HASANBASRİEFENDİ

BirGemiKâtibinin

EsaretHatıraları

Hazırlayan:

BedrettinGörgün

Çeviriyazı:

ZiverÖktem-CemileKesimMoralıoğlu

YapıKrediYayınları

YapıKrediYayınları

EdebiyatBirGemiKâtibininEsaretHatıraları/HasanBasriEfendi

Hazırlayan:BedrettinGörgünÇeviriyazı:ZiverÖktem-CemileKesimMoralıoğlu

Kitapeditörü:YücelDemirelKapaktasarımı:NahideDikel

©YapıKrediKültürSanatYayıncılıkTicaretveSanayiA.Ş.Bütünyayınhaklarısaklıdır.

Kaynakgösterilerektanıtımiçinyapılacakkısaalıntılardışındayayıncınınyazılıizniolmaksızınhiçbiryollaçoğaltılamaz.

YapıKrediKültürSanatYayıncılıkTicaretveSanayiA.Ş.YapıKrediKültürMerkezi

İstiklalCaddesiNo.161Beyoğlu34433İstanbulTelefon:(0212)2524700(pbx)Faks:(0212)2930723

http://www.ykykultur.com.tre-posta:ykykultur@ykykultur.com.tr

BirGemiKâtibinin

EsaretHatıraları

HasanBasriEfendi6Kasım1914’tebatırılanMithatpaşaVapurunungemikâtibidir.

BedrettinGörgün1933yılındaİhyaKaptanveBediaHanım’ınoğluolarak,İstanbul’daBeşiktaş’ta,kitaptadaadıgeçenevdedünyayagelmiştir.İstanbulÜniversitesi’nde 43 yıl hizmet vermiş ve 2000 yılında Plastik CerrahiProfesörlüğündenemekliolmuştur.

Denizcilik ve Dünya tarihine olan merakının yanısıra, kendisi de amatöruzakyoldenizcisiveyelkencisidir.

22Temmuz1917’deesirlertopluhaldeOdinsk’te.(Prof.Dr.BedrettinGörgünArşivi)Bkz.s.367

EreğliAçıklarındanSibirya’yaEskiyazı ile yazılmışvede eskimiş, 1965yılındavefat edenbabam İhya

Kaptan’aait,ikisarıdefterbanakardeşimBilontarafındanikiyılkadarönceverildiğinde, ne olduğunu bilmeden ve anlamadan incelemek için elimealmıştım.Dikkatimiçekendefterlerineskiliğinerağmenyazılarınsonderecetemiz, itinalı, düzgün yazılmış olması bazı yerlerinde Kiril alfabesi ileyazıların bulunması ve 1965 yılında vefat eden ve 1914-1920 tarihleriarasında,gemisibatırılıp,denizdentoplanıp,Russavaşgemisinceesiralınıp,Rusya’da, Sibirya’da 6 yıl esir kalan babam İhya Kaptan’a ait olduğunubilmemdi.

Budefterleriokuyabilecek,neolduğunuanlayabilecekkimseyi,uzmanlarıbulabilmemancak2008yılındadostlaryardımıilemümkünoldu.

Yapı Kredi Yayınlarında Yücel Demirel, Ziver Öktem ve Cemile KesimMoralıoğlu’nun uzunca çalışmaları sonunda bu defterlerin 1914’ten 1920’liyıllar arasında geçen esaret yıllarının, 6 Kasım 1914’te Rus donanmasıncaKaradeniz Ereğli açıklarında batırılan gemilerden S/SMithatpaşa’nın kâtibiHasanBasriEfendi’yeaitbirebirgünlüklerolduğuanlaşıldı.

Enver Paşa’nın atak ve yanlış kararı ile açılan Kafkas cephesinde büyükikmalsıkıntısıyaşayan,düşmanvesoğuklamücadeleedipkırılanordumuzaaskerivedestekmalzemeleri,hatta4uçak,biruçakbölüğüveaskergötürenMithatpaşa,BezmialemveBahriahmergemileri,yineEnverPaşa’nınemriilekorumasız olarak İstanbul Boğazı’ndan çıkmış ve Trabzon’a gitme emrialmışlardı.OdevirdeSarıkamışcephesinevarışenkolayTrabzonüzerindenkarayolu ilemümkün oluyordu. Bu gemiler o devrin okyanus aşırı seferleryapmış yolcu ve yük taşıyan büyük ve kıymetli gemileri idi. Bu gemilerinkaybıBirinciDünyaSavaşı’nınsonunu,savaşıkazananülkeleri,yanidünyatarihini de muhtemelen değiştirmiştir. Bu sırada Osmanlı donanmasınamensupsavaşgemileridoğuKaradenizvekuzeydeRussahillericivarındaidive Sivastopol, Kerç Boğazı, Yalta, Odesa Novorosiski donanma tarafındantopa tutulmuştu. Bunamisilleme olarak Rusların Rostislav zırhlısı ve diğersavaşgemilerilojistikönemibüyükZonguldaklimanınıtopatutmuş,gemileribatırmış,kömüryüklemetesislerinebüyükzararvermişlerdi.Odevirdeenerjikaynağıkömür,gemiler, trenler, fabrikalarvesürenhayat içinbüyükönemesahipti. Zonguldak limanı da en büyük kömür ikmal limanı idi. İşte Rusgemileri bu bombardımandan dönerken bizim ikmal gemilerine rastlayıpbatırdılar. Yavuz, Midilli, Hamidiye, Berk, Gayret gibi savaş gemilerimizyardımagelemediler.BaltıkdenizindeRuslartarafındanbatırılanMagdeburgkruvazöründenRuslarca elegeçirilen şifreler sayesindeRusdonanmasıkısa

süredeKaradeniz’inkontrolünüelegeçirdi.

RostislavZırhlısı(Prof.Dr.BingürSönmezArşivi)

6Kasım1914günübatırılan3gemimizdetamsayıbelliolmamaklaberaberüçbincivarındaşehitverildiğisaptanmaktadır.Denizciliktarihiyayınlarıvebelgelerden anlaşılan, torpil, top ateşi ve diğer silahlarla yapılan atışlarlagemilerde yangınlar çıkmış, pek çok kimse şehit olmuş, sonra da gemilerbatmıştır. Sağ kalanlardan bir kısmı fırtınalı ve soğuk Karadeniz sularındaRusgemilerinealınıpesirolarakSivastopol’agetirilmişlerdir.Buesirlerinbirkısmıyoldaölmüş,birkısmıSivastopol’dahastanede,birkısmıdaSibirya’da,esarette vefat etmişlerdir. Sağ kalanların bir kısmı ise uzun yıllar sonra,Çarlığın yıkılması ve Bolşevik ihtilalinden sonra anavatana dönmeyemuvaffakolmuşlardırkiS/SBezmialemvapurumülazımkaptanıİhyaKaptandadönenlerdenbiridir.

ZonguldakLimanıRusbombardımanısonrası.

(Prof.Dr.BedrettinGörgünArşivi)

Batırılma sırasında esen şiddetli kuzey rüzgârları sayesinde denizde gemiambar kapaklarına tutunup sağ kalabilen birkaç kişi ise sonradan sahilevarabilmiş veya kurtarılmışlardır. Bu batırılma sonrası Karadeniz’de Türkdonanması hakimiyeti kaybolmuştur.Yavuz zırhlısı 18Kasım’daSivastopolönlerinde150şehit,59yaralıvermiş,26Aralık’tadaboğazağzındamayınaçarparakyaralanmıştır.

Sibirya’ya trenle bir hafta süren yolculuktan bir yıl sonra, İhya Kaptan(Görgün) ve Orhan Bey’in (Tuksavul) 5 Kasım 1915’te Dauria’dangönderdiğikartilekendiresimleritarihibiresarethatırasıdır.Adreskısmında“Türkiye”kirilalfabesiyleyazılmışolupkartAlmancadır.MuhtemelenOrhanTuksavul tarafından babamın ağzından yazılmıştır. Orhan Bey Almanya’dagemi inşa mühendisliği okuyup Türkiye’ye dönünce askere alınıp KafkascephesinegidenüçgemiyealınanAlmansubaylarınatercümanolarakverilenTürk zabitidir. Kartta Almanca harp esiri gönderisi ve sansür bölümümühürlerivardır.Kızılhaç(Salib-iAhmer)veKızılay(Hilal-iAhmer)buesirgönderileriniotarihlerdeyerlerineulaştırmayaaracıolurmuş.

BatırılmadansonradenizdentoplananlarınbirkısmıyoldaveyaRusya’dahastanelerde ve esir kamplarında yaralarından, tifo, tifüs gibi bulaşıcı

hastalıklardan veya bakımsızlık, kötü gıda veya doğal sebeplerden hayatınıkaybetmiş,hayattakalanlarsaÇarlıkRusyasınınyıkılmasından4ila7yılgibiuzunzamansonundaTürkiye’yedönebilmiştir.

BabamİhyaKaptan6yıllıkesaretsonundaçalışarak,biriktiğiparaveyerlihalktangördüğüyardımlarla,esirkampındankaçıpsahteArnavutpasaportuçıkartmış.TrenleRusya’nınendoğusundaki(Rusya’dagüneşinenerkendoğduğu)Vladivostoklimanınavarmış,oradadabirgemiyetayfa

yazılıp,Japondenizi,HintOkyanusu,SüveyşKanalıyoluylaTrieste’ye,

oradandaViyana’yageçmişvetrenleİstanbul’agelebilmiştir.Çokağır

esaretşartlarındapekçokesirhayatınıkaybetmiştir.Esirlerinsağkalıp

bazılarınınkaçabilmeleri,aralarındakikuvvetliyardımlaşmahissi,

kamplardavecivarlarındaki,insanlıkveyardımhisleribulunangörevlilerilemahallihalkınırk,cins,milliyetfarkıgözetmemesisayesindeolmaklaberaber,geneldeTatarlarTürkesirlereçokyardımetmişlerdir.Uluslararası

yardımkuruluşlarımuhtelifzamanlardaesirlereçeşitliyardımmalzemeleridağıtmışlardır.Rusdevletidehatırattaokunacağıüzereesirlererütbelerinegöremaaşbağlamıştır.Bunundışındakamplardaveizinlekampdışındaparakarşılığıesirlerinçalışmasına

müsaadeedilmiştir.Mahallihalktanyardımileçalışmaolanaklarıdabulabilenlerolmuştur.Sertiklim,yetersizgıda,açlıkvehastalıklarpekçokesirinhayatınıbitirmiştir.Bolşevikihtilalindensonraçarlıkparasıdadeğerinikaybetmiş.Fakatbazıesirlerkendiişgüçleriveruhzenginlikleriilesağkalıp

anavatanadönebilmişlerdir.

Savaştan çıkmış, işgal altındaki 1920 İstanbulunda halk büyük sıkıntıiçindedir. Gelibolu’da, Sarıkamış’ta, Balkanlarda, Arabistan çölleri veMısır’da pek çok şehit verilmiş ve ülke ayakta kalmaya çalışırken, büyükkurtarıcıMustafaKemal,Anadolu ’daülkeyikurtarmaçabası içindedir. İştebu ortamda İstanbul işgal kuvvetleri ile dolu iken İhya Kaptan trenleViyana’danİstanbul’agelipSirkeciistasyonundainiyorveelindekiçantasıileAyaspaşa’daki evine gitmek istiyor. Fakat tramvaya verecek parası

olmadığından 6 yıl esaretten sonra ülkesine dönüşünde tramvaydanindiriliyor. Yürüyerek Ayaspaşa’daki evine varıyor. Büyük sürpriz, aile enbüyük bayramını yaşıyor. Ertesi gün Seyrisefain idaresine giderek görevistiyor.İdarekendisiniölübiliyor.Ailesineyarımmaaşbağlanmış.Sağkalıpdönmesine seviniyorlar. Devlet sıkıntı içinde olmasına rağmen 6 yıllıkmaaşını tama iblağ ederek kendisine ödüyor. İhya Kaptan aldığı birikmişmaaş tutarını babasına veriyor. Aile bu para ve ailenin gayreti ile BeşiktaşTürkalimahallesindebirevalıyor.Yıllarsonrabenoevdedünyayagelmişim.Seyrisefain İdaresinde hembatırılan gemiler dolayısıyla gemi sıkıntısı, hemde kaptan sıkıntısı var. Kendisini yandan çarklı Haydarpaşa vapurukaptanlığına veriyorlar. Uzun yıllar uzakyol (Baide) süvarisi olarak çalışanİhyaKaptanİstanbulLimanİşletmeMüdürlüğü’ndenemeklioluyorve1965yılındaömrünütamamlıyor.

Esaret sırasında Hasan Basri Efendi’nin tuttuğu günlüklerin nasıl İhyaKaptanca yurda geldiği tam olarak bilinmemekle beraber, şimdi ilk defayayınlanıyor.Buüçgemizabitanvemürettebatınınyaşantılarıveolaylarçokilgi çekici ve düşündürücü. Bu günlükler o günlerin tarihsel olaylarını,gerçekleriniçokobjektifveyalınşekildeanalizedipbelgelendiren,esirlerivekendininiçdünyasınıanlatan,çaresizlikiçindeyaşamsavaşınınneolduğunubizlere hissettiren bir eser oluyor, geçmişe olduğu kadar geleceğe de ışıktutuyor.

Prof.Dr.BedrettinGörgün

26Mart2009Göztepe,İstanbul

YayıncınınNotu29 Ekim 1914 günü Yavuz (Goben) ve Midilli (Breslau) zırhlılarının da

aralarında bulunduğu Osmanlı donanmasının Rus limanlarına ve Rusdonanmasınasaldırılarındanbirhaftasonrakibuaradakarşılıklıolaraksavaşilanlarıyapılmış,elçilerbaşkentleriterketmiştir.Mithatpaşa,Bezm-iÂlemveBahr-i Ahmer isimlerindeki üç Osmanlı şilebine, muhtelif askeri ikmalmalzemesi yüklenerek Karadeniz’e doğru yola çıkarılmıştır. Mithatpaşavapurunda daha çok askeri giyecek ve teçhizat ile askeri araçlar bulunduğuanlaşılmakla, diğerlerinde de benzer askeri malzeme olduğu sanılmaktadır.Vapurlarda, personel dışında özellikle o mıntıkada görevli olup görevyerlerinegidenmemurlardanbirkaçkişideyolcuolarakbulunmaktadır.

Vapurlarıngideceğiyerhareketsırasındasarahatenbildirilmemişolmasınarağmen, talimat gereği Ereğli üzerlerinde açılan zarftan hamulenin Trabzonyoluyla,Rusya’yakarşıharekâthazırlıklarındaolanErzurum’daki3.Ordu’yagönderildiğianlaşılmaktadır.

Son bir hafta içerisinde gelişen olaylardan, normal posta vb. sefer seyriniyapmaktaolanpersonelinhaberiolmamıştır.Bazıfevkaladeliklersezilmesinerağmendurumunvahametipersonelcetakdiredilememektedir.

29 Ekim tarihindeki saldırılara misilleme olarak, kömür ocaklarının vekömürünsevklimanınınolduğuZonguldak’ınbombardımanındandönenRusdonanması, 24 Teşrinievvel 1330 (6 Kasım 1914) günü sabah saatlerinde,Zonguldak-Ereğli arasında, konvoy olarak doğu istikametinde seyretmekteolan bu üç şilebe rastlamış. Hiçbir uyarıya gerek görmeksizin, teslim olmaişaretlerinealdırmaksızınbuüçşilebideateşaltınaalarakbatırmıştır.

Mithatpaşa vapurunun kâtibi Hasan Basri Efendi’nin yaklaşık dört yılboyunca günügününe yazdığı defter, batan gemilerden Bezimialem’de gençbir kaptan olup, birlikte aynı olayları yaşayan ve esaret günlerinin sonundaVladivostok-Çin-Avrupa yoluyla İstanbul’a ulaşabilen İhya (Görgün)Kaptan’ın evrakları arasında, vefatından sonra, İhya Kaptan’a ait olduğusanılarakbulunmuştur.

İhya Kaptan’ın oğlu Sayın Bedrettin Görgün tarafından bize ulaştırılandefterin, yerlerinden çıkmış formaları ve karışan sayfaları yerli yerinekonulmuş ve inceleme sonrasında defterin Mithatpaşa şilebi kâtibi HasanBasri Efendi’ye ait olduğu anlaşılmıştır. Ancak Hasan Basri Efendi’ninteferruatlıkimliğiveailesiileilgilibilgileremaalesefulaşılamamıştır.Sadece22Ocak1921tarihindeİstanbul’adöndüğükaydınarastlanmıştır.(Derleyen:Şükrü Yaman, Türk Deniz Ticareti ve Türkiye Denizcilik İşletmeleri

Tarihçesi,II,İstanbul,1999,s.146).

Kitap iki defterden oluşmaktadır 12 Teşrinievvel 1330 (25 Ekim 1914)tarihinde başlayan birinci defter 14 Eylül 1332 (27 Eylül 1916) tarihindedolduğundan 15 Eylül 1332 (28 Eylül 1916) tarihinden itibaren yeni birdefterebaşlamıştır.17Eylül1334 (30Eylül1918) tarihinde soncümlesideyarım kalmak üzere bitmektedir. Bundan sonrası ile ilgili bir bilgiyeulaşılamamıştır.

Defter,hernekadarolayınkısabirsüreöncesindenbaşlayarakgünügününeyazılmışgibigörünmekteisedegemilerinbatışında,esaretinilkgünlerindeveSibirya’ya olan yolculuk esnasında defter yazabilme imkânına sahip olmasıdüşünülemez. Bu yüzden, ilk kaldıkları yer olan Dauria’ya vardıktan sonradefterteminedilipyazılmayabaşladığısanılmaktadır.Buyüzdenilkgünlereait olaylar, sonradan yazılırken, ayın tarihleri ile birlikte yazdığı haftanıngünleri yer yer uyumsuzluk göstermektedir. Bir süre sonra da sadeceaybaşlarındaayismiyazılmışsonrasısadeceayıngünüolarakdevametmiştir.Haftanın günleri yazılmamıştır. Kitapta tarihlerin Miladi karşılıkları bizimtarafımızdanverilmiştir.

Esaret sırasında götürüldükleri ilk yer Sibirya’da Dauria ismindeki,demiryolugüzergâhındakibirköyolup,BaykalGölü’nüngüneykısımlarındaİrkutskşehricivarlarındadır.Buradageçirilenbirseneyeyakınbirzamandansonra, daha kuzeybatıdaki Berezovka isimli bir mevkide bulunan askerikışlalaranakledilmişlerdir.BusıradaBerezovka’nınyakınındakibirmevkidebulunanParkisimliyerdedebirkaçaykalıptekrarBerezovka’yadönmüşvesonakadardaburadakalmışlardır.

BirinciDünyaSavaşı sonrasındaSibirya esaret kampları ve yaşantıları ileilgili bazı hatıratın olduğu bilinmekte ise de böylesine, günlük şeklindeyazılmış olanlarına pek rastlanılmamıştır. Hasan Basri Efendi’nin esaretgünlerindeki gözlemleri, duyguları, endişeleri hatta eleştirileri dikkatiçekmektedir. Sivil kişiliği sebebiyle de önyargısız, saf, duygularını öneçıkaran satırları ilgi çekecektir. Ayrıca çeşitli kanallardan (çoğu zamanRuskaynaklı)ulaşan,savaşileilgiligelişmeleridekaydetmişolması,olaylarınocepheden nasıl göründüğünü ve bunlar karşısındaki tepkileri de ortayakoymaktadır.

Ailesinin tespit edilememesinden dolayı Hasan Basri Efendi ’ninfotoğrafınadaulaşılamamıştır.

Kitapta metnin dili korunmuş, sadece Osmanlıca bazı tabirlerin vekelimelerin cümle içindeki anlamları, okumada kolaylık sağlamak amacıylaköşeliparanteziçerisinde,italikharflerleyazılmıştır.

BİRİNCİDEFTER

26Ekim1914

13 Teşrinievvel Cumartesi tarihinde Trabzon’a posta tarikiyle [yoluyla]hareket etmeküzere sefinemiz [gemimiz]yükveyolcu irkâbetti [bindirdi].LâkinkömüryetiştirilmediğindenPazargününekaldık.Pazarsabahıhareketolundu. Posta yaparak Trabzon’a muvasalat ettik [ulaştık]. Hamule [yük],tamam ihraç edilmeden Rize’ye gidip oranın yük ve yolcusunu ihraç ettik.Yalnız Rize’de haber aldığımıza göre orada posta tarikiyle gelen Rusvapurunundemir bırakmadangeriye avdet ettiğini söylediler.Hatırımızabirşeygelmedi.

Fakatbir saat sonra telgraflaDersaadet’ten, liman idaresindenalınanemirüzerineherhâldebirfenalıkolduğunuanladık.Gelenemir,serian[aceleyle]Dersaadet’e hareket edilmesi ve Boğaz’dan girilmediği takdirde Osmanlı

limanlarından birine iltica olunması hakkında idi. Orada işimiz bittiğindenhamulealmayarakTrabzon’ahareketettik.Ziraeşya-yıaskeriyevecephanevaridi.

Trabzon’agelipserianeşyaihraçedildi.Trabzon’unhiçbirşeydenmalûmatıyoktu. Yalnız posta memuru sekiz bin lira kadar bir para var ise de PostaNezaretindenaldığıemirmucibinceveremeyeceğinibeyanetti.Herhâldebirtehlikevar.Nedir,burasımeçhulolarakDersaadet’eyolverdik.

1Kasım1914

19 Pazar – Alaturka altı yedi raddelerinde Boğaz’dan girdik. Boğaz’dangirmeden evvel ufukta bir takım duman görmüş ve bunun bizim donanmaolduğunu anlamış idik. Hakikat bizim donanma idi. Boğaz’da patenteyoklaması icra edilirken donanma tarafından gelen zabit, yolda düşmandonanması görüp görmediğimizi soruyor. Tuhaf, orada anladık ki bizimdonanmaRusgemilerinigarketmiş[batırmış].Adeta ilân-ıharpolmuş.İd-işerifin [bayramın] üçüncü günü idi. Bizde sevinç son derece. Hiç olmazsabayramdanbirgünDersaadet’teveailemizarasındabulunacağızgibifikirlerile gelmiş idik.Geçirdiğimiz tehlikedenbihaber bulunuyoruz.Gelip rıhtımayanaştık.İdaredeişimigörüpevegittim.Evdekilerbüyüktelâşiçinde.Onlardabizigörüp sevindiler.Cenab-ıHakk’abinlerce tahmidü şükranederekogeceyigeçirdik.

