowskiej Chorągwi SzarychSzeregów (1939–1940).

Urodził się 22 VI 1906 r. w Swoszowi-cach k. Krakowa w rodzinie Piotra (pra-cownika kolejowego) i Anny z Zagórskich.Miał siostrę Felicję (nauczycielkę, żonęWładysława Węglowskiego, pseud. Jachcic,nauczyciela, harcmistrza, organizatora i ko-mendanta Szarych Szeregów w Sędziszo-wie, który w 1941 r. zginął w Auschwitz).W 1917 r. ukończył szkołę powszechną.Następnie uczył się w IV Gimnazjum Re-alnym im. H. Sienkiewicza w Krakowie,gdzie w 1925 r. uzyskał maturę. W 1917 r.wstąpił do ZHP. Należał do 9. Drużyny Har-cerzy im. Dionizego Czachowskiego, a od1922 r. do zrzeszenia starszoharcerskiego„Wilcza Gromada”, w którym pracował ażdo wybuchu wojny. Należał również do Tow.Ochrony Kresów Zachodnich. W 1923 r. zor-ganizował 4. Podgórską Drużynę Harce-rzy im. A. Mickiewicza, którą kierował do1931 r. Drużyna ta wyróżniała się wśróddrużyn krakowskich, szczególną pochwa-łę uzyskała za postawę w czasie ZlotuSkautów Słowiańskich w Pradze w 1931 r.W l. 1925–1935 studiował chemię na UJ.Zarówno w okresie nauki w gimnazjum,jak i studiów utrzymywał się samodziel-nie, udzielając lekcji. W grudniu 1929 r.otrzymał stopień podharcmistrza, a wewrześniu 1931 r. – harcmistrza. W tymżeroku podjął pracę w Komendzie Chorągwiw Krakowie, prowadząc kursy podharcmi-strzowskie (1931, 1932) i pełniąc kolejnofunkcje referenta lustracyjnego, komen-danta hufców harcerzy (1932), kierowni-ka wydz. harcerskiego (1932), kierowni-ka wydz. kształcenia starszyzny (1934),zastępcy komendanta chorągwi (1932,1934) oraz komendanta chorągwi (maj1935 – listopad 1936) i członka ZarząduOkręgu (1935–1939). Uczestniczył przedewszystkim w szkoleniu kadry instruktor-

skiej. W harcerstwie otrzymał miano WilkBrat i pod tym pseudonimem publikowałw prasie harcerskiej.

W l. 1932–1933 odbył służbę wojskowąw Szkole Podchorążych Rezerwy 27. Dy-wizji Piechoty w Łucku. W tym czasie peł-nił funkcję komendanta Hufca Harcerzyw Łucku (marzec – wrzesień 1933). Po od-byciu służby wojskowej powrócił na UJ,gdzie pracował pod kierunkiem prof. Ka-rola Dziewońskiego i wykonywał pracebadawcze dotyczące nowej syntezy i do-wodu budowy 2-7-dwubenzylofluorenuoraz reakcji kondensacyjnych 2-aminoflu-orenu. Wobec braku środków materialnychi konieczności pomagania rodzinie zmuszo-ny był przerwać studia i podjąć pracę jakonauczyciel prywatny. Uczestniczył w Ju-bileuszowym Zlocie Harcerstwa Polskiegow Spale w 1935 r.

W chwili wybuchu II wojny światowejzostał zmobilizowany w stopniu podpo-rucznika jako dowódca plutonu w 204. pp.Po powrocie do Krakowa wstąpił w końcuwrześnia 1939 r. do Organizacji Orła Bia-łego. Wziął udział w zebraniu w dniu 15 XI1939 r., na którym grupa krakowskich in-struktorów podjęła decyzję o organizowa-niu struktur konspiracyjnego harcerstwa.Wszedł w skład tajnej komendy chorągwi,której zebrania odbywały się m.in. w jegomieszkaniu. Objął opiekę nad rejonemDębicy oraz podjął się przygotowania pro-gramów szkolenia harcerzy do przyszłychakcji zbrojnych oraz do zadań wywiadow-czych na rzecz ZWZ. Pod koniec 1939 r.nawiązał kontakt z grupą harcerską dzia-łającą na terenie Dębicy, z którą współpra-cował do końca 1940 r. Na terenie Dębicykolportowano konspiracyjne wydawnictwaprzywożone z Krakowa oraz „Odwet” dru-kowany przez oddział partyzancki „Jędru-sie”. W styczniu 1940 r. przeniósł się do Prze-cławia k. Mielca i tam, pracując do kwietnia1941 r. w administracji tartaku w majątkuReyów, organizował Szare Szeregi i pro-wadził tajne nauczanie. W kwietniu 1940 r.podjął szkolenie wojskowe starszych har-

MUŻ WŁADYSŁAW

152

cerzy i kierował ich pracą wywiadowczą narzecz ZWZ. W czerwcu 1940 r. został za-twierdzony jako jeden z pierwszych „piąt-kowych” w systemie szkolenia wojskowe-go. W okresie kierowania chorągwią Sza-rych Szeregów przez Seweryna Udzielę(czerwiec 1940 – maj 1941) był jednym z jegonajbliższych współpracowników. Po zdekon-spirowaniu Szarych Szeregów w kwietniu1941 r. przedostał się rowerem do Krako-wa. Poszukiwany przez gestapo, ukrywał sięw Krakowie i przyjął nazwisko Wiktor Mi-korowicz (używał go do kwietnia 1947).W czerwcu 1941 r. uczestniczył w odbudo-wie struktur konspiracyjnego harcer-stwa. Następnie przebywał w Miechow-skiem w Czaplach Małych, gdzie prowadziłtajne nauczanie oraz Bielinach k. Rudnika,gdzie był adiunktem rolnym na folwarku(styczeń 1942 – grudzień 1944).

W 1944 r. znalazł się na terenach zaję-tych przez wojska radzieckie. Zgłosił siędo władz i złożył obszerne zeznanie na te-mat swojej działalności konspiracyjnej.Przez dwa lata musiał codziennie meldo-wać się w Urzędzie Bezpieczeństwa (UB).Od stycznia 1945 do kwietnia 1947 r. pra-cował jako podleśniczy w LeśnictwiePaństw. Glinianka (nadleśnictwo Ula-nów). Następnie powrócił do Krakowa,gdzie uzupełnił studia i w październiku1948 r. uzyskał magisterium. Podjął pracęw Zakładzie Produkcji Państw. ZakładuHigieny w Krakowie, gdzie jako adiunktzorganizował pracownię chemiczną, roz-budowaną następnie do Wydz. Chemii i An-tygenów, którym kierował. W 1952 r. wrazz Zofią Niewiadomską, Jerzym Schnay-drem i Marią Szufą udoskonalił produk-cję kardiolipiny. W kwietniu 1952 r. objąłfunkcję dyrektora ds. technicznych Kra-kowskiej Wytwórni Surowic i Szczepionek,a w 1958 r. funkcję jej dyrektora. Od 1948 r.należał do Związku Zawodowego Pracow-ników Służby Zdrowia, w 1949 r. był prze-wodniczącym kasy pracowniczej, następ-nie referentem socjalnym, a od 1950 r. spo-łecznym zakładowym inspektorem pracy.

Przeżycia wojenne, a następnie szykanyze strony UB nie pozostały bez wpływu najego stan zdrowia i wywołały chorobę ser-ca, która stała się przyczyną jego przed-wczesnej śmierci. Zmarł w dniu 25 XII1959 r. i został pochowany na cmentarzuRakowickim.

Był odznaczony Złotym Krzyżem Zasłu-gi, Srebrnym Krzyżem Zasługi (1937), Od-znaką „Za Wzorową Pracę w Służbie Zdro-wia” oraz Odznaką XXV-lecia ZHP (1936).W 1950 r. dwukrotnie otrzymał tytuł przo-downika pracy w ramach współzawodnic-twa organizowanego w służbie zdrowia.


– Broniewski S., Mitera T. Muż Władysław, w:PSB, t. 22, z. 2, Wr. 1977, s. 312–313; Materia-ły do HSB, „Harc.” 1995, nr 6, s. 100; – GawełHarcerska sztafeta pokoleń, cz. 2, s. 19; tenżePełnili służbę, s. 60–66; tenże Pokłon tym, któ-rzy tworzyli, s. 157; tenże Tadeusz Wąsowicz„Baca” i Władysław Muż „Wilk Brat”, Kr.1989; tenże, Mitera-Dobrowolska M. WilczaGromada (próba monografii), Kr. 1990, passim;Gaweł T., Skiba J. Pamiętna data, 15 XI 1939––15 XI 1944, Kr. 1994, s. 9–10; JabrzemskiHarcerze [błąd w pseudonimie]; Krężel J. Sza-re Szeregi na Rzeszowszczyźnie, Mielec–Rze-szów–Kr. 1987, s. 23–24, 30, 43; tenże SzareSzeregi na terenie południowo-wschodniej Pol-ski, t. 2, Konspiracja harcerzy 1939–1945; Ku-rowska Szare Szeregi; Leonhard Kalendarium;Porębski Krakowskie; Szare Szeregi, t. 1 [błądw pseudonimie]; Zonik Z. Długi egzamin, W. 1985,s. 66, 81 [błędna informacja jakoby W. Muż byłwięźniem Auschwitz]; – Kret J. Ostatni krąg, Kr.1973, s. 6; Kret J. Spotkanie, „Widnokrąg” 1967,nr 11, s. 2; Spraw. Zarządu Oddziału, KomendyChorągwi Harcerek i Harcerzy za r. 1932, Kr.1933, s. 26, 33; toż za r. 1934, Kr. 1935, s. 25;– [nekrolog] „Dziennik Polski” 1959, nr 307z 29 grudnia, s. 5; – Arch. Wytwórni Surowici Szczepionek „Biomed” S.A. w Krakowie: tecz-ka personalna W. Muża.

Janusz Wojtycza

MUŻ WŁADYSŁAW

153

NNORWID-NEUGEBAUER Mieczy-

sław, pierw. Neugebauer, pseud. SzczęsnyNorwid, Szczęsny Mieczysław (1888––1954), inżynier, działacz niepodległościo-wy, współorganizator skautingu w Galicji,drużynowy IV Lwowskiej Drużyny Skau-towej, oficer Legionów Polskich, generałdywizji WP.

Urodził się 5 II 1884 r. w Rzejowicach,pow. Radomsko w rodzinie Józefa (dyrek-tora administracyjnego fabryki włókien-niczej w Łodzi) i Anzelmy z Szalayów. Dogimnazjum uczęszczał w Łodzi, zaś maturęuzyskał w 1906 r. w gimnazjum klasycz-nym gen. Pawła Chrzanowskiego (dziś Li-ceum Ogólnokształcące im. Jana Zamoy-skiego) w Warszawie. W tymże roku odbył3-miesięczne przeszkolenie w 1. batalio-nie saperów w Petersburgu. W l. 1907––1911 studiował na Wydz. Mechaniki Po-litechniki Lwowskiej, uzyskując tytuł in-żyniera. Od 1907 r. należał do ZwiązkuMłodzieży Polskiej „Zet”, a w 1909 r. byłwspółorganizatorem „Zarzewia”. Był in-spiratorem tworzenia Drużyn MłodzieżySokolej i komendantem uczniowskich od-działów ćwiczebnych. Oddziaływał na two-rzący się w Galicji ruch skautowy. To wła-śnie on polecił Andrzejowi Małkowskiemuprzetłumaczenie na język polski książkigen. Roberta Baden-Powella Scouting forBoys. Był zwolennikiem nie tylko prowa-dzenia wśród młodzieży pracy ideowo-wy-chowawczej, ale także rozwijania kulturyfizycznej. W l. 1910–1911 był założycielemi naczelnym komendantem konspiracyjnejorganizacji Armia Polska. Był instrukto-rem i wykładowcą pierwszego kursu dlainstruktorów skautowych (marzec 1911),a następnie do 1912 r. drużynowym IV Dru-żyny Skautowej im. Ludwika Mierosław-skiego we Lwowie. Kolportował do Króle-

stwa książkę Skauting jako system wycho-wania młodzieży, a w Łodzi zorganizowałtajną drużynę skautów. Wspólnie z A. Mał-kowskim prowadził zorganizowany przez„Zarzewie” kurs skautowy w Brzuchowi-cach k. Lwowa. Od 1911 r. był zastępcą ko-mendanta, a od roku następnego komen-dantem Polskich Drużyn Strzeleckich(PDS) we Lwowie. W sierpniu 1914 r. objąłfunkcję szefa krakowskiej ekspozytury Ko-mendy Naczelnej PDS oraz zastępcy ko-mendanta naczelnego PDS.

Od sierpnia 1914 do lipca 1917 r. służyłw Legionach Polskich jako dowódca 2. kom-panii kadrowej, następnie dowódca II i V ba-talionu I Brygady, później dowódca batalio-nu w 2. pp i od października 1916 r. dowód-ca 6. pp oraz czasowo dowódca III Brygady.W tym czasie został mianowany kapitanem(24 IX 1914), majorem (6 XI 1914) i podpuł-kownikiem (2 XII 1916). Był dwukrotnieranny: w 1914 r. pod Opatowcem i w 1915 r.pod Rokitną. Po kryzysie przysięgowymzostał internowany w Lublinie. Od paź-dziernika 1917 do października 1918 r.działał w Polskiej Organizacji Wojskowej(POW) w Kielcach, a od października dolistopada 1918 r. w Komisji WojskowejRady Regencyjnej. Mianowany pułkowni-kiem (1 XI 1918) dowodził z ramieniaPOW obszarem okupacji austriackiej; jesz-cze w tym samym miesiącu objął dowódz-two Grupy Wołyńskiej, a od grudnia 1918do sierpnia 1919 r. pełnił funkcję szefasztabu Dowództwa Okręgu Generalnego(DOG) Kielce i do listopada 1919 r. analo-giczną funkcję w Dowództwie Okręgu Ge-neralnego Poznań. Od listopada 1919 domaja 1920 r. był kwatermistrzem FrontuLitewsko-Białoruskiego i 4. Armii. 1 IV1920 r. został mianowany generałem bry-gady. Od maja do lipca 1920 r. był zastępcądowódcy Etapów na Ukrainie, następniedo grudnia 1920 r. zastępcą szefa SztabuGeneralnego i Generalnego Kwatermi-strza oraz szefem Ekspozytury Min. SprawWojskowych ds. demobilizacji. Od grudnia1920 do września 1921 r. był szefem Od-

NORWID-NEUGEBAUER MIECZYSŁAW

154

działu IV Sztabu Min. Spraw Wojskowych,a od września 1921 do grudnia 1923 r. do-wódcą 23. Dywizji Piechoty. Z kolei dowrześnia 1925 r. pełnił funkcję szefa De-partamentu Intendentury Min. Spraw Woj-skowych. Z dniem 15 VIII 1924 r. zostaławansowany do stopnia generała dywizji.Od września do grudnia 1925 r. uczestni-czył w kursach we Francji i Centrum Wy-ższych Studiów Wojskowych. Od grudnia1925 do sierpnia 1926 r. był I zastępcą sze-fa Administracji Armii, a następnie dogrudnia 1930 r. – Inspektorem Armii Lwów.Od 7 XII 1930 do 30 III 1932 r. wykony-wał obowiązki ministra robót publicznych.Od kwietnia 1932 do grudnia 1935 r. byłponownie Inspektorem Armii w Toruniui z kolei do września 1939 r. InspektoremArmii w Warszawie. Od 3 IX 1939 do 9 I1940 r. pełnił funkcję szefa Polskiej MisjiWojskowej w Wielkiej Brytanii. Od stycz-nia do listopada 1940 r. pozostawał bezprzydziału w dyspozycji Naczelnego Wo-dza. Od listopada 1940 r. był szefem BiuraAdministracji Funduszu Obrony Narodo-wej i darów, a następnie od marca do paź-dziernika 1942 r. zastępcą wiceministraSpraw Wojskowych, później – aż do r. 1947 –szefem administracji Polskich Sił Zbrojnychna Zachodzie. Po demobilizacji w 1947 r.osiadł w Kanadzie. Był autorem pierwsze-go polskiego źródłowego opracowania histo-rii wojny obronnej Polski w 1939 r. pt. Kam-pania wrześniowa 1939 w Polsce (L. 1941),opublikował także wspomnienia z czasówlegionowych zatytułowane Decyzja Ko-mendanta w sierpniu 1914 r. (L. 1945).

Zmarł 18 X 1954 r. w Toronto, zostałpochowany na cmentarzu Pine Hills.

Był odznaczony Krzyżem SrebrnymVirtuti Militari, Krzyżem Wielkim i Krzy-żem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Po-lonia Restituta, Krzyżem Niepodległości,Krzyżem Walecznych (czterokrotnie), Zło-tym Krzyżem Zasługi, Orderem Legii Ho-norowej IV klasy, Wielką Wstęgą KoronyRumunii oraz Honorowym Krzyżem Har-cerzy z Czasów Walk o Niepodległość.

W 1918 r. zawarł związek małżeńskiz Wandą Bilewską z Leskiewiczów (1887––1957). Nie miał dzieci.

– Krwawicz M. Norwid-Neugebauer Mieczy-sław, w: PSB, t. 23, z. 1, Wr. 1978, s. 202–207;Norwid Neugebauer Mieczysław, w: Kryska-Kar-ski T., Żurakowski S. Generałowie Polski nie-podległej, W. 1991, s. 51; Pankowicz, WojtyczaInformator; – Błażejewski Z dziejów; KamińskiA. Andrzej Małkowski, W. 1979, s. 26–28; Milew-ska W., Nowak J. T., Zientara M. Legiony Pol-skie 1914–1918, Kr. 1998.

Małgorzata Jarosińska

NOWAKOWSKI Stanisław Włodzi-mierz (1899–1985), nauczyciel geografii,harcmistrz, komendant RzeszowskiejChorągwi Harcerzy (1944–1947), Prze-wodniczący ZHP (1945).

Urodził się 27 IX 1899 r. w Jaworowiew rodzinie Stanisława Augusta (1874–1923,lekarza weterynarii) i Heleny z Żegiestow-skich (1875–1956). Miał trzech młodszychbraci: Bronisława (1901–1963, motorni-czego we Lwowie), Zbigniewa (1903–1946,kapitana artylerii, uczestnika kampaniiwrześniowej, jeńca Woldenbergu, kawaleraVirtuti Militari) i Adama (1909–1973, robot-nika). W 1910 r. ukończył naukę w cztero-klasowej szkole w Tłumaczu i wstąpił doPryw. Gimnazjum Realnego w Borszczo-wie. Drugą klasę ukończył w V Gimnazjumwe Lwowie, a następnie aż do maturyuczęszczał do VIII Gimnazjum Realnegowe Lwowie. W maju 1915 r. wstąpił do taj-nego zastępu „Orłów”, a w grudniu 1915 r.został przyjęty do I Lwowskiej DrużynySkautowej im. T. Kościuszki. 1 V 1916 r.złożył przyrzeczenie harcerskie. Był człon-kiem komendy tej drużyny i posiadał sto-pień ćwika. Równocześnie był prezesemgimnazjalnego koła przyrodników orazkierownikiem działu mineralogii i petro-grafii szkolnej pracowni przyrodniczej.Należał też do szkolnego koła historycz-nego i chóru. Jeszcze w maju 1916 r. prze-

NORWID-NEUGEBAUER MIECZYSŁAW – NOWAKOWSKI STANISŁAW

155

niósł się do IV Lwowskiej Drużyny Skau-towej im. Dionizego Czachowskiego, gdziepełnił funkcje zastępowego i przyboczne-go. W marcu 1917 r. został wcielony do ar-mii austriackiej i po przeszkoleniu w szkoleoficerskiej w Tropau trafił na front włoski.W czasie urlopu szkolnego zdał w 1918 r.maturę. Z początkiem listopada 1918 r.odbył wyczerpujący marsz ewakuacyjnyz frontu francuskiego w Wogezach do Lwo-wa, gdzie natychmiast wstąpił do WP. Peł-nił służbę we Lwowie w batalionie na stacjizbornej jeńców ukraińskich. Ukończyłkurs polskiej rachunkowości wojskowejprzy Intendenturze KwatermistrzostwaDowództwa Frontu Galicyjskiego (sier-pień – wrzesień 1919).

Od grudnia 1919 r. studiował na Wydz.Budowy Maszyn Politechniki Lwowskiej.Powrócił do pracy harcerskiej, pełniącfunkcję przybocznego I Drużyny Lwow-skiej. W marcu 1919 r. otrzymał pierwszystopień instruktorski – przodownika i zo-stał mianowany drużynowym III Druży-ny Lwowskiej. W rok później znalazł sięna pierwszej liście nominacyjnej podharc-mistrzów.

W wojnie 1920 r. dowodził 1. kompanią240. ochotniczego pp, w którym służyłowielu harcerzy. 15 VIII 1920 r. został ran-ny w bitwie pod Suchorzycami. W tym cza-sie otrzymał awans na podporucznika. Pozawarciu rozejmu otrzymał bezterminowyurlop dla kontynuacji przerwanych stu-diów. Przeniósł się na UJK, gdzie zgodnieze swoimi wcześniejszymi zainteresowa-niami studiował geologię, petrografię i geo-grafię. Od czerwca 1922 do września 1923 r.był równocześnie asystentem w ZakładzieGeologicznym UJK. Uczestniczył w orga-nizacji uniwersyteckiej pracowni geolo-gicznej, w pracach Polskiego Tow. Przyrod-ników im. M. Kopernika we Lwowie i KołaGeograficznego, był także współpracowni-kiem administracji „Kosmosu”. Kontynu-ował przy tym pracę w harcerstwie, kieru-jąc obok XXI Drużyny Lwowskiej równieżObwodem III Hufca Lwowskiego (1920–

–1921) i będąc członkiem Komendy Cho-rągwi Lwowskiej (1921–1923). W czasie wa-kacji 1921 r. był oboźnym Zlotu HarcerstwaLwowskiego, zorganizowanego z okazji10-lecia utworzenia pierwszych drużynskautowych we Lwowie. W tym i następ-nym roku był członkiem komendy kursu in-struktorskiego w Spasie k. Starego Sambo-ra. Był również (krótko) komendantemmiejscowym we Lwowie. W 1922 r. zor-ganizował obóz wędrowny swojej drużynyprzez Bieszczady Wschodnie od Gorganpo Worochtę; był to jeden z pierwszychtego typu obozów. W kolejnym roku byłczłonkiem kadry kursu instruktorskiegooraz uczestniczył w obozie III Hufca Lwow-skiego w Lasach Janowskich k. Żołkwi.

Po ukończeniu studiów w 1924 r. zostałmianowany nauczycielem Państw. Gimna-zjum im. M. Kopernika w Krośnie. Był tamrównież hufcowym (lipiec 1923 – sierpień1926), prowadził obozy wędrowne m.in. poJurze Krakowsko-Częstochowskiej i Be-skidzie Niskim, uczestniczył wraz z dru-żyną w I Zlocie Narodowym Harcerzy naSiekierkach (1924) oraz jako instruktorw kursie instruktorskim Lwowskiej Cho-rągwi Męskiej w Podsobniu k. Leska (sier-pień 1926). Kierował także hufcem przysp.wojsk.

W 1926 r. został przeniesiony na stano-wisko nauczyciela etatowego w Państw.Gimnazjum im. J. Słowackiego w Czortko-wie i tam również objął funkcję hufcowego(wrzesień 1926 – grudzień 1935). W li-stopadzie 1927 r. otrzymał uprawnienia na-uczyciela szkół średnich w zakresie geogra-fii z geologią jako przedmiotu głównegooraz chemii z mineralogią jako przedmio-tu dodatkowego. W tym samym czasie pozmianie systemu stopni instruktorskichzostał harcmistrzem. W grudniu 1930 r.mianowano go kierownikiem 7-klasowejPublicznej Szkoły Powszechnej im. KrólaJana III Sobieskiego w Czortkowie. Jakohufcowy przyczynił się do ożywienia dzia-łalności harcerskiej w Czortkowie, m.in.organizował i prowadził w formie obozu

NOWAKOWSKI STANISŁAW

156

letnie kursy zastępowych (1930, 1931,1934). Kursy te odbywały się m.in. w Czer-wonogrodzie, Rafajłowej, Delatynie i nadjez. Dryświaty. W czasie JubileuszowegoZlotu Harcerstwa Polskiego w 1935 r. w Spa-le był komendantem VII sektora obozukresowych drużyn harcerzy. W tymże rokuprowadził 6-dniowy spływ kajakowy Dnie-strem. W grudniu 1935 r. został przeniesio-ny do Kołomyi na stanowisko inspektoraszkolnego. Niemal natychmiast przystąpiłdo organizacji Huculskiego Hufca Harce-rzy, którego hufcowym został mianowanyw marcu 1936 r. i funkcję tę pełnił do poł.września 1939 r. Jeszcze w lipcu 1939 r. byłkomendantem kursu zastępowych w Dżu-rowie, a w sierpniu instruktorem na kursieLwowskiej Chorągwi Harcerzy w Skolem.Po zajęciu wschodnich terenów Rzeczypo-spolitej przez wojska sowieckie (17 IX 1939)pozostał w Kołomyi. Był tam od październi-ka 1939 do czerwca 1941 r. nauczycielemw 10-letniej szkole średniej z polskim języ-kiem nauczania, zaś po wkroczeniu na tenteren Niemców – kierownikiem 7-klaso-wej „polsko-ukraińskiej szkoły ludowej”we wsi Święty Józef w gminie SłobódkaLeśna k. Kołomyi. W szkole zorganizowałtajne nauczanie dla dzieci i dorosłych w za-kresie siedmiu klas oraz dożywianie dzieci;w l. 1942–1944 był także członkiem Po-wiat. Komisji Tajnego Nauczania w Koło-myi, obejmującej swoim zasięgiem powia-ty: kołomyjski, horodeński i śniatyński.Wspólnie z polskimi mieszkańcami wsiutworzył oddział samoobrony, chroniącyludność przed licznymi napadami i repre-sjami ze strony popieranych przez Niem-ców nacjonalistów ukraińskich; zorganizo-wano wartownie i system alarmowy, a człon-kowie oddziału pełnili całodobową służbęz bronią. W czasie zbliżania się frontumieszkańcy wsi zostali zmuszeni do ewa-kuowania się.

W lecie 1944 r. Nowakowscy, korzysta-jąc z zaświadczenia wydanego przez lwow-ski komitet Rady Głównej Opiekuńczej,wyjechali do Lubli k. Frysztaka. Po przej-

ściu frontu wyruszyli pieszo do Dobrzecho-wa, stamtąd zaś Nowakowski wyjechałsam do Rzeszowa, dokąd po uzyskaniupracy i mieszkania sprowadził w listopadzietegoż roku rodzinę. W sierpniu 1944 r. zo-stał mianowany p.o. kierownika Wydz.Szkolnictwa Powszechnego Kuratorium,a następnie we wrześniu 1944 r. decyzjąResortu Oświaty Polskiego KomitetuWyzwolenia Narodowego (PKWN) został re-ferendarzem w Wydz. Szkół PowszechnychKuratorium Okręgu Szkolnego Rzeszow-skiego. Od stycznia 1945 r. był okręgowymwizytatorem szkół powszechnych, a potemnaczelnikiem Wydz. Ogólnego Kurato-rium i ponownie wizytatorem do sierpnia1959 r. Jesienią 1944 r. wraz z AntonimGromskim i Stanisławem Sokołowskimpodjął rozmowy z przebywającym w Rze-szowie pełnomocnikiem PKWN WitoldemKonopką na temat ujęcia w ramy organi-zacyjne samorzutnie powstających drużynharcerskich. W październiku Nowakowskizostał zaproszony do Lublina na rozmo-wę z kierownikiem Resortu Oświaty Sta-nisławem Skrzeszewskim, co pozwoliło nanawiązanie kontaktu z organizującą sięGłówną Kwaterą Harcerzy. 27 X 1944 r.objął funkcję komendanta RzeszowskiejChorągwi Harcerzy i ze szczupłym gronemwspółpracowników zajął się organizacjąchorągwi. 30 XII 1944 r. został mianowa-ny członkiem Tymczasowej NaczelnejRady Harcerskiej, a na pierwszym posie-dzeniu w Lublinie 10 I 1945 r. został wybra-ny Przewodniczącym ZHP. Przeniesienie sięsiedziby władz harcerskich do Warszawy,trudności komunikacyjne, obowiązki za-wodowe i harcerskie oraz rodzinne spowo-dowały rezygnację Nowakowskiego z tejfunkcji po niespełna półrocznym jej peł-nieniu. Być może zaważyły na tej decyzjirównież mające wówczas miejsce w kierow-nictwie ZHP rozgrywki i tarcia. Uwolnionyod obowiązków przewodniczącego oddał siępracy w chorągwi, zwracając szczególny na-cisk na szkolenie kadry. W sierpniu 1945 r.wyjechał jako komendant zgrupowania


157

rzeszowskich harcerzy do Świeradowa naDolnym Śląsku, gdzie wspólnie z Chorą-gwią Krakowską prowadzono szkoleniedrużynowych. W lipcu następnego roku kie-rował obozem drużyny kursowej w czasieII Centralnej Akcji Szkoleniowej, odbywa-jącej się nad Jez. Turawskim na Opolszczyź-nie. Prowadził kursy zastępowych i dru-żynowych (zimą 1945/1946 i 1946/1947 r.w Iwoniczu) oraz kurs podharcmistrzow-ski w Szymbarku (w sierpniu 1947). Poupływie trzyletniej kadencji władz w wy-niku nacisków przedstawiciela UrzęduBezpieczeństwa zrezygnował z ponowne-go kandydowania i w grudniu 1947 r. prze-kazał chorągiew swojemu następcy hm.Antoniemu Gromskiemu; stan Rzeszow-skiej Chorągwi Harcerzy wynosił wówczasok. 7 tys. członków zorganizowanych w 200drużynach harcerskich i 105 zuchowych,skupionych w 24 hufcach. Nowakowskipozostał w składzie Komendy Chorągwi,kierując Wydz. Drużyn Harcerskich. 1 VI1949 r. został zwolniony z czynnej służbyharcerskiej.

W 1951 r. uczestniczył jako przedsta-wiciel Wydz. Oświaty Prezydium Wojew.Rady Narodowej (WRN) w Rzeszowie w pra-cach ekipy Pełnomocnika Rządu związa-nych z przejmowaniem terenów w rejonieUstrzyk Dolnych. Do jego obowiązkównależało m.in. zabezpieczenie obiektówszkolnych i przygotowanie ich do rozpo-częcia na tych terenach nauki. Za ofiar-ność w tej akcji otrzymał podziękowanieMinistra Oświaty. W latach pięćdziesiątychuczestniczył w popularyzowaniu wiedzyjako prelegent Tow. Wiedzy Powszechnejoraz brał udział w pracach Polskiego Tow.Geograficznego, którego oddział w Rzeszo-wie zorganizował, a następnie był wielo-krotnie jego prezesem i wiceprezesem.Jako przewodnik Polskiego Tow. Tury-styczno-Krajoznawczego (PTTK) prowa-dził liczne wycieczki. Nie mogąc biernieobserwować mało skutecznych działańOrganizacji Harcerskiej Związku Młodzie-ży Polskiej, podjął współpracę z Wydz.

Szkolno-Harcerskim ZMP w Rzeszowie,uczestnicząc w zorganizowanym w Łodziprzez Min. Oświaty centralnym kursie dlapracowników WRN i ZMP odpowiedzial-nych za pracę harcerską, zaś po utworzeniuw 1956 r. Organizacji Harcerskiej PolskiLudowej (OHPL) został przewodniczącymRady Wojew. OHPL – organu doradczegoKomendy Wojew. Przewodniczył Zjazdo-wi Działaczy Harcerskich, obradującemuw dniach 8–10 XII 1956 r. w Łodzi, któryreaktywował ZHP. Na tym zjeździe zostałwybrany w skład Naczelnej Rady Harcer-skiej. W styczniu 1957 r. wszedł w składRady Chorągwi i objął funkcję kierowni-ka Wydz. Harcerskiego Komendy ChorągwiRzeszowskiej. Członkiem Komendy Chorą-gwi Rzeszowskiej był do r. 1965, a członkiemRady Chorągwi aż do 1975 r. Równocześniepełnił w harcerstwie inne funkcje, jak np.przewodniczącego Chorągwianej KomisjiDyscyplinarnej oraz uczestniczył w szko-leniu instruktorów. Jako jeden z pierw-szych instruktorów harcerskich otrzymałw październiku 1965 r. honorowy stopieńharcmistrza Polski Ludowej. Do sierpnia1959 r. pracował jako starszy wizytatorKuratorium Okręgu Szkolnego w Rzeszo-wie, a w roku szkolnym 1959/1960 zostałzastępcą dyrektora Studium Nauczyciel-skiego w Rzeszowie, gdzie pracował aż doprzejścia na emeryturę we wrześniu 1967 r.

Wypowiadał się na temat potrzebyopracowania dziejów Chorągwi Rzeszow-skiej, a w ostatnich latach życia zbierał i po-rządkował materiały historyczne dotyczą-ce tego zagadnienia, m.in. opracowującbiogramy wybitnych instruktorów z regio-nu. Od 1976 r. uczestniczył w spotkaniachśrodowiska byłych harcerzy I LwowskiejDrużyny Harcerzy, a w 1981 r. sam takiespotkanie w Rzeszowie zorganizował. Po-wołano wówczas Instruktorski Krąg by-łych Skautów i Harcerzy, skupiający człon-ków I Drużyny Lwowskiej i innych drużynz b. Małopolski Wschodniej. W 1984 r. wy-brano go na funkcję zastępcy przewodniczą-cego kręgu. Był sekretarzem rzeszowskiego


158

Zarządu Oddziału Polskiego Związku Chó-rów i Orkiestr oraz aktywnym członkiemZwiązku Nauczycielstwa Polskiego (ZNP)– przewodniczącym miejscowej SekcjiEmerytów ZNP. Był bibliofilem, kolekcjo-nował mapy, znaczki i pocztówki o tema-tyce krajoznawczej.

Zmarł 16 I 1985 r. w Rzeszowie. Jegopogrzeb na rzeszowskim cmentarzu Wil-kowyja zgromadził liczne grono harcerzywszystkich pokoleń, także spoza Rzeszowa.

W dniu 10 XI 1988 r. w Rzeszowie przyul. Naruszewicza 13, na budynku, w któ-rym mieszkał przez 36 lat, odsłonięto ta-blicę ku czci Nowakowskiego – uczestnikawalk o niepodległość Polski, pierwszego ko-mendanta Rzeszowskiej Chorągwi Harce-rzy (1944–1947), nauczyciela i geografa,patrioty i społecznika.

Nowakowski został odznaczony Orde-rem Sztandaru Pracy II klasy (1961), Me-dalem Komisji Edukacji Narodowej(1976), Złotym Krzyżem Zasługi (1946,1959), Srebrnym Krzyżem Zasługi (1936),Medalem 10-lecia Rzeczypospolitej (1928),Brązowym Medalem „Za długoletnią służ-bę” (1938), Złotym Krzyżem Harcerskie-go Odznaczenia Honorowego „Za Zasłu-gę” (1947), Złotym Krzyżem „Za Zasługidla ZHP” (1979), Honorową Odznaką „ZaZasługi dla ZHP” (1968), Złotą OdznakąZNP, Złotą Odznaką PTTK i wieloma in-nymi. Był członkiem honorowym Polskie-go Tow. Geograficznego (1981). W 1983 r.otrzymał tytuł Instruktora-Seniora ZHP.

W 1927 r. zawarł związek małżeński z Ja-niną Nowakowską (ur. 1903, nauczycielką).Miał z nią pięcioro dzieci: Jerzego (ur. 1928),Zofię (ur. 1930, nauczycielkę i bibliotekar-kę, harcmistrzynię), Krystynę (ur. 1934,zamężną Chlebowicz), Irenę (ur. 1936, za-mężną Siudak) i Barbarę (ur. 1939, za-mężną Mazur).

– Błażejewski Bibliografia 1911–1960; Materia-ły do HSB, „Harc.” 1995, nr 6, s. 104; – Bere-zowski S. Stanisław Nowakowski (1899–1985),„Czasopismo Geograficzne” 1985, nr 3/4, s. 448–

–450; Daraż Z. Z dziejów Rzeszowskiej Chorą-gwi ZHP, Rzeszów 1981; Fersten A. Pasje Dru-ha Stanisława, „Motywy” 1985, nr 11, s. 11;Grzebyk K. Druh Stanisław Nowakowski1899–1985, Kr. 1988; tenże Stanisław Nowakow-ski (1899–1985), „Harc.” 1989, nr 3, s. 24–30;Leonhard Kalendarium; Sikorski Harcerskieodznaki, s. 126; – Krajowy Zjazd DziałaczyHarcerskich w Łodzi. Uchwały, referat, głosyw dyskusji, W. 1957, s. 104; Okólnik Naczel-nictwa ZHP z 15 XII 1920 r., „Harc.” 1988, nr 8,s. 27; Nowakowski S. Całe życie na szlaku har-cerskiej przygody... Wspomnienia, „Profile” 1973,nr 6, s. 16–17; Łokajowa H. Byłem i jestem har-cerzem. Ludzie 40-lecia, „Nowiny” 1984, nr 286z 1/2 grudnia, s. 3; Świerczewska K. Humanoriaczyli rzecz człowiecza. Ludzie 30-lecia, „Nowiny”1979, nr 163 z 23 lipca, s. 5; – dok. w posiadaniuautora: Nowakowska Z. Stanisław Nowakowski– harcerz Rzeczypospolitej, harcmistrz, Instruk-tor-Senior ZHP. Przebieg służby harcerskiej; tażŻyciorys Stanisława Nowakowskiego [opraco-wanie bez tytułu]; – inf. córki Zofii Nowakow-skiej z Rzeszowa.

Janusz Wojtycza

OOKOŃ Stanisław, pseud. Sumak, Sta-

nisław Okulicz (1918–1942), podharcmistrz,komendant Krakowskiej Chorągwi SzarychSzeregów „Ul Smok” (1941–1942).

Urodził się 9 IX 1918 r. w Krakowie w ro-dzinie Wojciecha (1881–1951, urzędnika)i Marii z Rajców (1881–1951). Miał brataKazimierza (oficera zawodowego, obrońcęLwowa w r. 1939, zam. w Warszawie) i czte-ry siostry: Józefę (1908–1992, zamężnąSobolewską), Antoninę (1910–1981, uczest-niczkę konspiracji, współpracowniczkę re-dakcji „Przeglądu Polskiego”, zamężnąSeifert, urzędniczkę), Zofię (1913–1992,zamężną Grabowską, zam. w Myślenicach)i Marię (1921–1994, żołnierza AK, pseud.

NOWAKOWSKI STANISŁAW – OKOŃ STANISŁAW

159

Basia, zamężną 1. voto Sobolewska, 2. votoWójcik). Uczęszczał do Szkoły Powszech-nej nr 24 im. T. Kościuszki, a następnieukończył V Gimnazjum im. J. Kocha-nowskiego w Krakowie. W październiku1929 r. wstąpił do 5. Krakowskiej Druży-ny Harcerzy im. Ks. Ignacego Skorupki,od r. 1932/1933 był zastępowym, brał udziałw obozach harcerskich. W l. 1935–1937 byłprzybocznym, zastępując często drużyno-wego, a na obozach (1936, 1937) pełniłfunkcję gospodarza. W 1936 r. otrzymał naobozie harcerskim „imię totemowe” Su-mak Śmiały, które w przyszłości stało sięjego pseudonimem konspiracyjnym. Pomaturze podjął pracę zarobkową. W 1938 r.był opiekunem obozu drużyny w Wołkow-cach nad Dniestrem. W kwietniu tegożroku został przybocznym i referentem go-spodarczo-skarbowym w komendzie hufca,a w październiku, będąc już podharcmi-strzem – komendantem IV Hufca Harce-rzy w Krakowie. Planował podjęcie studióww Akademii Sztuk Pięknych, jednak reali-zację tych planów uniemożliwiła wojna.

Do Szarych Szeregów wstąpił już w li-stopadzie 1939 r. Początkowo używał swo-jego nazwiska, później – zagrożony – zacząłposługiwać się fałszywymi dokumentamina nazwisko Stanisław Okulicz. Od grud-nia tegoż roku z ramienia komendy cho-rągwi sprawował opiekę nad zespołemprasowym, zaś w sierpniu 1940 r. zostałłącznikiem Krakowskiej Chorągwi SzarychSzeregów, utrzymując kontakt z GłównąKwaterą w Warszawie. Ułatwiało mu to za-danie zatrudnienie w charakterze komiwo-jażera, co dawało pretekst do częstych pod-róży. Współpracował z redakcjami prasykonspiracyjnej, był jej kolporterem.Aresztowany w 1940 r. na Rynku Krakow-skim z teczką pełną nielegalnej prasy, zjadłwszystkie pisma w ciągu nocy i z brakudowodów został zwolniony. Należał do bli-skich współpracowników komendantaKrakowskiej Chorągwi Szarych SzeregówSeweryna Udzieli i brał udział w odpra-wach komendy chorągwi. 24 IV 1941 r. był

obecny przy jego aresztowaniu w biurachPCK przy ul. Studenckiej – miejscu pracyUdzieli. Zaalarmował wszystkich zagrożo-nych i sam zmienił mieszkanie. Po prze-rwie spowodowanej aresztowaniami w dniu7 V 1941 r. Okoń objął obowiązki komen-danta Chorągwi Szarych Szeregów „UlSmok”. Zorganizował na nowo komendęchorągwi i odbudował zerwane kontaktyze środowiskami Szarych Szeregów w Boch-ni, Tarnowie, Mościcach, Nowym Sączu,Krzeszowicach i Zakopanem. Już w lipcu1941 r. wznowił działalność redakcji „Prze-glądu Polskiego”. Okres jego komendan-tury charakteryzuje nasilenie akcji propa-gandowych, tzw. małego sabotażu i akcji„N” oraz rozwój szkolenia wojskowegostarszych harcerzy; z początkiem 1942 r.uruchomiono kurs podoficerski, a następ-nie podchorążacki. Z inicjatywy Okonia odstycznia 1942 r. zaczął ukazywać się doda-tek do „Przeglądu Polskiego” – „Przegląd Pol-ski Młodych”, gdzie zamieszczono m.in.tekst przysięgi i fragmenty regulaminówSzarych Szeregów. Okoń utrzymywał stałykontakt z Główną Kwaterą w Warszawie;chorągiew była kilkakrotnie wizytowanaw tym czasie przez naczelnika SzarychSzeregów Floriana Marciniaka, do Krako-wa przywożono znaczne ilości prasy i wy-dawnictw. Punktem kontaktowym dlałączników z Warszawy było mieszkanieOkonia. Prawdopodobnie duży ruch w tymmieszkaniu (obserwowanym przez za-mieszkałego w sąsiedztwie konfidenta) orazczęste wyjazdy i kontakty Okonia z wielo-ma ludźmi spowodowały zainteresowaniejego osobą ze strony gestapo. Kiedy w nocyz 4 na 5 III 1942 r. powrócił z podróży doWarszawy, w mieszkaniu przy ul. Łobzow-skiej nocowały już inne osoby i wobec tego,pozostawiwszy walizkę z przywiezionymimateriałami, udał się na nocleg do mieszka-nia przy ul. Garncarskiej 6. Tam go aresz-towano. Właścicielki lokalu wyrzucono naulicę, nie bacząc na podeszły wiek i in-walidztwo jednej z nich. Okoń był przesłu-chiwany przy ul. Pomorskiej 2 i przebywał

OKOŃ STANISŁAW

160

w więzieniu przy ul. Montelupich. W czasietrwającego pięć miesięcy śledztwa nikogonie wydał i na nim zakończyły się aresz-towania w organizacji. Próby nawiązaniakontaktu z uwięzionym nie powiodły się.3 VIII 1942 r. pod nazwiskiem Okulicz –co dowodzi, że Niemcy nie zidentyfikowaligo (równocześnie był nadal poszukiwanyprzez gestapo pod własnym nazwiskiem)– z wyrokiem śmierci za uczestnictwo w taj-nej organizacji wojskowej został wysłanydo obozu koncentracyjnego Auschwitz.Przebywał w bloku XI.

Prawdopodobnie został rozstrzelany ok.15 IX 1942 r. W dniu 19 IV 1986 r. podczaspoświęconego Szarym Szeregom V Zlotu„Szary Trop” na budynku przy ul. Garn-carskiej 6, gdzie nastąpiło aresztowanie,odsłonięto tablicę upamiętniającą to wy-darzenie. W 1979 r. Szczep 5. KrakowskichDrużyn Harcerskich „Wichry” z Hufca ZHPKraków-Krowodrza wybrał S. Okonia naswojego patrona.

– Księgi zgonów z Auschwitz, Műnchen 1995,s. 880; Materiały do HSB, „Harc.” 1995, nr 6,s. 105; – Epitafium dla czterdziestu. Pięćdziesią-ta rocznica egzekucji przy ul. Botanicznej w Kra-kowie, Kr. 1994, s. 10, 17; Gaczorek A., HausnerW. Dzieje 5. Krakowskiej Drużyny Harcerzy 1911––1986, Kr. 1989; Gaweł Harcerska sztafeta po-koleń, s. 26; tenże Pełnili służbę, s. 94–97; ten-że Pokłon tym, którzy tworzyli, s. 166; HausnerW. Stanisław Okoń, „HR” 1990, nr 5, s. 13–16;tenże „Sumak Śmiały”, „Motywy” 1986, nr 21,s. 11; Jabrzemski Harcerze; Kurowska Szare Sze-regi, s. 59–89; Leonhard Kalendarium; Mate-riały do historii 5. Krakowskiej Drużyny Harcer-skiej 1911–1982. Wydawnictwo z okazji 70-leciadrużyny, Kr. 1983, s. 9, 11; Porębski S. Gawędyo instruktorach (wybór), Kr. 2000, s. 99–102; ten-że Krakowskie Szare Szeregi, w: Szare Szeregi,s. 141–163; Skrobecki C. Podgórski pluton dy-wersyjny „Alicja” Szarych Szeregów w Krakowie,[Kr. 1983], s. 2; Szare Szeregi t. 1 i 3; – Pamięcikomendanta Szarych Szeregów w Krakowie,„Echo Krakowa” 1986, nr 77 z 21 kwietnia, s. 2;– inf. siostrzenicy Małgorzaty Seifert i WojciechaHausnera.

Janusz Wojtycza

ORŁOWICZÓWNA Jadwiga (1905––1945), historyk sztuki, harcmistrzyni, ko-mendantka Krakowskiej Chorągwi Harce-rek (1931–1934), kierowniczka służby sa-nitarnej Komendy Pogotowia Harcerek(1943–1944).

Urodziła się 5 VI 1905 r. w Czortkowiew rodzinie Juliusza (inżyniera kolejnic-twa) i Emilii. Jej brat Tadeusz (w 1934 r.ukończył Akademię Sztuk Pięknych, póź-niej był scenografem teatralnym, jako ofi-cer artylerii konnej trafił do oflagu, zmarłna emigracji w Wielkiej Brytanii w latachsiedemdziesiątych.

Prawdopodobnie w 1916 r. Orłowiczów-na wstąpiła do I Drużyny Skautek im. Emi-lii Plater. Ok. 1920 r. wraz z rodziną prze-niosła się do Krakowa. Uczyła się w Państw.Gimnazjum Żeńskim. Była zastępową, a od1924 r. przyboczną w II Krakowskiej Dru-żynie Skautek. W 1923 r. uzyskała matu-rę i po zdanym z wyróżnieniem egzaminiewstępnym rozpoczęła studia medyczne.Pod koniec roku poważnie zachorowała.Dopiero kuracja za granicą dała rezulta-ty. Do kraju wróciła w r. 1925, ale ze stu-diów medycznych musiała zrezygnować.Wybrała historię sztuki. Po ukończeniustudiów pracowała do wybuchu wojny jakokonserwator zabytków.

Zaraz po powrocie z zagranicznej ku-racji Orłowiczówna włączyła się w działal-ność harcerską. W 1925 r. otrzymałapierwszy stopień instruktorski – przodow-niczki. Należała w tym czasie do starszo-harcerskiej gromady „Świstaków” wcho-dzącej w skład Akademickiego KlubuHarcerskiego; środowisko to grupowałowybitne indywidualności i nadawało tonżyciu harcerskiemu Krakowa. W 1926 r.Orłowiczówna znajdowała się na liścieczynnych instruktorek, była również w skła-dzie kadry kursów instruktorskich zorga-nizowanych pod namiotami przez Komen-dę Chorągwi w Waksmundzie k. NowegoTargu. W następnym roku objęła funkcjękomendantki Hufca Żeńskiego w Krako-wie, a 27 X 1927 r. rozkazem Naczelnictwa

OKOŃ STANISŁAW – ORŁOWICZÓWNA JADWIGA

161

ZHP została mianowana podharcmistrzy-nią. Wkrótce została harcmistrzynią (napodstawie decyzji Naczelnictwa o uznaniuharcmistrzami wszystkich podharcmi-strzów). Na II Ogólnopolskim Zlocie Har-cerek w Rybienku w 1928 r. była komen-dantką drużyn krakowskich. Komen-dantką hufca pozostała do 1930 r. Byłarównież przyboczną komendantki chorą-gwi, hm. Felicji Kasprzykówny. Prowadziłazorganizowany w 1930 r. obóz samarytań-ski chorągwi. Kierowała działalnością sa-marytańską, która była szczególną cechąKrakowskiej Chorągwi Harcerek, a póź-niej stała się jej specjalnością w ramachPogotowia Harcerek. W 1931 r. objęłafunkcję komendantki Krakowskiej Chorą-gwi Harcerek. Okres jej komendanturycharakteryzował silny rozwój liczebnychorągwi, obok tego pogłębiono i rozsze-rzono w tym czasie zasięg pracy wychowaw-czej. Orłowiczówna prowadziła szereg obo-zów i kursów, m.in. kurs drużynowych naBuczu w (1931), obóz drużynowych w So-potni Wielkiej (1932 ), zimowiska o charak-terze narciarskim w Klimkówce (1930/1931)i Milówce (1931/1932), obóz wiosenny w Ko-ścielisku i obóz zimowy w Soli (1932/1933).Wizytowała także obozy hufców i drużyn.W czasie kursu instruktorskiego na Bu-czu w 1931 r. otrzymała miano puszczań-skie Słoneczne Serce, które w opinii wie-lu osób doskonale ją charakteryzowało. Poprzekazaniu w 1934 r. funkcji komendantkipozostała nadal w Zarządzie Oddziału i ko-mendzie chorągwi. W tymże roku kierowa-ła instruktorską wyprawą do obozu star-szyzny skautów bułgarskich w Warnie.Weszła w skład Wydz. Kształcenia Star-szyzny Głównej Kwatery Harcerek i pra-cowała okresowo jako instruktorka Szko-ły Instruktorskiej Harcerstwa Żeńskiegona Buczu. Brała też udział w organizowa-niu sanatorium dla dzieci chorych na gruź-licę w Istebnej. Komisja, w skład którejwchodziła, zwiedziła wiele sanatoriów weFrancji, Szwajcarii i Austrii. Na przełomiel. 1934/1935 Orłowiczówna prowadziła zi-

mowisko szkoleniowe dla drużynowychstarszych dziewcząt w Witowie. Na XIIIKonferencji Programowej InstruktorekZHP na Buczu w styczniu 1936 r. przed-stawiła projekt próby dla instruktorek spe-cjalności. W sierpniu następnego roku pro-wadziła wspólną wyprawę krakowskich in-struktorek i skautek francuskich w Alpy,z udziałem w międzyn. obozie w Chamo-nix i wycieczką do Genewy. W l. 1938–1939była członkinią Komendy KrakowskiejChorągwi Harcerek, wchodziła w skład ze-społu referentek kształcenia starszyzny i ko-misji prób instruktorskich.

W chwili wybuchu wojny miała swój po-sterunek sanitarny na krakowskim Dwor-cu Kolejowym. Organizowała także przytuł-ki, dziecińce oraz kuchnię i dom noclegowyw lokalu Komendy Chorągwi przy ul. Ślą-skiej. Następnie włączyła się z grupą oko-ło 30 instruktorek i starszych harcerek dopracy w Radzie Głównej Opiekuńczej.Harcerki dostały m.in. polecenie przygo-towania lokum i zaopiekowania się trans-portem wysiedlonych z Poznania, Wielko-polski i Łodzi. Zagrożona aresztowaniemprzez gestapo Orłowiczówna wyjechała doWarszawy i objęła kierownictwo zakładudla dzieci w Józefowie k. Warszawy; za-kład ten podlegał Sekcji Opieki nad Ro-dzinami Wojskowych i miał charakter sana-torium przeciwgruźliczego dla ok. 30 dzieciw wieku od 3 do 10 lat. Zmieniła podupa-dający zakład we wzorową pod każdymwzględem placówkę. Dała w nim schronie-nie dzieciom żydowskim. Na wiosnę 1944 r.(po dwukrotnym napadzie i ograbieniu goz żywności) zakład został zlikwidowany.W czasie okupacji Orłowiczówna brała rów-nież udział w pracach dotyczących tzw. ziempostulowanych, tj. Warmii, Mazur i Opolsz-czyzny. Od 1943 r. kierowała działem sani-tarnym Pogotowia Harcerek, zajmowałasię również powielaniem i przekazywa-niem rozkazów komendantki Pogotowia.W Powstaniu Warszawskim podjęła pracęw szpitalu. Przydzielono jej prowadzenieewidencji zmarłych (opieka nad grobami,

ORŁOWICZÓWNA JADWIGA

162

porządkowanie dokumentów, organizowa-nie pogrzebów). W wolnych chwilach pra-cowała jako pielęgniarka.

Kiedy szpital zajęli Niemcy, dzięki dwu-krotnej interwencji lekarza niemieckiegoplacówka uniknęła losu innych szpitali,gdzie wymordowano personel i chorych.W tym czasie Orłowiczówna pielęgnowa-ła w miarę możliwości chorych, chodziłapod eskortą na Pole Mokotowskie po wa-rzywa, stanowiące jedyne pożywienie dlaosób zamkniętych w szpitalu. W pierw-szych dniach października 1944 r. szpitalewakuowano – najpierw do Włoch podWarszawą, a stamtąd do Krakowa. Wyje-chała wraz z nim.

Już w czasie powstania ujawniły się u Or-łowiczówny symptomy choroby nowotworo-wej. Po pierwszej operacji w grudniu 1944 r.podjęła pracę w zakładzie dla sierot w Ko-chanowie k. Krakowa. W czerwcu 1945 r.przeszła drugą operację, a następnie na-świetlania, na które musiała być już do-wożona. Umierała z pełną świadomością,nie skarżyła się nigdy.

Zmarła 10 X 1945 r. Została pochowa-na na cmentarzu Rakowickim.

Pamięć o niej jest nadal żywa, główniew środowisku harcerek, a drużyny, takżepozakrakowskie, do dziś noszą jej imię.


– Jarzembowski, Kuprianowicz Materiały,„Harc.” 1997, nr 4/5, s. 65; Materiały do HSB,„Harc.” 1995, nr 6, s. 107; – Błażejewski Z dzie-jów; Falkowska J. XIII Konferencja Programo-wa Instruktorek na Buczu, „Skrzydła” 1936, nr 2,s. 3–7, za: Harcerki o swojej służbie. Problemypracy starszych dziewcząt na łamach „Skrzy-deł”, wyb. i oprac. M. Miszczuk, W. 1982, s. 57––73; Harcerki 1911–1939; Harcerki 1939–1945;Mileska M. I. Materiały do historii krakowskie-go harcerstwa żeńskiego w l. 1911–1939, 2 t.,Kr. 2003–2004; Ryblewska K. Harcerstwo naterenie m. Krakowa w l. 1918–1939, praca ma-gist. napisana pod kier. prof. dr hab. A. Pilcha,UJ, 1988; Zűrn-Zahorski Z. Pogotowie Harce-rek i Pogotowie Harcerzy we wrześniu 1939 r.,Kr. 1999; – Harcerki 1939–1945. Relacje – pa-miętniki; Spraw. Zarządu Oddziału, Komen-

dy Chorągwi Harcerek i Harcerzy za r. 1932,Kr. 1933; toż za 1933, Kr. 1934; Mirecki W.Wspomnienie o Tadeuszu Orłowiczu, „Życie Li-terackie” 1977, nr 36, s. 6; Orłowiczowa J. Z życiaŻeńskiego Hufca Harc. w Krakowie, „Na tro-pie” 1930, nr 3, s. 13 [błąd – powinno być Orło-wiczówna]; Rozkaz Naczelniczki Harcerek L. 7z dn. 8 maja 1939 r., „Skrzydła” 1939, nr 8, s. 146;– AAN: zesp. ZHP (76/II), t. 803; Inst. HistoriiPAN, Zakład Historii Polski w II wojnie świa-towej: Giżycka I. Jagusia Orłówiczówna, relacja;– dok. w posiadaniu autora: Sikorska-Tepicht P.Jadwiga Orłowiczówna, 6 VI1905 – 10 X 1945,mps.

Janusz Wojtycza

PPAWEŁEK Alojzy, pseud. i krypt. Lo-

lek, Żywiec, L. Żywiec, Druh, A. P., P, P-k,(1893–1930), harcmistrz (?), doktor medy-cyny, oficer WP, sekretarz NaczelnictwaHarcerstwa w Państwie Rosyjskim (1918).

Urodził się 22 XI 1893 r. w Warszawiew rodzinie Jakuba (kuśnierza, właścicielasalonu przy ul. Królewskiej 3) i Anny z domuKeitel. Miał braci i siostrę. W l. 1905–1912uczył się w szkole Wojciecha Górskiego,maturę zdał w 1913 r. w gimnazjum Ma-riana Rychłowskiego. W r. 1911, będącczłonkiem tajnej Organizacji MłodzieżyPostępowo-Niepodległościowej „Filare-cja”, współorganizował tajną drużynęskautową, której drużynowym był StefanPomarański (późniejszą 1. WarszawskąDrużynę Harcerską – WDH – im. Romu-alda Traugutta), w której był zastępowym(1911), plutonowym (1912) i drużynowym.W listopadzie 1911 r. zainicjował organi-zowanie tajnych zastępów skautowychwśród młodzieży rzemieślniczej szkołytechnicznej przy Muzeum Rzemiosł i Sztu-ki Stosowanej (późniejsza Drużyna im.

ORŁOWICZÓWNA JADWIGA – PAWEŁEK ALOJZY

163

Joachima Lelewela) i klas Rzemieślniczo-Przemysłowych Muzeum Przemysłu i Rol-nictwa. Prowadzony tam przez KazimierzaTrojanowskiego zastęp rozrósł się do 120--osobowej Rzemieślniczo-RobotniczejDrużyny Skautowej im. Marcina „Lelewe-la” Borelowskiego; drużynowym został Pa-wełek. Był on również organizatorem taj-nej Drużyny Skautowej im. Juliana Or-dona na Woli. W lutym 1912 r. z częściąkadry „Borelowiaków” przeszedł na terenWarszawskiej Szkoły Rzemieślniczej im.Michała Konarskiego, organizując tajnądrużynę skautową (od 1916 – 10. WDH im.Michała Sokolnickiego), której drużyno-wym był do lipca 1914 r.

Artykułem Słówko o idei wychowaniafizycznego (pisał w nim m.in. o potrzebiepowołania inst. wych. fiz. – „Skaut” 1913,nr 3) zapoczątkował swoją aktywność w po-krewnej skautingowi dziedzinie, której siępóźniej poświęcił. Latem 1914 r. był ko-mendantem pierwszego na terenie za-boru rosyjskiego tajnego obozu DrużynySkautowej im. Zawiszy, zlokalizowanegow majątku Kolby na Polesiu (należącymdo rodziców Piotra Olewińskiego). Jesie-nią 1914 r. został członkiem komisji egza-minacyjnej kursu instruktorskiego Na-czelnej Komendy Skautowej w Warszawiena Dynasach. Jako delegat zarządu Okrę-gu III Warszawa uczestniczył w rozmo-wach w Dąbrowie Górniczej na temat pod-ległości organizacyjnej zagłębiowskichdrużyn skautowych. Był oboźnym kilku-dniowego kursu instruktorskiego RadyDrużynowych Warszawskich odbywające-go się w okresie Świąt Bożego Narodze-nia w Strachowie k. Urli pod Warszawą.W marcu 1914 r. należał do kierownictwakursu dla drużynowych Żeńskiej KomendySkautowej, kierowanego przez JadwigęFalkowską, a w lecie uczestniczył w ogól-nopolskim kursie w Skolem, po wyjeździez którego zgłosił się 5 VIII 1914 r. w Kra-kowie do Legionów Polskich. Otrzymałprzydział do 2. pp II Brygady, z którymprzebył kampanię karpacką w stopniu

sierżanta. 1 I 1915 r. dostał się do niewolirosyjskiej i został ostatecznie osadzonyw Charkowie, skąd po dwóch latach uciekł.W lutym 1917 r. zgłosił się do Dywizji Strzel-ców Polskich. W czerwcu 1917 r. w stopniuchorążego ukończył Mikołajewską Szko-łę Wojskową z przydziałem do rosyjskiego78. Rezerwowego Pułku Piechoty w Ria-zaniu. Po wybuchu rewolucji dotarł do I Kor-pusu Polskiego gen. Józefa Dowbór-Mu-śnickiego w Bobrujsku, z którym od 1 IX1917 do 1 VI 1918 r. w 2. kompanii 7. ppuczestniczył w walkach na Białorusi(Czarny Brzeg, Jasień).

W 1917 r. zorganizował drużynę skau-tową w Riazaniu, a później dwie drużynyw Bobrujsku. Po zdemobilizowaniu z woj-ska w 1918 r. zorganizował w Kijowie ko-lejną drużynę oraz uczestniczył w przygo-towaniu II kursu instruktorskiego w willi„Kin Grust’” („Rzuć Smutek”), a potemw kierowaniu nim. W tym czasie był se-kretarzem Naczelnictwa Skautowego w Ki-jowie. Opublikował podręcznik metodykiharcerskiej Młoda drużyna (Kijów 1918),wielokrotnie wznawiany, należący przezlata do kanonu biblioteczek drużyn har-cerskich.

Od października 1918 r. przebywał w So-snowcu, gdzie jako członek Polskiej Orga-nizacji Wojskowej był komendantem woj-skowym dworca kolejowego. 18 XI 1918 r.– w stopniu chorążego – został wcielonydo 7. pp. Na początku grudnia 1918 r. wró-cił do Warszawy i objął stanowisko sekre-tarza Naczelnego Inspektoratu Harcer-skiego w Min. WRiOP, jednak po miesiącupoprosił o zwolnienie, uzasadniając tenkrok tarciami politycznymi w tej instytucji.

19 I 1919 r. został mianowany druży-nowym 1. WDH „Czarnej Jedynki”. Latemprowadził kolonię drużyny w Drozdowiek. Łomży w majątku Lutosławskich. Wewrześniu 1919 r. przekazał funkcję dru-żynowego Zygmuntowi Dąbrowskiemu,pozostając opiekunem drużyny. W maju1919 r. zredagował Ilustrowaną Jednod-niówkę Harcerską Jadę na kolonię, z której

PAWEŁEK ALOJZY

164

dochód przeznaczony był na kolonie letniedla młodzieży harcerskiej. Pisał do „Harc-mistrza” i „Harcerza”, którego był redakto-rem w l. 1919–1921; redakcja zbierała się cotydzień w pokoiku Pawełków.

Mianowany podporucznikiem, od wrze-śnia 1919 r. pracował na stanowisku refe-renta w III Oddziale Min. Spraw Wojsko-wych. W listopadzie awansował do stopniaporucznika, a 1 III 1920 r. został kierow-nikiem Wydz. Wych. Fiz. Od sierpnia dopaździernika 1920 r. był dowódcą 3. kom-panii I Batalionu 32. pp. Walczył nad Bu-giem i o Słuck. W marcu 1921 r. na zebra-niu Oddziału Antropologii Militarnej Tow.Naukowego Warszawskiego wygłosił refe-rat Odrodzenie fizyczne narodu polskiegodla celów obrony kraju, w którym zgłosiłpotrzebę powołania inst. wych. fiz. W tymteż miesiącu został odkomenderowany nastudia lekarskie na UW. Latem był dyrek-torem nauk kursu instruktorskiego Ko-mendy Chorągwi Warszawskiej w KazaniuPolskim k. Modlina. W 1922 r. w broszu-rze Harcerstwo na martwym tropie (Kr.1922) zarzucił kierownictwu ZHP brakinicjatywy, zaś w następnej – Harcerstwooniemiałe (Kr. 1922) ubolewał nad zani-kiem piśmiennictwa harcerskiego. Jegoartykuły drukowane były w czasopiśmieWolnego Harcerstwa „Płomienie”. 23 V1923 r. Naczelnictwo ZHP rozkazem nr 15cofnęło mu stopień i zwolniło z ZHP.

W 1925 r. uzyskał dyplom lekarza i przy-dział jako hospitant na odbywający sięw l. 1925–1926 kurs w Centralnej Wojsko-wej Szkole Gimnastyki i Sportów w Pozna-niu. Po jego ukończeniu pozostał w szkole,w której wykładał anatomię, mechanikęruchów, fizjologię i patologię, prowadził re-petytorium z fizyki i chemii. Po uzyska-niu tytułu doktora wszechnauk lekarskichz dniem 1 I 1927 r. został mianowany ka-pitanem. Kiedy w 1929 r. po połączeniuCentralnej Wojskowej Szkoły Gimnastykii Sportów w Poznaniu i Państw. Inst.Wych. Fiz. w Warszawie powstał Central-ny Inst. Wych. Fiz. w Warszawie na Biela-

nach (w 1938 r. przekształcony w Akade-mię Wych. Fiz.), został w nim asystentem– zastępcą profesora w Zakładzie Anatomii.Był również kuratorem Bratniej Pomocy słu-chaczy tej uczelni.

Poza już wymienionymi był autoremnastępujących książek harcerskich: Gawę-dy instruktorskie. Zbiór tematów przezna-czonych dla starszej młodzieży harcerskieji kierowników (Kijów 1919), Hasła współ-czesnej pracy harcerskiej. Gawędy obozowe(W. 1922), Harcerskie kluby instruktorskie(W. 1923), Odbudowa pracy w drużynach har-cerskich. Zarys 3-letniej pracy rekonstrukcyj-nej drużyn harcerskich przyjęty w ChorągwiWarszawskiej na konferencji w Ciechanowie(W. 1923) oraz licznych artykułów w pra-sie harcerskiej, a także artykułów i ksią-żek z dziedziny wych. fiz. i przysp. wojsk.,w tym monografii uczelni wych. fiz.

Zginął tragicznie 30 X 1930 r. Został po-chowany 4 listopada na Cmentarzu Woj-skowym na Powązkach w Warszawie. Z ini-cjatywy Harcerskiego Kręgu Seniorów„Twierdza” w 1989 r. imię Alojzego Paweł-ka nadano skwerowi u zbiegu ulic I. Prą-dzyńskiego i Brylowskiej, zaś w 1990 r. od-słonięto poświęconą mu tablicę w budynkuZespołu Szkół im. Michała Konarskiego (ul.Okopowa 55a). Był odznaczony KrzyżemNiepodległości (prawdopodobnie), Meda-ille Interallie, Odznaką Centralnej Woj-skowej Szkoły Gimnastyki i Sportów (wer-sja dla pracowników).

W 1918 r. zawarł związek małżeńskiz Wandą Rewieńską (1897–1942, docentemdoktorem geografii, starszym asystentemw Zakładzie Geografii USB w Wilnie, harc-mistrzynią, zastrzeloną w Ponarach k. Wil-na). Nie miał dzieci.

– Błażejewski W. Pawełek Alojzy, w: PSB, t. 25,z. 2, Wr.–Kr. 1980, s. 404–406; – Błażejewski Z dzie-jów [na s. 370–372 biogram]; Chojnacki T. Pawe-łek Alojzy. Był jednym z nas, „Komunikat Har-cerskiego Kręgu Seniorów «Twierdza»” 2003,nr 205 z listopada.

Tadeusz Chojnacki

PAWEŁEK ALOJZY

165

PIASECKI Eugeniusz Witold (1872––1947), lekarz, profesor higieny szkolnej,teoretyk wych. fiz., harcmistrz Rzeczypo-spolitej, członek Naczelnego KierownictwaHarcerstwa na Rusi i w Rosji – Naczelnic-twa Harcerstwa w Państwie Rosyjskim(1916–1917), współtwórca harcerstwa.

Urodził się 13 XI 1872 r. we Lwowiew rodzinie Wenantego (1832–1909, leka-rza hydropaty, pioniera wych. fiz. w Pol-sce, nauczyciela i organizatora nauczyciel-skich kursów wych. fiz., uczestnika walkwe Lwowie w r. 1848, komisarza RząduNarodowego w powstaniu styczniowym,działacza Tow. Gimnastycznego „Sokół”)i Klementyny z Hendrichów. Miał brataKlemensa (zmarłego w dzieciństwie) orazsiostry Wenantynę i Zofię (zamężną Maj-chrowiczową). Naukę szkolną rozpocząłprawdopodobnie w szkole prywatnej.Uczęszczał na lekcje rysunku i malowa-nia oraz muzyki, od dziecka uczył się takżejęzyków obcych. W l. 1883–1884 był uczniemSzkoły Przemysłu Drzewnego w Zakopa-nem, a w l. 1886–1890 – Gimnazjum im.św. Jacka w Krakowie. Od 1886 r. był rów-nocześnie słuchaczem na oddziale rysun-ku Szkoły Sztuk Pięknych w Krakowie.Świadectwo dojrzałości uzyskał w 1890 r.Uczęszczał przez semestr na Wydz. Filozo-ficzny Uniw. Lwow., a potem studiował me-dycynę do 1894 r. na UJ i w l. 1894–1896we Lwowie. Uprawiał narciarstwo, kolar-stwo, gimnastykę i taternictwo. Praktyko-wał u A. Obalińskiego, S. Parmeńskiego,a przede wszystkim u Henryka Jordana,pod którego wpływem obrał specjalizacjęgimnastyczną. W l. 1892–1897 prowadziłćwiczenia gimnastyczne w zakładzie wo-doleczniczym swego ojca „Klemensówka”w Zakopanem, a w czasie wakacji w l. 1894––1896 także w zakopiańskim „Sokole”.Doktoryzował się w 1896 r. na UJ. Był leka-rzem w szpitalach krakowskich. W 1897 r.specjalizował się w Wiedniu w fizjoterapii.W styczniu 1899 r. uzyskał uprawnienia donauczania gimnastyki w szkołach średnich.Od tegoż roku był nauczycielem gimnasty-

ki w IV Gimnazjum we Lwowie, będąc rów-nocześnie lekarzem szkolnym i prowadzącwłasny zakład gimnastyki leczniczej. Od1912 r. był inspektorem wych. fiz. szkółśrednich Galicji oraz wiceprezesem państw.komisji egzaminacyjnej dla nauczycieliwych. fiz. Równocześnie specjalizował sięw fizjologii, higienie i biochemii, sporo z tychdziedzin publikując. W l. 1907–1920 był wła-ścicielem nabytej od ojca zakopiańskiej„Klemensówki”, którą prowadził jako luk-susowy pensjonat.