Dersaadet’te Pazartesi sabah – Sefineye geldim. Merkezden verilen emirüzerine umummürettebat sefinede emre hazır bulunacak. O gün kömür vesairlevazımatımızıikmalediyoruz.AkşamsüvariileberaberTünelbaşındakibirahanedebirmiktaroturduk,gemiyegeldik.

3Kasım1914

21Salı–Ogündeintizar içindegeçti.Merkezdeyarımmaaşımızvar idi.Onu alıp tevzi ettim. Evvelki seferimizde altı gemici Rize’de kaldığındanonların1.000kuruşkadarmütebakikalanpara,yazıhaneningözündekaldı.Ogecedeöylegeçti.

4Kasım1914

22Çarşamba–Ogünbirmavnadagelenbirotomobilialdıkvebirmiktarelbise-i askeriye çuval derununda [içinde] geldi. Onları da ambarayerleştirdik.Ogeceyideöylegeçirdik.

5Kasım1914

23Perşembe–Ale’s-sabah[sabahleyin]meclis-isıhhiyedengelenbirdoktorsefineyigezdi.EvvelcesefineninHilâl-iAhmerolacağınıbilmiyorduk.Merkez-iidareden,hareketedeceğimizemriverildi.Limandandiğerbiremir

aldık.Oaralıksıhhiyeilelimanarasındasefinehakkındaherhâldebirmüzakerecereyanetmişolmalıkiotomobilinmavnayaihracıhakkındadiğerbiremirgeldi.Vermeküzerehazırlanıyorikendiğerbiremirkalmasıhakkındaverildi.Süratlekömürünikmalineçalışıyorduk.Benkendihesabımabirçokseviniyordum.PostatarikiyleTrabzon’agiderikenbirçokeşyavekömürveodunveyağsiparişetmişidim.Tabiiavdetteuğramadığımızdanalamamışidim.Şimdiovasıtailebunlarıalacakveevinnoksanınıikmaledecekidim.Evdengerekkışlıkelbisevepaltomuveçamaşırlarımıgetirdim.Belkiuzunmüddetoralardakalırız.Fikrimiz,Rusyasevahiline[sahillerine]askerihraçedeceğizzannındabulunuyorduk.ÜmidimizRusya’nınahvalipekvahim.Adetatenezzühe[gezinti]gidergibigideceğizgibifikirlerdebulunuyorduk.BirdeLimanRiyaseti’ndenkapalıbirzarfgeldi.ÜstündeEreğliönlerindeaçılarak,tahrirattayazılanemirüzerinehareketimizbildiriliyordu.BahriyeNezareti’ndenikiişaretmemurutayinedilmişveellerindekigayeyigetirdiler.İdareyegiderekkendilerihakkındaemiraldım.OgünmahdumumEminEfendigelmişvekendisininberabergötürülmesihakkındaricaediyor.Düşündüm,buseferbanahernedenisepekkarışıkgöründüğünden,oğlumbuseferdiğerseferlerebenzemediğindenkendisininevegitmesihakkındanasayih[nasihatlar]vererekbelkiseferuzardiyeikiliravererekevegönderdim.Nebilebilirizkiböylebirfelâketeuğrayacağız.YanımdabirçokparavaridivesefinedebirçuvalmuhasebekâtibiNailEfendi’ninfasulyesikalmış.Onlarıdaveripgönderdim.HeleevegittiğimgeceHıfzıEfendi’ninbirfotinistediği,validesitarafındansöylenilmişidi.Kendisine,“oğlumseferdengeleyimovakitsanagüzelbirfotinalayım.Helebirikigünsabretde”demiştim.Buhatırabeninekadarmuazzaebetti[azapçektirdi],niçinalmadım.Ogece,bade’z-zeval[öğledensonra]7.30’dahareketemrinialdık.Bezm-iÂlemveBahr-iAhmerileberaberrıhtımdanhareketolundu.TamamBüyükdere’desefinemizegelenLimanReisiNizamettinBeyyollarıngayeteminolduğunuhattaarabayolugibigideceksinizgibitabiratilebizimutmainediyor[içimizirahatlatıyor].Orada,Beykozönündekaranlıktabirsefinegözüküyorisedeneolduğunuanlayamadık.Biraralıkkılavuzsefinesiişaretverdiğindenbizdepeşindeolarak,alaturkaüçbuçukvaridiBoğaz’agirdik.Oölümsaçanmayınlararasındankemal-idehşetlegeçtik.Tabiisefinedehiçbirfenerveaydınlıkyok,hertarafkapalıvebordavesilyonfenerlerikâmilensöndürülmüşidi.Bununlaberaberdenizgayetrâkid[durgun]vemehtapgayetgüzel.Adetalâtifbirgeceidi.Böyleceikisaatkadarkat’-ımesafeetti.Herkestebirdüşüncevar.Buaralıksoltaraftanbirfenerparladı.Buişaretbizipekçokdüşündürdü.Herhâldebizimharpgemilerindenbirisiolmasınakararverdik.Çünküdışarıdabizimdonanmanınbulunmasıhakkındaümidimizpekçokidi.ZatenDersaadet’tealdığımızkapalızarfbizeherhâldeEreğliüstlerindedonanmayamülâkiolmak[buluşmak]gibibüyükümitlervermişidi.Vebirde

herüçsefineninonmilüzerekat’-ımesafeetmesitarzındakiemirleyolunhesabıyapılarakoradadonanmanınosaattebulunacağıgibifikirlervermişidi.Bizimsefineonbeşmilkatedecekbirhâldebulunduğundandiğerleribizeuyacakzannederiken,kömürünfenalığındanbeşaltımilancakseyredebiliyoruz.Diğersefinelerbizibeklemeyemecburoluyorlar.Amanyarabbinebüyükhata,böyleceüçgemiyihiçbirmuhafızolmadandenizeçıkarmakveiçindebukadareşyaveerzak-ıaskeriyebulundurmak.Yamaazallahaskerbulunsaidi,nefelâket.Binlercedüşünceileogeceyiselâmetlegeçirdik.

6Kasım1914

24Cuma–(Bâdî-ifelâket[felâketinbaşlangıcı])Busabahyataktankalktımilk işim etrafa bakmak oldu. Ereğli üstlerine yakın bir mesafede idik. Çayiçip, sefinede bizden başka kimse olmadığından eski elbiselerimi giydim.Yeniyaptırdığımpantolonundizineyağdamlamış,onusilmeküzerekamarotHüseyin’i çağırdım ve onu verip güzel silmesini tembih ederek, güverteyeçıktım.Havadaoldukçasisvar,önümüzdegidenBahr-iAhmer,Bezm-iÂlemarasırasisiçindekayboluyorlar.Böylecebirsaatkadargeçti.BizdeEreğliileZonguldakaralarındabulunuyorduk.Sahildenbeşaltıparçateknenindumanıgöründü. Sis ve uzak bulunması, sefineleri fark ettirmiyor. Fakat sahildengelmesi her hâlde bizim donanma olmasına hükmederek yolumuza devamediyoridik.Dersaadet’invermişolduğukapalızarfküşâdedilerek[açılarak]doğru Ünye’ye gideceğimiz, orada Onuncu Kolordu kumandanının emrinetâbiolacağımızmuharreridi.Oradanaşağıindim.ElektrikmemuruMülâzımVehbiEfendiuyuyordu.Kendisinikaldırdımvebizimdonanmanınzuhurunu[göründüğünü] haber verdim. Ve kamarama geldim. Hüseyin pantolonusilmiş, lâkin beğenmedim. Tekrar iyi silerek tekmil elbiseleri bohçayakoymasınıvepardösüilekaputuasmasınıtembihederekköprüüstüneçıktım.

Beş-altı dakika sonrabir top sesi işittik, ne idi anlayamadık, sismani idi.NihayetbizimdonanmaRusdonanmasıileharpediyorhükmünüverdik.Negaflet.İlktopalaturkaüçvaridi.Gittikçetopsesleritezâyüdediyor[artıyor].Biziseelanyolumuzadevamediyoruz.Zatenmakinedeocakçekilmiş,istimazolduğundanancaküçdörtmilkadarseyredebiliyoruz.Biraralıksisdağıldı.Bahr-iAhmervapurugeridönmüşlâkinmakinekaportalarıüstündedehşetlialevveyangıngözüküyorveBezm-iÂlemisekemâl-işiddetlebombardımanediliyor. Eyvâh biz gene anlamadık. Mutlak Rus donanmasının taarruzuüzerinebizimdonanmayetişipharbetutuştularvebizimdonanmanınverdiğiişaretüzerineBezm-iÂlem,Bahr-iAhmergeridöndülergibivâhi[yanıltıcı]fikirlerdebulunuyorduk.Esbâbı,verilenemirlerdenbizimdonanmanınEreğliüstlerinde mevcut olması ve bir de yarım saat kadar bir posta vapurununüzerine bombardıman edileceği hiç hatırımızdan geçmiyor. Biz de sefineyi

Ereğliistikametineçevirdik.Lâkinistiminazlığındansefineyürümemesindensefine lâyıkı vechile dümene bakmıyor idi. Vardabandıraları köprü üstüneçağırdık,hin-ihâcetteverilecek işaretleri anlayıp, cevapversinler.Buaralıkbirsefineninbizimüstümüzegelmekteolduğunumüşahedeediyoruz.Süvari,üçüncü, dördüncü kaptanlar ile çarkçıbaşı köprü üstünde bulunuyorduk.Tekmilmürettebatneolduğunuanlamaküzeregüverteyetoplanmışidi.GelensefinebizimMuavenet-iMilliyecesametinde [büyüklüğünde]gözüküyorvebiz de onlardan biri olmasına karar verdik, bakıyoruz. Tamam, yarım milkadarkaldığızamanbirdenbirebaşdireğineRusbandırasınıçekerekoandailk mermi bizim üstümüzde patladı. Gelen mermi sancak iskelesiniparçalayarak birinci kamaradan girdi. İkinci mermi ise sancak tarafındamataforayı parçalayarak vinççiHüseyin bacağından yaralandı, onun feryadıbütünbütünortalığabirdehşetverdi.Umumneyapacağınışaşırdı.Süvarininemri üzerine beyaz büyük birmasa örtüsü baş direğe çekildi ise de Ruslarateşinedevamettiler,nevahşet!Birpostavapurundatoptüfekyok,bununlaberaber teslim işareti veriyor. Gene onun üzerine kemâl-i şiddetle ateşediliyor.

Çarkçıbaşıbana,“haydineduruyoruz,bireryelekbulalım”dedi.Evet,benadetaşaşırmış,birşeye teşebbüsetmiyordum.Beraberceaşağı indik.Benimkamaramınkapısıaçıkidi.Oradanbirincikamarayageçtik,herkamaradaikiadetmantar yelek vardır.Kamaranın birisine girip birer yelek aldık. Salonaisabetedenbirmermidensalonunduvarlarındabulunansomakimermerlerinşangırtısını işitiyorduk. Oradan dışarıya koştuk. Mevla rahmet etsin, buçarkçıbaşıSalihEfendi’yisongörüşümoldu.Zavallıgençnekadarmüstakim[dürüst],nekadarhalûk[iyihuylu]idi.Belkisanatındadaidaremizdenazîri[benzeri] yoktur, birçok efendiler hep onun sa’y u gayretiyle sanatındatemeyyüz etmişlerdir. Ben kendisini cidden severdim. Koşarak benimkamaradan güverteye çıktım. Zaten iskele benim kamaranın önünde idi.Tekmil gemiciler tahaffuz [korunmak] içinbu tarafa toplanmışlar.Ne tuhaf,insan salonun ve kamaraların o ince tahtalarından mermi geçmeyecek gibivâhi[manasız]birfikirileotarafatecemmu[toplanma]gayr-iihtiyariolarakyapılmış bir hareket idi. Birinci kamaranın su depolarına isabet eden birmermiden oradaki sular yukarı kontra güverteden aşağı güverteye akıyor,herkes şaşkınbir tarafakoşuyor.KamarotMadamElenigelmiş, “amanbey,benibırakma”diyebendenbirmedet talepediyor.OaralıkVehbiEfendi’yigördüm, belindemantar yelek ile geldi.Kendisine, “Vehbi şu benim yeleğibağla”dedim,yüzümebilebakmadı,sefineninkıçınakoşarakgitti.KamarotHikmet, gelip benim yeleği bağladı. Orada bulunan bir iki kişi, “neduruyorsun beybaba, denize atlasanıza” diyorlar. Tabii, kendileri cesaretedemediğindenbenimkendilerindenevvelatlamamıkendilerinebirnumuneolmak üzere teşvik ediyorlar. Denize baktım. Ekseri gemiciler denizde

yüzmeye uğraşıyorlar. Elan mermiler devam ediyor. Ben asla yüzmekbilmem,denizeatlayıpneyapmakümidindeidim?Artıkherşeydenümidimikat ederek [keserek] bir kere ailemi, çocuklarımı gözümün önüne getirdim.Kendilerine kalben elveda ettim “ne yapalım, takdir-i Huda böyle imiş”,diyerekCenab-ıHakk’arabt-ıkalpiletövbeistiğfâredipsonvazife-idiniyeyiicra ederek kendimi denize tevdi eyledim.Omantar yelek ile kurtulacağımdiye bir ümid beslemiyordum. Denize atlar iken orada bulunanlara demişidim, “çocuklarbenimkamaradaparavardır, alın”.Filhakikakasadayetmişlirakadarbirparavarisedekasanınanahtarıcebimdekalmışveyazıhanemingözündebinbeşyüzkadarvaridi.Bilmemaldılarmı?Denizedüştüğümandabir iki kere yuvarlandım, battım, çıktım. Çünkü güverteden atlamış idim.Vâkıa güverte bir derece alçalmış bulunuyordu. Sefine ağır ağır suyagiriyordu.Ruslar sonvahşetolmaküzereyüzmetredenattıklarımermikâfideğilmişgibi,sonolaraksefineyebirtorpilendahtetmişler[ateşetmişler]vekazan istikametinden sefine o yarayı almış ve ikinci kamara kaportası ilebirinci kamaranın sigara salonu ateş ve alev içinde idi. Denizde bir-ikiyuvarlandıktansonraelimebirambarkapağıgeçti.Evet,buambarkapaklarıçok kişilerin hayatını kurtardı. Bu fedakârlık Şevket Efendi’nin harekâtıdır.Oradabulduğukapaklarıdenizeatarakbenimgibibirçoklarınınkurtulmasınabâdi[sebep]olmuştur.Ruslarınharekât-ıvahşiyânesi[vahşihareketleri]kâfideğilmiş,hava,denizmüttefikiimişgibi,obeliye[felâket]deçıktı.

Yavaş yavaş denizler büyümeye başladı. Elimde bulunan kapakta AtıfKaptan, bir gemici ve aşçı ve bir kamarot var idi. Üçüncü Kâzım Kaptanbizden biraz uzakta. “Aman beni de alınız, Allah aşkına kâtip efendi, benibırakma” diyerek feryat ediyor. Sefine ağır ağır denize gömülüyor. Biz birtürlü sefineden ayrılamıyoruz. Tahtada bulunanlara “bir parça gayret edin,sefineden ayrılalım” diyorum. Hiçbirisinde lakırdı anlamak yok! “Yarabbi,şimdi sefine denize girdiği anda bizi de çekecek burada öleceğiz,” diyedüşünüyordum, diğer bir kapak gözüme ilişti, hemen o kapağı yakaladım.Onları terk ettim. Eski elbise sırtımda idi. Ayağımda fotin lastik var, birderece ağır idim. Fakat yelek gene beni su üstünde tutmaya kâfi geliyor.Böylece sefineye dayanarak kendimi açmaya uğraşıyordum.Hava ve akıntıdaimasefineyibizimüstümüzesevkettiğinden,birtürlüaçamıyordum.

Nihayetdayanarakkıçagitmeyekararverdim.Dayanadayanakıçıbuldum.Kıç kepçe, suya girdiğinden kepçenin altında kaldım. Bu sefer oradankurtulamıyorum, daima beni suya basıyor, artık ümidimi kat etmek üzereidim.Nasılolduğunuanlayamadım,kendimidenizdebuldum.Kurtulduğumayüz bin şükür ediyorum. Yanımda kimse yok. Oldukça uzak bazı insanlargörüyorum. Böylece bir müddet geçti. Deniz ise artık fırtına hâlini almış,elimdekikapağınaltındankaldırıyor,benimüstümeçıkarıyor.Vaziyetimpekfenaidi.Onunlauğraşıyorum,hemyoruldum,hemdesuyutuyorum.Oaralık

AtıfKaptan’ıgördüm.“Aman,butahtayagel”dedimvegeldi.Tahtanınherikitarafındanbirimiztuttuğundan,busefertahtamuvazenebuldu.Birderecerahatetmeyebaşladık.Birmiktarsonraodakâfigelmedi.Ziradenizfırtınahâlini almış, dalgabüyümüşbulunuyordu.Sefinenin evvelcekırılan iskelesiyanımızayakınbirmevkideidi.Hemenonageçtik.

Zavallıgeminihayetbaşıyukarıdikilerekkıçınınüstünekayboldu.Ovakitbizimdeümidimizkesildi.Altı-yediyüzkulaçsuyunüstündesahildenonbeşmilaçıktabirtahtaparçasınınüstündeKaradeniz’inenbüyükfırtınalarındansayılanKasım fırtınasında bu hâlde kalmak, artıkCenab-ıHakk’ın lütuf vemerhametindenbaşkabizimiçinsığınacak,ilticaedecekhiçbirümityok.İşte,böylecevakitgeçiyor.Tabii,bizdesoğuğunhertürlüacısınıhissediyoruz.Birde Rus sefinesinden askerler denize savla atarak bizim gemicileri alıyorlar.Bunu görünce iskeleyi terk ile gene bir kapağa geçip, oraya doğru sevkebaşladık. Bize de savlayı attılar tutamadık. Tutacak kadar kuvvetimizkalmamış idi. Onlar da anladılar, biz de efendi ile sefinenin bordasınasokulduk çabuk çarmıh indirdiler, gerek benim gerek Atıf Kaptan’ınarkamızda resmi ceketolduğundankoştular.Evvelce çarmıhıbenyakalamışidim. Lâkin çıkmak için lâzım gelen kuvvet olmadığından, Atıf’a “aman,çıkamayacağım”dedim.Rus efradındanbiri kolunuuzatıp beni yukarı aldı.ArkamdanAtıfKaptançıktı.Hemengüvertedebizisoydular.ArkamızabirerRuskaputuveripçırılçıplakbaşaltınagötürdüler.Başaltındayetmişkişivaridi. Oranın havası bozulmuş, taaffün etmiş [kokuşmuş]. Ne çare, havasoğumuş,biziseikisaatkadardenizdekalmışolduğumuzdantitreşiyoridik.Deniz ise müthiş bir fırtına hâlini almış. Bizim gemiciler istifra etmeyebaşladılar.BizimarkamızdanVehbigeldi.Onakaputkalmadığındanonudabenim kaput altına aldım. Sonra SaffetKaptan geldi. Bizim bulunduğumuzsefine yol verdi. Rus efradı, sandıklarından kendi eski pantolon, fanila gibieşyalarını çıkarıp bize verdiler. Benim de hisseme bir branda pantolon ileyırtık bir gemici fanilası düştü. Fanilanın arkası yırtık idi, ne çare, giydim.Bizebeyazekmekvekonserveetvesigaraverdiler.Ogünöylegeçti.Bizimen birinci korkumuz bu sefer bizim donanmadan idi. Eğer şimdi bizimdonanmataarruzederisebuseferkurtulamayacağımızmuhakkakidi.Fırtınao kadar kesb-i şiddet etti [şiddetlendi] ki adeta bu sefinenin bu denizedayanamayacağınıdüşünüyorduk.Bulunduğumuzmevkiyatmakdeğil, rahatoturmak mümkün değil. Bununla beraber lombozlardan vuran deniz ile sugiriyor, baştan hoplayan deniz kaportadan bulunduğumuz yere giriyor, suiçindetitreşiyoruz.

7Kasım1914

25Cumartesi–Geceöylegeçti.Bugünhavadevamediyor.Ruslaranereyegideceğimizisorduk.Sivastopol’aolduğunuanladık.Bukadaruzunsürmesi

havadan idi.Zirasefinelerdoğruyolveremeyereksahileyolverip, sahildengelecek ve tamam yol veremiyor idi. O gün de böylece dövündük.Akşamüstüne yakın gemi bir derece rahatladı. Bundan sahile yakınolduğumuzuanlıyorduk.

8Kasım1914

26Pazar–Cumartesiakşamsaatalaturkayarımdaboğazdangeçiyor idik,fakat etrafını göremiyorduk. Bizi yukarı çıkarmıyorlar. Bire karîb [yakın]limandademirbıraktıbirazdahabekledik,birbuçuğayakın“haydi”dediler.Yukarıçıktık,baktık,limandabulunuyoruz.Sefineninbordasındabüyücekbiristimbotyanaşmış idi.Alargadabazısefinelergörülüyor.Biraz ileridebizimMithatpaşa’ya benzer bir Salib-i Ahmer [Kızılhaç] teknesi görülüyor idi.Havaziyadesoğuk,hepimiztitriyoridik.Ayağımdafotinleryaş,suiçindeidi.Lastikleri Şevket Efendi’ye verdim. Cümlemiz istimbota nakledildik. Birtaraftan sayılıyoruz. İstimbot hareket ederek bir buçukta iskeleye yanaştı.Orada otuz-kırk kadar Rus efradı tüfeklerde süngü takılı olduğu hâldeetrafımızı ihata ettiler [çevirdiler]. Bilahare anladık, Ruslarda süngü daimatakılı bulunuyor. Bellerinde süngüyü tüfekten çıkarıp kılıfına koymak içinkılıfyoktur.Oradanbizibirmevkiesoktular.Altıçimentodöşenmiş idi.BirtakımRus zabitleri geldi, bir şeyler konuştular. “Kaputları bırakın” dediler,kaputları çıkardık. Bizim çıplak olduğumuzu görünce tekrar kaputları bizebıraktılar.Birazsonrabizioradançıkarıpetrafımızaskerilemuhatolarakbiryokuştan yürümeye başladık. Saffet Kaptan’ın ayağında kunduraolmadığından koluma girdi, yürüyemiyordu. Bazı yerlerde ahali seyrimizekoştular,bizigörmekistiyorlar.Böyleceyirmidakikakadaryürüdük.Bizebuyol bir saat kadar göründü. Şehirde hiçbir evde, bir binada aydınlıkgözükmüyoridi.Bilahareanladıkkibizimdonanmadankorkuyorlar.Böylecebüyük bir binaya geldik. Cesim [büyük] bir kapıdan içeri girdik. İlk evvelşuranınbirhapisaneolduğunubenanlamışidim.Arkadaşlarasöyledim,içerigirdim. Oradan diğer bir kapıdan daha girdik, cesim bir koridor, sıra ileparmaklıklıdemirkapılarvardı.BenimsöylendiğimdenbirRuszabitigeldi,neistediğimisordu.Bizimgemizabitanıolduğumuzdangemicilerilebirarayakonulmaktan şikâyetimi mümkün mertebe anlattım. “Peki, zabit olanlarayrılsın.” Kaptan ve çarkçılar, Doktor Vehbi Efendi ayrıldık. Yanımıza birlostromo ileüç ateşçikatılmış.Herne ise, bizi bir ayrı yerekoydular. İçerigirmeden mukaddem [önce] bir büyük zabit tarafından hepimiz nazar-ıteftiştengeçirilerek,ozabitbizehitabenbir şeyler söyledi.Rusçabilenlerinifadesinden anladık ki bize Rusya’da bulunduğumuzu ihtar ediyormuş.Girdiğimiz oda üç adet, bezden birer kişilik karyola ve bir tahta masadanibarettir. Yerler çimento, içerisinde elektrik var. Bir penceresi var ise depencereyehariceışıkvermemekiçinbirbattaniyekapanmışidi.Havasoğukolduğundan üşüyor idik. Cesim, duvara yapılmış bir soba var idi. Onu

dışarıdan yaktılar. O bezden karyolalara ikişer kişi yattı. Ben, daha çıplakolduğumdanDoktor’un ceketini giydim.Vehbi ile birliktemasanın üstündebir miktar büzüldük. Böylece sabahı ettik. Ale’s-sabah kapıdan, nöbetçininiçerisini görmek için mahsus yapılmış bir delikten, nöbetçi bize seslendi.Kalktık, “çitri çitri” diyor. Meğer “dörder olun” diyormuş. Dörder olduk.Zaten başımız açık olduğundan sonra anladık ki meğer her sabah ayin-imahsus [özel ayin] icra ediyorlar ve bizi de o ayinlerine iştirak ettiriyorlarimiş. Biraz sonra kapıyı açtı, kademhaneye [tuvalete] çıktık. Kademhanedebüyükbakraçlarvar.Onlarınüstündesırailedizildik.Def-ihacet,başkatürlüçare yok, ne yapalım? Bir miktar sonra bir Rus neferi elinde kocaman birsiyah ekmek, bir miktar tuz getirdi. Masanın üstüne bıraktı. Siyah ekmekdeyincepek iyianlaşılamaz.Amanyarabbi,adetaçamur!Herhâldebuğdayve kül, ne olduğunu elan anlayamadık. Böylece akşam oldu. Akşamyemeğimizigetirdiler.Tahtabirmastalyaiçindebirçorba,içindebirparçaetvar. Lahana parçaları ve “dure” tabir ettikleri darı gibi bir şey ile pişmiş,yemekmümkünmü?OgünbirRuszabitine,süvaribirmecidiyeverdi.Bizeomecidiyeileikipakettütünvebirsigarakâğıdıgetirdi.Paketinbiriyarımsaatzarfındatükendi.Akşamsaatalaturkabirdebirerbirerdışarıçıkarıpbirodayagötürdüler.OradaÇartarafındanbiryaverveikibüyükrütbelizabitvaridi.Yaver biraz Türkçe biliyor. Ve bir de orada mahbus bulunan tebaa-iOsmaniye’den Rıza isminde biri tercüman vazifesini ifa ediyor. Beni degötürdüler. Geminin hamulesini ve nereye gitmek üzere çıktığımızı ve kaçgemiolduğumuzusordu.Vebizimrütbemizinneolduğunusoruyor.Tabiibizsivil olduğumuzu beyan ederek tahliyemizi ümit ediyorduk. Güldü, “Sizidare-imahsusadandeğilmisiniz?Bizsizipek iyi tanıyoruz.Siz,evetpostavapurlarıbulunuyorsunuzlâkinvakt-iseferde[savaşzamanında]transportveasker sayılıyorsunuz” dedi. “Saklamayıp rütbenizi bildiriniz” dediği hâlde,“hayır biz başıbozuk bulunuyoruz” diye iddia ettik. “Peki, gidiniz” dedi.Ogeceikidefaistintaka[sorguya]celpedildim.Böylecesabahıettik.

9Kasım1914

27 Pazartesi – O gün bizi ayırıp bir odaya getirdiler. Orada üçüncü vedördüncü kaptanlar ile beraber idim. Onlar benden evvel gelmişler, neolduğunu sordum. Bilmediklerini beyan ettiler. Orada boyumuzu ölçtüler,isimlerimiziyazdılar.Dışarıyaçıktım.Kapıdandışarıdakiavludagemicilerikisırailedizilmişler.FuatBeyoradaidi.Neolduğunuanlamadanbizdeonlarınyanına gidip durduk.Meğer bizim üçüncü bana yalan söylemiş,mürettebatsevk edileceğini biliyormuş ve kendisi kaptan olduğunu beyan ederekayrılmış.Benbilmediğimiçinhiçbiritirazetmedim.Bezm-iÂlemvapurununüçüncü ve dördüncü kaptanları ile FuatBey, ben sıraya girdik. Tamam, arşkumandasında işi anladık. Lâkin, kime derdimizi anlatalım. Yürümeyemecbur olarak hapisaneden çıkıp yokuş aşağı ahali arasında ve etrafımız

süngülüaskerileihataedilmişolarakistasyonaindik.Oradabizivagonairkâbettiler[bindirdiler].Hervagondamuhafız ikinefervar.Dörtsaatkadar, trenbeş-altıkadartünelgeçerek,kat-ımesafeederekbircesimşehreindik.Oradaahalinin arasında bizi cesim bir hapishaneye getirdiler. Bu şehrin bilahareAkmescit olduğunu öğrendik. Orada bir Rus askeri tarafından ayrı ayrıyoklamaedildik.Herkesincebindekaçparabuldular isealdılarvesaatlerinialdılar.Oradan odalara taksim ettiler. Burada yine benim şikâyetim üzerinezabitanıayırmamsöylendi.Kaptanveçarkçılarayrılarakbirodayayerleştik.

10Kasım1914

28 Salı – Aman yarabbi, asıl esaret burada başladı! Kırk kişi bir odadabulunuyoruz. Bereket versin, döşeme tahta olduğundan birbirimizin üzerineuzanıp yatıyoruz.Oldukça sıcak, lâkin hava yok.Okadar insanın teneffüsühavayı ifsad ediyor [bozuyor]. Hatta gece lamba söndü, neden olduğunuanlayamadık.Bir de camı açıp içeri hava girince lamba parladı.Anladık kihavabozulmuş.Böyle sabahıettik.SabahleyinbirRus içerigirdi.Hepimiziayağakaldırdı,başımızıaçtırdı.DiğerbirRus’asayıpteslimetti.Ondansonraayin icra ettiler. Badehu kademhaneye çıkardılar. On iki adet bakraç var,herkessıraileoturuyor.İçimizdenbirikikişidef-ihacetettimi,gerikalanayumruk hazır. Böylece geceleri odaya bir bakraç koydular. Zaten dışarıçıkmak yalnız sabaha mahsus. Diğer zaman def-i hacet edecekler bakracaoturmayamecbur.Yemekkezatahtamastalyaiçinde,siyahekmek.Bizyalnızet parçasını alıp birmiktar geveleyip aç biilaç, tütün yok, böyle bir felâketiçindebulunuyoruz.

11Kasım1914

29Çarşamba–Ogündeaynımuameleilegeçti.

12Kasım1914

30Perşembe–Artıkhayatımızdankat-ıümidebaşladık.

13Kasım1914

31Cuma–Bugündeböylegeçti.

14Kasım1914

1TeşrinisaniCumartesi –Sabahleyin kapıları açtılar.Bizi dışarıya avluyaindirdiler. Orada bir miktar bekledik. Süngülü askerler geldi, bizi dörderolmaküzeresayıpdizdiler.Askere“fişeksür”kumandasınıverip,etrafımızıihataederekkapıyıaçıpbiziçıkardılar.Şehriniçerisinedoğrugittik.Oradabirkapıdangirdik.Büyükbirmeydan,pekadiolmaküzere tahtadankanepevemasalar var. Bizi oraya oturttular. Ekmek tevzi ederek, tahta mastalyaderunundaçorbageldi.Yalnızetifazla,dahaiyipişmiş.Epeybirmiktarben

deyedim.Oradanbizitekrardörderolmaküzereçıkarıpistasyonagetirdiler.(Katerinoslav’a azimet) Bu sefer yük vagonlarına bindik. Rusya hükümetikendiaskerinibuvagonlardasevkediyor.Buvagonlarınhepsindebirersobavardır. Bizi de otuzdan kırka kadar vagonlara irkâb ettiler. Yola düzüldük.Birçok istasyonlar, cesim şehirler, kasabalar geçiyoruz.Tekmil gördüğümüzarazi mezrû’dur [ekilidir]. Ruslara nereye gittiğimizi soruyoruz, onlar dabilmiyor.Böylecetamamdörtgüngeçti.Birakşamalaturkaikiyekarîbcesimbir istasyonda trendurdu.Etrafıgörmeküzerepenceredenbakıyordum.Ellikadarsüngülüaskervagonlarınetrafınısardı.Sırailevagonlardançıkarmayabaşladılar.Sırabizimvagonageldi. “İskri”diyebağırıyorlar.Bunun“çabukol” demek olduğunu öğrendik. Biz de çıkıp iki sıra olmak üzere dizildik.Orada sayılıp şehre doğru yürüdük. Kalabalık, cesim bir şehirdir. Ahalietrafımızda bizi seyretmek üzere toplanmış idi. Yarım saat kadar yürüdük.Cesim bir şoseden elektrik tramvayları arasından gidiyor idik. Bir yerdeçocuklartoplanmış,oradabizebağırıyorlar.“TürkAllah”diyebizimleistihza[alay] ediyorlar. Böylece tenha bir mevkide cesim bir kapıdan girdik. Birmeydan, sokağanazırufakbirbinavar.Onunkapısıkapalıdır.Ortadadiğerbüyükbinabulunuyor.Onuniçerisineyerleştik.Bubinaüçkat,adetaüçsalonbirbiriüstündeidi.Enüstkatabizdüştük.Tahtadankerevetvar.Üstünekuruotserilmiş.Veherkoğuştaikiadetsobavaridi.İlkkarburadagördük.Bizdensabahleyin angaryacı aldılar. Bu binanın arkasında, hariç olmak üzere birmutfak,onunarkasındakademhanevar.Birşeyvarise,buradaserbestolarakkademhaneyegidebiliyoruz.Yalnızkademhaneyineumumidir.Açıkve sıraileonbeşkişidef-ihacetedecek.Artıktaharet[temizlik]içinsuyerinekâğıtkullanmak mecburiyetine alıştık. Angaryacılar mutfakta patates ve pancarsoydular.BizimaşçılarveRuslardanbiraşçıvar idi.Yemeğiberaberpişiriptevzi ettiler. Gemiciler kapışarak yediler. Biz yiyemiyoruz. Yalnız içindenparçaetialıp,osiyahekmek ilebirmiktarçiğneyebiliyoruz.Muhafazamızabir mülâzım [teğmen] ve mikdar-ı kâfi [yeter sayıda] asker vardır. Omülâzımamüracaat ettik. Bizim gemide yeni yazılanHasan ismindeRusçabilir bir gemici vasıtasıyla kendimizin zabit olduğumuzu ve bizim ayrı birmevkieçıkarılmaklığımızı talepettim.Generale söyleyeceğinivaat etti.Rusefradıylatercümanvasıtasıylakonuşuyoruz.Onlardanhaberaldığımızagöre,RuslarHasankalevesairbirçokbizimköyvekasabaları işgaletmişler.Bazıkendi derdimizi unutup vatan gailesine düşüyoruz. Buraya kadardüşünmekten aciz idik. Şimdi aile, çocuklar hatıra geliyor. Binlerce acıdüşünceler içinde muazzeb oluyoruz. Bu aralık Rus efradından bizimSibirya’ya gideceğimizi öğrendik. Aman yarabbi, biz orada ne yapacağız?Demek, hepimizölümemahkûm idik!FuatBey adeta bukorkudan ağlıyor,kendisinizaptedemeyecekbirhâldebulunuyor.Birgünmemurumuzbulunanmülâzımdan bizim kaptanların bu şehre geleceğini haber aldık ve bizimtahkikimiz içinonlardan sorulacağıve içimizdenbirisiningidipkendileriyle

görüşüp,konuşmamızıteklifetti.MahirKaptan’ıgönderdik.Onlarıoradabirotele yerleştirmişler. Mahir Kaptan konuşmuş, geldi. Bir gün sonra bizimgemicilerden on nefer alıp karşımızdaki ufak binayı temizlettiler. Neolacağına bakıyorduk. Demir karyola taşındı. Ertesi günü bizim kaptanarkadaşlar oraya geldiler. Kendileri ile görüştük. General geldi ve edilenmüracaat neticesinde ben, Fuat Bey,Mahir Kaptan, İhyaKaptan ve CemalEfendi,Ağa ismindekiçetemülâzımı,orayanakledilip,sefalettenbirderecekurtulduk.Vehbi,SaffetveTahsiniledörtkişiufakbirodadayatıyoruz.Hergün hariçten Rus mülâzımı vasıtasıyla aldırdığımız et ve sebzeyi aşağıdabulunan kuzinede pişirtip yiyoruz. Ben kuzinede su ısıttırıp yıkandım,mümkün mertebe temizlendim. Gemicilerden aldığım paradan kendime birdon, iki fildekos fanila ve iki mendil aldım. Hava oldukça soğumuş idi,geceleri soba yanıyor. Buradan ilk mektubumu yazdım. Yazılan mektuplarTürkçeidi.Ruszabitineveriyoruz,bilmemgidiyormu?Hatırımdakaldığınagöreburadanikimektupyazdım.Buradaonbeşvebizdealtıkişisonradangeldik,tamamyirmibirkişiidik.İçimizdeyabancıolarakbirTopçuBinbaşıSabri Bey, Tayyareci Salim Efendi, Tayyareci Feza Efendi, Çete BinbaşıSıddıkBey,DoktorRıfatEfendi,MülâzımZiyaEfendi,ÇeteMülâzımAğa,mülkiyemüstantiklerindenHulusiEfendi,KaptanLubkin,OrhanBeyvaridi.BuKaptanLubkinDersaadet’tekiAlmansefinelerindenbirininkaptanıolup,liman tarafından bizim üç sefineye kumandan tayin edilmiş olduğunusonradanöğrendik.OrhanBeydenilengenç,Almanya’datahsildebulunmuşOsman Paşa isminde bir zatın mahdumu olup seferberlikte mekteb-i âlitalebelerinin umumunun dâhil olduğu gibi hizmet-i askeriyeye alınmış veKaptanLubkin’etercümanverilmiş.

30Kasım1914

17 Teşrinisani Pazartesi (Dauria’ya hareket) gecesi nısfü’l-leylde [geceyarısı]meydanabirçokRusaskerigeldivebiziçıkardılar.EtrafımızsüngülüefratilesarılarakmemurumuzolanMülâzımkılıcınıçekerekarşkumandasınıverdi. Soğuk bir gece idi. İstasyona yürüdük. İstasyonda birçok bekledik.Adetasoğuktanayaklarımızdondu,pekçoküşüdük.Vagonlargeldi.Efratyükvagonlarınabindiler.Bizde ikincimevkiebindik.Kanepelerkadifeden.Herkişiye bir yatak var.Her hâlde pek rahat idik. Sabah arkadaşlara bir buçukrubleden harcırah verildi. Zavallı biz altı kişinin ismi “şeşçalevek” diyerekbize de yirmi beş kapikten nefer yevmiyesi verdiler. Katerinoslav’da bizimmuamelemiz yapılmamış olduğundan gideceğimiz yerde yapılacak imiş.Neisebirçokistasyonlargeçiyoruz.Soğukfazladır.Dışarıyaçıkartmıyorlar.

1Aralık1914

18 Salı – Bugün bir istasyonda vagonların muayenesinde yayınbozukluğundanbiziçıkarıpüçüncübirvagonabindirdiler.Buvagondatahta

üstündeyatmayamecbur idik.Vagondakisobanınodunlarındankendimebiryastıktedarikettim.Umumarkadaşlardaöyleyaptılar.Yalnızherkesinpalto,kaputgibieşyalarıvar.BenimisearkamdabirRusbahriyeceketindenbaşkabir şey olmadığından pek sıkıntı çekiyorum. Kar ağır ağır, mütemadiyenyağıyor,havasoğuk.Dışarıyaçıkmakgüç;kaş,bıyıkdonuyor.Buralardaartıkaraba yerine kızak arabalarını görüyoruz. Böylece önümüzden sinemadakimanzaralar tarzında birçok menâzır-ı tabiyeler [doğal manzaralar], şehirler,kasabalar, köyler önümüzden geçiyor. Biz de kendimizden bihaber olarak,nereye sevk edildiğimizi bilmeyerek lâ-yenkati [sürekli] gidiyoruz. Akşamoluyor,sabaholuyorhâlâgidiyoruz…

4Aralık1914

21Cuma–BircesimgölüstündeGalataKöprüsü’neyakınbirköprüvar.Derekâmilenincimadetmese[donmasa]içindekayık,römorkörlervar.Onuda geçtik. 8.30 Penza dedikleri bir şehre geldik.Memurumuz bulunan Rusmülâzımından buraya çıkacağımız haberini aldık, hazırlanmaya başladık.Zabit çıkıp gitti, bir saat kadar bekledik. Nihayet geldi. Oraya kabuletmediklerindenSibirya’nınmerkeziolanOmskşehrinegideceğimizibildirdive bizi oradan gelen diğer efradın başındaki çavuşa teslim edip, kendiaskeriyleçıktı.BuaralıkgelendiğertrendekionbeşvagonkadarAvusturyaesirlerinibizimtreneraptettiler.Saat11:Penza’danhareketettik.Genebirçokvadilerden,kasabalardan,köylerdengeçiyoruz.Böyleceakşam,sabaholuyor,hâlâbitmeztükenmezyoldadevamediyoruz.

6Aralık1914

23Pazar–Büyükbirderegöletesadüfettik.İçerisindecesimvapurlarvar.İncimad etmiştir. Bunu da bir köprüden geçtik. Ruslardan ismini sorduk.Volga Nehri olduğunu öğrendik. Buralarda köprülerin umumu, Rus efradıtarafındanmuhafaza altına alınmış. Büyük bir dikkatlemuhafaza ediyorlar.Artık Ural dağlarına yaklaşıyoruz. Ural dağları Avrupa’nın müntehası [sonnoktası] demek. Asya’ya geçiyoruz. Volga Köprüsü’nü tren on dakikadageçti.Ruslarzannımızkadarsanayidegerideğildir.BucesimköprüdekisanatRuslarınelindençıkmıştır.Elangünlergeçmektedir.

11Aralık1914

28Cuma–Uraleteklerinegeldik.BugünRuslardanhaberaldığımızagöre,Rus donanması Trabzon’u bombardıman etmiş. Hopa’da yetmiş bin çuvaldakik[un]zaptetmiş.VolgaNehri’ninikinciköprüsünügeçtik.7.30:Samaradediklerişehregeldik.Gayetcesimbirşehiroluphertarafıelektrikiletenviredilmiş[aydınlatılmış].Müteadditdemiryolları iledöşenmiş.Ahalininrub’ı[dörtte biri] İslam’dır. Büyük şehirlerde efradı çıkarıp yemek veriyorlar.Rusya’nıntekmilistasyonlarındadaimaahalininçaysuyualmasıiçinsıcaksu

bulundurmak üzere mevkiler vardır. Burada da bizim mürettebatı çıkarıpyemekyedirdiler.

Bu arada Oktyabrskiy, Ufa, Celabinsk dedikleri şehirlerden geçtik. Ufadenilenşehirgayetcesimveahali,ekseriyetİslamolupbirnehirkenarındavevâsigazdepolarınıhavi.Hertarafıelektrikiletenvirolunmuştur.TarihteUfa,Samaravedenilenmemalikbüyükİslamhükümetlerininellerindebulunmuş,şimalTürkleridir.

12Aralık1914

29Cumartesi–Kurganİstasyonu’nageldik.

13Aralık1914

30Pazar–Petropavlovskİstasyonu’nageldik.

14Aralık1914

1 Kânunuevvel Pazartesi – Omsk şehrine beş verst kalarak büyük birköprüden geçtik. Saat sekizde Omsk’a vasıl olduk. Vagona gelen bir Ruszabitidahaüçgüngideceğimizisöyledi.

Hareket olundu. Buralarda soğuk termometre 45 derece idi. 1.30:Nikolayieskiİstasyonu’nageldik.Diğerbiristasyonavasılolduk,buradaçokbekledik.Meğer bizden evvel hareket eden bir tren yoldamüsademe etmişonu bekledik. Akşamüzeri hareket ettik. Orada parçalanan trenin enkazınıgördük.Böyleceyolumuzdageçiyor.Gündüzdevamediyoruz.

17Aralık1914

4 Perşembe – Bir istasyona geldik. Burada bir asker treni var idi. Harbegidiyorimiş.İçlerindebirçokTatarvaridi.Bizimvagonageldiler.Ruslardankorkarakbizimlegörüştüler.