Habilitował się w 1909 r. na Uniw. Lwow.z zakresu higieny (wych. fiz. nie było jesz-cze wówczas traktowane jak dyscyplinanaukowa). Od 1905 do 1915 r. wykładałhigienę szkolną oraz teorię wych. fiz. naWydz. Filozoficznym oraz Wydz. Lekar-skim tegoż uniwersytetu. Od 1902 r. pro-pagował gimnastykę szwedzką systemuLinga w połączeniu z systemem angiel-skim, bogatym w gry ruchowe i zajęciasportowe na świeżym powietrzu, zwalcza-jąc dominującą wówczas w szkołach i zrze-szeniach sportowych gimnastykę akroba-tyczną, siłową, przesadnie eksponującąćwiczenia przyrządowe. Dla pogłębienia wie-dzy odbył kilka podróży do krajów skandy-nawskich, Anglii, Belgii, Francji, Niemieci Szwajcarii. Kładł nacisk na jak najszerszeupowszechnienie wych. fiz. z uwzględnie-niem specyfiki różnych środowisk. Stał siętwórcą w Polsce (a współtwórcą w Euro-pie) nowej dyscypliny naukowej – teoriiwych. fiz., łączącej anatomię, fizjologię,higienę i nauki przyrodnicze z pedagogiką,psychologią i socjologią. W 1900 r. zaini-cjował sekcję wych. fiz. na Zjazdach Leka-rzy i Przyrodników Polskich oraz Komi-sję Wych. Fiz. w Tow. Nauczycieli SzkółWyższych i Średnich, a w 1903 r. założyłwe Lwowie Tow. Zabaw Ludu i Młodzieży(późniejsze Tow. Zabaw Ruchowych) z bo-iskami i urządzeniami sportowymi; byłjego pierwszym prezesem. Wraz z Kazimie-rzem Pankiem i Kazimierzem Wyrzykow-skim przeszczepił do Galicji Wschodniejideę organizowania ogrodów jordanowskich

PIASECKI EUGENIUSZ

166

i warsztatów szkolnych, był jednym z pio-nierów piłki nożnej we Lwowie, wprowadza-jąc ją do zajęć gimnazjalnych i propagującwśród młodzieży pozaszkolnej. W 1914 r.utworzył na Uniw. Lwow. dwuletni kursnaukowy dla kandydatów na nauczycieliwych. fiz. W l. 1913–1914 wykładał teorięwych. fiz. w Tow. Wykładów Naukowychw Poznaniu.

Był również zaangażowany politycznie.Początkowo sympatyzował z Polską Par-tią Socjalistyczną, później związał się zeStronnictwem Narodowo-Demokratycz-nym, choć czynnej działalności nie prze-jawiał. Od 1902 r. należał do „Eleuterii”,a od 1905 r. był członkiem Zarządu Główne-go i organu „Wyzwolenie”. W ten sposóbzetknął się ze skautingiem. Już w 1910 r.w Stanisławowie poprzez Tow. NauczycieliSzkół Wyższych propagował jego idee, na-stępnie we Lwowie współpracował z A. Mał-kowskim. Wraz z Mieczysławem Schreibe-rem opracował na podstawie dzieła gen.Roberta Baden-Powella Scouting for Boysksiążkę Harce młodzieży polskiej (Lw.1912), zawierającą adaptację idei skautin-gu na grunt polski. Kładł w niej nacisk naabstynencję, tradycje narodowe, czynnikiogólnowychowawcze, wych. fiz. i obywa-telskie, krajoznawstwo oraz wprowadziłpolskie terminy (np. harcerstwo, zastęp,ćwik). W l. 1913–1914 jako członek SekcjiRedakcyjnej Związku Naczelnictwa Skau-towego redagował we Lwowie „Skauta”;był współorganizatorem skautowego kur-su instruktorskiego w Skolem w 1913 r.W l. 1906–1915 był radnym m. Lwowa i do-prowadził m.in. do przyjęcia uchwały w spra-wie zakazu sprzedaży alkoholu młodzieżyponiżej osiemnastego roku życia.

W 1914 r. został wcielony do armii au-striackiej i w stopniu majora pełnił funk-cję lekarza w Domu Inwalidów we Lwo-wie. W l. 1915–1918 przebywał w Kijowiejako wykładowca na Wyższych Polskich Kur-sach Naukowych, przekształconych następ-nie w Polskie Kolegium Uniwersyteckie,którego był współorganizatorem. Ponad-

to wykładał higienę szkolną oraz wych. fiz.i jego dzieje na Wydz. Matematyczno-Przy-rodniczym, a mechanoterapię na Wydz. Le-karskim. Współredagował w l. 1916–1918„Polski Miesięcznik Lekarski”, w którymrównież wiele publikował. Był członkiemPolskiej Rady Lekarskiej w Kijowie i wydz.oświaty Polskiego Komitetu Wykonawcze-go na Rusi. Należał do założycieli Polskie-go Tow. Naukowego (1917). Z ramieniaCentralnego Komitetu Opieki organizowałw l. 1916–1917 letniska i półkolonie dlapolskich dzieci na Ukrainie, a pod firmąPolskich Kursów Nauczycielskich – kur-sy dla nauczycieli wych. fiz. i kierownikówpolskich letnisk młodzieżowych z terenucałej Rosji. Od 1916 do 1918 r. był człon-kiem Naczelnictwa Harcerskiego w Kijo-wie, w oparciu o Polskie Tow. Gimnastycz-ne prowadził w l. 1916–1918 harcerskiekursy instruktorskie w willi „Kiń Grust”pod Kijowem. Współredagował wówczaspismo harcerskie „Młodzież” (później„Harce”) oraz opublikował podręcznikharcerski Gry i zabawy ruchowe (Kijów1916).

Do Lwowa wrócił w 1918 r. W kwietniu1919 r. został mianowany profesorem nad-zwyczajnym Uniw. Pozn. Powołał do życiaKatedrę Wych. Fiz. i Higieny Szkolnej naWydz. Filozoficznym i objął jej kierownic-two, a od 1922 r. jako profesor zwyczajnykierował katedrą na Wydz. Lekarskim. Przyswojej katedrze zorganizował w 1920 r. Stu-dium Wych. Fiz. dla nauczycieli, którymkierował jako dyrektor; studium prowadzi-ło również kursy higieny szkolnej; kursy me-dycyny sportowej i szkolnej dla lekarzyoraz ćwiczenia fizyczne dla wszystkichstudentów. W l. 1921–1926 zorganizowałi kierował Centralną Wojskową Szkołą Gim-nastyki i Sportów w Poznaniu (przeniesionądo Warszawy i przekształconą w CentralnyInst. Wych. Fiz. w 1929). W 1922 r. dopro-wadził do zatwierdzenia przez Min. WRiOPjednolitej organizacji wych. fiz. na wy-ższych uczelniach. Przy poparciu Min.WRiOP, Min. Zdrowia oraz Min. Spraw

PIASECKI EUGENIUSZ

167

Wojskowych zrealizował projekt Państw.Odznaki Sportowej jako bodźca upo-wszechnienia w społeczeństwie sportu. Za-łożył i w l. 1919–1921 r. redagował czaso-pismo „Walka o Zdrowie”, a w l. 1920––1931 miesięcznik „Wych. Fiz.”.

Jednocześnie był twórcą planu badaw-czego dla wych. fiz. jako dyscypliny nauko-wej. Opracował teorię wych. fiz., zawartąw podręczniku Zarys teorii wych. fiz. (Lw.1931, 2. t.), gdzie sformułował podstawywiedzy o wych. fiz., metody analizy nauko-wej i kryteria oceny różnych rodzajów ćwi-czeń. Publikował również wiele na tematdydaktyki wych. fiz. Napisał podręcznikWych. fiz. (P. 1931). Publikował prace po-święcone historii sportu i wych. fiz. Była muteż bliska problematyka genezy gier i zabawludowych, przygotował w 1939 r. syntetycz-ne opracowanie tego tematu. W Poznaniuuformował silną szkołę wych. fiz., promie-niującą na cały kraj.

Piasecki brał czynny udział w międzyn.życiu naukowym, co ułatwiała mu znajo-mość osiemnastu języków, w tym kilku sło-wiańskich. Był uczestnikiem kongresówwych. fiz. w Pradze (1929), Splicie (1930),Kopenhadze (1931), Amsterdamie (1931),Paryżu (1934), Berlinie (1937) i Sztokhol-mie (1939). Na forum Ligi Narodów brałudział w pracach Sekcji Higieny. W l. 1927––1931 badał jako delegat Ligi stan i metodywych. fiz. w czternastu krajach europej-skich. Miarą jego aktywności na forummiędzyn. było wysunięcie w 1938 r. przezWydz. Fizjologii Komitetu Nagrody Noblajego kandydatury do tej nagrody. Wojnaprzerwała rozpoczęte procedury.

W niepodległej Polsce w początkowymokresie wywierał duży wpływ na harcer-stwo. W l. 1920–1921 był członkiem Na-czelnej Rady Harcerskiej (NRH). Był takżeczłonkiem Zarządu Oddziału Poznańskie-go ZHP. Uchwałą NRH uzyskał w czerwcu1922 r. stopień harcmistrza. W tymże rokuprzewodniczył polskiej delegacji harcer-stwa na Międzyn. Kongres Skautowy w Pa-ryżu, gdzie konferował z Baden-Powellem.

Był jednym z ośmiu harcmistrzów Rze-czypospolitej. W 1931 r. na znak protestuw związku z odsunięciem od pracy w har-cerstwie (przez związane z sanacją władzeharcerskie) grupy zasłużonych instrukto-rów-endeków z hm. Rzeczypospolitej Sta-nisławem Sedlaczkiem na czele – wystą-pił z ZHP.

W czasie II wojny światowej przebywałwe Lwowie, gdzie w l. 1939–1941 wykła-dał na Uniw. Lwow. Potem prowadził zaję-cia w Państw. Inst. Ochrony Matki i Dziec-ka. Do Poznania wrócił w 1945 r. i podjął sięponownej organizacji katedry i StudiumWych. Fiz. Uniw. Pozn.

Zmarł nagle 17 VII 1947 r. w Ptaszyniek. Cieplic. Pochowany został na cmenta-rzu Górczyńskim w Poznaniu.

Był odznaczony m.in. Krzyżem Koman-dorskim z Gwiazdą Orderu Polonia Resti-tuta, jugosłowiańskim Orderem św. Sawy,wielką odznaką Fédération Internationa-le Gymnastique Ling, harcerską Odznaką„Wdzięczności” (1921). Był honorowymczłonkiem czeskiego Tow. Lekarskiego, to-warzystw lekarskich we Lwowie, Kijowiei Poznaniu, Tow. Higienicznego we Lwo-wie, Tow. Przyrodniczego im. M. Koperni-ka, Poznańskiego Tow. Przyjaciół Nauk,Rady Naukowej przy Min. Zdrowia, Insti-tution Internationale de l’Education Physi-que w Brukseli, Komitetu Higieny Szkolnejw Paryżu, Wissenschaftliche Gesellschaftfűr Körperliche Erziehung, Faculté In-ternational de Pédologie w Brukseli. W gma-chu Studium (obecnie Akademia Wychowa-nia Fizycznego) w Poznaniu wmurowanotablicę ku jego czci.

W 1898 r. ożenił się z Gizelą Marią z Sze-lińskich (pierw. Silberfeld), z którą miał sy-nów: Stanisława (1900–1941, ekonomistę,publicystę, działacza politycznego, skau-ta i taternika, uczestnika wojny 1920 r.,akcji plebiscytowej na Górnym Śląsku orazIII powstania śląskiego, członka ZarząduGłównego konspiracyjnego StronnictwaNarodowego – SN – „Kwadrat” i komen-danta głównego organizacji wojskowej SN

PIASECKI EUGENIUSZ

168

– późniejszej Narodowej Organizacji Woj-skowej, aresztowanego i straconego przezNiemców), Władysława (1901–1978, biblio-tekarza, dyrektora Bibl. Głównej Akade-mii Górniczo-Hutniczej, specjalistę w zakre-sie budownictwa bibliotecznego, w l. 1940––1944 kierownika schroniska Rady Głów-nej Opiekuńczej w Warszawie) i Leszka(ekonomistę) oraz córki: Eugenię (1899––1953, docenta ftyzjatrii, zamężną Zeylan-dową) i Wandę (pianistkę w Paryżu, za-mężną Schneidrową).

– Brzozowski S. M. Piasecki Eugeniusz Witold,w: PSB, t. 25, z. 4, Wr.–Kr. 1980, s. 774–777; Pa-ryscy Z. i W. H. Wielka encyklopedia tatrzańska,Poronin 1995, s. 903–904; Toporowicz E. Euge-niusz Piasecki (1872–1947), w: Wielkopolanie XXw., red. A. Gulczyński, P. 2001, s. 339–348; –Błażejewski Z dziejów [na s. 372–373 biogram];Toporowicz E. Eugeniusz Piasecki (1872–1947).Życie i dzieło, W.–Kr. 1988; – Ciechanowski S.Trzydziestolecie pracy Profesora Piaseckiego,„Wych. Fiz.” 1930, nr 1, s. 1.

Zbigniew Pilarczyk

PIĄTKIEWICZ Bronisław Stanisław(1878–1966), profesor fotogrametrii, komen-dant miejscowy w Krakowie (1914–1917),komendant drużyn skautowych I i II Okrę-gu „Sokoła” (1916–1920).

Urodził się 14 IX 1878 r. we wsi Babica,pow. Rzeszów, w rodzinie Maksymilianai Anny z Krzyształowiczów. Miał braci:Włodzimierza (1865–1933, jezuitę, teolo-ga, redaktora i organizatora tzw. MisjiWschodniej) i Aleksandra (1869–1920, je-zuitę, pedagoga, autora sztuk scenicznychi kompozytora utworów religijnych). Uczyłsię w gimnazjum klasycznym w Rzeszo-wie (1891–1992), a następnie w Bąkowi-cach k. Chyrowa, gdzie w 1898 r. uzyskałmaturę. W l. 1898–1999 studiował na Po-litechnice Lwowskiej geometrię wykreślną(dwa semestry) i równocześnie na Uniw.Lwow. matematykę i fizykę (jeden se-mestr). W l. 1899–1902 kontynuował stu-

dia na UJ w zakresie matematyki i fizyki(sześć semestrów). W 1902 r. rozpocząłszkolenie artyleryjskie w armii austriackiej,którego nie ukończył z powodu choroby.W l. 1902–1919 nauczał matematyki, fi-zyki i geometrii wykreślnej w gimnazjachw Krakowie, Nowym Sączu, Wadowicachi ponownie w Krakowie w II Gimnazjum.W l. 1909–1910 przebywał na studiach spe-cjalistycznych w Paryżu. Ukończył rów-nież kursy pedagogiczne w Krakowie (dlanauczycieli gimnazjalnych), w Bazylei (w za-kresie fizyki) i w Wiedniu (w zakresie wych.fiz.). W listopadzie 1910 r. zdał przed ko-misją we Lwowie egzamin uprawniającydo nauczania (z matematyką jako przed-miotem głównym).

Na początku 1911 r. podjął wspólnie z dr.Hermanem Mojmirem próbę organizacjiskautingu na terenie Krakowa, jednakwobec braku zdecydowanego poparcia zestrony „Sokoła” inicjatywa ta upadła. 16 IX1911 r., będąc wówczas nauczycielem I Gim-nazjum św. Anny w Krakowie, zorganizo-wał spotkanie powstałego rok wcześniejzastępu „Kruków” z Zygmuntem Wyrob-kiem. Rezultatem spotkania było powołaniena terenie tej szkoły I Sokolej Drużyny Skau-towej im. T. Kościuszki. Następnie uczest-niczył czynnie w działalności skautowej,przyczyniając się do powstania kolejnychdrużyn skautowych w Krakowie. Okresowobył także drużynowym I Krakowskiej Dru-żyny Skautowej (wrzesień 1912 – czerwiec1914) i II Krakowskiej Drużyny Skauto-wej (wrzesień 1913 – czerwiec 1914). Pro-wadził wiele zajęć terenowych i obozów,np. obóz wędrowny w Tatrach (lipiec 1913),I drużynę kursową na kursie w Skolem (li-piec – sierpień 1913), kurs skautowo-woj-skowy w Zarębkach k. Dobczyc (lipiec1914), kurs instruktorski w Porębie Wiel-kiej (lipiec 1917) i kolonię skautową w Kuź-nicach (lipiec 1919). Od wybuchu wojny dowrześnia 1917 r. pełnił funkcję skautowe-go komendanta miejscowego w Krakowie,a od 10 VI 1916 r. był także komendantemdrużyn skautowych I i II Okręgu „Soko-

PIASECKI EUGENIUSZ – PIĄTKIEWICZ BRONISŁAW

169

ła”. 31 X 1918 r. uczestniczył w przejęciuwładzy w Krakowie przez Polską KomisjęLikwidacyjną. W dniach 1–2 XI 1918 r.wziął udział w zjeździe w Lublinie, na któ-rym utworzono ogólnopolski ZHP; zostałwybrany w skład Naczelnej Rady Harcer-skiej.

W roku szkolnym 1919/1920 był dyrek-torem nauk oraz nauczycielem matema-tyki i geometrii wykreślnej w KorpusieKadetów nr 1 w Krakowie. Na początku wa-kacji 1920 r. zorganizował w Krakowie w ko-szarach przy ul. Rajskiej półbatalion ochot-niczy z młodzieży harcerskiej, studenckieji szkół średnich, do którego zgłosili się nie-mal wszyscy starsi harcerze, drużynowi i in-struktorzy. Jako podpułkownik WP objąłkomendę tego półbatalionu; intensywnećwiczenia odbywał batalion na Woli Ju-stowskiej i Pasterniku. Od końca lipcaobowiązywało ostre pogotowie; następniejedna z kompanii tego batalionu wraz z Piąt-kiewiczem po uroczystym pożegnaniu wy-ruszyła przez Oświęcim do Jaworzna,gdzie obsadziła odcinek granicy w okolicyMysłowic. Obok tego udzielano pomocypowstańcom poprzez przerzuty pod osłonąnocy działaczy powstańczych, ochotników,amunicji, żywności i zaopatrzenia orazprzyjmowanie uchodźców i rannych. An-toni Roczmierowski w swoich wspomnie-niach Krzyżackie widmo pisał: Nasz dowód-ca ppłk Piątkiewicz zdawał sobie sprawę zeznaczenia dla państwa polskiego sprawie-dliwego ustalenia granicy na zachodzie.Wydaje się jednak, że usiłował przeprowa-dzić taką koncepcję pomocy powstańcom ślą-skim, by uchronić równocześnie wartościowąjednostkę bojową młodzieży harcerskiej odwplątania się w jakieś nierozważne przed-sięwzięcie. Po wykonaniu przydzielonychzadań i zakończeniu się walk powstań-czych (25 VIII 1920) jednostka wróciła doKrakowa.

W l. 1920–1930 Piątkiewicz uczył mier-nictwa w Państw. Szkole Przemysłowejw Krakowie oraz wykładał fotogrametrięw Akademii Górniczej (1925), geografię

matematyczną i geodezję na UJ (1923––1929) i fotogrametrię na PolitechniceWarszawskiej (1926–1929). Od 1930 r.mieszkał w Warszawie, gdzie był zatrud-niony jako radca Min. Robót Publicznych.Był jednym z pionierów fotogrametrii. Jużw l. 1912–1913 odbył kursy wakacyjne z tegozakresu w Wiedniu i Jenie, następnie zaśpogłębiał zdobytą wiedzę podczas kursóww Wiedniu (1923), Jenie (1924), Dreźnie(1925) i innych krajach europejskich (1926,1928, 1937). W 1924 r. zorganizował OddziałFotogrametryczny w Min. Robót Publicz-nych i kierował nim do 1932 r. W l. 1929––1932 brał udział w pracach komisji granicz-nych: polsko-czechosłowackiej, polsko-ru-muńskiej i polsko-łotewskiej. Propagowałzastosowanie metod fotogrametrycznychw gospodarce, prowadząc prace w BiurzeProjektów Melioracji Polesia (1928), w Roż-nowie nad Dunajcem i na obszarze Ta-trzańskiego Parku Narodowego. Stosowałte metody przy pracach wykopaliskowychw Biskupinie i Gnieźnie (1938) oraz przyplanach odbudowy ratusza w Krakowie.Postulował ich wprowadzenie do krymi-nologii. Należał do założycieli PolskiegoTow. Fotogrametrycznego (1930), wszedłteż w skład jego zarządu. Pracował nadsłownikiem fotogrametrycznym, kształciłw zakresie fotogrametrii inżynierów, wy-głaszał referaty na konferencjach nauko-wych. W 1938 r. przeszedł w stan spoczyn-ku. W czasie okupacji prowadził wykładyw Szkole Budownictwa Lądowego i Wodne-go oraz Państw. Szkole Technicznej w War-szawie. Z początkiem sierpnia 1944 r. zo-stał wywieziony na roboty przymusowe doThöringswerder k. Berlina. Wobec złegostanu zdrowia dzięki licznym staraniomzostał zwolniony pod koniec 1944 r. Po woj-nie pracował w Akademii Górniczej jakokierownik Oddziału Mierniczego. W lecie1945 r. wrócił do pracy w Politechnice War-szawskiej na stanowisko adiunkta naWydz. Geodezyjnym. 31 VII 1946 r. zostałprofesorem zwyczajnym i kierownikiemKatedry Fotogrametrii, którą kierował do

PIĄTKIEWICZ BRONISŁAW

170

1960 r. W l. 1945–1950 był dziekanemWydz. Geodezyjnego, będąc równocześniezastępcą dyrektora resortowego Inst. Geo-dezji i Kartografii. Ponadto w l. 1961–1964prowadził wykłady z fotogrametrii na stu-diach geograficznych UW. Był członkiem Ko-mitetu Geodezji PAN. Na emeryturę prze-szedł w 1960 r.

Zmarł 4 XII 1966 r. i został pochowanyw Warszawie na Powązkach.

– Błażejewski W. Piątkiewicz Bronisław Stani-sław, w: PSB, t. 26, z. 1, Wr. 1981; Czyńska Z.Cmentarz Powązkowski w Warszawie, W. 1984;Encyklopedia Krakowa, W.–Kr. 2000, s. 447; –Błażejewski Z dziejów; Brzoza C. Kraków mię-dzy wojnami. Kalendarium 28 X 1918–6 IX1939, Kr. 1998; Gaweł Pełnili służbę, s. 22–27;tenże Pokłon tym, którzy tworzyli, s. 171–173;Hausner W. Krakowski skauting 1910–1914, Kr.1994; Leonhard Kalendarium; Wojtycza J. Skau-ting polski w Galicji i na Śląsku Cieszyńskimw l. 1910–1919, Kr. 2000; – Roczmierowski A.Krzyżackie widmo, Kr. 1974, s. 16 [cytat]; – CAW,zesp. Oddział III Sztabu Min. Spraw Wojsko-wych, sygn. I.300.8.37, Wykaz nauczycieli Do-wództwa Okręgu Generalnego w Krakowie.

Janusz Wojtycza

RRATAJCZAK Józef, pseud. Karolczak,

Krauze, Karol (1897–1942), harcmistrz,komendant Poleskiej Chorągwi Harcerzy(1937–1938), p.o. komendanta Warszaw-skiej Chorągwi Harcerzy (1939).

Urodził się 24 II 1897 r. w Poznaniuw rodzinie Jana (robotnika magistrackie-go) i Franciszki z Karolczaków. Uczył sięw szkole elementarnej im. Jana Amosa Ko-menskiego w Poznaniu, brał udział w straj-ku szkolnym. W 1910 r. odbył podróż doKrakowa na uroczystości 500-lecia bitwy

pod Grunwaldem. Po ukończeniu w 1911 r.szkoły terminował w warsztacie elektro-mechanicznym w Poznaniu i w 1914 r. zo-stał czeladnikiem. Jednocześnie brałudział w ruchu niepodległościowym i skau-towym. Był członkiem tajnej organizacjiwojskowej „Biały Orzeł”, a następnie„Wolni Strzelcy”, o czym wspominał w cy-klu artykułów Prace niepodległościowemłodzieży wielkopolskiej przed wybuchempowstania w 1918 r. („Czuj Duch” 1932,nr 1–3). W październiku 1912 r. zorgani-zował w Tow. Terminatorów św. Alojzegozastęp skautowy „Orłów”, który w marcu1914 r. przekształcił się w samodzielnądrużynę skautową im. gen. Henryka Dą-browskiego. Od 1914 r. był współpracowni-kiem Wincentego Wierzejewskiego, jednegoz twórców polskiego skautingu w zaborzepruskim. W kwietniu 1916 r. powołano gona kierownika wyszkolenia miejscowej Ko-mendy Skautowej i na hufcowego 2. Hufcaw Poznaniu. Był współorganizatorem po-wstałej w grudniu 1916 r. Głównej Kwateryna Rzeszę Niemiecką w Poznaniu; został jejnaczelnikiem. Organizował większe ćwi-czenia skautowe (np. w 1916 r. w Wierze-nicy k. Poznania). Był wówczas pracowni-kiem elektrowni miejskiej w Poznaniu, coułatwiało mu nadzorowanie i wizytowanieśrodowisk skautowych.

W marcu 1917 r. został wcielony do ar-mii niemieckiej. Z rozkazu W. Wierzejew-skiego, komendanta Polskiej OrganizacjiWojskowej Zaboru Pruskiego, prowadziłakcję polityczno-wojskową wśród Polakówsłużących w armii niemieckiej w garnizoniewrocławskim. W lipcu 1917 r. został wysła-ny na front zachodni. W listopadzie 1918 r.wrócił do Poznania i objął dowództwokompanii wartowniczej. Brał udział w po-wstaniu wielkopolskim (w walkach w po-bliżu prezydium policji oraz w ataku nalotnisko na Ławicy). W styczniu 1919 r.został sierżantem, szefem 1. kompaniiskautowej 1. Pułku Strzelców Wielkopol-skich, a następnie dowódcą plutonu w tejkompanii, wysłanej na front wschodni. Od

PIĄTKIEWICZ BRONISŁAW – RATAJCZAK JÓZEF

171

21 III 1919 r. w stopniu chorążego był do-wódcą 3. kompanii, później dowódcą 7. kom-panii, a 22 maja tegoż roku dekretem Na-czelnej Rady Ludowej został mianowanypodporucznikiem. Przeszedł szlak bojowypułku w wojnie polsko-bolszewickiej 1920 r.Był dwukrotnie ranny. Urlopowany z woj-ska, uczestniczył w III powstaniu śląskim.W marcu 1922 r. został przeniesiony do re-zerwy. W tymże roku zdał egzamin mi-strzowski na elektromechanika w Poznań-skiej Izbie Rzemieślniczej. Już 23 V 1922 r.powołano go do służby czynnej i skiero-wano do Powiat. Komendy Uzupełnień(Poznań-Miasto). W tymże roku został za-stępcą komendanta Chorągwi Poznańskiej.Był też sekretarzem Zarządu OddziałuWielkopolskiego ZHP. 30 X 1924 r. przy-dzielono go w stopniu porucznika do 55. pp.Ukończył roczny kurs w Centralnej Woj-skowej Szkole Gimnastyki i Sportów. 19 III1925 r. przeniesiono go do 58. pp z siedzibąw Wieleniu. Został też nauczycielem wych.fiz. w męskim ośmioklasowym gimnazjumw Ostrowiu k. Wielenia, prowadzonymprzez Ignacego Kozielewskiego i TadeuszaStrumiłłę. W 1928 r. awansował do stop-nia kapitana. Od marca 1929 r. do stycz-nia 1930 r. był dowódcą kompanii w 58. pp.W l. 1930–1932 pełnił w harcerstwie od-powiedzialne funkcje, m.in. był organiza-torem i komendantem Międzyn. ZlotuSkautów Wodnych w Garczynie. W 1932 r.zdał maturę dla eksternów. Następnie słu-żył w 7. Okręgowym Urzędzie Wych. Fiz.i Przysp. Wojsk. w Poznaniu. W tym czasiezostał mianowany harcmistrzem. W 1933 r.przejął na krótko kierownictwo 1. Harcer-skiej Drużyny Lotniczej. W 1934 r. otrzy-mał przeniesienie do 84. pp w Pińsku nastanowisko dowódcy 1. batalionu. W 1935 r.był członkiem Komendy JubileuszowegoZlotu Harcerstwa Polskiego w Spale (jakonaczelny kwatermistrz). W 1936 r. ukończyłkurs oficerów sztabowych w Rembertowie,został majorem i wykładowcą w CentrumWyszkolenia Piechoty tamże. W l. 1937––1938 był również komendantem Pole-

skiej Chorągwi Harcerzy. Dwukrotnie wy-brano go do Naczelnej Rady Harcerskiej(1925 i 1932). W maju 1939 r. został ko-mendantem-komisarzem Pogotowia Har-cerzy i jednocześnie p.o. komendanta War-szawskiej Chorągwi Harcerzy.

24 VIII 1939 r. otrzymał przydział wojen-ny do 15. pp, a 5 września tegoż roku w bi-twie pod Rychłowicami objął dowództwo puł-ku po rannym ppłk. Władysławie Frączku.Po nieudanej próbie przedostania się z resztąpułku do Warszawy dotarł do Modlina i wal-czył w jego obronie aż do kapitulacji. Póź-niej przebywał w obozie jenieckim w Dział-dowie, skąd został zwolniony na zasadzieumowy honorowej. Zgłosił się do szpitalamokotowskiego, by jako chory uniknąć wy-wiezienia do oflagu. W czasie pobytu w szpi-talu wstąpił do organizacji Służba Zwycię-stwu Polski (SZP). Później został wyznaczo-ny na komendanta Okręgu PomorskiegoZWZ. Pod przybranym nazwiskiem Karol-czak, używając również nazwiska Krauze,przebywał okresowo na Pomorzu (mieszkałw Warszawie), podejmując próby zorganizo-wania terenowych ogniw ZWZ. Zdołał tamnawiązać kontakty z żywiołowo powstały-mi grupami konspiracyjnymi, m.in. z Sza-rymi Szeregami. Prace organizacyjne zostałyprzerwane na skutek aresztowań w pomor-skim ruchu konspiracyjnym w październi-ku i listopadzie 1940 r. Ratajczak zostałaresztowany przez gestapo w listopadzie1940, przeszedł katownię przy al. Szucha,a następnie był więziony na Pawiaku. Tor-turowany w czasie śledztwa, nie wydałnikogo. W nocy z 27 na 28 V 1942 r. zostałwywieziony z Pawiaka (na noszach) i roz-strzelany w grupie 231 osób w lesie sęko-cińskim w okolicach Magdalenki pod War-szawą.

Był odznaczony m.in. Krzyżem Złotymi Srebrnym Orderu Virtuti Militari, czte-rokrotnie Krzyżem Walecznych, KrzyżemNiepodległości, Złotym Krzyżem Zasługi.

Z zawartego w 1927 r. małżeństwa z EwąAliną Hubaczek (harcmistrzynią, komen-dantką Poznańskiej Chorągwi Harcerek

RATAJCZAK JÓZEF

172

i organizatorką III Zlotu Harcerek w Pusz-czykowie k. Poznania) miał troje dzieci:Różę (ur. 1928), Marię Ewę (ur. 1929) orazJanusza Jana (ur. 1939).

– Derda J. Ratajczak Józef, w: PSB, t. 30, z. 4,Wr.–Kr. 1988, s. 626; Ratajczak Józef, w: Ency-klopedia II wojny światowej, W. 1975, s. 536; –Bartoszewski W. 1859 dni Warszawy, wyd. 2,Kr. 1984; tenże Warszawski Pierścień Śmierci1939–1944, Kr. 1967; Błażejewski Z dziejów;Ciechanowski K. Pomorski Okręg Armii Kra-jowej, „WTK” 1968, nr 22, s. 6–7; Ciechanow-ski K. Ruch oporu na Pomorzu Gdańskim1939–1945, W. 1972 [fot.], Derda J. Józef Rataj-czak, 1897–1942 „Harc.” 1984, nr 7, s. 30–34;Harcerki 1939–1945 [dotyczy żony Ratajcza-ka]; Haykowski M. Materiały do chronologii i tra-dycji ZHP, „Harc.” 1982, nr 6, s. 76 (20); Jasio-nek S. Zarys historii wojennej 55. Poznańskie-go Pułku Piechoty, W. 1928, s. 27; Lissowski M.Harcerstwo poznańskie w pierwszym dziesięcio-leciu, P. 1924, s. 25; Porwit M. Komentarze dohistorii polskich działań obronnych 1939 r., cz. 3,W. 1978; Rómmel J. Armia „Łódź” w kampa-nii wrześniowej, „WPH” 1958, nr 3, s. 303[błędne imię]; Zawilski A. Bitwy polskiego wrze-śnia, W. 1972; – Powidzki T. Wspomnienia harc-mistrza Henryka Śniegockiego, P. 1971; Spraw.Naczelnej Rady Harcerskiej za r. 1935, W. [1936],s. 222–223. toż za r. 1936, W. [1937], s. 196;Śliwicki Z. Meldunek z Pawiaka, W. 1974 [fot.];– Arch. Główne Komisji Badania Zbrodni Hi-tlerowskich: zesp. OB, sygn. 96, s. 165, sygn.ASG, s. 820; CAW, akta personalne J. Ratajcza-ka nr 1–73; – relacje żony J. Ratajczaka.

Józef Derda

RYMARÓWNA Zofia Maria, pseud.Marta (1913–1995), nauczycielka, harcmi-strzyni, komendantka Krakowskiej Cho-rągwi Harcerek Harcerstwa Polskiego(1940–1944).

Urodziła się 19 I 1913 r. w Krakowiew rodzinie Stanisława (1886–1965, publi-cysty, działacza oświatowego i polityczne-go, redaktora, w l. 1922–1935 posła naSejm z ramienia Stronnictwa Narodowe-go – SN, członka podziemnego Zarządu

Okręgu SN, współzałożyciela i działaczaRady Opiekuńczej m. Krakowa i PolskiegoKomitetu Opiekuńczego) i Salomei (1887––1983). Miała siostrę Jadwigę (1911–1995)i brata Stanisława Kazimierza (1914–1978).

W czasie nauki w szkole powszechnejw 1923 r. wstąpiła do 6. Krakowskiej Dru-żyny Harcerek (KDH) im. Marii Rodzie-wiczówny w Krakowie. Przyrzeczenie har-cerskie złożyła 24 XI 1924 r. Od 1930 r. napolecenie drużynowej prowadziła przySzkole im. A. Mickiewicza świetlicę dladzieci dojeżdżających do szkoły lub mają-cych trudne warunki domowe. Do druży-ny należała do r. 1932, kiedy to pochłonę-ły ją studia i działalność w organizacjachstudenckich. Po maturze w 1930 r. rozpo-częła studia w zakresie fizyki i matema-tyki na UJ. W tym czasie działała bardzoaktywnie m.in. jako przewodnicząca Pol-skiego Stowarzyszenia Studentek UJ„Jedność” (1932/1933) i Sodalicji Mariań-skiej Akademiczek. Po studiach, któreukończyła w r. 1937, wzięła udział w kur-sie astronomii we Lwowie. Pracowała jakonauczycielka matematyki, fizyki, biologii,astronomii i łaciny (znała ten język dosko-nale) w Pryw. Gimnazjum i Liceum ss. Ur-szulanek w Krakowie oraz w VII Państw.Gimnazjum i Liceum im. A. Mickiewicza.

Gdy z końcem listopada 1939 r. ogło-szono w Krakowie zamknięcie liceów ogól-nokształcących, objęła kierownictwo taj-nego nauczania dla uczennic Gimnazjumi Liceum ss. Urszulanek (początkowo obej-mowało ono tylko uczennice dwóch naj-starszych klas licealnych). Do Tajnego Li-ceum ss. Urszulanek przyjęła też dwakomplety uczennic VII Liceum im. A. Mic-kiewicza; okresowo kierowała także kom-pletem uczniów VIII Liceum. W tajnym li-ceum, którym kierowała, grono pedago-giczne liczyło ok. 70 nauczycieli, byli to nietylko pedagodzy krakowscy, ale także wy-siedleni z Poznańskiego i Warszawy. Z cza-sem Tajne Liceum ss. Urszulanek stało sięnajliczniejszym ośrodkiem tajnego na-uczania w Krakowie, skupiającym ponad

RATAJCZAK JÓZEF – RYMARÓWNA ZOFIA

173

60 kompletów z ogólną liczbą ok. 250uczniów rocznie; po objęciu w 1943 r. przeztajne polskie władze szkolne nadzoru nadpolskim szkolnictwem otrzymało nazwęOśrodka Tajnego Nauczania nr 1. Do koń-ca wojny kierowała nim Rymarówna. Wy-niki nauczania były bardzo dobre, a co naj-ważniejsze – przez cały okres okupacjiudało się uniknąć jakiejkolwiek wpadkiczy aresztowania.

Od czerwca 1940 r. Rymarówna uczyła nakursach przygotowawczych, a od wrześniategoż roku do końca okupacji w legalnejSzkole Handlowej dla dziewcząt. W szkoletej (pod opieką nauczycieli liceów, a nawetprofesorów uniwersytetu) uczyło się ok.500 dziewcząt, które równocześnie uczest-niczyły w tajnych kompletach z zakresuliceum. Grupa nauczycieli ze Szkoły Han-dlowej zorganizowała świetlicę dla „dzie-ci ulicy”, w której otrzymywały one bez-płatnie obiady i podwieczorki, a następ-nie uczyły się i bawiły; dyżury w świetlicypełniły harcerki.

Równolegle do pracy nauczycielskiej i or-ganizacji tajnego nauczania Rymarównauczestniczyła w konspiracyjnej działalno-ści harcerskiej. Późną jesienią, w listopa-dzie lub grudniu 1939 r. otrzymała odczłonka Naczelnej Rady Harcerstwa Pol-skiego (Hufców Polskich – HP) hm. Rze-czypospolitej Henryka Glassa poleceniezorganizowania na terenie Krakowa i woj.krakowskiego chorągwi harcerek. Począt-kowo powstały zastępy, które rozwinęły sięw trzy drużyny liczące ok. 100 harcerek.Powstała także jedna drużyna chłopców.Później powstały też drużyny w Tarnowie,Pilźnie, Bochni, Gorlicach, Krośnie, Ha-czowie i Nowym Sączu oraz zastępy w wio-skach na terenie Podkarpacia, w powia-tach jasielskim, krośnieńskim, gorlickimi sądeckim. Działalność drużyn polegałana szkoleniu harcerskim: polowym, pio-nierskim, sanitarnym. Zdobywano stopniei sprawności harcerskie. Niektóre zastę-py przechodziły przeszkolenie wojskowe.W kontakcie z AK przygotowywano środ-

ki opatrunkowe i apteczki polowe, wyszy-wano orzełki, kolportowano tajną prasę,zrywano niemieckie obwieszczenia, opie-kowano się rannymi, także partyzantamiznajdującymi się w szpitalach, w raziepotrzeby harcerki pełniły funkcje łączni-czek, przenosząc rozkazy, grypsy, instrukcjei broń. Zbierano lekarstwa i środki opatrun-kowe dla partyzantów, przygotowywanofałszywe dokumenty i wyniki badań lekar-skich, pomagano zagrożonym aresztowa-niem w dostaniu się do partyzantki. Po-nadto zorganizowano kurs drużynowychi podharcmistrzowski. W 1941 r. Ryma-równa otrzymała stopień harcmistrzyni.

Po wyzwoleniu drużyny HP utrzymy-wały nadal łączność i kontynuowały dzia-łalność jako drużyny PCK, w maju 1945 r.weszły w skład ZHP, a Rymarówna podję-ła pracę jako zastępczyni hufcowej II HufcaHarcerek w Krakowie i drużynowa 16. KDH„Stalowej” im. Zofii Otmianowskiej naterenie Gimnazjum i Liceum ss. Urszulanek.W grudniu 1945 r. została aresztowana przezUrząd Bezpieczeństwa pod zarzutem dal-szego prowadzenia tajnej organizacji har-cerskiej i uwięziona na Mokotowie w War-szawie. W wyniku osobistej interwencjiharcerek z jej drużyny u Bolesława Bieru-ta została zwolniona w kwietniu 1946 r.Śledztwo zostało umorzone z braku podstaw.Wróciła natychmiast do przerwanej działal-ności zawodowej i harcerskiej. W 1947 r. pro-wadziła kurs drużynowych, a w l. 1947–1948pełniła funkcję instruktorki terenowej (lu-stratorki) Krakowskiej Komendy Chorą-gwi Harcerek dla Nowego Targu, Zakopa-nego i Żywca. W 1949 r. przerwała pracęw ZHP. Jako osoba głęboko wierząca zosta-ła aktywistką Sodalicji Mariańskiej w Kra-kowie. Do czynnej służby harcerskiej powró-ciła w 1956 r. Ówczesne władze harcerskiezweryfikowały jej stopień instruktorskiharcmistrzyni, nadany przez HP. W grudniu1956 r. objęła funkcję drużynowej 2. KDHim. Jagusi Orłowiczówny przy TechnikumEnergetycznym w Krakowie (w 1957 r.nastąpiła zmiana numeracji na 4. KDH).

RYMARÓWNA ZOFIA

174

W l. 1957–1959 pełniła funkcję instruktor-ki Wydz. Kształcenia Kadry, a następniew 1959 r. kierowała Wydz. Informacyjno--Redakcyjnym Komendy KrakowskiejChorągwi Harcerstwa. Była również lu-stratorką (od maja 1957), instruktorką ds.szkolenia (maj 1957 – październik 1958)oraz drużynową drużyny drużynowych (li-stopad 1957 – listopad 1959) w KomendzieHufca Kraków-Zwierzyniec. Obok prowa-dzenia 4. KDH od kwietnia 1959 do paź-dziernika 1960 r. była drużynową 8. KDH„Słonecznej” im. J. Orłowiczówny przyTechnikum Finansowym. W tym czasiebyła komendantką kursów drużynowych(w Kosarzyskach – 1957, w Rabce-Zdroju– zima 1957/1958, w Ostrowie k. Karwi –1958), obozów stałych (w Ratułowie –1957, w Ostrowie – 1958 i w ZubrzycyGórnej – 1960) oraz obozu wędrownego poSpiszu i Orawie w 1960 r. W tymże rokuzostała odsunięta od pracy harcerskiej podzarzutem naruszenia zasady świeckościorganizacji. Zawodowo pracowała jako na-uczycielka matematyki i fizyki w Techni-kum Energetycznym w Krakowie. W latachsiedemdziesiątych przeszła na emeryturę.

Zmarła po ciężkiej chorobie 24 V 1995 r.i została pochowana w grobowcu rodzin-nym na cmentarzu Rakowickim.

Była odznaczona orderem papieskim„Pro Ecclesia et Pontifice”. Otrzymała sto-pień porucznika WP.


– Encyklopedia Krakowa, W.–Kr. 2000, s. 861[dot. S. Rymara]; Słownik biograficzny nauczy-cieli w Małopolsce w l. II wojny światowej(1939–1945), red. J. Chrobaczyński, Kr. 1995,s. 230; – Glass A. 2. Żeńska Drużyna HP „Pusz-cza” im. Królowej Jadwigi w Krakowie, „HP.Biuletyn Stowarzyszenia Harcerstwa PolskiegoHufców Polskich” 1996, nr 1, s. 15–20; Harcerki1939–1945; Księga pamiątkowa 1947–1997 [Tech-nikum Energetyczne im. T. Kościuszki w Krako-wie], Kr. 1997, s. 93; Leonhard Kalendarium[sprzeczności w datowaniu faktów w stosunkudo relacji Z. Rymarówny]; Rybski B., Wojtycza J.,Wojtycza K. Materiały do historii Krakowskiej

Chorągwi ZHP w l. 1956–1959, Kr. 2000, s. 9,15, 34–35, 60, 62, 65, 73; – Ludwikowska A.Harcerskie pożegnanie [Z. Rymarówny], „Źró-dło” 1995, nr 28, s. 1; – Arch. Kom. Hist. Cho-rągwi Krakowskiej ZHP: rozkazy Komendy Kra-kowskiej Chorągwi Harcerek z l. 1945–1946;rozkazy Komendy Hufca ZHP Kraków-Zwie-rzyniec z l. 1957–1961; Rymarówna Z. Wspo-mnienia z l. 1939–1945, Kr. 9 VI 1964 r., mps;Rymarówna Z. Wspomnienia z lat okupacji. Taj-ne nauczanie w l. 1939–1945 w Krakowie, b.d.,mps; MH: Jarzembowski, Kuprianowicz Harc-mistrzynie i harcmistrze; – inf. Bolesława Le-onharda; inf. z grobowca na cmentarzu Rako-wickim.

Jadwiga Skiba Janusz Wojtycza

SSABBAT Kazimierz Aleksander (1913–

–1989), prawnik, prezydent RP na Uchodź-stwie (1986–1989), harcmistrz, wiceprze-wodniczący Komitetu Naczelnego ZHP naczas wojny (1943–1946), wiceprzewodni-czący ZHP poza granicami Kraju (1946––1947).

Urodził się 27 II 1913 r. w BielinachKapitulnych w Kieleckiem, w zaborze rosyj-skim, w rodzinie Ignacego (organisty) i Fran-ciszki z Wiącków. Miał pięcioro rodzeń-stwa. Jego brat wujeczny Józef Wiącek(1912–1990) był zastępcą dowódcy oddzia-łu partyzanckiego „Jędrusie” WładysławaJasińskiego, harcerza, z którym Sabbat sięprzyjaźnił. Dzieciństwo spędził we wsiTrzcianka. Po ukończeniu z wynikiembardzo dobrym szkoły powszechnej zdał doII klasy I Państw. Gimnazjum Miejskiegoim. Stanisława Konarskiego w Mielcu, szko-ły o wysokim poziomie nauczania i suro-wym rygorze. Mieszkał w bursie im. Ks. Sta-nisława Kostki, prowadzonej przez ks.

RYMARÓWNA ZOFIA – SABBAT KAZIMIERZ

175

Wawrzyńca Dudziaka, komendanta hufca.Był dobrym uczniem; lubiany przez kole-gów, wyróżniał się oczytaniem i aktywno-ścią w życiu szkolnym. Należał do SodalicjiMariańskiej, działał w kółku humanistycz-nym (którego był sekretarzem) i CzytelniSzkolnej; pisywał do pisemka uczniowskie-go „Dziewanna”. Duży wpływ na ukształto-wanie jego postawy wywarł polonista, wy-bitny pedagog, hm. Władysław Szczygieł,który jako twórca gminy szkolnej (samo-rządu) realizował idee współdziałania,współodpowiedzialności, solidarności, od-woływał się do tradycji Filomatów z ichkultem przyjaźni. Idee te przyświecałypóźniej Sabbatowi jako animatorowi ru-chu starszoharcerskiego w kraju i na emi-gracji.

Z harcerstwem związał się, wstępującw 1926 r. do I Mieleckiej Drużyny Harce-rzy im. T. Kościuszki, której później byłdrużynowym (od stycznia 1931). Jego dru-żyna należała do najlepszych w KrakowskiejChorągwi Harcerzy. Był również członkiemkomendy mieleckiego hufca. W 1929 r. brałudział w II Zlocie Narodowym Harcerzyw Poznaniu (1929).

Po uzyskaniu z wynikiem bardzo do-brym świadectwa dojrzałości (1932) odbyłroczną służbę wojskową w Szkole Podcho-rążych Rezerwy przy 4. pp Legionów w Kiel-cach. W 1933 r. zapisał się na Wydz. PrawaUW. Studia rozpoczął dopiero w roku aka-demickim 1935/1936, gdyż wcześniej zara-biał na nie pracą w kancelarii w Staszowie.Dyplom magistra prawa otrzymał w 1939 r.W czasie studiów wykazywał żywe zainte-resowanie sprawami publicznymi; w ostat-nim roku uczęszczał do Szkoły Nauk Poli-tycznych w Warszawie. Na początku rokuakademickiego 1936/1937 wstąpił do Aka-demickiego Kręgu Starszoharcerskiegoprzy UW, a w r. 1937/1938 był jego kierow-nikiem. W ciągu niespełna dwóch lat do-prowadził do powstania ośmiu takich krę-gów w warszawskich uczelniach (kręgi tebyły zarazem stowarzyszeniami akademic-kimi). Nawiązał bliskie kontakty ze skau-

tingiem bułgarskim i węgierskim. Prowadziłobozy wędrowne (Bułgaria – 1938, Węgry– 1939), na których szkolili się kierowni-cy kręgów ze środowiska warszawskie-go i z uczelni Wilna, Lwowa i Lublina.W październiku 1938 r. kręgi warszawskiezjednoczyły się pod jego kierownictwemw Zrzeszenie Akademickich Kręgów Star-szoharcerskich „Kuźnica Harcerska”.Przygotowując się do obywatelskiej służ-by krajowi, kręgi prowadziły m.in. obozypracy społecznej na pograniczu wschod-nim. Natomiast pod hasłem „Szukamyprzyjaciół Polski” organizowały zagranicz-ne wędrówki (Bułgaria, Litwa, Łotwa,Estonia, Finlandia), dawały pokazy regio-nalnych tańców i pieśni. W sprawie star-szego harcerstwa Sabbat wypowiadał sięna łamach miesięcznika społeczno-kultu-ralnego „Brzask”. Po kursie starszohar-cerskim „Kuźnicy”, jaki odbył się z jegoinicjatywy w roku akademickim 1938/1939w Ośrodku Harcerskim w Górkach Wiel-kich pod kierownictwem hm. AleksandraKamińskiego, otrzymał stopień podharc-mistrza (10 V 1939).

W sierpniu 1939 r. po wizytacji obozu„Kuźnicy” na Kaszubach Sabbat zgłosił siędo Pogotowia Harcerzy. Kartę mobiliza-cyjną uzyskał dopiero 9 września z przy-działem do 27. Dywizji Korpusu OchronyPogranicza, która wkrótce znalazła się naterenach zajętych przez wojska sowieckie.Zdemobilizowany, przekroczył granicę wę-gierską w dniu kapitulacji Warszawy (28 IX1939). Opuszczając kraj, przekazał „Kuź-nicę” swej zastępczyni Marii Straszew-skiej, która kierowała nią do r. 1942, od-dając następnie kierownictwo „Kuźnicy”phm. Ryszardowi Zarzyckiemu (zginął w Po-wstaniu Warszawskim 4 VIII 1944). W paź-dzierniku 1939 r. „Kuźnica” weszła do pod-ziemia jako komórka Szarych Szeregów; doPowstania Warszawskiego kontynuowaładziałalność samokształceniową i społecznąpod przykrywką Pomocniczych ZespołówMłodzieżowych Stołecznego Komitetu Sa-mopomocy Społecznej, późniejszej Rady

SABBAT KAZIMIERZ

176

Głównej Opiekuńczej. Członkowie „Kuź-nicy” znaleźli się w „Pasiece” (GłównejKwaterze Szarych Szeregów), byli instruk-torami Grup Szturmowych, „Zawiszy”,dziewczęta z „Kuźnicy” działały w Pogoto-wiu Harcerek. Tablica w Kościele Akademic-kim św. Anny, poświęcona przez prymasaPolski kardynała Stefana Wyszyńskiego,upamiętnia 29 poległych członków „Kuźni-cy”. O udziale „Kuźnicy” w podziemnymharcerstwie historyk Józef Ślaski napisał:Od chwili powstania Szarych Szeregów peł-nego poparcia udzieliło im, angażując się bezreszty, Zrzeszenie Akademickich KręgówStarszoharcerskich „Kuźnica” [...]. Rola,jaką ta grupa odegrała w budowaniu star-szego harcerstwa, w kształtowaniu etosuSzarych Szeregów, jest nie do przecenienia.

Na Węgrzech Sabbat znalazł się w obo-zie dla internowanych, z którego uwol-niony został dzięki węgierskim skautom.W ośrodku polskich uchodźców opiekowałsię młodzieżą harcerską jako zastępca hm.Zbigniewa Trylskiego, b. Naczelnika Har-cerzy, przedstawiciela ZHP na Węgrzech.Mianowany harcmistrzem (9 XII 1939),oddelegowany do Budapesztu, wyruszył naZachód do tworzącej się Armii Polskiej.Przez Jugosławię i Włochy dotarł do Pa-ryża. Po krótkiej służbie w Marynarce Wo-jennej został przydzielony do 10. BrygadyKawalerii Pancernej, dowodzonej przezgen. Stanisława Maczka. Po kapitulacjiFrancji, kontuzjowany, przedostał się doWielkiej Brytanii. W I Polskiej Dywizji Pan-cernej gen. Maczka, stacjonującej w Szko-cji, pełnił funkcję oświatowo-kulturalną.Uczestniczył też w organizacji harcerstwa,zakładając drużyny złożone z harcerzysłużących w wojsku. W początkach 1943 r.mianowany został podporucznikiem i prze-niesiony do Londynu na stanowisko referen-ta ds. młodzieży w Sztabie Głównym Pol-skich Sił Zbrojnych. Referat obejmowałopieką około 20 tys. dzieci i młodzieży wy-prowadzonych z zesłania w Związku Ra-dzieckim na mocy paktu Sikorski–Majski;znaczna ich część znalazła się w drużynach

harcerskich, które powstawały na szlakuwiodącym przez Azję i Północną Afrykę.

Wiosną 1943 r. Sabbat odkomenderowa-ny został z wojska do Min. Oświaty w Lon-dynie. Komitet Naczelny ZHP na czas woj-ny w początkach 1943 r. przeniósł swojąsiedzibę z Castlemains do Londynu i powo-łał Sabbata na funkcję wiceprzewodniczą-cego. Stał się on faktycznym organizatoremharcerstwa poza granicami kraju, ponieważprzewodnicząca Komitetu – hm. Rzeczy-pospolitej Olga Małkowska mieszkała sta-le w Castlemains. Harcerstwu Sabbatoddał się całkowicie, a przyszło mu dzia-łać w atmosferze ostrych politycznychkonfliktów emigracji, wobec nieprzychyl-nego nastawienia do „sanacyjnego” har-cerstwa premierów Władysława Sikorskie-go i Stanisława Mikołajczyka. Mimoutrudnień komunikował się z odsuniętymi przebywającym w odosobnieniu prze-wodniczącym ZHP Michałem Grażyńskim,bronił harcerstwa przed uzależnieniem odpartii politycznych. Utrzymywał teżłączność ze skautingiem brytyjskim, dzia-łał na rzecz zbliżenia młodzieży obydwukrajów. Został desygnowany do reprezen-towania w skautingu światowym zarów-no harcerstwa w kraju, jak i na obczyźnie.

Po zakończeniu wojny prowadził inten-sywne starania na rzecz organizacyjnegoscalenia emigracyjnego harcerstwa i wy-odrębnienia zeń członu starszego harcer-stwa. Sprawy te stawiał już na ZjeździeHarcerek i Harcerzy z Wielkiej Brytaniipod Edynburgiem w Szkocji (kwiecień1945), który to Zjazd wyrażał jeszcze nadzie-ję w „zwycięstwo polskiej sprawy i powrótdo wolnej ojczyzny”. W lipcu 1945 r. uczest-niczył w konferencji instruktorów ze stre-fy brytyjskiej w Maczkowie (Haren nadEms), na której powołano TymczasowąKomendę ZHP w Niemczech (dla trzechzachodnich stref okupacyjnych). We Wło-szech spotkał się z harcerzami-żołnierza-mi II Korpusu gen. Władysława Andersa,brał też udział w obradach Rady Komen-dy ZHP na Wschodzie w Porto San Georgio.

SABBAT KAZIMIERZ

177

Komitet Naczelny ZHP na czas wojny for-malnie przestał istnieć 2 II 1946 r., kiedy naZjeździe w Enghien pod Paryżem (30 I – 3 II1946) utworzony został ZHP poza granica-mi Kraju (ZHPpgK). Zjazd powierzył mufunkcje: wiceprzewodniczącego ZHPpgK(którą pełnił przez rok) oraz kierownikaStarszego Harcerstwa w NaczelnictwieZHPpgK (którą pełnił przez osiem lat – dowrześnia 1954, z przerwą od marca 1947do lutego 1948).

W r. 1946, na wzór przedwojennych wę-drówek zagranicznych, zorganizowałmorską wyprawę żeglarską – starszohar-cerski kurs szkoleniowy. Zapoczątkowaniemszerokiego ruchu stał się Zjazd w Comowe Włoszech w 1947 r. – spotkanie harce-rzy-kombatantów ze Wschodu, z Zacho-du, z Powstania Warszawskiego.

W 1948 r. Sabbat został zdemobilizowa-ny. W ciężkim dla emigracji czasie, gdyrząd angielski cofnął uznanie dla Rządu RPna Uchodźstwie, ułożył swoje życie osobiste,łącząc je harmonijnie z pełnioną nadalsłużbą, angażując się z wiarą i optymi-zmem. Założył rodzinę. Wraz z żoną i przy-jaciółmi z harcerstwa z zakupionej z de-mobilu wytwórni stworzył w Londyniedobrze prosperujące przedsiębiorstwo„Limba Trading Co.”, którym kierował.Firma produkująca kołdry i sprzęt spor-towy zapewniała mu niezależność finan-sową, pozwalała żonie prowadzić w pod-londyńskim Wimbledonie „dom otwarty”– schronisko dla rodaków z kraju i ze świa-ta, umożliwiała materialne wspieranieróżnych poczynań emigracji.

W Stowarzyszeniu Polskich Kombatan-tów, którego Prezydium był członkiem, po-wołał Koło Starszego Harcerstwa. Po usu-nięciu ZHPpgK ze Światowego BiuraSkautowego (1947) usilnie zabiegał o włą-czenie emigracyjnego harcerstwa do rodzi-ny skautowej. Uczestniczył w spotkaniachi zlotach międzynarodowych. W życie po-lityczne zaangażował się w 1954 r., przy-stępując do Niezależnej Grupy Społecznej(NGS), której w 1960 r. został przewodni-

czącym. W utworzonej w 1954 r. Egzeku-tywie Zgromadzenia Narodowego z ramie-nia tego ugrupowania objął resort skarbu.W l. 1972–1976 był członkiem Rady Naro-dowej. Jako przewodniczący NGS współor-ganizował kongres Nauki i Kultury Polskiejw Wolnym Świecie (1970). Był sekreta-rzem polskiego oddziału Komitetu RuchuEuropejskiego. Uczestniczył w przygoto-waniach reprezentacji naszego uchodźstwana Konferencję Bezpieczeństwa i Współ-pracy w Europie. Szczególnie aktywny byłw działaniach na rzecz zjednoczenia zwa-śnionej politycznie emigracji i na rzeczSkarbu Państwa, zyskując dlań wsparciew rozrzuconych po świecie skupiskach po-lonijnych.

Uczestniczył również w życiu społecz-nym i kulturalnym Polaków w WielkiejBrytanii. Był jednym z fundatorów i człon-kiem Rady wielce zasłużonego PolskiegoOśrodka Społeczno-Kulturalnego. Świet-ny mówca, przemawiał na wielu zgroma-dzeniach. Oddawał się także publicystycedotyczącej problematyki międzynarodo-wej, sytuacji w kraju, spraw emigracji.

Z biegiem lat cieszył się coraz większąpopularnością i uznaniem. Ceniono jegodoświadczenie w służbie publicznej, kultu-rę polityczną, zdolności organizacyjne i me-diacyjne, ale także cechy osobowości: otwar-tość, życzliwość, skromność, umiejętnośćpozyskiwania ludzi, pogodę ducha. Toteżpierwszy prezydent RP na Uchodźstwie –wybrany po procesie scaleniowym emigra-cji – dr Stanisław Ostrowski 5 VIII 1976 r.mianował Sabbata prezesem Rady Mini-strów, który równocześnie objął tekę mini-stra sprawiedliwości i ministra spraw kra-jowych. Był on bowiem jednym z najlepiejzorientowanych w sytuacji w Polsce, żył jejsprawami, utrzymywał kontakty z powsta-jącą opozycją. Jako premier był inicjatoremŚwiatowego Zjazdu Jedności z WalczącymKrajem (1979). Organizował szeroką akcjępomocy finansowej i materialnej dla „Soli-darności”. W czasie licznych podróży donajwiększych skupisk Polaków (USA, Ka-

SABBAT KAZIMIERZ

178

nada, Brazylia, Argentyna, Australia,Nowa Zelandia) pozyskiwał dla „Solidar-ności” Polonię. Wbrew stanowisku częściemigracji utrzymywał przyjazne stosunkiz politykami ukierunkowanymi na kraj –z dyrektorem Sekcji Polskiej Radia WolnaEuropa Janem Nowakiem-Jeziorańskimoraz z ośrodkiem „Kultury” paryskiej i jejredaktorem Jerzym Giedroyciem. W dą-żeniu do dobrosąsiedzkich stosunków dopro-wadził do podpisania deklaracji o współpra-cy polsko-ukraińskiej i polsko-czechosło-wackiej.

Desygnowany w 1980 r. przez prezyden-ta Edwarda Raczyńskiego na następcę, pojego śmierci 8 IV 1986 r. został zaprzysię-żony jako Prezydent RP na Uchodźstwie.Wraz z premierem prof. Edwardem Szcze-panikiem wspierał podziemną „Solidar-ność” i jej komórki zagraniczne. Zostałprzyjęty na audiencji przez papieża JanaPawła II. Jako prezydent wraz z Mini-strem Spraw Wojskowych gen. Klemen-sem Rudnickim w 1989 r. podpisał dekreto odznaczeniu Szarych Szeregów KrzyżemVirtuti Militari.

Zmarł nagle 10 VII 1989 r. w Londynie.Zwłoki wystawiono w Katedrze Westmin-sterskiej. Pochowany został na cmentarzuw Gunnersbury; grobowiec ufundowałaspołeczność emigracyjna. Poświęcona mutablica pamiątkowa znajduje się na gmachuLiceum Ogólnokształcącego w Mielcu. Byłodznaczony m.in. Orderem Orła Białego.

W 1949 r. zawarł związek małżeńskiz Anną Sulikówną (córką gen. NikodemaSulika, dowódcy 5. Dywizji Kresowej, har-cerką); ich dzieci: Jolanta i Jan (lekarze),Alina (romanistka), Anna (lingwistka,dziennikarka) – to również harcerze.

– Ajnenkiel A. Kazimierz Sabbat, w: Prezyden-ci Polski, red. A. Ajnenkiel, W. 1991, s. 93–96;Terlecki J. Kazimierz Sabbat, w: PSB, t. 34, z. 2,Wr.–Kr. 1992, s. 239–240; – Danel J. K. Działal-ność harcerska Kazimierza Sabbata w l. 1939––1947, w: Młode pokolenie polskich emigran-tów, jego losy i problemy, red. R. Studziński,

Włocławek 2004; tenże Kazimierz Sabbat,„Tyg. Pow.” 1996, nr 51/52, s. 22; tenże Kazi-mierz Sabbat. Polityk i mąż stanu 1913–1989.Biografia polityczna, praca doktorska napisa-na pod kier. prof. dr hab. B. Polaka, P. 2004;tenże Kazimierz Sabbat. Rys biograficzny, Mie-lec 2000; Głuchowski K. W polskim Londynie,L. 1999; Jarzembowski K., Kuprianowicz L.ZHP w Niemczech Zachodnich 1945–1951. Pró-ba systematyzacji, „Harc.” 1992, nr 10, s. 37–45,nr 11/12, s. 66 [errata]; Romanowski A. Kazi-mierz Sabbat (1913–1989), „Tyg. Pow.” 1989,nr 32, s. 4; Sas-Skowroński M. Rządy Kazimie-rza Sabbata, w: Kierownictwo obozu niepodległo-ściowego na obczyźnie, red. Szkuta A., L. 1996,s. 165–173; Ślaski J. Polska Walcząca (1939––1945), t. 3, W. 1986 [cytat]; – AP m. st. W.:Materiały Historycznej Komisji ŚrodowiskowejSzarych Szeregów, Piątkowski J. ZrzeszenieAkademickich Kręgów Starszoharcerskich Kuź-nica, MH: Jarzembowski, Kuprianowicz Harc-mistrzynie i hacmistrze; Piątkowski J. Wspo-mnienie o hm. Kazimierzu Sabbacie, mps. – dok.w zbiorach Kazimierza Jarzembowskiego: Wit-ting J. Wybory członków NZHPpgK przez NRpgK:1946–1974, rks z 15 V 1976 [kserokopia].

Maria Straszewska

SADKOWSKA z Hejdukowskich Ha-lina, pseud. Teresa (1895–1961), lekarzdentysta, harcmistrzyni, Naczelniczka Har-cerek Harcerstwa Polskiego (1941–1944).

Urodziła się 28 II 1895 r. w Czerniatynie(pow. lityński) na Podolu w rodzinie Leona(matematyka pracującego jako urzędnik)i Pauliny z Zabokrzeckich (nauczycielki po-chodzącej z rodziny ziemiańskiej).

Po ukończeniu w 1912 r. szkoły śred-niej w Winnicy rozpoczęła w Warszawiestudia lekarsko-dentystyczne, które ukoń-czyła w r. 1916 w Moskwie, gdzie znalazłasię na skutek wojennej ewakuacji. Po po-wrocie do Warszawy w l. 1918–1934 pro-wadziła praktykę dentystyczną, początko-wo prywatnie, następnie w UbezpieczalniSpołecznej, a w l. 1935–1944 w LecznicyZjednoczonych Lekarzy Dentystów. Pra-cowała także jako dentystka szkolna.

SABBAT KAZIMIERZ – SADKOWSKA HALINA

179

Nie przerywając praktyki lekarskiej,ukończyła w 1924 r. Wydz. Nauk Politycz-nych i Społecznych Wolnej WszechnicyPolskiej, gdzie następnie w l. 1924–1937była asystentką Ludwika Krzywickiego naWydz. Nauk Politycznych i Społecznych(od 1936 r. Wydz. Prawa i Nauk Ekonomicz-no-Społecznych). W czasie studiów i asy-stentury działała w Bratniej Pomocy, KoleNaukowym i Zrzeszeniu Asystentów. Od1934 r. przewodniczyła Kołu PrzyjaciółHarcerstwa przy 2. Warszawskiej Druży-nie Harcerskiej w Gimnazjum im. Jana Za-moyskiego. W 1939 r. została mianowanadziałaczką harcerską (rozkaz Przewodni-czącego ZHP L. 4 z 19 IV 1939). Związanaz katolickim ruchem intelektualnym, byłazarazem zwolenniczką narodowej myślipolitycznej, sympatyzowała ze Stronnic-twem Narodowym (prawdopodobnie niebyła jego członkiem).

W październiku 1939 r. należała do gru-py inicjującej powstanie konspiracyjnej or-ganizacji harcerskiej o orientacji endec-kiej, krytycznie ustosunkowanej do ZHP,która przyjęła nazwę Harcerstwo Polskie(od 1943 r. używającej też nazwy Hufce Pol-skie, krypt. HP). Sadkowska weszła w składNaczelnictwa HP jako odpowiedzialna zapracę harcerek. W grudniu 1940 r. naczel-nik HP hm. Rzeczypospolitej StanisławSedlaczek mianował ją harcmistrzynią,a w początkach 1941 r. została Naczel-niczką Harcerek. Była współautorką pro-gramu HP zamieszczonego w broszurzeHarcerstwo. Zarys podstaw ideowych or-ganizacji. Próby (W. 1940) pod red. S. Se-dlaczka. Brała udział w kształceniu kadryinstruktorskiej, prowadziła kursy pod-harcmistrzowskie i harcmistrzowskie, pi-sała artykuły do prasy podziemnej, m.in.czasopisma HP „Harcerz”. Uczestniczyław pracach powołanej w maju 1944 r. Ko-misji Porozumiewawczej między HP a Sza-rymi Szeregami. 12 VI 1944 r. została wrazz mężem Henrykiem aresztowana przezgestapo, poszukujące ich syna Witolda.Więziono ją w siedzibie gestapo przy al. Szu-

cha oraz na Pawiaku, skąd 30 VII 1944 r.została wywieziona do obozu koncentracyj-nego w Ravensbrück (gdzie działała w ist-niejącej tam tajnej drużynie harcerskiej),a następnie do filii tego obozu w Königs-bergu. Po wyzwoleniu obozu przez ArmięCzerwoną w marcu 1945 r. powróciła dokraju wraz z transportem chorych więź-niarek, którymi się opiekowała. Początko-wo zamieszkała w Krakowie, a we wrześniu1945 r. przeniosła się na stałe do Warsza-wy. Od kwietnia 1945 r. uczestniczyła w pra-cach konspiracyjnego Naczelnictwa HP, ażdo chwili aresztowania jej przez UrządBezpieczeństwa w grudniu 1945 r. 24 II1947 r. razem z hm. Witoldem Sawickim,Naczelnikiem Harcerzy HP oraz Krzysz-tofem Eychlerem i Jerzym Świderskim –harcerzami Okręgu Warszawskiego HPi uczestnikami Powstania Warszawskiego– była sądzona przez Wojskowy Sąd Re-jonowy w Warszawie. Została oskarżonaz art. 1 Dekretu o Ochronie Państwa z dn.30 X 1944 r. i uznana za winną, że w okre-sie od 15 IV do 1 IX 1945 r. na terenie Kra-kowa kierowała młodzieżą żeńską w orga-nizacji pod nazwą HP, której istnienie,ustrój lub cel miały pozostać tajemnicąwobec władzy państwowej – czym dopu-ściła się przestępstwa z art. 156 § 2 kk.Została skazana na trzy lata więzienia.Wyrok jako zbyt łagodny został zaskarżo-ny. Przebywała w więzieniu na Mokotowiedo maja 1947 r., kiedy została zwolnionana mocy amnestii z 22 II 1947 r. W 1950 r.powróciła do praktyki lekarskiej; równocze-śnie pełniła funkcję kierownika Wydz. Den-tystyki w Wojew. Zakładzie Lecznictwa Pra-cowniczego i konsultanta Wojew. Wydz.Zdrowia. Była czynna w zawodowych or-ganizacjach lekarskich (od 1918), w latachmiędzywojennych uczestniczyła w tworze-niu Izb Lekarskich i lekarskiej spółdziel-czości, po wojnie działała w Związku Za-wodowym Pracowników Służby Zdrowia.