Omsk dedikleri şehir de bizi kabul etmedi. Tomsk’a gideceğimizibildirdiler. Burada kadın doktorlar gelip hastaları muayene ettiler.Avusturyalılardanbirnefertifoyatutulmuş,onuhastaneyekaldırıpovagonutahliye ettiler. Bizim dışarıda on dakika durmak kabil değil. Vagonunkapısında açıp kapamak için olan demiri tutmak pek güç, adeta ateştutuyormuş gibi insanın elini yakıyor. Omsk’ta geceye kadar kaldık. Gecehareketettik.Bundansonrakiistasyondadiğerbirüsera[esirler]katarındaikivagonbizimTürkaskeriilebeş-altızabitvaridi.Görüncekendilerinekoşup,nerede esir olduklarını sorduk. Sarıkamış’ta bozulan fırkadan olduklarınıöğrendik.OTürkefradızannettiğimiz,umumuErmeniolupbizimmürettebatile görüşüp konuşmuşlar. O kadar hain o kadar edepsiz bir millet ki oradabizimkilere karşı bir takım tefevvühâtta bulunup [dil uzatıp], Padişah,Peygamber,din,imansepetediyorlar.Eyvah,neacı!Zavallıbizimgemiciler

boyunlarını büküp susmaktan başka bir cevap veremiyorlar. Ellerinden negelir, zavallılar esir! Oradan diğer bir istasyona geldik. Bayraklar iledonanmışidi.NeolduğunuRuslardansorduk.Çar’ınisimgünüimiş.

22Aralık1914

9 Çarşamba – Artık vâsi [geniş] çam ormanları arasında kat’-ı mesafeediyoruz.Şuraları soğukolmasaokadar lâtif, okadargüzel birmanzarakiadetadünyanınbiryerindebukadargüzelormanolamaz.Bizimadalardaokadar emekler ile yetişmeyen çam ağaçları burada karlar altında. Bitmektükenmekbilmeyenşuhattabirçokgünlerarasındagidiyoruz.BugünbirRus,birkalpaksatınaldım.

26Aralık1914

13 Pazar – Bir büyük istasyona geldik. Burada şimendiferin müteaddit[birçok] fabrikalarıvar.Yüzlerce lokomotif,binlercevagon,otuz-kırkkadardemir hatları. Ekserisinde askeri trenler, cephane vagonları. Sevkiyatınkesretini [çokluğunu] burada görmeli, akla hayret verir. Rus hükümeti nekadarbüyük,nekadarterakkiyeçalışmış!Şuhat,hemdeçifteolmaküzere,bu kadar gündür daha intihasına [sonuna] vasıl olamadık. Hayret, o cesim[büyük]köprüler,otünellernekadaremek,nekadarmilyonlarsarfedilmiş!Tomsk dedikleri vilayeti geçmiş, İrkuç’a [İrkutsk] gidecek olduğumuzuöğrendik.Lâ-yenkatigidiyoruz.BaykalGölü’negeldik.Cesimbirgöl,adetabir deniz.Müteaddit sefineler var, buzlar ilemuhat. Buralarda soğuk, artıkson dereceyi bulmuş, tahammül edilemeyecek bir hâldedir. Birçok tünelgeçiyoruz.BusabahgeldiğimizistasyondabirTatar,bizimefrattanbazılarınaparaverdi.Buradabirçok fabrikalarvar.Burada tesadüfettiğimizbir trendeiki adet tahte’l-bahir [denizaltı] gördük.Bugünon iki tanedahageçmiş idi.Yanında bahriye efradı var. Gene yolumuza devam ediyoruz. Böylecegünlerimizgeçiyor.

31Aralık1914

18 Cuma – (Dauria’ya muvasalat) Dauria dedikleri istasyona geldik. Buistasyonunbirtarafındaufakbirköyvar.Diğeristasyonunbulunduğutaraftabirçok ufak kışlalar görülüyor. Bizi bu tarafa çıkarıp saydılar ve kışlalarınarasından geçerek büyük, cesim bir meydanın ortasında, natamam[tamamlanmamış] bir kilisenin yanından giderek, oradaki kışlaların birisinegirdik, üst kata çıktık. Oradan yolda, trende tesadüf ettiğimiz bizim Türkzabitlerinibulduk.Demirkaryolalarvar idi.Baştanbaşabirkoğuşolupaltıadet cesim soba var. Fakat soğuk o kadar ziyade idi ki, aman yarabbi bizmüddet-i hayatımızda bu kadar soğuk görmek değil, belki tahayyületmemişiz!ÜçdörtkadardaAvusturyayahutAlmanzabitivar idi.Sobalarıyaktık. Lâkin, sobalar o kadar yandı ki odun yetişmiyor. Gene üstündeki

buzlar eriyemedi.Karyolanın üstünde tahta, onun üstünde yatıyoruz.Amanyarabbi,uykunegüzel!Nihayetikikişinöbettekalıpsobanınönündeoturupsırtındaki ceketini yatan arkadaşına verecek, sonra onlar kalkıp diğerleriyatacak. Bu hâl üzere sabahı ettik. Kademhane hariçte, tahtadan dört etrafıçevrilmiş uzun bir salaş olup, otuz kişi yan yana oturmak üzere yapılmış.Türk, Avusturya, Alman hepsi oraya sıralanacak. Bizim için ne güç birmesele!Geceyibekleyiporasını tenhabulmakveyahutbirkenaraçekilmek,başka çare yok. Soğuk ise o kadar ziyade ki kapıdan giren hava içeridetekâsüfederek[yoğunlaşarak]içeridekaroluyor.Kapınındışarısındaüçkapıdahaolduğuhâldeduvarvetavankartabakasıylaörtülmüşidi.

1Ocak1915

19Cumartesi–BugünbirRusgeneralimaiyetindebeş-altıKazakzabitiilegelip kışlayı gezdi. Rusça bilenlerin ifadesinden anladık ki gece sobayanmamasına karar vermişler. Artık sabredemedim, generalin önüne gelipTürkçe anlayamayacağını düşünmeyerek kendisine sert bir hitap ile, “Esirbulunuyoruz, ölüme mahkûm isek bu kadar eziyete ne hacet! Kazaklaraemrediniz birer süngü veyahut bir kurşun ile ölelim” diye adeta bağırdım.İhtiyar general bana bakıyordu. Meğer birçok zaman Kafkasya’dabulunduğundan Türkçe biliyor imiş. Bizim soğuktan son derece meyus[üzüntülü] ve mustarip [ıstırap içinde] olduğumuzu anlayarak maiyetindekizabitanilebirmüddetkonuştuktansonraodunverilmesinekararverdi.Fakatburadasobadeğilneyapılsasoğuktanbarınmakmümkündeğilidi.

Bugün yanımıza yetmiş-seksen kadar Avusturya zabiti geldi, onlar dayerleşti.Arkadaşlarınumumuyemekiçingündeikidefaosoğuktaistasyona,lokantayagidiyorlar.Ben,Saffet,Vehbi,Süvari,YüzbaşıFeza,MülâzımZiyaEfendileroradasobanıniçindetenceremizileyemekpişiripyiyoruz.Böyleceikigüngeçti.

4Ocak1915

22Salı–BugünüseramemurubulunanKazakyüzbaşıgeldi.GayetgüzelFransızcatekellümediyor[konuşuyor].Zabitanamaaşverileceğinibeyanetti.Tekmil zabitan imza ederek para aldılar. Bizim kaptanlardan kimseyemaaşvermediler.Müracaatolundu,sivilolduğumuzdan“sizemaaşyoktur”cevabıverildi. Hepimiz düşünmeye başladık. Bir aralık zabitanın istasyonunkarşısında bulunan kışlalara gidileceği haber verildi. Biraz sonra dakaldırdılar. Biz orada yalnız gemiciler kaldık. İçimizde lisan bilen yok.Yüzbaşı Feza tercümanlık ediyor idi. Onun ifadesi üzerine orada kaldık.Şimdibizideefratyanınasevkederlerisehâlimizinneolacağınıdüşünüyoridik.BirdeKazakyüzbaşıgeldi.KendisinemümkünmertebeRusça,Türkçeanlattık.Bizneolacağız?Bizimdeötezabitanınyanınagideceğimizisöyledi.Ne kadar sevindik! Birkaç gemici çağırıp karyola taşımak üzere getirttik.

Oradan çıktım, istasyonun yanındaki kışlalar için on dakikalık bir mesafeolduğu hâlde oraya gelene kadar donmaya ramak kalmış idi. Ellerimparmaklarım sızlıyor. Atıf Kaptan’ın kulağı şişti. Aman yarabbi, denizdeyirmi dört saat torpidoda su içinde kaldık, bu kadar üşümedim!Geldiğimizkazarmada[kışlada]bizimtaraftaikiküçükoda,ikibüyükodaikimutfakvar.KüçükodanınbirisindeBinbaşıOsmanveSabriveSıddıkBeylerileMustafaKaptan ve Çarkçı Cemal Efendi. Diğer küçük oda Tayyareci Salim Bey,YüzbaşıHasanEfendivebizimDoktor,DoktorRıfatEfendiler.BizimodadaTayyareci Feza, Mülâzım Ziya, Süvari Saffet, Atıf, Vehbi, Ağa, benbulunuyorum.Diğerodada,Hasan,Kâzım,Mahir,Tahsin,Orhan,İhya,Salih,Mustafa,MustafaHamit Efendiler var idi. Burası gayetmuhafazalı veRuskumandandairesi imiş.Mevkiimiz rahat idi.Birçoksevindik,karyolalaraottedarikettik.Sobalarkâfidereceodalarımızıısıtıyor.

6Ocak1915

24 Perşembe – Kazak yüzbaşı, isteyen orada mevcut Rus zabitanıntabldotuna iştirak edebileceğimizi beyan etti. Arkadaşların ekserisi eskiistasyondaki lokantadanyemeyedevamediyorlar.Biz yinekendimizpişiripyiyoruz. İstasyonunöbür tarafındaki köye serbest gidebiliyoruz.Buköy, onkadar Çinli evinden, on kadar dükkândan ibarettir. Ve bize “maaş için biristida yapınız [dilekçe veriniz]” cevabını verdiler. İstidayı yazıp yüzbaşıyaverdik.Günlergeçiyorbizdeümitilebekliyoruz.

11Ocak1915

29 Salı – Orada bulunan Kazak fırkasının Kafkasya’ya gideceğini haberaldık.Onlarınyerinebirpiyadetaburugelmeyebaşladı.

13Ocak1915

31Perşembe–Bugünbizigelentaburadevirteslimettiler.Kazakyüzbaşıyaistidamızınneolduğunu sorduk. İrkuç’taolupyakındageleceğinivemutlakmaaşımızınalınacağınıbizetebşiretti[müjdeledi],bizdesevindik.

15Ocak1915

2KânunusaniPazar–Yenigelenyüzbaşıyamaaşmüracaatındabulunduk.Muamelemizinhitambulduğunubildirdi.

17Ocak1915

4Salı–ÜçAlmanzabiti evvelce firar edipyakalanmışlar.Bununüzerinemuhafazamızafazlacadikkatedilerekkapılarımızınönünenöbetçivazedildi.Dışarıya çıkılacağı zaman behemehâl [mutlaka] bir süngülü beraberindeolunacağı,başkatürlüçıkmakmümkünolmadığıanlaşıldı.

18Ocak1915

5 Çarşamba – Buradaki üseranın [esirlerin] rivayetine göre, Dersaadet’tesancak-ı şerif çıkarıldığı söylendi. Şimdiye kadar maaş alacağız ümidimünkatı olarak [kesilerek], nihayetbize tayınverilmesihususundaettiğimizmüracaat üzerine ilk defa olarak nefer muhassasatı [ödeneği] kumanyaverdiler.Kamarotlargidipambardanerzakıgetirdiler.

21Ocak1915

8Cumartesi–Amanyarabbiokadarsoğukvarkibugeceuykuuyumadık.Buradakikışlalarınumumuikikatpenceredir.Öyleolduğuhâldegeneiçerikipenceredeüç-dörtyaprakbuzvar.Hariçtenparailekömüraldık.Dersaadet’teseferberlik ilân edildiği zaman Rusya’da kömür olmadığı, tekmil Rusşimendiferlerinin, fabrikalarının battal olacağı, oldukça mühim mevkilerdebulunanbazızevattarafındanbilesöyleniyoridi.Nevâhi[yanıltıcı]fikir.Bizyolda gelir iken bir-iki mevkide kömür madenleri görmüş idik. Her günvagonlariletaşındığınıgörüyoruz.

23Ocak1915

10 Pazartesi – Amerika tarafından bir müfettiş geleceği şüyu buldu[yayıldı]. Biz de şikâyete hazırlandık. Ne gelen var, ne giden. Bizim hiçbirimizde para namına bir şey yoktur.Umumumuzun noksanıVehbiEfenditarafından tesviye ediliyor. Soğuk tahte’s-sıfır [sıfırın altında] reomür 39-40arasındadır.BuaralıkRuslardanbirbattaniyealdım.Beşbuçukrubleverdim.Şimdiye kadar üstümde bir şey yok idi.Yalnız ceket ile yatıyorum.Demekartıkgeceuykusuuyuyabileceğim.VehbiEfendiköyegitmiş idi.Oradayünbulmuş.Vakıa,yıkanmamışisedeherhâldeottaniyiolduğundan,kendisineve bana almış olduğundan birer yatak yaptık. Bir aralık Vehbi ile hamamagittik. Hamam denilince, bizim hamamlar zannetmeyiniz. Burada hamam,kerpiçtenyapılmış,altdöşemetahtadan,birsobakonmuşvehariçtebirkazanyanıyor,oradasuısıtılıpboruvasıtasıylasizinbulunduğunuzmevkiegeliyor.Oradabüyüktaslarvar.Musluktanakıyor,oradayıkanıyorsunuz.HamambirÇinli tarafından idare ediliyor. Bu hamamlar Dauria’da üç tane olduğunubilahare öğrendik.Çamaşır değişip,mümkünmertebe temizlenebildik.KirliçamaşırımızımutfaktakamarotHüseyinyıkıyor.Birderecebitinönünüaldık.Ziragerektrendevegerekburadapekziyadebitiçindekalmışidik.

24Ocak1915

11 Salı – Rus gazetelerinden: Çanakkale’den girmek isteyen bir tahte’l-bahir [denizaltı]mayına çarparakbatmış.Erzurum’dabizimorduArdahan’ızapt ettiği hâlde, tekrar Rus ordusu tarafından istilâ ile Erzurum üzerineyürüyormuş.

25Ocak1915

12 Çarşamba – Batum’dan 150 verst uzakta büyük bir Türk ordusu harpediyor imiş.VebizimdonanmanınRussevâhilini [sahillerini]bombardımanettiğiveOdessa’nınyirmidörtsaatbombardımanedildiği,Hopa’daRuslarikiyelkengemisibatırdığı.

30Ocak1915

17Pazartesi–Gazetelerden:Erzurumcihetindebirkolordununbozulduğu,bir fırkanın esir düştüğü, bir paşa, bir miralay, binbaşı ve sair zabitanisimleriyleilânolunuyor.

1Şubat1915

19 Salı – Mısır’ın Osmanlı ordusu tarafından zapt edildiği rivayetedilmektedir.

2Şubat1915

20Çarşamba–BugünaltmışvagonKazak,Mançuri’yegitmiştir.

6Şubat1915

24 Pazar – Tebriz’de İngiliz bankası Osmanlı askeri tarafındanmüsadereedilmiş.

7Şubat1915

25 Pazartesi – Avusturya yüz tabur ile Ruslara hücum etmiş ise depüskürtülmüş.

9Şubat1915

27Çarşamba–Buradanhergünvagonlarla topgeçiyor.Fransa’danyahutJaponya’dangeldiğirivayetediliyor.Heryarımsaattebirtrengeçiyor.

10Şubat1915

28 Perşembe – Kırk vagon Alman, Avusturya üserası [esirleri] Harbin’egeçtiler.İkiadetzabitvagonuvaridi.BuradakiAvusturyazabitlerikonuşmakistedilerisedeRuslargörüştürmediler.

12Şubat1915

30Cumartesi–BuradakihavadisenazaranOsmanlıdonanmasıYalta’yıvediğer iskeleleri bombardıman ediyormuş. Trabzon’da Ruslar bizimvapurlardanbirinigarketmiş.Hergüntrenlertopveaskernaklediyor.Geçentoplar Fransa’dan Vladivostok tarikiyle geliyormuş. İleride bulunanAvusturyaüserasıHarbin cihetineher gün tren ile geçiyor.Bunlara nazaranbizimotarafasevkedileceğimizsöyleniyor.

14Şubat1915

1ŞubatPazartesi–BugüntrendebirçokAlmanesirlerigeçtiler.Bugeçenüseraeskidenyakalanıpdiğer şehirlerde imiş, şimdibunlarıHarbincihetinesevkediyor.

17Şubat1915

4 Perşembe – Bugün, herhâlde bu ay sulh olacağı ve yakındamemleketimizegideceğimizrivayetolunuyor.Yalnızİngilizlerrazıdeğilmiş.

18Şubat1915

5 Cuma – Bugün bir havadis zuhur etti. Yalnız, su makinesi bozulmuşolduğundan kamarotlar bu soğukta 15 dakikalık birmesafeden su taşımayamecburoldular.

19Şubat1915

6 Cumartesi – Arnavutlar tarafından Sırplara vurmakta oldukları rivayetediliyor.HaberaldığımızagöreHarbin’ebugeceTürküserasıgeçmiş.

21Şubat1915

8Pazartesi–AlmanordusuParisüstündesekizyüzmetregeriçekilmiş.

22Şubat1915

9 Salı – Burada bulunan Avusturya, Alman, Türk doktorları mübadeleedilecekmiş.

24Şubat1915

11Perşembe–Bugüngeçentrendebirçokcebeltopugeçti.

25Şubat1915

12Cuma–Bizemaaşvermeküzere,yanımızdabulunanTürkzabitanınınbizi tasdik etmeleri Rus kumandanı tarafından bildirildi. Bir tasdiknameyaptık,verdik.Bugünhavapeksoğuk,şiddetlikaryağmaktadır.

26Şubat1915

13 Cumartesi – Rüzgâr son derece şiddetli ve kar yağıyor. Tahte’s-sıfırreomür46derecededir.

27Şubat1915

14Pazar–Soğukdevamediyor.AlmanlartarafındanRuslarınbirkolordusumuhasarada imiş. Mısır’ın Türkiye’ye ilhakı [katılması] Padişahımıztarafındanbirbeyannameileilânedilmiş.Birkaçgünekadar,400kadarTürküserasınıngeleceğisöyleniyor.

28Şubat1915

15 Pazartesi – Yüz yirmi sefine-i harbiye tarafından Çanakkalebombardıman edildiği, Enver Paşa’nın kabineden çıktığı… Rusgazetelerinden.

7Mart1915

22Salı–Havaşiddetlirüzgâr,karyağmaktadır.Tahte’s-sıfırreomür48.

8Mart1915

23Çarşamba–Çanakkaleseksensefinetarafındanbombardımanedilmiş.

9Mart1915

24 Perşembe – Elli nefer, iki yüz kadar ahaliden esir geldi. Kendileri ilegörüşemedik.

10Mart1915

25 Cuma – Dün gelen esirlerden haber aldığımıza göre Trabzon’danDersaadet’e giden bir Alman vapuru derununda yüz elli efrat ile RusdonanmasıtarafındanSamsunönlerindegarkedildiğiveancaküç,beşaskerileonbeşkadaryolcusandalileRusdonanmasıtarafındanalındığısöylendi.AlmanyatarafındanLehistanKrallığıilânedilmiş.

11Mart1915

26 Cumartesi – Dersaadet’te Rum Patrikhanesi’nde bir telsiz telgrafyakalanmış ve Padişah ve hükümetin Dersaadet’ten diğer bir mahallenakledileceğiRusgazeteleriyazıyor.Lâkinbuhavadis lehü’l-hamd[Allah’aşükür] teyit etmemiştir. Kale’den başka İzmir dahi düşman tarafındanbombardımanediliyorimiş.

13Mart1915

28Pazartesi–YirmibeşgünlükbirAmerikagazetesiAvusturyalılarınelinegeçmiş. Bunda Almanlar ile Ruslar arasında vuku bulan bir muharebedeseksenbinRus, esir edilmiş.VeHıdivAbbasPaşa azledilerekyerineÖmerTosun Paşa nasp [tayin] edilmiş. Kale’yi bombardıman eden düşmandonanması büyük hasar gördüğünden ricata mecbur olmuşlar. Bade’z-zevalsaat dörtte, üç yüz kadar Türk esiri geldi. Zabitan Kesita’da kalmış.Yirmidokuzuncufırkadanimiş. İhsanPaşa ismindebirzatvebirmiralayvediğerzabitvarmış.

14Mart1915

1Mart331Salı–Bugünhavadisyoktur.

15Mart1915

2Çarşamba–BugündoksankadarTürkesiriMançuri’yegeçti

16Mart1915

3Perşembe–RuslarbirkaçgündürMançuri’yeaskersevkediyor.Rivayetegöre Ruslar ile Çinlilerin arası bozulmuş. Bir muharebe zuhuru muhtemeladdediliyor.

17Mart1915

4Cuma–Havadisyoktur.

18Mart1915

5 Cumartesi – Ruslar hâlâ sevkiyata devam ediyorlar. Lâkin işittiğimizhavadisler yalan çıkıyor.ZiraMançuri’ye sevk ettikleri efrad-ı cedide olup,orada talim, terbiyeedilecek.Oradamevcutmuallem [eğitimli]birkolordu,AvusturyayahutAlmanyaüzerinesevkedilecekmiş.

21Mart1915

8 Salı – Bugün efradın kışlalarına gittik. Ahali ve askerden gemicileriayırdık.

22Mart1915

9 Çarşamba – Yüz altmış efrat ve ahali ile bir zabit Türk üserası geldi.Sarıkamış’tabozulanfırkadanoluphastanedekalmışlar.

23Mart1915

10 Perşembe – Yeni gelen üserada ordu humması [tifüs] denilen hastalıkzuhuretti.Cenab-ıHakcümleyimuhafazabuyursun!Havadis:AvusturyalılarRusların iki kolordusunu bozmuşlar. Gazetelerin ilânına nazaran, sadrazamistifaetmiş.EnverPaşavekâletediyormuş.Kezadonanmabaşkumandanlığıvekâletindebulunuyormuş.Almanordusuşimalcihettenilerliyormuş.Şimditercümeedilmişbirtelgraftaelliparçatekne-iharbiyeKale’yibombardımanedipricatetmiş.Badehu[sonra]tekrarhücumedipbirİngilizdrednotileikiFransızkruvazörmayınaçarparakgarkolmuş.FransızzırhlıBöve’denbirfertkurtulamamış.Diğerdonanmaricatetmiş.