Zmarła 2 VII 1961 r. w Warszawie i zo-stała pochowana na cmentarzu Powąz-kowskim.

SADKOWSKA HALINA

180

W 1920 r. poślubiła Henryka Sadkow-skiego (1889–1960, urzędnika państwowe-go, więźnia niemieckich obozów koncen-tracyjnych w Gross-Rosen i Ebensee).Miała syna Witolda (1921–1944, pseud.Żelazny, harcerza i żołnierza Batalionu„Gustaw”, który zginął na Starym Mieściepodczas Powstania Warszawskiego) i cór-kę Annę (ur. 1929, pseud. Hanka, Sosnow-ska, zamężną Przecławską, sanitariuszkępodczas Powstania Warszawskiego, powojnie drużynową drużyny harcerek HP„Dzieci Ulicy” w Krakowie, profesora pe-dagogiki społecznej).

– [red.] Sadkowska Halina, w: PSB, t. 34, z. 2,Wr.–Kr. 1992, s. 276–277; – Ciura G. Pełnić służ-bę Bogu i Polsce, W. 1998; Terej J. J. Rzeczywi-stość i polityka. Ze studiów nad dziejami Na-rodowej Demokracji, W. 1979; – Domańska R.Pawiak – więzienie gestapo. Kronika 1939–1944,W. 1978; „Rocznik lekarski RP 1933/1934”, ten-że 1936, tenże 1948; Sowieckiemu zniewoleniu –nie. Harcerska druga konspiracja (1945–1956),W. 2005, s. 140–150 [wyrok na członków kierow-nictwa Harcerstwa Polskiego – Spr. nr R 865/46];Skład osobowy i spis wykładów WolnejWszechnicy Polskiej z l. 1923/1934–1937/1938;Spraw. z działalności Wolnej Wszechnicy Pol-skiej z l. 1923/1924–1927/1928; Urzędowy spislekarzy, lekarzy dentystów, farmaceutów, felcze-rów, pielęgniarek, położnych, uprawnionych i sa-modzielnych techników dentystycznych, W. 1939;– [nekrolog], „Życie Warszawy” 1961, nr 158, s. 5;– AP m. st. W.: zesp. Wojskowy Sąd Rejonowyw W., sygn. Sr 685/47; MH: Jarzembowski, Ku-prianowicz Harcmistrzynie i harcmistrze.

Kazimierz Jarzembowski Aleksander Winnicki

SAJKOWSKI Michał (1902–1989),nauczyciel, harcmistrz, Naczelnik Harce-rzy (1944–1945).

Urodził się 30 VI 1902 r. w Rataliszkach(pow. Podbrzezie) na Wileńszczyźnie w ro-dzinie Jerzego (zm. 1946, rolnika) i Mal-winy z Mincewiczów (zm. 1920). Miał bra-ci: Juliana (zm. 1918), Andrzeja (zm. 1924),

Hipolita (zm. 1931), Edwarda (zm. 1942),Antoniego (zm. 1944), Leona (zm. 1975),Władysława (zm. 1977, w czasie II wojnyświatowej współpracował z AK). W l. 1910––1914 uczęszczał do rosyjskiej pięciokla-sowej szkoły podstawowej, następnie doGimnazjum im. Zygmunta Augusta w Wil-nie, a od 1920 r. do Seminarium Nauczy-cielskiego w Wilnie, które ukończył, uzy-skując maturę w 1926 r. Do harcerstwawstąpił w 1918 r. Przyrzeczenie harcerskiezłożył w kwietniu 1919 r. W okresie naukiw Seminarium Nauczycielskim był zastę-powym i przybocznym w 10. WileńskiejDrużynie Harcerzy. W 1921 r. uczestniczyłw Zlocie we Lwowie z okazji 10-lecia har-cerstwa. Jesienią r. 1921, kiedy drużynęobjął Józef Grzesiak „Czarny”, Sajkowskipozostał przybocznym; drużyna szybkorozrosła się do 15 zastępów, skupiających122 członków i przyjęła nazwę „CzarnejTrzynastki Wileńskiej”. Do rozpoczęciasłużby wojskowej Sajkowski uczestniczyłwe wszystkich akcjach i obozach tej dru-żyny. Służbę wojskową odbył w l. 1925––1926 w Zegrzu, gdzie po przeszkoleniurekruckim na funkcji telegrafisty zostałprzeniesiony do Dowództwa Obszaru Wa-rownego w Wilnie.

Po zakończeniu służby wojskowej otrzy-mał posadę nauczyciela w pięcioklasowejwiejskiej szkole w Żurawoszczyźnie w gmi-nie Jody w pow. bracławskim. W 1931 r. zo-stał kierownikiem pięcioklasowej szkołypodstawowej. W 1935 r. przeszedł do pracyw Drui w największej w powiecie szkolepowszechnej. W tymże roku uczestniczyłw kursie instruktorów zuchowych w Nie-rodzimiu (prowadzonym przez AleksandraKamińskiego). Po kursie został mianowa-ny komendantem hufca w pow. bracław-skim. W Drui nad Dźwiną założył Tow.Rozwoju Miasta i został wybrany jego pre-zesem. Towarzystwo przyczyniło się dozniesienia strefy nadgranicznej w mieście,a w następstwie tego do znacznego rozwo-ju handlu i gospodarki miasta oraz sąsied-nich wsi. W 1936 r. zorganizował tam sklep

SADKOWSKA HALINA – SAJKOWSKI MICHAŁ

181

harcerski, cieszący się dużym powodze-niem.

We wrześniu 1939 r. walczył w obronieLwowa; tu jego pułk został rozbity. Powkroczeniu armii sowieckiej do LwowaSajkowski w cywilnym ubraniu przedostałsię do rodziny na Wileńszczyznę, tam wstą-pił do ZWZ. Zmuszony do ucieczki, osiadł narok w Niemenczynie, gdzie prowadził sklepspożywczy. Stąd kolejny raz musiał uciekać,tym razem udał się do ojca gospodarującegow Rataliszkach. Kiedy w 1942 r. Litwini wy-siedlili całą rodzinę, pozbawiając ją gospo-darstwa, Sajkowscy wyprowadzili się doWilna, gdzie utrzymywali się z drobnegohandlu. W czasie pobytu w Wilnie – w poręostrzeżony – uciekł przed aresztowaniemprzez Niemców na Podkarpacie do rodzi-ny w Humniskach. Tam jako obcy zostałprzez Rosjan posądzony o szpiegostwo i ska-zany na rozstrzelanie. Na szczęście żoł-nierz, który miał wykonać wyrok, wysłu-chał jego wyjaśnień i puścił go wolno.

Po uwolnieniu Sajkowski wyjechał doLublina. Kiedy we wrześniu 1944 r. w wy-zwolonym Lublinie organizował harcer-stwo, został powołany na funkcję Naczelni-ka Harcerzy. Funkcję tę pełnił od września1944 do kwietnia 1945 r. (mianowanyuchwałą Tymczasowej Naczelnej Rady Har-cerskiej – TNRH – z 10 I 1945). W kwiet-niu 1945 r. zrezygnował z funkcji Naczelni-ka Harcerzy z powodu różnic w poglądachna kwestie polityczne i programowe wśródczłonków TNRH (w narzuconym ZHP 11-oso-bowym składzie było tylko pięciu in-struktorów harcerskich, pozostali członko-wie reprezentowali Związek Walki Młodychi Organizację Młodzieży Towarzystwa Uni-wersytetów Robotniczych). Z Lublinaprzeprowadził się do Chojnic, gdzie podjąłpracę w starostwie jako kierownik wydz.organizacji i handlu. Za pozostawione naWileńszczyźnie mienie otrzymał ponie-mieckie gospodarstwo ogrodnicze i miesz-kanie w Chojnicach. Tam objął funkcjękomendanta hufca. Pracując w Chojnicachw 1945 r. zorganizował w krótkim czasie

Związek Administracji Państw., któregozostał prezesem, Powiat. Radę ZwiązkówZawodowych, której był przewodniczącymoraz Spółdzielnię Spożywców, w której prze-wodniczył radzie nadzorczej. Po roku pracyw starostwie przeszedł do pracy w swoimgospodarstwie ogrodniczym. 1 X 1948 r. zo-stał aresztowany przez Urząd Bezpieczeń-stwa pod zarzutem przynależności do AK.Pozostawał w śledztwie do 30 VI 1950 r.Uniewinniony, został zwolniony z więzienia2 VIII 1950 r.

Po odrodzeniu harcerstwa, prawdopo-dobnie w 1957 r. przeprowadził koncen-trację 58 drużyn Hufca Chojnice, a w li-stopadzie 1957 r. kurs drużynowych dla 62uczestników. Pracę w komendzie hufcakontynuował do wyjazdu z Chojnic. Jesie-nią 1957 r. podjął też pracę na stanowiskukierownika internatu w zakładzie wy-chowawczym młodzieży moralnie zaniedba-nej. Tam przeprowadził reorganizację,zwalniając zbędnych wychowawców orazwprowadził samorząd wychowanków.Wprawdzie jego posunięcia zostały zatwier-dzone przez Kuratorium w Bydgoszczy, alewładze powiatowe usunęły go ze stanowi-ska. Wrócił do pracy w swoim gospodar-stwie. W 1959 r. sprzedał gospodarstwoi przeprowadził się do Gdańska. Kupił domwe Wrzeszczu przy ul. Ludowej 6, gdziemieszkał do końca życia. Powrócił do zawo-du nauczycielskiego, pracował początkowow Gdyni w szkole podstawowej. W 1961 r.został kierownikiem Szkoły Podstawowejnr 8 w Gdańsku-Orunii, a od 1963 r. byłnauczycielem w Technikum TworzywSztucznych w Gdyni. W 1963 r. ukończyłstudia w zakresie historii w WSP w Gdań-sku, następnie studiował filologię rosyjską,którą prawdopodobnie ukończył w 1965 r.W 1969 r. przeszedł na emeryturę, ale pra-cował jeszcze przez 5 lat w wymiarze półetatu w Zasadniczej Szkole Budownictwaw Gdańsku przy ul. Powstańców Warsza-wy. Jako nauczyciel opiekował się druży-nami harcerskimi w szkołach, w którychpracował. Będąc na emeryturze, działał

SAJKOWSKI MICHAŁ

182

w Stowarzyszeniu „Abstynencja” i wygła-szał prelekcje dla młodzieży szkolnej.

Zmarł 7 VI 1989 r. i został pochowanyna cmentarzu Srebrzysko w GdańskuWrzeszczu.

Był odznaczony m.in. Krzyżem Kawa-lerskim Orderu Odrodzenia Polski (1980).

W 1929 r. zawarł związek małżeńskiz Władysławą Kędrą (1907–1988, nauczy-cielką, absolwentką Seminarium Nauczy-cielskiego w Łańcucie). Miał dwie córki:Teresę (ur. 1931, absolwentkę WyższejSzkoły Rolniczej w Olsztynie, zamężnąŻukowską, zam. w Australii), Jolantę (na-uczycielkę, absolwentkę Wyższej SzkołyMuzycznej w Sopocie, zamężną Kułaga,zam. w Australii) i syna Zbigniewa (ur.1932, technika ekonomistę, zam. w Gdań-sku-Wrzeszczu).

– Arch. Harcerskiego Kręgu Seniorów „Korze-nie” w G.: życiorys M. Sajkowskiego z lat osiem-dziesiątych; – inf. syna Zbigniewa Sajkowskiego.

Bogdan Radys

SEDLACZEK Stanisław Marian,pseud. Marian Lwowicz, Sas (1892–1941),pedagog, harcmistrz Rzeczypospolitej, Na-czelnik Harcerstwa na Rusi i w Rosji(1915–1919), Naczelnik Głównej Kwate-ry Męskiej (1919–1921), wiceprzewodni-czący ZHP (1921–1926), Naczelnik Har-cerzy (1926–1931), Naczelnik HarcerstwaPolskiego (1939–1941).

Urodził się 31 I 1892 r. w Kołomyi w Ga-licji w rodzinie Wiktora (zm. 1936, kupca,wykładowcy Wyższej Szkoły Handlowej,działacza społecznego licznych organizacji,m.in. Tow. Gimnastycznego „Sokół” i har-cerstwa) i Filipiny z Dominikowskich (zm.1939). Ziemiańska rodzina Dominikow-skich zubożała na skutek represji za udziałw walkach o niepodległość, a dziad Se-dlaczka, dr medycyny Filip Junosza Do-minikowski był przez kilkanaście miesię-cy więziony w twierdzy w Brnie. Sedlaczek

miał młodsze rodzeństwo: siostry Zofię,Marię i Klementynę oraz braci Kazimie-rza i Ludomira.

W 1898 r. ukończył szkołę podstawowąi kontynuował naukę w V Gimnazjum weLwowie, które ukończył z odznaczeniemw 1910 r. Po maturze podjął studia w zakre-sie budowy maszyn na Politechnice Lwow-skiej. Już na pierwszym roku studiów zo-stał przewodniczącym akademickiego kołaTow. Szkoły Ludowej. Działał też w Tow.Wzajemnej i Bratniej Pomocy oraz Tech-nickim Kole Pomocy Przemysłowej, głów-nie jednak w Związku Młodzieży Polskiej„Zet” oraz w „Sokole”, gdzie był współza-łożycielem Akademickich Stałych DrużynSokolich. W październiku 1913 r. wstąpiłdo skautingu. Wkrótce został przybocznymVII Lwowskiej Drużyny Skautowej. W tymczasie opublikował w „Skaucie” swój pierw-szy artykuł i został członkiem redakcji (pro-wadził kronikę skautową). Wszedł w składZwiązkowego Naczelnictwa Skautowego,a w styczniu 1914 r. został jego sekretarzem.Był członkiem komendy kursów instruktor-skich w Skolem k. Stryja, które przerwałwybuch wojny w sierpniu 1914 r.

31 VIII 1914 r. wyjechał wraz z Na-czelnictwem do Legionu Wschodniegogen. K. Durskiego-Trzaski. Po jego rozwią-zaniu w październiku tegoż roku przeniósłsię do Krakowa. Późną jesienią przedarłsię przez front i dotarł do Lwowa, gdzie dowiosny 1915 r. zajmował się pracą w tajnymskautingu pod okupacją rosyjską, a takżew Polskim Lwowskim Komitecie Ratun-kowym, który niósł pomoc rodakom-jeń-com i zakładnikom: organizował ucieczkii kwatery, zaopatrywał w odzież i żyw-ność. Nawiązał kontakty z Warszawą(gdzie w Polskiej Lidze Wojennej WalkiCzynnej odbył kurs wojenny), Wilnem i Ki-jowem. Ofensywa niemiecka odcięła mudrogę powrotu do Lwowa i od września1915 r. pozostawał w Kijowie. Był współ-organizatorem tajnego I Zjazdu Harcer-skiego, który w Boże Narodzenie 1915 r.powołał Naczelne Kierownictwo Harcer-

SAJKOWSKI MICHAŁ – SEDLACZEK STANISŁAW

183

stwa (NKH), a jego, pod nazwiskiem Ma-riana Lwowicza, wybrał na naczelnika.Niebawem podporządkowała mu się gru-pa moskiewska ks. Kazimierza Lutosław-skiego. Współpracował z KierownictwemBiura Centralnego Korporacji Uczniow-skich. Jego organ „Młodzież” (od 1916 –jawny) był oficjalnym organem nadal taj-nego Naczelnictwa. Od stycznia 1918 r.pismo ukazywało się jako „Harce”, a Se-dlaczek był jego redaktorem. Pisał o har-cerstwie i w innych pismach, np. w „Prze-glądzie Polskim”; prowadził także kursyinstruktorskie, m.in. na „Syrcu” pod Ki-jowem w maju 1916 r. Własną adaptacjędzieła Roberta Baden-Powella Scoutingfor Boys opublikował pt. Szkoła harcerza(dwa wyd. Kijów 1917, później W. 1920).

W końcu 1917 r. w Kijowie na ZjeździeGłównym NKH został jednogłośnie po-nownie wybrany na naczelnika. Zorgani-zował harcerski oddział wywiadowczy dlapotrzeb I Korpusu Wschodniego gen. Jó-zefa Dowbór-Muśnickiego. W 1918 r. z re-komendacji Polskiego Kolegium Uniwer-syteckiego prowadził na Uniw. Kijowskimwykłady z „teorii harcerstwa”. Latem wyje-chał do Lublina, gdzie przygotowywał zjazd,który powołał ZHP (1–2 XI 1918). 9 listopa-da Zjazd Naczelnej Rady Harcerskiej(NRH) wybrał go do Wydz. Wykonawcze-go (później Naczelnictwa ZHP). Odtąd ażdo wybuchu II wojny światowej był człon-kiem NRH. 1 V 1919 r. objął stanowiskosekretarza ds. harcerstwa w Min. WRiOPjako etatowy urzędnik Departamentu Szkol-nictwa Średniego. W lipcu prowadził ogól-nopolski kurs instruktorski w ZwierzyńcuZamojskim, a potem kurs w Ludwikowie podPoznaniem. Obradujący w dniach 10–11 VII1919 r. III Zjazd NRH powierzył mu funk-cję Naczelnika Głównej Kwatery Męskiej(GKM). Opracował statut ZHP i regula-miny, współredagował czasopisma „Harc-mistrz” i „Harcerz”. 19 III 1920 r. otrzy-mał stopień przodownika. W tym czasiedowiedział się, że bolszewicy wydali naniego wyrok śmierci. W czasie wojny pol-

sko-bolszewickiej zgłosił się do WP i zo-stał skierowany do Inspektoratu ArmiiOchotniczej, gdzie wraz z WładysławemNekraszem kierował akcją ochotniczą har-cerstwa, a równocześnie w wyjątkowo trud-nych warunkach kierował GKM. 15 XII1920 r. został mianowany podharcmi-strzem.

Od 15 IX 1921 r. był asystentem w la-boratorium psychologicznym Państw. Inst.Pedagogicznego, gdzie również współreda-gował „Rocznik Pedagogiczny”, prowadząc„Kronikę polską” i „Kronikę światową”,w których pisał o harcerstwie i skautingu.Wkrótce objął redakcję „Harcerza”. 21 V1921 r. został zwolniony z funkcji Na-czelnika GKM. W lecie 1921 r. był komen-dantem Kursu Związkowego GKM w Piw-nicznej. W październiku objął stanowiskonaczelnego inspektora harcerstwa w Min.WRiOP, na którym pozostawał do końca lu-tego 1929 r. 15 VI 1922 r. otrzymał stopieńharcmistrza (po zmianie systemu stopni –harcmistrz Rzeczypospolitej). W l. 1921–1926 był wiceprzewodniczącym ZHP orazwspółzałożycielem i duchowym przywódcąKręgu św. Jerzego, a od wiosny 1925 r. po-nownie Naczelnikiem GKM. W 1923 r. objąłredakcję „Harcmistrza”, w którym opubli-kował m.in. swój przekład Wskazówek dlaskautmistrzów R. Baden-Powella. Opraco-wał i wydał „Rocznik Harcerski” (W. 1928).Nadal prowadził obozy i kursy, był uczest-nikiem I Zlotu Narodowego (3–9 VII 1924).Reprezentował ZHP na arenie międzyna-rodowej: jako uczestnik II Jamboree w Ko-penhadze (1924) i IV Międzyn. Konferen-cji Skautowej w Kandersteg w Szwajcarii(1926). Przewodniczył V Międzyn. Konfe-rencji Przedstawicieli Organizacji Słowiań-skich, która odbyła się w trakcie III Jambo-ree w Arrowe Park w Wielkiej Brytanii(1929), był delegatem na VI Międzyn. Kon-ferencję Skautową w Baden pod Wiedniem(1931).

2 II 1931 r. XI Walny Zjazd ZHP w Kra-kowie odwołał go z funkcji Naczelnika. Zo-stał też zwolniony z funkcji redaktora

SEDLACZEK STANISŁAW

184

„Harcmistrza”. Do 1935 r. pozostawał nafunkcji kierownika Wydz. ProgramowegoGłównej Kwatery Harcerzy (GKH), będącrównież w l. 1933–1935 kierownikiemWydz. Pokazów GKH. W l. 1934–1935 byłkierownikiem Wydz. Programowego, a na-stępnie Wydz. Starszyzny WarszawskiejChorągwi Harcerzy. Do końca lipca 1931 r.pozostawał na stanowisku referendarzaw Min. WRiOP, potem w stanie nieczynnym,a 28 I 1932 r. został przeniesiony w stan spo-czynku. 22–23 IV 1933 r. na XIII WalnymZjeździe ZHP w Katowicach wszedł w składRady Starszego Harcerstwa, jednak nadalbył marginalizowany przez władze ZHP. Byłuczestnikiem IV Jamboree w Gödöllö na Wę-grzech (1933), Jubileuszowego Zlotu Har-cerstwa Polskiego w Spale (1935) i II Mię-dzyn. Zlotu Starszych Skautów na wyspieIngarö (1935).

W październiku 1925 r. ukończył z ocenąbardzo dobrą Kurs Pedagogiczny, przed-stawiając pracę Wstęp do analizy psycho-logii skautingu. Rozpoczął studia psycholo-giczne na Wydz. Filozoficzno-Humanistycz-nym UW. W 1933 r. podjął pracę w Państw.Inst. Psychotroniki, w którym przez dwalata pełnił obowiązki jego kierownika. 24 I1934 r. został wybrany do Zarządu Inst.Pisał do „Psychotroniki” (prowadził dział„Notatki bibliograficzne”) oraz do czaso-pisma „Drogowskazy”, nadal też współ-pracował z „Rocznikiem Pedagogicznym”.

Jesienią 1935 r. przeniósł się do Pozna-nia, gdzie w październiku podjął pracę w Ka-tolickim Związku Młodzieży Męskiej(KZMM) i Katolickim Związku MłodzieżyŻeńskiej jako referent ds. programowych,z zadaniem opracowania podręcznika związ-kowego. Jednocześnie opracowywał progra-my konferencji i kursów oraz współpraco-wał z redakcją „Przyjaciela Młodzieży”. Byłwspółorganizatorem i zastępcą komendan-ta Ogólnopolskiego Zlotu KZMM w Czę-stochowie (1938). W lutym 1938 r. podjąłprzerwane studia. Ukończył je w czerwcu1939 r. z oceną bardzo dobrą za pracę ma-gisterską Oceny psychotechniczne i powo-

dzenia szkolne i takąż oceną za egzaminostateczny z „psychologii eksperymental-nej wraz z jej metodyką i techniką”.

Sympatyzował ze Stronnictwem Naro-dowym.

Po wybuchu wojny w 1939 r. znalazł sięw Warszawie. Szybko włączył się w kon-spiracyjną pracę harcerską i 27 X 1939 r.został pod pseud. Sas pierwszym Naczelni-kiem Harcerstwa Polskiego. W tym czasiepracował w Stołecznym Komitecie Samo-pomocy Społecznej, w którym zorganizo-wał Sekcję dla Wysiedlonych (głównie z Po-znańskiego i Pomorza), a następnie był jejdyrektorem. Organizował schroniska,m.in. w lokalu Związku NauczycielstwaPolskiego przy ul. Smulikowskiego (obec-nie Spasowskiego), internat dla dziewcząt(wraz z ss. Urszulankami), bursy szkolne,domy dla sierot, a w nich tajne nauczanie,pomoc żywnościową i odzieżową. W maju1941 r. Sekcję przekazano Polskiemu Ko-mitetowi Opiekuńczemu m. Warszawy(jako Dział Schronisk i Pomocy Wysiedlo-nym; jego pracownikami byli w większościharcerze). Sedlaczek współpracował z RadąGłówną Opiekuńczą (RGO) i pod nazwąkolonii RGO organizował obozy harcer-skie. W końcu stycznia 1941 r. wstąpił doSodalicji Mariańskiej Panów przy koście-le oo. Jezuitów na warszawskiej Starówce.

Był autorem, tłumaczem oraz redakto-rem wielu publikacji dotyczących harcer-stwa, dzięki którym – obok swojej bezpośred-niej działalności instruktorskiej – wpłynąłw znacznym stopniu na kształt harcerstwa,zwłaszcza w pierwszej dekadzie dwudzie-stolecia międzywojennego. Do jego naj-ważniejszych prac, poza wymienionymiwcześniej, należy Bibliografia harcerska(W. 1927). Za okupacji pod jego redakcjąukazało się Harcerstwo. Zarys podstawideowych i organizacji. Próby (Lw. 1939,właśc. W. 1940).

Nocą z 17 na 18 V 1941 r. został areszto-wany w służbowym mieszkaniu w schroni-sku przy ul. Senatorskiej 28/30. Był więzio-ny na Pawiaku. Stąd 23 lipca przewieziono

SEDLACZEK STANISŁAW

185

go do obozu koncentracyjnego Auschwitz,gdzie został zakatowany 3 VIII 1941 r.

Był odznaczony Krzyżem KawalerskimOrderu Polonia Restituta, Złotym Krzy-żem Zasługi (prawdopodobnie), MedalemPamiątkowym za Wojnę 1918–1921, Me-dalem 10-lecia Odzyskania Niepodległości,Srebrnym Medalem „Za Długoletnią Służ-bę”, Odznaką „Za Zasługę” (1921), Od-znaką „Wdzięczności” (1921) i Odznakę„Orła Harcerskiego” (1924).

W 1917 r. zawarł związek małżeński z Ja-niną Parniewską (nauczycielką, zm. 1924).W 1926 r. poślubił Irenę Szulcówną, z którąmiał czworo dzieci: bliźniaków Mariana(księdza) i Stanisława (inżyniera mechani-zacji rolnictwa), którzy uczestniczyli w Po-wstaniu Warszawskim w kompanii „Gu-staw”, Wandę (psychologa) oraz Andrzeja(docenta doktora habilitowanego naukmedycznych).

– Błażejewski Bibliografia 1911–1960; Muszyń-ski W. J. Sedlaczek Stanisław, w: Encyklopedia„białych plam”, t. 16, Radom 2002, s. 128–130;– Błażejewski Z dziejów [na s. 376–378 bio-gram, niektóre informacje błędne]; Nekrasz W.Harcerze w bojach, W. 1930; Sedlaczek M., Se-dlaczek W. Harcmistrz Rzeczypospolitej StanisławSedlaczek, P. 1991; Sikorski Harcerskie odznaki,s. 93, 104; – MH: Jarzembowski, KuprianowiczHarcmistrzynie i harcmistrze.

Lesław J. Welker

SIELECKI Stanisław, pseud. Sas (1898––1952), oficer WP, harcmistrz, przewod-niczący Rady ZHP na Wschodzie (1943––1948), wiceprzewodniczący (1946–1951)i Przewodniczący ZHP poza granicamiKraju (1952).

Urodził się 7 XI 1898 r. na Wołyniu w Ste-paniu (pow. Równe) w rodzinie Albina i Ste-fanii z Pelikszów. W 1919 r. zdał maturęw Gimnazjum Humanistycznym MacierzyPolskiej w Kijowie. Należał do pierwszychharcerzy kijowskich: był kolejno zastępo-wym i drużynowym III Drużyny im. Ro-

mualda Traugutta, a w styczniu 1919 r. zo-stał dokooptowany do wybranego na III Zjeź-dzie Głównym (29–31 XII 1917) Naczel-nictwa Harcerskiego na Rusi i w Rosji. Powybuchu I wojny światowej wstąpił dodziałającej w Rosji od 1915 r. Polskiej LigiWojennej Walki Czynnej, organizacji nie-podległościowej zorientowanej na współ-pracę z państwami Ententy przeciwkoNiemcom. Już w 1917 r. harcerze z dwóchdrużyn kijowskich pod jego kierunkiemprzechodzili szkolenie zawierające elemen-ty wojskowe (nauka o broni, terenoznaw-stwo, łączność polowa, sygnalizacja, ma-teriały i przyrządy pirotechniczne). 30 III1918 r. objął dowództwo ochotniczego Woj-skowego Oddziału Harcerskiego, złożonegoze starszych członków obu drużyn, którzyzarazem wstąpili do Polskiej OrganizacjiWojskowej (POW). W porozumieniu z POWoddział podjął służbę wywiadowczą na te-renie Kijowa, a z czasem wykonywał za-dania specjalne oraz obserwował wskaza-ne rejony i obiekty opanowane przezNiemców na obszarze całej Ukrainy. Pra-ca wojskowo-peowiacka objęła stopniowoharcerzy z innych drużyn kijowskich, a je-sienią 1918 r. także harcerki, z którychutworzono żeński oddział wywiadowczy.Sielecki jako łącznik między harcerstwema POW przekazywał raporty komendziePOW oraz dowódcy Wojsk Polskich naUkrainie (II i III Korpus) i przyjmował zle-cane przez gen. Aleksandra Osińskiegozadania wojskowe na rzecz II Korpusu. Ażdo bitwy pod Kaniowem (11 V 1918) ki-jowski oddział wywiadowczy Sieleckiegopośredniczył również w utrzymywaniułączności pomiędzy poszczególnymi od-działami polskimi, operującymi na Ukra-inie. Po bitwie brał udział w akcji udziela-nia pomocy rozbitkom z II Korpusu i zbie-głym z niewoli niemieckiej jeńcom polskim,którym organizowano przerzut do innychośrodków formowania polskich wojsk nawschodzie.

Jesienią 1918 r. wobec pogarszającychsię warunków politycznych – przede

SEDLACZEK STANISŁAW – SIELECKI STANISŁAW

186

wszystkim narastającej wrogości władzbolszewickich oraz niektórych sił ukraiń-skich względem Polaków i ich poczynańniepodległościowych – zreorganizował swójoddział i na jego bazie w porozumieniu z Na-czelnikiem Harcerstwa na Rusi i w RosjiStanisławem Sedlaczkiem oraz w ścisłejwspółpracy z Polską Organizacją Woj-skową utworzył organizację konspiracyjnąnastawioną na szeroko rozumianą ochro-nę ludności polskiej. Po wyjeździe do kra-ju zagrożonego aresztowaniem Sedlaczkanadal organizował – przy dużym udzialeharcerek – liczne przedsięwzięcia wojsko-wo-wywiadowcze w oparciu o system „pią-tek” peowiackich. Po likwidacji biur Na-czelnictwa w początkach lipca 1919 r.,unikając aresztowania przez tajną policjębolszewicką, opuścił Kijów, a jesienią tegożroku przedarł się do kraju, gdzie przydzie-lony został do 9. kompanii III baonu 35. pp.Równocześnie wszedł w skład GłównejKwatery (GK) ZHP w Warszawie i objąłpowołany w październiku 1919 r. Wydz.Wschodni GK ZHP, który kierować miałorganizacją podległą Naczelnictwu Har-cerskiemu w Kijowie aż do chwili, kiedynormalne funkcjonowanie władz harcer-skich w Kijowie stanie się możliwe. Wiosną1920 r. wydział utrzymywał jeszcze kontak-ty z 42 środowiskami skupionymi w 4 okrę-gach (Łuck, Kijów, Winnica i Humań) orazw 2 obwodach samodzielnych (Berdyczów,Żytomierz).

Od lutego do lipca 1920 r. Sielecki byłsłuchaczem szkoły podchorążych piechoty,po czym objął stanowisko dowódcy pluto-nu w I baonie 7. pp. Odznaczył się w wal-kach na froncie wojny polsko-bolszewickieji jesienią r. 1921, awansowany na poruczni-ka, dostał przydział do Oddziału III Dowódz-twa Okręgu Korpusu VI we Lwowie (jakooficer instrukcyjny na m. Lwów). W tymczasie podjął studia na Wydz. ChemicznymPolitechniki Lwowskiej, przerwane jednakpo trzech latach. W l. 1926–1929 był kolej-no: oficerem przysp. wojsk. w 19. pp orazdowódcą plutonu i kompanii Szkoły Pod-

oficerskiej tegoż pułku. W 1929 r. awan-sował do stopnia kapitana. Do października1931 r. był komendantem klasy w BaonieUnitarnym Szkoły Podoficerskiej Piecho-ty w Rożanie, a następnie (do listopada 1932)dowódcą kompanii w 22. pp. Równolegleodbył XIX kurs unifikacyjny w CentrumWyszkolenia Piechoty, po czym od listopa-da 1932 do października 1934 r. kształcił sięw Wyższej Szkole Wojennej w Warszawie.Po jej ukończeniu został I oficerem szta-bu 11. Dywizji Piechoty w Stanisławowiei uzyskał stopień majora dyplomowanego.Od października 1936 do sierpnia 1939 r.wykładał w Wyższej Szkole Wojennej.

W kampanii wrześniowej brał udziałjako kwatermistrz Grupy Operacyjnej gen.Jana Kruszewskiego w Armii Odwodowej„Prusy”. W rejonie Terespol – Krasnystaw27 IX 1939 r. dostał się do niewoli niemiec-kiej, z której zbiegł i w styczniu 1940 r.próbował, bez rezultatu, przedostać się naWęgry. Zamiar zrealizował kilka tygodnipóźniej, co przypłacił ciężkimi odmroże-niami stóp i amputacją wszystkich palcówu nóg. W lutym 1941 r. uciekł z obozu dlainternowanych w Rakoscabie i przez Ju-gosławię, Grecję oraz Turcję dotarł do Pa-lestyny, gdzie wrócił do służby wojskowejjako referent wyszkolenia w Ośrodku Za-pasowym Samodzielnej Brygady StrzelcówKarpackich (czerwiec – sierpień 1941). Na-stępnie do końca października 1943 r. byłszefem Oddziału III Dowództwa Armii Pol-skiej na Wschodzie (APW). 26 XII 1942 r.otrzymał awans na podpułkownika dyplo-mowanego. Szczególne zasługi położyłjako organizator szkolnictwa w APW.

Aktywnie włączył się w budowę struk-tur harcerskich w APW (w jej szeregachznalazło się wielu przedwojennych in-struktorów ZHP, a wraz z napływem faliuchodźców ze Związku Sowieckiego naBliski, a potem Środkowy Wschód przy-były liczne grupy dzieci i młodzieży, któ-rym trzeba było zapewnić odpowiedniewarunki bytu i opiekę pedagogiczną). Pod-czas I Konferencji Harcerskiej na Bliskim

SIELECKI STANISŁAW

187

i Środkowym Wschodzie w Tel-Awiwie(12–13 X 1941) – uznanej potem za I Wal-ny Zjazd ZHP na Wschodzie – wybranyzostał na przewodniczącego 5-osobowejRady Starszyzny, stanowiącej organwspomagający przy Komendancie ZHP naBliskim i Środkowym Wschodzie. (II) Wal-ny Zjazd ZHP na (Środkowym) Wschodziew Jerozolimie (19 VII 1942), przy życzli-wej aprobacie dowódcy APW gen. Włady-sława Andersa podjął m.in. uchwałę okre-ślającą ramy autonomicznej działalnościharcerstwa przy strukturach wojskowychoraz wybrał Radę ZHP na ŚrodkowymWschodzie (od początku 1943 – ZHP naWschodzie), w skład której Sielecki wszedłprzez aklamację. W trakcie obrad zjazdu,podczas mszy św. w Bazylice Grobu Chry-stusa na Górze Kalwarii, w imieniu ZHP zło-żył – wzorem przedwojennego Jubileuszo-wego Zlotu Harcerstwa Polskiego w Spale– wotum harcerstwa Matce Bożej. Poukonstytuowaniu się Rady ZHP na Środ-kowym Wschodzie (2 VIII 1942) został jejprzewodniczącym. Przeprowadzał wizyta-cje kręgów starszoharcerskich pracującychw wojsku. Za jego staraniem Komisja Regu-laminowo-Wydawnicza APW wydała w po-czątkach 1943 r. trzy podręczniki harcerskiei udzieliła pomocy w drukowaniu czasopi-sma „Skaut”. Jesienią 1942 r. złożył w Ira-ku meldunek o stanie ZHP dowódcy APWgen. Władysławowi Andersowi, uzyskującod niego zgodę na zrzeszanie się żołnie-rzy w kręgach harcerskich, a rok później– na oddelegowanie z wojska instruktorówZHP do pracy w Wydz. Harcerskim przyBiurze Wojskowym Ministra Stanu naŚrodkowym Wschodzie. Dwukrotnie: 10 VI1943 i 1 XII 1943 r. przedstawiał kolejnymNaczelnym Wodzom: gen. WładysławowiSikorskiemu i gen. Kazimierzowi Sosn-kowskiemu raporty o pracy ZHP na Wscho-dzie i plany jej dalszego rozwoju.

W związku z objęciem (w listopadzie1943) stanowiska szefa Oddziału III Ope-racyjnego w 2. Korpusie i wyjazdem doWłoch w połowie stycznia 1944 r. przekazał

swoje pełnomocnictwa wiceprzewodniczą-cemu hm. por. Zygmuntowi Szadkowskie-mu, zachowując funkcję i najważniejszekompetencje przewodniczącego Rady.Skierował list (15 I 1944) do NaczelnegoKomitetu Wykonawczego ZHP w Londy-nie, w którym zreasumował całość dzia-łań ZHP na Wschodzie i określił płaszczy-znę stosunków wzajemnych obu władzharcerskich (opublikowany w jerozolim-skim „Skaucie” 1944, nr 23).

Pracami Oddziału III Sztabu 2. Korpusukierował przez całą kampanię włoską i póź-niej, aż do 1946 r. Przejściowo, w okresie9 X 1944–10 I 1945 r. pełnił obowiązki sze-fa Sztabu 2. Korpusu. Podczas bitwy podMonte Cassino (11–18 V 1944) wykazał sięwybitnym talentem operacyjnym i dużymiumiejętnościami kierowania pracą szta-bową w bezpośrednich działaniach bojo-wych. Szczegóły polskich planów bitewpod Monte Cassino, Anconą i Bolonią zo-stały opracowane przy jego udziale. 7 IX1944 awansował na pułkownika dyplomo-wanego, a za bitwę o Monte Cassino zo-stał przedstawiony do odznaczenia Orde-rem Virtuti Militari.

Kolegium Komitetu Naczelnego ZHPw Londynie uchwałą z 10 VI 1945 r. doko-optowało Sieleckiego do składu Komitetu naczas wojny. Przewodniczył obradom III Wal-nego Zjazdu ZHP na Wschodzie w Rzymie(4–7 X 1945), a 6 X 1945 r. wybrany zostałponownie do Rady ZHP na Wschodzie i objąłfunkcję przewodniczącego. W trakcie zjaz-du przyjęty został wraz z delegacją ZHPna audiencji prywatnej przez papieża Piu-sa XII. Na mocy uchwały konferencji przy-wódców wszystkich nurtów z okresu wojny(I zebrania Naczelnej Rady Harcerskiej pozagranicami Kraju – NRHpgK) w Enghien weFrancji (30 I–3 II 1946) wszedł w składNRHpgK. W l. 1947–1949 był szefem Wydz.II Kom. Hist. Sztabu Głównego w PolskimKorpusie Przysposobienia i Rozmieszcze-nia. Pod jego patronatem wyszło 10 zeszy-tów pisma „Wiadomości Wojskowe II Kor-pusu” (1945–1947).

SIELECKI STANISŁAW

188

Po demobilizacji zamieszkał w Londynie,gdzie wraz z żoną otworzył mały pensjo-nat. Działał w środowiskach kombatanc-kich, był członkiem licznych emigracyj-nych instytucji społecznych i naukowychoraz gremiów kulturotwórczych: komite-tu redakcyjnego czasopisma „Bellona”,Sekcji Historyczno-Wojskowej Inst. Histo-rycznego im. gen. W. Sikorskiego, Polskie-go Inst. Historycznego, kół oddziałowych2. Korpusu i Koła Stowarzyszenia PolskichKombatantów nr 120. W marcu 1952 r. zo-stał Przewodniczącym ZHPpgK.

Zmarł 7 X 1952 r. w Londynie; zostałpochowany na cmentarzu Old Brompton(Stary Brompton), po stronie zachodniejalei głównej. Grób ozdobiony jest płasko-rzeźbą lilijki harcerskiej.

Sielecki został odznaczony KrzyżemSrebrnym Orderu Virtuti Militari, Krzy-żem Niepodległości z Mieczami, KrzyżemWalecznych (trzykrotnie), Złotym Krzy-żem Zasługi, Orderem Imperium Brytyj-skiego, włoskim Krzyżem KawalerskimOrderu Św. Maurycego i Łazarza, amery-kańskim Legion of Merit oraz harcerskąOdznaką „Za Zasługę” (1924).

W 1947 r. zawarł związek małżeńskiz Henryką Mastalerzową z Winiarskich.

– Leksykon, s. 542 [hasło: Związek HarcerstwaPolskiego na Wschodzie]; Łukomski G., Polak B.,Suchcitz A. Kawalerowie Virtuti Militari 1792––1945. Wykazy odznaczonych za czyny z l. 1863––1864,1914–1945, Koszalin 1997, s. 500; Such-citz A., Sielecki Stanisław, w: PSB, t. 36, z. 4,W.–Kr. 1996, s. 589–590; – Błażejewski Z dzie-jów; Jankowski S. [właśc. H. Glass] Harcerstwona Rusi i w Rosji w l. 1912–1921, w: HistoriaHarcerstwa, t. 1, Lata 1910–1921, L. 1975, s. 24,30, 40; Katafiasz T. Generał Władysław Anderswobec problemów pracy harcerskiej w wojsku i naemigracji w l. 1942–1970, w: Bitwa o MonteCassino 1944. Geneza – przebieg – opinie, red.B. Polak, Koszalin 2000, s. 255–268; Klisze-wicz L. Harcerstwo w Europie 1945–1985, L. 1992,s. 1; tenże Związek Harcerstwa Polskiego naWschodzie 1940–1948, L. 1992; Nekrasz W. Har-cerze w bojach, cz. 1–2, W. 1930–1931; Sedla-czek S. Harcerstwo na Rusi i w Rosji 1913–1930,

W. 1936, s. 50. 63–64; Truchanowicz S. Od Bry-gady Karpackiej do Tangeru. Z dziejów harcer-stwa polskiego na Wschodzie 1940–1948, W. 1991,s. 11, 32, 160, 174–175; tenże Związek Harcer-stwa Polskiego na Wschodzie. Z dziejów har-cerstwa na obczyźnie 1940–1946, W. 1987, s. 13,66, 80–81, 111–115; Wojstomski S. W. Naprzódskauci! Harcerze w bojach 1914–1921, L. 1968,s. 44–45; – Arch. Inst. Polskiego i Muzeum im.gen. W. Sikorskiego w L.: akta pers. i odzna-czeniowe S. Sieleckiego.

Tomasz Katafiasz

SIERADZKI Władysław Wacław (1907––1941), bankowiec, harcmistrz, komen-dant Pomorskiej Chorągwi Harcerzy (1930––1935).

Urodził się 6 VI 1907 r. we Włocławkuw rodzinie Karola (kolejarza) i Stanisławyz Maciejewskich. Ukończył szkołę po-wszechną oraz gimnazjum we Włocławkui kontynuował naukę w szkole handlowejw Toruniu (?). Ukończył ją w 1925 r. Praco-wał jako księgowy w jednym z toruńskichbanków.

Z harcerstwem związał się prawdopo-dobnie już we Włocławku. W 1926 r. zo-stał kierownikiem Wydz. Organizacyjne-go w Komendzie Chorągwi Pomorskiej.Już 19 II 1927 r. otrzymał stopień instruk-torski przodownika, a 15 IX 1928 r. zostałdrużynowym III Drużyny Żeglarskiej im.Jana z Kolna w Toruniu. W l. 1928–1930był zastępcą komendanta, a od końcawrześnia 1930 r. p.o. komendanta Chorą-gwi Pomorskiej. Uczestniczył w II ZlocieNarodowym Harcerzy w Poznaniu (1929).W lipcu 1931 r. zorganizował w Gdyni cho-rągwiany kurs instruktorski. 31 paździer-nika tegoż roku otrzymał stopień harcmi-strza. W l. 1931–1932 był kierownikiemWydz. Drużyn Żeglarskich Komendy Cho-rągwi. Jako Okręgowy Instruktor Harcer-ski przy Kuratorium Okręgu SzkolnegoPomorskiego wszedł w 1932 r. w skład Za-rządu Oddziału Pomorskiego ZHP. Na cze-le delegacji harcerstwa pomorskiego

SIELECKI STANISŁAW – SIERADZKI WŁADYSŁAW

189

uczestniczył w IV Jamboree w Gödöllö naWęgrzech (1933) oraz w JubileuszowymZlocie Harcerstwa Polskiego w Spale (1935),gdzie pełnił funkcję zastępcy komendantapodobozu VIII. Dobór reprezentacji na zlotstał się przyczyną konfliktu w łonie Komen-dy Chorągwi i Sieradzki z końcem 1935 r.ustąpił z funkcji komendanta. W l. 1935––1937 kierował Wydz. Ogólno-Organizacyj-nym, w kwietniu 1937 r. objął Wydz. Obo-zów i Turystyki, którym kierował do lutego1938 r., następnie od marca był starszymKręgu im. gen. Gustawa Orlicz-Dreszera,a od 27 marca – referentem skarbowo-go-spodarczym w Wydz. Ogólno-Organizacyj-nym Zarządu Okręgu Pomorskiego ZHPoraz przewodniczącym Komisji Dyscypli-narnej przy Komendzie Chorągwi. W listo-padzie 1938 r. stanął na czele harcerskie-go Koła Polsko-Węgierskiego. 10 VI 1939 r.został mianowany Komisarzem PogotowiaHarcerzy Chorągwi Pomorskiej. W 1939 i napoczątku 1940 r. z polecenia hm. Benedyk-ta Porożyńskiego tworzył struktury Sza-rych Szeregów na Pomorzu i kierował nimiw Toruniu. Po wiosennych aresztowaniach1940 r. uciekł do Warszawy, gdzie zostałaresztowany. Do obozu Auschwitz zostałprzywieziony 6 IV 1941 r. jako więzieńpolityczny nr 13 397.

Zginął w Auschwitz 1 VII 1941 r.

– Słownik biograficzny konspiracji pomorskiej1939–1945, cz. 4, T. 1998, s. 106, 117; – Jan-kowski Harcerstwo Pomorza; – „Monitor Polski”1931, nr 64 z 19 marca; Spraw. Oddziału Po-morskiego ZHP za r. 1932, T. 1933; toż za r. 1933,T. 1934; toż za r. 1935, T. 1936; toż [okręgu] zar. 1938, T. 1939; Spraw. z działalności Ubezpie-czalni Społecznej w Toruniu za r. 1938, T. 1939;– „Młody Gryf” 1931, nr 18; – AP w T.: zesp.Państw. Gimnazjum im. M. Kopernika, sygn. 97,rozkazy Komendy Pomorskiej Chorągwi Harce-rzy z l. 1936–1938; zesp. AmTP, sygn. 5680, Księgiadresowe m.Torunia 1932 i 1936; – inf. z Państw.Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu.

Lesław J. Welker

SŁABY Wilhelm Józef, później Sław-ski Adam, pseud. Japan, Japończyk, AdamSławski (1901–1997), nauczyciel, harc-mistrz, komendant Pomorskiej ChorągwiMęskiej (1928–1930), komendant ObszaruWschodniego Szarych Szeregów (1939––1940).

Urodził się 1 I 1901 r. w Przemyślu w ro-dzinie Józefa (konduktora kolejowego)i Agnieszki z Rebizantów. Miał braci: Fran-ciszka (podoficera WP) i Mieczysława Mi-kołaja (1905–1948, majora, lekarza, har-cerza, obrońcę Westerplatte, jeńca oflagu,aresztowanego i zmarłego w trakcie śledz-twa w więzieniu) oraz siostrę Walerię (na-uczycielkę). Przed wybuchem I wojnyświatowej należał do Drużyn Bartoszo-wych. W okresie ewakuacji w początkachI wojny światowej przebywał w Pradze Cze-skiej. W l. 1911–1919 uczęszczał do II Gim-nazjum Klasycznego w Przemyślu. Był jed-nym z założycieli Organizacji MłodzieżyNiepodległościowej oraz tajnej organiza-cji wojskowej. W lutym 1916 r. wstąpił doI Przemyskiej Drużyny Harcerzy (PDH) im.Dezyderego Chłapowskiego i pełnił w niejfunkcje zastępowego, przybocznego orazp.o. drużynowego. Równocześnie jakoczłonek Polskiej Organizacji Wojskowej(POW) kolportował pismo „Rząd i Wojsko”,przewoził tajną korespondencję, dokonywałrozpoznania miejscowej austro-węgierskiejplacówki wywiadu i kontrwywiadu orazukrywał legionistów. W l. 1917–1919 był dru-żynowym II PDH im. Kazimierza Puła-skiego i sekretarzem Komendy Miejscowejw Przemyślu. W marcu 1918 r. razem z Ada-mem Kordeckim założył Harcerski KlubSportowy „Czuwaj”. Był pierwszym preze-sem tego wspaniale rozwijającego się klu-bu (1920–1923), w którym uprawiał piłkęnożną, siatkówkę, koszykówkę, hokej natrawie, wioślarstwo i lekką atletykę, a tak-że szachy. Od lipca 1917 r. do końca paź-dziernika 1918 r. kierował harcerską grupąPOW. W listopadzie tegoż roku uczestni-czył w rozbrajaniu żołnierzy austriackich,a następnie w walkach o Przemyśl i w od-

SIERADZKI WŁADYSŁAW – SŁABY WILHELM

190

sieczy Lwowa w szeregach 37. pp. Po ma-turze w 1919 r. rozpoczął studia na Wydz.Matematyczno-Przyrodniczym UJK weLwowie. Od końca czerwca do początkówsierpnia 1920 r. kierował grupą harcerzyprzemyskich uczestniczących w akcji ple-biscytowej na Spiszu, a gdy plebiscyt zo-stał odwołany, zgłosił się do oddziałów ochot-niczych i w szeregach III batalionu 238.pułku brał udział w wojnie polsko-bolsze-wickiej. W l. 1921–1923 był członkiem Ko-mendy Lwowskiej Chorągwi Męskiej,uczestniczył w II Zjeździe Walnym weLwowie (29–30 XII 1921), a od 1921 do1922 r. był członkiem redakcji pisma HufcaHarcerzy w Przemyślu „Ku świtom”. 1 V1922 r. otrzymał stopień podharcmistrza (pozmianie systemu stopni traktowany jakostopień harcmistrza).

Studia w zakresie biologii i chemiiukończył w 1923 r. i podjął pracę jako na-uczyciel gimnazjalny na Pomorzu w Lu-bawie, Nowym Mieście, Chełmnie i Toru-niu. W l. 1927–1928 odbył przeszkoleniew Szkole Podchorążych Rezerwy Piecho-ty w Ostrowi Mazowieckiej-Komorowie.Równocześnie był komendantem HufcaMęskiego w Lubawie (1923–1925), a póź-niej w Chełmnie (1927–1928). W l. 1928––1930 był komendantem Pomorskiej Cho-rągwi Męskiej. W lipcu 1928 r. prowadziłw Jastrzębiej Górze kurs podharcmi-strzowski. Brał udział w I i II Zlocie Naro-dowym Harcerzy (1924 – Warszawa, 1929– Poznań). W 1929 r. na czele 20-osobowejdrużyny harcerzy pomorskich wziął udziałw III Jamboree w Arrove Park w Anglii.W tymże roku uzyskał stypendium rządo-we w celu zapoznania się ze szkolnictwemszwajcarskim i francuskim oraz odbyciastudiów w Inst. Pedagogicznym Jana Ja-kuba Rousseau Uniw. w Genewie, któreukończył w r. 1930/1931. W 1931 r. zostałokręgowym instruktorem harcerstwaOkręgu Szkolnego Pomorskiego w Toru-niu, a w 1933 r. został przeniesiony na ana-logiczne stanowisko do Lwowa. W związ-ku z tym był odpowiednio w l. 1930–1933

członkiem Komendy Pomorskiej ChorągwiHarcerzy, a w l. 1933–1939 KomendyLwowskiej Chorągwi Harcerzy. Brał udziałw Jamboree w Gödöllö na Węgrzech(1933), Vogelenzang w Holandii (1937)oraz Jubileuszowym Zlocie HarcerstwaPolskiego w Spale (1935). We wrześniu1939 r. jako szef Komendy Lwowskiej Cho-rągwi Harcerzy pełnił służbę w ramachObrony Przeciwlotniczej we Lwowie.Następnie od 22 IX 1939 r. był organizato-rem i pierwszym komendantem Harcer-skiej Organizacji Niepodległościowo-Woj-skowej, która 24 XII 1939 r. weszła w składSzarych Szeregów. Po złożeniu przysięgina ręce wysłannika naczelnika SzarychSzeregów hm. Lechosława Domańskiegozostał mianowany komendantem Obsza-ru Wschodniego Szarych Szeregów. W nocyz 21 na 22 III 1940 r. został aresztowanywe Lwowie przez NKWD. Był więziony weLwowie, Kijowie, Kirowgradzie i Charkowie.Skazany zaocznie na 8 lat łagrów, przeby-wał do 1941 r. w obozie przejściowymBuchta Nachodka k. Władywostoku. Zwol-niony 27 XI 1941 r. (w rezultacie umowySikorski–Majski), pełnił w Polskich SiłachZbrojnych obowiązki oficera oświatowego.Wraz z armią gen. Władysława Andersatrafił do Iranu i Palestyny. W lipcu 1942 r.w Jerozolimie na II Walnym Zjeździe ZHPna Wschodzie został wybrany w skład RadyZHP na Środkowym Wschodzie, w którejobjął funkcję skarbnika. Później zajmowałsię też sprawami drużyn harcerskich, w tymletnią akcją obozową. Był członkiem ze-społu redakcyjnego czasopisma ZHP naŚrodkowym Wschodzie „Wytrwamy” (odlistopada 1942 – „Skaut”).

Na przełomie 1942/1943 r. zachorowałna gruźlicę i musiał wycofać się z pracyharcerskiej. Od 1943 r. leczył się w szpita-lach wojskowych w Jerozolimie, Suezie,Johanesburgu, a od 1946 r. w Anglii. W paź-dzierniku 1947 r. szpitalnym statkiem ewa-kuacyjnym wrócił do Polski. W 1949 r.zmienił imię i nazwisko na swój okupacyj-ny pseudonim Adam Sławski. Osiedlił się

SŁABY WILHELM

191

w Katowicach. Od lutego 1948 r. do maja1952 r. pracował jako kierownik MiejskiejBibl. Publicznej w Katowicach i równocze-śnie od września 1949 do maja 1966 r. jakokierownik Arch. Dokumentacji i Informa-cji Prasowej w redakcji „Trybuny Robot-niczej”, od września 1959 do przejścia naemeryturę we wrześniu 1971 r. pracowałjako nauczyciel biologii i chemii w Państw.Liceum Sztuk Plastycznych w Katowicach.

Był autorem szeregu przyczynków doty-czących historii harcerstwa przemyskiego.Jego relacja o pracy w konspiracji zostałazamieszczona w opracowaniu dotyczącymSzarych Szeregów przygotowanym podred. J. Jabrzemskiego (Szare Szeregi. Har-cerze 1939–1945, t. 1, W. 1988, s. 281–284).Współpracował z Kom. Hist. ChorągwiPrzemyskiej i Hufca Przemyśl, był hono-rowym członkiem Komitetu OrganizacyjnegoKampanii „Bohater” w okresie przygotowańdo nadania Hufcowi Przemyśl imieniaOrląt Przemyskich. Napisał obszerne, do-tychczas niewydane pamiętniki Ścieżkąprzez życie.

Zmarł 1 V 1997 r. w Katowicach i zostałtam pochowany na cmentarzu przy ul. Sien-kiewicza. Był odznaczony m.in. KrzyżemKawalerskim Orderu Odrodzenia Polski,Krzyżem Walecznych, Srebrnym KrzyżemZasługi z Mieczami, Srebrnym Krzyżem Za-sługi, Medalem „Za Wojnę 1918–1921”,Medalem 10-lecia Odzyskanie Niepodle-głości, Krzyżem Czynu Bojowego PolskichSił Zbrojnych na Zachodzie, Odznaką „Or-ląt”, „Gwiazdą Przemyśla”, War Medal, De-fense Medal, Krzyżem Armii Krajowej,Krzyżem „Za Zasługi dla ZHP” z „Rozetą-Mieczami”, Odznaką Związku Sybiraków,Odznaką „Zasłużony dla Woj. Przemyskie-go”, Odznaką XX-lecia Hufca Harcerzy weLwowie, Odznaką Harcerstwa Przemy-skiego, Złotą Odznaką Hufca ZHP w To-runiu. Posiadał także tytuł członka hono-rowego Harcerskiego Kręgu Starszohar-cerskiego „Czuwaj” nadany mu w 1924 r.i złotą odznakę tego klubu wręczoną muw 1932 r.

W 1928 r. zawarł związek małżeńskiz Kazimierą Ludwiką Rabą (pseud. Kazia,Mamcia, 1904–1975, kurierką KomendyObszaru Wschodniego Szarych Szeregów,w l. 1940–1945 wywiezioną z rodziną doKazachstanu). Miał córki: Krystynę Ma-rię (ur. 1930, łączniczkę, wywiezioną doKazachstanu, po wojnie bibliotekarkę,zam. w Katowicach) i Marię (ur. 1950, ab-solwentkę Państw. Wyższej Szkoły Mu-zycznej w Katowicach, pracownika WSPw Częstochowie, zamężną Bonarską).

– Kawalerowie Virtuti Militari 1792–1945, t. 3(1939), cz. 1, Koszalin 1977, s. 91–92 [dot. bra-ta Mieczysława]; Materiały do HSB, „Harc.”1995, nr 9, s. 132; Materiały do „Księgi harc-mistrzów (1920–1939)”, red. O. Fietkiewicz,„Harc.” 1992, nr 10, s. 61; Mazur G., WęgierskiJ. Konspiracja lwowska 1939–1944. Słownik bio-graficzny, Kat. 1997, s. 177–179 [fot.]; Pankowicz,Wojtycza Informator, s. 222; – Jabrzemski Har-cerze; Kliszewicz L. Związek Harcerstwa Polskie-go na Wschodzie 1940–1948, L. 1992, s. 6, 8, 9;Krakowski S. Pierwsi organizatorzy przemy-skiego harcerstwa. Sylwetki twórców i nesto-rów, „Przemyskie Zapiski Historyczne” 1987,nr 4/5, s. 241–252; tenże Tropami przemyskie-go harcerstwa, Przemyśl 1998, s. 116–117;Sławski A. J. HKS „Czuwaj” w Przemyślu(1918–1947), „Harc.” 1989, nr 5, s. 23–29, nr 6,s. 26–35; Szare Szeregi, t. 1 i 2; – TereszkiewiczS. Wspomnienia dowódcy I plutonu zwiadowcze-go Kompani Harcerskiej Obrony Lwowa we wrze-śniu 1939 r., w: Wspomnienia harcerzy-uczest-ników obrony Lwowa we wrześniu 1939 r., red.J. Wojtycza, Kr. 2002, s. 32–50; – Sławski A.List, „Harc.” 1986, nr 7, s. 44–46; – inf. córkiKrystyny.

Janusz Wojtycza

STASIECKI Eugeniusz, pseud. Piotr,Poleski, Piotr Pomian (1913–1944), na-uczyciel, harcmistrz, szef Głównej Kwate-ry Szarych Szeregów (1943–1944), zastęp-ca naczelnika Szarych Szeregów (1944).

Urodził się 19 II 1913 r. w Radomiu w ro-dzinie Tadeusza (1884–1966, hutnikaszkła) i Berty z domu Austen (1884–1956).

SŁABY WILHELM – STASIECKI EUGENIUSZ

192

Miał starszą siostrę Elżbietę (1907–2002,zamężną Lukas), starszych braci: Zyg-munta (1909–1978, hutnika szkła, po woj-nie pracownika umysłowego) i Alfreda(1911–1994, nauczyciela i wychowawcę, ofi-cera rezerwy, uczestnika kampanii wrze-śniowej, zam. po wojnie w Warszawie) orazmłodszego brata Tadeusza (1923–1996,pracownika umysłowego). W l. 1920–1927uczęszczał do siedmioklasowej szkoły po-wszechnej w Radomiu. W tym czasie wstą-pił do harcerstwa. W 1927 r. zdał egzaminwstępny i rozpoczął naukę w Państw. Semi-narium Nauczycielskim Męskim w Rado-miu. W czasie nauki w seminarium należałdo kółka historycznego, zespołu teatralne-go i zespołu muzycznego, w którym grałna skrzypcach. Należał również do kole-gium redakcyjnego szkolnego miesięczni-ka „Promień”, gdzie publikował swojepierwsze artykuły. Uprawiał także siat-kówkę. W roku szkolnym 1928/1929 wstą-pił do III Radomskiej Drużyny Harcerzyim. T. Kościuszki (prowadzonej przez hm.Czesława Gołaszewskiego). Uczestniczyłw Zlocie Skautów Słowiańskich w Pradze(1931).

W 1932 r. Stasiecki zdał egzamin ma-turalny, otrzymując dyplom nauczycielaszkół powszechnych. W następnym rokuszkolnym rozpoczął pracę jako nauczycielw Powszechnej Szkole Wyznaniowej(żydowskiej) w Radomiu. W tym czasieprowadził Drużynę Harcerzy im. Leopol-da Lisa-Kuli przy Państw. Szkole Technicz-nej w Radomiu. Równocześnie dokształcałsię w ramach korespondencyjnego Wyższe-go Kursu Nauczycielskiego, prowadzone-go przez Wydz. Pedagogiczny Związku Na-uczycielstwa Polskiego w Radomiu. Odwrześnia 1933 r. był nauczycielem kon-traktowym w Publicznej Szkole Powszech-nej w Cykarzewie k. Częstochowy. Założyłdrużynę harcerską i dał się poznać jakodoskonały wychowawca oraz organizator,prowadząc zespół artystyczny i pracę oświa-tową wśród dorosłych. We wrześniu 1934 r.został powołany do służby wojskowej, którą

odbywał najpierw w 24. pp w Łucku, a na-stępnie ukończył Dywizyjny Kurs Pod-chorążych Piechoty w 27. Dywizji Pie-choty w Sarnach na Wołyniu. Od czerwcado października 1935 r. odbywał praktykęw 50. pp Strzelców Kresowych w Lesznie;w lipcu otrzymał urlop z wojska w celuwzięcia udziału w Jubileuszowym ZlocieHarcerstwa Polskiego w Spale. Od paź-dziernika 1935 r. jako nauczyciel kontrak-towy pracował w Szkole Powszechnej nr 21w Częstochowie. W 1936 r. odbył ćwicze-nia w 50. pp, a po otrzymaniu w styczniu1937 r. stopnia podporucznika rezerwykolejne ćwiczenia w 74. GórnośląskimPułku Piechoty – GPP (1938). W rokuszkolnym 1938/1939 został mianowanynauczycielem szkół powszechnych. Objąłkierownictwo istniejącej w Szkole Powszech-nej nr 21 drużyny harcerzy, a w roku na-stępnym także funkcję referenta drużynw Komendzie Hufca Harcerzy w Często-chowie. 25 III 1935 r. został mianowanypodharcmistrzem. W maju 1938 r. pełniłfunkcję kwatermistrza na zlocie zorgani-zowanym z okazji 25-lecia harcerstwa czę-stochowskiego. We wrześniu 1938 r. zostałhufcowym I Hufca Harcerzy w Częstocho-wie, należącego do Zagłębiowskiej Chorą-gwi Harcerzy. W tymże roku uczestniczyłw kursie harcmistrzowskim w GórkachWielkich. 10 II 1939 r. został mianowanyharcmistrzem. Zachowane do dziś opinieprzełożonych świadczą, że był wyróżnia-jącym się i oddanym swej pracy nauczy-cielem i instruktorem harcerskim.

Zmobilizowany 30 VIII 1939 r. Stasiec-ki zgłosił się w Kadrze Zapasowej Piecho-ty w Piotrkowie Trybunalskim, a na kil-ka godzin przed wybuchem wojny stawiłsię w macierzystym 74. GPP, wchodzącymw skład 7. Dywizji Piechoty, która miałaza zadanie obronę tzw. odcinka często-chowskiego przed uderzeniem z rejonuOpola w kierunku Warszawy; w chwili wy-buchu wojny 74. GPP stacjonował w Lubliń-cu i najbliższej okolicy. Stasiecki dowodziłplutonem w 1. batalionie, dowodzonym

STASIECKI EUGENIUSZ

193

przez mjr. Józefa Pelca. Pierwszego dniawojny w ciągu kilkugodzinnej walki bata-lion stracił 2/3 stanu, a 74 GPP wycofałsię w stronę Częstochowy, gdzie nieprzy-jaciel został zatrzymany. Następnego dnia7. Dywizja Piechoty do godzin wieczornychpowstrzymywała nieprzyjaciela na przed-mieściach Częstochowy, po czym wobecotoczenia miasta wycofała się w kierunkuJanowa. Tam 3 IX 1939 r. została w więk-szości wyniszczona. Stasiecki znalazł sięw grupie, której udało się wyrwać z okrą-żenia i wycofać w kierunku Kielc. Po po-tyczce stoczonej z oddziałem niemieckim(8 IX 1939 – w lesie k. Ciepielowa) częśćżołnierzy poddała się i została na miejscurozstrzelana, pozostali wraz z dowodzą-cym wówczas kompanią Stasieckim wyco-fywali się dalej na wschód. Stasiecki w mun-durze i z bronią wraz z częścią żołnierzyprzepłynął pod ostrzałem niemieckim Wi-słę. Wyruszył z grupką oficerów w kierun-ku granicy, lecz nie udało mu się jej prze-kroczyć. Wrócił do Warszawy, skąd dotarłdo Radomia i wreszcie pod koniec paź-dziernika do domu w Częstochowie.

Nie wyjawiając, że jest oficerem rezerwyi instruktorem harcerskim, wrócił do pracyw Szkole Podstawowej nr 21; w listopa-dzie 1939 r. został jej kierownikiem. Rów-nocześnie podjął tajne nauczanie w zakre-sie historii i języka polskiego. Obowiązkikierownika szkoły pełnił do 1 V 1941 r.,kiedy to został zwolniony i otrzymał za-kaz zatrudnienia w szkolnictwie (do nie-mieckich władz szkolnych dotarły wiado-mości o jego działalności przed wojną).Podjął pracę w fabryce włókienniczej „Stra-dom” – najpierw jako pracownik fizyczny,później w ambulatorium lekarskim.

Na początku listopada 1939 r. wziąłudział w spotkaniu częstochowskich in-struktorów harcerskich, na którym posta-nowiono podjąć działalność konspiracyjną.Organizował zastępy starszoharcerskie naterenie Częstochowy, a później także po-wiatu częstochowskiego. W ten sposóbpowstał kierowany przez Stasieckiego

konspiracyjny hufiec, działający późniejpod kryptonimem „Rój Obraz”. Początko-wo działalność sabotażowa harcerzy obej-mowała niszczenie sieci telefonicznej orazusuwanie lub przestawianie drogowska-zów. Niebawem we współpracy z ZWZprzystąpiono do akcji „N”, polegającej nadziałalności propagandowej skierowanejdo Niemców; pisma i ulotki propagando-we były drukowane przez rzekomo istnie-jącą tajną niemiecką organizację antyhitle-rowską. W ramach tej akcji Stasiecki napoczątku 1940 r. wraz z grupą współpra-cowników rozpoczął wydawanie i kolportażpisma „Pobudka” (później „Wiadomości”),drukowanego po polsku i po niemiecku.Informacje pochodziły z nasłuchu radio-wego. Harcerze wykonywali także na zlece-nie ZWZ zadania z zakresu wywiadu, a samStasiecki sporządził informację na tematprodukcji w fabryce „Stradom”. 13 VII1941 r. gestapo próbowało go aresztować,bezskutecznie, bo ostrzeżony nie wrócił dodomu. Nadal zagrożony aresztowaniemwyjechał do Zawad k. Włoszczowy, gdziepod nazwiskiem Grzesiak ukrywał się u tam-tejszego leśniczego.

Po dwóch miesiącach pobytu w Zawa-dach został wezwany przez naczelnikaSzarych Szeregów Floriana Marciniaka doWarszawy. Otrzymał fałszywe dokumen-ty na nazwisko Marian Wolniak i zacząłposługiwać się pseud. Piotr Pomian, a cza-sem również pseud. Poleski. W Warszawiepoświęcił się całkowicie działalności kon-spiracyjnej. Początkowo pełnił funkcjęwizytatora Głównej Kwatery Szarych Sze-regów („Pasieki”), a niebawem został mia-nowany przybocznym naczelnika. Do jegoobowiązków należało organizowanie zapośrednictwem wizytatorów pracy harcer-skiej na terenie Polski środkowej (z wyłą-czeniem Chorągwi Warszawskiej i ChorągwiMazowieckiej), co wiązało się z częstymi pod-różami. Równocześnie podjął studia peda-gogiczne na zorganizowanej w styczniu1942 r. tajnej Wolnej Wszechnicy Polskieji w lipcu uzyskał magisterium. Po zmia-

STASIECKI EUGENIUSZ

194

nach w organizacji „Pasieki” w paździer-niku 1942 r. objął wydz. organizacyjny, doktórego zadań należały wizytacje terenucałej Polski, kolportaż prasy konspiracyj-nej, opieka nad uchodźcami z terenówprzyłączonych do Rzeszy, pomoc i samo-pomoc harcerska oraz opieka nad harce-rzami przebywającymi w obozach jeniec-kich i na robotach w Niemczech.

Od 17 I 1943 r. pełnił funkcję szefa „Pa-sieki”, kierując działalnością na tereniecałej Polski oraz systemem łączności. W po-czątkach 1943 r. w stopniu porucznika re-zerwy objął komendę kursu, a późniejSzkoły Podchorążych „Agrikola”, skupia-jącej członków Szarych Szeregów (pierw-szy kurs ukończyło 40 uczestników, zaś ko-lejne, trwające do maja 1944 r. następnych209). Od jesieni 1943 r., po aresztowaniunaczelnika F. Marciniaka, którego zastą-pił Stanisław Broniewski, wszedł w składścisłej Głównej Kwatery Szarych Szere-gów. Z jej ramienia na początku 1944 r.został przydzielony do batalionu „Zośka”jako kierownik wychowawczy – wizytatorwarszawskich Grup Szturmowych Sza-rych Szeregów. Jego zadaniem było wska-zanie młodym bojowcom celów dalszychniż realizowana codziennie walka z wro-giem, a równocześnie zaszczepienie w nichidei harcerskiej. W znacznej mierze dzię-ki niemu nawet dowództwo wojskowe dy-wersji (Kedyw) uznało wartość harcerskiejmetody wychowawczej i celowość jej sto-sowania w szkoleniu młodych żołnierzy.Kierował kształceniem instruktorskim, pro-wadząc kursy podharcmistrzowskie i brałudział w pracach nad dostosowaniem dowarunków okupacyjnych programu stop-nia harcerza Rzeczypospolitej. Na łamachukazującego się od lutego 1944 r. czasopi-sma „Brzask” publikował „Notatnik in-struktorski”. Dnia 3 V 1944 r. został awan-sowany do stopnia porucznika służbyczynnej, a 27 VI 1944 r. mianowany za-stępcą naczelnika Szarych Szeregów. W Po-wstaniu Warszawskim uczestniczył w dzia-łaniach batalionu „Zośka” jako delegat

Szarych Szeregów przy Oddziałach Dys-pozycyjnych („Broda 53”) Kedywu (Kie-rownictwa Dywersji) Komendy GłównejAK, a równocześnie był zastępcą dowódcybatalionu ds. wychowawczych. Już w dniu1 VIII 1944 r. wziął udział w natarciu naszkołę przy ul. Okopowej, a następnegodnia w opanowaniu budynku szkolnegoprzy ul. Spokojnej. Przebywał cały czas zeswoimi podwładnymi na linii walk.Uczestniczył w zdobyciu obozu żydowskie-go na Gęsiówce i w kontrnatarciu na zdo-byte przez Niemców magazyny na Staw-kach.

Zginął w nocy z 16 na 17 VII 1944 r.,dowodząc natarciem dwóch plutonów ba-talionu „Zośka” na teren ruin getta w kie-runku zachodnim od ul. Bonifraterskiej(natarcie to załamało się w okolicy ul. Na-lewki z powodu silnego oporu Niemców). Po-śmiertnie został awansowany do stopnia ka-pitana (ze starszeństwem od 15 VIII 1944);w rozkazie napisano o nim: świetny peda-gog, wychowawca i dowódca – był wodzemduchowym naszych harcerskich oddziałów,będąc wzorem poświęcenia, siły woli, mę-stwa i odwagi. Cieszył się niezwykłą miło-ścią i szacunkiem swoich chłopców. W piśmie„Brzask” (nr 11 z 22 VIII 1944) S. Broniew-ski poświęcił mu wspomnienie Płomiennydowódca, zaś w „Biuletynie Informacyj-nym” (nr 66 z 29 VIII 1944) ukazał sięartykuł pióra Aleksandra KamińskiegoDruh Piotr, w którym autor określił gojako najistotniejszą cząstkę duszy zbioro-wej batalionu [„Zośka”].

Odnaleziony dopiero po wojnie i ziden-tyfikowany m.in. po przypiętym do płasz-cza krzyżu harcerskim, został pochowanywśród żołnierzy batalionu „Zośka” na Po-wązkach w Warszawie. Został odznaczo-ny Krzyżem Srebrnym Orderu VirtutiMilitari (15 VIII 1944) i dwukrotnie Krzy-żem Walecznych.

W 1938 r. zawarł związek małżeńskiz Ireną Mygą (nauczycielką, instruktorkąharcerską, ciotką Haliny Poświatowskiej).Nie miał dzieci.

STASIECKI EUGENIUSZ

195

– Stasiecki Eugeniusz, w: Encyklopedia War-szawy, W. 1994, s. 808; Kunert A. K. Słownik bio-graficzny konspiracji warszawskiej 1939–1944,t. 1, W. 1987; – Borkiewicz-Celińska A. Bata-lion „Zośka”, W. 1990; Broniewski Całymżyciem; tenże Florian Marciniak. NaczelnikSzarych Szeregów, W. 1988; Jaszczyk T. DruhPiotr Pomian, „Radar” 1982, nr 15, s. 8–9; Ka-czyńska D., Pyka G. Piotr Pomian, szef Głów-nej Kwatery Szarych Szeregów, W. 1984; RossmanJ. Piotr Pomian, szef „Pasieki”, „Drużyna” 1957,nr 19, s. 25–27; Szare Szeregi; Seredyński J., Paw-lak Z. Zastępy cieni. Opowieść o walce harcerzyziemi radomskiej w l. 1939–1945, W. 1986;Strzembosz T. Oddziały szturmowe konspira-cyjnej Warszawy 1939–1944, W. 1983; Wiśniew-ska M. Harcerz, żołnierz, obywatel... Szkice o pra-sie Szarych Szeregów, W. 1987; – Pamiętnikiżołnierzy baonu „Zośka”, oprac. T. Sumiński,W. 1970; – MH: Jarzembowski, KuprianowiczHarcmistrzynie i harcmistrze; – inf. siostrze-nicy Danuty Lolo z Radomia i bratanka Krzysz-tofa Stasieckiego z Warszawy.

Janusz Wojtycza

STAŚKO Józef Stanisław Henryk(1900–1978), doktor geografii, nauczyciel,podharcmistrz, komendant Zagłębiow-skiej Chorągwi Harcerzy (1931–1932).

Urodził się 15 III 1900 r. w Czerniow-cach na Bukowinie w rodzinie Józefa(1869–1935, urzędnika Tow. WzajemnychUbezpieczeń) i Stanisławy z Malinow-skich. Przed 1910 r. rodzice rozwiedli się;Staśko wraz z rodzeństwem, Wandą (ur.1901, zm. w latach siedemdziesiątych) i Sta-nisławem (1904–1994, działaczem teatral-nym, nauczycielem) został przy ojcu.

Do szkoły powszechnej uczęszczał w Kra-kowie, a od 1911 r. uczył się w IV Gimna-zjum we Lwowie. Po wybuchu I wojnyświatowej w 1914 r. wyjechał do DolnejAustrii. Pod koniec następnego roku wróciłdo Lwowa i kontynuował naukę w III Gim-nazjum im. Franciszka Józefa (od 1920 r.im. Króla Stefana Batorego). Związany od1917 r. z ruchem skautowym, w listopa-dzie 1918 r. włączył się w prace powstałego

wówczas ZHP. Po zdaniu matury w 1921 r.rozpoczął studia geograficzne, geologicz-ne oraz dodatkowo historyczne na Wydz.Filozoficznym UJ. Od września 1924 r.uczył geografii w Państw. Seminarium Na-uczycielskim w Krakowie. OpublikowałPrzewodnik po Polskim Wybrzeżu (1924;wyd. II 1926) oraz Przewodnik po Wejhe-rowie i okolicy (Wejherowo [b.r.w.]). Praw-dopodobnie w tym czasie został członkiemPolskiego Tow. Geograficznego (PTG), od1925 r. należał także do Polskiego Tow.Krajoznawczego (od 1951 r. Polskie Tow. Tu-rystyczno-Krajoznawcze, PTTK). W 1925 r.uzyskał absolutorium, a po zdaniu egza-minów pedagogicznych od września 1925 r.pracował w Państw. Gimnazjum Humani-stycznym w Wąbrzeźnie, następnie od l IX1926 r. w Gimnazjum Państw. im. MariiKonopnickiej w Ostrogu (woj. wołyńskie),ucząc jednocześnie w miejscowym Państw.Seminarium Nauczycielskim im. KomisjiEdukacji Narodowej. Zarówno w Wąbrzeź-nie, jak i w Ostrogu był hufcowym miej-scowych hufców harcerskich. W 1926 r.uczestniczył w Międzyn. Kongresie Geo-graficznym w Paryżu, a w 1927 r. w II Zjeź-dzie Słowiańskich Geografów i Etnogra-fów w Polsce. W dwutygodniku (od 1932– miesięczniku) „Ziemia” publikował arty-kuły o Wołyniu, m.in. Zabytki polskie w Mię-dzyrzeczu pod Ostrogiem (1928, r. 13, nr 20),Rozmieszczenie grodzisk przedhistorycz-nych na Wschodnim Wołyniu (1929, r. 14,nr 5). W 1928 r. Min. WRiOP zwolniło Staś-kę z obowiązku egzaminu państwowego, na-dając mu uprawnienia do nauczania w szko-łach średnich. Podczas I OgólnopolskiegoKongresu Krajoznawczego (w lipcu 1929)w Poznaniu przedstawił Projekt dyskusyjnypodziału Rzeczypospolitej na okręgi woje-wódzkie według zasad regionalnych i wy-głosił referat Metoda stosowania zadańkrajoznawczych w szkole średniej. W 1929 r.był tłumaczem delegacji ZHP na III Świa-towym Jamboree w Arrow Park w Anglii,a w 1930 r. wziął udział w Międzyn. Kon-gresie Geograficznym w Amsterdamie.

STASIECKI EUGENIUSZ – STAŚKO JÓZEF

196

W l. 1929–1933 uczył geografii, matematy-ki, przyrodoznawstwa i historii w Państw.Gimnazjum im. Bolesława Prusa (następ-nie Gimnazjum i Liceum im. BolesławaPrusa) w Sosnowcu. W tym okresie byłopiekunem miesięcznika uczniowskiego„Nasz Świat”, który dzięki niemu objąłswoim zasięgiem pozostałe szkoły średnieSosnowca. Od stycznia 1931 r. należał doRady Krajoznawczej i Przyrodniczej Głów-nej Kwatery Męskiej ZHP. Od tegoż rokuuczył w Gimnazjum i Liceum Ogólnokształ-cącym im. Stanisława Staszica w Sosnowcui był komendantem Chorągwi Zagłębiow-skiej. W l. 1933–1937 pracował w Gimna-zjum i Liceum im. Króla Stanisława Lesz-czyńskiego w Jaśle, gdzie redagował dwu-miesięcznik „Młody Geograf”, a także byłtwórcą i opiekunem uczniowskiego KołaKrajoznawczego im. prof. Ludomira Rawic-kiego. Koło to z jego inicjatywy jako pierw-sze w Polsce rozpoczęło w 1936 r. publikacjęwłasnej serii wydawniczej, poświęconejproblematyce krajoznawczej regionu ja-sielskiego. Staśko był czynnym instrukto-rem w Komendzie Hufca Harcerzy w Ja-śle. W lipcu 1934 r. uczestniczył w Międzyn.Kongresie Geograficznym w Warszawie.Opublikował własnym nakładem książkęZ wędrówek po Europie (Jasło 1936); byłaona wynikiem jego podróży po Austrii,Francji, Grecji, Hiszpanii, Niemczech, Tur-cji, Wielkiej Brytanii i Włoszech. W miesięcz-niku Kół Krajoznawczych Młodzieży „OrliLot” zamieszczał artykuły dotycząceszkolnych kół krajoznawczych (1936, r. 17,nr 6/7 i 8) oraz obozów i wycieczek krajo-znawczych (1936, r. 17, nr 9); podobne tek-sty publikował tamże po II wojnie świato-wej (1948, r. 22, nr 12; 1949, r. 23, nr 3).

W 1936 r. został wybrany do KomitetuHonorowego Obchodów 25-lecia Harcer-stwa Zagłębia Dąbrowskiego. Latem 1936 r.kierował w Podegrodziu k. Starego Sączaobozem krajoznawczym, z którego spra-wozdanie zamieścił w „Orlim Locie” (1937,osobno Kr. 1937). Ok. 1938 r. przeprowadziłsię do Chorzowa; uczył odtąd w Państw.

Gimnazjum i Liceum w SiemianowicachŚląskich, działał także w Śląskiej Chorą-gwi Harcerzy. Opublikował broszurkę Hu-culskim szlakiem (Chorzów 1938).

We wrześniu 1939 r. przeniósł się doKrakowa. Przygotowywał uczniów do eg-zaminów na poziomie gimnazjalnym, a gdyw 1943 r. zorganizowano krakowskiestruktury tajnego nauczania, kierował taj-nym kompletem nr 10. Po zakończeniu woj-ny pozostał w Krakowie; w l. 1945–1950uczył języka angielskiego i historii w Pryw.Gimnazjum i Liceum im. Ks. StanisławaKonarskiego oo. Pijarów (od 1948 – Pryw.Szkoła Ogólnokształcąca Stopnia Liceal-nego im. Ks. Stanisława Konarskiego). Od1946 r. pracował również jako nauczycielgeografii w I Państw. Gimnazjum i Liceumim. Bartłomieja Nowodworskiego w Krako-wie (w l. 1952–1956 I Liceum Tow. Przyja-ciół Dzieci, od 1956 r. I Liceum Ogólnokształ-cące im. B. Nowodworskiego), opiekując siętamtejszym szkolnym kołem krajoznaw-czym. Opublikował w tym czasie skrypt donauki języka angielskiego At school andat home (Kr. 1947). 12 XII 1947 r. RadaWydz. Matematyczno-Przyrodniczego UJprzyznała mu dyplom magistra filozofii.W maju 1948 r. uczestniczył w walnym ze-braniu Komisji Kół Krajoznawczych Mło-dzieży Szkolnej w Warszawie i został wy-brany do zarządu jako przewodniczącysekcji okręgowej w Krakowie. W 1949 r.obronił doktorat na podstawie pracy Mor-fogeneza półwyspu Helu napisanej pod kie-runkiem Józefa Szaflarskiego. Zamieszczałw tym czasie w „Ziemi” artykuły dotyczą-ce powojennego wybrzeża, z których częśćwydano także w serii „Biblioteka Krajo-znawcza”, m.in. Darłowo („Ziemia” 1948, r.39, nr 7/8, osobno w 1948), Koszalin i okoli-ce (tamże 1949, r. 40, nr 1, osobno w 1949),Słupsk i okolice (tamże 1949, r. 40, nr 3,osobno w 1949). W l. 1948–1949 i 1951 byłczłonkiem zarządu Oddziału Krakowskie-go PTG, a w l. 1951–1958 prowadził przyKuratorium Okręgu Szkolnego Krakow-skiego Międzyszkolny Ośrodek Krajo-

STAŚKO JÓZEF

197

znawczo-Turystyczny. W 1951 r. wydałprzewodnik Kąpieliska bałtyckie (W.), a na-stępnie opublikował prace dotycząceedukacji geograficznej w szkole, m.in. 50 wy-cieczek po ziemi krakowskiej dla młodzieżyszkolnej (Kr. 1955) oraz artykuły na tentemat. W 1962 r. wszedł do komitetu or-ganizacyjnego uroczystości 375-lecia I Li-ceum Ogólnokształcącego w Krakowie. Odkwietnia 1966 r. przewodniczył Oddziało-wej Radzie Opiekunów Szkolnych KółKrajoznawczo-Turystycznych przy Od-dziale PTTK w Krakowie. Wraz z Włady-sławem Kowalskim opublikował pracęDobczyce. Przeszłość i teraźniejszość (Kr.1969), a samodzielnie Kraków i okolice.Informator dla wycieczek młodzieżowych(W. 1972). Ok. 1970 r. przestał pracowaćw szkole i poświęcił się całkowicie działal-ności krajoznawczej, m.in. został prezesempowołanego w 1974 r. Oddziału Międzysz-kolnego PTTK im. Leopolda Węgrzynowi-cza w Krakowie. Na tym forum wziął udziałw marcu 1976 r. w sesji poświęconej Sta-nisławie Niemcównie, wygłaszając wspo-mnienie o tej pionierce polskiej dydaktykigeografii i krajoznawstwa. W 1977 r. zostałhonorowym członkiem PTTK. W ciągu ca-łego życia opublikował 20 przewodników.Był strażnikiem ochrony przyrody, spo-łecznym opiekunem zabytków, honorowymprzewodnikiem turystyki górskiej i pieszejoraz instruktorem krajoznawczym.

Zmarł 2 III 1978 r. w Krakowie, zostałpochowany 10 marca na cmentarzu Rako-wickim. Był odznaczony Złotym KrzyżemZasługi, Złotą Odznaką PTTK, odznaką„Zasłużonego Działacza Turystyki”, ZłotąOdznaką Polskiego Tow. Schronisk Mło-dzieżowych, Honorową Odznaką Krakow-skiego Komitetu Kultury Fizycznej i Tu-rystyki. Rodziny nie założył.

– Staśko Józef, w: PSB, t. 42, z. 3, W.–Kr. 2003[szczegółowa bibliografia]; Materiały do HSB,„Harc” 1995, nr 9, s. 135; Słownik biograficznynauczycieli w Małopolsce w latach II wojnyświatowej (1939–1945), red. J. Chrobaczyński,

Kr. 1995; – Bąk J. Semper in altum. Z dziejówszkół Nowodworskich, Kr. 1976; Chrobaczyń-ski J. Tajna szkoła w okupowanym Krakowie1939–1945, Kr. 2000; Kresek Z. [i in.] Zarysdziałalności krakowskiego PTTK w l. 1951–1999, w: 80 lat Oddziału Krakowskiego PTTK,Kr. 1999, s. 55; Księga pamiątkowa 70-leciaPaństwowego Gimnazjum im. Króla Stanisła-wa Leszczyńskiego w Jaśle 1868–1938, Jasło1938; Księga pamiątkowa. Stulecie Gimnazjumi Liceum im. St. Leszczyńskiego w Jaśle 1868–1968, Kr. 1968, s. 25, 190; Leonhard Kalenda-rium; 75 lat Gimnazjum i Liceum im. ks. St. Ko-narskiego oo. Pijarów w Krakowie 1909–1985,red. T. Kozień, Kr. 1985, s. 69; Z dziejów LiceumNowodworskiego w Polsce Ludowej, Kr. 1963,s. 23; Związek Harcerstwa Polskiego na Wołyniu.Chorągiew Harcerek i Harcerzy 1918–1939, t. 1,cz. 1, L. 1997, s. 177; Gaweł T. Życie człowiekaz pasją, „Oświata i Wychowanie” 1975, nr 9, s. 39[fot.]; – nekrologi i wspomnienia pośmiertne:„Chrońmy naszą przyrodę” 1978, z. 4 (T.Gaweł), „Dziennik Polski” 1978, t. 34, nr 53,55, „Ziemia”, 1978, s. 322–323 (T. Gaweł, fot.);– Arch. Nauki PAN i PAU w Kr.: sygn. K II 17/II/1 /Kr 010, Staśki Protokół z tajnego nauczaniaw okresie okupacji niemieckiej, Kr. 26 VI 1945,rkp; – inf. Jerzego Kluzy z Myszkowa.

Mariusz Ryńca

STIEBER Zdzisław, pseud. Pakuła,Żbik, Żbik Włóczęga (1903–1980), profe-sor językoznawstwa, slawista, harcmistrz,komendant Krakowskiej Chorągwi Mę-skiej (1925–1927).

Urodził się 7 VI 1903 r. w Szczakowejk. Jaworzna w rodzinie Karola (urzędnikapolicji austriackiej) i Janiny z Ostiadelów.Miał dwóch braci poległych w I wojnie świa-towej. Do szkoły powszechnej i Gimnazjumim. H. Sienkiewicza uczęszczał w Krakowie,uzyskując w 1921 r. maturę. W l. 1921–1928studiował na UJ, początkowo chemię, a od1926 r. filologię polską i słowiańską podkierunkiem Kazimierza Nitscha oraz JanaM. Rozwadowskiego, Jana Łosia i Tade-usza Lehra-Spławińskiego. W czasie na-uki szkolnej i uniwersyteckiej należał doharcerstwa. Uczestniczył m.in. w kolonii

STAŚKO JÓZEF – STIEBER ZDZISŁAW

198

skautowej zorganizowanej przez StefanaKutę w Kuźnicach w 1919 r. Później byłczłonkiem Akademickiej Drużyny Instruktor-skiej „Watra” i drużynowym V KrakowskiejDrużyny Harcerzy im. Mariana Langiewicza(1922–1923). W lutym 1924 r. objął refe-rat osobowy w Komendzie Chorągwi Mę-skiej, a w styczniu 1925 r. został komen-dantem chorągwi, wchodząc równocześniew skład Zarządu Oddziału KrakowskiegoZHP. Okres pełnienia przez niego funkcjikomendanta chorągwi charakteryzowałsię naciskiem na pogłębienie w drużynachpracy ideowej oraz przygotowanie kadryinstruktorskiej dla przyszłej pracy w dru-żynach. W ocenie współpracowników jużwówczas wyróżniał się nieprzeciętną, wyra-ziście zarysowaną indywidualnością i domi-nował w zespole komendy. Cechowała gorzeczowość, oszczędność słowa, spokój,pogoda ducha, a przy tym duża doza po-czucia humoru. W tym czasie opublikował,wydaną nakładem drużyny instruktorskiej„Watra”, broszurę Indywidualizm i posłu-szeństwo w wychowaniu harcerskim (Kr.1925). Funkcję komendanta chorągwi peł-nił do stycznia 1927 r., później – już w stop-niu harcmistrza – był czynny w harcerstwiedo 1933 r. Obok tego uprawiał z zamiłowa-niem turystykę.

Jako student pracował krótko w „słow-nikarni” Polskiej Akademii Umiejętności.W 1928 r. uzyskał magisterium z filologiipolskiej na podstawie pracy Nazwy miej-scowe pasma Gorców w Beskidzie Zachod-nim („Lud Słowiański” 1934, t. 3, z. 2),napisanej pod kierunkiem prof. K. Nit-scha. W następnym roku doktoryzował sięna podstawie dysertacji Ze studiów nadgwarami słowackimi południowego Spisza(„Lud Słowiański” 1929, t. 1, z. 1), w któ-rej na podstawie zebranych osobiściemateriałów i wcześniejszych opracowań dałwnikliwy opis i podział gwar wschodnio-słowiańskich, ustalił ich genezę i stosunekdo sąsiadujących języków słowiańskich.W l. 1928–1930, korzystając ze stypen-dium naukowego, prowadził badania te-

renowe w Czechosłowacji, w l. 1930 i 1931jako eksplorator Komisji do atlasu dla wo-jewództwa łódzkiego zebrał za pomocąkwestionariusza informacje z zakresu fone-tyki, morfologii i słownictwa w 42 miejsco-wościach, w l. 1931–1932 przez kilka mie-sięcy zbierał materiał gwarowy dialektówłużyckich w Niemczech, a w l. 1934 i 1935na Łemkowszczyźnie. Od 1932 do 1935 r.był nauczycielem w gimnazjum oo. Pija-rów w Rakowicach i równocześnie w l. 1933––1937 lektorem języków łużyckich w UJ.W r. 1931 i l. 1935–1937 prowadził zajęciaz dialektologii czesko-słowackiej i zabyt-ków języka czeskiego w Katedrze Filolo-gii Słowiańskiej UJ. Habilitował się w UJw 1934 r. na podstawie rozprawy Stosun-ki pokrewieństwa języków łużyckich (Kr.1934). W l. 1934–1937 był docentem w Kate-drze Filologii Słowiańskiej UJ. W 1937 r. zo-stał profesorem nadzwyczajnym i kierow-nikiem Katedry Filologii Słowiańskiej UJK,gdzie do 1939 r. wykładał dialektologię i ono-mastykę zachodniosłowiańską. Obok tegonadal prowadził badania naukowe nadgwarami (ze szczególnym uwzględnieniempogranicza językowego) i publikował wy-niki tych badań. Zetknął się z wybitnymijęzykoznawcami lwowskimi: Witoldem Ta-szyckim, Henrykiem Gaertnerem, JerzymKuryłowiczem i Janem Janowem, co niepozostało bez wpływu na jego dalszą dzia-łalność naukową. Od 1937 r. należał doTow. Naukowego we Lwowie.

Wojnę przeżył we Lwowie, pracującjako profesor w Katedrze Języka Polskie-go ukraińskiego Uniw. im. Iwana Franki(1939–1941, 1944–1945), a w l. 1941–1944jako karmiciel w Inst. Badań nad TyfusemPlamistym i Wirusami prof. Rudolfa Weigla.W l. 1941–1944 należał do AK i uczestniczyłw tajnym nauczaniu, prowadząc wykładyw czasie okupacji niemieckiej.

W kwietniu 1945 r. przeniósł się do Kra-kowa, skąd niebawem wyjechał do Łodzi,gdzie w październiku 1945 r. objął stanowi-sko profesora nadzwyczajnego; zorganizo-wał od podstaw i kierował Katedrą Języka

STIEBER ZDZISŁAW

199

Polskiego na Uniw. Łódzkim (1945–1952).Do jego uczniów i współpracowników w tymokresie należeli m.in. późniejsi znani ję-zykoznawcy: Karol Dejna, Witold Śmiech,Hanna Popowska-Taborska, MieczysławSzymczak i Zuzanna Topolińska. Od 1946 r.był członkiem Łódzkiego Tow. Naukowego,w którym zorganizował sekcję języko-znawczą i pełnił funkcję przewodniczące-go Wydz. I. W 1948 r. otrzymał tytuł pro-fesora zwyczajnego.

W 1952 r. przeniósł się do Warszawy,obejmując kierownictwo Katedry FilologiiSłowiańskiej UW. Kierował nią do r. 1967,reorganizując i poszerzając zakres prowa-dzonych specjalizacji – obok bohemistykio bułgarystykę i serbochorwatystykę. W tymczasie brał także udział w organizowaniuwarszawskich placówek PAN – ZakładuJęzykoznawstwa i Zakładu Słowianoznaw-stwa. W 1954 r. utworzył pracownię ka-szubską i pracownię bohemistyczną.

Od 1967 r. pracował w Zakładzie Języko-znawstwa PAN, pełniąc funkcje kierownikaII Pracowni Dialektologicznej (1957–1960)i przewodniczącego Rady Naukowej (1963–1968), a od 1959 r. w Zakładzie Słowiano-znawstwa PAN, gdzie był kierownikiem Pra-cowni Filologii Zachodniosłowiańskiej(1959–1968), kierownikiem Pracowni Języ-ków Lechickich (1968–1972) i kierownikiemPracowni Języków Lechickich i Łużyckich(1972–1974). Do jego uczniów i współpra-cowników w okresie warszawskim należe-li: Mieczysław Basaj, Kwiryna Handke,Maria Jeżowa, Violetta Koseska [-Tosze-wa], Cezar Piernikarski, Janusz Rieger,Ewa Rzetelska-Feleszko, Ewa Siatkowska,Janusz Siatkowski i Jadwiga Zieniukowa.W 1974 r. przeszedł na emeryturę, jednaknadal pracował naukowo.

Opublikował ponad 300 prac, w więk-szości mających formę artykułów, charak-teryzujących się zwięzłością i jasnościąstylu. Dotyczą one głównie dialektologiipolskiej i słowiańskiej, onomastyki, histo-rii polskiego języka literackiego, grama-tyki porównawczej języków słowiańskich

oraz zagadnień fonologicznych. Szczególnemiejsce w jego dorobku zajmuje Rozwój fo-nologiczny języka polskiego (W. 1952), wie-lokrotnie wznawiana Historyczna i współ-czesna fonologia języka polskiego (W. 1966),przełożona na język angielski pt. The Pho-nological Development of Polish Language(Ann Arbor 1968) oraz A Historical Pho-nology of the Polish Language (Heidelberg1973). Wielkie znaczenie tej pracy polegam.in. na przedstawieniu przemian całegopolskiego systemu wokalicznego i konso-nantycznego w ciągu tysiąclecia.

Wśród innych osiągnięć Stiebera do naj-ważniejszych należą: opisanie i scharakte-ryzowanie polsko-czeskiego dialektu przej-ściowego (Geneza gwar laskich, Kr. 1934),ustalenie w nazwach geograficznych w Gor-cach śladów tzw. migracji wołoskich (Na-zwy miejscowe pasma Gorców w BeskidzieZachodnim, „Lud Słowiański” 1934, t. 3,z. 2), dokonanie wyraźnego rozdziału po-między dialektami górno- i dolnołużyckimii wykazanie ścisłych związków językowychpolsko-dolnołużyckich oraz stosunkowopóźnego kontaktu pomiędzy obydwomajęzykami łużyckimi (Stosunki pokrewień-stwa języków łużyckich, Kr. 1934), zbudowa-nie teorii o pierwotnie polskim osadnic-twie Łemkowszczyzny zachodniej w oparciuo badania żywej mowy Łemków, a zwłasz-cza brzmienia nazw miejscowości (Pierwot-ne osadnictwo Łemkowszczyzny w świetlenazw miejscowych, „Biuletyn PolskiegoTow. Językoznawczego” 1936, r. 5; Topo-nomastyka Łemkowszczyzny, 2. cz., Łódź1948–1949), zaprezentowanie powiązań ję-zyków słowackich z południowosłowiański-mi, ich stosunku do języka czeskiego orazudziału języka polskiego i języka ukraińskie-go w procesie kształtowania się dialektówsłowackich (Stanowisko mowy Słowaków,„Prace Filologiczne” 1937, r. 17), opis ukra-ińskich gwar karpackich pod względem dia-lektologicznym i terytorialnym (Gwary ru-skie na zachód od Oporu, W. 1938).

Badając pochodzenie polskiego językaliterackiego, dowodził, że kształtował się on

STIEBER ZDZISŁAW

200

w XIV i XV w., a ostatecznie ukształtowałw XVI w. w efekcie zmieszania w całośćelementów różnych dialektów polskich(Głos w dyskusji o pochodzeniu polskiegojęzyka literackiego, „Pamiętnik Literacki”1952, r. 53, z. 3/4), zaprezentował przemia-ny, jakim ulegał cały polski system woka-liczny i konsonantyczny w ciągu tysiącle-cia (Rozwój fonologiczny języka polskiego,W. 1952, Historyczna i współczesna fonolo-gia języka polskiego, W. 1966). Opracowałplan badań i kwestionariusz narodowegoatlasu językowego Polski oraz zorganizo-wał prace nad Ogólnopolskim atlasem ję-zykowym (1980). Wydał 15-tomowy Atlasjęzykowy kaszubszczyzny i dialektów są-siednich (Wr. 1964–1978) i monografięBaltynistyka polska (1974). Był inicjatoremi organizatorem prac nad kaszubszczyznąoraz gwarami ukraińskimi w Polsce, a tak-że jednym z inicjatorów i organizatorówprac nad Ogólnosłowiańskim atlasem ję-zykowym.

W 1945 r. został członkiem korespon-dentem Polskiej Akademii Umiejętności,od 1954 r. był członkiem korespondentem,a od 1961 r. członkiem rzeczywistym PAN.W l. 1968–1980 pełnił funkcję zastępcy prze-wodniczącego Komitetu SłowianoznawstwaPAN. Był członkiem Bułgarskiej AkademiiNauk, Akademii Nauk Bośni i Hercego-winy, Société de Linguistique w Paryżu,honorowym przewodniczącym KomitetuSłowianoznawstwa PAN, wiceprezesem(1949–1952, 1959–1962), prezesem (1964––1966) i honorowym członkiem PolskiegoTow. Językowego (od 1974) i honorowymczłonkiem Gdańskiego Tow. Naukowego(od 1972). Był redaktorem naczelnym cza-sopisma „Studia z Filologii Polskiej i Sło-wiańskiej” (1974–1979) oraz członkiemredakcji czasopism „Poradnik Językowy”(1954–1980), „Rozprawy Komisji JęzykowejWydz. I Łódzkiego Tow. Naukowego” (1954––1955), „Onomastica” (1955–1980), „Studiaz Filologii Polskiej i Słowiańskiej” (1955––1973), „Slawia Orientalis” (1957–1980),„Rocznik Slawistyczny” (1966–1980) i „Acta

Baltico-Slavica” (1976–1980). Był prawdzi-wym humanistą, prezentującym zagadnie-nia naukowe na tle panoramy faktów hi-storycznych i kulturowych. Żył nauką,poświęcając się jej nawet w czasie urlopów,które spędzał, zbierając materiały. Cecho-wała go wybitna uczciwość naukowa, mo-dyfikował i prostował bez wahania swojewcześniejsze sądy, rygorystycznie prze-strzegał zasady nieanektowania cudzychmyśli. Był przeciwnikiem wszelkiej sztucz-ności. Trudne problemy przedstawiał w spo-sób prosty i przystępny; wyrażał się bar-dzo syntetycznie.

Zmarł 12 X 1980 r. w Warszawie. Zostałpochowany na cmentarzu Powązkowskim.

Był odznaczony Orderem SztandaruPracy I klasy (1978), Krzyżem Komandor-skim (1975) i Oficerskim (1964) OrderuOdrodzenia Polski, bułgarskim KrzyżemWielkim Orderu Cyryla i Metodego (1963),Medalem im. Dobrovsky’ego Międzyn. Ko-mitetu Slawistycznego (1968), ZłotymMedalem Czechosłowackiej AkademiiNauk, Medalem „Stolema” za populary-zację naukowego dorobku i osiągnięć na-ukowych Pomorza Gdańskiego (1975).Otrzymał dwukrotnie Nagrodę Państwowąza całokształt prac naukowych (1960,1980) oraz nagrodę PAN za wydanie Atlasujęzykowego Kaszubszczyzny i dialektów są-siednich (w zespole, 1977). Z okazji 35-leciapracy naukowej poświęcono mu t. 5 „Stu-diów z Filologii Polskiej i Słowiańskiej”(1964).

Był żonaty z Marią Obrębską (1904–1995,malarką i graficzką, wykładowczynią Inst.Sztuk Plastycznych we Lwowie i profesoremWyższej Szkoły Sztuk Plastycznych w Łodzi,siostrą prof. Antoniny Obrębskiej-Jabłoń-skiej).

Nie miał dzieci.

– Błażejewski Bibliografia 1911–1960; Cmentarzkomunalny Powązki, dawny wojskowy w Warsza-wie, red. J. J. Malczewski, W. 1989; Encyklopediaszkolna. Literatura i nauka o języku, W. 1995;Słownik badaczy literatury polskiej, t. 2, red.

STIEBER ZDZISŁAW

201

J. Starnawski, Łódź 1998, s. 414–418; Śródka A.Uczeni polscy XIX–XX stulecia, t. 4, W. 1998,s. 201–203 [fot.]; – Leonhard Kalendarium; Po-powska-Taborska H., Zdzisław Stieber (17 VI1903–12 X 1980), „Język Polski” 1981, z. 3–5,s. 161–165; Zdzisław Stieber (1903–1980).Materiały z konferencji naukowej, Warszawa,dnia 9 marca 1981 r., Wr. 1982; – V. Spraw. zar. 1925 [Oddziału ZHP w Krakowie], Kr. 1926;VI. Spraw. Zarządu Oddziału ZHP w Krako-wie za r. 1926, „Wiadomości Harcerskie” 1927,nr 1, s. 1–24; Wierzbiańska J. Wspomnienie o Zdzi-sławie Stieberze, harcerzu i przyjacielu, „Skaut”[L.] 1982/83, nr 32/33, s. 3–5.

Janusz Wojtycza

STIPAL Stefania Ernestyna, pseud.Luna, Bogna (1903–2000), nauczycielka,harcmistrzyni, komendantka LwowskiejChorągwi Harcerek (1933–1936, 1941––1944), komendantka Pogotowia Harce-rek Chorągwi Lwowskiej (1938–1944).

Urodziła się 20 VIII 1903 r. w Chorośni-cy, pow. Mościska, w rodzinie Karola (1876––1949, urzędnika pocztowego) i Magdale-ny z Łuniewskich (1874–1968). Jej dziad, płkinż. Jan Aleksander Łuniewski uczestniczyłw powstaniu styczniowym, a jego żona zo-stała aresztowana i była więziona w X Pa-wilonie w Warszawie. Drugi dziad, MarianStipal, instruktor jazdy konnej i działacz„Sokoła”, przewoził w 1864 r. z Galicji brońdla powstańców. Miała trzy młodsze sio-stry: Helenę (1905–2000, nauczycielkę-po-lonistkę, zamężną Pękalską, przed II wojnąświatową przełożoną III Państw. Gimna-zjum i Liceum w Przemyślu, uczestnicz-kę tajnego nauczania we Lwowie, a późniejorganizatorkę tajnego nauczania w Prze-myślu, po wojnie m.in. dyrektorkę I Liceumw Sopocie i pracownika Uniw. Gdańskiego),Zofię (1907–1995, zam. Konopacką, na-uczycielkę historii, uczestniczkę tajnegonauczania we Lwowie, po wojnie m.in. or-ganizatorkę domu dziecka w Sopocie, in-struktorkę harcerską) i Marię (1907––1982).

W 1909 r. rodzice przenieśli się z cór-kami do Lwowa. Stipal uczęszczała dopryw. szkoły benedyktynek ormiańskich,a następnie uczyła się w Pryw. GimnazjumZofii Strzałkowskiej. W 1916 r. wstąpiła doI Lwowskiej Drużyny Skautowej im. Emi-lii Plater. W maju 1918 r. złożyła przyrze-czenie harcerskie. W 1919 r. była zastępowąna obozie kursu zastępowych Hufca Har-cerek z Nowego Sącza w Przysietnicy. Za-łożyła i prowadziła koedukacyjny zastęp„wilcząt” złożony z dzieci ulicy, który póź-niej rozwinął się w VII Lwowską DrużynęHarcerek im. J. Piłsudskiego. W l. 1918–1920brała udział w obronie Lwowa przed Ukra-ińcami i bolszewikami. Była członkiemorganizacji „Żołnierz Polski” i kurierkąStraży Obywatelskiej, a w 1920 r. pełniłasłużbę w izbie przyjęć szpitala wojskowe-go we Lwowie (w czasie walk o Lwów doszpitali zwożono setki rannych, a harcer-ki pracowały nieprzerwanie wiele godzin;pozostawały na posterunku, mimo że wła-dze wojskowe chciały je zwolnić, ponieważnie były zaszczepione przeciw panujące-mu tyfusowi). W 1921 r. Stipal zdała ma-turę w gimnazjum Zofii Strzałkowskiej weLwowie. Latem tegoż roku prowadziłakolonię VII Lwowskiej Drużyny Harcerekw Białej Czortkowskiej. W l. 1921–1924studiowała fizykę na UJK. Następnie prze-niosła się do Stanisławowa i pracowałatam jako nauczycielka w Państw. MęskimSeminarium Nauczycielskim, Państw.Żeńskim Seminarium Nauczycielskim,Pryw. Gimnazjum im. Marii Konopnickiejoraz gimnazjum ss. Urszulanek. Równo-cześnie przygotowywała się do egzaminównauczycielskich, zdając w 1927 r. tzw. eg-zamin naukowy, a w rok później – egza-min filozoficzno-pedagogiczny. W związkuz tym w 1929 r. uzyskała stopień stałegonauczyciela, a w 1930 r. tytuł profesora.Objęła funkcję hufcowej w Stanisławowiei pełniła ją do 1933 r. W tym okresie roz-winęła pracę harcerską tak, że żeńskie dru-żyny harcerskie pracowały we wszystkichszkołach powszechnych i średnich oraz dwu

STIEBER ZDZISŁAW – STIPAL STEFANIA

202

seminariach nauczycielskich. W 1933 r.przeniosła się do Lwowa, gdzie podjęła pra-cę jako nauczycielka w XII Państw. Gim-nazjum. 30 V 1933 r. otrzymała stopieńharcmistrzyni.

Od marca 1933 do 1936 r. pełniła funk-cję komendantki Lwowskiej ChorągwiHarcerek, obejmującej trzy województwa:lwowskie, stanisławowskie i tarnopolskie;chorągiew w tym czasie znacznie się roz-winęła, powstały nowe hufce, liczba dru-żyn harcerek powiększyła się dwukrotnie,powstało także wiele gromad zuchowych.W l. 1936–1939 była kierowniczką Wydz.Kształcenia Lwowskiej Chorągwi Harcerek,a w l. 1937–1938 również kierowniczkąWydz. Starszych Dziewcząt. Prowadziłaobozy dla drużynowych w Pasiecznej k. Nad-wórnej (1933), Nowojelni k. Nowogródka(1934), Maksymówce k. Synowódzka (1935),Tupadłach k. Jastrzębiej Góry (1935), kursdrużynowych starszych dziewcząt na Bu-czu (1936) i obóz drużynowych starszychdziewcząt w Mąchocicach k. Kielc (1937).Kierowała 636-osobową reprezentacjąchorągwi składającą się z 32 drużyn na Ju-bileuszowym Zlocie Harcerstwa Polskiegow Spale w 1935 r. W tymże roku uczestniczyław konferencji programowej w ośrodku har-cerskim na Helu, w roku następnym w wy-prawie instruktorek do Szwecji, a w stycz-niu 1937 r. w czasie odprawy kierowniczekpracy starszych dziewcząt w Szkole In-struktorskiej Harcerstwa Żeńskiego naBuczu wygłosiła referat zatytułowany Celei etapy harcerskiego wychowania jednostki.Jako członkini Komisji Wędrowniczek i Star-szych Harcerek Głównej Kwatery Harcerek(GKH) wspólnie z innymi instruktorkamiopracowała książkę Harcerki wędrownicz-ki (W. 1938), publikowała także artykułyna łamach pisma instruktorek „Skrzydła”.W lipcu 1938 r. wzięła udział w XV Konfe-rencji Programowej Instruktorek w Skolem,w tymże roku z ramienia Wydz. Zagranicz-nego GKH wyjechała do Francji. W 1938 r.została mianowana dyrektorką II Państw.Liceum Pedagogicznego we Lwowie. Od

września 1938 do czerwca 1945 r. była ko-mendantką Pogotowia Harcerek ChorągwiLwowskiej i równocześnie w okresie odlipca 1941 r. do czerwca 1945 r. komen-dantką Lwowskiej Chorągwi Harcerek,obejmującej teren województw: lwowskie-go, stanisławowskiego i tarnopolskiego.Przed wojną harcerki lwowskie były przy-gotowywane do służby pozafrontowej, po-nieważ panowało przekonanie, że w oko-licach Lwowa nie należy spodziewać siębezpośrednich działań wojennych. W ra-mach przygotowań do pełnienia tej służbyStipal uczestniczyła w odprawach w Warsza-wie i na Buczu, a sama prowadziła szeregkursów i odpraw we Lwowie i w terenie.

W okresie obrony Lwowa w 1939 r. i napoczątku okupacji kierowała pracą PogotowiaHarcerek, obejmującą głównie służby sani-tarną i opiekuńczą, w ramach którychharcerki niosły pomoc potrzebującym,opiekowały się rannymi w szpitalach, peł-niły służbę na dworcach, organizowaływyżywienie i noclegi dla uchodźców. Zbie-rały także informacje o ruchach wojskprzechodzących przez Lwów. Po zajęciumiasta przez wojska sowieckie, co miałomiejsce 22 IX 1939 r., wobec braku kon-taktu z komendą Pogotowia Harcerekzaleciła harcerkom pracę samokształce-niową i podtrzymywanie kontaktów w ma-łych grupach. Pełniły też harcerki jeszczeprzez jakiś czas służbę sanitariuszek w szpi-talach, dostarczały cywilne ubrania dlaoficerów, opiekowały się samotnymi oso-bami, szukały schronienia dla przybyłychdo Lwowa uchodźców, organizowały opie-kę nad dziećmi.

W okresie okupacji sowieckiej kontak-ty z komendą Pogotowia Harcerek byłybardzo rzadkie, a praca harcerska polega-ła głównie na kontaktach indywidualnych.Z końcem września na polecenie kurato-ra Tadeusza Kupczyńskiego Stipal ponow-nie uruchomiła kierowaną przez siebieszkołę. Mimo ingerencji w pracę szkoływładz sowieckich pełniła funkcję dyrektor-ki do końca stycznia 1940 r. (wtedy zosta-

STIPAL STEFANIA

203

ła z niej usunięta). Po pewnym czasie po-dobnie jak inni dyrektorzy i wizytatorzyzostała skierowana na kurs w celu prze-kwalifikowania (kurs ten trwał do czerw-ca 1941).

Po wybuchu wojny sowiecko-niemieckieji zdobyciu Lwowa przez Niemców (29 VI1941) pracowała jako robotnica w ogrodziena Zamarstynowie, ukrywając się przeddeportacją lub aresztowaniem. Mimo otrzy-mania ze strony Ukraińców propozycjipodjęcia pracy w szkolnictwie, pracowałanadal fizycznie. Na przełomie września i paź-dziernika 1941 r. wstąpiła do ZWZ i zosta-ła zaprzysiężona. We wrześniu 1941 r. przy-stąpiła do organizacji tajnego nauczania weLwowie. Zorganizowała i kierowała pracątajnych szkół, najpierw liceum pedagogicz-nego, a później także gimnazjum i liceumogólnokształcącego. Udało się jej nawetzorganizować w jednej ze szkół podstawo-wych na peryferiach miasta praktykę pe-dagogiczną dla uczniów liceum pedago-gicznego. Wymienione szkoły liczyły łączniew pewnym okresie aż 180 uczniów w 37klasach, w których uczyło 51 nauczycieli.Była to grupa oddanych młodzieży pedago-gów o wysokich walorach moralnych i umy-słowych. Realizowano co najmniej 75%materiału nauczania, 105 uczniów zakoń-czyło naukę maturą. Organizowano takżeobchody rocznic narodowych, rekolekcjeoraz nabożeństwa na rozpoczęcie i zakoń-czenie roku szkolnego. Odbywały się zebra-nia kierowników tajnego nauczania i zespo-łu byłych dyrektorów szkół oraz tzw. RadyGłównej. Na polecenie konspiracyjnychwładz szkolnych opracowywano programynauczania na okres powojenny. Stipal jakozastępczyni referentki Wojskowej SłużbyKobiet lwowskiego obszaru ZWZ-AK przypomocy harcerek zorganizowała siećłączności, obejmującą miasta dawnych wo-jewództw: lwowskiego, stanisławowskiegoi tarnopolskiego oraz łączność na linii Lwów– Przemyśl. Harcerki-łączniczki przewoziłyrozkazy, informacje, prasę konspiracyjną,pieniądze, instrukcje i broń. W zakresie służ-

by łączności nie zdarzyła się w tym czasieżadna dekonspiracja. Stipal współpraco-wała także z Biurem Informacji i Propa-gandy AK. Wczesną jesienią 1941 r., po na-wiązaniu kontaktu z Komendą PogotowiaHarcerek w Warszawie, rozpoczęła się naterenie chorągwi systematyczna praca po-gotowia. Praca ta obejmowała służbę sa-nitarną (kursy, organizowanie punktówopatrunkowych na wypadek walk), służ-bę gospodarczą (szkolenia w zakresie go-towania, księgowości, prowadzenia maga-zynów) i służbę łączności (sieć łącznościz Warszawą oraz między Lwowem, Stani-sławowem i Tarnopolem). Obok tego pro-wadzono dostosowaną do istniejących wa-runków praca harcerska w drużynach.Jako komendantka chorągwi co kilka mie-sięcy Stipal jeździła do Warszawy do ko-mendantki Pogotowia Harcerek hm. Jó-zefiny Łapińskiej i na odprawy. Była tam teżkilkakrotnie jako kurierka. Przeżyła w okre-sie okupacji niemieckiej kilkanaście łapa-nek, wiele rewizji i kontroli prowadzonychprzez gestapo.

Po ponownym wkroczeniu wojsk so-wieckich (27 VII 1944) – mimo poleceniatajnych władz szkolnych i harcerskich do-tyczącego zaprzestania działalności – kon-tynuowała tajne nauczanie (odbywały sięmatury) i ograniczone kontakty w środo-wisku harcerskim. Początkowo podjęłapracę w szkolnictwie organizowanymprzez władze sowieckie, ale kiedy rozpo-częły się masowe aresztowania, w czerw-cu 1945 r. opuściła Lwów. Zamieszkała nakrótko w Przemyślu, gdzie w r. 1945/1946była dyrektorką III Gimnazjum i Liceum.Przekazała swoje funkcje harcerskie naterenie Lwowa i zweryfikowała w Krako-wie przeprowadzone w okresie okupacjimatury. Latem wzięła udział w tajnej kon-ferencji w Rycicach, na której podsumo-wano i zakończono pracę Pogotowia Har-cerek. W r. 1945/1946 była instruktorkąKomendy Hufca Harcerek w Przemyślu,kierowniczką Działu Kształcenia Starszy-zny Komendy Rzeszowskiej Chorągwi Har-

STIPAL STEFANIA

204

cerek i prowadziła drużynę drużynowych.Brała także udział w pracach Komisji ds.Prawa i Przyrzeczenia.

Latem 1946 r. prowadziła kurs drużyno-wych Chorągwi Rzeszowskiej w Sopocie,gdzie w lipcu 1946 r. zamieszkała. Wykłada-ła fizykę i metodykę nauczania fizyki w WSPw Gdańsku, gdzie zorganizowała Zakład Fi-zyki. Prowadziła też sekcję fizyki w Wojew.Ośrodku Doskonalenia Kadr, uczyła w gim-nazjum i liceum, a także była asystentkąw Zakładzie Fizyki Akademii Medycznejw Gdańsku. Równocześnie od 1946 r. byłakierowniczką Wydz. Kształcenia Starszy-zny Morskiej Chorągwi Harcerek, a na-stępnie od 1949 r. zastępczynią komendan-ta Morskiej Chorągwi Harcerstwa. Latem1948 r. prowadziła wspólny kurs hufco-wych Chorągwi Rzeszowskiej i ChorągwiMorskiej. Pod koniec lat czterdziestychbyła kilkakrotnie przesłuchiwana przezUrząd Bezpieczeństwa w związku z działal-nością konspiracyjną i podejrzeniami o dzia-łalność wywrotową.

W 1949 r. w związku z pogarszającą sięsytuacją w harcerstwie złożyła rezygnacjąz działalności w komendzie chorągwi, a nieotrzymawszy odpowiedzi – również z przy-należności do ZHP. W 1953 r. została zwol-niona z pracy w WSP i ze stanowiska kie-rowniczki ośrodka metodycznego nauczy-cieli fizyki. Bezpośrednią tego przyczynąbył fakt, że oświadczyła publicznie (nakonferencji), iż jest osobą wierzącą. Prze-szła do pracy w V Liceum Ogólnokształcą-cym w Gdańsku-Oliwie, gdzie do odejścia naemeryturę w 1971 r. przez osiemnaście latuczyła fizyki. W grudniu 1956 r. została za-proszona na spotkanie przez Aleksandra Ka-mińskiego i wraz z grupą obradujących taminstruktorów uczestniczyła w ZjeździeDziałaczy Harcerskich w Łodzi, któryogłosił przywrócenie do życia ZHP. Zosta-ła wybrana w skład Naczelnej Rady Har-cerskiej (1956–1959) i jej Prezydium(1956–1958). W l. 1957–1958 była równieżzastępczynią komendanta Gdańskiej Cho-rągwi Harcerstwa hm. Józefa Grzesiaka.

Prowadziła w tym czasie m.in. zorganizo-wany w Gdyni kurs podharcmistrzowski.

Kiedy w końcu lat pięćdziesiątych wła-dze polityczne ponownie zaczęły narzucaćharcerstwu swoje koncepcje, wycofała sięz pełnionych funkcji. Zajęła się zbiera-niem materiałów do historii LwowskiejChorągwi Harcerek, które pt. Rys histo-ryczny Lwowskiej Chorągwi Harcerek zło-żyła w formie maszynopisów m.in. w Dzia-le Rękopisów Bibl. Jagiellońskiej, DzialeRękopisów Bibl. Zakładu Narodowego im.Ossolińskich PAN we Wrocławiu i Bibl.Głównej Kwatery ZHP. Przygotowała teższeść opracowań dotyczących działalnościLwowskiej Chorągwi Harcerek oraz tajne-go nauczania we Lwowie, które znajdująsię w Zakładzie Historii Polski w II woj-nie światowej Inst. Historii PAN w War-szawie. W 1978 r. otrzymała stopień harc-mistrza Polski Ludowej, a w 1983 r. tytułInstruktora-Seniora ZHP.

W latach osiemdziesiątych wspieraładziałalność Kręgów Instruktorów Harcer-skich im. Andrzeja Małkowskiego, a póź-niej Związku Harcerstwa Rzeczypospoli-tej, będąc honorową przewodniczącą Okrę-gu Pomorskiego tej organizacji. Należała doPolskiego Tow. Fizycznego, gdzie w l. 1981––1985 pełniła funkcję członka ZarząduGdańskiego, była również członkiem Pol-skiego Tow. Geograficznego i Polskiego Tow.Przyrodników im. M. Kopernika. Uczestni-czyła chętnie w wycieczkach po Polsce orazza granicę. Dokąd wiek i siły jej pozwalały,utrzymywała kontakty z dawnymi instruk-torkami harcerskimi. W ostatnich latachżycia miała kłopoty z chodzeniem i wzro-kiem.

Zmarła 24 IV 2000 r. w Sopocie. Zosta-ła pochowana na cmentarzu przy ul. Mal-czewskiego.

Była odznaczona Krzyżem Walecznych(1920), Srebrnym Krzyżem Zasługi, Brą-zowym Krzyżem Zasługi z Mieczami(1944) i Odznaką „Orląt Lwowskich”.


STIPAL STEFANIA

205

– Jarzembowski, Kuprianowicz Materia-ły,„Harc.” 1997, nr 6, s. 85; Materiały do HSB,„Harc.” 1995, nr 9, s. 137; – Harcerki 1911–1939;Harcerki 1939–1945; Stefania Stipal „Luna”, w:Zawadzka Gawędy, cz. 3, Wanda Kamieniecka-Grycko, Stefania Stipal (Luna), W. 2000, s. 77––131; Szczecina D. Sopockie harcerstwo. Kalen-darium 1920–1991, [Sopot 1992], s. 6, 10; –Harcerki 1939–1945. Relacje – pamiętniki;Harcmistrzyni Stefania Stipal – druhna Luna,[oprac.] M. Wojtkiewicz, W. 2000; KrajowyZjazd Działaczy Harcerskich w Łodzi. Uchwały, refe-rat, głosy w dyskusji, W. 1957, s. 104–105; Sti-pal S. Relacja Hufca Tarnopol z czasów wojny,w: Harcerki 1939–1945. Relacje – pamiętniki,s. 521–522; taż Tajne nauczanie w b. OkręguSzkolnym Lwowskim w oczach byłych uczniówi nauczycieli, „Skaut” [L.] 1973, nr 16, s. 31–32;taż Udział harcerek Chorągwi Lwowskiej w wal-ce z okupantem w l. 1939–1945 (fragmenty),w: Harcerki 1939–1945. Relacje – pamiętniki,s. 504–516; taż Wędrówka instruktorek po Szwe-cji, „Skrzydła” 1936, nr 8/9, s. 11–12; taż Wspo-mnienia z obrony Lwowa 1939 i okupacji sowiec-kiej, w: Od lat najmłodszych do późnej siwizny...Wspomnienia harcerzy obrońców Lwowa, t. 2,1939, zestawił F. Cały, Wr. 1992, s. 104–106; tażWspomnienia z tajnego nauczania we Lwowie,„Rocznik Komisji Nauk Pedagogicznych” 1983,t. 31, s. 105–115; – [notka biograficzna], „Więź”2000, nr 7 (501), s. 219–220; – Bibl. Jagielloń-ska: Dział Rksów, zesp. S. Stipal, sygn. Przyb.413/76, Stipal S. Rys Historyczny LwowskiejChorągwi Harcerek, mps, sygn. Przyb. 293/80,taż Udział harcerek Chorągwi Lwowskiej w wal-ce z okupantem w l. 1939–1945, mps, sygn.Przyb. 151/67, Materiały do dziejów tajnego na-uczania we Lwowie (gimnazjum, liceum, liceumpedagogiczne) 1942–1944. – inf. siostrzeńca Jac-ka Konopackiego z Sopotu i długoletniej współ-pracowniczki Wandy Tomaszewskiej z Wrocła-wia.

Janusz Wojtycza

STRUMIŁŁO Tadeusz, pseud. Dąb,Szumiący Dąb (1884–1958), doktor filozo-fii, pedagog, harcmistrz Rzeczypospolitej,współtwórca harcerstwa, przewodniczącyNaczelnej Rady Harcerskiej (1919–1920),wiceprzewodniczący ZHP (1920–1923),Przewodniczący ZHP (1923–1925).

Urodził się 30 IV 1884 r. w Śmile naUkrainie w rodzinie Władysława (zm.1916, inżyniera kolejnictwa w służbie ro-syjskiej) i Zofii z Obrąpalskich. Rodzina uży-wała przydomka Zgierski, zgodnie z tradycjąrodzinną wywodzącego się od imienia mi-rzy tatarskiego Zgirza, uszlachconegoprzez jednego z polskich królów. Miał sio-strę Zofię (1888–1980, pianistkę, zamężnąKuncewiczową) oraz brata Władysława(1893–1903). Uczęszczał do gimnazjum re-alnego w Kijowie. W czasie nauki w tejszkole należał do tajnej korporacji uczniow-skiej, organizującej kółka samokształcenio-we. Po maturze, którą uzyskał w r. 1902,przeniósł się do Krakowa, gdzie na UJukończył w 1905 r. studium rolnicze. Rów-nocześnie uczył się gry na fortepianie, wy-kazując znaczne zdolności. Należał wtedydo „Zet” i Sodalicji Akademickiej oraz sto-warzyszenia odrodzenia moralnego i wycho-wania narodowego „Eleusis”. W 1912 r.ukończył również na UJ studia w zakre-sie filozofii oraz historii kultury i sztuki.Studiował także te zagadnienia w Londynie,Rzymie i Lwowie. Równocześnie pracowałwśród robotników górnośląskich i westfal-skich nad ich uświadomieniem narodo-wym i etycznym oraz w Ognisku Londyń-skim. Od r. 1910/1911 należał do zarze-wiackiej organizacji Armia Polska.

W 1911 r. pod wpływem Andrzeja Mał-kowskiego włączył się w nowo powstającyruch skautowy, pełniąc przez pewien czasfunkcję sekretarza Naczelnej KomendySkautowej, uczestnicząc czynnie w kur-sach skautowych, dokonując przeglądówdrużyn małopolskich i propagując zasadyruchu w wygłaszanych prelekcjach. Jakoczłonek organizacji abstynenckiej „Eleu-sis”, której zasady stosował przez całeżycie, był współtwórcą pierwszej redakcjiprawa skautowego, a zwłaszcza jego dziesią-tego punktu, dotyczącego abstynencji. Przy-czynił się do powstania skautingu w Pozna-niu; w 1912 r. wraz z Jerzym Grodyńskimna zaproszenie miejscowego „Sokoła” zor-ganizował i poprowadził kilkudniowy kurs

STIPAL STEFANIA – STRUMIŁŁO TADEUSZ

206

skautowy, połączony z wycieczką i ćwicze-niami w Puszczykowie k. Poznania. Będącw 1912 r. na studiach w Berlinie, założył tamakademicką drużynę skautową. W 1913 r.brał udział we Wszechbrytyjskim ZlocieSkautowym w Birmingham, na którym poraz pierwszy wystąpiła polska reprezen-tacja ze sztandarem narodowym.

Po wybuchu wojny kilka miesięcy spędziłw Bukowinie Tatrzańskiej, a następnie wyje-chał do Wiednia, gdzie uczył w polskiej szkole,organizował wśród uchodźstwa harcerstwoi wspólnie z Ignacym Kozielewskim reda-gował „Życie Nowe”, a później „Orkę” – cza-sopisma młodzieżowe o tematyce harcer-skiej. W 1917 r. na Uniw. Lwow. uzyskałdoktorat z filozofii na podstawie pracyStudia nad psychologią grecką. Okresprzedsofistyczny, napisanej pod kierunkiemprof. Kazimierza Twardowskiego. W czasiewojny polsko-sowieckiej wstąpił jakoochotnik do wojska i przebył całą kampa-nię w załodze pociągu pancernego „Bar-tosz Głowacki”.

W l. 1918–1921 był Naczelnym Inspek-torem Harcerstwa w Min. WRiOP w War-szawie, a w l. 1919–1923 redaktorem„Harcmistrza”. Na Zjeździe Zjednoczenio-wym w Lublinie (1–2 XI 1918) został po-wołany w skład Naczelnej Rady Harcerskiej(NRH), a na następnym Zjeździe w Zwie-rzyńcu Zamoyskim został wybrany na prze-wodniczącego NRH. Od 1920 r. był wice-przewodniczącym, a w l. 1923–1926 Prze-wodniczącym ZHP. W 1929 r. rzucił hasłoofensywy na młodzież, uzasadniając jeuprzednio w kilku numerach „Harcmi-strza”. Zaznaczał przy tym, że zwiększe-nie stanu liczebnego nie może odbić sięujemnie na jakości pracy, dlatego też ko-nieczne jest przygotowanie do tej akcjim.in. przez wyszkolenie odpowiedniej licz-by instruktorów.

Reprezentował Polskę na międzyn. kon-ferencjach skautowych w Paryżu (1922),Kopenhadze (1924), Baden (1931), Gödöllö(1933), Londynie (1934) i Sztokholmie(1935), na większości z nich wygłaszając

referaty. W l. 1927–1929 był przewodniczą-cym Biura Skautów Słowiańskich z sie-dzibą w Pradze. Trzykrotnie (w l. 1933, 1935i 1939) był wybierany do Międzyn. Komi-tetu Skautowego. Znając dobrze język an-gielski, jak również wielu instruktorówskautowych, a przede wszystkim samegotwórcę skautingu gen. Roberta Baden-Po-wella, pełnił podwójną misję. Sygnalizowałw Polsce pozytywne osiągnięcia skautingu(przetłumaczył m.in. książkę Baden-Po-wella Wilczęta). Równocześnie propagowałw świecie skautowym zdobycze polskiegoharcerstwa, np. rozwój ruchu zuchowego.

Jego największą zasługą dla harcerstwabyło utrzymywanie czystości ideologii har-cerskiej, której był współtwórcą u naro-dzin harcerstwa, a sprawując przez wielelat odpowiedzialne stanowiska we wła-dzach harcerskich, miał również możli-wość stale jej bronić. Był człowiekiem głę-boko wierzącym i, co ważniejsze, umiałswoją wiarę łączyć z życiem codziennym.

Przez całe dorosłe życie był pedago-giem. Wykładał na UJ, KUL (1923–1926),pracował w gimnazjum i internacie w Wie-leniu (1926–1928), w seminariach nauczy-cielskich w Mysłowicach i w TarnowskichGórach. W l. 1930–1935 wykładał w Inst.Pedagogicznym w Katowicach. W 1936 r.odbył półroczną podróż po Europie w celuzapoznania się z zakładami naukowymiinnych państw, sfinansowaną ze stypen-dium Funduszu Kultury Narodowej (spra-wozdanie opublikował w czasopiśmie„Muzeum”). Od 1938 r. był wykładowcąna Uniw. Pozn. i w tamtejszym Pedago-gium, przygotowując równocześnie roz-prawę habilitacyjną Elementy poglądu naświat w świetle doświadczenia wychowaw-czego i psychologii nauczyciela, która ule-gła zniszczeniu w czasie wojny wraz z rę-kopisami innych jego prac.

Wysiedlony w 1941 r. z Poznania, osiadłw rodzinnym majątku w Książniczkachk. Krakowa, gdzie udzielał schronieniapartyzantom i osobom poszukiwanymprzez Niemców oraz uczestniczył w taj-

STRUMIŁŁO TADEUSZ

207

nym nauczaniu, pracując w ośrodku nr 4.Oficjalnie pracował jako tłumacz w dyrek-cji kolei. Utrzymywał ścisły kontakt z kon-spiracją harcerską. Kontakty te musiałprzerwać, będąc inwigilowany przez gesta-po. Tuż przed końcem wojny, dzięki ostrze-żeniu, uniknął aresztowania.

Po II wojnie światowej wrócił do Pozna-nia, gdzie współorganizował na nowo dzia-łalność uniwersytetu. Równocześnie byłdyrektorem tamtejszego Państw. Pedago-gium (1945–1947), pracował w innych wy-ższych uczelniach i uczył w szkołach śred-nich; wykładał w seminarium duchownymna Ostrowie Tumskim. Pracował do 1957 r.

Na Zjeździe Łódzkim, który obrado-wał w dniach 8–10 XII 1956 r., został wy-brany w skład NRH, 18 XII 1956 r. powie-rzono mu także przewodniczenie KomisjiHistorycznej NRH.

Zmarł 7 X 1958 r. w Poznaniu, gdziezostał pochowany.

Był odznaczony Krzyżem OficerskimOrderu Polonia Restituta (1925), Brązo-wym Medalem „Za Długoletnią Służbę”(1938), Odznaką „Za Zasługę” (1921),Odznaką „Wdzięczności” (1921), Odznaką„Orła Harcerskiego” (1921) oraz duńską„Lilią Honorową” (1924). Posiadał hono-rowy stopień harcmistrza Rzeczypospoli-tej oraz tytuł Honorowego Harcerza Rze-czypospolitej.

Był żonaty ze Stefanią Herman (1891––1982, nauczycielką). Miał czworo dzieci:Zofię (1923–1959, inżyniera rolnika i lekar-kę weterynarii, taterniczkę), Władysława(ur. 1924, inżyniera architekta, żołnierzaAK, uczestnika Powstania Warszawskiego),Teresę (ur. 1926, lekarkę, zamężną Strumił-ło-Illgową, zam. w Katowicach) i Tadeusza(1929–1956, muzykologa, redaktora wy-dawnictw muzycznych i taternika).

– Błażejewski Z dziejów [na s. 379–381 biogram];[Glass H.] S.J. [pseud.] Tadeusz Zgierski-Stru-miłło. Współtwórca harcerstwa, w: T. StrumiłłoHistoria harcerstwa, t. 1, Lata 1910–1921, z. 2,Nasze dzieje. Geneza harcerstwa, L. 1977, s. I–IX;

Leonhard B. Harcmistrz Rzeczypospolitej, „Tyg.Pow.” 1979, nr 47, s. 8; Santonicz K. Prof. dr Ta-deusz Strumiłło 1884 r. – 1958 r., „Zdrowie i Trzeź-wość” 1958, nr 10, s. 9; Sikorski Harcerskie od-znaki, s. 16, 22, 29, 93, 104; – Gaj J. Prof. drTadeusz Strumiłło – wspomnienie pośmiertne,„Harcerska Kuźnia” 1958, nr 8/9/10, s. 3; Jac-kowski J. Wspomnienie o Tadeuszu Strumille,„Kierunki” 1969, nr 1, s. 11; Krajowy ZjazdDziałaczy Harcerskich w Łodzi. Uchwały, refe-rat, głosy w dyskusji, W. 1957, s. 104; Pigoń S.Z Komborni w świat, wyd. 5, W. 1983; Strumił-ło T. Kilka wspomnień z r. 1910, w: Geneza harcer-stwa, wyb. i opr. M. Miszczuk, W. 1985, s. 47–49;„WU” 1957, nr 1, s. 5; – inf. córki Teresy Stru-miłło-Illgowej, Bolesława Leonharda i ZofiiSułek.

Janusz Wojtycza

SZCZYGIEŁ Władysław, pseud. Zawi-sza, Ryś Ociec (1902–1960), polonista, dok-tor filozofii, harcmistrz, komendant Kra-kowskiej Chorągwi Harcerzy (1930–1934).

Urodził się 31 I 1902 r. w Rzeszowie w ro-dzinie Franciszka (1867–1917, kolejarza)i Marcjanny z Płodzieniów (1870–1966).Po nim na świat przyszli jeszcze: brat Mie-czysław (1905–1989, pedagog, muzyk,pracownik Akademii Muzycznej w Katowi-cach) i siostra Genowefa (ur. 1912, nauczy-cielka, 1. voto Wilkowa, 2. voto Bednarska).

W 1909 r. rozpoczął naukę w SzkoleĆwiczeń przy Seminarium Nauczyciel-skim, a później był uczniem II Gimnazjumw Rzeszowie. W czasie działań wojennychna okres od jesieni 1914 do maja 1915 r.został wraz z rodziną ewakuowany do Lo-uny koło Pragi.