24Mart1915

11 Cuma – Ruslar Avusturya’nın Przemysl istihkâmını 117.000 asker vetekmilmühimmatvetoplarıylazaptetmiş.Lâkinseksenbintelefatvermişler.Çar’ınemriyleüçgündonanmayapılıyor.

25Mart1915

12Cumartesi–Bugüngelentelgrafagöreİtalya,FransızlardanNis[Nice]şehrinitalepediyormuş.Vermediğitakdirdeilân-ıharpedecekmiş.

26Mart1915

13Pazar–Bugünbirmiktarcebeltopugeçti.Akşamakadardörtadetaskeritrengeçti.

27Mart1915

14 Pazartesi – Riga ismindeki gazeteden: Türkiye, Bulgaristan yirmi binçeteileUsturumca’yızaptetmişler.(Bükreş)GelentelgrafagöreAlmansefiriHükûmet-i Osmaniye’ye cevab-ı kati vermiş. Boğaz’ın sukutu [düşmesi]gayr-ıkabilolupyalnızSarozKörfezi’nedüşmanaskerçıkaracağınanazaran130.000askerlâzımolduğunu.

28Mart1915

15 Salı – Hâlâ sevkiyat devam ediyor. Mançuri’den yevmiye dört beşaskerî,hâmil[yüklü]trengeçiyor.

29Mart1915

16 Çarşamba – Telgraf: İtalya İtilâf-ı Müselles’e dönüp Kale’ye bir filogönderdiğivebizimKalezabitanındanonneferkurşunadizildiğiveKale’ninAlman zabitleri idaresinde müdafaa edildiği, Almanların sonbahara kadarparasıbiteceğindenozamanİngilteresulhuidareedecekmiş.

30Mart1915

17 Perşembe – Şeyh Sünusi kıyam etmiş [ayaklanmış]. İtalya, filosunuTrablusgarp’a göndermeye karar vermiş.Almanya, İtalya’nınMilan şehrine300.000askergöndermeyehazırmış.Yunanparlamentosudüşmüş.

1Nisan1915

19Cumartesi –Üç yüze karîb [yakın]Alman esiri geldi. İçinde iki zabitvardır. Rusların ifadesine göre Fransızlar Korsika’yı İtalya’ya vermiş veTunushududunutashihetmeyesözvermiş.Telgraf:Avusturya’nın,Romanyahududunda bulunan ihtiyat ordusunu çekip Rus hududuna sevk ediyormuş.BundanRomanya’nınbizimtarafadöndüğüanlaşılıyor.

2Nisan1915

20Pazar–Yüzkadarefratileahaliden,esirgeldi.Ruslarpekutanmazbirmillettir.Ahalidenyakaladığını“esir”diyeburalarasevkediyor.

3Nisan1915

21–Karşiddetliolarakyağıyor.Gazeteleregöre,Bulgar,RomanyaRuslarakarşı hazırlıkta bulunuyor. Almanlar, Rusların Bahr-i Baltık Boğazı’ndabulunanLibav[Liepaja]Limanı’nızaptetmeyeuğraşıyormuş.

4Nisan1915

22 Salı – Bükreş, gelen telgrafta: Midilli kruvazörünün tamiratı hitam

bulduğu ve Talat Bey’in Dersaadet’i terk ettiği, Liman Paşa’nın Edirne’yegittiği,İzmirAlmanlartarafındantahkimedildiği;Velibaba,EşekilyasRuslartarafındanzaptedildiği…BugünPaskalyaolduğundanRuslarıngerekefratvezabitanısarhoşoldular.

5Nisan1915

23 – “Bir hafta gazete yok” diye bir havadis çıktı. Ereğli, Zonguldak,Kilimli Ruslar tarafından bombardıman edilmiş. Gelibolu’da bizimistihkâmatın birçoğu iskât edilmiş [susturulmuş], sahil cihetinde muharebedevamediyormuş.

6Nisan1915

24–Havadis:BinkadarKazakbilâ-muharebe [savaşmaksızın]Almanlarateslim olmuş. Alman, Avusturya orduları Ruslara karşı kemal-i şiddetleharbenilerliyormuş.

7Nisan1915

25–Bulgaristan,Sırbistan’ailân-ıharpedipikitopunuzaptetmiş.

9Nisan1915

27 – Avusturyalılar, Kiev civarında Rusların bir kolordusunu münhezimetmiş[hezimeteuğratmış].

10Nisan1915

28 – Ruslar Avusturya’dan 27.000 esir almış. Birkaç güne kadar İtalya,Avusturya’ya ilân-ı harp edecekmiş. Almanya veliahdı Dersaadet’e gelmiş.Maiyetindebirçokzabit varmış.Rusdonanmasıylabizimdonanmaarasındabüyük bir müsademe olmuş. Rus donanması Sivastopol Limanı’na ilticaetmiş.Peşindetakipederken,bizimMecidiyesevahilesokulduğundanoradamayınaçarparakgarkolmuş.

12Nisan1915

30–Ortalıktabirsulhhavadisigeziyor.

13Nisan1915

31–BizimgemidenTrabzonluİsmail,orduhummasından[tifüs]vefatetti.Cenab-ı Hak rahmet etsin, amin! Eyvah, bu hastalık gemiciler beynindekemal-i şiddetle devam ediyor! İlaç yok, yakacak yok, gıda noksan!AncakCenab-ıHakk’ınlütfunakalmış!

14Nisan1915

1Nisan–Havadisyok.

15Nisan1915

2 – Kemal-i şiddetle kar yağıyor. Havadis: Bulgar, Türk zabitanıArnavutluk’agidip,ellibinekarîbArnavutsilahlayarakSırplarakarşıharbesevkediyorlarmış.Erzurumhavalisindeufakmüsademe,sahildeHopa’yızaptettikleriveArhaviüzerineyürüyorlarmış.

16Nisan1915

3–Sulhmüzakeresinebaşlanmış.BugünAlman,Avusturya,Türkzabitanıkışlalarahapsedildik.

17Nisan1915

4 – İsviçre’nin Uchi şehrinde müzakere devam ediyormuş. Bezm-iÂlem’den bugün bir gemici daha vefat etti. İngiltere, harbin bidayetindenşimdiyekadarbeşyüzbintonsefinekaybetmiş.Türkiye’denüçyüzbinRum,Fransa ordusuna gönüllü gitmiş. Avusturya ordusu Galiçya’dan ilerlediğibildiriliyor.Karadeniz’debirpostavapuruRuslartarafındangarkedilmiş.

19Nisan1915

6 – Almanlar Rus ordusunun merkezini yarmışlar. Bizim Boğaz’da dörtdirekli, bir bacalı vapurun mayına çarparak gark olduğu. Bunu birçokdüşündüm:AcabaMuratEfendi’ninbulunduğuTir-iMüjgânolmasın?Bununüzerine iki-üç kart yazdım. Elan bir cevap alamadım. Çi-faide [ne fayda]herkes mektup aldı, daha ben bir kâğıt parçası almadım. Son derece azapiçindeyim. Yarabbi hastalık, sefalet, gönül azabı, bu kadar felâkete giriftarolmakniçin?Negünahişlemişidim?Düşünüyorum,tövbeistiğfarediyorum.Zavallıgemicilerbugündeomenhus[uğursuz]hummadanikikişivefatetti.

20Nisan1915

7–Havasoğuk,şiddetlibirrüzgârvardır.

21Nisan1915

8 – Havadis yoktur. İki genç gemici daha vefat etti. Herkeste büyük birkorku var. Bu kadar felâketi, sefaleti geçir de nihayet burada aile,çocuklarındanayrıdüşman içindeölmeknekadarkorkunçbirhâl!Yarabbi,eltaf-ısübhaniyenesığınıyorum.

22Nisan1915

9–Bugünhava güzeldir, lâkin rüzgâr şiddetlidir.Amerika hükümeti sulhhakkında tavassut ediyormuş. Kale’de bir İngiliz tahte’l-bahiri [denizaltısı]batırılmış, mürettebatı esir edilmiş. Bugün geçen trende birçok, dekovilhattınamahsusrayiletravers,üçlokomotif,dörtvagonvaridi.Diğergeçentrendekırkayakıntopvebirçokcesimsandıklarveikitrendeaskergeçti.

23Nisan1915

10 – Kapılarımızın önünde bekleyen nöbetçileri kaldırdılar. Oralardagezebiliyoruz. Tren daima geçiyor. Ne kadar, belki Dersaadet’te bizimtramvay bu kadar çalışamaz. Hayret-efza bir sevkiyat devam ediyor. Birtaraftanüseragetirirdiğertaraftanasker,top,cephane,cesimsandıklartaşır…

24Nisan1915

11–RusdonanmasıArhavi’yibombardımanediyormuş.Almanyasulhiçinkırk milyar frank tazminat talep ediyormuş. Von der Goltz Paşa BirinciKolordu kumandanlığına tayin edilmiş ve Talat Bey üç aydır Sofya’dabulunuyormuş. Romanya tarikiyle Dersaadet’e mühimmat-ı harbiye [savaşmalzemesi]geliyormuş…

25Nisan1915

12–RuslarAlmanya’danotuzbinesiralmış.Yevmiyedört-beştrenaskergeçiyor.Bugünikigemicidahavefatetti.BirtanesibizimgemidenSerdümenİsmail’dir.Mevlârahmetetsin,gayetçalışkan,namuslubiradamidi.Bakalımdaha bumenhus hastalığa ne kadar kurban vereceğiz?Benim bugün başımağrıyor.İçerimdehafifbirbaygınlıkvar.Cenab-ıHakhepimizeyardımetsin.Adetahepimiz“nevakitöleceğiz?”gibivaziyettebulunuyoruz.

26Nisan1915

13 – Bugün başımın ağrısı bir derece ehvendir [daha hafiftir]. Akşamtreniyle otuz kırkmetre tulünde [uzunluğunda] veFransız bahriye efradıylaberaber ikimotor geçti. Ne olduğunu anlayamadık.Arkadaşlar bir uçurtmayapıpuçurdular.

27Nisan1915

14 –MuhafazamızamemurRus taburu harbe gitmek üzere idi.Gelen biremir üzerine geri kaldıklarını beyan ediyorlar. Şimdi çıkan habere göre,burayabinyediyüzAlman,Avusturyaüserasıgelecekmiş.BizTürklerbaşkabir mevkie nakledilecek imişiz. Akşam alınan havadise göre Ruslar tekmilKarpat’taordularınıgeriçekiyormuş.Oradabirmeydanmuharebesivarmış.Birşeykazanamadığındansulharazıoluyormuş.

28Nisan1915

15–Karpat’taedilenharptendolayıPadişahveBulgarKralıveRomanyaKralı tarafından Kayzer Willhelm’e tebrik telgrafı keşide edilmiş. İzmirLimanı’nabirharpgemisitarafındantaarruzedilmişvebizimoradabulunanbirtorpido,dörtadettorpilendahtetmiş[ateşlemiş]isedetutturamadığındankendisinikarayabindirmişvemürettebatıesiredilmiş.

29Nisan1915

16 – İhya ve Atıf Kaptanlara, doktoramektup geldi. Dersaadet ’ten paragöndermişler.Nebahtiyaradamlar,kendilerinidüşünenvar!Benimkimsemyoktur! Belçika’da bulunan İngiliz ordusu Almanlar tarafından muhasaraedilmiş. Fransa’da bulunan Alman ordusu tekmil tel örgüler içinde olupkuvvetinin kısm-ı azamını [büyük bölümünü] Rusya’ya sevk edecekmiş.Alman ordusu Fransa ve İngiltere ordularını yarmış ve İngiliz-Kanadaordusunu kâmilen denecek derecede mahvetmiş. Irak’ta bulunan İngilizkuvvetini bizim ordu muhasara etmiş ve İran’da bizim ordu Tahran’ayürüyormuş. İngiliz sefiri kaçmış ve kasaların mevcudu olan nakit yağmaedilmiş. İngiltere’nin otuz sefinesi Alman tahte’l-bahirleri tarafından garkedilmiş. Bunun üzerine tüccar sefaini [gemileri] tayfaları denize çıkmakhususundaisyanediyormuş.Dersaadet’eAlmanya’danikiadetcesimtopilebir tahte’l-bahir gelmiş. Dedeağaç kurbuna [yakınına] düvel-i müttefika[müttefik devletler] asker çıkarmış. Mısır’daki İngiliz kumandanı TürkleriMısır’dançıkarmakiçinbirçoktopveaskeristiyormuş.BizimorduBatum’ayakınbiryerizaptetmiş.

30Nisan1915

17–Rigagazetesinden:Enez’eçıkandüşmanaskeriilebizimorduarasındaharp devam ediyormuş. İngiltere erzak yüzünden büyük müzayakada[sıkıntıda] imiş. Thames Nehri’nde bin yedi yüz şilep taşraya çıkmaktanimtina ederek tayfaları isyan ediyor imiş. Şimdiye kadar İngiltere’nin birmilyonyediyüzbintonsefinesibatmış.Almantahte’l-bahirleriAmerikaveİngiltere nakliyatını tehdit ediyormuş. Bizim orduKirmanşah şehrinde İrankuvvetiyle birleşmiş. Papa tarafındanAmerikaReisicumhuru sulh hakkındaaralarında müzakere cereyan ediyor imiş. Alman nezaretinden biri sulhhakkında dört bend üzere bir sulh teklifi hazırlıyormuş. Gelibolu Şibh-iCeziresi’ne [yarımadasına] çıkan düşman kuvvetine mukabele etmek üzereYavuz,Midilli,Hamidiyeemrehazırbulunuyormuş.

1Mayıs1915

18 – Bugün bir saat kadar şiddetli bir bora esti. Bizim taraflardagörülemeyecek derece şedid [şiddetli] idi. Fransızların Leon Gambettanamındaki zırhlı kruvazörü Adriyatik’te bir mayına çarparak gark olmuş.Buradabulunanüserameyanındaki[esirdurumunda]Ermenilerbizimefradakarşıbirtakımtefevvühattabulunduklarındanaralarındabüyükbirmudarebe[çatışma]vukubulmuş.EğerAlmanefradıbizimTürkleremuavenet[yardım]etmese imiş, bizimkileri Ermeniler hırpalayacak imiş. Nihayet, Rus efradıtarafındanmenedilmiştir.

2Mayıs1915

19 –Dün bizim sefineden bir kamarot, ordu hummasından vefat etmiştir.

Cenab-ı Hak rahmet etsin. Bizim vükelâ [bakanlar] içtima ederekPadişahımıza “Gazi” unvanını vermiş. Düşman Kale’de Anadolu sahilineaskerçıkarmış.BugünikitrenAvusturyaüserasıMançuri’yegeçti.Otaraftanaltıadetgayetcesimtopvekızaklarıilebirçokmühimmatgeçmiştir.

3Mayıs1915

20–Dersaadet’ebirçokAlmanzabitiveustalargelmiş.

4Mayıs1915

21–BugüntrendeotuzadetSchneidertopu,ikincitrendedekovilhattıdörtadetlokomotif,üçadetvagon,birçokmühimmat-ıharbiyelâ-yenkati[sürekli]geçiyor. Ruslar her hâlde büyük bir dekovil hattı döşüyorlar. Gayet cesimsandıklar var. Bunlar birer tane olmak üzere vagonlara tahmil ediliyor[yükleniyor].Busırahariçtenöğrendiğimizegörebunlarzırhlıotomobilimiş.Bugün on dört kart oldu postaya verdim. Elan bir cevap alamadım. Rigagazetesinden: düvel-i müttefika [müttefik devletler] Kumkale’ye askerçıkarmış.Bizdenbin iki yüz esir almış.Buhaber hepimizi düşündürdü.Bugece bizim umumumuzu bir merak, endişe istilâ etti, uyku uyumadık.Birbirimizilekonuşamadık,mükedder,meyusbirhâldebulunuyoruz.

5Mayıs1915

22–Polonya’daStavlidediklerişehirAlmanlartarafındanzaptedilmiş.

6Mayıs1915

23 – Ruz-ı Hızır [hıdrelez] Rusların eyyâm-ı mahsusasından [özelgünlerinden]olup,buradakikilisenatamamolduğundanevvelcePaskalya’dagelmişolanbiribeyaz,diğerisiyahikiadetkilisevagonugeldi.Çançalarakayinicraediyorlar.Kale’yeçıkandüşmanbüyükzayiatvermiş.Yetmişilayüzbin raddesinde [seviyesinde] imiş. Almanlar Polonya’da birkaç şehir dahazaptetmiş.AvusturyaGaliçya’dailerliyormuş.Bizimsancağımızaltındayedibintonhacmindebirsefineİngilizlertarafındanbatırılmış.Düşündük,nihayetbu sefineninKaradeniz vapuru olmasına karar verdik. Batum’dan gelen birRumun ifadesine göre bizim donanma on iki saat kadar Batum’ubombardımanetmiş.İtalyaTrablusgarp’taAraplarileharpediyormuş.Almantahte’l-bahirleritarafındanonikiİngilizsefinesibatırılmışveRuslarınLipavismindeki Bahr-i Baltık’ta [Baltık Denizi’nde] kâin [bulunan] limanını,Almanlarbombardımanederekyakmış.AvusturyaveAlmanordularıbirleşipRus ordusuna çevirme hareketi icra ediyorlarmış. Ve bizim Kumkale’yidüşman zapt etmiş. Oralarda altı mevkie düşman asker çıkarmış ve bizimorduÇatalca’yanaklediliyormuş.Bugün tren ile cesimkale topları, iki adettayyare ve gayet cesim sandıklar, mühimmat-ı harbiye geçiyor. BunlarFransa’dan deniz tarikiyle Vladivostok’a çıkıyormuş. Bizim Dauria’dan

VladivostokLimanıtrenileongünimiş.

8Mayıs1915

25 – Fransız askeri Maydos’u yakmış. Bizim ordu tarafından icra edilenhücum düşman tarafından püskürtülmüş. İzmir dört sefine tarafındanbombardıman edilmiş ve birkaç noktaya asker çıkarmış. Rus donanmasıKaradeniz Boğazı’nı bombardıman ediyormuş ve Terkos üstündeki orduyubombardıman etmiş ve Rus tayyareleri tarafından İstanbul’a iki bombabırakılmış.İtalya,Trablusgarp’agitmektenimtinaettiğinden[çekindiğinden]idare-i örfiye [sıkıyönetim] ilân edip divan-ı harpler teşekkül ediyormuş.Bugünkü trenle on beş santimetrelik on iki adet top geçti. Daima gece,gündüz geçiyor. Nereden geliyor bu kadar esliha [silahlar], bu kadarmühimmat? Her gün lâ-akal [en az] on tren geçiyor. Peşinde kırktan aşağıvagonyoktur.

Avusturya, Alman orduları Rusya’ya rağmen ilerliyor imiş. DilmascivarındaRusileedilenbirmüsademedeüçbinbeşyüzşehitbırakarakHalilBey geri çekilmiş. Kale, işte can noktası, aman yarabbi, her günAvusturyalıların getireceği haberi bekliyoruz! Artık esaret felâketini, kendisefaletimizi unutuyoruz.Herkesdüşündüğünüdiğer arkadaşına söylemektençekiniyor.Neticeneolacak,meçhul!Bumeçhuliyet[bilinmezlik]bizimiçindahaağırgeliyor.

9Mayıs1915

26–Sevkiyatdevamediyor.

10Mayıs1915

27 – Bizim doktor Beyrut’ta bulunan biraderinden mektup aldı veÇarkçıbaşı Cemal Efendi ve Atıf Kaptan birer mektup aldılar. Sad-hezârteessüf[yüzbinlerceyazık]!HıfzıEfendi’ninmekteparkadaşları,buradaAtıfve İhya Kaptanlara mektup yazıyorlar. Benim oğlum ise bana yazmıyor!Böyle hakikatli evlada malik olmakla bahtiyar olduğumu ne acı olarakanlıyorum!Akşamhavadisi:Kara Sait PaşaArnavutlar ile Sırbistan’a karşıharpediyormuş.VeKale’debizimordudüşmanordusunuezmişveİngilizlerikisefinedahakaybetmişler.Negüzelbirtebşirat[müjdeler]!Bulgarordusubizemuavenet [yardım] ediyormuş. Sarıkamış tarafında bizim ordu Tiflis’eyakın bir mesafede imiş ve Batum’a beş-altı verst bulunuyormuş. Almanordusu yevmiye yirmi beş kilometre yürüyüş harekâtı yapıyormuş.Galiçya’da, Alman ve Avusturya ve Rus imparatorları, karşı karşıya harpediyormuş. Avusturyalılar bir Rus fırkasını esir etmişler. Almanlar Rigaşehrinibombardımanediyorimiş.Kale’deedilenbirharptedüvel-imüttefikayetmişbinvebizimorduonbeşbintelefatvermiş.

11Mayıs1915

28–Kale’dedüşmanonbeşbinraddesindeyaralıtaşıyormuş.Padişahımız,tarafındanorduyabeyan-ıteşekküretmişveKale’ninsukutetmeyeceğiumumtarafındanbeyanedilmiş.

12Mayıs1915

29 – Kale’de düvel-i müttefika askeri ricat ediyormuş. İngilizlerin dörtlivası [tugayı] muhasara edilmiş. İngiliz, Lusitania namındaki, Amerikapostasınıyapancesimsefine,tahte’l-bahirtarafındanbatırılmış.Altıbinyolcuvarmış. Rusya Kafkasya’da bulunan kuvvetin kısm-ı küllisini [büyükbölümünü]Karpat’asevkediyorimiş.Karpat’taAvusturyaileriyürüyormuş.Sevkiyatdevamediyor.Cesimgemitoplarıgeçiyor.

13Mayıs1915

30 – Mecidiye batmadan Rusya filosundan 1.500, diğeri 2.500 toncesametinde iki sefine batırıp, mürettebattan 7 zabit, 88 efrat esirenDersaadet’enakledilmiş.Fransacephesindebirmilyonaltıyüzbinkişilikbirordu bulunuyor imiş. Karargâhlar Lille, Erray, Lafer, Lan, Sevason, Reimsşehirlerinde bulunuyor imiş. Kolorduların mecmuu kırka iblağ edilmiş veWillhelmRusya’yakarşıgelip,HindenburgFransa’yakarşıharpedecekmiş.İngilizlerşimdiyekadar130.000zayiatvermişler.