Wstąpił do harcerstwa w październiku1918 r. Był drużynowym I RzeszowskiejDrużyny Harcerzy im. J. Piłsudskiego(gimnazjalnej) w okresie od grudnia 1918do stycznia 1919 r. oraz od września 1919do września 1920 r. W 1920 r. zdał z od-znaczeniem maturę i wprost z ławy szkol-nej zgłosił się do rzeszowskiej kompaniistudenckiej. Z oddziałem dotarł pod Lwów.Niestety, w okopach zachorował na mala-

STRUMIŁŁO TADEUSZ – SZCZYGIEŁ WŁADYSŁAW

208

rię i w ciężkim stanie znalazł się w szpita-lu – najpierw w Krakowie, a potem w Rze-szowie. Powrócił do zdrowia, kiedy wojnadobiegała końca. W l. 1920–1924 studio-wał polonistykę i slawistykę na Wydz. Fi-lozoficznym UJ. Uczęszczał również nazajęcia Studium Pedagogicznego Wych. Fiz.przy UJ. Od czerwca 1921 do lutego 1923 r.był komendantem Hufca Męskiego w Rze-szowie, natomiast w grudniu 1922 r. Na-czelnictwo ZHP mianowało go pierwszymzastępcą komendanta Chorągwi Męskiejw Krakowie. W maju 1924 r. otrzymał sto-pień podharcmistrza. Uczestniczył w pracyDrużyny Instruktorskiej (później Akademic-kiej Drużyny Harcerskiej) „Watra” skupia-jącej członków komend hufców i chorągwi,a także młodych instruktorów, którymdrużyna ta udzielała pomocy. W 1928 r. – pozmianie systemu stopni instruktorskich –został harcmistrzem. Po ukończeniu stu-diów uczył kolejno w IV Gimnazjum im.H. Sienkiewicza w Krakowie, przez rokw Państw. Gimnazjum w Zakopanem,gdzie również prowadził drużynę i przezdwa lata w Państw. Gimnazjum im. Stani-sława Konarskiego i Seminarium Nauczy-cielskim w Mielcu. W tym czasie zdał egza-min nauczycielski, uzyskując uprawnieniado nauczania języka polskiego, historii li-teratury i wych. fiz. 26 VI 1926 r. na UJuzyskał stopień doktora. W l. 1928–1929ukazały się jego książki Gmina szkolna.Próby ujęcia na tle socjologii klasy (Tar-nów 1928) i Gmina szkolna. Szkic meto-dyki pracy (Mielec 1929) – obie poświęconeproblematyce samorządu uczniowskiego.Została także wydrukowana jego praca dok-torska. Osiadł na stałe w Krakowie, gdzieuczył przez kolejne dziesięć lat w VI Państw.Liceum im. T. Kościuszki i Państw. Pedago-gium.

W styczniu 1930 r. został komendantemChorągwi Krakowskiej. Posiadał ku temustosowne doświadczenie, zważywszy, żeprzez osiem lat pełnił funkcję I zastępcykomendanta. Jako komendant chorągwiprzykładał szczególną wagę do kształce-

nia kadry, w tym nauczycielskiej. Popie-rał organizację drużyn wilczęcych przyseminariach nauczycielskich. Był komen-dantem obozów instruktorskich dla na-uczycieli (1930, 1931) i gimnazjalistów(1930). Owocem doświadczeń zebranychw czasie obozów nauczycielskich stała sięksiążka Harcerskie obozy nauczycielskie(cel, organizacja, program) wydana w Kra-kowie w 1931 r. i zalecona przez GłównąKwaterę Harcerzy (GKH). Jako członekgrona pedagogicznego Państw. Pedago-gium w Krakowie opracował program wych.fiz. dla tej placówki. W 1931 r. otrzymał tytułprofesora gimnazjalnego. PrzewodniczyłXI Walnemu Zjazdowi ZHP odbywającemusię w dniach 1–2 II 1931 r. w Krakowie i kie-rował wyprawą czterech drużyn na ZlotSkautów Słowiańskich w Pradze w tymżeroku. Był również komendantem II grupydelegacji polskiej na Jamboree w Gödöllö(1933). W 1933 r. został również naczel-nym redaktorem organu GKH „W kręguwodzów” i pełnił tę funkcję do 1939 r.Zamieścił w tym czasopiśmie wiele arty-kułów o tematyce ideologicznej i metodycz-nej; pismo to wpłynęło znacząco na rozwójorganizacji harcerzy w latach trzydzie-stych, stanowiło trybunę wypowiedzi naważne tematy dotyczące problemów naro-du, państwa i społeczeństwa. W l. 1934––1936 był członkiem Naczelnej Rady Har-cerskiej (NRH). W okresie pełnienia przezniego funkcji komendanta chorągiew zwięk-szyła swoją liczebność prawie czterokrot-nie. Od 1935 r. był okręgowym inspekto-rem harcerskim Kuratorium OkręguSzkolnego Krakowskiego. Nadal pozostawałw składzie komendy chorągwi i ZarząduOkręgu Krakowskiego ZHP, gdzie wszedłpo raz pierwszy jako komendant chorągwijuż w 1930 r. Pełnił funkcję kierownikaWydz. Harcerstwa Starszego i zastępcyprezesa Zarządu Okręgu (1938–1939). NaJubileuszowym Zlocie Harcerstwa Polskie-go w Spale był komendantem II podobozu.W maju 1939 r. został mianowany komen-dantem Pogotowia Harcerzy Chorągwi Kra-

SZCZYGIEŁ WŁADYSŁAW

209

kowskiej. Kiedy 6 IX 1939 r. Niemcy zaję-li Kraków, podjął pracę w I Gimnazjum im.B. Nowodworskiego. W tym samym cza-sie został powołany w skład czteroosobo-wego kierownictwa Dywersji Pozafronto-wej, która 22 IX 1939 r. przekształciła sięw Organizację Orła Białego. Niemal cu-dem uniknął aresztowania 6 listopadategoż roku w czasie „Sonderaktion Kra-kau” w Collegium Novum UJ, dokąd po-dążał wraz z żoną; idąc ul. Piłsudskiego,zauważył w porę zgromadzone „budy” ge-stapowskie.

W dniu 11 XI 1939 r. uczestniczył w ak-cie powołania konspiracyjnych strukturharcerstwa na terenie Krakowa. Po faliaresztowań wiosną 1941 r. ukrywał się wewsi Wielkanoc k. Gołczy. Następnie uczest-niczył w rekonstrukcji Komendy ChorągwiKrakowskiej Szarych Szeregów. W czasieokupacji uczył w Publicznej Szkole Rze-mieślniczo-Zawodowej przy ul. Skrzyneckie-go 1 (?), a po jej podziale w Szkole Rzemieśl-niczo-Zawodowej nr 2 przy ul. Dietla 38.Równocześnie prowadził cały czas tajne na-uczanie.

Po wyzwoleniu Krakowa podjął obo-wiązki instruktora Wydz. Ogólnego Ko-mendy Chorągwi Harcerzy z zakresemobowiązków „prasa zewnętrzna”. Jakoczłonek Tymczasowej Naczelnej Rady Har-cerskiej na przełomie października i listo-pada 1945 r. był obecny na Światowej Kon-ferencji Młodzieży w Londynie. W styczniu1946 r. w czasie konferencji instruktor-skiej w Osowcu, przygotowującej nowąredakcję prawa i przyrzeczenia harcer-skiego, wygłosił referat Prawo skautoweu innych narodów i uczestniczył w pracachkomisji ideologicznej. W tym czasie uka-zały się jego dwie znakomite książki: Jakprowadzić zastęp harcerski i Jak prowa-dzić drużynę harcerską (obie Kr. 1946). Sąone znaczącym wkładem autora w har-cerską metodykę. W 1946 r. został redak-torem naczelnym reaktywowanego „Har-cerstwa”, organu Naczelnictwa ZHP. Byłinicjatorem Centralnej Akcji Szkoleniowej

nad Jez. Turawskim k. Opola w czasieakcji letniej 1946 r. W październiku 1947 r.objął Wydz. Kształcenia Komendy Chorą-gwi Krakowskiej.

Obok pracy społecznej z równym zaan-gażowaniem wykonywał swe obowiązkizawodowe. Po wyzwoleniu rozpoczął pra-cę w I Gimnazjum im. B. Nowodworskie-go, ale już w marcu 1945 r. przejął dyrekcjęLiceum Pedagogicznego przy ul. Podbrzezie.Pełnił tę funkcję przez osiem lat. Ówcze-śni uczniowie do dziś pamiętają wspaniałąatmosferę tej szkoły: pogodny nastrój, ser-deczne koleżeństwo nauczycieli i prawdzi-wie ojcowską opiekę ze strony dyrektora.Równocześnie przez trzy lata kierowałPaństw. Kursami dla Nauczycieli SzkółŚrednich. Wszedł w skład komisji Związ-ku Nauczycielstwa Polskiego przygotowu-jącej projekt systemu kształcenia nauczy-cieli. Powołał do życia ośrodek w willi„Grażyna” we wsi Matejkowice (potemPrzesieka), który służył najpierw LiceumPedagogicznemu nr 2 w Krakowie, poteminnym liceom krakowskim, wreszcie od1954 r. miały tam swoje dwutygodnioweturnusy wszystkie licea pedagogiczneKuratorium Krakowskiego. W styczniu1949 r. objął Dział Programowy KomendyChorągwi, zasiadając jednocześnie w RadzieChorągwi, a w kwietniu tegoż roku wszedłw skład Wydz. Kształcenia. W l. 1949–1956podobnie jak wielu innych krakowskichinstruktorów harcerskich zajmował się tu-rystyką i krajoznawstwem, szczególnie ak-centując wartość wycieczek szlakami po-etów i pisarzy polskich.

W 1953 r. został zwolniony ze stanowi-ska dyrektora Liceum Pedagogicznego, a zapowód wystarczył zarzut, że w okresiemiędzywojennym był instruktorem har-cerskim. Podjął pracę w Państw. LiceumPedagogicznym Żeńskim, a następnieprzez cztery lata pracował jako kierowniksekcji języka polskiego Wojew. OśrodkaDoskonalenia Kadr Nauczycielskich. Od1952 r. był wykładowcą metodyki językapolskiego, a później również historii lite-


210

ratury polskiej na Wydz. Humanistycz-nym Państw. Wyższej Szkoły Pedagogicz-nej w Krakowie. Uczył też w Studium Na-uczycielskim i Zaocznym Studium Nauczy-cielskim. 31 V 1957 r. otrzymał tytuł, a 1 X1957 r. podjął obowiązki zastępcy profe-sora na Wydz. Filologiczno-HistorycznymWSP. W okresie pracy w WSP był człon-kiem Komisji Nauk Pedagogicznych PAN,Komisji Programowej dla Szkół Podstawo-wych i Komisji Programowej Sekcji Zakła-dów Kształcenia Nauczycieli Inst. Peda-gogicznego – potem Komisji ProgramowejStudiów Nauczycielskich Min. Oświatyoraz członkiem zarządu Tow. Parku im. dr.Henryka Jordana. Przy tym nadal publi-kował, planował również przystąpienie dohabilitacji.

W grudniu 1956 r. był jednym z inicjato-rów reaktywowania harcerstwa w Krako-wie, wziął też udział w Krajowym ZjeździeDziałaczy Harcerskich w Łodzi, który re-aktywował ZHP. Został na nim wybranyw skład NRH. Uczestniczył w opracowa-niu założeń ideowo-wychowawczych oraznowej redakcji prawa i przyrzeczenia har-cerskiego. Ukazały się wznowienia jegopodręczników metodycznych – aż do drugiejpołowy lat sześćdziesiątych jedynych tegotypu opracowań. Był opiekunem drużynyprzy Seminarium Nauczycielskim i ho-norowym instruktorem 37. Drużyny In-struktorskiej im. Szarych Szeregów przyWSP. Jako zastępca komendanta całorocz-nego kursu podharcmistrzowskiego wy-głosił w czasie wieczornego apelu na dzie-dzińcu wawelskim piękną gawędę o miło-ści ojczyzny zobowiązującej do wytężonejharcerskiej służby. Od czerwca 1958 r. pra-cował w składzie Komisji Ideologiczno--Programowej NRH, a w kwietniu 1959 r.na kolejnym zjeździe został ponownie wy-brany do NRH i wszedł w skład jej Komi-sji Historycznej.

W 1960 r. w tomie Materiałów pomoc-niczych do nauczania pedagogiki w lice-ach pedagogicznych ukazały się dwa jegosyntetyczne opracowania: Harcerstwo

jako organizacja młodzieży i Harcerstwojako metoda wychowawcza.

13 XI 1960 r. na skrzyżowaniu ulic Die-tla i Starowiślnej w Krakowie uległ wy-padkowi spowodowanemu przez pijanegokierowcę. Zmarł 23 XI 1960 r., nie odzy-skawszy przytomności. Pogrzeb odbył sięw trzy dni później na cmentarzu Salwa-torskim. Zgromadził tysięczne tłumy wy-chowanków i harcerzy różnych pokoleń.

Był odznaczony Srebrnym KrzyżemZasługi (1933), Medalem Niepodległości,Medalem Zwycięstwa i Wolności (1947),Złotym Krzyżem Harcerskiego Odznaczenia„Za Zasługę” (1947), Odznaką XXV-leciaZHP (1936).

W 1927 r. zawarł w kościele św. Annyw Krakowie ślub z Władysławą Knot(1902–1981), miał syna Krzysztofa (ur.1929, księdza, profesora Papieskiej Aka-demii Teologicznej, docenta doktora me-dycyny) i córki: Danutę (1934–1979, za-mężną Brzózkę, następnie Ręgwelską,chemika) i Marzenę (ur. 1945, zamężnąGrzywę, lekarkę).

– Wojtycza J. Bibliografia prac hm. dr. Włady-sława Szczygła, „Harc.” 1996, nr 10, s. 22–25;– Błażejewski Z dziejów; Frančič V. Szkoła Rze-mieślniczo-Zawodowa nr 2 w l. 1942–1945,„Rocznik Komisji Nauk Pedagogicznych PAN”t. 4, Kr. 1964, s. 180–197; Gaweł T. WładysławSzczygieł ps. „Zawisza”, harcmistrz, polonista,pedagog, w XXX rocznicę śmierci, Kr. 1990;Jednodniówka Akademickiego Koła StarszegoHarcerstwa w Krakowie, red. J. Korpała, Kr.1926; Kurowska Szare Szeregi; Leonhard Ka-lendarium; Miłobędzki P. Harcerze w okupowa-nym Krakowie 1939–1945, praca magist. napi-sana pod kier. dr. J. Zawistowskiego, WSP w Kr.,1990; Miszczuk M. Nota o Autorze, w: W. Szczy-gieł Jak prowadzić drużynę harcerską, W. 1985,s. 105–107; Papée S. Non omnis moriar. Przemó-wienie ku czci Władysława Szczygła na uroczy-stości żałobnej w Studium Nauczycielskim w Kra-kowie dnia 26 listopada 1960 r., „Ognisko” 1960,nr 4/5, s. 22–23; Szczygieł W. Z dziejów przesiec-kiej „Grażyny”, „Ognisko” 1960, nr 4/5, s. 16;Wierzewski W. List otwarty do redaktora naczel-nego HR, „HR” 1984, nr 3, s. 24–25; Wojtycza J.Władysław Szczygieł „Ryś Ociec” (1902–1960),


211

„Harc.” 1996, nr 10, s. 13–22; – Bukowski A.Roczny kurs podharcmistrzowski 1957–1958z końcówką w Bukowienie-Podszklu na Orawie,„HR” 1984, nr 2, s. 23–24; Rozkaz NaczelnikaHarcerzy L. 14 z 15 V 1939 r., „WU” 1939, nr 7;Spraw. VIII (XXV) Dyrekcji Państw. Gimna-zjum IV im. H. Sienkiewicza w Krakowie zarok szkolny 1925/1926, Kr. 1926; Szczygieł W.Wspomnienie z udziału w Światowej Konferen-cji Młodzieży w Londynie w 1945 r,. „Harc.”1983, nr 7, s. 46–47; – Arch. Akademii Pedago-gicznej w Kr.: teczka pers. W. Szczygła; – inf. synaKrzysztofa Szczygła.

Janusz Wojtycza

ŚŚNIEGOCKI Henryk (1893–1971), na-

uczyciel, harcmistrz, komendant GłównejKwatery Skautowej na Rzeszę Niemiecką(1916–1919), komendant Poznańskiej Cho-rągwi Męskiej (1920–1924, 1926–1928).

Urodził się 18 I 1893 r. w Kościanie w woj.poznańskim w wielodzietnej rodzinie Józe-fa Franciszka (1827–1902, tłumacza sądo-wego, uczestnika powstania styczniowego)i Marii ze Śmigielskich; miał dwóch bracii cztery siostry. Po śmierci ojca rodzinaprzeprowadziła się do Poznania. Tu Śnie-gocki rozpoczął naukę w szkole ludowej,a następnie w Gimnazjum im. Marii Mag-daleny. Szkołę średnią ukończył w 1911 r.W l. 1911–1914 pracował jako mierniczygeodezyjny, równocześnie ucząc się zaoczniew Wyższej Szkole Melioracji w Bydgosz-czy. Dokształcał się i aktywnie działał w sto-warzyszeniu samokształceniowym „Iskra”,gdzie był członkiem zarządu.

W poł. 1912 r. zainteresowały go nad-chodzące ze Lwowa wieści o organizują-cym się tam skautingu. We wrześniu 1912 r.na zaproszenie Ksawerego Zakrzewskie-go przybyli do Poznania przedstawiciele

lwowskiej organizacji skautowej: TadeuszStrumiłło i Jerzy Grodyński, którzy zapo-znawali poznańską młodzież sokolą z zasa-dami tworzenia drużyn skautowych. 17 X1912 r. na zbiórce członków „Iskry” Śnie-gocki był jednym z inicjatorów założeniapierwszego zastępu skautowego „Po-znań”; członkowie zastępu w tym dniu zło-żyli przyrzeczenie skautowe. W listopadzie1912 r. zastęp był już tak liczny, że prze-kształcono go w drużynę skautową „Piast”,składającą się z dwóch zastępów; Śniegockikierował zastępem „Puchaczy”. Dalszy roz-wój drużyny doprowadził w końcu 1913 r.do jej podziału na trzy samodzielne dru-żyny skautowe. Śniegocki został mianowa-ny drużynowym II Drużyny im. Kazimie-rza Wielkiego.

Po wybuchu I wojny światowej zostałzmobilizowany do armii pruskiej. Zwolnio-ny w styczniu 1915 r. z powodu choroby,wrócił do Poznania, gdzie kontynuowałdziałalność skautową. W kwietniu 1916 r.został przewodniczącym Miejscowej Ko-mendy Skautowej w Poznaniu oraz ko-mendantem męskich drużyn – Hufca„Piast”, a 3 XII 1916 r. został powołanyna komendanta Głównej Kwatery Skau-towej na Rzeszę Niemiecką, której byłczłonkiem aż do jej rozwiązania w 1919 r.15 II 1918 r. Śniegocki i Wincenty Wierze-jewski założyli tajną organizację wojskową,której nadali nazwę Polska OrganizacjaWojskowa Zaboru Pruskiego. Zadaniem jejbyło szkolenie wojskowe i przygotowanieskautów do walk powstańczych. W listo-padzie 1918 r. Śniegocki został członkiemdziałającej w Poznaniu Rady Robotniczo-Żołnierskiej, a następnie wybrano go dojej Komitetu Wykonawczego. 26 XII 1918 r.jako członek Komendy Skautowej uczest-niczył w powitaniu Ignacego Paderewskie-go oraz Koalicyjnej Misji Dyplomatycznejw poznańskim hotelu „Bazar”. Kiedy na-stępnego dnia wybuchło powstanie wiel-kopolskie, Śniegocki czynnie włączył się dowalki, był jednym z organizatorów I Kom-panii Skautowej walczącej w powstaniu,

SZCZYGIEŁ WŁADYSŁAW – ŚNIEGOCKI HENRYK

212

a następnie w styczniu 1919 r. skierowa-nej jako wsparcie wojsk polskich w wal-kach o Lwów. Po zakończeniu walk po-wstańczych Główna Kwatera Skautowazwołała do Poznania zjazd drużynowych(29–30 III 1919), na którym uchwalonozmianę dotychczasowej nazwy GłównejKwatery Skautowej na Rzeszę Niemieckąna Naczelnictwo Harcerskich Drużyn Wiel-kopolskich, wspólne dla chłopców i dziew-cząt. Naczelnikiem Drużyn Męskich zostałŚniegocki. W lipcu 1919 r. przewodniczyłpoznańskiej delegacji na zjazd instrukto-rów harcerskich w Zwierzyńcu k. Zamościa.Równocześnie od marca 1919 do lutego1920 r. uczył się w poznańskim seminariumnauczycielskim, otrzymując po jego ukoń-czeniu dyplom nauczyciela.

W lutym 1920 r. został wydelegowanydo Kwidzynia jako komisarz plebiscytowyna pow. kwidzyński i pow. sztumski. Po za-kończeniu działalności plebiscytowej naWarmii skierowano go na teren Górnego Ślą-ska, gdzie w pow. kozielskim pełnił funk-cję zastępcy komisarza plebiscytowego.Brał udział w II powstaniu śląskim (19––25 VIII 1920). Po powstaniu, aż do dniaplebiscytu (20 III 1921), uczestniczył w pra-cach komitetów plebiscytowych na tereniepow. lublinieckiego. Później powrócił doPoznania i wkrótce objął posadę nauczy-ciela w Złotoryjsku. W październiku 1921 r.kurator Okręgu Szkolnego w Poznaniu po-wołał go do pracy nauczycielskiej w szkol-nictwie na terenie m. Poznania. W grudniu1927 r. został przeniesiony do pracy w szko-le powszechnej w Krobi (pow. gostyński),gdzie uczył do lipca 1933 r. Od sierpnia1933 do lutego 1934 r. pracował w szkolepowszechnej w Puczymiu w pow. pińskim,od marca 1934 do czerwca 1935 r. w Śro-dzie Wielkopolskiej, a od września 1935 dolutego 1936 r. w Naramowicach w pow. po-znańskim. 1 III 1936 r. powrócił do pracyw szkolnictwie powszechnym w Poznaniu.

15 VII 1921 r. został mianowany podharc-mistrzem (po zmianie systemu stopni in-struktorskich zweryfikowany w 1928 r. jako

harcmistrz). W l. 1920–1924 i 1926–1928pełnił funkcję komendanta Chorągwi Po-znańskiej, a równocześnie w l. 1924–1926 –komendanta I Hufca w Poznaniu. W 1928 r.w proteście przeciw upolitycznieniu harcer-stwa wycofał się z pracy w ZHP. W l. 1933––1934 był instruktorem w Poleskiej Chorą-gwi Harcerzy.

24 X 1939 r. został aresztowany i byłwięziony do 8 XII 1939 r., kiedy otrzymałnakaz natychmiastowego opuszczenia Kra-ju Warty. Wyjechał do Ostrowca Święto-krzyskiego, gdzie przebywała jego wysie-dlona rodzina, a następnie do Częstocho-wy. Tu zatrudniony został w SpółdzielniSpożywców „Jedność” jako kierowniksklepu spożywczego, co umożliwiało muorganizowanie pomocy żywnościowej dlawysiedleńców. Był organizatorem tajnegonauczania młodzieży na terenie Często-chowy.

W lutym 1945 r. powrócił do Poznania,uczestniczył w organizowaniu szkolnictwai remoncie budynków szkolnych po znisz-czeniach wojennych. Był jednym z inicja-torów i założycieli Nauczycielskiej Spół-dzielni Pomocy Szkolnych „Oświata”,działającej w l. 1945–1948. 21 II 1945 r.otrzymał nominację na kierownika SzkołyPowszechnej nr 25 w Poznaniu, którą kie-rował do przejścia na emeryturę w 1952 r.Jako emeryt włączył się do pracy społecznejw Sekcji Nauczycieli Emerytów ZwiązkuNauczycielstwa Polskiego (ZNP). W 1955 r.został wybrany na prezesa Miejskiej Sek-cji Nauczycieli Emerytów ZNP, a w latachnastępnych piastował funkcję prezesaSekcji Nauczycieli Emerytów przy Zarzą-dzie Oddziału ZNP.

Po zakończeniu II wojny światowej wró-cił do pracy w harcerstwie. W l. 1945–1948pełnił funkcję wizytatora obozów letnichi zimowych w Wielkopolskiej KomendzieChorągwi Harcerzy. W 1958 r. ponowniezostał powołany na wizytatora, był współ-organizatorem Kom. Hist. Chorągwi Wiel-kopolskiej oraz przewodniczącym jej Ze-społu I, gromadzącego materiały archiwal-

ŚNIEGOCKI HENRYK

213

ne dotyczące l. 1912–1919. Od 1957 r. na-leżał do Harcerskiego Kręgu Instruktor-skiego „Wigry” przy Głównej KwaterzeHarcerstwa.

Był autorem młodzieżowego śpiewnikakościelnego Śpiewajmy Panu (1948) orazkieszonkowego śpiewnika Piosenki harcer-skie (który w okresie od 1917 do 1948 r. do-czekał się trzynastu wydań). Pośmiertnieukazały się jego Wspomnienia harcmistrzaHenryka Śniegockiego w opracowaniu Ta-deusza Powidzkiego (P. 1971).

Zmarł 1 XII 1971 r. Został pochowanyna cmentarzu komunalnym Poznań-Juni-kowo. W uroczystościach pogrzebowychuczestniczyli licznie wielkopolscy instruk-torzy, harcerze i zuchy.

Został odznaczony Krzyżem Niepodległo-ści (1932), Krzyżem Kawalerskim OrderuOdrodzenia Polski (1967), WielkopolskimKrzyżem Powstańczym (1957), ŚląskimKrzyżem Powstańczym (1964), MedalemRodła (1988 – pośmiertnie) oraz harcerskąOdznaką „Za Zasługę” (1921) i OdznakąPamiątkową z okazji 20-lecia HarcerstwaWielkopolskiego (1932) za nieprzerwanąpracę w harcerstwie od 1912 r.

W 1922 r. zawarł związek małżeńskiz Marią Karczewską. Miał troje dzieci: Je-rzego (ur. 1925), Urszulę (ur. 1923) i Bar-barę (ur. 1928).

– Serwański E. Śniegocki Henryk, w: Wielko-polski słownik biograficzny, W.–P. 1981, s.756––757; – Błażejewski Z dziejów [na s. 381–383biogram]; Lissowski M. Harcerstwo poznańskiew pierwszym dziesięcioleciu, P. 1924; – Wspo-mnienia Harcmistrza Henryka Śniegockiego,[oprac.] T. Powidzki, P. 1971; – Arch. Kom. Hist.Chorągwi Wielkopolskiej ZHP: materiały ar-chiwalne; MH: Jarzembowski, KuprianowiczHarcmistrzynie i harcmistrze; Śniegocki H. Waż-niejsze dane z mojego życiorysu, P. 1965, rks.

Ryszard Dubisz

TTOMASZEWSKA Wanda, pseud. Ro-

mana (1908–2004), ekonomistka, harcmi-strzyni, komendantka Pogotowia Harcerekwe Lwowie (1941–1944), komendantka Dol-nośląskiej Chorągwi Harcerek (1946–1948).

Urodziła się 7 IX 1908 r. w Chocimiuw rodzinie Juliusza Chrystiana (adwoka-ta) i Marii Bazyliny z Chorbkowskich.Dziad Gorgoniusz Tomaszewski herbuBończa był notariuszem w Chocimiu. Mia-ła siostrę Marię (absolwentkę i wykładow-czynię Konserwatorium we Lwowie, powojnie profesora Akademii Muzycznej weWrocławiu) i braci: Jana (zm. 1991, lotnikaRAF, po wojnie zam. w Gillingham w An-glii) i drugiego, zmarłego w dzieciństwie.Po wybuchu rewolucji ojciec wysłał rodzi-nę do Sum w guberni charkowskiej. Tamw r. 1917/1918 Tomaszewska rozpoczęłanaukę w rosyjskiej szkole. W 1918 r. wstą-piła do organizującej się I Drużyny Har-cerek im. T. Kościuszki, prowadzonej przezWandę Kowalewską i złożyła przyrzeczenieharcerskie. Latem 1918 r. rodzina wróciłado Kamieńca Podolskiego, gdzie Toma-szewska kontynuowała naukę w szkolepolskiej i w l. 1918–1920 należała do I Żeń-skiej Drużyny Harcerek im. Królowej Jadwi-gi, prowadzonej przez Marię Chmielowską.Na początku lat dwudziestych z matką i ro-dzeństwem wyjechała do Lwowa. Tu roz-poczęła naukę w gimnazjum ss. Urszula-nek i zgłosiła się do służby harcerskiej.Otrzymała przydział do I Żeńskiej DrużynyHarcerskiej im. Emilii Plater i należała doniej w l. 1920–1923. W lutym 1922 r. zdoby-ła stopień pionierki. Po maturze w 1926 r.rozpoczęła studia na Wydz. Konsularno-Dy-plomatycznym Szkoły Głównej Handlowejw Warszawie. Po studiach ukończonychw 1929 r. odbywała praktykę w Konsulaciew Antwerpii. W końcu 1929 r. opuściła Bel-

ŚNIEGOCKI HENRYK – TOMASZEWSKA WANDA

214

gię i przebywała z rodzicami w rodzinnej po-siadłości w Nowosielicy. W 1930 r. wróciłado Lwowa, gdzie zamieszkała ze swojąsiostrą. W l. 1931–1936 pracowała w Wydz.Samorządowym Urzędu Wojew. we Lwowie.Równocześnie wróciła do pracy harcer-skiej. Początkowo objęła funkcję przybocz-nej, a następnie drużynowej VI DrużynyHarcerskiej im. Zawiszy Czarnego weLwowie. Pełniła tę funkcję w l. 1931–1933.W sierpniu 1932 r. brała udział w obozie zloka-lizowanym w pobliżu Szkoły Instruktorskiejna Buczu, gdzie odbywała się VII ŚwiatowaKonferencja Skautek z udziałem Naczel-nej Skautki Świata lady Olave Baden-Po-well. W roku następnym pełniła obowiąz-ki tłumaczki w czasie wizyty NaczelnegoSkauta Świata gen. Roberta Baden-Powel-la z małżonką w obozie harcerskim na Po-lance Redłowskiej k. Gdyni. W 1934 r. byłainstruktorką na obozie Przysposobienia doObrony Kraju. W tymże roku uzyskała sto-pień drużynowej po próbie. W l. 1936–1938była drużynową XX Lwowskiej DrużynyHarcerek im. Jadwigi Tejszerowej. W le-cie 1936 r. brała udział w wędrownym obo-zie podinstruktorskim Głównej KwateryHarcerek (GKH) po Szwajcarii Kaszub-skiej. Od 1937 r. pracowała jako korespon-dentka w językach: polskim, francuskimi angielskim w Spółce Wydawniczej „Książ-nica-Atlas” we Lwowie. W 1938 r weszław skład Komendy Lwowskiej ChorągwiHarcerek; zorganizowała Wydz. Zagranicz-ny Komendy Chorągwi, który prowadziła dowybuchu II wojny światowej. W kwietniutegoż roku odbyła kurs podharcmistrzow-ski w Szkole Instruktorskiej HarcerstwaŻeńskiego na Buczu, a w lipcu prowadziłajeden z trzech kursów na obozie dla dru-żynowych i zastępowych drużyn polonij-nych zorganizowanym przez GKH.

W chwili wybuchu wojny wraz z dwie-ma instruktorkami otrzymała zadanie za-ciemnienia okien w gmachu PolitechnikiLwowskiej, w którym miał być zorganizo-wany szpital. Następnie zgłosiła się do służ-by w tym szpitalu, gdzie zorganizowała i pro-

wadziła magazyn darów ofiarowanychprzez społeczność Lwowa. Zorganizowałapunkt kulturalno-oświatowy, dostarczającrannym książki i czasopisma. Pełniła noc-ne dyżury przy chorych. Po zajęciu Lwo-wa przez wojska sowieckie wróciła do pra-cy w wydawnictwie „Książnica-Atlas”.Równocześnie aż do likwidacji szpitalamieszczącego się w budynku Politechnikipomagała pracującym tam pielęgniarkom.Po przejęciu wydawnictwa przez władzerosyjskie została zwolniona za sprzyjaniepracownicy wydawnictwa wywiezionej nawschód; wśród wywiezionych w 1941 r.Polaków znaleźli się jej rodzice, którychdalszego losu, pomimo usilnych starań, nieznała. Pracowała później w Wojew. Urzę-dzie Drogowym na stanowisku technika,w Sanatorium Przeciwgruźliczym podLwowem i w biurze prywatnej drukarni„Wald und Holz”.

W 1941 r. została mianowana komen-dantką Hufca Harcerek we Lwowie, a zara-zem komendantką zespołów służb Pogo-towia Harcerek. Wczesną jesienią 1941 r.został nawiązany kontakt z Komendą Po-gotowia Harcerek w Warszawie i rozpoczę-ła się na terenie chorągwi systematycznapraca Pogotowia obejmująca służbę sani-tarną (kursy, organizowanie punktów opa-trunkowych na wypadek walk), służbęgospodarczą (szkolenia w zakresie gotowa-nia, księgowości, prowadzenia magazynów)i służbę łączności (sieć łączności z Warszawąoraz między Lwowem, Stanisławowem i Tar-nopolem); obok tego w drużynach prowa-dzono pracę harcerską dostosowaną do ist-niejących warunków. Tomaszewska przeszłaszkolenie sanitarne, wkrótce została za-przysiężona i podjęła służbę pod pseud.Romana jako kurierka ZWZ-AK na terentrzech województw: lwowskiego, tarnopol-skiego i stanisławowskiego. Służbę tę wy-konywała m.in. pod pozorem zbierania ziółdla sklepu zielarskiego. Jej prywatne miesz-kanie wielokrotnie służyło za punkt noc-legowy dla kurierek. Uzyskała takżeuprawnienia instruktorki Wojskowej Służ-

TOMASZEWSKA WANDA

215

by Kobiet. 10 IV 1942 r. została mianowanaharcmistrzynią.

Kiedy 27 VII 1944 r. armia sowieckaponownie zajęła Lwów, krótko pracowa-ła w Lwowskim Wojew. Wydz. Drogowymna stanowisku naczelnika Działu Admini-stracyjno-Gospodarczego. Niebawem wy-jechała do Warszawy, a następnie w lipcu1946 r. osiedliła się we Wrocławiu. Rozpo-częła pracę w dyrekcji Polskiej Żeglugi naOdrze, gdzie pracowała do 1947 r. jako kie-rowniczka Działu Informacji i Propagan-dy. Równocześnie od listopada 1946 r. byłakomendantką Dolnośląskiej ChorągwiHarcerek. Praca ta była bardzo wyczerpu-jąca, a warunki niezmiernie trudne: chorą-giew obejmowała duży obszar, a instrukto-rek było niewiele. Funkcję komendantkipełniła do likwidacji chorągwi harcerekw 1948 r. Podjęła na krótko pracę w cha-rakterze głównej sekretarki w KliniceChirurgicznej Akademii Medycznej we Wro-cławiu. W 1952 r. uzyskała stopień magistranauk ekonomicznych. Podjęła pracę w Bibl.Zakładu Narodowego im. Ossolińskich weWrocławiu, początkowo jako starsza asy-stentka, a od października 1954 r. jako pra-cownik naukowy. Pracowała kolejno w dzia-łach: Rękopisów, Udostępniania, GabinetuNumizmatyczno-Sfragistycznego. Ponad-to prowadziła na terenie biblioteki dzia-łalność kulturalną, organizując spotkaniatowarzyskie, akademie dla uczczenia świątnarodowych, wieczory taneczne itp. Zgłosi-ła się na seminarium doktorskie z historiigospodarczej u prof. Stefana Inglota z tema-tem Historia Dusznik Zdroju na DolnymŚląsku. Na podstawie zebranych materia-łów wygłosiła wiele odczytów na ten tematwe Wrocławiu, Kudowie, Łodzi, PolanicyZdroju oraz podczas Międzyn. FestiwaluChopinowskiego w Dusznikach. Opubliko-wała też liczne artykuły dotyczące histo-rii Dusznik oraz wydała album fotograficz-ny. Mimo zdania w 1955 r. obowiązującychegzaminów, nie ukończyła pracy doktor-skiej, ponieważ w 1962 r. zlikwidowanoetaty naukowe w bibliotece.

Po październiku 1956 r. była jedną z głów-nych inicjatorek reaktywowania ZHP weWrocławiu, a następnie objęła funkcję kie-rowniczki Wydz. Hufców i Drużyn w komen-dzie Wrocławskiej Chorągwi Harcerstwa.Była również członkiem Komisji Weryfi-kacyjnej. W 1958 r. wobec niekorzystnychzmian następujących w harcerstwie – ode-szła z pracy w komendzie chorągwi, jed-nak jeszcze przez pewien czas utrzymywa-ła kontakt ze środowiskami, zwłaszczaprowadzonymi przez dawne instruktorkilwowskie, a nawet pełniła funkcje na obo-zach i kursach oraz publikowała nałamach prasy artykuły dotyczące harcer-stwa. W 1959 r. wyłączyła się zupełnie z czyn-nej służby instruktorskiej. W tym czasie wy-jechała na zaproszenie rodziny do Włoch.Tam podjęła pracę repolonizacyjną w in-ternacie dla dziewcząt pochodzenia pol-skiego prowadzonym przez siostry zakon-ne. Prowadziła zajęcia z zakresu historiiPolski, krajoznawstwa, organizowała im-prezy kulturalne poszerzające znajomośćnaszego kraju. Równocześnie uczęszczałana kurs języka włoskiego. Opuściła Wło-chy w 1964 r.

W l. 1965–1971 pracowała we Wrocła-wiu jako tłumaczka materiałów technicz-nych z języka francuskiego, niemieckiego,angielskiego oraz rosyjskiego.

W 1952 r. wstąpiła do Polskiego Tow.Turystyczno-Krajoznawczego (PTTK), a jużwcześniej, bo w r. 1948 ukończyła kursprzewodników miejskich. Od 1952 r. byłaprzewodnikiem klasy I, od 1979 r. instruk-torem przewodnictwa, a od 1983 r. instruk-torem krajoznawstwa Polski. Wycieczkiprowadziła do 1997 r. Pracowała społecz-nie w Kole Przewodników Miejskich, m.in.w l. 1970–1990 była członkiem Zarządu ds.szkoleń tego koła, od 1974 r. przewodniczącąKoła Środowiskowego nr 8 we Wrocławiu.W l. 1975–1996 pełniła funkcję prezesa Ko-misji Wydawniczej Oddziału Wrocławskie-go PTTK. Była również członkiem Okrę-gowej Komisji Opieki nad ZabytkamiPTTK. Jako społeczny opiekun zabytków

TOMASZEWSKA WANDA

216

przyczyniła się do utworzenia w Duszni-kach Zdroju Muzeum Papiernictwa. Wy-dała album Duszniki Zdrój (1968) i prze-wodniki z serii „Wędrówki po Wrocławiu”:Staromiejskimi śladami Piastów, Śladamidawnych umocnień obronnych i Śladamiprzeszłości w czasy współczesne (wszystkieWr. 1974). Opublikowała ponadto ok. 50rozpraw naukowych, artykułów publicy-stycznych, opracowań na temat historiiDolnego Śląska, zabytków Wrocławia, hi-storii harcerstwa itp., zamieszczonych nałamach czasopism naukowych, krajoznaw-czych i prasy codziennej.

W l. 1981–1982 była członkiem ZarząduKoła Przyjaciół Harcerstwa przy Kręgu In-struktorów Harcerskich im. Andrzeja Mał-kowskiego. Czynnie angażowała się w or-ganizację wystaw harcerskich w Krakowiew 1981 oraz we Wrocławiu w 1982 i 1985 r.W 1986 r. uczestniczyła w I Złazie Senioróww Warszawie, zorganizowanym przez Har-cerski Krąg Seniorów. W styczniu 1987 r.utworzyła we Wrocławiu Krąg Terenowy Se-niorów „Iglica”, którego została przewod-niczącą. W ostatnich latach uczestniczyław wielu imprezach harcerskich, będąc m.in.honorowym gościem Światowego ZlotuHarcerstwa Polskiego w Zegrzu (1995)oraz Światowego Zlotu Harcerstwa Pol-skiego w Gnieźnie (2000).

Od 1994 r. była członkiem Zarządu Dol-nośląskiego Oddziału Stowarzyszenia Sza-rych Szeregów. Od 1957 r. należała do Tow.Historii Medycyny i Farmacji, którego byłaczłonkiem-założycielem. Od 1984 r. nale-żała jako członek wspierający do KlubuPublicystów Krajoznawczych PTTK. Byłakombatantem i podporucznikiem rezerwyWP (2000). Wspierała działalność DomuOpieki na Ukrainie.

Zmarła 23 VI 2004 r. we Wrocławiu,została pochowana 6 lipca w kwaterzeOrląt Lwowskich cmentarza przy ul. Smęt-nej. W uroczystościach pogrzebowychuczestniczyli harcerze wszystkich pokoleń,w tym liczni seniorzy harcerstwa, przedsta-wiciele Głównej Kwatery ZHP i Stowarzy-

szenia Szarych Szeregów, żołnierze AK,członkowie „Solidarności”, PTTK orazStowarzyszenia „Rodzina Katyńska”.

Została odznaczona Krzyżem Kawaler-skim Orderu Odrodzenia Polski (1997),Złotym Krzyżem Zasługi (1989), KrzyżemArmii Krajowej (1995), Medalem 40-leciaPolski Ludowej (1984), Odznaką Wetera-na Walk o Niepodległość (1995), Odznaką„Zasłużony Działacz Kultury” (1978), Zło-tym Krzyżem „Za Zasługi dla ZHP” z „Ro-zetą-Mieczami” (1989), Krzyżem ObronyLwowa 1939–1945 (1981), Odznaką 15-le-cia Wyzwolenia Dolnego Śląska (1960),Medalem Polskiego Tow. Historii Medycy-ny (1972), Złotą Odznaką ZasłużonegoDziałacza Turystyki (1981), Srebrną Od-znaką PTTK (1972), Srebrną Odznaką„Zasłużony w pracy PTTK wśród młodzie-ży” (1984), Złotą Odznaką „Zasłużony dlaDolnego Śląska” (1970), Złotą Odznaką Tow.Miłośników Wrocławia, Odznaką 70-leciaZHP (1988), Honorową Odznaką Chorą-gwi Dolnośląskiej ZHP (1993). OtrzymałaPatent Weterana Walk o Wolność i Niepod-ległość Ojczyzny, Nagrodę M. Wrocławia,tytuły Zasłużonego Przewodnika, Honoro-wego Członka PTTK oraz „Zasłużonegodla m. Wrocławia” (1994).

– Fajkowski J., Polak T. Z dziejów konspiracyj-nego harcerstwa polskiego 1944–1956, W. 1993;Harcerki 1939–1945; Kiewicz A. Dolnośląskie har-cerstwo w l. 1945–1975, Wr. 1982; Kozimala I. Lwow-ska Chorągiew Harcerek ZHP w l. 1911–1939, Prze-myśl 2003; Seminarium historyczne „50 latharcerstwa na Dolnym Śląsku”, 2–4 czerwca1995 r., Wr. 1995; Zawadzka A. Harcerstwo żeń-skie na wschodnich ziemiach Rzeczypospolitej1911–1945, W. 1999, s. 42–43, 46–47, 60, 62,66, 76–77; – Tomaszewska W. Lwów. Czasyhitlerowskiej okupacji, w: Harcerki 1939–1945.Relacje – pamiętniki, s. 525–541; Wspomnieniaharcerzy-uczestników obrony Lwowa we wrześniu1939 r., red. J. Wojtycza, Kr. 2002, s. 170–172.

Barbara Matuszewska

TOMASZEWSKA WANDA

217

TRUSZCZYŃSKI Roman Alfons von(1902–1978), nauczyciel, harcmistrz, ko-mendant Toruńskiej (Pomorskiej) ChorągwiMęskiej (1924, 1925–1928), komendantGdańsko-Morskiej Chorągwi Harcerzy(1947–1949).

Urodził się 22 X 1902 r. w Toruniu w ro-dzinie Antoniego i Filipiny Anieli z Ekow-skich. Uczył się w Toruniu. W 1916 r. byłczłonkiem polskiego chóru ludowego. W wie-ku 15 lat zetknął się ze skautingiem, la-tem 1917 r. był współzałożycielem I Dru-żyny Skautowej im. T. Kościuszki. Po jejrozwiązaniu przez wojskowe władze nie-mieckie w lipcu 1918 r. nie zaprzestał dzia-łalności i podjął współpracę z Polską Orga-nizacją Wojskową. 17 VI 1919 r. na krótkozostał aresztowany; po zwolnieniu prze-szedł przez kordon graniczny do wojskpowstańczych w wolnej już Wielkopolsce.Gdy wrócił jesienią, został drużynowymnowo powstałej V Drużyny im. Ks. JózefaPoniatowskiego.

W r. 1920, kiedy Pomorze wróciło doMacierzy, przejął od Teodora Żuchowskie-go lokalną Komisję Dostaw Harcerskich.W 1922 r. ukończył Państw. SeminariumNauczycielskie Męskie i rozpoczął pracęjako nauczyciel. Ukończył Wyższy KursNauczycielski (1936). 31 V 1924 r. otrzy-mał stopień instruktorski przodownika i zo-stał komendantem Hufca Męskiego w To-runiu. Był też w tym czasie kierownikiemWydz. Organizacyjnego Komendy Chorą-gwi Pomorskiej. 31 VI 1924 r. uzyskał sto-pień podharcmistrza (po zmianie systemustopni uznany za harcmistrza), a w listo-padzie został komendantem Chorągwi Po-morskiej, organizując jednocześnie harcer-stwo w Wolnym Mieście Gdańsku. W grud-niu, w związku z wyjazdem do Francji,gdzie uczył w polskiej szkole w Crensot,zrezygnował z funkcji komendanta, którąw zastępstwie przejął hufcowy toruńskiTeodor Żuchowski. Komendę Chorągwiobjął ponownie rok później i kierował niądo końca marca 1928 r. Wiosną 1928 r. prze-szedł do pracy w Polskiej Macierzy Szkolnej

w Wolnym Mieście Gdańsku, a w 1930 r.został kierownikiem polskiej szkoły po-wszechnej w Sopocie. Zorganizował szkołypolskie i drużyny harcerskie w Nowym Por-cie i Wrzeszczu.

W 1935 r. wszedł w skład komendynowo utworzonej Gdańskiej ChorągwiHarcerzy i był w niej do 1936 r. zastępcąkomendanta i kierownikiem Wydz. Progra-mowo-Wyszkoleniowego. W l. 1937–1939kierował Referatem Starszyzny i Wydz.Organizacyjnym Komendy Gdańskiej Cho-rągwi Harcerzy. W r. 1939 wszedł w składnowo powstałego w Gdyni Koła Harcerzyz Czasów Walk o Niepodległość. Uczest-niczył w Jamboree w Danii (1924), w An-glii (1929) oraz na Węgrzech (1933). Wziąłudział w Jubileuszowym Zlocie Harcer-stwa Polskiego w Spale w 1935 r. (pełniłfunkcję kierownika Biura Informacyjne-go). W 1937 r. uczestniczył w jubileuszu20-lecia I Pomorskiej Drużyny Harcerzyim. T. Kościuszki w Toruniu, której byłwspółzałożycielem.

Aktywnie działał w Związku Nauczy-cielstwa Polskiego i Związku Polaków.Udzielał się w Domu Polskim, w którymna jednej z uroczystości patriotycznychw 1939 r. jednoznacznie określił swoje sta-nowisko wobec nadciągającej wojny: ByćPolakiem to dzisiaj znaczy stać twardo naziemi ojczystej. To nie czekać na życiełatwe, lecz w służbie Rzeczypospolitej życietrawić, a gdy zajdzie potrzeba, w służbie teji życie oddać z ochotą.

Po wybuchu wojny został aresztowanyw Gdyni. Udało mu się uciec i w październi-ku 1939 r. przez Toruń dotarł do Warsza-wy. Zaangażował się w tajnym nauczaniuw Korytnicy k. Garwolina i w Sadownem.W chwili wybuchu Powstania Warszaw-skiego przebywał w Warszawie. Po powsta-niu został wywieziony do obozu w Niem-czech, skąd po trzech miesiącach uciekł(został zwolniony ze względu na stan zdro-wia?) i przebywał w okolicach Krakowa.

W marcu 1945 r. Biuro dla Ziem Zachod-nich Min. Oświaty skierowało go do Toru-

TRUSZCZYŃSKI ROMAN

218

nia, ale już na początku kwietnia 1945 r.znalazł się w Gdańsku, gdzie został za-trudniony jako inspektor oświaty w gru-pie operacyjnej Min. Oświaty z zadaniemzabezpieczenia budynków i mienia szkol-nego oraz przeprowadzenia rejestracji pol-skiej młodzieży szkolnej. W r. 1947 objąłfunkcję komendanta Gdańsko-MorskiejChorągwi Harcerzy i pełnił ją do r. 1949.W czerwcu 1947 r. uczestniczył w Zlociew Toruniu z okazji 30-lecia Harcerstwa Po-morskiego. Wobec postępujących w harcer-stwie zmian zrezygnował z działalności.

W l. 1945–1947 był radnym. Od 1946 do1948 r. był wizytatorem Kuratorium Okrę-gu Szkolnego, potem inspektorem pedago-gicznym w Państw. Ośrodku Szkolenia Za-wodowego Min. Budownictwa, a od 1949 r.naczelnikiem Wydz. Pedagogicznego w Dy-rekcji Okręgowej Szkolenia Zawodowegow Gdańsku. W 1953 r. został kierownikiemOddziału Rad Narodowych w PrezydiumWojew. Rady Narodowej (WRN), a rok póź-niej kierownikiem Wydz. Oświaty Miej-skiej Rady Narodowej. W l. 1957–1958 byłinspektorem organizacyjnym w Prezy-dium WRN, skąd powrócił do szkolnictwai do 1963 r. był kierownikiem Szkoły Pod-stawowej nr 50 w Gdańsku. Później do odej-ścia na emeryturę w 1968 r. pracował nastanowisku sekretarza ds. kultury i oświa-ty w Wojew. Radzie Związków Zawodo-wych. W tym czasie uczestniczył w dzia-łalności harcerskiej, organizując spotkaniainstruktorskie. Aktywnie działał w Zrze-szeniu Kaszubsko-Pomorskim, Tow. Przy-jaciół Dzieci, Tow. Przyjaciół Gdańska i Wo-jew. Komitecie Przeciwalkoholowym, gdziedo końca życia był członkiem PrezydiumZarządu oraz w towarzystwach naukowych.

Zmarł 7 VIII 1978 r. w Gdańsku.Został odznaczony Krzyżem Oficerskim

i Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodze-nia Polski (1957), Srebrnym Krzyżem Za-sługi (1934, 1947), Brązowym KrzyżemZasługi (1946), Medalem „Za Odrę, Nysęi Bałtyk” (1946), Medalem X-lecia PolskiLudowej (1955), Medalem XXX-lecia Pol-

ski Ludowej (1974), Złotym Krzyżem Har-cerskiego Odznaczenia Honorowego „ZaZasługę” (1947), Honorowym KrzyżemHarcerzy z Czasów Walk o Niepodległość(1939), harcerską Odznaką „Za Zasługę”(1924) oraz odznakami: 1000-lecia Pań-stwa Polskiego (1966), „Za Zasługi dlaGdańska” (1960), Odznaką Zasłużony dlaZiemi Gdańskiej (1965), Tow. PrzyjaciółDzieci – TPD (1961), Honorową OdznakąTPD (1966), Tow. Szkół Świeckich (1962),Honorową Odznaką Ruchu PrzyjaciółHarcerstwa (1963), Zasłużonego DziałaczaTow. Rozwoju Ziem Zachodnich (1963),Złotą Odznaką Tow. Przyjaźni Polsko-Ra-dzieckiej (1963), Srebrną Odznaką Spo-łecznego Funduszu Odbudowy Stolicy(1965), Honorową Odznaką „Za Zasługiw Ruchu Przeciwalkoholowym”, OdznakąXXV-lecia ZHP (1936), Złotą Odznaką „Za-słudze” Hufca ZHP w Toruniu (2002), a tak-że dyplomem Światowej Rady Pokoju. Byłlaureatem Nagrody M. Gdańska (1959).

– Gąsiorowski A. Truszczyński Roman, w: Słow-nik biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, t. 4,red. Z. Nowak, G. 1997, s. 382; Materiały doHSB, „Harc.” 1995, nr 9, s. 148; – JankowskiHarcerstwo Pomorza; Żuchowski T. Kolebką byłToruń, „Nowości” 1999, z 4 października i 13 paź-dziernika; – Rozkaz Przewodniczącego ZHP L. 4z 14 VII 1947, „WU” 1947, nr 1/12, s. 4; „WU”1925, nr 8/9; – „Kalendarz Gdański” 1988;„Rocznik Sopocki” 1978; „Słowo Pomorskie”1927 z 26 czerwca, 1928 z 3 kwietnia; – AP w T.:zesp. AmTP, sygn. 5651, poz. 249; Arch. KręguInstruktorskiego „Korzenie” w G.: kronika krę-gu; – inf. Dominiki Gajewskiej na podstawiemateriałów z AP w G. i lokalnej prasy harcer-skiej; relacja córki Aleksandry Truszczyńskiejz grudnia 2001 r., inf. z USC w G.

Lesław J. Welker

TRYLSKI Zbigniew, pseud. KoziołWódz (1899–1972), inżynier rolnik, nauczy-ciel, harcmistrz, Naczelnik Harcerzy(1937–1939), wiceprzewodniczący ZHPpoza granicami Kraju (1949–1950).

TRUSZCZYŃSKI ROMAN – TRYLSKI ZBIGNIEW

219

Urodził się 13 X 1899 r. w Budziszyniew rodzinie Leona (ok. 1870–1915, inżynie-ra mechanika) i Rozyny z Wagnerów(1876–1965, z pochodzenia Szwajcarki, pośmierci męża pracownicy krakowskiej dy-rekcji kolei, w l. 1940–1946 wysiedlonej doKazachstanu, po wojnie w Anglii). Miałmłodszego brata Józefa (1904–1986, powojnie w Anglii). Wczesne dzieciństwospędził w Budziszynie, Warszawie i Ham-burgu, gdzie pracował kolejno jego ojciec.Od 1906 r. uczył się w prywatnej szkoleJohana Borbisa w Hamburgu, a od 1913 r.w IV Gimnazjum Realnym w Krakowie,gdzie w 1918 r. uzyskał świadectwo doj-rzałości. W październiku 1913 r. wstąpiłdo 4. Krakowskiej Drużyny Skautowej.Brał udział w obozie zorganizowanym przezAndrzeja Małkowskiego w 1914 r. w Tatrachna Polanie Hurkotne. Od października1917 r. był przybocznym, a od maja 1918 r.zastępcą drużynowego 8. Drużyny Skauto-wej w Krakowie. W 1918 r. podjął naukęw Studium Rolniczym UJ. W tymże rokuwstąpił do WP, gdzie służył w Grupie Har-cerskiej. W czasie walk został ciężko ran-ny. Podczas pobytu w szpitalu w Kielcachpełnił funkcję skautowego komendantamiejscowego. Następnie brał udział jakoochotnik w wojnie 1920 r. Służbę wojskowązakończył w stopniu sierżanta. W 1925 r.otrzymał stopień podporucznika rezerwy.

W 1920 r. został podharcmistrzem (pozmianie systemu stopni w 1928 r. awanso-wany do stopnia harcmistrza). W l. 1920––1924 był członkiem Komendy Chorągwiw Krakowie, prowadząc też 4. DrużynęHarcerzy (1921–1923) i przewodnicząc KołuStarszych Harcerzy (1921–1922). Co rokuprowadził obozy harcerskie, najpierw swo-jej drużyny, a potem obozy instruktorskieKrakowskiej Chorągwi Męskiej. Po I woj-nie światowej kontynuował studia i ukoń-czył je w 1923 r. z tytułem inżyniera rolni-ka. Po odbyciu praktyki i założeniu rodzinypracował przez trzy lata jako nauczycielhodowli zwierząt w szkole rolniczej w Sę-dziejowicach (pow. Łask), a po ukończe-

niu w l. 1927–1928 zaocznego kursu pe-dagogicznego i uzyskaniu uprawnień na-uczyciela szkół średnich podjął pracę w Śred-niej Szkole Rolniczej w Białokrynicy naWołyniu, należącej do zespołu szkół funda-cji Liceum Krzemienieckiego. W szkole tejpracował przez 12 lat, kierując równocze-śnie działem hodowli zwierząt i nadzorującjako inspektor hodowlany sześć folwarkówfundacji oraz prowadząc prace doświadczal-ne z zakresu hodowli owiec. W l. 1930–1934studiował zaocznie w Akademii MedycynyWeterynaryjnej we Lwowie i uzyskał ab-solutorium. Stał się autorytetem w spra-wach hodowli owiec, szczególnie karakułów.W l. 1925–1927 był członkiem KomendyHufca Męskiego w Łasku, a w l. 1928–1929hufcowym w Krzemieńcu, prowadząc tamrównocześnie drużynę. Nadal co roku brałudział w akcjach obozowych, m.in. w 1925 r.prowadził obóz instruktorski i zjazd dru-żynowych w Sidzinie, a w sierpniu 1926 r.kurs instruktorski w Łopusznej. W 1927 r.zainicjował powstanie stałej harcerskiejszkoły instruktorskiej. Uczestniczył w za-projektowaniu takiej placówki, która po-wstała w 1930 r. na Buczu (dzięki uzyska-niu funduszy przez ówczesnego wojewodęśląskiego Michała Grażyńskiego). W pierw-szym okresie organizacji tego ośrodka byłjego kierownikiem. W 1935 r. pomagałw organizacji ośrodka w Górkach Wiel-kich. W l. 1926–1931 i 1936–1939 byłczłonkiem Naczelnej Rady Harcerskiej,a w l. 1932–1936 członkiem Głównej Kwa-tery Harcerzy (GKH). W listopadzie 1936 r.został wybrany na Naczelnika Harcerzy(funkcję objął w styczniu 1937). W związkuz tym został urlopowany jako nauczycielszkoły w Białokrynicy, ale nadal kierowałhodowlą w folwarkach Liceum Krzemie-nieckiego. Brał udział w Jamboree w Anglii(1929) i w Holandii (1937) oraz w IX Kon-gresie Skautowym w Hadze w 1937 r.(gdzie wygłosił referat Obóz skautowy jakoośrodek wychowania społecznego), a takżew Międzyn. Konferencji Skautowej w Edyn-burgu w 1939 r. Opracował i wydał kilka-

TRYLSKI ZBIGNIEW

220

krotnie później wznawiany Mały podręcznikobozowania (1929), a w 1935 r. obszernąpracę Obozy. W maju 1939 r. został ponow-nie wybrany na Naczelnika Harcerzy. Jegodecyzje doprowadziły w przededniu wybu-chu wojny do zwolnienia lub odejścia nawłasną prośbę z ZHP około stu instrukto-rów warszawskich (tzw. sprawa warszaw-ska). Zaważyło to na działaniu PogotowiaHarcerzy i problemach kadrowych Sza-rych Szeregów.

W końcu sierpnia 1939 r. otrzymał kar-tę mobilizacyjną i mimo jej cofnięcia po-stanowił zgłosić się do wojska. Przekazałobowiązki w GKH w Warszawie hm. Le-chosławowi Domańskiemu. W pierwszychdniach września wyjechał do Krzemieńca,aby pożegnać się z rodziną, a następnieudał się do swej jednostki wojskowej. 19 IX1939 r. w Jasinie k. Worochty przekroczyłz wojskiem granicę z Węgrami i został in-ternowany w obozie w Balaton Lele. Dzię-ki pomocy przedstawicieli skautingu wę-gierskiego został zwolniony z obozu i odpaździernika na polecenie władz polskichpełnił funkcję komendanta ośrodka har-cerskiego w Somlószöllösz k. Veszprém,utrzymywanego przez władze węgierskie(ośrodek przeniesiono z początkiem na-stępnego roku do Szikszó k. Miszkolca).W tej szkole klasy stanowiły drużyny har-cerskie, a wychowawcami byli przeważnieinstruktorzy harcerscy. Po likwidacji szko-ły w Szikszó latem 1940 r. nadal pozostałna Węgrzech. Zorganizował tam przedsta-wicielstwo ZHP i rozwijał działalność har-cerską w ośrodkach polskich. W związkuze zmieniającą się sytuacją polityczną zo-stał aresztowany, lecz wkrótce zwolnionogo na interwencję Węgierskiego ZwiązkuSkautowego. Przez pół roku ukrywał się,pracując na folwarku w Siedmiogrodzie,a potem przez trzy lata pracował w Inst.Badawczym Wełny i Jedwabiu w Budapesz-cie, gdzie przygotował trzy prace naukowez zakresu wełnoznawstwa. Opublikował tak-że broszurę Organizacja samopomocy w obo-zach (Budapeszt 1941). Kierował w tym cza-

sie działalnością harcerską na Węgrzechoraz współpracował z AK. Po zajęciu Wę-gier przez wojska sowieckie w lutym 1945 r.został aresztowany i poddany torturomprzez NKWD. Po zwolnieniu wyjechał w lip-cu 1945 r. przez Austrię do Włoch, gdziew II Korpusie otrzymał przydział do Wydz.Oświaty i przygotowywał żołnierzy do pod-jęcia pracy po opuszczeniu wojska. Odbyłpodróż do Egiptu i Palestyny, gdzie odszu-kał synów Jerzego i Stefana, którzy dotarlitam jako junacy z wojskiem gen. Władysła-wa Andersa. Wziął udział w Zjeździe Star-szego Harcerstwa w lipcu 1946 r. w Como.W listopadzie 1946 r. wraz z wojskiem zna-lazł się w Anglii. Od 1948 r. mieszkał w Lon-dynie. Próbował bezskutecznie znaleźćpracę w swoim zawodzie. Pracował kolej-no w administracji Polskiego Uniw. Emi-gracyjnego, w centrali StowarzyszeniaKombatantów, a potem w aptece wysyłko-wej Grabowskiego i przez wiele lat w ad-ministracji fabryki odzieży. Jednocześnieuczestniczył w pracy harcerskiej w Lon-dynie na różnych stanowiskach, m.in. jakowiceprzewodniczący ZHP poza granicamiKraju (1949–1950), członek NRH i GKH(1952–1955), hufcowy Hufca Harcerzy„Warszawa” w Londynie (1952–1955), czło-nek Koła Harcerek i Harcerzy z l. 1910–1945oraz delegat ZHP do Zjednoczenia Polskie-go w Wielkiej Brytanii. Działał równieżw Stowarzyszeniu Polskich Kombatantów,Polskim Tow. Naukowym, StowarzyszeniuTechników Polskich, Związku Rolników,Komitecie Biesiady Krzemienieckiej i in-nych stowarzyszeniach. Od poł. lat pięć-dziesiątych chorował, a w 1969 r. przeszedłdwa zawały serca. Do Polski wrócił w maju1972 r. i zamieszkał u rodziny w Krakowie.

Zmarł 28 XII 1972 r. w Krakowie i zo-stał pochowany w grobie rodzinnym nacmentarzu Podgórskim.

Był odznaczony Krzyżem Walecznych(1920), Złotym Krzyżem Zasługi, har-cerską Odznaką „Za Zasługę” (1926).

Był wybitnym instruktorem i działa-czem harcerskim oraz popularnym i lubia-

TRYLSKI ZBIGNIEW

221

nym wychowawcą, specjalistą w dziedzi-nie obozownictwa harcerskiego. Na jegoocenie waży jednak do dziś „sprawa war-szawska” z okresu pełnienia przez niegofunkcji Naczelnika Harcerzy.

W 1925 r. zawarł związek małżeńskiz Jadwigą Kwiatkowską (1900–1980, na-uczycielką-polonistką, harcmistrzynią,wysiedloną z rodziną w l. 1940–1946 doKazachstanu, po wojnie zam. w Krakowie).Miał synów: Jerzego (ur. 1926, junaka w Pol-skich Siłach Zbrojnych – PSZ – na Wscho-dzie, ekonomistę, po wojnie w Anglii), Ste-fana (ur. 1930, junaka w PSZ na Wschodzie,urzędnika, po wojnie w Anglii) i Zdzisła-wa (1933–1999, doktora inżyniera, na-uczyciela akademickiego w PolitechniceKrakowskiej i Politechnice Świętokrzy-skiej oraz w Wyższej Szkole Handlowejw Kielcach, harcmistrza, komendantaHufca Kraków-Podgórze w l. 1959–1965)oraz córkę Danutę (ur. 1936, inżyniera bu-downictwa wodnego, pracownika Inst. Me-teorologii i Gospodarki Wodnej, zamężnąTrylską-Siekańską, podharcmistrzynię).

– Błażejewski W. Postaci z dziejów, W. 1984, s. 50––51; Materiały do HSB, „Harc.” 1995, nr 9, s. 148;– Błażejewski Z dziejów; Budziński F. PolskieGimnazjum i Liceum w Balatonzamárdi i Ba-latonboglár (1939–1944), Lub. 1984; Budziń-ski F. Szkoły polskie nad Balatonem w okresieII wojny światowej, W. 1988; Domański A. Mgrinż. Zbigniew Trylski 13 X 1899–28 XII 1972,„Przegląd Naukowej Literatury Zootechnicz-nej” 1974, z. 3 (81), s. 7–10; Englert J. L., Wit-tig J. W harcerskiej służbie. ZHP na obczyźnie1946–1996, L. 1997; Gaweł T. Harcerska szta-feta pokoleń cz. 4, s. 33–34; tenże Naczelnik,„HR” 1986, nr 8, s. 21–23, 27, nr 10, s. 16–19;tenże Pokłon tym, którzy tworzyli, s. 218–219;Leonhard Kalendarium; Miszczuk M., Ros-sman J. Sprawa warszawska. Rozbicie Komen-dy Warszawskiej Chorągwi Harcerzy przez Na-czelnika Harcerzy w przededniu wybuchu II woj-ny światowej, „Harc.” 1990, nr 2–3, s. 31–51;Płonka I. Hm. Zbigniew Trylski, „Na tropie”[L.] 1973, nr 2, s. 2–4 [fot.]; Sikorski Harcer-skie odznaki, s. 97; Stasierski K. Szkolnictwopolskie na Węgrzech w czasie drugiej wojny

światowej, P. 1969, s. 116–117, 119, 161, 174;W. S. Harcerstwo na Węgrzech. 17.09.1939––19.03.1944, „Drużyna-Propozycje” 1985, nr 2,s. 18–19; Wenzel W. Hm. Zbigniew Trylski –„Kozioł Wódz”, „Skaut” [L.], nr 28/29, s. 6–10;– 25-lecie pracy harcerskiej Naczelnika Harce-rzy, „W kręgu wodzów” 1938, nr 10, s. 148 [fot.];– dok. w posiadaniu córki Danuty Trylskiej-Sie-kańskiej: Trylska J. Zbigniew Trylski [notatkido chronologii życia i działalności], mps; Żela-zny T. Zbigniew Trylski – ostatni przedwojen-ny Naczelnik Harcerzy, mps; – inf. córki D. Tryl-skiej-Siekańskiej.

Janusz Wojtycza

UUDZIELA Seweryn Jan Kazimierz,

pseud. Jus, Lubicz, Kret, używał imieniaStefan (1911–1941), prawnik, harcmistrz,komendant Krakowskiej Chorągwi Sza-rych Szeregów „Ul Smok” (1940–1941).

Urodził się 19 VI 1911 r. w Krakowie w ro-dzinie Seweryna (1885–1951, nauczycielafizyki w Krakowie i Jarocinie, dyrektoraPaństw. Gimnazjum i Liceum w Myśleni-cach, podczas okupacji współorganizato-ra tajnych kompletów, przewodniczącegotajnej Komisji Oświaty i Kultury i komisjiegzaminacyjnej w Myślenicach) i Helenyz Białynowiczów (1886–1952). Był wnu-kiem Seweryna Udzieli (1857–1937), na-uczyciela, później inspektora szkolnegooraz etnografa, inicjatora i wieloletniegodyrektora Muzeum Etnograficznego w Kra-kowie oraz współzałożyciela Tow. Ludo-znawczego. Miał siostry: Helenę (1913––1987, nauczycielkę, zamężną Maru-sieńską, zam. we Wrocławiu) i Zofię (1920––2003, zamężną Zapała, zam. w Tarnowie)oraz braci: Zygmunta (1918–1940, studen-ta UJ, zamordowanego przez Niemców) i Je-rzego (zm. 1999, architekta, malarza-

TRYLSKI ZBIGNIEW – UDZIELA SEWERYN

222

akwarelistę, zam. w Złockiem k. Muszy-ny). Do szkoły powszechnej i gimnazjumuczęszczał w Jarocinie pod Poznaniem.Ok. 1921 r. wstąpił do harcerstwa. Po ma-turze w 1928 r. zamieszkał u dziadka w Pod-górzu przy ul. Lwowskiej i do 1932 r. stu-diował na Wydz. Prawa UJ. W czasie stu-diów był członkiem Akademickiego KręguStarszoharcerskiego „Watra”. W sierpniu1931 r. uczestniczył w kursie podharcmi-strzowskim w Brennej k. Skoczowa. Od paź-dziernika 1931 do października 1932 r. peł-nił funkcję kierownika Wydz. Obozów Ko-mendy Krakowskiej Chorągwi Harcerzy.23 III 1932 r. otrzymał stopień podharc-mistrza. W sierpniu 1932 r. był członkiemkadry Instruktorskiego Kursu Starszohar-cerskiego Chorągwi Krakowskiej w Soli k.Żywca. Od września 1932 do września1933 r. odbywał służbę wojskową w SzkolePodchorążych, a następnie w 20. pp w Kra-kowie. W tym czasie w lipcu 1933 r. byłurlopowany w celu poprowadzenia kursuzastępowych Hufca Harcerzy w Nowym Są-czu, który odbył się w Kosarzyskach. Posłużbie wojskowej w 1933 r. rozpoczął apli-kację sądową w Cieszynie i w związku z tymzostał przeniesiony do Śląskiej ChorągwiHarcerzy. Początkowo był członkiem Ko-mendy Hufca Harcerzy w Cieszynie, odlutego 1934 r. zastępcą hufcowego, a odwrześnia tegoż roku – hufcowym. Równo-cześnie założył i prowadził VIII DrużynęHarcerzy im. Zawiszy Czarnego przy Szko-le Mieszanej im. A. Mickiewicza w Cieszy-nie. W styczniu 1935 r. był członkiem ka-dry kursu podharcmistrzowskiego ŚląskiejChorągwi Harcerzy w Istebnej i wykła-dowcą na zimowych kursach dla nauczy-cieli-drużynowych. W lipcu tegoż roku kie-rował obozem przedzlotowym w GórkachWielkich, a następnie uczestniczył jako ko-mendant hufca w Jubileuszowym ZlocieHarcerstwa Polskiego w Spale. Funkcjęhufcowego pełnił do końca października1935 r. W 1936 r. został przeniesiony doMikołowa, gdzie pracował jako sędzia, a jed-nocześnie uczył w eksperymentalnej szkole

powszechnej, prowadzonej metodą har-cerską. W 1937 r. odbył szkolenie wojskowew Różanie k. Warszawy. 10 VI 1937 r. otrzy-mał stopień harcmistrza. W l. 1937–1938przewodniczył Komisji Dyscyplinarnej Ślą-skiej Chorągwi Harcerzy. W l. 1938–1939 byłNaczelnikiem Sądu Grodzkiego w Jabłon-kowie na Zaolziu. Równocześnie w tych sa-mych latach pełnił funkcję członka kore-spondenta Wydz. Zagranicznego GłównejKwatery Harcerzy, zajmując się harcer-stwem na Zaolziu.