31 Mart’a kadar Avusturya, donanmasına yeniden ilâve ettiği tahte’l-bahirlerin tecrübeleri matlubun fevkinde [istenilenin üstünde] inşa edilmiş.İtilâf-ımüselles [üçlü uyuşma] devletleri bu tahte’l-bahirlerinÇanakkale’yegelmesinden pek korkuyor imişler. Alman tahte’l-bahirleri tarafından üçsefinedahabatırılmış.Lusitania’damevcutyolcubindokuzyüzyetmişsekizkişiden ibaret olup birinci sınıf yolculardan kimse kurtulamamış. BunlarıniçindeMilyonerVanderbiltvarmış.Amerikahükümetibukazadanpekbüyükendişeyedüşmüş.Butarihekadaraltıyüzellikişikurtarılmış.İzmir’eyakınbirmevkiedörtyüzFransızaskeriçıkmış.RusordusuOltu’yadoğruilerleyip,bizdendokuzzabit,birbölükaskeresiralmış.Ruslarınkavlince[söylediğinegöre] sevkü’l-ceyş [strateji] icabı olarakKarpat’ta ricat ediyor imiş. Çünkü“herzamangalipgelmekvardır”ümidindeimiş.

Geçenüçadettrendekâmilentopvaridi.Saatüçteikiadettahte’l-bahirveaksam-ısairesigeçiyor.Bizbunlarıgörüncenekadarsıkılıyoruz.Buharpbuyazdadevamedeceği,dökülenbuncakanlar,yıkılanbukadarhânmânlar[evbark] kâfi değil mi? Şimdiye kadar ne kadar genç kadınlar dul, ne kadaryavrularyetimkaldı!Neanababalarınsonümidiolanemellerisöndü!Avrupakıtası sakat membaı! Topallar, çolaklar ile doldu! Acaba, bunun manevimesuliyeti düşünülüyor mu? Bu kadar büyük, azim mesuliyet,müsebbiplerinin [sebep olanların] vicdanlarını bir dakika olsun müteessir

etmiyor mu? Daha bakalım ne zaman bu beliye-i harp [savaş felaketi]bitecek?O zamana kadar ne kadar bu felâket büyüyecek? Sonra bunlar negibivasıtalarileörtülecek?Bunudüşünüyorum.Bilmem,buküçükaklımbirtürlü ermiyor.Yakışa kadar sürer ise, bu kış da devameder ise biz buradanasıltahammüledeceğiz?Ozamanbizimdebirçoğumuzölümemahkûm!

14Mayıs1915

1 Mayıs – Bugün Kasımpaşalı Arap Mehmet’in vefatını haber aldık.Ziyadesiylemükedderolduk.Cenab-ıHak rahmet etsin.Bununlabizimyüzseksenmevcutlu gemicilerden vefat eden elli oldu. Bir Tatar Rus askerininifadesinegöreüçimparatorsulhaoturmuş.Pekdeinanılacakgibideğilsedeinşallah sahihtir [doğrudur]. Gazeteden: Roma’da bulunan Avusturya sefirigeriçağırılmış.Bendebirkaçgündürbasurdansonderecemustaribim,perhizedeyimdiyorum.Lâkin ne ile?Şu hastalık ortalığı sarmış.Her gün bizden,Avusturyalılardan dehşetli vefeyât [ölümler] var. Muâlece [ilaç kullanma]yok,bakalım,eğerömrümüztükendiiseburadakalırız.

15Mayıs1915

2–Trendekırk-ellikadarcebel[dağ]Schneidertopugeçiyor.Parasızlıktansonderecesıkıntıdabulunuyoruz.VehbiEfendi’ninparasıkâfigelmiyor.İhyaKaptanpederinemektupyazıpparaistiyor.İkigecedirDauria’dagazyoktur.Kışlalarda tekmil efrat karanlıkta kaldı. Bizde, üç geceye kâfi gazımız var.Bakalım,ilerideneolacak?

16Mayıs1915

3–BugünelektrikmemuruHikmetEfenditifodanvefatetti.Zavallıgenç,bizim Yeniçeşme’den olup teehhül etmek [evlenmek] üzere idi. Nikâhıakdetmiş,düğünyapacakidi!Alsanabirdul,gençzevcedaha!Okadartopateşinden,okadarazimfırtınadanaltıyediyüzkulaçumkunda[derinliğinde]denizden kurtulup, burada o kadar yokluğa, soğuğa, o kadar sefalete göğüsverip,bilahareşumundarhastalıktanburadaölmek,yabancıbirmemlekette,düşmanayaklarıaltındagömülmek!Amanyarabbi,hikmetin,azametin,işinekarışılamaz!Cenab-ıHak rahmeteylesin,âmin!Cümlemizmüteessirolduk,ne çare! Telgraf: Marmara’ya bir düşman tahte’l-bahiri [denizaltısı] giripbizim donanma tarafından batırılmış, mürettebatı esir alınmış. Kale’deFransızaskerinebizimorduhücumedip,Fransızricatetmişvehâkimtepelerbizimelimizdebulunuyormuş.Oltu tarafındadevamedenharptebizimorduricata mecbur edilmiş. Manş Denizi’nde Colombia namındaki İngilizkruvazörüAlmantahte’l-bahiritarafındangarkedilmiş[batırılmış].

17Mayıs1915

4–Geçen trendeyüzkadarcebel topuvardır.Kesita’dangelenbir trende

bir tabur kadar Rus askeri geldi. Eski, muhafazamıza memur tabur harbegidecekmiş. Bugün ümitsiz olarak bir kartpostal daha yazıp verdim.Cevabındanümidimyoktur.Arkadaşlardanbeş-altımektupalmayankalmadı.Şimdi gelen haberdeBezm-iÂlem’denRizeli Tufan isminde bir genç dahavefat etmiş. Cenab-ı Hak rahmet eylesin. İtalya heyet-i vükelâsı [bakanlarkurulu] Kral’a istifa vermiş. Daha Kral tarafından kabul edilmemiş.AvusturyaSanNehri’nizaptetmiş.YavuzRusfilosuylaharpedip,SivastopolLimanı’nakadarRusfilosunutakipetmiş.

18Mayıs1915

5 – Bugün merkez-i idareye telgraf çekmek hususunda akd-i meşvereteyledik [toplandık], zira son derece müzayaka ve sefalet içindeyiz. Elanburadanmühimmat-ıharbiyegeçiyor.

Kale’de bin kadar merkep üzerine, ağaçtan mamul top koyarak bizimorduyu aldatmışlar. Bir alay hücum etmiş, düşman donanması ateş altınaalarak, alay kâmilen denecek derecede mahvolmuş. Böyle havadislere nekadar inanmak lazım ise, o kadar inandık. Avusturya ordusunun cenahı[kanadı] Przemysl’e kadar dayanmış. Rus donanmasından iki sefine bizimdonanmaileettiğiharpterahne-dârolmuş[zararauğramış].Haberaldığımızagöre, beş nefer Alman efradı firar etmiştir. Merkeze vereceğimiz telgrafhakkındakumandanaedilenmüracaata,meşguliyetindenbahisle,birkaçgünsonramüracaatetmemizisöylediler.

19Mayıs1915

6 – Hava gayet soğuktur. Saat dokuzda kar yağmaya başladı. Bilahareyağmuratebeddületti[değişti],şimdiaçıldı.Oldukçagüzelbirhavavar.Yenigelen taburun kumandanı bugün Kazarmaları (kışla) gezdi ve kendisineidareyeyazılan telgrafıverdik. İrkuçkumandanlığınabildireceğinibeyan ilekabul etti. Kendisi gayet centilmen,mültefit [iltifat eden] bir zattır. Şuradahakkıyla söylenmek lazım gelir ise Rus zabitanı, ekseriyet üzere gayetterbiyeli, nazik, asla üseraya [esirlere] karşı hiddet ve şiddet gibi ahvaldenmüctenib[çekinen]zevattır.EsirolduğumuztarihtenşuzamanakadarhiçbirRuszabitindenhakaret-âmiz[hakaretdolu]muameleyehedefolmadık.VebirdeSivastopol’da,Bahçesaray’da,Ekaterin’devegerekseDauria’danekadarzabit veyahut efrat gördük ise alelumum [genellikle] elbise ve kundura vekaput, hep birbirinin aynıdır. Hiç başka türlü, birbirine benzemez bir teknumune[örnek]olacaknezabit,nedeefratgördük.Bugün,gazetehavadisi:RuslarGaliçya’dayüz seksenverstgeri çekilmişve altı yüz topkaybetmiş.Gazetedetekzipederek[yalanlayarak]ellitopbıraktığındanbahsediyor.Rusgazeteleri İngiltere’nin bu harpte hiç bir iş görmediklerindenbahsettiklerindennaşi[dolayı]İngilizgazeteleridecevapolarakKale’deharpettiklerinden bahsediyormuş. Yavuz Rus donanmasıyla ettiği harpte iki yüz

mermiatmışisedebirşeyemuvaffakolamayıpbilakiskendisiikiyerdenyaraalmış.RusdonanmasıSivastopolLimanı’nakapanmış.

20Mayıs1915

7–BusabahAlmanefradıgezerikennöbetçikendilerinimenetmiş.Onlardadinlemediklerindennöbetçiikielateşetmiş.Kumandantarafındannöbetçioradanaldırılmıştır.

Bahr-i Sefid’de [Akdeniz’de] bulunan Alman tahte’l-bahirlerinin her kimtarafından batırılır ise on iki bin frank mükâfat-ı nakdiye [para ödülü]verileceğiumumdonanmayailânedilmiş.Avusturya,SanNehri’nigeçmeyemuvaffakolmuş.LostromoSalihReis evindenaldığıbirmektuptamerkez-iidare tarafından evlere yarım maaş verildiği yazılıyor. Cümlemiz sevindik.Büyükbirdüşüncevemeraktankurtulduk.Ziraşubeliye[felâket] içindeenbüyük bir gailemiz [sıkıntımız] çoluk çocuk endişesi idi. Şimdi onlarıngailesindenkurtulduk,kendiderdimizlekaldık.Ben,Agâh,Saim,Sami,Nuribeylerin umumuna birer kart yazdım. Artık evden ümidim münkatı oldu[kesildi]. Onlardan da bir cevap alamadım. Ne yapalım, Cenab-ı Hakkendilerine sıhhat ve afiyet ihsan etsin! Şimdi geçen trende yirmi birsantimetrelikonbeş-yirmikadaruzunnamlutopgeçti.AvusturyaordusuSanNehri’nden kırk kilometre ileri yürümüş ve bir Rus generali esir düşmüş.İngiltere parlamentosundan bir zat tarafından edilen nutukta Kale’de harpetmekkendileriiçinpekbeyhude[boşuna]olduğunu,ziraTürklerbirmilyonkadar asker çıkarabileceklerini söylemiştir. “Biz oraya o kadar kuvvet sevkedemeyeceğiz.Bununiçinterkilazımdır”demiş.AvusturyaordusuPrzemysletrafında iki istihkâm zapt etmiş. Bizim sefineden kömürcü, Rizeli Şükrüisminde bir genç çocuk var idi. On dokuz yaşlarında kadar. Evvelce benleKızılırmak vapurunda idi. Zavallı genç gayet terbiyeli, çalışkan. Tifoyatutulmuş idi.Şimdivefatını haber aldık.Yarabbi, bu zavallı gencenekadaracıdım!Evladımkadardesemyalandeğildir.Cenab-ıHakkendisine rahmetve ailesine sabırlar ihsan etsin, âmin!Saaton iki, gelen trendeyirmidokuzadetağırsahratopuvebirmiktarobüstoplarıvar.HerhâldeRusyahükümetipek çok top kaybetmiştir. Gazetede, Liman Paşa, Kale’de edilen bir harpteyaralanmış.

21Mayıs1915

8 – Bizim çarkçı efendiler, elan efrat içinde olduklarından bugünkumandana müracaat ettiler. Bakalım, bir semere [fayda] hâsıl olacak mı?Dört Avusturya zabiti iki gün evvel firar etmişler ise de bu akşam buranınahali-i kadimesi [eski halkı] olan Tunguz ve Moğol tarafından yakalanıpgeldiler.Bakalımnecezaalacaklar?

22Mayıs1915

9 – Dünkü vukuatın üzerine bugün iki defa yoklama yaptılar.AvusturyalılarıyakalayanTunguzlarRusyahükümetindenyetmişrublebahşişaldılar.Trenlebirçoktopgeçti.Buradaadetayazgöremeyeceğiz.Cüzibulut,yahut rüzgâr eserse, hava bizim tarafın en şiddetli kışı kadar soğuktur.Arkamızda bulunan eskileri çıkaramıyoruz. Bahusus geceleri pek ziyadesoğukyapıyor.

23Mayıs1915

10–Dauriadenilenşumevki,cevânib-ierbaası[dörttaraf]ufaktepelerilemuhat [çevrili], düz bir araziden ibarettir. Tulen [uzunluk olarak] iki saat,arzen[genişlikolarak]üç-dörtsaatçekerbiryerdir.Buradaköynamınakırkkadar Çinli hanesinden ibarettir. Ruslar buraları istila eyledikten sonra veşimendifer hattı döşeyip buraya birKazak kolordusu için lazımgelen otuz-kırkkadarkışlavecesimahırlarinşaediyorveelanikmalineçalışıyor.Arazisafi kumdur. Buraya oldukça cesim [büyük] bir tuğla fabrikası yapmış vekışlaları onunla yapıyor. Bir sıra istasyondan hat boyunca on iki kadaryapmış, zabitana mahsustur. Onun arkasında bir sıra daha ikmaline[tamamlanmasına]çalışıyor.Ondansonraondakikasürecekkadarcesimbirtalimhanebırakmış.Butalimhaneninortayerindeyüksekbirkilisevar.Budanatamamdır. Ondan sonra beş-altı sıra olmak üzere efrat kışlaları geliyor.Böyle birmevki-i askeri bizde ne yapılmış ve ne de yapılabilir! İstasyonunkarşısındabirincipavyondabizbulunuyoruz.BurasıRuskumandanınınailesiileberaberiskânediliyorimiş.Şimendiferistasyonuönümüzdeolupşöyleceyüz adımkadar vardır. Fakat biz o tarafa gidemiyoruz.Zira sıra ile nöbetçivardır. Yalnız, her gün treni seyrediyoruz. Bu hattın öbür tarafında Dauriadenilen köy var. Herhâlde bu köy yakın vakitte büyük bir şehir hâlinialacaktır.Şimdidenbüyük,cesimebniye[binalar]inşaediliyor.Köydeşimdievden ziyade dükkân var. Bir miktar Rus, bir-iki Rum, mütebaki [kalan]Çinlidir. Rumlar bizim tebaamızdan olup kendileri Trabzonludur. Bir keredüşünelim:Trabzonneresi,buralarıneresidir?Buheriflerburayakadarnasılgelmiş? Burada nasıl ticarete girişmiş, hayret-ender-hayret [hayret içindehayret]!BuRum’unbirisişimdiburanınenzengintüccarıdır.Aynızamandaburanınaskerimüteahhididir.Tekmilüseranıntayınvesairlevazımatıondanalınıyor.Buradaşekerinkıyyesibizimparaonbirkuruşonparayadır.Gazaltıyedi kuruştur, ekmek, üç buçuk. Buna göre her şey pek ziyade pahalıdır.Sebze asla yoktur. Zaten bu arazide ne tarla ve ne de bahçe olamıyormuş.YazınsebzeşimendiferiledörtsaatmesafedeolanMançuri’dengeliyorimiş.Herhâldeodapahalı olacaktır.BuMançuridenilen şehir zannımagöreÇinşehirlerindenolup,Ruslar buradan şimendifer geçirmişveÇinhükümeti ilebirmukaveleyapmış.HattıngüzergâhıRusyaidaresindegibibirşeyolacak.Sevkiyatın kesreti [sıklığı] postalara hiç bir sekte uğratmıyor. Her gün ikisabah,ikiakşamgeçiyorvehaftadabirgündeekspreskatarıgeçiyor.Vagon

numaralarında dokuz yüz seksen dokuz bin numaraya kadar gördük. Buşimendifer hattına dökülen servet ne büyük yekûn teşkil eder! Demek birmilyonvagonvar,yalnızyükvagonu!Buvagonlarikiyüzlirayamalolsaikiyüzmilyonliraeder!Peki,bununlokomotifveyolcuvagonları,yaherbüyükşehirde bulunan cesim, müteaddit fabrikalar neye mal olur? Hayret, bu iseyalnız bizim Sibirya hattıdır! Ya, sair hatlarında neler var? Biz onlarıgörmedik.Buhatdoğrudanhükümetinidaresindebulunuyor.

Ruslarbizemaaşvermediklerindenhergüntayınalıyoruz.Yevmiyeikiyüzyirmibeşdirhemekmek,yetmiş-seksendirhemet,birmiktarpatates.Tabiibukâfi gelemeyeceğinden hepimiz bir miktar para zammediyoruz [ekliyoruz].Mahiye [aylık] adam başına üç ruble kadar ediyor. Bizim paramızolmadığından Vehbi veriyor. Tütün ve saire gibi levazım dahi Vehbi’denoluyor.HerayVehbi’yebeş-altırubleborçediyorum.Vehbiiçimizdeolmasaidi bizim felâketimiz bunun ikimisli daha büyük olacak idi. TelgrafRusçaolup,Avusturyalılar tarafındanAlmancaya tercümeediliyorvebizimOrhanBey tarafından Türkçeye tercüme ile hepimiz okuyup anlıyoruz. Bugününhavadisi, İngiltere başvekili mecliste, kendilerinin harbe devamedemeyecekleri, ne asker, ne silah bulamadıklarını, fabrikalarda tekmilamelenin sarhoş oldukları ve her yerde adem-i muvaffakiyet [başarısızlık]gördüklerini beyan ederek istifa edeceklerini beyan etmiş. İtalya HariciyeNezareti’ne,Avusturya,Almanya sefirleribirernotaverdikleri, arkalarındanTürkiye, Romanya, Yunan, Japon sefirleri ile görüştükleri ve ne olduğunudaha kimse anlamadığı… Avusturya ordusu Lemberg’i muhasara ettiği…Alman orduları her fırkada kırk top bulundurduğu ve bu ateşe insandayanamadığından Ruslar ricata [geri çekilmeye] mecbur olduklarını itirafediyor.

24Mayıs1915

11 Pazartesi – Bu gece rüyamda Vedia’yı gördüm. Kendisiyle birçokuğraştım,öptüm,sevdim.Yarabbi,elanbirmektupalamadım!Herkesonbeş-yirmimektup aldı, bana yok! Artık ümidim kesildi.Mektup geldiği günlergidipbakmıyorum,çünküümidimyok.Neyapayım,kendimidüşünecekvesevecek bir kimsem yok imiş! Böyle düşünce ve sıkıntı bastı mı hemenkışladanfırlayarakmeydanakoşuyorum.Oradadolanadolanayürüyüp,gelipuzanıyorum.Amanyarabbi,şuesarettennezamankurtulabileceğiz?

25Mayıs1915

12 –Bu gece, bugün o kadar top geçti ki yedi-sekiz tren, kırk vagondanibarettir. Acaba bu harp yazın da bitmeyecek mi? Ya kışa kalır isek?Hepimizde ümid-i necat [kurtuluş ümidi] kesiliyor. Eyvah, buralardamahvolupgideceğiz!Vatanımızı,ailemizigörmeknasipolmayacakmı?Artıkbirbirimizi teselli edemiyoruz. Biri düşünür iken yanındaki gayri ihtiyari

olarak o da düşünmeye başlıyor.Hele akşam karanlığı çökmeye başladımıherkes bir köşede boynunu büküyor, gayri ihtiyari dalıp gidiyor. Çocuklarhatırageliyor,yorgunolarakonlarınsofrabaşınadizilmesigözönünegeliyor.İşte o zaman bütün bütün yürek sızlıyor, gönül darlaşıyor. İnsan kendifelâketini unutuyor. Mektup alanlar bir derece kendilerini onunla müteselliediyor. Bizde o dahi yok, mahzun, meyus bekliyoruz. Şimdi Doktor RıfatEfendi’nin mektubu ve küçük kızının resmi geldi. Ne kadar bahtiyaraneseyrediyor!Yalnızkendimi,hayır,hepimizdearasıragidipbakıyoruz.Bizde ondan bir lezzet alıyoruz ve kendisine adeta haset ediyoruz. Onun bubahtiyarlığını çekemiyoruz.Bugünyeniden iki kart dahayazıp verdim.BiriTürkçe, diğeri Fransızca. Yazmaya artık elim varmıyor, zorla yazıyorum.Şimdi hepimizi son derece meyus edecek bir haber aldık. Alçak İtalya bukadarsenelikmüttefikibulunanAvusturya’yaikigündürilân-ıharpetmiş.Buhavadis bizim için en büyük meyusiyet haberi demek. Çünkü harbinuzayacağı,bununlaberabergalebeümidi…Demekbizbukışdaburadayız.Daha birçok yeni felâketlere hazırlanmaya başlayalım.Akşam: İtalya ilân-ıharbiyalanimiş.Cümleüseraarasındabirsevinç,şâdmânîbaşladı.Herkesteümit baş gösterdi. Şimdi geçen trende yüz kadar cebel topu geçti. Orduhumması denilen o belâ-yi mübrem [kaçınılmaz belâ] Avusturyalılarda pekmüthiş bir surette icrâ-yı hükm ediyor [yapacağını yapıyor]. Bugün altıvefeyatları[ölümleri]var.

26Mayıs1915

13–Elli-altmışkadarobüs topuve ikiotomobilgeçti.Telgraf:Avusturyafilosutarafındanİtalya’nınVenedikşehribombardımanedilmiş.Demek,harpbaşlamış. Cenab-ı Hak millet-i İslamiyenin hakkında hayırlı netice ihsanetsin, âmin! Evvelce kaçmış olan bir Alman zabiti Mançuri’de yakalayıpgetirdiler ve hapse tıktılar. Bunların bu kaçmasına taaccüb ediyoruz[şaşırıyoruz]. Zira şimendifer ile kaçmak gayr-ımümkün.Vâkıa, [gerçekte]buradanÇinarazisipekyakın imiş.FakatgeçilecekmeşhurTibetÇölüvar.Buçöldekumdanbaşkabirşeyyok.Birkereahalivahşidir,suyok,hayvanat-ıvahşiye[vahşihayvanlar]çok.Bununlaberaberbuçölongünkadarsürüyorimiş. Peki, daha kaçmak ne akıldır? Bunu bir türlü anlayamıyoruz.Akşamüzeribiraylıkbizimhuduttaedilenharbintercümesinialdık.Hepimizmeyus olduk. Her tarafta mağlup, her tarafta sefalet, felâket… Bir şeyyazamayacağım.Cenab-ıHakk’tanbeklemektengayrıçareyok.