12 VIII 1939 r. został zmobilizowanyi skierowany do 3. Pułku Strzelców Podha-lańskich do Bogumina (żona z córką Bar-barą wyjechała do Krakowa). W kampaniiwrześniowej w stopniu podporucznika do-wodził kompanią ckm w 3. batalionie tegopułku. Trafił do niewoli niemieckiej. Osa-dzono go w Pińczowie, skąd został wydo-stany przez teścia (lub uciekł). Wrócił doKrakowa, gdzie podjął pracę w biurachPCK przy ul. Pierackiego 19 (obecnie Stu-dencka). Równocześnie włączył się w pra-ce konspiracyjnej Komendy KrakowskiejChorągwi Harcerzy, pełniąc od listopada1939 r. funkcję zastępcy komendanta;prawdopodobnie uczestniczył także w taj-nym nauczaniu. Po opuszczeniu Krakowaprzez zagrożonego aresztowaniem hm.Stanisława Rączkowskiego, pseud. Stachw czerwcu 1940 r. objął funkcję komen-danta krakowskich Szarych Szeregów.Rozwinął działalność konspiracyjnegoharcerstwa w Krakowie i w terenie. Mia-nowano stałych łączników z ZWZ i tere-nem. Rozpoczęło się szkolenie wojskowe„piątek”. Udziela kładł nacisk na działal-ność w zakresie małego sabotażu i drukwydawnictw, zwłaszcza „Przeglądu Pol-skiego”. Prowadzono akcję „N”, wykorzy-stując materiały przywożone z Warszawy.Odprawy komendy chorągwi odbywały sięw lokalach przy ul. Szlak i ul. Garncar-skiej; konspiracyjnym punktem kontakto-wym było też miejsce pracy komendanta– biuro PCK przy ul. Pierackiego. Tamwłaśnie został aresztowany 24 IV 1941 r.

UDZIELA SEWERYN

223

w obecności członka Komendy ChorągwiStanisława Okonia, pseud. Sumak. Podob-no odmówił współpracownikom, którzy na-mawiali go, aby podał inne nazwisko i w tensposób uniknął aresztowania (Niemcy nieznali jego rysopisu). Przyczyny aresztowa-nia nie są znane, prawdopodobnie było onowynikiem dekonspiracji w ZWZ w Rzeszo-wie. Po okrutnym śledztwie w katowni przyul. Pomorskiej osadzono go w więzieniu naMontelupich, a następnie przewieziono doRzeszowa i umieszczono w więzieniu nazamku, gdzie przebywali już inni areszto-wani członkowie Szarych Szeregów. 12 VIII1941 r. przewieziono ich do obozu koncen-tracyjnego Auschwitz. Udziela otrzymałnumer 20 975. Zginął w obozie – najpraw-dopodobniej – 7 X 1941 r. Taką datę poda-no w zawiadomieniu o śmierci przysłanymprzez komendę obozu. Miejsce pochówkunie jest znane, na grobowcu rodzinnym nacmentarzu Rakowickim znajduje się tabli-ca pro memoria. Pośmiertnie został odzna-czony Medalem Wojska (1948) i KrzyżemArmii Krajowej (1986).

W 1936 r. w Krakowie poślubił AnielęMichalską (1912–2005, nauczycielkę, cór-kę nadkomisarza policji m. Krakowa, harc-mistrzynię). Miał córkę Barbarę (ur. 1939,geologa, zamężną Chudzicką, zam. w Ka-towicach).

– Kurowska M. Udziela Seweryn Jan Kazimierz,w: Małopolski słownik, t. 2, Kr. 1997, t. 4, Kr.1999; Udziela Seweryn, w: Encyklopedia Kra-kowa, W.–Kr. 2000, s. 1017; – Epitafium dlaczterdziestu. Pięćdziesiąta rocznica egzekucjiprzy ul. Botanicznej w Krakowie, red. Z. Bator[i in.], Kr. 1994, s. 16–17; Gaweł T. Hm. ŻurawWłóczęga, Kr. 1992, mps powielony; tenże Po-kłon tym, którzy tworzyli, s. 220; Kopoczek T.Seweryn Udziela, „Krajka” 1991, nr 10, s. 26; Ku-rowska Szare Szeregi; Leonhard Kalendarium;Szare Szeregi; – Arch. Kom. Hist. ChorągwiKrakowskiej ZHP: rozkazy Komendy Chorągwi1922–1939; MH: Jarzembowski, KuprianowiczHarcmistrzynie i harcmistrze; – inf. Zofii Suli-kowskiej-Zegan, siostry ciotecznej S. Udzieli.

Janusz Wojtycza

WWĄSOWICZ Tadeusz Jerzy, pseud.

Baca (1906–1952), pedagog, harcmistrz,członek Komendy Krakowskiej ChorągwiSzarych Szeregów „Ul Smok” (1939–1941),członek kierownictwa Grupy Harcerskiej„Droga Brzozowa” w obozie koncentracyj-nym Auschwitz.

Urodził się 29 VII 1906 r. w Limanowejw rodzinie Michała (ok. 1859–1915, oficja-ła sądowego) i Anieli z Dąbrowskich(1877–1948). Miał trzech braci: Józefa(1900–1964, profesora geografii i karto-grafa, hufcowego Hufca Harcerzy w No-wym Sączu, żołnierza wojny 1920 r. i AK),Stanisława (1901–1941, pseud. Sztoś,prawnika, sędziego, harcmistrza, komen-danta Hufca Harcerzy i Szarych Szeregóww Nowym Sączu, aresztowanego i stra-conego w Auschwitz), Michała (1902–1970,podpułkownika WP, w 1. Dywizji Pancerneji 1. Korpusie w Szkocji, zm. w Londynie)i siostrę Zofię (1908–1980, polonistkę, na-uczycielkę). Uczęszczał do szkoły powszech-nej (1912–1916), a następnie do I Gimna-zjum im. Jana Długosza w Nowym Sączu(1916–1924). Ok. 1917 r. wstąpił do har-cerstwa. Maturę zdał w 1924 r. Studiowałhistorię nauk ścisłych na UJ. Po ukończe-niu studiów został asystentem, najpierwprzy Katedrze Historii Nauk Ścisłych, a po-tem przy Seminarium Nauk Ścisłych UJ. In-teresował się zwłaszcza postaciami M. Ko-pernika i XVII-wiecznego matematykaAdama Kochańskiego. W okresie studiównależał do 9. Krakowskiej Drużyny Har-cerzy (był jej drużynowym do 1926) orazdo Akademickiego Kręgu Starszoharcer-skiego „Watra”. Od listopada 1927 r. byłkierownikiem Wydz. Starszego Harcer-stwa w Komendzie Chorągwi, a od kwiet-nia 1928 do czerwca 1930 r. członkiemZarządu Oddziału w Krakowie. W stycz-

UDZIELA SEWERYN – WĄSOWICZ TADEUSZ

224

niu 1929 r. otrzymał stopień podharcmi-strza. W czasie Zjazdu Oddziału w maju1930 r. wygłosił referat Starsze a młodszeharcerstwo na terenie Oddziału Krakow-skiego, w którym przedstawił przewidywanąstrukturę wiekową organizacji w najbliż-szym okresie i wynikające z tego zadania.W 1932 r. był członkiem Honorowego SąduHarcerskiego Oddziału Krakowskiego. Wewrześniu 1932 r. został zastępcą komen-danta chorągwi i kierownikiem Wydz.Harcerskiego w Komendzie ChorągwiHarcerzy w Krakowie. 16 II 1933 r. otrzy-mał stopień harcmistrza. Prowadził kursypodharcmistrzowskie (1933, 1934 i 1935).Na Jubileuszowym Zlocie Harcerstwa Pol-skiego w Spale (1935) był zastępcą komen-danta podobozu II, następnie uczestniczyłw II Międzyn. Zlocie Starszych Skautóww Szwecji na wyspie Ingarö. Pełniąc od1936 r. obowiązki kierownika archiwumKomendy Chorągwi Harcerzy, zainicjowałbadania nad dziejami harcerstwa (zgro-madzone przez niego materiały znajdują sięw zbiorach Muzeum Historycznego m. Kra-kowa). Wydał drukiem studium poświęco-ne prof. Aleksandrowi Birkenmajerowi(1932), opublikował również w czasopi-smach harcerskich kilka artykułów o cha-rakterze metodycznym.

W kampanii wrześniowej uczestniczyłjako podporucznik rezerwy; został trzy-krotnie ranny. Po powrocie do Krakowaw październiku 1939 r. wstąpił do Organi-zacji Orła Białego (OOB). 15 listopadategoż roku wspólnie z Marianem Wierz-biańskim zorganizował w swoim mieszka-niu zebranie instruktorów krakowskich,na którym podjęto decyzję o rozpoczęciudziałalności konspiracyjnych strukturharcerstwa. Pośredniczył w nawiązaniułączności z organizacją harcerską OOB„Resurectio”, powstałą we wrześniu 1939 r.i kierowaną przez jego brata Stanisława;organizacja ta działała na terenie Nowo-sądecczyzny i Podhala i zajmowała sięwydawaniem oraz kolportażem ulotek,przerzutami granicznymi i szkoleniem

wojskowym. Po nawiązaniu kontaktu rów-nież harcerze krakowscy włączyli się doorganizacji przerzutów.

Wąsowicz osiedlił się w Babicy k. Rze-szowa, gdzie od jesieni 1939 r. prowadziłtajne nauczanie w zakresie szkoły średniejwśród młodzieży z terenów wschodnich,która znalazła tu schronienie. Kiedy z po-czątkiem 1940 r. Chorągiew KrakowskaSzarych Szeregów rozszerzyła zasięg swo-jego działania na tereny wschodnie, otrzy-mał pod opiekę rejon Jasła, Krosna, Gorlici Sanoka i przyczynił się do rozwinięcia natym terenie działalności harcerstwa. W jegomieszkaniu w końcu stycznia 1940 r. od-była się odprawa z udziałem naczelnikaSzarych Szeregów Floriana Marciniaka,który, zaskoczony tak dobrą organizacjąstruktur konspiracyjnych harcerstwa, wy-raził uznanie dla środowiska krakowskie-go. Wąsowicz jako członek konspiracyjnejkomendy chorągwi należał do najbliższychwspółpracowników komendanta Sewery-na Udzieli. 2 V 1941 r. został aresztowanyna skutek ujawnienia po aresztowaniu ku-riera sieci konspiracyjnej „Odwetu”; ku-rier nie wytrzymał tortur i podał nazwi-ska kilku instruktorów kierujących pracąharcerską na tamtym terenie. Wąsowiczbył podobno również zamieszany w sprawęnadania przez głośniki radiowęzła w NowymSączu audycji radia londyńskiego. Wię-ziony, przesłuchiwany i bity przez gesta-po w Rzeszowie nie wydał nikogo. 26 VI1941 r. przewieziono go do więzienia naMontelupich, a 12 sierpnia tegoż roku doobozu Auschwitz. Tu pracował początko-wo w komandzie ogrodników na terenieobozu, a potem w Rajsku. 11 XI 1941 r.otrzymał pracę przy wypełnianiu arkuszyewidencyjnych przybywających do obozuwięźniów. Był współorganizatorem i człon-kiem kierownictwa konspiracyjnej grupyharcerskiej pod krypt. „Droga Brzozowa”;jej członkowie wspólnymi siłami walczylio przetrwanie i zachowanie człowieczeń-stwa, organizowali samopomoc, zdobywaliżywność i leki, sporządzali i przekazywali

WĄSOWICZ TADEUSZ

225

poza obóz wykazy więźniów i informacje,a także – nawet w tak nieludzkich warun-kach – organizowali życie kulturalne:prelekcje i występy, zorganizowali równieżw obozie wigilię. Wąsowicz, pracując jakopisarz w kancelarii, wyszukiwał przyby-wających do obozu harcerzy i organizowałdla nich pomoc. Opiekował się najmłod-szymi i nauczał ich potajemnie. Z Auschwitzzostał przeniesiony 12 XII 1944 r. do Gross--Rosen, a następnie 23 I 1945 r. do Bu-chenwaldu. Tam, zatrudniony przy prowa-dzeniu statystyki, gromadził kartotekiwięźniów Polaków, które po wyzwoleniuprzywiózł do kraju i przekazał PCK. Po wy-zwoleniu obozu przez oddział zwiadu ame-rykańskich czołgów (11 IV 1945) wrócił doPolski (14 VIII 1945). Podjął pracę w PCK.Równocześnie aktywnie uczestniczył w dzia-łaniach mających na celu utworzenie or-ganizacji byłych więźniów oraz zabezpie-czenie terenu obozu Auschwitz i upa-miętnienie jego ofiar. W kwietniu 1946 r.Min. Kultury i Sztuki powołało go na sta-nowisko dyrektora Stałej Ochrony b. Obo-zu Oświęcimskiego. Zadaniem tej instytu-cji była ochrona i zabezpieczenie terenuoraz obiektów w celu stworzenia muzeum;nie było to łatwe z uwagi na rozległość tere-nu, brak środków transportu oraz trudno-ści związane z gromadzeniem i zabezpie-czeniem obiektów, dokumentów i ekspo-natów, ponadto brak było uregulowańprawnych. Wąsowicz zorganizował mu-zeum, stawiając je na wysokim poziomie me-rytorycznym. Uroczyste otwarcie ekspozy-cji muzealnej miało miejsce 14 VI 1947 r.;wzięło w nim udział ok. 50 tys. osób. W lip-cu 1947 r. Wąsowicz został dyrektoremPaństw. Muzeum Oświęcim-Brzezinka.Uważał, że należy dążyć do zachowania sta-nu faktycznego obozu. Jego poglądy znala-zły swoje ważne uzasadnienie, kiedy w obo-zie prowadzono wizje lokalne w procesachzbrodniarzy hitlerowskich. W okresie, kie-dy muzeum kierował Wąsowicz, frekwen-cja wynosiła ok. 200 tys. zwiedzającychrocznie. Jednak w latach pięćdziesiątych

w pracy muzeum dała się odczuć ingeren-cja czynników politycznych, czego Wąso-wicz nie akceptował. Współpracował z wie-loma organizacjami i stowarzyszeniamikrajowymi i zagranicznymi, zajmującymisię zagadnieniem utrwalania pamięci walkii męczeństwa, a także z Komisją BadaniaZbrodni Hitlerowskich. Dbał o zachowa-nie dokumentów obozowych, które posłu-żyły w prowadzonych wówczas procesachkomendanta Rudolfa Hössa i 40 członkówzałogi obozu. Zeznawał w czasie tego pro-cesu i uczestniczył w przygotowaniach dowykonania na terenie obozu wyroku naHössie. Występował jako świadek równieżw drugim procesie, toczącym się przed Naj-wyższym Trybunałem Narodowym w Kra-kowie w listopadzie i grudniu 1947 r. Nie-zależnie od pracy w muzeum Wąsowiczwspółpracował ze Szkołą Pracy Społecz-nej w Górkach Wielkich, gdzie wykładałmatematykę i fizykę.

Był żarliwym patriotą, człowiekiem od-ważnym, przedsiębiorczym, ale takżeotwartym i wrażliwym. Miał duży talentorganizacyjny. Będąc pedagogiem z zami-łowania, w każdych warunkach zachęcałinnych do nauki.

Zmarł 26 XI 1952 r. i został pochowanyw grobowcu rodzinnym na cmentarzuRakowickim w Krakowie. Jego pogrzebbył wielką manifestacją przybyłych z ca-łej Polski współwięźniów, ocalałych in-struktorów i młodzieży harcerskiej. 15 XI1994 r. w Krakowie na budynku przy ul.Szlak 21, w którym mieszkał i gdzie odby-ło się w 1939 r. powołanie podziemnychstruktur krakowskiego harcerstwa, odsło-nięto tablicę, upamiętniającą ten fakt.

Pośmiertnie został odznaczony Krzy-żem Kawalerskim Orderu OdrodzeniaPolski.


– Materiały do HSB, „Harc.” 1995, nr 9, s. 153;– Broniewski Całym życiem, s. 289; Gaweł Har-cerska sztafeta pokoleń, cz. 2, s. 24; tenże Pokłontym, którzy tworzyli, s. 8, 225–227; tenże Ta-

WĄSOWICZ TADEUSZ

226

deusz Wąsowicz „Baca” i Władysław Muż„Wilk-Brat”, Kr. 1989; tenże, Skiba J. Pamiętnadata, 15 XI 1939–15 XI 1944, Kr. 1994, s. 18–19;Heska-Kwaśniewicz K. Józef Kret (1895–1982).Opowieść o harcerskiej wierności, Kat. 1997, s. 37––38; Jabrzemski Harcerze; Korczyńska A. W wal-ce o polskość Śląska, w: Szare Szeregi, t. 2, s. 198––220; Kozaczka A. Cień antropoida, Kr. 1977,s. 33; Krężel J. Na Rzeszowszczyźnie, w: SzareSzeregi, t. 1, s. 185–195; tenże Szare Szeregina Rzeszowszczyźnie, Mielec–Rzeszów–Kr.1987, s. 8, 23, 29; tenże Szare Szeregi na tere-nie południowo-wschodniej Polski, t. 2; Kurow-ska Szare Szeregi; Konspiracja harcerzy 1939––1945, Tarnów 1996; Leonhard Kalendarium;Porębski S. Krakowskie Szare Szeregi, w: SzareSzeregi, t. 1, s. 141–162; Szare Szeregi, t. 1 i 3;Szczepaniec B. Służba ojczyźnie nowosądeckichharcerek i harcerzy 1939–1945, Nowy Sącz1992, s. 60, 104, 106–107; Szymańska I. Tade-usz Wąsowicz, pierwszy dyrektor i współtwór-ca oświęcimskiego muzeum, „Pro Memoria”1997, nr 7, s. 47–52; Zonik Z. Długi egzamin, W.1985, s. 65–67, 70, 72, 74, 78-80, 82, 85, 100, 113,131, 135, 141, 160, 287, 320, 333; Żychowska M.Harcerstwo Ziemi Tarnowskiej 1910–1939, Tar-nów 1992; – Jubileuszowy Zlot Harcerstwa Pol-skiego, Spała 11–25 lipca 1935 r. Przewodnik poZlocie. Dzienniczek uczestnika, W. [1935], s. 25;Korsak A. M. Gestapo nie zdążyło..., „WTK”1976, nr 23, s. 6; Kret J. Ostatni krąg, Kr. 1973,s. 5–7, 13, 21, 30, 36, 125; tenże Spotkanie,„Widnokrąg” 1967, nr 11, s. 2, 5; Rozkaz Na-czelnictwa ZHP L. 2 z dn. 16 lutego 1933 r.,„WU” 1933, nr 3, s. 43; Spraw. Zarządu Od-działu, Komendy Chorągwi Harcerek i Harce-rzy za r. 1932, Kr. 1933, s. 3, 26; toż za r. 1933, Kr.1934, s. 31, 42; toż za r. 1934, Kr. 1935, s. 25, 39;– inf. z grobowca rodzinnego Wąsowiczów nacmentarzu Rakowickim w Krakowie; inf. bra-tanicy Krystyny Korskiej.

Janusz Wojtycza

WIERZBIAŃSKA z Laszczków Jadwi-ga (1902–1983), prawniczka, nauczyciel-ka, harcmistrzyni, komendantka ŚląskiejChorągwi Żeńskiej (1927–1931), Naczel-niczka Harcerek (1931–1937).

Urodziła się 4 II 1902 r. w Krakowiew rodzinie Konstantego (1865–1956, rzeź-biarza, profesora, a później rektora Akade-

mii Sztuk Pięknych w Krakowie) i Marii zeStroińskich (1869–1911). Miała dwóchstarszych braci: Bogdana (1898–1977, ar-chitekta) i Czesława (1900–1985, doktoramedycyny) oraz młodszą siostrę Janinę(1905–1979, zamężną Murczyńską, na-uczycielkę szkół średnich, harcmistrzynię,więzioną przez Niemców). Ukończyła 4-kla-sową szkołę powszechną i rozpoczęła naukęw 8-klasowym gimnazjum klasycznym. Napoczątku I wojny światowej przebywałaz rodziną w Wiedniu. Po powrocie doKrakowa w 1916 r. uczęszczała do Gim-nazjum im. A. Mickiewicza, należała doorganizacji „Zet”, a w 1917 r. jako uczenni-ca V klasy wstąpiła do III Żeńskiej Druży-ny Harcerek im. Narcyzy Żmichowskiej. Od1919 r. była przyboczną i zastępową zastę-pu zuchów z I klasy gimnazjum. W 1920 r.zdała maturę. W r. 1920/1921 ukończyłaroczny kurs w Akademii Handlowej w Kra-kowie. W 1920 r. prowadziła w Ojcowie ko-lonię, a rok później uczestniczyła w kur-sie instruktorskim zorganizowanym przezGłówną Kwaterę Żeńską w Rydzynie Wiel-kopolskiej. W tymże roku zastęp przez niąprowadzony przekształcił się w drużynę,wobec czego została drużynową I ŻeńskiejDrużyny Harcerskiej im. Królowej Jadwi-gi. Funkcję tę pełniła do 1926 r.

W 1921 r. rozpoczęła studia na Wydz.Prawa UJ. W roku następnym otrzymałastopień instruktorski przodowniczki i pro-wadziła w Soli k. Żywca kolonię dla dru-żyn krakowskich oraz kolonię drużynyw Waksmundzie k. Nowego Targu, a w ko-lejnych latach kolonie w Bystrej, Mszanie,Rabie Wyżnej, Limanowej i Waksmundzie.Od 1923 r. – już jako podharcmistrzyni –była referentką w Komendzie KrakowskiejChorągwi Żeńskiej, a od 1924 r. równocze-śnie komendantką Hufca Żeńskiego w Kra-kowie. W 1925 r. ukończyła studia, uzysku-jąc dyplom magistra prawa. W l. 1924–1926ukończyła także dwuletnią Szkołę Nauk Po-litycznych przy UJ. W 1925 r. zorganizowa-ła wspólnie z zespołem trzy kursy instruk-torskie, a w 1926 r. była drużynową kursu

WĄSOWICZ TADEUSZ – WIERZBIAŃSKA JADWIGA

227

instruktorskiego pod namiotami w Wak-smundzie oraz instruktorką objazdową dlaBochni, Mielca i Trzebini. Od marca 1926do kwietnia 1927 r. odbywała praktykę są-dową jako kandydat adwokacki. W 1928 r.– po zmianie systemu stopni – zostałaharcmistrzynią. Prowadziła AkademickąDrużynę Harcerską „Watra”. Kiedy gru-pa krakowskich instruktorów harcerskichwyjechała na Śląsk na wezwanie wojewo-dy śląskiego Michała Grażyńskiego, takżeona podjęła w kwietniu 1927 r. pracę w cha-rakterze referendarza w Wydz. Oświece-nia Publicznego Śląskiego Urzędu Wojew.w Katowicach, gdzie pracowała przez na-stępne 5 lat. Po wyjeździe do Katowic zor-ganizowała w Danielce k. Żywca kurs za-stępowych pod namiotami dla ChorągwiKrakowskiej i Chorągwi Śląskiej, a wewrześniu 1927 r. została wybrana na ko-mendantkę Chorągwi Śląskiej, którą tofunkcję pełniła do 1931 r. W 1928 r. przygo-towała i poprowadziła ponad 100-osobowądelegację harcerek śląskich na II Ogólno-polski Zlot Harcerek w Rybienku k. Wy-szkowa. Organizowała kursy i obozy dladrużynowych i zastępowych. Podjęła pra-cę w komitecie redakcyjnym ukazującegosię w Katowicach czasopisma harcerskie-go „Na tropie”. Od 1928 r. aż do wybuchuwojny była członkinią Naczelnej RadyHarcerskiej (NRH). W 1929 r. prowadziłakursy instruktorek i drużynowych na Bu-czu oraz wycieczkę instruktorek na Jam-boree w Anglii na zaproszenie skautekangielskich. W lecie 1930 r. zorganizo-wała w Jęzorze k. Katowic zlot chorągwiz okazji 10-lecia harcerstwa na Śląsku,była także komendantką obozu na Ogól-nopolskim Zlocie Żeńskiej StarszyznyHarcerskiej w Kiełpinach.

1 II 1931 r. została wybrana na Naczel-niczkę Harcerek. W roku następnym zosta-ła przeniesiona do Min. WRiOP na stano-wisko referendarza, a od 1933 r. pracowałajako nauczycielka w Państw. ŻeńskimGimnazjum i Liceum Handlowym w War-szawie. W l. 1931–1937 była wybierana

corocznie na Naczelniczkę Harcerek. Po-dobnie jak w czasie kierowania ChorągwiąŚląską i na tej funkcji wykazała wielkąenergię i wybitne umiejętności organiza-cyjne; stosunkowo długi okres kierowaniaprzez nią Organizacją Harcerek charak-teryzuje się znacznym rozwojem ilościo-wym (liczba harcerek wzrosła w tym czasieponad 2,5-krotnie), a także organizacyj-nym, programowym i metodycznym; dzia-łalność harcerek objęła nowe tereny i nowedziedziny pracy. Organizowano liczne obo-zy specjalistyczne – żeglarskie, narciar-skie, szybowcowe. Rozwinął się ruch star-szych dziewcząt – wędrowniczek, w czymmiała również swój udział Wierzbiańska,będąca równocześnie przewodniczącą ko-misji wędrowniczek i starszych harcerekGłównej Kwatery Harcerek (GKH). W Ju-bileuszowym Zlocie Harcerstwa Polskie-go w Spale wzięło udział ok. 8 000 harce-rek, prezentujących dobre wyszkolenietechniczne i wyrobienie ideowe. Wierz-biańska pełniła w Spale funkcję zastępczy-ni komendantki Zlotu Harcerek. Za jej ka-dencji powstała Szkoła Instruktorska Har-cerstwa Żeńskiego na Buczu oraz pismoharcerek „Skrzydła”, w którym sama publi-kowała. Obie te inicjatywy wpłynęły znaczą-co na rozwój organizacji harcerek w latachtrzydziestych. Wierzbiańska reprezentowałaharcerstwo w Unii Polskich ZwiązkówObrońców Ojczyzny. W 1932 r. podejmowa-ła podczas światowej konferencji instruk-torek skautowych, odbywającej się na Bu-czu, Naczelną Skautkę Świata lady OlaveBaden-Powell, a w 1933 r. kierowała grupąharcerek uczestniczących w wycieczce naJamboree w Gödöllö. Uczestniczyła takżew światowych konferencjach w Szwajcarii(1934) i Szwecji (1936) oraz w międzyn. obo-zie starszych skautek we Francji (1937).

Po przekazaniu funkcji naczelniczkibyła członkinią GKH i kierowniczką jejWydz. Międzyn. W 1939 r. po ukończeniukursu pedagogicznego otrzymała dyplomnauczyciela szkół średnich w zakresie eko-nomii i prawoznawstwa. W czasie oblężenia

WIERZBIAŃSKA JADWIGA

228

Warszawy we wrześniu 1939 r. pracowaław Komendzie Pogotowia Harcerek, współ-pracując bezpośrednio z Józefiną Łapińską,komendantką Pogotowia. Od kwietnia dowrześnia 1940 r. w ramach Pogotowia Har-cerek prowadziła dom dziecka PCK dla 70dzieci-ofiar wojny w Nowinkach k. War-szawy. W roku 1940/1941 pracowała jakodyrektorka w Liceum Handlowym J. Po-pielewskiej i J. Roszkowskiej, prowadzącrównocześnie już od 1939 r. tajne nauczaniezakończone maturą. W warszawskim miesz-kaniu Wierzbiańskich znajdował się składtajnych druków, ukrywali się uciekinierzy,Żydzi i konspiratorzy, w tym m.in. płkEdward Pfeiffer pseud. Radwan. W 1942 r.przeniosła się do Krakowa, gdzie miesz-kał jej sędziwy ojciec. W tym czasie kiero-wała tajnym zastępem drużynowych orazpracowała w krakowskim „Patronacie”,wykonywała także inne zadania zlecanejej przez ruch oporu. W l. 1944–1945mieszkała w Zakopanem, gdzie prowadzi-ła tajne nauczanie w Liceum Handlowym,a od lutego 1945 r. pracowała w tej szkole.We wrześniu 1945 r. podjęła pracę nauczy-cielską w Państw. Żeńskim GimnazjumKupieckim, później Technikum Finanso-wym w Krakowie, przekształconym następ-nie w Liceum Ekonomiczne nr 1, gdzie uczy-ła aż do przejścia na emeryturę w 1972 r.Okresowo, w latach pięćdziesiątych, kie-dy nie ominęły jej przykrości z racji przed-wojennej pracy w administracji państwo-wej i harcerstwie, pracowała w TechnikumStatystycznym i Ośrodku Metodycznymw Krakowie. W l. 1945–1949 była członki-nią Komisji Statutowej i Prawa NRH. Od1954 r. należała do niezależnej drużyny daw-nych instruktorek „Kuźnia”, a potem byłajej drużynową do 1979 r. W 1956 r. współ-działała przy reaktywowaniu harcerstwa naterenie Krakowa, a następnie w l. 1956–1958była instruktorką Komendy KrakowskiejChorągwi Harcerstwa i doradcą NRH.Uczestniczyła jako instruktorka w kur-sach i była członkiem komisji stopni in-struktorskich. W latach siedemdziesiątych

brała udział w opracowywaniu historii har-cerstwa żeńskiego, m.in. wchodziła w składdziałającego przy Zakładzie Historii Polskiw II wojnie światowej Inst. Historii PANzespołu redakcyjnego opracowania Har-cerki 1939–1945 (W. 1983). Napisała tak-że gawędę-wspomnienie poświęconą pamię-ci hm. Aleksandra Kamińskiego (W. 1984).

Od 1973 r. – po skomplikowanym złama-niu nogi – poważnie chorowała. W 1979 r.po śmierci ojca, męża i siostry przeniosła siędo córki mieszkającej w Falenicy pod War-szawą. Zmarła 20 IV 1983 r. i została pocho-wana na tamtejszym cmentarzu w obecno-ści licznych przyjaciół, dawnych i obecnychharcerek i harcerzy oraz przedstawicieliwładz ZHP.

Za pracę na rzecz ZHP została odzna-czona Srebrnym Krzyżem Zasługi (1931).

W 1931 r. zawarła w Krakowie związekmałżeński z Marianem Wierzbiańskim(zob). Miała syna Krzysztofa (ur. 1938, et-nografa, reżysera filmowego, zam. w War-szawie) i córkę Teresę (ur. 1941, artystęgrafika, zamężną Janota, zam. w Warsza-wie Falenicy).

– Błażejewski Bibliografia 1911–1960; tenżePostaci z dziejów, W. 1984, s. 53–54; Jarzem-bowski, Kuprianowicz Materiały, „Harc.” 1997,nr 3, s. 50; Kaczmarczyk D. Laszczka Konstanty,w: PSB, t. 16, z. 4, Wr. 1971, s. 555–558 [dotyczyojca Wierzbiańskiej]; Materiały do HSB, „Harc.”1995 nr 9, s. 154–155; – Błażejewski Z dziejów;Dydyńska-Paszkowska H., Kamińska J. Wiel-ka Naczelniczka Jadwiga Laszczka-Wierzbiań-ska, „Tyg. Pow.” 1983, nr 40, s. 2; Fersten A.Dzidzia, „Motywy” 1983, nr 32, s. 9; Gaweł T.,Skiba J. Pamiętna data, 15 XI 1939–15 XI 1944,Kr. 1994, s. 20; Harcerki 1911–1939; Harcerki1939–1945; Leonhard Kalendarium; MileskaM. I. Materiały do historii krakowskiego har-cerstwa żeńskiego w l. 1911–1939, 2 t., Kr.2003–2004; Węglarz E. Jadwiga Wierzbiańska,harcmistrzyni, komendantka Śląskiej Chorą-gwi Harcerek w l. 1927–1931, w: Z dziejówharcerstwa śląskiego, red. W. Janota, Kat. 1985,s. 261–263; – Marszałek L. Wspomnienie o druh-nie śp. Jadwidze Wierzbiańskiej, „Harcerski In-formator Historyczny” 1983, nr 2, s. 17–20; Ryb-

WIERZBIAŃSKA JADWIGA

229

ski B. Wspomnienia z pracy w Krakowskiej Ko-mendzie Chorągwi w l. 1956–1959, w: Komen-danci Chorągwi Krakowskiej ZHP z l. 1956–1996o swojej pracy, red. J. Wojtycza, K. Wojtycza,Kr. 1999, s. 11–13; – O nowe oblicze harcerstwa,„Dziennik Polski” 1956, nr 274 z 16 listopada,s. 3; Śp. dhna Jadwiga z Laszczków Wierzbiań-ska [nekrolog], „Skaut” [L.] 1984/85, nr 34/35,s. 47; – AAN: zesp. ZHP, t. 803, Koresponden-cja Zarządu Oddziału ZHP w Krakowie; – dok.w posiadaniu autora: Rozkaz L. 4/58/59 Krakow-skiej Komendy Chorągwi Harcerstwa z 1 III 1959;Życiorys harcerski Jadwigi z Laszczków Wierz-biańskiej, mps; – dok. w posiadaniu córki:Życiorys własnoręczny; – inf. z grobowca ro-dzinnego Laszczków na cmentarzu Rakowic-kim w Krakowie oraz inf. córki Teresy Janotyi bratanka Andrzeja Laszczki.

Janusz Wojtycza

WIERZBIAŃSKI Marian (1902–1971),prawnik, harcmistrz, wiceprzewodniczą-cy ZHP (1936), komendant KrakowskiejChorągwi Harcerstwa (1956–1957).

Urodził się 8 IV 1902 r. w Olejowie naPodolu w rodzinie Aleksandra Władysła-wa (zm. 1925, pracownika zarządu kolei)i Filipiny z Onoferów (1872–1948). Miałtrzech młodszych braci: Kazimierza (1904––1988, dziennikarza, pracownika Min.Spraw Zagranicznych, po wojnie redaktoraRadia Wolna Europa), Adama (1911–1949,prawnika) i Bolesława (1915–2003, dzien-nikarza, pracownika Min. Spraw Zagra-nicznych, ministra informacji rządu emi-gracyjnego, wydawcę „Nowego Dziennika”w Nowym Jorku, w 1999 r. odznaczonegoOrderem Orła Białego). W czasie I wojnyświatowej rodzice przenieśli się w okoliceJarosławia, w którym Wierzbiański ukoń-czył gimnazjum. Wstąpił wówczas do Dru-żyny Skautowej im. Ks. Józefa Poniatow-skiego. W czasie wojny polsko-sowieckiejbył ochotnikiem (w stopniu bombardiera)w pułku ochotniczym i 5. pułku artyleriiprzeciwpancernej. Rozpoczął studia we Lwo-wie, po czym przeniósł się do Krakowa, gdziestudiował prawo. W tym czasie stracił ojca,

w wyniku czego rodzina znalazła się w trud-nej sytuacji finansowej. W związku z tymukończył studium wych. fiz. i pracowałjako nauczyciel, równocześnie nadal stu-diując prawo.

Od października 1917 r. był drużyno-wym w Brzozowie, a w l. 1921–1922 – huf-cowym harcerzy w Krakowie, należał rów-nież do drużyny starszoharcerskiej „Wa-tra”. W tym czasie wydał jako współautorkilka broszur informacyjno-propagando-wych dotyczących działalności harcerskiej.W l. 1924–1929 studiował na Wydz. Pra-wa UJ. W l. 1924–1927 był członkiem Za-rządu Oddziału ZHP w Krakowie, pełniącw nim funkcje referenta starszego harcer-stwa, zastępcy sekretarza oraz sekretarza.W 1927 r. wspólnie ze Zbigniewem Tryl-skim zainicjował powołanie ośrodka har-cerskiego na Buczu. Pod koniec lat dwu-dziestych przeniósł się na Śląsk. Od 1928 r.kierował redakcją ukazującego się w Kato-wicach czasopisma „Na tropie”, które w la-tach trzydziestych było najpopularniej-szym periodykiem harcerskim. Pod jegoredakcją ukazała się broszura Jamboree1929 (Kat. 1929), dotycząca międzyn. zlotuskautowego w Anglii. We wrześniu 1930 r.został Naczelnym Inspektorem Harcer-stwa w Min. WRiOP, w związku z czym za-mieszkał w Warszawie. Od 1932 r. wcho-dził w skład redakcji „Harcmistrza” – or-ganu Głównej Kwatery Harcerzy (GKH).1 lutego 1933 r. otrzymał stopień harcmi-strza. Na Jubileuszowym Zlocie Harcer-stwa Polskiego w Spale w 1935 r. pełniłfunkcję kierownika wydz. komunikacyjne-go kwatermistrzostwa. Od grudnia tegożroku był przewodniczącym Komisji Progra-mowej i Osobowej GKH. W l. 1936–1939 byłczłonkiem Naczelnej Rady Harcerskiej i Na-czelnictwa ZHP, a w r. 1936 również wice-przewodniczącym ZHP. W l. 1936–1939był redaktorem naczelnym „Harcerstwa”(organu Naczelnictwa ZHP). W 1937 r.pełnił obowiązki kierownika Wydz. Zarzą-dów Okręgów i Kół Przyjaciół HarcerstwaNaczelnictwa ZHP. W tymże roku współ-

WIERZBIAŃSKA JADWIGA – WIERZBIAŃSKI MARIAN

230

kierował trzymiesięczną II Wyprawą In-struktorską do USA, której uczestnicywzięli udział w narodowym zlocie skauto-wym. W 1939 r. był członkiem Komisji Po-gotowia Harcerzy. 15 XI 1939 r. uczestniczyłw naradzie instruktorów harcerskich, naktórej zapadła decyzja o powołaniu harcer-skich struktur konspiracyjnych na tere-nie Krakowa. Pierwsze lata okupacji spę-dził w Warszawie; w warszawskim miesz-kaniu Wierzbiańskich znajdował się składtajnych druków, ukrywali się uciekinierzy,Żydzi i konspiratorzy. W 1942 r. razem z żonąprzeniósł się do Krakowa i włączył się tuw działalność harcerską i konspiracyjną. Podkoniec okupacji przebywał w Zakopanem,gdzie razem z żoną brał udział w tajnym na-uczaniu. Po wojnie był przez osiem mie-sięcy więziony i przesłuchiwany przezUrząd Bezpieczeństwa w Krakowie. Póź-niej długo nie mógł znaleźć pracy. Wresz-cie znalazł zatrudnienie w NauczycielskiejSpółdzielni „Urania”, gdzie pracował w dzia-le pomocy dydaktycznych. Późną jesienią1956 r. swoją zdecydowaną i konsekwentnąpostawą doprowadził do odrodzenia harcer-stwa na terenie Krakowa, co miało miejscejeszcze przed Zjazdem Łódzkim, który re-aktywował ZHP. 5 XII 1956 r. został wybra-ny na komendanta Krakowskiej ChorągwiHarcerstwa. Wziął udział w Krajowym Zjeź-dzie Działaczy Harcerskich w Łodzi; w swo-jej wypowiedzi podkreślił wolę reaktywowa-nia harcerstwa, również za cenę kompro-misu, przedstawił założenia programowei zadania organizacyjne. Funkcję komen-danta chorągwi pełnił do czerwca 1957 r.W tym czasie wraz z zespołem komendychorągwi zorganizował na nowo harcerstwokrakowskie i wcielił w życie kilka wła-snych oryginalnych projektów, m.in. zaini-cjował powstanie ruchu drużyn wiejskichprzez powołanie stałej szkoły zastępowychw Cichawie i organizację kursów drużyno-wych.

Więzienie podkopało jego zdrowie, czegoskutkiem był też wylew, po którym w 1961 r.przeszedł na rentę inwalidzką.

Zmarł 16 XII 1971 r. Został pochowany21 grudnia w Krakowie na cmentarzu Sal-watorskim.

W 1931 r. zawarł w Krakowie związekmałżeński z Jadwigą Laszczką (zob. Wierz-biańska z Laszczków Jadwiga). Miał synaKrzysztofa (ur. 1938, etnografa, reżyserafilmowego, zam. w Warszawie) i córkę Te-resę (ur. 1941, artystę grafika, zamężną Ja-nota, zam. w Warszawie-Falenicy).

– Błażejewski Bibliografia 1911–1960; Mate-riały do HSB, „Harc.” 1995, nr 9, s. 155; – Bła-żejewski Z dziejów; Bogdańska B., Piecuch A.Z kroniki 50-lecia harcerstwa, w: Sześć wiekówBrzozowa. Księga pamiątkowa, Kr. 1959, s. 185;Gaweł T. Marian Wierzbiański, „HR” 1986, nr 9,s. 31–33; tenże Pełnili służbę, s. 131–134; ten-że Pokłon tym, którzy tworzyli, s. 231–232; ten-że, Skiba J. Pamiętna data, 15 XI 1939–15 XI1944, Kr. 1994, s. 20; Leonhard Kalendarium;– Jubileuszowy Zlot Harcerstwa Polskiego, Spa-ła 11–25 lipca 1935 r. Przewodnik po Zlocie.Dzienniczek uczestnika, W. 1935, s. 20; RybskiB. Wspomnienia z pracy w Krakowskiej Komen-dzie Chorągwi w l. 1956–1959, w: Komendan-ci Chorągwi Krakowskiej ZHP z l. 1956–1996o swojej pracy, red. J. Wojtycza, K. Wojtycza, Kr.1999, s. 10–35; Spraw. Oddziału ZHP w Krako-wie za r. 1925, Kr. 1926, s. 3; Spraw. NaczelnejRady Harcerskiej 1937, W. [1938], s. 5, 13–14;Wierzbiański M. [wypowiedź], w: Krajowy ZjazdDziałaczy Harcerskich w Łodzi. Uchwały, refe-rat, głosy w dyskusji, W. 1957, s. 46–48; – [nekro-log], „Dziennik Polski” 1971, nr 301 z 19/20 grud-nia, s. 7; – klepsydra w posiadaniu autora; –inf. córki Teresy Janoty.

Janusz Wojtycza

WIERZEJEWSKI Jan, pseud. Mleko,(1884–1937), drukarz, organizator skau-tingu w Bydgoszczy (1917), NaczelnikHarcerskich Drużyn Wielkopolskich (1919––1920).

Urodził się 4 XII 1884 r. w Poznaniuw rodzinie Franciszka (1848–1921, bedna-rza) i Michaliny z Majewskich (1852–1928). Miał brata Wincentego (zob.) orazsiostrę Marię (1889–1952, nauczycielkę,

WIERZBIAŃSKI MARIAN – WIERZEJEWSKI JAN

231

działaczkę niepodległościową i społecznąna Kaszubach). Po ukończeniu szkoły po-wszechnej kształcił się w zawodzie druka-rza w firmie Marcina Bidermana w Pozna-niu. W l. 1902–1905 był członkiem tajnychkół narodowo-oświatowych młodzieży rze-mieślniczej w Poznaniu, a w 1903 r. zostałjednym ze współzałożycieli Tow. Samo-kształceniowego „Iskra”. Równocześniewspółpracował z niezależnym pismem„Głos Młodzieży” w Poznaniu.

W l. 1906–1908 przebywał w Krakowie,gdzie pracował jako drukarz w drukarniWładysława Ludwika Anczyca, działał w taj-nym Narodowym Związku Robotniczymi był jego delegatem na Małopolskę Za-chodnią. Działał w Związku Młodzieży Pol-skiej („Zet”), a później w organizacji„Przyszłość” („Pet”), działającej pod au-spicjami „Zetu”. Był łącznikiem tych or-ganizacji w trzech zaborach, występującpod pseud. Mleko. W 1907 r. razem z Łuka-szem Kruczkowskim (ojcem pisarza LeonaKruczkowskiego) założył w Krakowie Czy-telnię Robotniczą im. Jana Kilińskiego,związaną integralnie z Tow. Szkół Ludo-wych. Jednocześnie studiował na WolnejWszechnicy UJ. Pod wpływem prof. Win-centego Lutosławskiego został czynnymczłonkiem towarzystwa „Eleusis”, brałudział w dwóch tzw. Sejmach Filareckich:w 1910 r. w Kosowie i w 1912 r. w Żółkowie.W 1910 r. uczestniczył w przygotowa-niach do Zlotu Grunwaldzkiego w Krako-wie w 500. rocznicę zwycięstwa nad Krzy-żakami.

W l. 1908–1910 pracował w drukarniKarola Miarki w Mikołowie na GórnymŚląsku. Współorganizował Tow. Śpiewa-cze, działał w organizacjach oświatowychoraz zorganizował Tow. Czytelni Ludo-wych. W l. 1910–1914 r. przebywał w Nad-renii-Westfalii, pracując w drukarni pisma„Wiarus Polski” i działając w tamtejszymzwiązku drukarzy. W 1913 r. w Bochumuzyskał dyplom mistrzowski w zawodziedrukarza. Organizował tajne kursy oświa-towe dla górników polskich w Bochum,

Wanne, Herne i Gelsenkirchen. Współpra-cował z grupą elsów zrzeszonych w tajnejorganizacji „Wyzwolenie” w Bottrop.

W 1914 r. został zmobilizowany do ar-mii pruskiej, symulował chorobę i w 1916 r.zwolniono go z wojska. Przybył do Pozna-nia, a następnie w porozumieniu z bratemWincentym, komendantem Polskiej Orga-nizacji Wojskowej Zaboru Pruskiego (POWZP), udał się do Bydgoszczy, gdzie podjąłpracę jako linotypista-drukarz w „Dzien-niku Bydgoskim”, wydawanym przez orę-downików polskości, Jana i WincentynęTesków oraz sprowadził z Westfalii żonęwraz synem Edmundem.

W sierpniu 1917 r. założył w BydgoszczyI Drużynę Skautów im. Stanisława Staszi-ca i szkolił jej członków do walki z zaborcą.Wiosną 1918 r. zestawił matrycę odezwyzawierającej protest przeciw oddaniuChełmszczyzny Ukrainie (traktat brzeski)pt. Czwarty rozbiór Polski, drukowanej i roz-powszechnianej przez POW i skautów. Byłczłonkiem POW ZP i uczestniczył w po-wstaniu wielkopolskim 1918/1919 jako czło-nek wydz. wywiadowczo-wykonawczego.

Po uzyskaniu przez Polskę niepodległo-ści pracował w Poznaniu w „DziennikuPrawda” (1920–1923), drukarni „GazetyRzeźnickiej” (1923–1927) i drukarni Spół-dzielni Wydawniczej Unii Związków Spół-dzielczych przy pl. Wolności 18 jako kierow-nik drukarni (1927–1937). Niestrudzeniedziałał społecznie. Był wybitnym działa-czem Polskiego Związku Graficznego,szkolił na kursach zawodowych drukarzy,w październiku 1928 r. jako przedstawi-ciel polskiej poligrafii uczestniczył w Mię-dzyn. Wystawie Prasy w Kolonii.

30 III 1919 r. na Zjeździe kierownikówmęskich i żeńskich drużyn harcerskich z Wiel-kopolski został wybrany do nowo utwo-rzonego Naczelnictwa Drużyn Wielkopol-skich, a 9 września tegoż roku na kolejnymZjeździe w Mosinie wybrano go na Naczel-nika Harcerskich Drużyn Wielkopolskich,którą to funkcję pełnił do 22 II 1920 r.W 1920 r. przeniósł się z rodziną do Po-

WIERZEJEWSKI JAN

232

znania. W 1933 r. założył w Kórniku Dru-żynę Harcerską im. Henryka Sienkiewi-cza. Od 1933 r. był członkiem Wydz. KółPrzyjaciół Harcerstwa w Oddziale Wielko-polskim ZHP, a w l. 1934–1936 kierowni-kiem referatu byłych harcerzy w tym wy-dziale. Przez szereg lat pełnił funkcjęprzewodniczącego Koła Przyjaciół Harcer-stwa przy 13. Poznańskiej Drużynie Harce-rzy im. Hetmana Jana Zamojskiego (tzw.poznańskiej „Czarnej Trzynastce”), zainicjo-wał i współorganizował w 1936 r. ruch Har-cerzy-Obywateli w Poznaniu. Brał czynnyudział w Zlocie 25-lecia Harcerstwa Wielko-polskiego (11 VII 1937 r. w Międzychodzie).Był pomysłodawcą budowy pomnika pole-głych harcerzy na Malcie w Poznaniu.

Zmarł 14 X 1937 r. i pochowany zostałw Poznaniu na cmentarzu parafialnymZmartwychwstańców na Dębcu przy ul. Sa-motnej. W ostatniej drodze towarzyszylimu przedstawiciele kilku pokoleń harce-rzy. W 1993 r. nieznani sprawcy rozbiliustawiony staraniem Kom. Hist. Hufca ZHPPoznań-Wilda pomnik nagrobny z wizerun-kiem krzyża harcerskiego. Po ekshumacjiprochy zostały złożone do grobu żony Pe-lagii na cmentarzu komunalnym Miłosto-wo. Mogiła znajduje się od strony ul. Gnieź-nieńskiej, pole piąte, rząd ósmy, grób nr 9,została ozdobiona wizerunkiem krzyżaharcerskiego.

Wierzejewski został odznaczony Meda-lem Niepodległości, pośmiertnie Wielko-polskim Krzyżem Powstańczym, dwukrot-nie harcerską Odznaką „Za Zasługę”(1921, 1936), Odznaką 25-lecia Harcer-stwa Wielkopolskiego oraz odznakami ho-norowymi za zasługi dla harcerstwa byd-goskiego.

Działalność niepodległościowa i harcer-ska Wierzejewskiego w Bydgoszczy zostałaupamiętniona przez nadanie jego nazwiskajednej z ulic oraz tablicami pamiątkowymiw kościele św. Trójcy i na domu, w którymmieszkał przy ul. Chwytowo 6, odsłonięty-mi i poświęconymi w ramach uroczystości70-lecia (1987) oraz 80-lecia (1997) har-

cerstwa bydgoskiego. W 1997 r. 121. Byd-goskiej Drużynie Harcerzy „Rotury” zo-stało nadane imię Jana Wierzejewskiego.

W 1911 r. Wierzejewski zawarł związekmałżeński z Pelagią Palińską (zm. 1944,córką działacza niepodległościowego, pisa-rza i dziennikarza Piotra Palińskiego),miał synów Edmunda (1915–2000, inży-niera, uczestnika kampanii wrześniowej,jeńca oflagu IID Gross Born, dyrektoratechnicznego „PaFaWag” i Zakładów Ce-gielskiego), Bogdana (ur. 1919, uczestni-ka kampanii wrześniowej, pracownikaNaczelnej Izby Kontroli, podharcmistrza)i Zbigniewa (ur. 1924, w czasie okupacjiprzebywającego w obozie pracy przymu-sowej, dyrektora wydz. w Urzędzie Wojew.w Poznaniu).

– Dyderski K. Mogiła – miejsce wiecznego spo-czynku Jana Wierzejewskiego 1884–1937, w:Harcerskie miejsca pamięci na Ziemi Wielkopol-skiej. Informator, zebr. i oprac. J. Derda, P. 1998,s. 51; – Jednodniówka Czarnej 13-tki, Poznań-skiej Drużyny Harcerzy im. hetm. J. Zamojskie-go wydana z okazji XX-lecia drużyny 1919–1939,P. 1939, s. 30; Nowak A. Skauci Poznańscy w Walceo Polskość i Niepodległości, P. 1994; SikorskiHarcerskie odznaki, s. 93, 100; – Rozkaz Na-czelnictwa ZHP L.14 z 3 VII 1921 r.; Spraw. Od-działu Wielkopolskiego ZHP za r. 1933, P. 1934;toż za r. 1934, P. 1935; toż za r. 1935, P. 1936,toż [okręgu] za r. 1936, P. 1937; – „BiuletynZarządu Okręgu i Okręgowego KierownictwaKół Przyjaciół Harcerstwa Okręgu Wielkopol-skiego” 1937, nr 3 (listopad); Kulpiński H. Pa-mięci założyciela, „Ilustrowany Kurier Polski”1987, nr 252 z 28 października, s. 4; – Arch. Kom.Hist. Chorągwi Wielkopolskiej, ; – dok. w po-siadaniu autora: Wierzejewski J. Krótki życio-rys [do wniosku o odznaczenie Medalem Nie-podległości], 1930, mps (kserokopia); – inf. synaBogdana Wierzejewskiego.

Marian Młodzikowski

WIERZEJEWSKI Wincenty, pseud.Józef, Jan Warecki, Skaut, Orsza, Poznań-ski (1889–1972), oficer WP, artysta malarz,

WIERZEJEWSKI JAN – WIERZEJEWSKI WINCENTY

233

współtwórca harcerstwa w Poznaniu, ko-mendant Poznańskiej Chorągwi Męskiej(1921–1923).

Urodził się 29 XI 1889 r. w Poznaniuw rodzinie Franciszka (1848–1921, bed-narza) i Michaliny z Majewskich (1852––1928). Miał siostrę Marię (nauczycielkę,działaczkę kulturalną na Kaszubach) i bra-ta Jana (zob.).

Wykazywał duże zdolności w zakresierysunku i malarstwa. W l. 1907–1908 uczęsz-czał do Szkoły Budowlanej w Poznaniu nakursy malarstwa dekoracyjnego, a w pierw-szym semestrze r. 1909/1910 studiowałmalarstwo i techniki zdobnicze jako wolnysłuchacz Akademii Sztuk Pięknych w Kra-kowie. Należał również do towarzystwa sa-mokształceniowego młodzieży pracującej„Iskra”, dzięki czemu uzyskał szerokąwiedzę i oczytanie. Gdy nadszedł wiek po-borowy, musiał w l. 1910–1912 odbyć służ-bę wojskową w armii zaborcy (uważał zacelowe opanowanie znajomości rzemiosławojskowego). Po odbyciu służby wrócił doPoznania.

W maju 1912 r. w czasopiśmie dla mło-dzieży „Filareta” ukazał się artykuł o lwow-skim skautingu; artykuł ten odczytano najednym z posiedzeń „Iskry”. To niewątpli-wie zdecydowało, że w kilka miesięcy póź-niej Cezary Jindra kupił w antykwariacierocznik lwowskiego „Skauta” i studiowałgo z kolegami, wśród których był Wierze-jewski. We wrześniu 1912 r. dzięki stara-niom Ksawerego Zakrzewskiego z poznań-skiego „Sokoła” odbył się w Poznaniu kursskautowy prowadzony przez TadeuszaStrumiłłę i Jerzego Grodyńskiego. Wkrót-ce potem (17 X 1912) z inicjatywy C. Jin-dry w mieszkaniu Henryka Śniegockiegoprzy ul. Półwiejskiej 11 (na ścianie tegodomu w 1982 r. umieszczono tablicę pa-miątkową) odbyło się zebranie organiza-cyjne, na którym sformowano pierwszykonspiracyjny zastęp skautowy, nazwany„Poznań”, a uczestniczący w zebraniu jegoczłonkowie: C. Jindra, W. Wierzejewski,Leonard Skowroński, Józef Wolski, H. Śnie-

gocki i Witold Gruszczyński złożyli przy-rzeczenie skautowe. Zastępowym zostałJindra, a Wierzejewski jego zastępcą. Jesz-cze w listopadzie powstała, złożona z dwóchzastępów, 1. Poznańska Drużyna Skautów„Piast”, nazwana tak na wniosek Wierze-jewskiego; jej drużynowym został Jindra.Drużyna rozwijała się, a szerszy rozgłoszdobyła w styczniu 1913 r., kiedy w Nie-golewie pod Bukiem przeprowadziła ra-zem z miejscową ludnością polską obcho-dy 50. rocznicy powstania styczniowego.W maju Wierzejewski zastąpił na funkcjidrużynowego Jindrę, który został aresz-towany i jako poddany austriacki wydalo-ny do Galicji. W ciągu tego roku ruchskautowy tak się rozwinął, że w grudniu1913 r. powstał hufiec skautowy „Piast”z Wierzejewskim jako hufcowym. Hufiec„Piast” składał się początkowo z trzechdrużyn, a dwa miesiące później dołączyłado nich czwarta; razem w hufcu było ok.160 skautów. Młodzież przyciągały doskautingu nie tylko specyficzne formydziałalności – ćwiczenia terenowe i spraw-nościowe, obozowanie, sygnalizacja, pod-chody, zloty, ale także atmosfera patriotycz-na na zbiórkach, uzewnętrzniana treściągawęd i pieśni.

Wierzejewski kierował najsilniejszymośrodkiem skautowym w zaborze pruskim.Był działaczem o dużym autorytecie, z do-brym przygotowaniem skautowym orazwojskowym wyniesionym z armii niemiec-kiej. Wykorzystywał dla celów organiza-cyjnych także swe zdolności plastyczne.Już od 1912 r. wydawano według jego pro-jektu pocztówki o motywach skautowychi sprzedając je, zdobywano fundusze dla or-ganizacji, a gdy wybuchła wojna, także nacele społeczne; w 1915 r. poznańscy skaucizebrali dla Warszawy 5 tys. marek niemiec-kich, sumę wówczas pokaźną. Wierzejewskizaprojektował także pierwsze sztandary dladrużyn i hufca oraz oznaki drużyn i stopni.Uważany za współtwórcę i pierwszego ko-mendanta poznańskiego skautingu, kiero-wał nim do wybuchu wojny. Wówczas, jak

WIERZEJEWSKI WINCENTY

234

większość jego podwładnych, musiał ru-szyć na front w szeregach armii pruskiej.Na froncie zachodnim został lekko rannyi w połowie stycznia 1915 r. przybył do Po-znania. Po urlopie nie wrócił już do puł-ku, lecz ukrywał się jako dezerter; w tejsytuacji funkcję hufcowego przejął po nimw styczniu 1915 r. H. Śniegocki. Wierze-jewski zmienił swój wygląd zewnętrzny,zapuścił brodę, nosił okulary, zmienił na-zwisko, a jako pseudonim przyjął imię Jó-zef. Ukrywał się w różnych miejscach,m.in. w Muzeum Archeologicznym, gdzietroskliwie zaopiekował się nim dr JózefKostrzewski. W ukryciu pracował dla skau-tingu i dla podjętej szerokiej akcji dezercji.Zorganizowano zespół zajmujący się pod-rabianiem dokumentów i ukrywaniemdezerterów, członków przyszłej organizacjiniepodległościowej. W oparciu o drużynyskautowe już wówczas powstawały, takżez udziałem Wierzejewskiego, grupy bojo-wo-niepodległościowe. W maju 1917 r.Wierzejewski razem z działaczem „Soko-ła” Franciszkiem Mosatyńskim podjął pró-bę przedostania się do Szwajcarii. Celembyło uniknięcie aresztowania i nawiązaniekontaktu z Komitetem Polskim. Wierze-jewski miał fałszywe dokumenty i pasz-port na nazwisko nieżyjącego już Bogda-na Szeffera; został złapany na granicyszwajcarskiej i aresztowany. Odtranspor-towano go do więzienia fortecznego w For-cie Grollmanna w Poznaniu i wkrótce ska-zano na więzienie w Szpandawie. Jednakwe wrześniu 1917 r. (zanim go tam odtran-sportowano), uciekł z więzienia i nawią-zał łączność z konspiratorami. W całej tejakcji pewną rolę odegrał Józef Ratajczaki inni skauci. Odtąd Wierzejewski znówukrywał się na strychu Muzeum Archeolo-gicznego, korzystając z pomocy J. Kostrzew-skiego.

Od tego czasu zajął się tworzeniem Pol-skiej Organizacji Wojskowej Zaboru Pru-skiego (POW ZP). Pomagali mu w tymdoświadczeni w pracy konspiracyjnejskauci i dezerterzy, jak Stanisław Saro-

szewski, H. Śniegocki, Józef Jęczkowiaki inni. Według Wierzejewskiego POW ZPpowstała na jesieni 1917 r.; tak podawałrównież J. Ratajczak, inni wskazywali na-tomiast datę 15 II 1918 r. Wstępowali doPOW ZP przede wszystkim starsi skau-ci i dezerterzy. Każdy członek składałprzysięgę. Główne działania POW ZP szływ dwóch kierunkach: dezorganizowaniaporządków niemieckich i mobilizowaniawłasnego społeczeństwa do czynu. W ra-mach dezorganizowania podrabiano nawielką skalę dowody osobiste, paszporty,zaświadczenia wojskowe, bilety, upoważ-nienia do odbioru kartek żywnościowychi odzieżowych. Natomiast agitacja wśródrodaków spotykała się z budzącą się na-dzieją na odzyskanie niepodległości. Or-ganizacja do końca I wojny światowej osią-gnęła stan stu kilkudziesięciu członków,powiększyła się też znacznie po jej zakoń-czeniu.

Wierzejewski miał silną pozycję w POWZP; dostrzeżono to także w Warszawie,z którą kontakty zostały nawiązane wiosną1918 r. Utrzymywał kontakty z Adamem Ko-cem, Stanisławem Rudnickim i ks. JanemMauersbergerem. Do Warszawy udawałsię kilkakrotnie. Poruczono mu wówczaszadanie wydobycia J. Piłsudskiego z Mag-deburga, co jednak nie doszło do skutku(Piłsudskiego Niemcy zwolnili w listopa-dzie 1918), ale fakt ten świadczył o doce-nianiu działaczy poznańskiej POW.

13 XI 1918 r. Wierzejewski brał udziałw „zamachu na ratusz”, co przyczyniło siędo spolszczenia Rady Żołniersko-Robotni-czej. Akcja ta, choć uwieńczona powodze-niem, nie przyniosła mu jednak wzmocnie-nia pozycji wśród wojskowych, do którychdzień wcześniej się przyłączył. Pozostałw cieniu takich przywódców, jak Mieczy-sław Paluch i Bohdan Hulewicz. Wówczascałą swoją energię skierował na szkoleniewojskowe i wywiadowcze w skautingu;skauci w tym czasie pełnili służbę gońcówna rzecz żołnierzy-Polaków, stacjonują-cych w koszarach poznańskich. Wierzejew-


235

skiemu też zawdzięczać należy, że w polskieręce przeszła stacja radiotelegraficzna naCytadeli, a dzięki Stanisławowi Jóźwiako-wi, pseud. Peowiak nie uległa ona znisz-czeniu. W czasie powstania Wierzejewskiwziął udział w walce o Poznań na czelekompanii skautowej i wraz z nią w bra-wurowym ataku zdobył 28 XII 1918 r. FortGrollmanna. Był zwolennikiem tworzeniaregularnego wojska i zorganizowaniekompanii skautowej było tego przykła-dem. Przekształciła się ona w 1. kompa-nię 1. Pułku Strzelców Wielkopolskich,których zaprzysiężono 26 I 1919 r. (pułkten 30 stycznia przeniósł się do Biedruska,po wojnie przemianowano go na 55. pp sta-cjonujący w Lesznie). Wierzejewski wrazz kompanią skautową tegoż pułku wziąłudział w walkach o Lwów i kresy wschod-nie. W 1920 r. na czele 1. kompanii brałudział w przejęciu Leszna.

W 1921 r. został powołany na funkcję ko-mendanta Chorągwi Poznańskiej, na któ-rym to stanowisku pozostawał do r. 1923;w tym czasie nastąpił znaczny i trwaływzrost liczebności chorągwi. W l. 1931–1933był kierownikiem Wydz. Przysp. Wojsk. Ko-mendy Chorągwi, a w l. 1932–1933 człon-kiem Zarządu Poznańskiego Oddziału ZHP.

Po wojnie został żołnierzem zawodowym.Służył w 55. pp w Lesznie, w l. 1924–1925ukończył 10-miesięczny kurs w Central-nej Wojskowej Szkole Gimnastyki i Sportuw Poznaniu, później był wykładowcą w Szko-le Podchorążych Rezerwy Piechoty w Śre-mie, a następnie przeszedł do pracy w Do-wództwie Okręgu Korpusu VII Poznań.W l. 1932–1935 w stopniu kapitana był za-stępcą komendanta Westerplatte. Służbai późniejsze jego odejście z Westerplattebyły związane z rolą pełnioną w II Oddzia-le tajnej POW i Organizacji Bojowej w Gdań-sku (były to działania na rzecz odzyskaniaGdańska). Pracował w Sztabie Dywersji,Samodzielnym Referacie BezpieczeństwaWojskowego i Referacie Informacji, two-rząc Społeczną Sieć Informacji i Sieć Dy-wersji Pozafrontowej „Okrzeja”. Sieć ta

składała się w dużej mierze z byłych po-wstańców wielkopolskich i instruktorówharcerskich. Utworzone grupy ukrywałybroń i materiały wybuchowe, które miałysłużyć jednostkom konspiracyjnym na wy-padek wybuchu wojny z Niemcami.

Od 1936 r. wspólnie ze swym bratem Ja-nem organizował ruch harcersko-obywatel-ski, kierując Ośrodkiem Harcerzy-Obywa-teli w Poznaniu; ruch ten miał na celu za-angażowanie byłych harcerzy do pracy nadodrodzeniem gospodarczym państwa. Ośro-dek Harcerzy-Obywateli w 1938 r. wydałserię pocztówek propagandowych, uchwaliłi opracował regulamin Ryngrafu Pamiątko-wego dla Harcerzy z Czasów Walk o Niepod-ległość w l. 1912–1920, ufundował tablicępamiątkową, którą wmurowano w ścianękamienicy, gdzie w harcówce mieściło siępierwsze Biuro Werbunkowe WP w 1918 r.oraz zorganizował obchody 20-lecia odzyska-nia niepodległości. Pomysłodawcą i projek-tantem ryngrafu oraz pocztówek był Wie-rzejewski, używający artystycznego pseud.Orsza. Uprawiał też malarstwo, znane sątakie jego obrazy jak „Syreny na Wester-platte”, „Dęby Rogalińskie” czy portretżony. Prowadził tradycyjne życie rodzin-ne, miał liczne grono przyjaciół, a wśródnich starych druhów skautowych i towa-rzyszy z lat powstań i wojny. Jeszcze przedwojną owdowiał.

Z powodu zbliżającej się wojny zostałw sierpniu 1939 r. zmobilizowany. Przy-dzielony do Sztabu Generalnego, wraz z nimopuścił kraj, udając się przez Węgry i Fran-cję do Wielkiej Brytanii. W 1940 r. w Szkocjipracował pod dowództwem gen. GustawaPaszkiewicza nad utworzeniem I Bryga-dy Strzelców. Został redaktorem czasopismatej brygady „Czata”, potem pracował w re-feracie oświatowym. Po zakończeniu wojnyw 1945 r. przeszedł na emeryturę w stop-niu pułkownika.Pozostał w Wielkiej Bry-tanii. Ostatnie lata spędził w Leeds, w hrab-stwie Yorkshire, gdzie zawarł nowy zwią-zek małżeński. Oddał się bez reszty pracyartystycznej: malował i rzeźbił. Rozgłos


236

przyniosły mu prace o tematyce sakralnejdla miejscowych kościołów; w tę dziedzi-nę sztuki włożył cały swój zapał i zdolno-ści. Z latami rozluźnił się jego kontakt li-stowny z dawnymi przyjaciółmi w kraju.

Zmarł 8 IX 1972 r. w Leeds. Jego sym-boliczny grób znajduje się w Poznaniu, nacmentarzu Miłostowskim. Przeszedł do hi-storii jako współtwórca skautingu poznań-skiego oraz twórca i komendant POW ZP,powstałej w oparciu o drużyny skautowe.

Był odznaczony Krzyżem SrebrnymOrderu Virtuti Militari, Krzyżem Niepod-ległości z Mieczami, Krzyżem Walecznych(czterokrotnie) oraz harcerską Odznaką„Wdzięczności” (1921). Pośmiertnie otrzy-mał Krzyż Powstania Wielkopolskiego.

W 1923 r. zawarł związek małżeńskiz Ireną Janowską (1895–1926, córką prze-mysłowca śląskiego), z którą miał dwiecórki: Danutę (1924–1943) i Stefanię(1925–1999, nauczycielkę rysunku i ma-larstwa). W Wielkiej Brytanii poślubił An-gielkę Mary Powell, z tego małżeństwa niemiał dzieci.

– Encyklopedia konspiracji wielkopolskiej 1939––1945, P. 1998, s. 630–631; Kawalerowie VirtutiMilitari 1792–1945, t. 2, 1914–1921, cz. 2, red.B. Polak, Koszalin 1993, s. 228–229, 292; Wiel-ka encyklopedia powszechna PWN, t. 9, W. 1967,s. 233 [hasło: Polska Organizacja Wojskowa];Lenkiewicz A. Kawalerowie Polski Niepodległej.Noty i szkice biograficzne od A do Z, Wr. 1989,s. 104–106; Wielkopolski słownik biograficzny,W.–P. 1983, s. 817; – Błażejewski Z dziejów [nas. 383–384 biogram]; Dąbrowski S. WincentyWierzejewski, harcerz, powstaniec, żołnierz, pra-ca magist. napisana pod kier. prof. dr hab. Z. Pi-larczyka, UAM, 2004; Derda J., Przychodzki M.Wincenty Wierzejewski, „Harc.” 1985, nr 10, s. 17––33; Dzieje Poznania w l. 1793–1945, red. J. To-polski, L. Trzeciakowski, W.–P. 1998, s. 427,770, 771, 801, 806, 1390; Flisowski Z. Wester-platte, W. 1974; Harcerstwo a narodziny i po-czątki II Rzeczypospolitej (1910–1921), 2 cz.,oprac. M. M. Drozdowski, W. 1998; Korczak J.Konspiratorzy, P. 1990; Lissowski M. Harcerstwopoznańskie w pierwszym dziesięcioleciu, P. 1924;Tajne struktury dywersji i wywiadu w Wielko-polsce w l. 1938–1939, „Kronika Wielkopolska”

1989, nr 1, s. 39–68; Wilkanowicz R. Bezimiennibohaterowie Powstania Wielkopolskiego, P. 1928;Wincenty Wierzejewski (1989–1972), pierwszyprzywódca poznańskiej konspiracji przedpow-staniowej, „Kronika Wielkopolska” 1978, nr 4,s. 98–112; – Tundak E. Ostatnia rozmowa z Win-centym Wierzejewskim, „Przegląd Zachodni” [L.]1973, nr 1/2; Szymański A. Wspomnienie o ppłk.Wincentym Wierzejewskim (1889–1972), „Dzien-nik Polski i Dziennik Żołnierza” [L.] 1970, z 17października; Wspomnienia harcmistrza Henry-ka Śniegockiego, [oprac.] T. Powidzki, P. 1971;–MH: Jarzembowski, Kuprianowicz Harcmi-strzynie i harcmistrze; – relacje rodziny.