27Mayıs1915

14–EllikadarAvusturyazabitigeldi.BunlarileburadaüçyüzaltmışkadaresirzabitveikibinTürk,mütebaki[kalanı]AvusturyaveAlmanolmaküzeresekizbinkadarefratvar.AvusturyaordusuRuslarınLembergvePrzemyslilehatt-ı muvasalasını [ulaşılan çizgiyi] kat etmişler ve İtalya sevahilini

bombardıman ileyakmışlar.VeTrablus’taAraplardehşetleharp ediyormuş.ŞimdiMustafaKaptandörtadetmektupaldı.Havagayetmağmûm[sıkıntılı],şedid[şiddetli]birrüzgâresiyor,hariçtegezemiyoruz.Buhâlbizimiçindahabüyük sıkıntıyı mucip oluyor. Birbirine ufak bir lakırdı kimse söylemiyor.Zira herkeste bir asabiyet var ufak bir şeyle kavga ediyoruz.Kale’de gayetkanlımuharebedevamediyorimiş.

28Mayıs1915

15Cuma–Bugecebirçok,karışık rüyalargördüm.Balık,gayetgüzelüçtanekuş,birparçaaksam,para…Cenab-ıHakhayırlarihsanetsin,âmin!Busabahtrendebüyük,altıtopgeçti.Genebirkartyazıpverdim.Bugündeaynışiddetlirüzgârdevamediyor.Birçokyağmuryağdı.Avusturyalılartarafındanrivayet olunuyor, Rusya’nın Türkiye’de elli bin esiri varmış. Bir kartpostaldahayazdım,yarınpostayavereceğim.

29Mayıs1915

16 – Bugün hava iyidir. Telgraf: Kale’de Türkler toplarını o kadar güzeltabiye etmişler [yerleştirmişler] ki daha asker oraya ihraç etmek mümkünolamayacak. Ve Hint’ten gelen asker, Türk askerine teslim oluyormuş vemütebakiaskerkırılmakta imiş.Böylehavadisleraldıkçanekadarmemnun,mesrûr [sevinçli] oluyoruz. Avusturya daima ilerliyor. Bizim huduttanmalûmatyok.İskenderiye’debulunanellibinFransız,İngilizaskeriSelanik’eçıkarıpSırbistan’agönderecekimiş.Yunanrazıolmamış.Şimditrendeonaltıtayyare geçti. Akşam trende uzun namlu cesim kana topları var. Dört adetgeçiyor.Böylebirşeygeçergeçmezbizimaramızdacereyanedenmübâhase[konuşma]vemünazarayı[tartışmayı]hariçtenbirigörse“bunlarmutlakdeli”diyeceğine şüphe yoktur. Zira münakaşa derken kavga başlıyor. Muharebeuzayacaktır, öteki reddeder, beriki kendi fikrini söyler. Nihayet herkes debirbirinedargınbirköşeyeçekilipsusar.Beşaltıdakikahiçkimsede lakırdıyok, dargın sükût. Bunun üzerine herkeste bir düşünce başlıyor. Nihayetmeyusiyet[ümitsizlik]çöker.

30Mayıs1915

17–Bugünbirkartpostalyazdım,postayaverdim.Buradapostayanımızda,ufakbir binadır.Biz postaneyegidemiyoruz.Oradanöbetçi vardır.Her günpostaneden mektup vesaire önümüzde bulunan ufak bir pavyona geliyor.Orada üseradan Avusturyalı bir-iki ufak zabit bu işe bakıyor. Gelenmektupları tevzi etmek veyahut gidecek mektupları paket yapıp postaneyegöndermek vazifesini ifa ediyor. Şimdiye kadar yazdığım otuzdanmütecavizdir [fazladır]. Eğer gitmiyor desem, herkesin gidiyor ve cevabınıalıyor. Her ne ise, ne kadar beyhude ise de gene yazmaktan ve kendimialdatmaktangeçemiyorum.Şimdigeçentrendeonbeşkadaruzunnamlukana

topu geçti. Van’da bizim Ermeniler ihtilâl eylediklerinden, bizim ordutarafındanvurulmuş.BugünRuslarbizimTürkefradına,pekçıplakolanlaraçizmeveelbisetevziettiler.Bizimmaaşımızolmadığındanbizeonçiftçizmeverdiler. O da benim hisseme düşmedi. Gemiden denize atladığım zamanayağımdabulunanfotinlastikvaridi.Elanonlarayağımdadır.Fakatşimdiolastikleri giyer isem, kışın çıplak kalacağım.KamarotHüseyin bir kışladanalmış, bir de burada Ruslar hizmetçilere verdiklerinden, onda iki çift oldu.Onunbirçiftinialdım.Neolurneolmaz,belkilazımolur.

31Mayıs1915

18–Kale’detorpidoyahuttahte’l-bahirtarafındanİngilizMajesticdenilencesim drednot batırılmış. Şimal Denizi’nde [Kuzey Denizi’nde] nakliyattakullanılan İngiliz transportlarına refakat eden bir kruvazör Alman tahte’l-bahirleri tarafındanbatırılıp, transportlarorayakarîb [yakın] limanlara ilticaetmiş. Galiçya’da Rus ordusunun cephesini Avusturyalılar yarmış ise detekrar ricata mecbur olmuşlar. Padişahımıza “gazi” unvanı verilip bumerasimin icrası için Konya’ya gidecek imiş. Bu hususa inanmak birazşüphelidir.Bugünbirkartpostalyazıpgenepostayaverdim.

Şimdi geçen trende bir tabur “hurra” diye bağıraşaraktan harbe gidiyor.Rigagazetesindentercüme:Mayıs’ınyirmisinekadarKale,düvel-imüttefikatarafından sukut ettirileceği ve Türkler ikinci bir hatt-ı müdafa [savunmahattı]yaptıklarıyazılmış.Eyvahbuyoldaçıkanşayialarbizimiçinnekadarazab-engîzdir!Böylebirhavadisinşüyuunda[ortayaçıktığında]herkestebirbüyük düşünce, uykusuzluk, iştahsızlık kaplıyor. Yeis neticesi olarakaramızda bir gürültü başlıyor. Kimse kimsenin sözünü çekemiyor. Yeisneticesibirbirimizigücendiriyoruz.Şurada,düşünülecekolurisebizhertürlüfelâketiçindebirbirimizinyâr-ıvefâ-dârı[vefalıdostu]olmakiktizaederikengeneyeisten,meyusiyettenbirtürlübugibidüşüncelerhatıragelmiyor.Adetason derece ahlâkımız bozuldu. Demek, sefalet insana pek büyük tesir icraediyor.

1Haziran1915

19 – Telgraf: Triyonef namındaki Fransız zırhlısı Kale’de tahte’l-bahir[denizaltı] tarafından gark edilmiştir. Karadeniz’de bir Rus zırhlısı bizimdonanma tarafından batırılmış. Lâkin Ruslar tekzip ederek bunun harpsefinesi olmayıp posta vapuru olduğunu, dört yüz elli tayfalı bulunduğunuiddia ediyorlar. Dersaadet’te Almanya’dan gelen birçok tahte’l-bahirfaaliyetle,ikmalineçalışıyorimiş.Varşovasukutetmiş[düşmüş]isedeRuslarbunu son derece gizli tutuyor imiş. Avusturya’dan Kale’ye gelmek üzeredenizeçıkandörtadettahte’l-bahirdenikiadediYunansevahilindeYunanlılartarafındanmüsadere edilmiş [el konulmuş]. İki adedi salimenKale’ye geliporada altı sefine batırmış. Ruslar Lemberg’in ehemmiyet-i askeriyesi

olmadığındantahliyeetmiş.PrzemyslAvusturyatarafındanmuhasaraedilmiş[kuşatılmış].

2Haziran1915

20 – Przemysl etrafında pek büyük topçu muharebesi devam ediyormuş.Avusturyalılar Ruslardan bin adet top zapt eylemiş. Visan Nehri’ne köprükurupAvusturyaordusugeçmiş.

Bu sabahki trende bir takım top daha geçti. Bir kartpostal daha yazıppostaya verdim. Etraftan duyduğumuza göre, Ruslar her hâlde büyük birmağlubiyete uğradılar. Fakat, nerede ve ne kadar zaiyata uğradığı bizcemeçhulkalıyor.Ruslar,dünkübintopverdiklerinitekzipederek,muntazamanricat ettiklerini beyan ediyor. Kale’de vuku bulan bir kanlı harpte, bizimtaraftan iki bin şehit, beş bin yaralı olmuş ise de galebe bizde kaldığı.İtalyanlar, Avusturya arazisine tecavüz etmişler. Burada şüyu bulan[konuşulan] bir havadise göre Kesita’da bulunan İhsan Paşa ve Fethi Beynamındaki erkân-ı harp binbaşısı bir pasaport tedarik ederek firar etmişler.Kesita bizden şimendifer ile iki gün daha yukarıdadır. Şimdi geçen trendedokuz tayyare vardır. Bir saat sonra diğer gelen trende tekmil Rus bahriyeefradıvezabitanıMançuri’yegeçtiler.İhtimalVladivostok’agidiyorlar.

3Haziran1915

21 – Bir takım top ve bahriye efradı Vladivostok’tan gelip Kesita’yageçtiler. Şimdi gelen bir gazetede İngiliz drednotu Golyat’ı batıran bizimMuavenet-iMilliyeolduğunuyazıyorimiş.

4Haziran1915

22–PrzemyslcivarındaRuslaronbinkadaresirvermişler.Avusturya’nınPola Limanı’nı keşfetmek üzere bir İtalyan tayyaresi Avusturyalılarınateşindensukutetmiş.Beş-altıgünevvelfirarederekbilahareyakalanıpgelenAvusturya zabitanı bugün trenle Kesita’ya sevk edildiler. Bugün Vehbi ilebirerkartdahayazdık.Bizimtahte’l-bahirlerMondrosetrafındagörünmüşler.Kale’de, düşmanHakkıbabaTabyası’nı işgal etmişler. Przemysl “kırkikilik”denilenomüthiş topiledövülüyor imiş.İki istihkâmızaptedilmiş.Ruslarınifadesinegörebirneferkalanakadarmüdafaaedeceklermiş.

5Haziran1915

23–İkitrendeikitaburaskerveikitrenmühimmat-ıharbiyegeçti.Şimdibizim tayın geldi. Ruslar tayın namıyla verdikleri erzakın üçte birini katettiler.Verilentayınbiradamakifayetedecekderecedeğildir.Evvelceüstüneekliyorduk. Şimdi daha ziyade eklemek lazım. Ne ile, bizde para yok!Vehbi’nin parası dar olarak yetişiyor. Şimdi ise gayr-ı kâfi. Demek bundanziyadesefaletedöneceğiz.İdareyeçektiğimiztelgraftanelanbirsemerehâsıl

olmadı [sonuç çıkmadı]. Demek bizim onlara sefaletimiz hakkındakimüracaatımızbirhikâyekabilindengeliyor.Üstümüzdebaşımızdayok.Üstebir de açlıkmunzam olur ise [eklenirse] felâketin en büyüğü! Ne yapalım,talihdiyeceğiz.Telgraf:Mayıs’ınikisindePrzemysldüşmüş,bizbugünhaberalıyoruz.Bizimefradınarasındapehlivanlarvarmış.Kışlameydanındabugüngüreşeceklerinihaberaldık.Bizdegittik.Avusturyazabitanıorayatoplanmış.Bir tarafta gerekAvusturya ve biz durduk. Üç tarafa karışık bilcümle efratyığıldılar.İçlerindeRusaskerleridevardı.Güreştiler,seyrettik.SonraAlman,Avusturya efradı futbol oynadılar.Lâkin yarıda kaldı.Ansızın havakarardı.Şiddetlibirrahmetbaşladı,hepkaçtık.Buradaşimdiağaçlaryaprakvermeyebaşladı.Ağaçlardenince,buradaağaçistasyonunönündeüçadetağaçvardır.Diğer taraf tekmil saz ve ottan ibarettir. Tekmil arazi kumdur. Buranındenizdenirtifaı[yüksekliği]binsekizyüzmetreimiş.Lâkin,hernetarafıbirbuçuk metre kazar isen su çıkıyor. İhtimal zamanıyla burası bir göl olup,bilaharesularçekilipdolarakbuarazivücudagelmiştir.

6Haziran1915

24–Ale’s-sabah[sabahleyin]imzayagidiyoridim.Buradahersabahtekmilzabitangidiporadamevcutdefteriimzaediyoruz.BusabahdabuişigörmekiçingiderikenkamarotHüseyin“müjde”diyekoşarakgeldi.Elinde4Nisantarihli birmektup var idi.Ne kadar sevindim.Çok şükür, aman yarabbi nekadarsıkılıyorvenekadarmuazzeboluyordum[azapçekiyordum]!Şimdinederece müteselli oldum [avundum]. İnşallah yakın zamanda şu felâketmembaından [kaynağından] kurtulup çocuklarımı der-aguş ederim[kucaklarım]. Bugün bir kartpostalı daha yazıp postaya verdim. Akşamhavadisi:İzmir’eüçadet tahte’l-bahirgitmiş.RusyaRomanyahududunabirbüyükordugöndermiş.BugünaltıAlmanneferifiraretmiş.Nereye,hiç!Kırkverstilerideyakalanıpgetirdiler,hapsetıktılar.Buheriflermutlakbudalalar!Elan buradan kaçmak gayr-ı kabil olduğunu anlamıyorlar. Buradan kaçmakiçinyegâneçareşimendiferebinmek,odagayr-ımümkün.

7Haziran1915

25–Bugecerüyamdaİstanbul’dabulunuyorum.Emin,Hamitettikleribirkabahatten dolayı kendilerini pek ziyade dövmüşüm. Cenab-ı Hak hayırlarihsanetsin.Sonrauykumkaçtı,sabahıettim.Buayzarfındaiyihavapekazoldu. Ekseri yağmur fırtına ile geçti. Dışarıda gezemiyoruz, içeride kapalıkalmakisebizipeksıkıyor.Havanınşumağmûm[sıkıntılı]hâliinsanabüyüktesirlericraediyor,kalbekasvetveriyor.

Busabahbirtrenmühimmatgeçti.Fransa,İngiltere,belkiJaponyaveriyor,ardıarasıkesilmiyor,gecegündüzonilaonbeşekadaryüklütrenlergeçiyor.Riga gazetesinden: İngiltere Maliye Nezareti şimdiye kadar masarifat-ıharbiye [harp masrafları], 380 milyon lira olduğunu beyan etmiş. Kale’de

büyük,kanlımuharebedevamediyor.Vebizimordubiryanlışlıkeseriolarakbirbirinivurmuş.Bilahareanlaşılaraksüngüiledüşmanahücumedip,herikitarafbüyüktelefatvermiş.Düşmanyenikuvvetçıkarmış.Bizimorduhücumederekbirincihattıtamamen,ikincikısmenmahvolmuş.Düşman,“Türklerinmevkii gayet müstahkem [sağlamlaştırılmış] olup, zaptı mümkün değildir”diyorimiş.Avusturyaİtalya’danotuzbinkadaresirvebirtrenzapteylemiştir.

9Haziran1915

27–İdareyeparahakkındavermişolduğumuztelgrafİrkuç’tangerigeldi,Mançuri’den çekilecek imiş. Avusturya kendi mülkünde bulunan İtalyatebaasının umumunu esir-i harp ilân etmiş. Kale’de büyük, kanlımuharebedevamediyorimiş.Düşmanbirtepezaptetmiş.Cenazekaldırmaküzere,kırksekizsaatlikbirmütarekeyapılmış.AkşambizimambarcıRizeliKadirvefatetti.Cenab-ıHakrahmetetsin,âmin.

10Haziran1915

28–Hollandahükümetisulhhakkındatavassutediyor[aracıoluyor]imiş.İzmir’debulunankuvvetUrla’yaçıkandüşmanüzerinehücumahazırlanıyorimiş. İtalya tebaasından Dersaadet’te mevcut beş bin kişinin çıkmasınaHükümet-iOsmaniyemüsaadeetmemiş.

11Haziran1915

29–Bugünilkişimbirkartpostalyazıppostayabırakmakoldu.Havadis:

ÇeşmeLimanı’nadüşman tarafındanaskerçıkarılmış.Kale ’deüçgündürvukubulanharp,tarihinenkanlıvefeciharplerindenolupbizimordudanikibinekarîbşehitvukubulduğusöyleniyor.Sulhhakkındadevletlerbirbirininfikrini istimzâc ediyor [ne düşündüğünü öğrenmeye çalışıyor] imişler.Amerika, sulh hakkında tavassut edecek imiş. Bir Fransız mayın sefinesibizimtaraftanbatırılmışvemürettebatındanyirmibeşneferesiredilmiş.

12Haziran1915

30–Bugünbizimaşçıkışlalararasında“eçter”denilenottantoplamış,onupişirdi. Ne kadar güzel ve tatlı, yedik. Sebze yüzüne hasret kalmış idik.Burada patates, kuru fasulyeden başka bir şey yoktur. Akşam doktor geldi,dört gündür rahatsız olan Çarkçıbaşı Cemal Efendi’nin hastalığı orduhummasıdenilenbeliyeolduğunubeyanediphepimizibirdenbüyükbiryeisedüşürdü.CemalEfendi’yi ayrı bir odaya naklettiler, ihtilâttan [karışmaktan]menedildi.Tekmilbizimodalar“asit-fenik”dengeçirildi,fakatgayriihtiyariherkeste büyük bir korku başladı. Demek sıra bize gelmiş, eyvah, amanYarabbi,buradahastaolmak!Çolukçocuğunahasret,düşman içindeölmek,yabancıtopraklardakalmakvebirFatiha’danmahrumedilmeknekadargüç,neacıbirhatıra!Herkesbirbiriniteselliediyor,bununlaberaberherkesdeo

korku içindemuazzeb [azap içinde], perişanbulunuyor.Zahirenkimsebellietmemeye uğraşıyor, gene yüzünden, gözünden o meyusiyet, o korku açıkolarak gözüküyor. Cenab-ı Hakk’a tevekkül olmaktan başka çare-i necât[kurtuluşçaresi]varmıdır?

13Haziran1915

31–DüşmanordusuMalazgirt’ekadarişgaletmiş.Dersaadet’incevânib-ierbaasında [dört tarafında] tahkimât yapılıyormuş. Şayet Düvel-i MüttefikaKale’den girip İstanbul üzerine yürüyecek olur ise, Dersaadet Almanlartarafından tamamen yakılacak imiş. Şu aldığımız havadislere pek deinanmıyor isekde,genemeyus,mükedderolmamakeldengelmiyor.Bugüniki tabur asker ile birçok mühimmat trenleri geçti. Akşam eskidenmuhafızımızolantaburtrenebiniyor.EkseriefradıTatardır.ŞimaldenizindeikiİngiliztorpidosuileüçtransportAlmanlartarafındanbatırılmış.Gecesaatalaturkaiki,treneirkâbedilen[bindirilen]taburmeşaleyakaraktrendençıkıpistasyon ile bizim aramızda bulunan meydana toplandılar. Zabitanı beraberidi.Birpapaz tarafındanyarımsaatimütecavizbirduaedildi, trenebindilerhareket ettiler.Rusların ahalisi pek cahil olduğundanbugibi dinimerasimesonderecedikkatediyorlar.

14Haziran1915

1Haziran–Yevm-iPazartesi.Ale’s-sabahdörtadetkartpostalyazdım.Birieve,biriAgâh,SamiveSaimEfendilere.İmzayagiderikenpostayaverdim.Bundanbirhaylisenemukaddem,Yemen’dedişlerimebirhastalıkârızolmuş[meydana gelmiş] idi. Şimdi o hastalık yeniden diş etlerimi sardı. Doktoragittim, bir ilaç yapacak. Pek fena, diş etlerim kâmilen sızlıyor. Ekmekyemektebüyükmüşkülatgörüyorum.

CevdetEfendi’yebirkartyazıppostayaverdim.

Düvel-iMüttefikaDedeağaç’ıablukaetmiş.Moskova’daihtilalolup,Ruslarbir silah fabrikasını yakmışlar. Duma Meclisi’nde bu ihtilal hakkındanazırlardanistîzâhât[açıklamalar]talepedilmiş.

15Haziran1915

2–Telgraf:Rusordusuher taraftaricatediyormuş.PrutNehri’nde tekmilricatedenkuvvetlerbirleşiporadamüdafaaedeceklermiş.Dersaadet’tetekmilmebani-imiriyenin [resmibinaların] altına lağımyapılıp düşman tarafındanDersaadet tehlikeye düşer ise ateşlenecek imiş. Ahali tarafından bu haberduyulduğundangerekzabitangerekahali ileAlmanlarbeynindebüyükkîlükali [dedikoduyu] mucip oluyor imiş. Rusların Üçüncü ve Dokuzuncukolorduları Galiçya’da büyük harplerde mahvolmuş. Bugün trende ikincimevkiiolarakMançuri’yebirçokbahriyeefradıgeçti.

16Haziran1915

3 – İkinci mevkide gene bahriye efradı geçti. Krupp fabrikası sahibi,maiyetinde birçok mühendis ve ustalar olduğu hâlde Dersaadet’e gelmiş,oradabir fabrika tesis edecek imiş.Kale’debulunan İngilizgenerali hücumileburanınzaptıgayr-ikabilolduğunubeyanederekhücumdanvazgeçmişveTürklerin hücumunu bekliyor imiş. İtalya Avusturya’nın evvelce oralardayapmış olduğu tahkimâta karşı hücumdan acz gösteriyormuş. HâlbukiAvusturya gerek İtalya’ya, gerekse Rusya’ya karşı ağır ağır tecavüzündedevamediyormuş.