Bogdan Wierzejewski

WOCALEWSKA Maria, pseud. MariaBystrzyńska (1885–1944), nauczycielka,harcmistrzyni Rzeczypospolitej, członkiniNaczelnej Komendy Skautowej PolskiejOrganizacji Skautowej (1915–1916),członkini Komendy Naczelnej ZHP (1916––1918), Naczelniczka Głównej KwateryŻeńskiej (1921–1923), wiceprzewodniczą-ca ZHP (1924–1926), członkini Naczelnic-twa ZHP (1939–1943).

Urodziła się 29 VI 1885 r. w Łodzi w ro-dzinie Tadeusza (pedagoga i autora elemen-tarza Strzecha rodzinna, jednego z pierw-szych opiekunów polskiego ruchu skauto-wego) i Anny z Zakrzewskich. Miała trzymłodsze siostry: Zofię (1894–1934, harc-mistrzynię, Naczelniczkę Głównej Kwate-ry Żeńskiej – 1923), Jadwigę (1895–1944,zamężną Szletyńską, harcmistrzynię, ko-mendantkę Pogotowia Harcerek – 1920,komendantkę Łódzkiej Chorągwi Żeńskiej,1921–1922) i Annę (również instruktorkęharcerską) oraz brata Jana (zm. tragicz-nie w wieku 17 lat, dużynowego w Łodzi).

Po ukończeniu w Łodzi gimnazjum ro-syjskiego wyjechała do Krakowa, aby kon-tynuować naukę w warunkach narodowejautonomii. Zdała z wynikiem celującymegzamin końcowy na kursach A. Baraniec-kiego w zakresie literatury polskiej i hi-storii, po czym podjęła studia polonistycz-

WIERZEJEWSKI WINCENTY – WOCALEWSKA MARIA

237

ne, a potem przyrodnicze na UJ. Wstąpiłado polskiej Macierzy Szkolnej i brałaudział w niedzielnych wyjazdach z odczy-tami do podkrakowskich wsi.

Po powrocie do Łodzi uczyła w prywat-nych żeńskich szkołach średnich HelenyMiklaszewskiej, Julii Zbijewskiej i CecyliiWaszczyńskiej. Odznaczała się wyjątkowy-mi predyspozycjami pedagogicznymi, po-święcała swoim uczennicom wiele czasutakże poza szkołą, interesowała się ichpracą konspiracyjną i udzielała im pomo-cy. Stanęła na czele miejscowego koła Na-rodowej Młodzieży Niepodległościowejoraz zaangażowała się w tajne nauczaniew zawiązanych w Łodzi na przełomie 1910/1911 r. kółkach samokształceniowych; ra-zem z siostrą Zofią przyczyniła się do zorga-nizowania jednego z nich. Tą drogą w łódz-kim środowisku szkolnym zaczęły w 1911 r.upowszechniać się również idee skautin-gu, bowiem kółka samokształceniowe daływ l. 1912–1913 początek pierwszym żeńskimzastępom skautowym. Praca wojskowo-skautowa, prowadzona wspólnie z utworzo-nym równolegle oddziałem męskim dopro-wadziła do powstania I Łódzkiej DrużynyŻeńskiej im. Emilii Plater, do której wstą-piły najpierw Zofia i Jadwiga Wocalewskie,a w październiku 1913 r. Maria – jako przy-boczna. W domu Wocalewskich w Łodzi(przy ul. Konstantynowskiej – obecnie Le-gionów 51) odbywały się zebrania „radytrzech” – nieformalnego gremium kierow-niczego łódzkich skautek, do którego na-leżała Maria. Wstąpiła również do pierw-szego Koła Pań, założonego na początkuroku szkolnego 1913/1914, które zapew-niało drużynie opiekę i pomoc ze stronydorosłych. Stało się ono pierwowzorempóźniejszych Kół Przyjaciół Harcerstwa.Latem 1914 r. uczestniczyła w uruchomie-niu pierwszego kursu skautowego w Łodzi,który jednak został przerwany wskutekwybuchu wojny.

Po zajęciu miasta przez wojska niemiec-kie i wyjeździe drużynowej Zofii Golden-berg Wocalewska objęła kierownictwo

łódzkich skautek, a jej przyboczną zosta-ła siostra Jadwiga. Razem z siostramiZofią i Jadwigą pracowała w szpitalu dlarannych, kiedy w listopadzie 1914 r. Łódźznalazła się w centrum szczególnie zacie-kłych działań wojennych. Po przyłączeniusię łódzkiego Związku Skautek Polskichdo Polskiej Organizacji Skautowej (POS)– związanej ideowo z J. Piłsudskim i Legio-nami Polskimi – i utworzeniu żeńskiegoOkręgu VI POS (Łódź) została jego ko-mendantką, a w skład Komendy Okręgo-wej weszła także jej siostra Jadwiga. La-tem tegoż roku poprowadziła pierwszążeńską łódzką kolonię skautową w RudziePabianickiej, skąd bezpośrednio udała sięna Walny Zjazd POS w Piotrkowie, którywybrał ją na członka Komendy NaczelnejPOS (pod pseud. Maria Bystrzyńska).Funkcję tę utrzymała również po zjedno-czeniu organizacji skautowych w tzw. Kon-gresówce w ZHP (1–2 XI 1916) i przemia-nowaniu Okręgu VI POS w Okręg VIB(żeński) ZHP. W kwietniu 1917 r. wzięłaudział w zjeździe kierowników pracy har-cerskiej w Warszawie, na którym wygłosi-ła referat O pracy harcerskiej w zastępie(streszczenie wydrukował „Harcmistrz”1917, nr 2).

Kiedy w maju 1918 r. pierwsze polskieMin. WRiOP przy Radzie Regencyjnej, kie-rowane przez sprzyjającego idei harcer-skiej prof. Antoniego Ponikowskiego,utworzyło Naczelny Inspektorat Harcer-ski – jako władzę zwierzchnią nad ZHP naobszarze byłej Kongresówki, chroniąc gow ten sposób przed represjami niemiec-kich władz okupacyjnych – Wocalewskazostała Naczelną Inspektorką Harcerstwa(żeńskiego); Naczelnym Inspektorem Har-cerstwa (męskiego) mianowano wówczasTadeusza Strumiłłę. Pracę w Min. WRiOPjako inspektorka (inspektorka naczelna)ds. harcerskich, w randze radcy w Zarzą-dzie Centralnym, kontynuowała nieprze-rwanie w wolnej już Polsce aż do 1939 r.(formalnie do 9 X 1939), zyskując ogrom-ny prestiż i niemałe wpływy. W związku

WOCALEWSKA MARIA

238

z podjęciem pracy w Min. WRiOP przenio-sła się z Łodzi do Warszawy, gdzie zamiesz-kała na Starym Mieście przy ul Podwale 3.

W lipcu 1918 r. była komendantką gru-py żeńskiej na pierwszym ogólnopolskimkursie instruktorskim w Staszowie k. San-domierza, zorganizowanym z inicjatywyNaczelnego Inspektoratu dla starszyznyharcerskiej (przede wszystkim drużyno-wych) – nauczycieli, studentów i uczniówwyższych klas szkół średnich. Kierowałaobradami poprzedzającej kurs konferen-cji programowej.

Na Zjeździe Zjednoczeniowym w Lubli-nie (1–2 XI 1918), na którym powołano dożycia ogólnokrajowy ZHP, została wybra-na do Naczelnej Rady Harcerskiej (NRH)jako przedstawicielka ośrodka warszawskie-go. W lutym następnego roku na I Zjeź-dzie NRH powołano ją do trzyosobowegoWydz. Wykonawczego NRH, a po jego prze-kształceniu w Naczelnictwo ZHP (na II Zjeź-dzie NRH w Zwierzyńcu 10–11 VII 1919)wybrana została w jego skład na funkcjękierownika pracy żeńskiej. Zaraz po zjeź-dzie prowadziła w Zwierzyńcu 100-osobo-wy żeński kurs instruktorski. W kwietniu1919 r. po odbiciu Wilna przez oddziały WPudała się tam wraz z T. Strumiłłą w celuzorganizowania Inspektoratu OkręgowegoWileńskiego ZHP. Po rozdzieleniu (na mocyStatutu ZHP z 1920) wspólnej GłównejKwatery na dwie odrębne: męską i żeńską,z dniem 27 III 1920 r. objęła funkcję Na-czelniczki Głównej Kwatery Żeńskiej(GKŻ), którą pełniła do 7 VI 1923 r., prze-kazując ją na okres następnych kilku mie-sięcy swojej siostrze Zofii.

W czasie wojny polsko-bolszewickiejw 1920 r. pracowała w punkcie PogotowiaWojennego Harcerek w Alejach Ujazdow-skich 37, pomagając kierowniczce Pogoto-wia Józefinie Łapińskiej (10 VII 1920Wydz. Pogotowia Wojennego GKŻ objęłasiostra Marii – Jadwiga). W grudniu 1920 r.razem z siostrami Jadwigą i Zofią znala-zła się na pierwszej liście nominacyjnejpodharcmistrzyń. Była członkinią GKŻ

(później: Głównej Kwatery Harcerek –GKH) do r. 1939, z przerwą w l. 1923–1926,kiedy pełniła funkcję wiceprzewodniczącejZHP. Kierowała Wydz. Wizytacyjnym GKŻ(1923–1924), wchodziła w skład żeńskiejKomisji Próby Instruktorskiej, a w 1924 r.przed I Zlotem Narodowym Harcerek w Świ-drze kierowała referatem zlotowym GKŻ;została ponadto wybrana do komisji zasadideologii obywatelskiej i komisji statuto-wo-regulaminowej NRH. Do 1936 r. brałaudział w pracach Wydz. ProgramowegoGKH, w l. 1931–1932 kierowała Wydz.Osobowym, a od 1935 do 1936 r. była za-stępczynią kierowniczki Wydz. Kształce-nia Starszyzny GKH.

Jako Naczelna Inspektorka Harcerstwaw Min. WRiOP, a także członek naczelnychwładz ZHP za najważniejsze zadanie uzna-wała kształcenie kadry instruktorskiejZwiązku oraz przygotowanie nauczycielekdo roli drużynowych bądź opiekunek dru-żyn i członków współdziałających ZHP. Kie-rowała kursami: tuż przed najazdem bolsze-wickim, w lipcu 1920 r. w Łącku; w 1921 r.w Uniejowie i Kozińcu. W następnych la-tach ogólne kursy harcerskie dla nauczy-cielek, organizowane z polecenia Inspek-toratu Harcerskiego i zawsze przez niąkierowane, odbywały się regularnie latemkażdego roku w kilku punktach Polski, a od1930 r. na stałe w Runowie Kraińskim oraz(od 1932) w Szkole Instruktorskiej naBuczu. Właśnie na Buczu dzięki jej stara-niom powstała pierwsza na Śląsku szkołarolnicza dla dziewcząt. Duży wkład wnio-sła, wspólnie z Jadwigą Falkowską, w kon-solidację i tworzenie pierwszych środowiskstarszego harcerstwa, grupującego doro-słych, głównie studentów (pisała o tym w ar-tykule Starsze harcerstwo, „Skrzydła”1930, nr 11/12). W okresie prac nad no-wym statutem ZHP wystąpiła jako zwo-lenniczka samodzielności harcerstwa żeń-skiego; z tym nastawieniem brała udziałw pracach komisji statutowej IX ZjazduWalnego (28–29 XII 1929) i przewodniczyłapowołanej na zlecenie zjazdu przez NRH

WOCALEWSKA MARIA

239

Komisji Przebudowy ZHP. Uczestniczyław konferencjach programowych instruk-torek: w Krakowie (1921), w Spuszu (1922)i na Buczu (1936). Na tej ostatniej prezen-towała założenia 5-punktowych prób nastopnie podharcmistrzyni i harcmistrzy-ni, które były oryginalnym i twórczym wkła-dem programowym harcerek. Brała udziałw I Zlocie Starszyzny (żeńskiej) w Kiełpi-nach (11–25 VIII 1930), wchodząc w składWielkiej Rady Zlotu (która funkcjonowa-ła obok komendy). W sierpniu 1934 r.uczestniczyła w Zlocie Starszego Harcer-stwa w Żabiem na Huculszczyźnie. Jakokierowniczka grupy dawnych harcerekbyła członkiem komendy oraz rady progra-mowej Jubileuszowego Zlotu HarcerstwaPolskiego w Spale (11–24 VII 1935). Odtegoż roku do wiosny 1939 r. przewodni-czyła wspólnej Komisji Programowej dlaZagranicy, powołanej przez wydz. zagra-niczne obu Głównych Kwater. W 1938 r.została wiceprzewodniczącą Komisji KółHarcerzy z Czasów Walk o Niepodległość.

Dużo publikowała na łamach czasopismharcerskich („Skrzydła”, „Harcerz”, „Harc-mistrz”, „Harcerstwo”) na temat stanu or-ganizacyjnego ZHP i proponowanych zmianstrukturalnych, programu i kierunków pra-cy harcerstwa żeńskiego w szkołach, a tak-że problematyki historycznej (np. Naszedwudziestolecie, „Skrzydła” 1931, nr 5).Była autorką opracowań zamieszczonychw pracach zbiorowych, np. Ogólne uwagio koloniach i obozach żeńskich w latachostatnich (w: Harcerstwo w obozach, red.S. Sedlaczek, W. 1929) i Jak opowiadaćbajki (w: W gromadzie zuchów, red. J. Zwo-lakowska, Kat. 1933). Ostatni przed II wojnąświatową XVII Zjazd Walny w Lublinie(20–21 V 1939) ponownie wybrał ją doskładu NRH.

Z początkiem kampanii wrześniowejweszła do grona bliskich współpracowni-czek komendantki Pogotowia Harcerekhm. Józefiny Łapińskiej. Od 3 IX 1939 r.prowadziła rejestrację kobiet, które na apelradiowy Komendy Pogotowia zgłaszały się

do służby pomocniczej (głównie w szpita-lu i do opieki nad dziećmi); stawiło się bli-sko 2 tys. ochotniczek. Pod koniec działańwojennych została członkinią KomendyPogotowia. Uczestniczyła w zebraniu 27 IX1939 r., na którym obecni w Warszawieczłonkowie NRH zdecydowali o przejściuZHP do konspiracji i wybrali tymczasowewładze krajowe (Naczelnictwo), otwierającw ten sposób drogę do powstania SzarychSzeregów i Związku Koniczyn. W paź-dzierniku została dokooptowana do skła-du Naczelnictwa jako delegatka Naczel-niczki Harcerek hm. Marii Krynickiej(która przebywała wówczas stale w Kra-kowie) i w tym charakterze uczestniczyław okupacyjnych zebraniach Naczelnictwado poł. 1943 r., kiedy to na funkcji delegatkizastąpiła ją Zofia Florczak. Nadal jednak po-zostawała członkinią Naczelnictwa i rów-nocześnie Komendy Pogotowia Harcerek.Weszła w skład trzyosobowej Komisji Re-wizyjnej, powołanej przy Komendzie Po-gotowia do sprawowania nadzoru nad go-spodarką funduszami (subwencje władzpodziemnych). Pomagała w konspiracyjnymszkoleniu starszyzny, prowadząc od 1942 r.kursy podharcmistrzowskie w Skolimowie.Wchodziła w skład najstarszej z trzech, zróż-nicowanych wiekowo, Rad Programowych,powołanych w 1943 r. w Komendzie Pogo-towia w celu przedyskutowania przedwojen-nych i wojennych doświadczeń organiza-cji i opracowania na ich podstawie ogól-nego programu na okres powojenny. Od1940 r. kierowała zorganizowanym przezKomendę Pogotowia Harcerek, a oficjalniezarządzanym przez Radę Główną Opie-kuńczą (RGO) domem dziecięcym w willi„Corso” w Skolimowie; personel domu zło-żony był w większości z harcerek. W cięż-kich, okupacyjnych warunkach potrafiławytworzyć pogodną i życzliwą atmosferę,łagodząc dzieciom brak prawdziwej opie-ki rodzicielskiej.

Latem 1944 r. po rozwiązaniu – na żąda-nie Niemców – domów dziecka RGO, prze-niosła się do internatu dla dziewcząt przy

WOCALEWSKA MARIA

240

ul. 6 sierpnia 16 w Warszawie, prowadzo-nego przez jej siostrę Jadwigę Szletyńską,który na wypadek powstania zbrojnegoprzewidziany był na siedzibę szpitala po-mocniczego oraz bazę Komendantki Pogo-towia. Kiedy 3 VIII 1944 r. Niemcy opa-nowali teren posesji, z niewiadomych przy-czyn ona i trzy inne instruktorki (w tymJadwiga Szletyńska) nie ewakuowały sięprzygotowanymi uprzednio przejściamipiwnicznymi na ul. Natolińską, lecz razemz tłumem wyszły przed dom. Poszukiwa-nia podjęte nocą nie przyniosły rezultatu,prawdopodobnie wszystkie cztery zginęłynastępnego dnia, pędzone przed czołgaminiemieckimi jako „żywe tarcze” z całągrupą Polaków. Inne świadectwa wskazująna możliwość jej śmierci (przez rozstrze-lanie?) w siedzibie gestapo przy al. Szu-cha. Po wyzwoleniu, podczas porządkowa-nia piwnic gmachu, podobno znalezionozłoty pierścionek z lilijką, taki sam, jakinosiła.

Po zmianie systemu stopni instruktor-skich została jedną z czterech mianowa-nych tylko raz w historii ZHP harcmistrzyńRzeczypospolitej. Na Zlocie X-lecia Har-cerstwa we Lwowie (30 VI – 2 VII 1921)uhonorowana została Odznaką „Wdzięczno-ści” za udział w tworzeniu polskiego ru-chu skautowego. W 1935 r. otrzymała Od-znakę XXV-lecia ZHP za wybitne zasługidla harcerstwa, a w 1938 r. Honorowy KrzyżHarcerzy z Czasów Walk o Niepodległość.


– Michalska H. [i in.] Słownik uczestniczek walkio niepodległość Polski 1939–1945. Poległe i zmar-łe w czasie okupacji niemieckiej, W. 1988; – Bła-żejewski Z dziejów [na s. 384–385 biogram];Broniewski Całym życiem; Harcerki 1911–1939[na s. 332–337 biogram autorstwa J. Kamińskieji W. Matuszewskiej]; Harcerki 1939–1945; Harc-mistrzyni Rzeczypospolitej Maria Wocalewska –Druhna Maria, w: Zawadzka Gawędy, cz. 2, Ma-ria Wocalewska, Maria Uklejska, Zofia Wołow-ska, Władysława Martynowicz, W. 1998, s. 7–26;Opieńska-Blauth J. Polskie harcerki w dziesię-cioleciu 1911–1921, W. 1988, s. 81–82; Piotrow-

ska-Szulczewska D. Wielkopolska ChorągiewHarcerek 1912 – 31 sierpnia 1939. Przyczynki– Materiały – Pogląd ogólny, P. 1992; Zawadz-ka A. Harcerstwo żeńskie na wschodnich ziemiachRzeczypospolitej 1911–1945, W. 1999, s. 259–307;taż Harcerstwo żeńskie; – Harcerki 1939–1945.Relacje – pamiętniki; – Inst. Historii PAN, Za-kład Historii Polski w II wojnie światowej: życio-rys i wspomnienia M. Wocalewskiej (depozyt)oraz fot.

Tomasz Katafiasz

WOŁOSZYN Edward Wincenty, pseud.Jan Karol Michalski, Stanisław Halkie-wicz, Wojciech Mróz (1903–1977), harc-mistrz, komendant Kieleckiej ChorągwiSzarych Szeregów „Ul Skała” (1940––1943), komendant Kieleckiej (1947––1948) i Kielecko-Radomskiej ChorągwiHarcerzy (1948–1949).

Urodził się 11 X 1903 r. w Kielcach w ro-dzinie Jana (szewca) i Marii z Zamorskich.Miał troje młodszego rodzeństwa. W 1912 r.rozpoczął naukę w szkole elementarnejw Kielcach. Do 3. Kieleckiej Drużyny Har-cerskiej (KDH) im. T. Kościuszki wstąpiłw 1915 r. i został członkiem III zastępuw II plutonie. W 1916 r. uzyskał stopieńmłodzika. Przyrzeczenie harcerskie złożył30 IX 1917 r. na ręce Tadeusza Bieńkow-skiego. W 1918 r. ukończył szkołę elemen-tarną, a w lipcu tegoż roku był uczestnikiemkolonii i kursu zastępowych w Nieznanowi-cach. W 1919 r. zdobył stopień wywiadowcyi został zastępowym. 17 V 1919 r. otrzy-mał honorową odznakę 3. KDH, a 25 majazostał przeniesiony do 12. KDH im. Sta-nisława Staszica, w której został przybocz-nym.

Od lipca do października 1920 r. brałudział w wojnie polsko-bolszewickiej. Popowrocie do drużyny otrzymał pochwałęza gotowość i sumienne spełnianie swoichobowiązków. W 1921 r. został zatrudnio-ny w Izbie Skarbowej w Kielcach; dwa latapóźniej został pracownikiem mianowanym(dawało to stały zarobek i pewną pozycję

WOCALEWSKA MARIA – WOŁOSZYN EDWARD

241

społeczną). W kwietniu 1922 r. został mia-nowany drużynowym 12. KDH. W maju1923 r. brał udział w I Zlocie ChorągwiKieleckiej, a w czerwcu 1924 r. w II ZlocieChorągwi. Od 3 do 9 lipca tegoż rokuuczestniczył w I Zlocie Narodowym Har-cerzy. W l. 1924–1925 odbył zasadnicząsłużbę wojskową w 4. pp Legionów w Kiel-cach. Po zakończeniu służby wojskowej na-dal pracował w Urzędzie Skarbowym w Kiel-cach i uzupełniał średnie wykształcenie.W 1928 r. został przeniesiony do UrzęduSkarbowego w Częstochowie i tam praco-wał przez ponad rok. Wrócił do Kielc, gdziew Urzędzie Skarbowym w Kielcach do 4 IX1939 r. pełnił różne funkcje.

Nadal aktywnie działał w harcerstwie. Poodbyciu służby wojskowej uzyskał stopieńćwika, a w listopadzie 1925 r. został miano-wany drużynowym 3. KDH oraz członkiemkomisji na stopień wywiadowcy i komisjisprawności. W lipcu 1926 r. uczestniczyłw kursie instruktorskim zorganizowanymprzez Chorągiew Łódzką. Ukończył go z wy-nikiem dobrym i 1 października został mia-nowany przybocznym komendanta kielec-kiego hufca, przewodniczącym komisjiprób na stopień ćwika oraz wizytatoremdrużyn Chorągwi Kieleckiej. Otrzymał odKoła Przyjaciół Harcerzy dyplom honorowyoraz krzyż pamiątkowy za zasługi położonedla rozwoju harcerstwa. Dnia 20 IV 1927 r.został mianowany przodownikiem (po zmia-nie systemu stopni instruktorskich – pod-harcmistrz), a w lipcu prowadził drużynę za-stępowych na kursie Chorągwi Kieleckiej,odbywającym się na obozie w Cerdo-Mazu-rze. Stopień harcerza Rzeczypospolitejzdobył w 1927 r.

W związku z przeniesieniem się do pracyw Częstochowie zgłosił się do tamtejszegohufca i został mianowany przybocznym26. Zagłębiowskiej Drużyny Harcerzy, rów-nocześnie pełnił obowiązki komendanta gru-py starszoharcerskiej. W październiku tegożroku brał udział w Zjeździe InstruktorskimChorągwi Zagłębiowskiej. W lipcu 1928 r.uczestniczył w kursie Kieleckiej Chorągwi

Harcerzy w Niwkach Daleszyckich (jakoprzyboczny drużyny kursowej). W stycz-niu 1929 r. powrócił na stałe do Kielc.Objął funkcję drużynowego 3. KDH i przy-bocznego komendanta kieleckiego hufca,a w kwietniu 1929 r. został mianowany ko-mendantem tegoż hufca. W lipcu 1929 r.brał udział w II Narodowym Zlocie Har-cerzy w Poznaniu. Otrzymał wówczas od-znakę X-lecia ZHP. W lipcu 1930 r. zostałprzyjęty do grona Starszyzny Harcerskiej.W Komendzie Kieleckiej Chorągwi Harce-rzy pełnił funkcję wizytatora na teren po-wiatu włoszczowskiego oraz w l. 1931–1934kierownika Wydz. Gospodarczego. Od1937 r. do 1938 r. był hufcowym HufcaŚwiętokrzyskiego, który miał swoją siedzi-bę w Sukowie. W tym czasie organizowałpracę drużyn wiejskich.

Uczestniczył w obchodach 25-lecia har-cerstwa na Ziemi Kieleckiej, które odbyłysię w maju 1937 r. Na Sejmiku Instruk-torskim Chorągwi w Miechowie w stycz-niu 1938 r. otrzymał dyplom nr 129 i Od-znakę Pamiątkową XXV-lecia Harcerstwana Ziemi Kieleckiej. W październiku 1938 r.został ponownie mianowany komendan-tem Hufca Harcerzy w Kielcach. Organi-zował ostatni przed wojną zlot hufca, któ-ry w maju 1939 r. odbył się w Cedzynie.

Po wybuchu II wojny światowej z ewa-kuowanymi urzędami i ludnością opuściłKielce. Podczas okupacji należał do ZWZ,Polskiego Związku Powstańczego i AK,używając pseudonimów: Jan Karol Michal-ski, Stanisław Halkiewicz i Wojciech Mróz.W lutym 1940 r. został komendantem kon-spiracyjnej Kieleckiej Chorągwi SzarychSzeregów, noszącej kryptonim „Ul Skała”.Pełnił tę funkcję do marca 1943 r. Praco-wał jako urzędnik terenowy w skarbowo-ści. Pozwalało mu to utrzymywać kontak-ty z ludźmi.

W styczniu 1945 r. podczas wyzwoleniaKielc przez Armię Czerwoną zginął jegostarszy syn – 15-letni Bronisław Wojciech.Po zakończeniu wojny Wołoszyn wrócił dopracy zawodowej i harcerskiej. Na pierw-

WOŁOSZYN EDWARD

242

szym po wojnie sejmiku instruktorskim,który odbył się w maju 1945 r. w izbie har-cerskiej 6. KDH przy Gimnazjum Handlo-wym, został wybrany na członka Komen-dy Chorągwi Harcerzy, a 26 VIII 1945 r.mianowany harcmistrzem. Był komendan-tem reprezentacji Kielecczyzny na Zlocie25-lecia Harcerstwa Śląskiego, zorganizo-wanym we wrześniu 1945 r. w Katowicach.W listopadzie 1945 r. został mianowanyhufcowym Hufca Harcerzy w Kielcach.Jako komendant delegacji Kieleckiej Cho-rągwi Harcerzy uczestniczył w ZlocieMłodzieży Polskiej w Szczecinie, któryodbył się w dniach 10–15 IV 1946 r. podhasłem „Trzymamy Straż nad Odrą”. Byłkomendantem drużyny reprezentacyjnejChorągwi Kieleckiej na Krajowym ZlocieMłodzieży Związku Walki Młodych w War-szawie (20–22 VII 1946). Po przekazaniuhufca T. Młynarczykowi został członkiemKomendy Kieleckiej Chorągwi Harcerzy,odpowiedzialnym za sprawy finansowo--gospodarcze.

W czerwcu 1947 r. Naczelnik Harcerzymianował go p.o. komendanta ChorągwiKieleckiej Harcerzy, a we wrześniu 1948 r.powierzył mu zorganizowanie Kielecko--Radomskiej Chorągwi Harcerzy. 19 IX1948 r. w Skarżysku-Kamiennej odbyła siękonferencja instruktorska chorągwi kie-leckich i radomskich. Wołoszyna wybra-no na komendanta Kielecko-RadomskiejChorągwi Harcerzy. Z kolei po połączeniuchorągwi harcerek i harcerzy został za-stępcą komendanta i kierownikiem Wydz.Finansowo-Gospodarczego Kielecko-Ra-domskiej Chorągwi Harcerstwa. Po pod-porządkowaniu harcerstwa ZwiązkowiMłodzieży Polskiej odszedł z pracy harcer-skiej. Kiedy reaktywowano działalnośćZHP w 1956 r., zgłosił się do pracy i zostałzweryfikowany jako harcmistrz; był instruk-torem Komendy Kieleckiej Chorągwi Har-cerstwa. Niebawem przeszedł do rezerwy.

W l. 1953–1958 był prezesem Wojew.Spółdzielni Spożywców „Społem”, w l. 1954––1969 pracował w Wydz. Finansowym Wo-

jew. Rady Narodowej, skąd przeszedł naemeryturę. Skoncentrował się na działal-ności w Polskim Tow. Turystyczno-Krajo-znawczym (PTTK). Był przewodnikiemświętokrzyskim, przodownikiem turysty-ki pieszej i górskiej, instruktorem krajo-znawstwa i opiekunem zabytków. Brałudział w pracach Frontu Jedności Narodui Związku Bojowników o Wolność i Demo-krację. Był członkiem Stronnictwa Ludo-wego i Zjednoczonego Stronnictwa Ludo-wego. Pełnił funkcję radnego Powiat. RadyNarodowej w Kielcach oraz Miejskiej RadyNarodowej w Kielcach, pełniąc w niejobowiązki przewodniczącego Komisji Kultu-ry, a w następnej kadencji zastępcy prze-wodniczącego Komisji Sportu i Turysty-ki. Należał do grona członków-założycielizarejestrowanego w 1957 r. KieleckiegoTow. Naukowego, w którym był członkiemKomisji Rewizyjnej.

Zmarł 11 V 1977 r. Został pochowanyna Cmentarzu Nowym w Kielcach.

Był odznaczony Krzyżem KawalerskimOrderu Odrodzenia Polski, Medalem Dzie-sięciolecia Niepodległości, medalem „ZaDługoletnią Służbę”, Odznaką TysiącleciaPaństwa Polskiego, Krzyżem „Za Zasługidla ZHP”, Złotą Honorową OdznakąPTTK, Odznaką „Za Zasługi dla Kielec-czyzny”. IX Krajowy Zjazd PTTK nadałmu najwyższą godność – tytuł Członka Ho-norowego. Za zasługi dla rozwoju turystykiw regionie został mianowany honorowymprzewodniczącym Komisji Turystyki Pie-szej Zarządu Okręgu PTTK w Kielcach.W 1983 r. Zarząd Oddziału Świętokrzy-skiego PTTK w Kielcach podjął uchwałęo nadaniu jego imienia szlakowi turystycz-nemu wiodącemu z Cedzyny do Wąchoc-ka w Górach Świętokrzyskich.

W 1929 r. zawarł związek małżeński z Iza-bellą Marianną Nowakowską. Miał synów:Bronisława Wojciecha (zm. 1945) i Wojcie-cha, profesora zoologii.

– Pabis M. Odeszli na wieczną wartę, K. 2000,s. 120–121; – Krzysztoszek K. Edward Wincen-

WOŁOSZYN EDWARD

243

ty Wołoszyn (1903–1977), „Studia Kieleckie”1982, nr 2/34, s. 151–153; Lorek W. HarcmistrzEdward Wołoszyn, w: Z dziejów harcerstwa naKielecczyźnie. Materiały sesji historycznej, red.A. Rembalski, K.–Sielpia 1982, s. 370–377;Rembalski A. Edward Wincenty Wołoszyn, w:Góry Świętokrzyskie, szlak oznaczony im.Edwarda Wołoszyna: Wąchock–Bodzentyn–Święta Katarzyna–Cedzyna, K. 1992, s. 3–4;tenże Kalendarium harcerstwa na Kielecczyź-nie 1911–1981, K. 1982; – MH: Jarzembowski,Kuprianowicz Harcmistrzynie i harcmistrze.

Andrzej Rembalski

WORONIECKI Adam Korybut, w za-konie Jacek (1878–1949), dominikanin,profesor filozofii i teologii, podharcmistrz,inspektor Okręgu ZHP XIIA (1920–1921),przewodniczący Zarządu Oddziału Lubel-skiego ZHP (1921–1923).

Urodził się 21 XII 1878 r. w Lubliniew rodzinie Mieczysława Korybuta księciaWoronieckiego i Marii z Drohojowskich.Był drugim z ośmiorga rodzeństwa; miałtrzech braci i cztery siostry. Dzieciństwospędził w rodzinnym majątku Kanie k. Cheł-ma Lubelskiego, gdzie był przygotowywa-ny do gimnazjum. W l. 1892–1898 uczęsz-czał do IV Gimnazjum w Warszawie. Odbyłroczną służbę wojskową w pułku huzarówgrodzieńskich. Następnie studiował naKatolickim Uniw. we Fryburgu (Szwajcaria),gdzie uzyskał licencjaty z nauk przyrodni-czych (1902) i teologii (1905). W 1905 r. wstą-pił do Seminarium Duchownego w Lublinie,w którym 10 III 1906 r. otrzymał święce-nia kapłańskie. Pozostał w seminariumjako wykładowca Pisma świętego, a jed-nocześnie był kapelanem i sekretarzembiskupa Franciszka Jaczewskiego orazprefektem gimnazjalnym. Po roku udał sięna dalsze studia do Fryburga, które ukoń-czył ze stopniem doktora teologii (1909).Jesienią tegoż roku wstąpił do zakonuDominikanów, w którym otrzymał imięzakonne Jacek. Przebywał w klasztorze SanDomenico da Fiesole k. Florencji, a następ-

nie w Rzymie. W tym czasie zapadł na wa-gotonię, chorobę nerwu błędnego, z którązmagał się do końca życia. W 1911 r. zostałprzeniesiony do Fryburga, gdzie pełniłobowiązki ojca duchownego i wiceregen-sa konwiktu dla księży studentów. Prze-rwał tę pracę i od 1914 r. wykładał etykęw dominikańskim Studium Generalnymw Krakowie. Sprawował również pieczęnad archiwum i był współpracownikiemKomisji Historii Filozofii Akademii Umie-jętności. W 1916 r. został mianowany pro-fesorem filozofii na Uniw. we Fryburgu,ale nie objął stanowiska z powodu wojny.

Od 1918 r. był członkiem Polskiej Aka-demii Umiejętności (PAU). W tymże rokuzostał zaproszony do Lublina przez ks.Idziego Radziszewskiego do pomocy w or-ganizacji uniwersytetu. Podjął w nim pracęjako profesor zwyczajny. Wykładał teologięmoralną na Wydz. Teologicznym i na Wydz.Prawa Kanonicznego (1919–1929), etykę naWydz. Prawa Kanonicznego i na Wydz.Nauk Humanistycznych (1920–1923), me-todykę nauczania religii (1923/1924) orazpedagogikę (1924/1925) na Wydz. NaukHumanistycznych. Przez pewien czas byłdyrektorem konwiktu księży studentów.Pełnił funkcję prodziekana Wydz. PrawaKanonicznego (1920/1921) i Wydz. Teolo-gicznego (1921/1922). W l. 1922–1924 byłrektorem KUL. Kiedy obejmował funkcjęrektora, uniwersytet nie miał uprawnieńszkoły państwowej i borykał się z trudno-ściami finansowymi. Udało mu się rozwią-zać oba te problemy. Powołał Tow. Uniw.Lubelskiego (późniejsze Tow. PrzyjaciółKUL). Po zakończeniu kadencji był dokońca pobytu w KUL dziekanem Wydz.Teologicznego, a w ostatnim roku akade-mickim (1928/1929) jeszcze dodatkowo wi-cerektorem. W okresie dziesięcioletniejpracy w Lublinie opublikował około 70 po-zycji, wśród nich swoje najcenniejsze książ-ki: Metoda i program nauczania teologii mo-ralnej (Lub. 1922), Katolickość tomizmu(Lub. 1924), Pełnia modlitwy (P. 1924), Ka-tolicka etyka wychowawcza (P. 1925), Oko-

WOŁOSZYN EDWARD – WORONIECKI ADAM

244

ło kultu mowy ojczystej (Lw. 1925). Dużeznaczenie miał także jego referat Donio-słość wychowawcza liturgii eucharystycz-nej, wygłoszony na Międzyn. KongresieEucharystycznym w Chicago (1926). Naj-bardziej ceniona jest Katolicka etyka wy-chowawcza, aktualna do dziś (ost. wyd.1986). Interesował się licznymi dziedzina-mi wiedzy: teologią moralną, filozofią, pe-dagogiką, literaturą polską i obcą, historią,hagiografią, językoznawstwem, przyrodą.Jego twórczość naukowa jest przepojonagłębokim szacunkiem dla myśli św. Toma-sza z Akwinu, którego był gorącym zwo-lennikiem i propagatorem.

W czasie pobytu w Krakowie (1914–1918)zainteresował się skautingiem. Opubliko-wał w tym czasie opracowanie O przyszłośćruchu skautowego w Polsce (Kr. 1918) orazartykuł Nad grobem Adama Mickiewicza,zawarty w Noworocznej JednodniówceSkautowej 1917–1918 (Kr. 1918). O jegoudziale w działalności skautingu krakow-skiego świadczy podpis na zachowanymzaproszeniu na zebranie rodziców i opie-kunów skautów ze stycznia 1918 r.

Po przyjeździe do Lublina w 1919 r. zo-stał kapelanem Okręgu ZHP XIIA (Lubel-skiego). W okresie wojny polsko-bolsze-wickiej pełnił od początku lipca 1920 do23 V 1921 r. funkcję Inspektora (komen-danta) Okręgu ZHP XIIA. Był także czyn-ny w Obywatelskim Komitecie ObronyPaństwa. 8 VII 1920 r. Inspektorat Okrę-gu Lubelskiego ZHP wydał rozkaz wzy-wający harcerzy do podejmowania czynnejlub pomocniczej służby wojskowej, a 11 lip-ca o. Woroniecki jako Inspektor Okręguogłosił mobilizację harcerzy w Lublinie.Rozkaz ten ukazał się w dzienniku „Zie-mia Lubelska”. 14 lipca w tymże dzienni-ku ukazało się wezwanie do młodzieży nie-zorganizowanej o zgłaszanie się do pełnie-nia służby garnizonowej, które w imieniuWydz. Mobilizacyjnego podpisał o. Woro-niecki. 17 lipca ze zmobilizowanych 400harcerzy utworzono Batalion Harcerski,którego dowódcą został Kazimierz Grochow-

ski, komendant hufca w Lublinie. Z bata-lionu wydzielono harcerzy poniżej 17 rokużycia, którzy zostali oddelegowani do dys-pozycji wojewody lubelskiego do służbykurierów i łączników.

O. Woroniecki uczestniczył w I WalnymZjeździe ZHP w Warszawie w dniach 31 XII1920 – 2 I 1921 r., w czasie którego wygłosiłokolicznościową gawędę. W 1921 r. zostałmianowany przez Naczelnictwo ZHP pod-harcmistrzem oraz wybrany na członkaNaczelnej Rady Harcerskiej i przewodni-czącego Zarządu Oddziału Lubelskiego ZHP.Obie te funkcje pełnił do 1923 r. W latachnastępnych był tylko członkiem ZarząduOddziału Lubelskiego ZHP. Interesował sięzwłaszcza starszym harcerstwem, o czymświadczy artykuł Próba wartości harcer-stwa zamieszczony w pracy zbiorowej Nadalszą drogę. Uwagi i myśli o ruchu Star-szego Harcerstwa (W. 1921). OpublikowałGawędę o gawędzeniu (P. 1926).

W 1929 r. objął obowiązki profesora teo-logii moralnej w dominikańskim Colle-gium Angelicum w Rzymie. W 1930 r. otrzy-mał najwyższą w zakonie dominikanów god-ność magistra św. teologii. W 1932 r. założyłzgromadzenie ss. Dominikanek-misjona-rek od Jezusa i Marii, które istnieje do dziś.Założył także Tow. św. Tomasza z Akwinu.Udzielał się w Stowarzyszeniu MłodzieżyAkademickiej „Odrodzenie”. W 1933 r.został skierowany do Lwowa, gdzie zostałrektorem Studium Filozoficznego oo. Do-minikanów i wykładowcą teologii moralnej,patrologii i historii Kościoła. Od tegoż rokupełnił obowiązki socjusza prowincjała.Podjął budowę konwentów w Poznaniui Warszawie. W l. 1937–1939 był regensemw Studium Generalnym oo. Dominikanóww Warszawie na Służewie, a w l. 1938–1939redaktorem „Szkoły Chrystusowej”, mie-sięcznika wydawanego przez lwowskichdominikanów. Uczestniczył w redagowa-niu powstałego w 1939 r. w Warszawie„Polskiego Przeglądu Tomistycznego”.Wybuch wojny zastał go w Krakowie, gdziepozostał już do końca życia. Do 1944 r. był

WORONIECKI ADAM

245

rektorem tamtejszego Studium General-nego, później z powodu złego stanu zdro-wia poświęcił się wyłącznie pracy pisar-skiej. Jej owocem była m.in. książka Św.Jacek Odrowąż i wprowadzenie zakonukaznodziejskiego do Polski (Kat. 1947).Jego spuścizna pisarska obejmuje ponad200 tytułów wskazujących na bardzo roz-ległą skalę zainteresowań i ogromną eru-dycję. Ponad 60 niewydanych jeszcze rę-kopisów prac znajduje się w Arch. PolskiejProwincji Dominikanów w Krakowie; do-tyczą one problemów z zakresu teologiimoralnej, etyki, filozofii, wychowania, hi-storii, hagiografii, socjologii i kultury. Od1946 r. Woroniecki był członkiem Komi-tetu Historycznego PAU. Był jednym z naj-wybitniejszych polskich naukowców, myśli-cieli, a zwłaszcza moralistów. Był autoryte-tem, do którego zwracano się w sprawachteoretycznych i praktycznych dotyczącychróżnych dziedzin wiedzy: moralnych, praw-nych, beatyfikacyjnych, literackich, a na-wet finansowych. Młodzież akademickapodziwiała jego wybitną inteligencję, grun-towne i wszechstronne wykształcenie, roz-ległe horyzonty myślowe, znajomość kil-ku języków, niezwykłą erudycję, kulturęosobistą, łatwość nawiązywania kontaktówz ludźmi i dobry humor. Często cytowanojego zdanie: Dzień, w którym się człowiekchoć raz nie roześmieje, jest stracony.

Zmarł 18 V 1949 r. w klasztorze oo. Do-minikanów w Krakowie. Został pochowa-ny na cmentarzu Rakowickim w Krakowie,obecnie jego prochy znajdują się w Warsza-wie, przeniesione w związku z rozpoczętymw grudniu 2004 r. procesem beatyfikacyj-nym. W 25-lecie zgonu o. Woronieckiegokardynał Karol Wojtyła dokonał odsłonię-cia tablicy ku jego czci w krużgankachklasztoru oo. Dominikanów w Krakowie.

Za zasługi dla rozwoju harcerstwa zostałodznaczony harcerską Odznaką „Wdzięcz-ności” (1924).

– Błażejewski Bibliografia 1911–1960; Szy-dłowski P. Woroniecki Jacek Adam, w: Wizerun-

ki filozofów i humanistów polskich. Wiek XX,red. J. Szmyd, Kr. 2000; Wachowicz B. Woro-niecki Adam, w: Słownik biograficzny m. Lu-blina, Lub. 1993, s. 301; Woroniecki Jacek, w:Wielka encyklopedia powszechna PWN, t. 12,W. 1969, s. 489; – Błażejewski Z dziejów; Gro-chowska K. Jacek Woroniecki, teolog i filozof,„Forum Akademickie” 2001, nr 4; Jarzembow-ski K., Kuprianowicz L. Jeszcze o „Wakacjachz bronią 1920”, „Tygodnik Wschodni «Relacje»”1989, nr 36, s. 8, 9, 11; Jarzembowski K., Ku-prianowicz L. Kroki do syntezy. Lubelszczyzna,„Harc.” 1989, nr 9, s. 38–47, nr 10, s. 29–41; Woj-stomski S. W. Naprzód skauci! Harcerze w bojach1914–1921, L. 1968, s. 67; – Księga Pamiątkowa25-lecia Harcerstwa w Lubelszczyźnie, wspomnie-nia i dokumenty 1911–1936, L. 1936, s. 72–73;– MH: Jarzembowski, Kuprianowicz Harcmi-strzynie i harcmistrze.

Kazimierz Jarzembowski Janusz Wojtycza

WYROBEK Zygmunt, pseud. i krypt.Zyk, Z.W., T.K. (1872–1939), lekarz, na-uczyciel, krzewiciel wych. fiz., działaczharcerski, organizator harcerstwa w Kra-kowie, komendant miejscowy w Krakowie(1912–1914).

Urodził się 31 III 1872 r. w Krakowiew rodzinie Wacława (ur. 1835, adwokata)i Marii z Fałaszów (córki urzędnika sta-rostwa w Wieliczce). Rodzina Wyrobkówpochodziła ze wsi Bestwinka w pow. Bia-ła. Dziad Franciszek był właścicielem mły-na. Zygmunt miał dwóch starszych braci:Wacława (zmarłego tragicznie w wiekumłodzieńczym) i Stanisława (prawnika,sędziego Sądu Najwyższego) oraz młodsze-go brata Mieczysława (1875–1940, artystęmalarza, sekretarza Rady Powiat. w Gor-licach). Uczęszczał do szkoły przy ul. Smo-leńsk, a następnie do Gimnazjum św. Anny(obecnie I Liceum Ogólnokształcące im.Bartłomieja Nowodworskiego). W r. 1890zdał maturę i rozpoczął studia na Wydz.Filozoficznym UJ, ale studia te przerwał,by odbyć obowiązkową służbę wojskową,zakończoną egzaminem oficerskim z no-

WORONIECKI ADAM – WYROBEK ZYGMUNT

246

minacją na zastępcę oficera. Po odbyciu służ-by wojskowej zapisał się na Wydz. LekarskiUJ, uzyskując w 1897 r. absolutorium. Niepodjął jednak pracy lekarza, wybierając pra-cę ideowo-wychowawczą z młodzieżą; silnywpływ wywarł na niego Henryk Jordan. Wy-robek jako uczeń uczestniczył w ćwicze-niach gimnastycznych „Sokoła”, a kiedyw 1889 r. H. Jordan otworzył w Krakowiepark gier i zabaw dla dzieci i młodzieży,wszedł w skład kadry parku. W 1890 r. – jesz-cze jako student – został powołany do gronanauczycielskiego „Sokoła”. W 1895 r. weLwowie zdał z wyróżnieniem egzaminprzed Państw. Komisją Egzaminacyjną dlanauczycieli gimnastyki w szkołach śred-nich.

W 1897 r. rozpoczął działalność refor-matorską na polu wych. fiz. zarówno po-przez pracę organizacyjną w „Sokole” i par-ku dr. Jordana, jak i publikując na łamachkrakowskiego „Przeglądu Gimnastycznego”artykuły poświęcone zagadnieniom gimna-styki oraz gier i zabaw. W pracy z młodzieżąwidział drogę do odrodzenia narodowego.Kiedy w 1898 r. powstały w Krakowie Ba-taliony Szkolne, w których młodzież szkółśrednich ćwiczyła się w musztrze wojsko-wej pod opieką wychowawców, opracowałwskazówki do ich prowadzenia, zamiesz-czone w artykule Jeszcze o ćwiczeniach woj-skowych młodzieży gimnazjalnej („PrzeglądGimnastyczny” 1899, nr 7). Praca z mło-dzieżą, doświadczenie z kursów nauczyciel-skich oraz wiadomości o reformach w wych.fiz. na zachodzie dały podstawę cyklowi ar-tykułów z zakresu metodyki, którym Wy-robek zapoczątkował akcję reform, jakrównież burzę polemik wśród teoretykówi praktyków wych. fiz.

W 1901 r. podjął pracę w SeminariumNauczycielskim Męskim w Krakowie (do1905 r. w zastępstwie dr. Jordana, późniejjako nauczyciel tymczasowy, od 1912 r. – sta-ły i wreszcie od 1919 r. – główny). Była tojego podstawowa posada do 1925 r. Nacztery lata zrezygnował z działalności w gro-nie nauczycielskim „Sokoła”, prowadząc

jednak nadal zajęcia z młodzieżą oraz pra-cując przy organizacji zlotów krajowych,okręgowych i „doraźnych”, na kursachgimnastycznych i w nowo utworzonej Ko-misji Gimnastycznej krakowskiego „Soko-ła”. W tym czasie w jego zajęciach uczest-niczył Andrzej Małkowski, a – jak twierdząniektórzy – był nawet ich entuzjastą.

W 1907 r. po śmierci dr. Jordana RadaMiejska Krakowa kierownictwo parku po-wierzyła Wyrobkowi. Pełnił tę funkcję dor. 1914, a po wojnie do 1921 r. był jego dy-rektorem pedagogicznym. Park pod koniecżycia jego twórcy przechodził poważnykryzys, czemu Wyrobek w krótkim czasiezapobiegł i park ponownie zapełnił sięmłodzieżą.

W „Sokole” przeciwstawiał się objawomstagnacji, bezwładu i zobojętnienia. Okazjądo zademonstrowania masy zorganizowa-nej młodzieży stał się V Zlot SokolstwaPolskiego w Krakowie w dniach 14–16 VII1910 r. z okazji odsłonięcia PomnikaGrunwaldzkiego. Wyrobek był członkiemkomitetu organizacyjnego zlotu, przygoto-wywał m.in. regulamin, program i kompo-zycję ćwiczeń oraz był kierownikiem tech-nicznym zawodów sportowych. Zlot stałsię znaczącym sukcesem propagandowym,młodzież i starsi zaczęli licznie napływaćdo utworzonych w tym czasie Drużyn Po-lowych „Sokoła”. Umundurowani człon-kowie tych drużyn mieli ćwiczenia wojsko-we z bronią; Wyrobek jako oficer rezerwynależał do sztabu naczelnika SzczęsnegoRucińskiego, opracowywał plany szkoleń,prowadził manewry i ćwiczenia polowe.

Po Zlocie Grunwaldzkim wziął udziałw trzytygodniowym sokolim kursie gier i za-baw w Skolem. Kursem kierował dr Kazi-mierz Wyrzykowski, a Wyrobek był jegozastępcą. Celem kursu było przygotowanienauczycieli wych. fiz. do prowadzenia z mło-dzieżą szkolną racjonalnej gimnastyki,opartej na nowoczesnych metodach szwedz-kich. Wyrobek prowadził zajęcia z organi-zacji gier i zabaw, urządzania boisk do tegocelu i potrzebnych wiadomości teoretycz-

WYROBEK ZYGMUNT

247

nych. W roku następnym „Sokół” zorgani-zował w Skolem w warunkach obozowych– pod namiotami – kolejny, tym razem sze-ściotygodniowy kurs dla nauczycieli wych.fiz.; Wyrobek podobnie jak poprzednio pro-wadził gry i zabawy oraz ćwiczenia i gry te-renowe. Przebieg pracy na kursie opisałszczegółowo w sprawozdaniu Z kursu gieri zabaw w Skolem („Przegląd Sokoli”1910, nr 17–20). Kurs w 1911 r. miał jużzdecydowanie charakter skautowy; w jegotrakcie Stanisław Pigoń i Wyrobek zostalizachęceni przez Andrzeja Małkowskiegodo organizacji skautingu krakowskiego.

W Krakowie na terenie I Gimnazjumśw. Anny istniał od września 1910 r. za-stęp „Kruków” prowadzony przez Włady-sława Smolarskiego. W dniu 16 IX 1911 r.z inicjatywy Bronisława Piątkiewicza do-szło do spotkania tego zastępu z Wyrob-kiem, czego efektem stało się powołanieprzy gimnazjum I Sokolej Drużyny Skauto-wej im. T. Kościuszki. W listopadzie tegożroku Wyrobek wygłosił w „Sokole” cyklwykładów o skautingu, po których dziękipomocy Piątkiewicza powstały w Krakowiedalsze drużyny. Ponieważ akcja ta zbiegłasię z rozwiązaniem Oddziałów Ćwiczeb-nych podległych Komisji Wych. Fiz. ArmiiPolskiej, drużynowymi tych drużyn zostaliaktywiści tej organizacji. Naczelna Ko-menda Skautowa z dniem 16 XI 1911 r.mianowała Wyrobka drużynowym I Kra-kowskiej Drużyny Skautowej, przy czymsprawował on oprócz tego kierownictwonad pozostałymi drużynami.

Kiedy 30 III 1912 r. Naczelna Komen-da Skautowa mianowała Wyrobka komen-dantem miejscowym w Krakowie, ten z wła-ściwą sobie energią utworzył kilkanaściedrużyn skautowych (z końcem 1912 r. byłojuż 10 drużyn z 448 skautami, a w 1913 r.– 12 drużyn z 607 skautami). Równocze-śnie w lipcu 1912 r. uczestniczył w kolej-nym kursie w Skolem, w październiku wy-głosił odczyt w Nowym Targu, co stało siępoczątkiem tamtejszej drużyny, a w grud-niu tegoż roku prowadził w Kostrzu ćwi-

czenia z udziałem 150 skautów. W czerw-cu 1913 r. Wyrobek powołał do życia RadęDrużynowych, Sekcję Gospodarczą i Ko-misję Dostaw, zajmującą się nie tylko za-opatrywaniem drużyn w sprzęt i ekwipu-nek, ale prowadzącą również akcję bojko-tową towarów pruskich. Od 25 do 29 VI1913 r. na krakowskich Błoniach obozo-wała drużyna skautów udająca się naWszechbrytyjski Zlot Skautowy w Bir-mingham; wyjeżdżającą z Krakowa druży-nę żegnał na dworcu pięknie i podnioślekomendant Wyrobek. Natomiast w lipcutegoż roku uczestniczył w zlocie na Bło-niach Zamarstynowskich we Lwowie,gdzie był komendantem I Hufca Skautów.

Wyrobek podnosił głównie zalety harcer-stwa jako ruchu wychowawczego, zwraca-jąc uwagę na postęp w rozwoju moralnymjego członków, nie zaś osiągnięcia organi-zacyjne czy efekty propagandowe. Jakokierownik krakowskiego środowiska skau-towego cieszył się dużym autorytetem i sym-patią młodzieży. W tym okresie przygotowałi wydał pierwszą swoją książkę skautowąVademecum skauta (Kr. 1913) – przez długiczas jeden z podstawowych podręcznikówskautowych. W 1912 r. został powołany doprowadzenia zajęć na kursie naukowymgimnastyki dla nauczycieli szkół średnichprzy UJ w zakresie gier i zabaw, sportóworaz prowadzenia wycieczek w ramachćwiczeń skautowych. W 1913 r. zaś doko-optowano go do grona członków Komisji Eg-zaminów dla nauczycieli gimnastyki w szko-łach średnich i seminariach nauczyciel-skich przy UJ w Krakowie w charakterzedocenta studiów wych. fiz. UJ, egzaminato-ra z gimnastyki, gier i zabaw, sportów i ćwi-czeń skautowych.

W r. 1914, kiedy we wszystkich organi-zacjach panowała atmosfera gorączkowejpracy wojskowej, a prasa nawoływała spo-łeczeństwo i uświadamiała o obowiązkach,jakie powinien spełnić każdy Polak wobecOjczyzny, Wyrobek, przeciążony pracą zawo-dową, podupadł na zdrowiu. Zrezygnowałz funkcji komendanta skautowego w Kra-

WYROBEK ZYGMUNT

248

kowie (funkcję tę przejął po nim B. Piątkie-wicz). W chwili, kiedy wychowana i wy-szkolona przez niego młodzież ruszała nawojnę, Wyrobek przeżywał ciężki kryzyswewnętrzny. Odchodzili ci, których wy-szkolił i wychował, jemu zaś przekonaniapolityczne nie pozwalały iść i bić się w imięprzysięgi złożonej cesarzowi Austrii. Wewrześniu objął pułk powstający z polowychdrużyn sokolich. W czasie wojny pracowałw dalszym ciągu w Seminarium Nauczy-cielskim Męskim w Krakowie oraz sezo-nowo w Parku dr. Jordana. Przez pewienczas był zmuszony ukrywać się w Grybowieu swego brata Mieczysława. Napisał wów-czas kilka pouczających powiastek i utwo-rów wierszowanych dla dzieci.

Po wojnie poświęcił się głównie pracyna polu wych. fiz. w szkolnictwie i kształ-ceniu kadr nauczycielskich. W styczniu1918 r. na ogólnokrajowym zjeździe na-uczycieli w Krakowie i w 1919 r. w War-szawie przedstawił strukturę programowąi organizacyjną wych. fiz. w szkołach po-wszechnych. W 1920 r. uczestniczył jakorzeczoznawca w pracach Rady Wych. Fiz.Kultury Cielesnej przy Min. Zdrowia Pu-blicznego. W tym samym czasie rozpocząłpracę w komitecie redakcyjnym czasopi-sma „Wych. Fiz.”. Działał też w SekcjiWych. Fiz. przy Tow. Nauczycieli SzkółWyższych. Od r. 1923/1924 pełnił funkcjęinstruktora wych. fiz. w Kuratorium Okrę-gu Szkolnego Krakowskiego, a w l. 1929––1935 r. był tam wizytatorem. Równocześnieod 1921 r. był członkiem Państw. Komisji Eg-zaminów dla Nauczycieli Szkół Średnichprzy UJ oraz wykładowcą na kursie wych.fiz. przy UJ (od 1923 – dyrektorem tego kur-su). W 1924 r. został mianowany docentemw Studium Pedagogicznym UJ, a w l. 1927––1939 pracował równocześnie w StudiumWych. Fiz. przy UJ. W ramach pracy w stu-dium prowadził zajęcia na temat gier i za-baw ruchowych, ich metodyki oraz gier i ćwi-czeń polowych na obozach letnich dla stu-dentów. W 1927 r. został powołany naczłonka Rady Naukowej Wych. Fiz., gdzie

od 1929 r. zajmował się m.in. przygotowa-niem ustawy o powszechnym obowiązkuwych. fiz., zagadnieniami tzw. miernikawych. fiz. (sposobu pomiaru sprawności fi-zycznej), wych. fiz. młodzieży wiejskiej,programów szkolnych, odznak sportowychi szkolnych klubów sportowych. W 1928 r.odbył podróż do Finlandii oraz Szwecji, gdziezapoznał się z systemem gimnastykiszwedzkiej. Po 35 latach pracy w szkolnic-twie w 1935 r. przeszedł w stan spoczynku,pozostając nadal pracownikiem nauko-wym uniw. i członkiem Rady NaukowejWych. Fiz.

Po I wojnie światowej nie zerwał kon-taktów z harcerstwem. Od 1919 r. był de-legatem „Sokoła” w miejscowej komendzieskautek, a następnie w l. 1923–1939 człon-kiem Zarządu Oddziału (Okręgu) Krakow-skiego ZHP. W 1926 r. ukazała się jegoksiążka Harcerz w polu, wznawiana kil-kakrotnie tak przed, jak i po II wojnieświatowej. W kwietniu 1936 r. otrzymałstopień działacza harcerskiego, a we wrze-śniu 1937 r. został opiekunem i prezesemhonorowym Koła Harcerzy z Czasów Walko Niepodległość.

Zmarł nagle 19 I 1939 r. w Krakowie. Zo-stał pochowany na cmentarzu Rakowickim.

Był odznaczony Krzyżem KawalerskimOrderu Polonia Restituta, Złotym Krzy-żem Zasługi, Medalem Niepodległości orazharcerską Odznaką „Wdzięczności”, Za-szczytną Odznaką Sokolą i BrązowymKrzyżem Zasługi Legii Honorowej Sokol-stwa w Ameryce. Otrzymał również dy-plom honorowy Związku Polskich Związ-ków Sportowych – Polskiego KomitetuOlimpijskiego i tytuł honorowego człon-ka Polskiego Związku Gier Sportowych.

W 1901 r. zawarł związek małżeński z Ja-niną Baczyńską (1876–1976), miał trzechsynów: Kazimierza (zmarłego w dzieciń-stwie), Oktawa Tadeusza (1904–1989, sę-dziego, radcę prawnego w przemyśle wę-glowym, zam. w Katowicach) i Tadeusza(1904–1994, doktora chemii, farmaceutę,żołnierza AK).

WYROBEK ZYGMUNT

249

– Błażejewski Z dziejów [na s. 385–386 biogram];Bugajski J. Pionierzy wych. fiz. – zasłużeni pra-cownicy Studium Wych. Fiz. UJ w Krakowie. Zyg-munt Wyrobek, „Rocznik Naukowy” WyższejSzkoły Wych. Fiz. w Kr. 1962, t. 1, s. 228–245;tenże Zygmunt Wyrobek (1872–1939), „Kultu-ra Fizyczna” 1960, nr 3, s. 165–171; Fidziński J.Zygmunt Wyrobek, „Wych. Fiz. w Szkole” 1958,nr 4, s. 22–28; Hausner W. Krakowski skau-ting 1910–1914, Kr. 1994; Kubalski E. Śp. Zyg-munt Wyrobek, „Przewodnik GimnastycznySokół” 1939, nr 4, s. 121–122; Leonhard Ka-lendarium; Mazurek L. Życie i działalność Zyg-munta Wyrobka na polu wych. fiz., „RocznikNaukowy” Wyższej Szkoły Wych. Fiz. w Kr.1971, t. 10, s. 129–176; – inf. Bolesława Leonar-da i Ewy Kuplowskiej z Krakowa.

Janusz Wojtycza

ZZARUSKI Mariusz, pseud. Aleksander

Iwanicki (1867–1943), generał brygady,poeta, prozaik, marynarz, żeglarz, tater-nik, legionista, działacz harcerski, kapitanjachtu harcerskiego „Zawisza Czarny”(1934–1939).

Urodził się 31 I 1867 r. w Dumanowiek. Bełt na Podolu w rodzinie Seweryna i Eu-frozyny z Iwanickich. Miał dwóch braci:starszego Stanisława i młodszego Bolesła-wa. W rodzinie silne były tradycje naro-dowościowe. Dziad Zaruskiego był uczest-nikiem powstania listopadowego, a ojcieci stryj uczestniczyli w powstaniu stycznio-wym. Zaruski rozpoczął naukę w szkoleprywatnej w Mohylowie nad Dniestrem.Gimnazjum ukończył w Kamieńcu Podol-skim. Po śmierci ojca wyjechał z rodziną doOdessy. Tu w 1885 r. rozpoczął studia nawydz. matematyczno-fizycznym, a w czasiewakacji jako marynarz odbywał na stat-kach Rosyjskiego Tow. Żeglugi i Handlu

oraz Floty Ochotniczej podróże do Chin,Japonii, Indii, Egiptu i Syrii. Po ukończe-niu studiów zapisał się do szkoły marynar-ki handlowej i szkoły malarskiej. W 1891 r.odbył służbę wojskową, uzyskując stopieńchorążego rezerwy. Utrzymywał kontak-ty z Ligą Polską i „Sokołem”; w Odessiepod pozorem zajęć gimnastycznych mło-dzi Polacy sposobili się do walki zbrojnej.Działalność ta została ujawniona i w 1894 r.pięćdziesięciu uczestników zajęć zostałoaresztowanych. Zaruskiego, uznanego zaorganizatora, skazano w grudniu 1895 r.na pięć lat zesłania na Syberię. Wywiezio-ny w końcu r. 1895, dotarł w lutym 1896 r.do Chołmogory. W lipcu tegoż roku uzy-skał zgodę na przeniesienie do Archangiel-ska. Tu poznał wybitnego pisarza i działa-cza niepodległościowego Andrzeja Struga.Pod jego wpływem zaczął tłumaczyć, a póź-niej również tworzyć poezje.

W wyniku starań otrzymał zezwoleniena pływanie i zaciągnął się na szkuner„Dzierżawa”. W 1898 r. dostał się do szkołynawigacyjnej w Archangielsku. Ukończyłją z wyróżnieniem, uzyskując dyplomszturmana żeglugi wielkiej i wiosną na-stępnego roku objął stanowisko kapitanana szkunerze „Nadzieja”. Swoje wrażeniaz tego okresu zawarł w tomie Na morzachdalekich (W. 1920) i w dwóch zbiorach so-netów: Sonety morskie (Kr. 1902) i Sonetypółnocne. Wówczas to, prawdopodobniedzięki wrażeniom z fiordów Norwegii,obudziła się w Zaruskim druga namiętność– góry.

Po zakończeniu okresu kary wrócił doOdessy, a w 1901 r. wraz z nowo poślubionążoną opuścił Rosję i udał się do Krakowa,aby podjąć studia w Akademii Sztuk Pięk-nych. Był uczniem Józefa Mehoffera i Le-ona Wyczółkowskiego, a przez krótki czastakże Stanisława Wyspiańskiego. Działałspołecznie w Tow. Szkoły Ludowej i Uniw.Ludowym im. A. Mickiewicza. Studia pla-styczne ukończył w 1906 r. z wynikiembardzo dobrym, zdobywając za swe pracedyplomy i medale. Jednak z jego dorobku

WYROBEK ZYGMUNT – ZARUSKI MARIUSZ

250

plastycznego, m.in. o tematyce tatrzań-skiej i morskiej, niewiele się zachowało.

Kłopoty ze zdrowiem żony spowodowa-ły przeniesienie się Zaruskich do Zakopa-nego. Zaruski podjął tu ożywioną działal-ność sportową i społeczną. Doceniającwartość tężyzny fizycznej narodu, propa-gował sport wysokogórski i narciarstwo,stawiające wówczas w Polsce dopieropierwsze kroki. Był pionierem taternictwazimowego i tatrzańskiego narciarstwa tu-rystycznego; w 1907 r. poprowadził jedenz pierwszych w Polsce kursów narciar-skich. Dokonał ok. 20 wyróżniających sięwówczas pierwszych wejść zimowych naszczyty tatrzańskie. Był także jednym z pio-nierów badania jaskiń tatrzańskich. Toro-wał i znakował szlaki turystyczne, prowa-dził wycieczki, szkolił przewodników, pisałliczne artykuły i prace, był współredakto-rem pisma „Zakopane”. Wspólnie z Hen-rykiem Bobkowskim wydał jeden z pierw-szych polskich podręczników narciarstwaPodręcznik narciarstwa według zasad alpej-skiej szkoły jazdy na nartach (Kr.–W. 1908),a także pierwszy polski przewodnik zimo-wy po Tatrach – Przewodnik po terenachnarciarskich Zakopanego i Tatr Polskich(Zakopane 1913) oraz wybór artykułów Nabezdrożach tatrzańskich (W. 1923). Byłwspółzałożycielem Zakopiańskiego Od-działu Narciarzy Tow. Tatrzańskiego (póź-niej Sekcja Narciarska Tow. Tatrzańskiego).Uczestnicząc w niemal wszystkich inicja-tywach społecznych na terenie Zakopane-go, w znacznym stopniu przyczynił się doprzekształcenia tej miejscowości w centrumturystyki i sportów zimowych. Kiedy naskutek wzmożonego ruchu turystycznegowzrosła liczba wypadków, Zaruski dopro-wadził w 1909 r. do powstania Tatrzańskie-go Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego(TOPR) i stanął na jego czele. Wyszkoliłwielu ratowników i wpoił im poczucieofiarności i odpowiedzialności. Prowadziłwyprawy ratunkowe, nie cofając się przedżadną trudnością. W książce TatrzańskieOchotnicze Pogotowie Ratunkowe, jego

organizacja, dzieje i wyprawy ratunkowe(W. 1922) opisał powstanie i dzieje tej or-ganizacji. Podkreślał społeczną rolę tater-nictwa, turystyki i narciarstwa jako szko-ły charakterów.

Pod pseud. Aleksandra Iwanickiego byłtakże od 1912 r. instruktorem drużyn ka-waleryjskich Związku Strzeleckiego.

Na wieść o wybuchu wojny 5 VIII 1914 r.wraz z Zakopiańską Kompanią Strzelcówwyruszył do Kielc, aby zgłosić się do służ-by wojskowej w Legionach Polskich. Od20 sierpnia tegoż roku służył w 1. pułkuułanów. Dowodził plutonem, a od styczniado marca 1915 r. – Szkołą Narciarską Le-gionów, od maja 1915 r. – szwadronem i odgrudnia 1916 r. – dywizjonem. Brał udziałw wielu bitwach i potyczkach. W lipcu1917 r. objął dowództwo 1. pułku ułanów.Po kryzysie przysięgowym 1 X 1917 r. zo-stał aresztowany i skazany; był więzionyw Przemyślu. W grudniu został zwolnio-ny z więzienia i z wojska austriackiego.Objął stanowisko komendanta obwodu no-wotarskiego Polskiej Organizacji Wojskowej(POW). W krótkim czasie zorganizowałkompanię POW. 13 X 1917 r. został wy-brany na wiceprzewodniczącego Organi-zacji Narodowej, a kiedy organizacja ta po-wołała tzw. Rzeczpospolitą Zakopiańską,został wiceprzewodniczącym zakopiań-skiej Rady Narodowej.

Na przełomie 1918 i 1919 r. jako komen-dant powiat. POW w Nowym Targu kie-rował akcją zajmowania wsi polskich naSpiszu i Orawie. 15 XII 1918 r. uzyskał sto-pień majora. Został skierowany do KomisjiRegulaminów Jazdy. 19 II 1919 r. otrzy-mał polecenie utworzenia 11. pułku ułanóww Pińczowie i objął nad nim komendę. Do-wodząc pułkiem, uczestniczył w zajęciuWilna; 19 IV 1919 r. zajął po brawurowymataku dworzec kolejowy, za co zostałprzedstawiony do odznaczenia KrzyżemSrebrnym Orderu Virtuti Militari. Miano-wany podpułkownikiem kawalerii, w lipcuzostał skierowany na odcinek Punie –Butremańce – Troki – Marecz, a w sierpniu

ZARUSKI MARIUSZ

251

na front białoruski. Za udział w walkachodwrotowych prowadzonych w tym okre-sie został odznaczony pięciokrotnie Krzy-żem Walecznych, ponownie też wnioskowa-no dla niego o Krzyż Virtuti Militari. 1 VI1920 r. otrzymał awans do stopnia pułkow-nika; 11. pułkiem ułanów dowodził do koń-ca lipca 1920 r. Od listopada 1920 r. służyłw Dowództwie Okręgu Generalnego War-szawa jako okręgowy inspektor jazdy. Odlutego do września 1921 r. ponownie do-wodził 11. pułkiem ułanów, a od jesieni 1922do lutego 1923 r. był dowódcą 23. PułkuUłanów Grodzieńskich. Od 28 II 1923 r.był adiutantem generalnym PrezydentaRP. Z dniem 15 VIII 1924 r. został miano-wany generałem brygady. W kwietniu1926 r. przeszedł w stan spoczynku. Odmaja 1926 r. do października 1930 r. byłprzewodniczącym Komisji RegulaminówMorskich Kierownictwa Marynarki Wo-jennej. Niechętnie widziany przez środo-wisko sanacyjne, poświęcał się pracy spo-łecznej i pisarskiej.

Rozumiejąc ogromne znaczenie morzadla Polski, rozwinął szeroką działalnośćpropagandową i organizacyjną na rzeczprzybliżenia Polakom spraw morza, ma-rynarki i sportu żeglarskiego. W 1923 r.wraz z inż. Antonim Aleksandrowiczemzorganizował Yacht Klub Polski, inicjujączakup pierwszego w Polsce jachtu pełno-morskiego „Witeź”, na którym podejmo-wał jachtowe wyprawy żeglarskie po Bał-tyku. W jego ślady poszli inni, organizującOficerski Yacht Klub i Ośrodek MorskiPaństw. Urzędu Wych. Fiz. i Przysp.Wojsk. (PUWFiPW); działalność żeglarskąpodjęły także harcerstwo oraz Liga Morskai Rzeczna (później Liga Morska i Kolonial-na). W 1926 r. wskrzesił ustanowionyuchwałą sejmową Komitet Floty Narodo-wej, z którego funduszów (zebranychwśród społeczeństwa) zakupiono m.in.„Dar Pomorza”. Należy wspomnieć, że dlaZaruskiego jachting był nie tylko sportem,ale przede wszystkim drogą do zdobyciaPolaków dla idei morskiej i kształtowania

charakterów młodzieży. W 1927 r. zostałpowołany na stanowisko starosty morskie-go na Wybrzeżu. W tymże roku zorgani-zował Morską Komisję Terminologiczną,która opracowała i wydała drukiem sześćzeszytów polsko-angielsko-francusko-nie-miecko-rosyjskiego słownika morskiego.W l. 1927–1932 był sekretarzem general-nym Komitetu Floty Narodowej, od 1931do 1932 r. redaktorem naczelnym „Pol-skiej Floty Narodowej”, w l. 1929–1932 r.szefem szkolenia morskiego w OśrodkuPUWFiPW w Gdyni, a od 1930 r. kierow-nikiem wydz. wychowania morskiego LigiMorskiej i Kolonialnej. W 1931 r. zostałprezesem Polskiego Związku Żeglarskiego.

Zaruski zetknął się z harcerstwem po razpierwszy w Zakopanem, kiedy działali tamMałkowscy. Współpracował z AndrzejemMałkowskim m.in. przy opracowywaniuwymagań na sprawności wodniackie. W hi-storii TOPR wspomina o udziale skautóww wyprawach ratunkowych. Później z har-cerzami spotkał się na kursie morskimzorganizowanym z jego inicjatywy przezPUWFiPW w Jastarni w lipcu 1929 r.;wśród uczestników tego kursu był WitoldBublewski, późniejszy kierownik Wydz.Harcerskich Drużyn Żeglarskich w Głów-nej Kwaterze Harcerzy. W następnych la-tach liczba szkolonych harcerzy była co-raz większa; już w 1930 r. wyniki spisu wy-kazały 27 drużyn ze stanem 843 ludzi i 84jednostkami pływającymi. Z biegiem cza-su harcerze zyskali coraz większe uzna-nie i sympatię Zaruskiego. Miał kiedyś po-wiedzieć, że gdy na pokładzie w czasie rej-su wachtę pełnią harcerze, on śpi spokojnie.Zaruski cenił dojrzałość myśli, szerokośćhoryzontów i społeczno-patriotyczne po-dejście do zagadnień morskich, jakie wy-kazywali harcerze.

W 1934 r. harcerstwo zakupiło w Daniiduży szkuner noszący nazwę „Petrea”. Poprzebudowie i zmianie nazwy Zaruski –żeglarz polarny, marynarz oceaniczny, ka-pitan żeglugi wielkiej, komandor YachtKlubu Polski – objął na prośbę harcerzy

ZARUSKI MARIUSZ

252

funkcję kapitana „Zawiszy Czarnego”.Pierwszy – rozpoczęty w dniu 29 VI 1935 r.– rejs Zaruski opisał w książce Z harce-rzami na „Zawiszy Czarnym” (Lw. 1937).W czasie rejsów na „Zawiszy” ujawniły sięnajbardziej istotne cechy Zaruskiego – ser-deczny, życzliwy stosunek do podkomend-nych, wyrozumiałość, humor, troska o in-nych, talent pedagogiczny, wysoka kulturawspółżycia. W służbie – wymagający, su-rowy kapitan, w czasie wolnym zasiadałwraz z innymi do obierania kartofli, ga-wędząc przy tym o sprawach i ludziachmorza.

W marcu 1939 r. Zaruski odbył propagan-dową podróż do Stanów Zjednoczonych,gdzie wygłosił szereg odczytów i zachęcałdo wstępowania w szeregi Ligi Morskiej.W tymże roku prowadził cztery rejsy „Za-wiszy” (ostatni od 6 do 20 sierpnia doKarlskrony). Kolejny rejs został odwoła-ny. Zaruski liczył, że będzie jeszcze po-trzebny i przydatny, jednak mimo zgłosze-nia nie został zmobilizowany. Z płonącejWarszawy wyjechał z żoną na wschód, do-cierając do Lwowa. Jeszcze jesienią pla-nował nowe ośrodki żeglarskie w portachPrus Wschodnich, bo ani na chwilę niewątpił w odrodzenie Polski, która od mo-rza nie da się już nigdy odepchnąć. Wol-nej Polski jednak nie doczekał. Po zajęciuLwowa przez władze sowieckie (prawdo-podobnie w grudniu 1939) został wraz z żonąaresztowany i trafił (przez różne więzie-nia) do Chersonia. Od 9 II 1941 r. przeby-wał w szpitalu więziennym.

Był studentem konspirującym przeciwcaratowi. Był zesłańcem. Był rosyjskimmarynarzem. Był równocześnie polskimpoetą. Był polskim ułanem. Był taternikiemi malarzem. Był generałem. Był administra-torem, był jachtmanem. Był prawdziwymprzyjacielem i wychowawcą młodzieży. Wie-le działał, wiele spełniał prac, wiele miałusiłowań. Ale we wszystkich swych pra-cach, zawodowych, społecznych, sporto-wych, poprzez wszystkie lata swojego życia,poprzez lądy i morza, w całym swym życiu

jeden jedyny miał zawsze kurs: Kurs na słoń-ce! – pisał o nim B. Miazgowski.

Zmarł 8 IV 1941 r. w szpitalu w Cherso-niu k. Odessy, z której kiedyś wyruszał namorze. Jego symboliczny grób, wzniesio-ny w r. 1971, znajduje się na cmentarzuna Pęksowym Brzyzku w Zakopanem, 11 XI1997 r. spoczęła w nim urna z prochamigenerała. W Szczecinie utworzono Mu-zeum Morskie im. M. Zaruskiego (obecnieOddział Muzeum Narodowego), a w Gdyniznajduje się Basen Jachtowy im. M. Zaru-skiego oraz jego pomnik. Jeden z polskichjachtów nosi nazwę „Generał Zaruski”.Ulicę w Zakopanem, przy której mieszkał,nazwano w 1947 r. jego imieniem. Jegoimię nosi również Dom Turysty w Zako-panem, tam też znajduje się poświęconamu tablica, odsłonięta w 1965 r. Podobnąumieszczono w 1957 r. na budynku, gdziemieszkał w Warszawie (przy ul. Krasiń-skiego 5).

Zaruski został odznaczony KrzyżemSrebrnym Orderu Virtuti Militari, Krzy-żem Niepodległości, Krzyżem Komandor-skim i Krzyżem Kawalerskim Orderu Po-lonia Restituta, Krzyżem Walecznych(czterokrotnie), Złotym Krzyżem Zasługi(dwukrotnie), Srebrnym Krzyżem Zasługi,Medalem 10-lecia Odzyskania Niepodległo-ści oraz licznymi orderami i odznaczeniamizagranicznymi. W 1930 r. mianowano gohonorowym przewodniczącym i honorowymNaczelnikiem TOPR. Związek PolskichZwiązków Sportowych i Polski KomitetOlimpijski przyznały mu w lutym 1938 r.dyplom honorowy za zasługi w rozwojunarciarstwa i żeglarstwa w Polsce.

W 1901 r. w Odessie zawarł związek mał-żeński z Izabelą Kietlińską (1880–1971). Niemiał dzieci.

– Zaruski Mariusz, w: Kryska-Karski T., Żura-kowski S. Generałowie Polski niepodległej, W.1991, s. 186; Nowa encyklopedia powszechnaPWN, t. 6, W. 1996, s. 998; Paryscy Z. i W. H.Wielka encyklopedia tatrzańska, Poronin 1995;– Pinkwart M. Zakopiańskim szlakiem Mariu-

ZARUSKI MARIUSZ

253

sza Zaruskiego, W.–Kr. 1983; Stępień H. Ma-riusz Zaruski. Opowieść biograficzna, W. 1997.– Miazgowski B. Wspomnienie o Mariuszu Za-ruskim, w: Zaruski M. Z harcerzami na „Za-wiszy Czarnym”, W. 1966, s. 5–20.

Janusz Wojtycza

ZAWADZKA Anna Wiktoria, pseud.Hanka (1919–2004), nauczycielka, anglist-ka, harcmistrzyni, członkini GłównejKwatery Harcerek (1945–1948), wice-przewodnicząca ZHP (1990–1993), autorkaopracowań z historii harcerstwa żeńskiego.

Urodziła się 8 II 1919 r. w Warszawiew rodzinie Józefa (1886–1951, chemika,profesora i rektora Politechniki Warszaw-skiej, współpracownika Delegatury Rząduna Kraj i Komendy Głównej AK, przewod-niczącego Rady Wychowawczej SzarychSzeregów, uczestnika tajnego nauczania)i Leony z Siemieńskich (1885–1940, na-uczycielki, członkini „Zet”, uczestniczkistrajku szkolnego w r. 1905, organizator-ki polskiego szkolnictwa w Warszawieprzed i w czasie I wojny światowej, pra-cowniczki Min. WRiOP). Zawadzka i jejbrat Tadeusz, pseud. „Zośka” (1921–1943,harcmistrz, żołnierz AK – podporucznik,hufcowy Hufca Szarych Szeregów Moko-tów Górny i hufca Grup SzturmowychWarszawa-Centrum, komendant GrupSzturmowych Warszawskiej ChorągwiSzarych Szeregów) wychowywali się w ro-dzinie o silnych tradycjach patriotycznych.

Ukończyła Państw. Gimnazjum im.Królowej Jadwigi w Warszawie, zdając ma-turę w 1937 r. Następnie studiowała an-glistykę na UW. Po wybuchu wojny kon-tynuowała naukę na tajnych kompletachuniwersyteckich oraz na kursie pedago-gicznym prowadzonym w ZgromadzeniuSióstr Urszulanek. Egzamin końcowy zda-ła 1 sierpnia 1944 r.

W gimnazjum wstąpiła do 14. Warszaw-skiej Żeńskiej Drużyny Harcerskiej (WŻDH)im. Królowej Jadwigi. W 1935 r. uczestni-czyła w zimowisku w Wiśle-Głębcach,

gdzie złożyła przyrzeczenie. Pół roku póź-niej, na Jubileuszowym Zlocie HarcerstwaPolskiego w Spale, pełniła służbę aprowi-zacyjną, jaka przypadła w udziale War-szawskiej Chorągwi Harcerek. W 1937 r.ukończyła kurs drużynowych w Ignalinie,po którym została mianowana drużynową„Błękitnej Czternastki”. Zimą zorganizo-wała zimowisko, a latem 1938 r. obóz dru-żyny w Janowej Dolinie na Wołyniu. Na-stępnego lata prowadziła w Zwierzyńcupod Zamościem wspólny z „Białą Czter-nastką” ostatni obóz przed wojną.

We wrześniu 1939 r. pomagała w schro-nisku zorganizowanym przez KomendęPogotowia Harcerek i pracowała w Pomoc-niczym Szpitalu Harcerskim przy ul. Ko-pernika 11/13. Uczyła młodsze dzieci w taj-nym Gimnazjum Królowej Jadwigi, którefunkcjonowało pod firmą szkoły zawodo-wej przy ul. Zgoda. Weszła w skład redak-cji konspiracyjnego pisma okupacyjnego„Młodzież”, w którym pisała refleksyjneartykuły na tematy społeczno-wychowaw-cze. Przez pierwsze lata okupacji nadalbyła drużynową. Harcerki pod jej kierun-kiem organizowały zbiórki odzieży i żyw-ności dla żołnierzy w stalagach, opiekowa-ły się rodzinami uwięzionych na Pawiaku,pomagały w prowadzonym przez Komen-dę Pogotowia Domu dla Małych Dzieci im.Baudouina, wykonując zabawki i przygo-towując przedstawienia teatrzyku. Jesie-nią 1940 r. zorganizowała pierwszą zbiór-kę całej drużyny w szkole swojej ciotkiprzy ul. Zielnej i pierwsze okupacyjneprzyrzeczenie na sztandar drużyny.

Od 1942 r. aż do wybuchu PowstaniaWarszawskiego pełniła funkcję hufcowejHufca Harcerek Warszawa-Śródmieście.Weszła także w skład Rady ProgramowejKomendy Pogotowia Harcerek. Jako huf-cowa była bardzo operatywna. Wizytowa-ła wycieczki drużyn; zorganizowała praw-dziwy obóz dla kadry w Dębnie w GórachŚwiętokrzyskich i dwa kursy drużyno-wych. 15 IV 1943 r. została mianowanapodharcmistrzynią. W 1943 r. komendant-

ZARUSKI MARIUSZ – ZAWADZKA ANNA

254

ka chorągwi powierzyła jej prowadzeniezajęć z prawa harcerskiego na swoim kur-sie, a także delegowała do utrzymywaniakontaktu z Warszawską Chorągwią Sza-rych Szeregów w sprawie samokształceniazespołów starszych dziewcząt i starszychchłopców. W 1944 r. ukończyła kurs harc-mistrzowski. 15 VIII 1944 r. została mia-nowana harcmistrzynią.

1 VIII 1944 r. jako studentka tajnegouniwersytetu zdawała egzamin nauczy-cielski i nie zdołała już przedostać się doswojego punktu zbornego w powstaniu.Została u sióstr Urszulanek przy ul. Gę-stej (dziś Wiślana) i pomagała s. JaniePłaszka przenosić rannych do zorganizo-wanego tam szpitalika.

Zaraz po Powstaniu Warszawskim pro-wadziła w Domu Dziecka w Konstanciniezaimprowizowany kurs drużynowych dlakilku starszych harcerek, dochodząc na za-jęcia pieszo z Zalesia. Wiosną 1945 r. zor-ganizowała tajną drużynę instruktorską„Odrastający pień”. Latem odbył się tygo-dniowy „prywatny” biwak nad Narwią,który na wszelki wypadek został przez ko-mendantkę chorągwi zarejestrowany jakoobóz. Dla harcerek, które wstąpiły do or-ganizacji podczas wojny, prowadziła kursdrużynowych, który zakończył się zimowi-skiem u sióstr Urszulanek w Milanówku.

Od wiosny 1945 r. była nauczycielkąjęzyka angielskiego w Państw. Koeduka-cyjnym Liceum Pedagogicznym im. ElizyOrzeszkowej, a po likwidacji tej szkoły wewrześniu 1949 r. w X Liceum Ogólno-kształcącym im. Królowej Jadwigi. Praco-wała tam do września 1965 r. Prowadziław liceum koło krajoznawcze, które wiosnąi jesienią organizowało kilkudniowe wy-cieczki, a latem obozy wędrowne. Uczen-nice, poznając najpiękniejsze zakątki zie-mi ojczystej, miały jednocześnie możliwośćbezpośredniego kontaktu z ludźmi, którzymieszkali na odwiedzanych przez nie te-renach. Prowadzone metodą harcerskąwycieczki i obozy tworzyły podwaliny podprzyszłą „Czternastkę”.

W roku harcerskim 1945/1946 pełniłafunkcję zastępczyni komendantki War-szawskiej Chorągwi Harcerek i kierowaław komendzie kształceniem instruktorek.W lecie 1946 r. prowadziła w Starych Ja-błonkach na Mazurach, w niezwykle trud-nych warunkach społecznych i ekonomicz-nych, obóz instruktorski „Nadmorski mło-dy las”, kończący kurs drużynowych. Odstycznia 1947 do sierpnia 1948 r. była za-stępczynią kierowniczki Wydz. Kształceniaw Głównej Kwaterze Harcerek i prowadzi-ła m.in. wspólnie z hm. Zofią Zakrzewskąkurs podharcmistrzowski. Jesienią 1948 r.po połączeniu Głównej Kwatery Harcereki Głównej Kwatery Harcerzy wróciła doChorągwi Warszawskiej, wchodząc w składdrużyny hufcowych, będącej w zasadzieWydz. Programowym. W czerwcu 1949 r.zrezygnowała z pracy w ZHP.

Odpowiadając na apel Aleksandra Ka-mińskiego, w 1956 r. wróciła do czynnejsłużby. W grudniu tegoż roku uczestniczy-ła w Zjeździe Łódzkim reaktywującymZHP. W l. 1957–1958 kierowała Wydz.Kształcenia Kadry Chorągwi Warszaw-skiej, prowadziła wówczas m.in. kurs dru-żynowych w zgrupowaniu obozów nad Jez.Nidzkim. Na prośbę dyrekcji szkoły wspól-nie z absolwentkami szkoły – harcerkamiz okresu wojny i byłymi członkiniamiprowadzonego przez nią koła krajoznaw-czego – zorganizowała na nowo 14. WŻDH.W styczniu 1957 r. zebrała pierwszą radędrużyny nowej „Czternastki”, podczas fe-rii wiosennych zorganizowała w ŚwiętejKatarzynie kurs dla przyszłych funkcyj-nych, a 13 X 1957 r. przy okazji uroczystegoodsłonięcia na Powązkach płyty na grobiehm. Rzeczypospolitej Jadwigi Falkowskiejodebrała pierwsze przyrzeczenie. Wkrót-ce zorganizowała też młodszą „Czternast-kę” w szkole podstawowej. Jednym z pierw-szych zadań podjętych przez obie drużynybyło zorganizowanie pomocy dla repa-triantów ze Związku Radzieckiego. W lip-cu 1958 r. na obóz „Czternastek” nad jez.Kośno pojechała jako opiekunka, pozosta-

ZAWADZKA ANNA

255

wiając jego kierownictwo w rękach dru-żynowych. Obóz, kilkakrotnie wizytowa-ny przez różne władze, został wyróżnionyjako najlepszy obóz młodzieży starszejHarcerskiej Akcji Letniej.

Odeszła z ZHP razem z A. Kamińskim.Od tej pory jej kontakt z harcerstwemobejmował trzy sfery. Pierwsza to uczest-nictwo w licznych spotkaniach z drużyna-mi i szczepami noszącymi imię jej brata.Druga – dyskusyjne spotkania instruktor-skie na tematy społeczne i wychowawcze,w których uczestniczyły byłe instruktor-ki z powojennej drużyny „Odrastającypień”. Trzecią sferą było zbieranie mate-riałów służących odtworzeniu historii ru-chu żeńskiego w Polsce.

Lata sześćdziesiąte i siedemdziesiątew jej życiu zdominowane były doskonale-niem zawodowym oraz związaną z tympracą pedagogiczną i naukową. Napisałakilka podręczników do nauki języka angiel-skiego, które były wielokrotnie wznawiane.Dużo podróżowała. Jako wykładowca Wy-ższego Studium Języków Obcych przy UWwyjechała na roczne stypendium do An-glii, gdzie uczestniczyła w kursie lektorów.Na zaproszenie byłej uczennicy przebywa-ła także przez trzy miesiące w StanachZjednoczonych. Odwiedziła wówczas miesz-kającą w Kalifornii hm. Wandę Kamie-niecką-Grycko, wojenną komendantkęWarszawskiej Chorągwi Harcerek.

Kiedy w latach osiemdziesiątych zaczęłasię kolejna odnowa w ZHP, różne zespoły in-struktorskie szukały wsparcia autorytetówdla swoich poczynań związanych z powro-tem do korzeni. W domu Danuty i Jana Ros-smanów, z którymi Zawadzka była zaprzy-jaźniona, odbywały się otwarte spotkaniainstruktorskie, podczas których dyskutowa-no o teraźniejszości i przyszłości harcerstwaw Polsce. Po XXVI Zjeździe odbytym w mar-cu 1989 r. wraz z Janem Rossmanem, Ste-fanem Mirowskim i Haliną Wiśniewskąopublikowała 21 października tegoż rokulist otwarty adresowany do premiera, mar-szałków Sejmu i Senatu oraz ministrów

edukacji i obrony narodowej, a w sierpniu1990 r. apel do czynnych instruktorów, pi-sząc: Weźcie w swoje ręce losy harcerstwa[...] wasza rzetelna instruktorska pracamusi zostać dostrzeżona nie tylko przez zu-chy, harcerzy i ich rodziców, musi o niejwiedzieć całe społeczeństwo. Zostało toprzyjęte jako wskazówka, że harcerstwopowinno swoją drogę do korzeni odbyć sa-modzielnie, bez udziału czynników ze-wnętrznych.

W grudniu 1990 r. XXVIII Zjazd ZHPw Bydgoszczy wybrał Zawadzką na wice-przewodniczącą ZHP. Pełniła tę funkcjęniezwykle aktywnie, uczestnicząc wewszystkich ogólnopolskich spotkaniachzwiązanych z kształceniem instruktoróworaz programem ZHP. Patronowała Zespo-łowi Harcerek Głównej Kwatery (GK)ZHP, którego działania służyły odradzaniuruchu żeńskiego. Prowadziła w imieniuZHP rozmowy związane z powrotem doWAGGGS, wzięła udział w światowej kon-ferencji, podczas której zapowiedziano po-wrót ZHP do skautingu. W tym okresie na-pisała też wspólnie z Janem Rossmanemksiążkę biograficzną o swym bracie Tade-usz Zawadzki „Zośka” (W. 1991).

Jesienią 1993 r. zrezygnowała z uczest-niczenia w kolejnym XXIX Zjeździe ZHP.Od tego czasu nie utrzymywała z ZHP żad-nych kontaktów poza udziałem w spotka-niach organizowanych przez Zespół Harce-rek GK ZHP. Wróciła do przerwanej pracynad historią harcerstwa żeńskiego. Jużwcześniej wydała wspólnie z Zofią Zawadzkązbiór wspomnień Pełnić służbę... Z pamięt-ników i wspomnień harcerek Warszawy1939–1945 (W. 1983). Następnie w trzechtomach Gawędy o tych, które przewodziły(1998, 2000, 2001) opublikowała opowieścio wybitnych instruktorkach ruchu żeń-skiego, napisała monografię Szkoła In-struktorska Harcerstwa Żeńskiego na Bu-czu (W. 2000) i biografię O Aleksandrze Ka-mińskim „Kamyku” (W. 2001). Cenne sązwłaszcza Harcerstwo żeńskie w Warszawie1911–1949 (1995), Harcerstwo żeńskie na

ZAWADZKA ANNA

256

wschodnich ziemiach Rzeczypospolitej(1999) i Dzieje harcerstwa żeńskiego w Pol-sce w latach 1911–1948/49 (W. 2004). Pro-mocja tej ostatniej książki odbyła się kil-kanaście dni przed śmiercią autorki.

Zmarła 22 VI 2004 r. Została pochowa-na w grobie rodzinnym na Powązkach.

Była odznaczona Złotym Krzyżem Zasłu-gi. Za książkę Harcerstwo żeńskie w War-szawie w latach 1911–1949 otrzymała Dy-plom Honorowy Tow. Miłośników Warsza-wy i Prezydenta m. st. Warszawy. PrzezZespół Harcerek GK ZHP została uhono-rowana Srebrną Różą za zasługi dla ru-chu żeńskiego.


– Dzierzbicka W. Dzieje jednej szkoły 1908––1949. Monografia Seminarium Nauczycielskie-go i Liceum Pedagogicznego im. E. Orzeszkowejw Warszawie, W. 1960; Harcerki 1939–1945;Kuźmiński B. Pierwsza Żeńska… Szkoła im.Królowej Jadwigi w Warszawie, W. 1982; Za-wadzka A., Rossman J. Tadeusz Zawadzki „Zoś-ka”, W. 1991; taż Warszawska Chorągiew Harce-rek w l. 1944/5–1948/9, „Biuletyn HistorycznyChorągwi Stołecznej ZHP” 1991, nr 1–4; – Har-cerki 1939–1945. Relacje – pamiętniki; – Zawadz-ka A. Dzieje Błękitnej Czternastki, W. 1986, mps.

Wanda Czarnota

ZÜRN Edward, pseud. Brodowski,Edek, Edward Zahorski, Gniewosz, Jacek,Krogulec (1917–1944), harcmistrz, czło-nek Głównej Kwatery Szarych Szeregów(1939–1943), wizytator dla Polski Połu-dniowej (1943–1944) oraz szef GłównejKwatery Szarych Szeregów (1944).

Urodził się 30 VIII 1917 r. w Kijowiew rodzinie Edwarda (zm. 1942, księgowego,uczestnika strajku szkolnego 1905) i Różyz d. Löwy. Miał dwóch braci: Zbigniewa(1922–1994, pseud. Wiesław, Zawyr, Kro-gulec Brat, inżyniera elektryka, żołnierzaAK – plutonowego podchorążego, harcmi-strza, rannego w Powstaniu Warszaw-skim, od 1940 r. noszącego nazwisko Za-

horski) i Tadeusza (1925–1944, pseud.Karolek, żołnierza AK – plutonowego pod-chorążego w batalionie „Zośka”, rannegow Powstaniu Warszawskim, zm. w szpita-lu) oraz siostrę (zmarłą w niemowlęctwie).

Od 1924 r. mieszkał z rodzicami w Byd-goszczy. Jako ewangelik był wychowywa-ny zgodnie z kultywowanymi w domu za-sadami chrześcijańskimi. Chociaż przod-kowie jego rodziny przybyli z różnychstron (pochodzili ze Szwecji, Węgier i Nie-miec), w domu panowała atmosfera pol-skości. Po czteroletniej nauce w szkolewstępnej uczęszczał do Miejskiego Gimna-zjum Matematycznego im. M. Kopernikaw Bydgoszczy. Od 1926 r. należał do dru-żyny wilczków przy 6. Bydgoskiej Druży-nie Harcerzy im. T. Kościuszki. W drużynieharcerskiej pełnił funkcje zastępowego, se-kretarza i przybocznego, a w l. 1934–1936był drużynowym. W l. 1931–1932 był teżwodzem zorganizowanej przez siebiegromady zuchowej. Corocznie uczestniczyłw obozach letnich, m.in. w Druskiennikach(1929), Gródku nad Dunajcem (1931), Ma-kowie Podhalańskim (1933), Murzasichlu(1934). W l. 1934–1935 był kierownikiemreferatu wych. fiz. i przysp. wojsk. w II Huf-cu Harcerzy w Bydgoszczy. W grudniu1934 r. zdobył stopień harcerza Rzeczypo-spolitej. Brał udział w Jubileuszowym Zlo-cie Harcerstwa Polskiego w Spale w 1935 r.

Miał wszechstronne zainteresowania.Uprawiał narciarstwo i żeglarstwo, pisałwiersze, publikował teksty w prasie szkol-nej i harcerskiej. Po maturze w l. 1936–1937odbył służbę wojskową w Szkole Podcho-rążych Rezerwy Artylerii we Włodzimie-rzu Wołyńskim. Tam prowadził krąg star-szoharcerski, który pod jego kierunkiemspecjalizował się w organizacji imprez kul-turalnych. Praktykę odbywał w 15. Wiel-kopolskim Pułku Artylerii Lekkiej w Byd-goszczy. W październiku 1937 r. przeniósłsię do Warszawy, gdzie podjął studia naWydz. Finansowo-Ekonomicznym SzkołyNauk Politycznych. Tam założył Akade-micki Krąg Starszoharcerski „Kuźnica

ZAWADZKA ANNA – ZÜRN EDWARD

257

Akademicka”. Stopień podharcmistrzaotrzymał rozkazem Naczelnika Harcerzyz 10 IX 1938 r. W r. 1938, jeszcze w trakciestudiów, podjął pracę zarobkową w dzialezaopatrzenia zakładów radiowych Philip-sa w Warszawie.

W sierpniu 1939 r. jako podporucznikrezerwy został zmobilizowany do 15. puł-ku artylerii lekkiej w Bydgoszczy. Brałudział w walkach Armii „Pomorze” (Byd-goszcz, Kutno, Puszcza Kampinoska, War-szawa), za walki nad Bzurą został odznaczo-ny Krzyżem Walecznych. Po kapitulacjiWarszawy dostał się do niewoli. Po kilkudniach uciekł z obozu przejściowego w So-chaczewie i wrócił do Warszawy. Od razunawiązał kontakt z Szarymi Szeregami.Został zaprzysiężony przez hm. FlorianaMarciniaka i włączony do działalnościkonspiracyjnej. Do września 1940 r. uży-wał nazwiska Edward Zahorski. Początko-wo był emisariuszem tajnej Głównej Kwa-tery Harcerzy (GKH), utrzymującymłączność z harcerzami z Łodzi. W grudniu1939 r. odbył niebezpieczną podróż doLwowa. Organizował łączność z terenamiwschodnimi, zajętymi przez Rosjan, przy-gotował m.in. trasę przerzutu dla udają-cego się na teren okupacji sowieckiej hm.Lechosława Domańskiego, pseud. Zeus.

W Warszawie mieszkał przy ul. Poznań-skiej, Częstochowskiej 19, Marszałkow-skiej 55 i Świętokrzyskiej 28, w jego miesz-kaniach odbywały się odprawy SzarychSzeregów. Po zawarciu związku małżeńskie-go wraz z żoną prowadził sklepik z artyku-łami gospodarstwa domowego i papierni-czymi przy ul. Grzybowskiej (sklep byłkamuflażem dla działalności konspiracyj-nej, rozdzielnią prasy podziemnej,skrzynką kontaktową i magazynem bronidla grup bojowych). Jako oficer rezerwyod końca 1941 r. uczestniczył w organizo-waniu szkolenia wojskowego w ChorągwiWarszawskiej Szarych Szeregów. Po zatrzy-maniu przez gestapo 4 XI 1942 r. hm. JanaBłońskiego, zagrożony aresztowaniem,przez miesiąc przebywał we wsi Baszów-

ka k. Piaseczna i stamtąd dojeżdżał dopracy. Przez cały okres okupacji oficjalniebył zatrudniony w dziale zaopatrzenia za-kładów Philipsa w Warszawie. Praca tastwarzała mu możliwość legalnego prze-kraczania granicy i wykorzystywaniapodróży służbowych do celów konspiracyj-nych. Wyjeżdżał w celach organizacyjnych(również z zadaniami powierzanymi muprzez AK) m.in. do Wrocławia, Gdańska,Berlina i Wiednia. Po aresztowaniu w kwiet-niu 1943 r. hm. Zygfryda Lindy przejąłw maju 1943 r. funkcję wizytatora PolskiZachodniej w Głównej Kwaterze (GK) Sza-rych Szeregów. Był równocześnie drugimzastępcą kierownika Wydz. Zachodniego„Pasieki”. Ukończył pierwszy konspiracyj-ny kurs harcmistrzowski i 15 VIII 1943 r.otrzymał stopień harcmistrza. Podczaskolejnych podróży na tereny wcielone doRzeszy nawiązywał kontakty z komenda-mi chorągwi i kompletował ich obsady (np.w Bydgoszczy). Angażował się także w ak-cje pomocy społecznej. Stworzył służbykurierskie, które dostarczały do chorągwizachodnich instrukcje, programy, prasę,podręczniki szkolne i książki harcerskieoraz fundusze na działalność organiza-cyjną i dla rodzin aresztowanych instruk-torów.

Uczestniczył w akcji „N”. W Warszawieutrzymywał kontakty z Polskim Związ-kiem Wolności. Brał prawdopodobnieudział w organizowaniu aktów sabotażuna terenie Rzeszy (w tym w Berlinie). Pod-czas kilkakrotnych pobytów w Bydgosz-czy brał udział w spotkaniach z tamtejszy-mi instruktorami. Wiosną 1943 r. dziękiniemu nastąpiło pewne ożywienie w pra-cy bydgoskich harcerek. W dniach 1–25 IV1944 r. odbył swoją najdłuższą podróż służ-bową; wizytował wówczas cztery chorągwie:pomorską, zagłębiowską, śląską i wielko-polską. Po powrocie przekazał zespołowi„Pasieki” krótką informację: Tereny Za-chodnie [...] kontakty są, współpraca ukła-da się dobrze. 20 VI 1944 r. przejął od hm.Piotra Stasieckiego, pseud. Piotr Pomian

ZÜRN EDWARD

258

funkcję szefa GK Szarych Szeregów. Wrazz objęciem tej funkcji wszedł w skład tzw.ścisłej „Pasieki”. Równocześnie w ramachprac planowanych na okres powojennyprzygotowywał się do pełnienia funkcjistarosty w jednym z powiatów na terenieMazur, który miał się znaleźć w granicachpaństwa polskiego. Rozkazem komendantaSił Zbrojnych w Kraju nr 400/BP z 25 VII1944 r. został awansowany z dniem 3 V1944 r. do stopnia porucznika.

W chwili wybuchu Powstania Warszaw-skiego przebywał w rejonie koncentracjiharcerskich batalionów „Zośka” i „Parasol”na Woli. Następnie wraz z innymi instruk-torami „Pasieki” przeszedł do Śródmieścia,gdzie w budynku przy ul. Świętokrzyskiej28 znalazła siedzibę GK Szarych Szeregów.Przez kilka dni pełnił obowiązki starostydzielnicy Warszawa-Północ, a od 8 sierpniadowodził złożoną z harcerzy 2. kompaniąw zgrupowaniu „Bartkiewicza”. Poszedłdo tej nowej pracy rozradowany, jak gdy-by go spotkało największe szczęście – na-pisał o tym w książce Całym życiem Sta-nisław Broniewski

Trafiony pociskiem granatnika poległ23 VIII 1944 r. w budynku Arbeitsamtuna rogu ul. Kredytowej i Mazowieckiej.Tymczasowo pogrzebano go w ogródkuprzy ul. Mazowieckiej, później został eks-humowany i pochowany razem z młod-szym bratem Tadeuszem w kwaterze ba-talionu „Zośka” na cmentarzu na Powąz-kach. W piśmie „Brzask” (1944, nr 12)ukazało się wspomnienie pośmiertne pt.Na wieczną wartę.

Został odznaczony Krzyżem Walecz-nych (1939).

W 1940 r. poślubił Marię Jędrzejkiewicz(ur. 1916, łączniczkę „Pasieki” i uczest-niczkę Powstania Warszawskiego, harcmi-strzynię). Miał syna Marka (ur. 1942, so-cjologa).

– Kunert A. K. Słownik biograficzny konspiracjiwarszawskiej 1939–1944, t. 2, W. 1987; – Barnic-ka J. Bydgoskie „polskie drogi” w lutym 1944 r.,

„Ilustrowany Kurier Polski” 1984, nr 34 z 9 lu-tego, s. 3; Broniewski Całym życiem; Jabrzem-ski Harcerze; Jankowski Harcerstwo Pomo-rza;Jaśkowiak J. Gdy szumiał „Młody Las”, w:„Kalendarz Bydgoski”, Bydgoszcz 1970; Mro-ziński B. Szare Szeregi na Pomorzu Gdańskim,„Informator Komisji Historycznej KomendyChorągwi Bydgoskiej” 1984, nr 3; Szare Szere-gi; Zűrn-Zahorski Z. Pseudonim „Jacek”, Byd-goszcz 1993; – MH: Jarzembowski, Kupriano-wicz Harcmistrzynie i harcmistrze.

Mieczysław Hojan

ZWOLAKOWSKA Jadwiga, pseud.Druhna Jadzia (1895–1944), nauczycielka,harcmistrzyni, pionierka ruchu zuchowe-go, kierowniczka Wydz. Zuchów GłównejKwatery Harcerek (1930–1938), komen-dantka Okręgu Południe WarszawskiejChorągwi Harcerek (1940–1942).

Urodziła się 19 III 1895 r. w majątkuGłębokie na Podlasiu, gdzie spędziła wcze-sne dzieciństwo. Później rodzina przenio-sła się do Kiszyniowa w Besarabii. Brakdokładniejszych wiadomości o jej rodzinie,wiadomo jedynie, że dziadek ze stronymatki brał udział w powstaniu stycznio-wym. Miała starszą siostrę i młodszegobrata Wacława.

W 1912 r. ukończyła gimnazjum z klasąpedagogiczną i wyjechała na studia doWarszawy. Uczyła się w Wyższej Szkole Mu-zycznej, a na utrzymanie zarabiała korepe-tycjami. Wakacje 1914 r. spędziła w domurodzinnym. Pozostała w nim do końca I woj-ny światowej. Podjęła pracę w miejscowejszkole i zajęła się działalnością społeczno--oświatową wśród uchodźców wojennychz Polski. Organizowała kursy dokształ-cające, kółka krajoznawcze i chóry mło-dzieżowe. W 1915 r. założyła w KiszyniowieDrużynę Harcerską im. T. Kościuszki, zło-żoną z zastępów dziewcząt i chłopców orazwilcząt. W następnym roku NaczelnictwoHarcerskie powierzyło jej kierowanie pol-skim harcerstwem w Besarabii, co okaza-ło się posunięciem niezwykle trafnym;

ZÜRN EDWARD – ZWOLAKOWSKA JADWIGA

259

harcerki i harcerze z Kiszyniowa organi-zowali życie społeczne miejscowej Poloniii licznie wstępowali do WP. W lipcu 1919 r.cały majątek i dokumentację działalnościkiszyniowskiego harcerstwa przekazaławładzom harcerskim w Warszawie.

Podjęła pracę w szkole, najpierw na Mo-kotowie, a od r. 1920 aż do PowstaniaWarszawskiego w Szkole Powszechnej przyul. Kruczej 21. Miała zwyczaj prowadzić„notatnik wychowawczy”, w którym za-pisywała uwagi o wychowankach; ucznio-wie mieli do niego dostęp i przez to szan-sę poznania i poprawienia swoich błędówlub niedociągnięć.

Zwolakowska przyrzeczenie harcerskiezłożyła dopiero w Warszawie na ręce Ja-niny Tworkowskiej. W l. 1918–1920 peł-niła funkcję kierowniczki oddziału drużynmiejskich Komendy Okręgu ZHP IB (War-szawa). Później prowadziła pracę harcerskąwśród młodszych dziewczynek. W 1921 r.założyła 38. Warszawską Żeńską DrużynęHarcerek (WŻDH) im. Królowej Jadwigi,do której należały dziewczynki z robotni-czej Woli. Uczyła je świata ludzi i przyrodyoraz wszystkiego, co może być przydatnew dorosłym życiu, np. jak zachowywać sięprzy stole, jak własną pomysłowością i pracąrąk zdobywać pieniądze, jak opiekować sięchorymi i słabszymi; dziewczęta słuchałyrazem muzyki, fotografowały i uczyły siętańczyć, a potem podczas obozów przeka-zywały swoje umiejętności młodym miesz-kańcom okolicznych wsi. Na II Zlocie Na-rodowym Harcerek w Rybienku (1928)harcerki z 38. WŻDH zajęły pierwsze miej-sce w Chorągwi Warszawskiej. Drużynaprowadzona przez Zwolakowską prze-kształcila się po pewnym czasie w druży-nę instruktorską, dziewczęta zakładałyswoje drużyny. Wiele harcerek z 38. WŻDHpodjęło naukę w seminarium nauczyciel-skim. Wychowanka i późniejsza bliskawspółpracownica Zwolakowskiej IrenaMichalak napisała we wspomnieniach: Jejstała troska o atrakcyjność zajęć harcerskich,jej rozumne stawianie przeszkód w pracy wy-

robiło w nas zaradność i pozwoliło ustalićcel życia osobistego, któryby służył dobruspołecznemu. 38. WŻDH Zwolakowskaprowadziła do 1930 r.

W 1928 r. objęła referat zuchowy w Wydz.Drużyn Komendy Chorągwi Warszawskieji na wniosek Jadwigi Falkowskiej weszłado Komisji Zuchów w Wydz. Programo-wym Głównej Kwatery Żeńskiej. W na-stępnych latach prowadziła kursy dla kie-rowniczek pracy zuchowej – od 1930 r. jakokierowniczka Wydz. Zuchów GłównejKwatery Harcerek (GKH), kierowniczkaWydz. Zuchów Warszawskiej Chorągwi Har-cerek i równocześnie hufcowa VI Hufca Har-cerek w Warszawie. Studiowała psycholo-gię wieku dziecięcego, poznawała zasadyfunkcjonowania i praktykę ruchu wilczątw innych organizacjach skautowych, samaprowadziła gromadę zuchową, aby spraw-dzać pomysły powstające na szczebluGKH. Utrzymywała stałe kontakty z kie-rowniczkami pracy zuchowej, organizowa-ła odprawy, redagowała w „Na tropie”stronicę zuchową, prowadziła bogatą ko-respondencję i przeprowadzała wizytacje.

Miała inną niż Aleksander Kamińskikoncepcję pracy z dziewczynkami w wiekuzuchowym. Była zwolenniczką zróżnico-wania programów gwiazdek dla dziewczy-nek i chłopców. Niemniej współpracowałaz Kamińskim, oboje wymieniali się do-świadczeniami podczas konferencji pro-gramowych i odwiedzin w szkołach in-struktorskich; efektem tej współpracy byłowspólne prawo zucha przyjęte w paździer-niku 1934 r. na konferencji w Krakowie.

Jej koncepcja ruchu zuchowego obejmo-wała pracę metodą zuchową z dziećmiprzewlekle chorymi i niepełnosprawnymi.W maju 1938 r. zorganizowała kurs in-formacyjny dla instruktorek zuchowych za-interesowanych tworzeniem gromad w szpi-talach i placówkach opiekuńczych.

Wydała Ćwiczenia i gry (razem z E. Gro-decką, W. 1930), śpiewnik harcerski Naszepieśni (Kat. 1934), Wiersze i piosenki zu-chów (W. 1934), Piosenki i tańce zuchów

ZWOLAKOWSKA JADWIGA

260

(W. 1936), Opowiadania zuchowe (W. 1939),Zuchowe gry (W. 1939) oraz przełożyła książ-kę V. Rhysa Davidsa Zuchowe czary (Kat.1939). Najważniejszym jej osiągnięciem jestzredagowany przez nią podręcznik pracy zu-chowej W gromadzie zuchów (Kat. 1933).Trzeba dodać, że koszta większości tychwydawnictw pokrywała z własnych oszczęd-ności.

Po wybuchu wojny weszła w skład kon-spiracyjnej Komendy Warszawskiej Chorą-gwi Harcerek, w l. 1940–1942 była komen-dantką Okręgu Południe (Ochota, Mokotów,Śródmieście). Od 1942 r. prowadziła refe-rat kształcenia starszyzny i kursy specjal-nościowe przygotowujące do podejmowa-nia różnych prac zarobkowych. Podczasokupacji mieszkała z siostrą przy ul.Wspólnej 8. Prowadziłą konspiracyjne na-uczanie i udostępniała swoje mieszkanie nalekcje tajnych kompletów oraz punkt kon-taktowy organizacji wojskowej. Przechowy-wała w nim konspiracyjną bibułę, środkiopatrunkowe, leki i opaski AK, które samaszyła. Gromadziła wyposażenie dla oddzia-łów partyzanckich. Podczas PowstaniaWarszawskiego zgłaszały się tu zmęczonełączniczki, aby umyć się, zmienić bieliznęi odpocząć. Zwolakowska i jej siostra pra-ły, gotowały, zdobywały zapasy żywności,naprawiały zniszczone ubrania. 4 X 1944 r.wraz z siostrą i harcerkami z „Trzydzie-stej Ósmej” opuściła Warszawę w kolum-nie ludności cywilnej. Została wywiezio-na w okolice Krakowa, gdzie schorowanąodnalazła Wanda Kamieniecka-Grycko(komendantka konspiracyjnej WarszawskiejChorągwi Harcerek). Wkrótce Zwolakow-ska uległa wypadkowi, zraniona w jegowyniku noga wymagała amputacji. Zmarła9 XII 1944 r. w krakowskim szpitalu. Po-chowano ją na cmentarzu Rakowickim, powojnie została ekshumowana i przewiezio-na do Warszawy, gdzie spoczywa na Sta-rych Powązkach. Rodziny nie założyła.

Maria Uklejska w swoim wspomnieniunapisała: Druhnę Zwolakowską pamiętasię jako osobę niezwykle jednolitą, a w jej

charakterze nie ma przeciwieństw ani nie-zgodności […] w doskonaleniu się i uspo-łecznieniu widziała normalną drogę ludz-kiego rozwoju […] stała się reprezentantkąwąskiego grona osób, które nie tylko nale-żały do harcerstwa, lecz były harcerkamiw każdej pracy i w każdej myśli.

– Błażejewski Bibliografia 1911–1960; – Grodec-ka E. Pierwsze ćwierćwiecze Harcerstwa Żeńskie-go, cz. 2, W. 1938; Harcmistrzyni Jadwiga Zwo-lakowska, w: Zawadzka Gawędy, cz. 1, OlgaMałkowska, Jadwiga Falkowska, Józefina Łapiń-ska, Jadwiga Zwolakowska, W. 1994, s. 143–172[cytaty]; Jeszcze o Druhnie Zwolakowskiej, „Zu-chowe Wieści” 1948, nr 4 [wypowiedzi uczestni-czek kursu z Poznania]; Straszewska M. Idzie-my ich śladem; – AAN: zesp. ZHP, t. 2204, Spraw.Wydz. Zuchów za r. 1935; MH: Gronostajska J.Warszawska Chorągiew Harcerek w l. 1921–39,1978, mps; Historia 38. WŻDH im. Królowej Ja-dwigi, b.d., mps; Jarzembowski, KuprianowiczHarcmistrzynie i harcmistrze; Laski S. JadwigaZwolakowska, b.d., mps; Michalak I. Druhna Ja-dwiga Zwolakowska, b.d., mps; Walter H. Mojespotkania z Jadwigą Zwolakowską, 1987, mps;Wiśniewska H. Wspomnienie o Druhnie JadziZwolakowskiej, 1987, rks; – relacja W. Kamie-nieckiej-Grycko, 1987.

Wanda Czarnota

ŻŻAWROCKI Oskar (1901–1988), na-

uczyciel, harcmistrz, komisarz PogotowiaHarcerzy Chorągwi Gdańskiej (1939), wi-ceprzewodniczący Naczelnej Rady Harcer-skiej (1956–1958).

Urodził się 15 VI 1901 r. w Oradówce k.Humania w rodzinie Henryka i Marii z Neu-manów, właścicieli niedużego majątku.Miał znacznie starsze rodzeństwo: siostręWalentynę i braci Jana oraz Oskara, któ-

ZWOLAKOWSKA JADWIGA – ŻAWROCKI OSKAR

261

rzy pozostali na Ukrainie. W wieku 14 latzostał sierotą. W l. 1915–1919 mieszkałw Humaniu w bardzo trudnych warunkachmaterialnych. Ukończył tu rosyjską szko-łę podstawową. W 1917 r. podjął pracę biu-rową, jednocześnie uczył się na polskichprywatnych kompletach. W tymże rokuzachęcony przez Tadeusza Maresza wstą-pił do harcerstwa. Działał w nim wspólniez przyjacielem Aleksandrem Kamińskim.W 1919 r. został komendantem hufca w Hu-maniu. W kwietniu tegoż roku przedostałsię przez front do Warszawy, wydelegowa-ny przez władze harcerskie na Ukrainie.Podjął pracę w Zakładach Rady GłównejOpiekuńczej w Pruszkowie. W czasie po-bytu w Pruszkowie i Warszawie był człon-kiem komendy Warszawskiej ChorągwiMęskiej i komendantem hufca w Prusz-kowie (1921–1925). W lipcu 1920 r. z wy-chowanków bursy zorganizował ochotni-czy pluton harcerski, którym dowodziłpodczas walk z bolszewikami w ramach221. pp i 33. pp. Zdemobilizowany w 1921 r.pracował w Pruszkowie jako wychowaw-ca i kierownik bursy. Później był nauczy-cielem wych. fiz. w gimnazjum. W 1921 r.rozpoczął naukę w gimnazjum dla byłychwojskowych w Warszawie, gdzie w 1924 r.zdał maturę. Przez rok studiował na Wydz.Fizyki UW. Później ukończył dwuletnikurs w Państw. Inst. Wych. Fiz. w Pozna-niu. W l. 1927–1928 odbywał służbę woj-skową w Szkole Podchorążych Rezerwy Pie-choty w Ostrowi-Komorowie. Od 1928 do1936 r. był nauczycielem w renomowanymGimnazjum i Liceum im. Sułkowskich w Ry-dzynie. Jednocześnie studiował na Uniw.Pozn. W 1932 r. obronił u prof. EgeniuszaPiaseckiego pracę pt. Badania nad współ-zawodnictwem na podstawie pomiarów,uzyskując stopień magistra. Równocześniebył instruktorem Wielkopolskiej ChorągwiHarcerzy. W 1929 r. prowadził kurs in-struktorski. Uczestniczył w Zlocie SkautówSłowiańskich w Pradze (1931) i Jamboreew Gödöllö (1933). Na Jubileuszowym Zlo-cie Harcerstwa Polskiego w Spale w lipcu

1935 r. pełnił funkcję komisarza techniki.Od 1936 r. był członkiem Komisji Przysp.Wojsk. przy Naczelnictwie ZHP w Warsza-wie, a od 1937 r. współpracownikiemWydz. Drużyn Głównej Kwatery Harcerzyi współtwórcą Trzyletniego Wyścigu Pra-cy. W l. 1936–1939 był oddelegowany dopracy harcerskiej w Wolnym MieścieGdańsku. Został skierowany do Gdańskadecyzją Naczelnika Harcerzy z 22 X 1936 r.,natomiast formalnie 1 IX 1936 r. przezMin. WRiOP został przydzielony do Ko-misariatu Generalnego (KG) RP w Wol-nym Mieście Gdańsku. Jako pracownik tejplacówki posiadał paszport dyplomatycz-ny, dający mu gwarancję bezpieczeństwaosobistego na trudnym gdańskim terenie.Oficjalnie pełnił funkcję instruktora ds.harcerstwa i wych. fiz. w KG RP w Gdań-sku. Do jego obowiązków jako pracowni-ka KG RP należało przeprowadzanie wi-zytacji polskich szkół na całym terenieWolnego Miasta Gdańska.

Żawrocki odegrał wybitną rolę w akty-wizacji harcerstwa gdańskiego. Od 1936 r.był kierownikiem Wydz. Programowo--Szkoleniowego oraz kierownikiem refe-ratu wych. fiz., opiekunów i kształceniastarszyzny, a od 1937 r. jednocześnie za-stępcą komendanta Gdańskiej ChorągwiHarcerzy. Ułatwiało mu to znacznie prowa-dzenie wśród harcerzy w Gdańsku tajnychprac zleconych przez II Oddział SztabuGłównego WP. Organizował szkolenie woj-skowe gdańskich instruktorów i harcerzy.W grudniu 1936 r. utworzył tzw. plutonyharcerskie, które były bazą dla potrzeb dy-wersji pozafrontowej. W 1937 r. zostałzaprzysiężony i przeszkolony w zakresie dy-wersji pozafrontowej w ramach prac II Od-działu Sztabu Głównego WP w ośrodkuszkolenia kadr dywersyjnych w PuszczyKampinoskiej. Od 1937 r. był też dowódcątajnych Harcerskich Oddziałów Bojowych(HOB) w Gdańsku, stanowiących inte-gralną część gdańskiej sieci dywersji po-zafrontowej. Spośród instruktorów i star-szych harcerzy oraz członków Kół Przyja-

ŻAWROCKI OSKAR

262

ciół Harcerstwa w Gdańsku typował kandy-datów do HOB i organizował ich szkoleniew Chowańcu, Rozłuczu i Solcu Kujaw-skim. Podlegał w tym zakresie bezpośred-nio kolejnym szefom Wydz. WojskowegoKG RP w Gdańsku. W marcu 1939 r. uczest-niczył w Gdyni w odprawie dowódców gdań-skich oddziałów dywersyjnych. Od 10 VI1939 r. był komisarzem Pogotowia Harce-rzy Chorągwi Gdańskiej. 31 VIII 1939 r.wycofał HOB z Gdańska do Gdyni, a samzgłosił się do dyspozycji Dowódcy ObronyWybrzeża.

Jako porucznik rezerwy walczył w obro-nie Gdyni i Kępy Oksywskiej, był adiutan-tem płk. Stanisława Dąbka. Ranny, dostałsię do niewoli i przebywał w Oflagu IVAHohenstein, a następnie VIA Murnau,gdzie był adiutantem starszego obozu gen.dyw. Tadeusza Kutrzeby. W obozie nale-żał do Kręgu Starszoharcerskiego, prowa-dził kursy wych. fiz. i inne. Po wojnie przezkilka miesięcy był kierownikiem referatuwych. fiz. w II Korpusie.

Po powrocie do Gdańska w r. 1945/1946był wizytatorem, a następnie naczelni-kiem wydz. w Kuratorium Okręgu Szkol-nego. W październiku 1946 r. zorganizowałw Gdańsku Studium Wych. Fiz. AkademiiLekarskiej i był jego kierownikiem doprzejścia na emeryturę w 1971 r. Był wie-lokrotnie przesłuchiwany przez UrządBezpieczeństwa w związku z przedwo-jenną działalnością, w trakcie przesłuchańzarzucano mu, że był oficerem Oddziału II.Od grudnia 1956 r. był wiceprzewodniczą-cym Naczelnej Rady Harcerskiej reakty-wowanego ZHP. Funkcję tę pełnił dokwietnia 1958 r. Wtedy razem z Aleksan-drem Kamińskim i grupą wybitnych przed-wojennych instruktorów harcerskich naznak protestu przeciwko podporządkowaniuZHP celom politycznym Polskiej Zjednoczo-nej Partii Robotniczej wycofał się z aktyw-nej pracy w ZHP. Był też wiceprzewodniczą-cym Państwowej Rady Wych. Fiz. i Przysp.Wojsk., a od 1958 r. członkiem GłównegoKomitetu Kultury Fizycznej. Był założy-

cielem i wieloletnim prezesem OddziałuGdańskiego Polskiego Tow. NaukowegoKultury Fizycznej. Zorganizował dziewięćogólnopolskich konferencji, które wniosłyistotny wkład do nauki o kulturze fizycz-nej i jej wpływie na osobowość człowieka.

Zmarł w Gdańsku 12 XI 1988 r. Zostałpochowany na cmentarzu komunalnymw Sopocie.

Był odznaczony m.in. Krzyżem Niepod-ległości, Krzyżem Kawalerskim OrderuOdrodzenia Polski, Srebrnym KrzyżemZasługi, Złotą Odznaką „ZasłużonegoDziałacza Kultury Fizycznej”, Odznaką„Za Wzorową Pracę w Służbie Zdrowia”oraz harcerską Odznaką „Za Zasługę”(1924). Był członkiem honorowym Tow.Miłośników Rydzyny.

W 1924 r. zawarł związek małżeński z Ja-dwigą Filipkowską (1902–1992, wycho-wawczynią, później bibliotekarką w Bibl.PAN w Gdańsku, w l. 1937–1939 komen-dantką Gdańskiej Chorągwi Harcerek).Miał córki: Danutę (lekarza stomatologa,zamężną Żydowo-Żawrocką), Teresę (pro-fesora Akademii Medycznej w Gdańsku,zamężną Żawrocką-Wrzołek), Lidię (na-uczycielkę wych. fiz., lektora Szkoły Głów-nej Gospodarstwa Wiejskiego) i Krystynę(lekarza mikrobiologa, zamężną Czer-niewską).

– Gąsiorowski A. Żawrocki Oskar (1901–1988),w: Słownik biograficzny konspiracji pomorskiej1939–1945, cz. 2, T. 1996; – Bogalecki T. Udziałczłonków polskich organizacji paramilitarnychi młodzieżowych w przygotowaniach do walkiz Niemcami na Pomorzu i w Wolnym MieścieGdańsku, w: Organizacje paramilitarne i po-krewne na Pomorzu w przededniu II wojnyświatowej, T. 1996, s. 22–23; Gąsiorowski A.Geneza i początki ruchu oporu na PomorzuGdańskim, G. 1991, s. 32–33; tenże Strukturyterenowe Państw. Urzędu WF i PW na Pomorzuw l. 1927–1939 oraz ich rola w przygotowaniukadr konspiracji zbrojnej, w: Organizacje para-militarne i pokrewne na Pomorzu w przededniuII wojny światowej, red. W. Rezmera i M. Wojcie-chowskiego, T. 1995, s. 57–92; tenże Szare Szere-

ŻAWROCKI OSKAR

263

gi na Pomorzu 1939–1945, T. 1998; Gliński J. B.Gimnazjum i Liceum im. Sułkowskich w Rydzy-nie 1928–1939. Wychowawcy i wychowankowie,W. 2005, s. 80–84; Woźniak R. Harcerstwo pol-skie w Wolnym Mieście Gdańsku 1920–1939,W. 1977, s. 56, 63, 70; Zwarra B. Gdańsk 1939.Wspomnienia Polaków – Gdańszczan, G. 1984;– AP Muzeum Stutthof: relacje H. Danneman-na, A. Góralczyka, A. Kammy, F. Włodarczyka;AP w G.: zesp. Akt Komisarza Generalnego RP,sygn. I/259/670; – dok. w posiadaniu córki Tere-sy Żawrockiej-Wrzołek; – inf. Bogdana Radysa.

Andrzej Gąsiorowski

ŻUCHOWSKI Teodor Edmund (1899––1969), urzędnik sądowy, księgowy, harc-mistrz, współorganizator harcerstwa w To-runiu, komendant Naczelnictwa DrużynHarcerskich Pomorza (1920), p.o. ko-mendanta Pomorskiej Chorągwi Męskiej(1925).

Urodził się 11 IX 1899 r. w Toruniu w ro-dzinie Ignacego (majstra snycerskiego w fir-mie „Born und Schutze”) i Marianny zeStasiorowskich. W 1907 r. rozpoczął naukęw Miejskiej Katolickiej Szkole dla Chłopcóww Toruniu, którą ukończył w 1913 r. Pomaturze zamierzał podjąć studia prawni-cze w Poznaniu, ale życie potoczyło sięinaczej. Na początku lat dwudziestych pra-cował jako drukarz.

W szkole zetknął się ze skautingiem i la-tem 1917 r. stał się współzałożycielem I Dru-żyny Skautowej im. T. Kościuszki w Toru-niu. 17 V 1918 r. wraz z Sewerynem Kuchtąuczestniczył w poznańskim zjeździe kierow-ników pracy skautowej w zaborze pruskim.Nie przerwał pracy, mimo że 6 VIII 1918 r.niemieckie władze wojskowe zakazałydziałalności organizacji skautowych. Napoczątku 1919 r. przeszedł przez zieloną gra-nicę do walczącej Wielkopolski, aby tamwstąpić do polskiego wojska. Potem uczest-niczył w działaniach związanych z odzyska-niem Pomorza. Po powrocie ukończył kursdrużynowych i został drużynowym III Dru-żyny im. Bolesława Chrobrego przy MęskiejSzkole Wydziałowej. Funkcję tę, w stopniu

ćwika, pełnił do 1925 r. Po wyzwoleniuTorunia w lutym 1920 r. objął KomisjęDostaw Harcerskich. Gdy Seweryna Kuch-tę powołano do wojska, przejął po nimKomendę Naczelnictwa Drużyn Harcer-skich Pomorza, którą przekazał następniedelegowanemu przez Naczelnictwo ZHPLechowi Romanowskiemu. Od 1920 r. byłteż komendantem Obwodu Toruń Związ-ku Skautów, przemianowanego w styczniu1922 r. na Hufiec Męski ZHP. Rok późniejuczestniczył w zlocie w Hutowie. Po wy-jeździe do Francji Romana Truszczyńskie-go od połowy stycznia do października1925 r. pełnił obowiązki komendanta Cho-rągwi Pomorskiej. W 1926 r. był kierow-nikiem Wydz. Osobowego Komendy Cho-rągwi Toruńskiej. W tym czasie ukończyłkurs podharcmistrzowski i 25 III 1927 r.otrzymał stopień przodownika (po zmianiestopni uznany za stopień podharcmistrza).Był jednym z organizatorów Zlotu 10-leciaHarcerstwa Pomorskiego (25 VI 1927). Rokpóźniej został członkiem chorągwianej pod-komisji próby podharcmistrzowskiej i dru-żynowym II Drużyny im. M. Kopernika,którą prowadził do 1929 r. W tymże rokubył uczestnikiem II Narodowego Zlotu Har-cerzy w Poznaniu, stamtąd udał się na Jam-boree w Anglii.

Zawodowo pracował jako korektor, a po-tem jako kancelista w toruńskim sądzie.W 1931 r. z rekomendacji Komendy Chorą-gwi został służbowo przeniesiony do SąduApelacyjnego w Poznaniu na stanowisko kie-rownika Kancelarii Tajnej II Wydz. Karne-go, a następnie sekretarza sądu. Pracowałtam do września 1939 r. Pozostał związanyz toruńskim harcerstwem, w 1931 r. wszedłdo Zarządu Oddziału Pomorskiego ZHP i byłw nim sekretarzem, a w l. 1931–1933 kiero-wał Wydz. Prasy i Propagandy KomendyChorągwi. Przewodniczył Komisji Dyscy-plinarnej oraz działał w Komisji Zagranicz-nej Komendy Chorągwi. W 1932 r. na Bu-czu ukończył kurs harcmistrzowski i 30 V1933 r. został mianowany harcmistrzem.Uczestniczył w Jamboree w Gödöllö na Wę-

ŻAWROCKI OSKAR – ŻUCHOWSKI TEODOR

264

grzech w r. 1933, a dwa lata później w Świa-towym Zlocie Starszych Skautów na wy-spie Ingarö w Szwecji. W lipcu 1936 r. byłuczestnikiem ekipy toruńskiej obozu w fiń-skiej Naantali. Od października 1938 r. kie-rował Referatem Historycznym ChorągwiWielkopolskiej. Wraz z poznańskim sądem3 IX 1939 r. został ewakuowany do Lwo-wa, który wkrótce zajęły wojska sowiec-kie. W końcu roku podjął decyzję o powro-cie do Torunia. W Toruniu dowiedział się,że jest poszukiwany przez gestapo i na-stępnego dnia wyjechał do Włocławka. Tupodjął pracę zecera w drukarni biskupiej, aledzięki biegłej znajomości niemieckiego szyb-ko przeniesiono go do biura, w którym dokońca wojny pracował jako księgowy. Powojnie pozostał we Włocławku. Nie powró-cił do sądownictwa, pracował jako księgowyw Rejonowym Przedsiębiorstwie Wodno--Melioracyjnym oraz w kancelarii Kurii Bi-skupiej. W 1964 r. przeszedł na emeryturę.

Do końca 1946 r. pozostawał na urlopieinstruktorskim. Następnie, do 1949 r. pro-wadził drużynę i był referentem gospodar-czo-skarbowym w Komendzie Hufca weWłocławku. Później zawiesił działalnośćharcerską. Ponownie do służby harcerskiejzgłosił się na początku 1958 r. – zweryfi-kowany z dniem 30 kwietnia – i do 20 li-stopada był wizytatorem chorągwi, a poteminstruktorem komendy hufca ds. RuchuPrzyjaciół Harcerstwa. 10 II 1959 r. zostałprzeniesiony do rezerwy, ale z harcer-stwem utrzymywał kontakty co najmniejdo 1961 r. Przed wojną był członkiem to-ruńskich chórów „Harfa” i „Lutnia”, a po

wojnie prezesem oraz sekretarzem „Lut-ni” i chóru katedralnego we Włocławku.Należał do Tow. Miłośników Torunia.Amatorsko zajmował się fotografią.

Zmarł 26 XI 1969 r. we Włocławku, zo-stał pochowany w Toruniu.

Był odznaczony Medalem Niepodległo-ści (1937), Srebrnym Krzyżem Zasługi(1938), Brązowym Krzyżem Zasługi (1931),Brązowym Medalem „Za Długoletnią Służ-bę” (1938), Odznaką Frontu Pomorskiego,Odznaką „Za Zasługę” (1924) i Złotą Od-znaką „Zasłudze” Hufca ZHP w Toruniu(2002).

Był dwukrotnie żonaty, miał syna Hen-ryka (aktora, zam. w Lublinie) i córkęKrystynę (architekta, zamężną Stefaniak,zam. w Gdańsku).

– Materiały do HSB, „Harc.” 1991, nr 4/5, s. 49;– Jankowski Harcerstwo Pomorza; – Księga ad-resowa m. Torunia 1932, T. 1932; Spraw. Od-działu Pomorskiego ZHP za r. 1932, T. 1933;toż za r. 1933, T. 1934; toż za r. 1935, T. 1936;toż [okręgu] za rok 1938, T. 1939; „Monitor Pol-ski” 1931, nr 64 z 19 marca, 1938, nr 226 z 3 X1938; „WU” 1925, nr 2, 5, 8–9, 1933 nr 6, 1934nr 2; – AP w Bydgoszczy: zesp. KuratoriumOkręgu Szkolnego Pomorskiego, t. 454/4830;AP w T.: zesp. Państw. Gimnazjum im. M. Ko-pernika, sygn. 97, rozkazy Komendy Pomor-skiej Chorągwi Harcerzy z l. 1936–1938, zesp.AmTD, sygn. 5645–5646 poz. 212; – dok. w po-siadaniu K. Stefaniak; – relacje córki KrystynyStefaniak z listopada 2001 r. oraz syna Henry-ka Żuchowskiegoz grudnia 2001 r.

Lesław J. Welker

ŻUCHOWSKI TEODOR

265

Michał Affanasowicz

Tadeusz Borowiecki

Stefan Bzdęga

Józef Bielec Róża Błeszyńska

Stanisław Broniewski

Tadeusz Cieplik Kazimierz Cyrus-Sobolewski

266

Jerzy Dargiel

Jadwiga Falkowska

Antonina Gębicowa

Leon Dmytrowski Józef Dobski

Eugeniusz Fik

Rafał Elston-Gogoliński Michał Grażyński

267

Ewa Grodecka

Józef Grzesiak

Edward Heil

Jerzy Grodyński Jadwiga Gronostajska

Józef Haller

Maria Jezierska Cezary Jindra

268

Józef Kachel

Józefa Kantor

Alina Kleczewska

Wanda Kamieniecka-Grycko Aleksander Kamiński

Henryk Kapiszewski

Tadeusz Kozłowski Józef Kret

269

Franciszek Kręcki

Jadwiga Lindner

Jadwiga Luśniakówna

Maria Krynicka Alf Liczmański

Kazimierz Lisiński

Kazimierz Lutosławski Marian Luzar

270

Józefina Łapińska

Florian Marciniak

Maria Łyczko

Andrzej Małkowski

Tadeusz Maresz Edmund Massalski

Danuta Magierska

Olga Małkowska

271

Jan Mauersberger

Wincenty Mucha

Mieczysław Norwid-Neugebauer

Maria Irena Mileska Stefan Mirowski

Władysław Muż

Stanisław Nowakowski Stanisław Okoń

272

Jadwiga Orłowiczówna

Bronisław Piątkiewicz

Zofia Rymarówna

Alojzy Pawełek Eugeniusz Piasecki

Józef Ratajczak

Kazimierz Sabbat Halina Sadkowska

273

Michał Sajkowski

Władysław Sieradzki

Eugeniusz Stasiecki

Stanisław Sedlaczek Stanisław Sielecki

Wilhelm Słaby

Józef Staśko Zdzisław Stieber

274

Stefania Stipal

Henryk Śniegocki

Roman Truszczyński

Tadeusz Strumiłło

Wanda Tomaszewska

Zbigniew Trylski Seweryn Udziela

Władysław Szczygieł

275

Tadeusz Wąsowicz

Jan Wierzejewski

Maria Wocalewska

Jadwiga Wierzbiańska Marian Wierzbiański

Wincenty Wierzejewski

Edward Wołoszyn Jacek Woroniecki

276

Zygmunt Wyrobek Mariusz Zaruski

Oskar Żawrocki Teodor Żuchowski

Anna Zawadzka

Jadwiga ZwolakowskaEdward Zürn

Zamieszczone w książce fo-tografie pochodzą ze zbiorówKom. Hist. Chorągwi Krakow-skiej ZHP oraz Muzeum Har-cerstwa w Warszawie. Fotogra-fia przedstawiająca J. Kachlapochodzi ze zbiorów prywat-nych M. Zeiske i uzyskana zo-stała za pośrednictwem DziałuWydawniczego Muzeum Gór-nośląskiego w Bytomiu.

harcerski sŁownik biograficzny

Documents