17Haziran1915

4–İkigündüryazhavalarınıbulduk.Bugünbizimburadamevcutüseradanhasta olanlar Kesita’ya nakledileceklermiş. Bizim üseradan bulunan alçakErmeniler, Rus kumandanına bir istida, Türkiye üzerine harbegönderilmeklerini talep ediyorlar. Rus kumandanı tarafından reddedilmiştir.Bizim Türklerin ekseri kısmı Ermenilere merhamet eder. Bu heriflerhakikatten merhamete seza mıdır? Türkiye’nin harp beliyesiyle meşgul birzamanında Van’da yahut diğer memâlik-i Osmaniye’de îka ettikleri[yaptıkları]fesatdüşünülürisebuheriflerinvücudununtamamenmahvınıbenkendihesabımakabulederim.BugünbizimdoktorlardanYüzbaşıKemalBeyismindeeskiüseradanolup,ilerdehastanedehastaolarakkalmış,tedaviedilipbugünburayageldi.BulunduğumuzDauria’daşimdigeceleraltısaattir.Kışıngündüzü altı saat idi. Bugün şimdi, Cemal Efendi vefat etti. Cenab-ı Haktaksiratınıafbuyursun.Bukarahaber,cümleyiperişan,mükedder,meyusetti.Zavallı ailesimektup göndermiş vemektup almış.Kendisinin sıhhatte olupgeleceğini beklerler, bundan böyle belki daha birçok mektubu gelecek.“Öldü”haberinikimverecek…

19Haziran1915

6 – Teftiş: Bir Rus generali umum kazarmaları geziyor. Kendisine maaşhakkındamüracaatettik.Esami[isimleri] istedi,bakalımneçıkacak?CemalEfendi’nincenazesinialaturkasekizedoğrukaldıracağız.Üseradanolupvefatedenler yarım saat kadar ileride ufak bir tepenin üstündedir. Oraya dikilensalipleradetauzaktanbirormangibigörünüyor.BizimTürklerdebeyazayyapmışlar.Cenazeyegittik,Avusturyazabitanıda iştirakettiler.Çi-faide[nefayda],Ruslarmüsaadeetmediler,yalnızkırkkadarefrattarafındankaldırıldı.Bu kederimiz kâfi değilmiş. Cenab-ı Hak bizim burada daima mükedder,meyusolmaklığımızı takdir eylemiş.Gelengeneral umumzabitanın İrkuç’anakledilip burası yalnız efrada mahsus olacağını beyan etmiş. Bizi bu çokdüşündürdü. Cidden meyus, perişan olduk. Zabitan gider ise Vehbi degidecek.Bizimşimdiyekadar iaşegibiher türlünoksanımızonunparası iletesviye ediliyor. Bundan mahrum kalır isek aç, çıplak kalacağız. Zavallı

arkadaşlarımız bulunan çarkçı efendiler, efrat arasında bize numunedir. Aç,bazısınınkıçındapantolonyok,donilegeziyor.Birikisininayağındakundurayoktur. Bundan fazla bir de angaryaya sürüyorlar. AmanYarabbi, biz de osefaletedüşeriseknasıltahammüledeceğiz,neredenparabulacağız!Merkez-iidaredenhiçbirümidimizkalmadı.Bunlarıdüşünürkentelgrafgeldi.Bugünbizimiçinmusibet,menhûs[uğursuz]birgünimiş.Romanya,Bulgarittifak.RomanyaAvusturya’ya,BulgarTürkiye’yehücumiçinhazırlıktaimiş.İtalyaİzmir’e,İskenderun’a,Kale’yeaskerdökecekimiş.GelenRusgeneraliharbinbir sene devam edeceğini beyan etmiş. Bunun üzerine meyus, kışlamızageldik.Orada diğer bir kara haber bizi bekliyor. Bizim sefineye tersanedenmemurengelenAtaEfendiismindebirgençişaretmemuruvaridi.Hıfzı’nınmektebinden şahadetname almış idi. Zavallı genç, o ordu humması denilenmüthiş hastalığa yakalanmış. Yarabbi, eğer bir kusurumuz var ise af eyle!Cümledüşmüşlerindestgîri,penâhısın[yardımcısı,sığınağısın].Sendenbaşkailticaedecek,sığınacakbiryerimizyoktur!

20Haziran1915

7–BugecerüyamdaHıfzı,Eminilebirçokuğraştım.Cenab- ıHakhayırihsan etsin.Dünkümeyusiyetimiz üzerine bugün gelen telgrafta: Romanya,Bulgaritilâf-ımurabbatarafındanedilenteklifireddetmişler.Bunafevkalâdesevindik. Yunan sevahili [sahilleri] müttefika [müttefikler] donanmasıtarafından abluka edilmiş. Bugün üç tren topçu askeri geçti. Mühimmat-ıharbiyehergündevamediyor,arkasıkesilmiyor,şaşıyoruz.Bulokomotifler,buhatbukadarsevkiyattabozulmuyor.Hayret!

21Haziran1915

8–Bugünüçkartpostalyazdım;Hıfzı’ya,Cevdet’e,SamiBey’e.Postayaverdim. Telgraf: bizim batanMecidiye’yi Ruslar çıkarıp tamir ediyor imiş.Kale’yeİtalyatarafındanellibinaskerçıkmış.İsveçKralıelbise-iresmiyesinilabis olarak [resmi elbisesini giymiş olarak] kendi ordusuna bir nutuk iratetmiş.Meali,neden ibaretolduğuyoktur.Bugece ikiAvusturyazabiti firarediponbeşverstilerideyakalanıpgetirdiler.Kale’debizimordudüşmanabirgece baskını icra ederek düşmanı mevkiinden otuz yarda sürmüş. AlmanErkân-ı Harp zabitanından birinin ifadesi: “dünyanın en güzide askeriTürklerdir. Yalnız iyi ellerde idare edilir ise” demiş. Üsera meyanındakiAvusturyadoktorlarındanbirisineAlmanyatarafındanGrandDöfernişanıilebinbaşılıkrütbesitevcihedilmiştir.

22Haziran1915

9–Kale’de(Rigagazetesinden)şimdiyekadarvukubulanharpteİngilizveFransıztelefatı247binefrat,10binzabitimiş.Kale’deHamidiyekruvazörüyara almış. Ruslar Galiçya’dan çekilerek kışın Alman ve Avusturya’yı

döveceklerini beyan ediyor. Yirmi yedi Fransız tayyaresi Karlsruhe’yibombardımanetmiş.

23Haziran1915

10–Telgraf:Adriyatik’tebirtransport,Avusturyatahte’l-bahiri[denizaltısı]tarafından gark edilmiş [batırılmış]. Moskova’da ihtilal devam ediyor.Galiçya’danRuslarelan ricattadevamediyormuş.Buakşam tayyareciFezaBeybiziçağırmış,odasınagittik.EvvelcebizimiçimizdenayrılıpAvusturyazabitanınınyanınagitmiş idi.Odasında ikiMacarzabiti ileyatıyor.Bugeceodadabizimgibidavet edilmiş ikiAlmanzabiti var idi.HepbirlikteolarakFeza’nın tedarik ettiği iki şişe, “votka” denilen Rus içkisini içtik. Badehukendi kışlamıza gelip yemek yedik. Votka, içilir bir şey değildir. İşte,muvakkat bir zaman için endişeyi ferâmûş ettiriyor [unutturuyor]. Burayageleliilkdefaolarakiçtim.Belkiparamolsahergeceiçerdim.Düşünmektenise o pis, mundar ile kendimi zehirlemek daha iyidir. Harbin iptidasındaRusya imparatoru işreti [içkiyi]yasakettiğindenbir taraftayokturvebirdeharpneticesiolarakRusya’daispirtoazalmıştır. İspirtonunkıyyesidokuz-onruble kadar ediyor.Bizim para yüz on, yüz yirmi kuruş.Demek burada birdereceucuz,odaMançurya’dankaçakgeldiğiiçindir.

24Haziran1915

11–BugünVehbiileköyegidipkumanyaalacakidik.Odayasakedilmiş.Avusturyalıların beyhude firar etmeleri neticesi olarak katiyen zabitanınhariceçıkmasıyasakedilmiş.Döndük,hizmetçigitti,nelâzımisealıpgetirdi.Buraya geleli üç defa köye gitmiş idim. İkisinde hamama ve bir defa daöteberialacakolanVehbi’yerefakatettim.

25Haziran1915

12 –Telgraf:Alman ordusu ikinci defa olarakLipav limanını zapt etmiş.Dersaadet’te Ermeni ihtilâlini idare eden bir komite keşfedilerek on dokuzErmeni salb edilmiş [asılmış]. Van taraflarında ihtilal büyüdüğünden orayaasker sevk edilmiş. Rusya dâhilinde bulunan Ermeniler Rus hükümeti vegerekse Rusya’da bulunan bir Ermeni komitesi tarafından teslîh ile[silahlandırılarak] talim edilip bizim üzerimize sevk ediliyor imiş. Kale’ye,Düvel-i Müttefika yeniden elli bin asker çıkarmış. Avusturya tarafındanİtalya’nınbir,ikikıtaaskerisuyagarkedilmiş.

26Haziran1915

13–Havadisyok,yalnızcansıkıntısındanbirbirimizlekavgaettik.

27Haziran1915

14–Gazeteden:Şimaldenizinde İngiliz’inbirkruvazörü ilebir topçekeri

tahte’l-bahir tarafından gark edilmiş. Fransa ordusu, Alman ordusuna birhücum icra etmiş ise de büyük zayiat ile ricatamecbur olmuş. Kale’de ikiFransızmüfrezesihücumediptelefat-ıkülliye[çokzayiat]ilegeriçekilmiş.

28Haziran1915

15–Ruslarbizeyedişartilesulhteklifediyormuş.Almanerkânıüserânınçokluğundan harbin bir an evvel neticelenmesini istiyorlarmış. Sirkeci’yebirçokmühimmat-ıharbiyegelmiş.Zonguldak’a,bizimoraya,birfırkaaskergönderilmiş.Dersaadet ’te birçok kışlalarmühimmat deposu ittihaz edilmiş[hâlinegetirilmiş].

29Haziran1915

16 – Rusya’da Hariciye Nâzırı Sazanof ve Grandük’ün nezaretinde birmeclis-inüzzar[bakanlarkurulu]kurulmuş.BugünbirvagonhastaKesita’yagönderdiler.

30Haziran1915

17–Birkartpostalyazdım.İhya,Doktor,KâzımKaptanlarmektupaldılar,her biri on, on beş mektup aldı. Ben bir tane alabildim. Yok, demekyazmıyorlar.Telgraf:RusyaHarbiyeNâzırı istifaetmiş.Dersaadet’eüçadettahte’l-bahirgelmiş.Kale’dedüşmanbukadarzamanuğraştığı,bukadarkandöküldüğü,milyonlarsarfederekzaptettiğitepelerinehemmiyet-iaskeriyesiolmadığındanterkederekgeriçekilmiş.

1Temmuz1915

18 – Kale’de Düvel-iMüttefika’nın harpte tamiremuhtaç olan yirmi beşsefine çekilmiş. İngilizler donanma ile Kale’ye yeni bir hücum edip ricatetmişler. Ruslar Van üzerinde Kop denilen kazayı işgal etmişler. İtalya birmağlubiyetedüşmüş.

2Temmuz1915

19–Rigagazetesinden:Moskova’daihtilaldeyananfabrikanınzararıotuzbeşmilyon olup, bu da zararın üçte biri imiş.Cenab-ıHak daha ziyadesiniihsanetsin!Kafkasya’dabizimorduOltu’ya,Tortum’aveGüldağı’nahücumetmiş ise de geri ricata mecbur olmuşlar. Kafkasya’da Rusların resmibeyannamesi: Şimendifer güzergâhında bulunan arazi sahipleri hattıgözetleyecek.Her kimin arazisi dâhilinde hat bozulmuş görünür ise o arazisahibi ceza-dîde olacak [cezalandırılacak]. Moskova ihtilalinde bine karîbfabrika tahrip edilmiş. Rusya Dâhiliye Nazırı istifa etmiş. Kale’de vaziyettebeddül etmemiş. Bizim taraftan şiddetli top ateşi devam ediyor imiş.Finlandiya sahilinde iki İngiliz tüccar sefâini, tahte’l-bahir tarafından garkedilmiş.

3Temmuz1915

20–Bugün ikikartdahayazdım.BiriTürkçe,diğeriFransızca.Lakinçi-faide, herkes on beşi mütecaviz mektup aldılar, ben bundan mahrumum.Zannediyorum ki Hıfzı’m, benim hakkımda gayet müşfik, daima pederinidüşünürvepederinisonderecesever.Hakikatenbusefernekadaracıolarakanlıyorum. Sevdiğinden pederini cevapsız merak, endişe içinde bırakıyor.Evet, Cenab-ı Hak kendisine sıhhat, afiyet ihsan etsin. Bükreş’ten telgraf:Rus-Türkmüsâlahası[barışı]buradaimzaedilmeküzeredir.Diğer:Edirne’yitahliyeedipBulgar’aterkedecekimişler.Tabiiherikisideyalandır.

4Temmuz1915

21 – Avusturya Ruslardan bir mevki daha zapt etmiş. İvongrad denilenmevki-i müstahkem sukut etmek üzere bulunuyormuş. Buranın sukutu,Varşova’nınsukutudemekimiş.Bugünİhya,ŞevketEfendilermektupaldılar.İhya’nın on sekizinci mektubudur. Ne bahtiyar çocuktur, yahut ailesikendisini son derece seviyor ve düşünüyor. Garaib, Binbaşı Osman BeyErzurum’dan Dersaadet tarikiyle üç mektup aldı. Demek artık kararveriyorum,bizeyazmıyorlarkigelsin.Gazeteden:Kale’deFransızlarbir-ikitepezaptetmişler.AlmanlarFransızlardanbir-ikimevkizaptetmişler.

5Temmuz1915

22–LostromoOsmanReismektupaldı.Gazeteden:Karadeniz’deRuslarbizim donanmayı gezdirmiyor imiş. Almanlar Fransız cephesini yarmışlar.AkşamZonguldak’tankömüryüklüüçsefineRuslartarafındangarkedilmiş.Buradaaldığımızhaberlerinbirçoğunainanamıyoruz.

6Temmuz1915

23–Bugeceninvukuatı:Buradasaatalaturkaaltıbuçuktaşafaksöküyor.Sabahnamazınakalkanzevatbizimodadangeçmeyemecbur.Hernekadarsakınsalar,genemümkünsüzgürültüoluyor.Uyandım,birazgeçti,birazsonrakamarot ve hizmetçi askerler kalktılar. Gidip Avusturyalılardan tahtaçalmışlar, onu kesmeye uğraşıyorlar. Testere sesine herkes uyandı, menettikse [de] uykular kaçtı, ister istemez kalktık.Günlerimiz böyle bir takımrahatsızlıkiçindegeçiyor.Neçare,buradankurtulanakadarbuhâligöreceğiz.Bugün biraz öğleüstü yatıp uyudum. Rüyamda süt biraderimHayri gelmiş,kendisinesoruyorum:“Senneredeesirdüştün”derkenuyandım.Düşündüm,ne münasebet var? Her ne ise, Cenab-ı Hak hayırlar versin. Gazeteden:Kale’de büyük kanlı muharebe devam ediyormuş. Düşman büyük zayiatvermiş.İzmir,Muğlabombardımanedilmiş.

7Temmuz1915

24 – BugünMustafa Kaptan on sekizinci mektubu aldı. Telgraf: Düvel-i

Müttefika, Baba Tepesi’ni ve Keşan Tepesi’ni zapt etmiş. KaradanDersaadet’e yürüyecek imiş. Dersaadet’te mühimmat-ı harbiye azalmış.Romanyabizegelmekteolanyüzseksenvagonmühimmatızaptetmiş.ŞayetTürkiye başka yerdenmühimmat tedarik edemez ise on beş gündeKale veDersaadet düşecek imiş. İnşallah yalandır. Ve padişahın nâ-mizâc [hasta]olduğunu yazıyorlar. Sulh hakkında olan ümidimiz gün be gün azalıyor.Ahvalgittikçekarışıyor.Demekbir kışdahaburadageçecek.Belkigelecekyazdageçecek.Nefelâket,zararıyok.İnşallahmilletmuzafferolur,bizdebuçektiğimizsefaletveacılarıunuturuz.

8Temmuz1915

25 – Bu gece rüyamda kayınvalideyi gördüm. Dili tutulmuş, lakırdısöyleyemiyor.İnşallahhayırdır.

Bugün İhyaKaptan on ikincimektubu aldı.Ben de birmintan diktirdim.Lakin ayağımda çorap yoktur.KamarotHüseyin’den aldığım çizme olmasalastikgiymeyemecburolacakveburanınkumlarındanlastikpekçokzamandayanmayacak,yalınayakkalacakidim.VehbiEfendi’ninmektubunayazdık,bizimeveuğrayıpmektupyazmalarını,kendilerinetebliğetmeleriniricaettik.

9Temmuz1915

26–Bugeceikisaatkadarrahmetyağdı.Sabahrüzgâresiyor.Buradabirazhavamağmûmyahutrüzgârolurise,oandabizimtaraflarınkışıkadarsoğukoluyor. Kamarot Hüseyin beşincimektubu aldı. BizimHıfzı’dan gene yok.Zavallı ne yapsın, yazamaz ve yazdıramaz. Kahveden, arkadaşlarındanayrılamaz. İşi gücü yokmu? Pederini düşünsün, nesine gerek! Berhudar olefendioğlum!Genebirkartyazıppostayaverdim.

10Temmuz1915

27–Gazeteden:Kale’debizim taraftan açılan cehennemî ateş pek ziyadeolduğuvedenizdenbizimdonanmadahiateşeiştirakettiğivedüşmanıdenizedökmek istediklerini yazıyor. Hududa bizim ordu her taraftan tecavüzebaşlamış. Ve İran kabinesinin değiştiği, Varşova’nın Alman ve Avusturyatarafından hatt-ı muvasalasının [ulaşım hattının] kat edildiği Ruslarınmecburen tahliyeedecekleri,Kesitapostanesinegecehırsızgirerekmemuruveçocuklarınıkatledereknakitmevcuduçalmışolduğunuhaberaldık.Bugünbirkartdahayazıppostayaverdim.

11Temmuz1915

28–Havadisyoktur.

12Temmuz1915

29 – Telgraf:Avusturya tahte’l-bahiri tarafından İtalya’nın birmuhafazalı

kruvazörü gark edilmiş. Kale’de kanlı, büyükmüsademe olup, tarafeyndenbüyük zayiat varmış.Varşova’da top teatisi [karşılıklı top ateşi] son dereceşiddetle devam ediyor imiş. Bizim hududa ordu kemal-i şiddetle tecavüzedevam ediyor imiş. Bugün Ramazan-ı şerifin iptidasıdır. Akşam toplanıpoturduk.HerkesRamazandiyeailesininahvalini,kendimevkiinidüşünüyor.Mükedder, meyus bir hâlde perişan oluyoruz. Bu aralık tayyareci SalimEfendi geldi. Avusturyalılardan aldığı telgraf haberini nakletmeye başladı.İngiltere Meclisi’nde nüzzârdan [bakanlardan] biri tarafından irad edilennutukta Rusya’nın mühimmat-ı harbiye fıkdânından [yokluğundan] mağlupolduğunuveyakındaVarşova’nınsukutedeceğiveAlmankuvvetininbilahareFransa’ya yüklenip, Paris, Calais sukut edeceği ve kendilerinin galipgelmesineihtimalkalmadığınıbeyanetmiş.BununüzerineBerlin’emüzakereiçin delegelerinin gitmesine karar verilmiş ve İsviçre’nin bir şehrindemurahhasların toplanmasına karar verilmiş.Bizemühimmat-ı harbiyeye yolvermeküzereBulgaristan’atavizolarakEnez-Midyehattıhudutolarakkabuledilmiş. Şu hâlde Edirne, demek Bulgaristan’a kalıyor. İngiltere tarafındanYunanistan harbe iştirake davet edilmiş ise de Yunan ret ile cevap vermiş.Aramızda bunun üzerine büyük bir mübahase [görüşme] açıldı, saatlercedevam etti. Acaba Edirne hakikaten Bulgar’a verildi mi? İnşallah yalandır.Rus kumandanı bizim efradın içinde Rusça bilenleri her kışlada çavuşmakamındakullanıyoridi.Ramazanmünasebetiylebunlarıçağırıp,kimoruçtutacakisegeceyemekalmalarınıtembiheylemişveiçlerindeoldukçabüyükbiryekûn teşkil edecekkadaroruç tutanvar.Bunlarınoruç tutacakveyahutiftar edecekleri yemek neden ibarettir. İçinde bir parça donmuş et, birazlahanavebirazdadarıolmaküzerekaynamışsıcaksudanbaşkabirşeyyok.Ekmekçamurgibisiyah,nedenyapıldığımalûmolmayanbirşeydir.Cenab-ıHakkendilerinekuvvetihsanetsin.

13Temmuz1915

30 – Bizim zabitan içinde altı kişi oruçludur. Cenab-ı Hak kabul etsin.Bugünikikartdahayazdım.BiriTürkçe,diğeriFransızca,verdim.Beyhudecevap bekliyorum. Belki alırım ümidiyle, iki-üç günde bir yazıyorum.Çarşamba, bu gece rüyamda Vedia’yı gördüm. Başında fes var idi. Birçoksevip,öptüm.Postlukarı,nekadargöreceğimgeldi.Acabaodabeniunuttumu?

14Temmuz1915

1Temmuz–Yevm-iÇarşamba.Padişahımızabirameliyatyapılmış,selâmetile kurtulmuş. Lehü’l-hamd Zonguldak’tan Düzce’ye kadar maden kömürünakli içindemiryoluyapılmış.DüşmanordusuGelibolu’dayirmikilometregeriçekilmiş.

15Temmuz1915

2 – Bu gün pek ziyade bir sıkıntı içindeyim. Neden ben de bilmiyorum.İçimde pek büyük bir sıkıntı var, bir yerde durup oturamıyorum. Havadisyoktur.

16Temmuz1915

3 – Keza havadis yok. Bugün sıkıntıdan uzanıp yattım, uyumuşum.RüyamdaVedia’yıgörüyorum.

17Temmuz1915

4–BugecegeneVediaileuğraştım,yatağaalıpkendisinesarıldım,öptüm.Cenab-ı Hak hayırlar ihsan etsin. Ale’s-sabah [sabahleyin] bir kart postalyazdım.Yarabbi, ne kadar göreceğimgeldi! İnşallah şumenhus yerden sağsalimkurtulupkendisinekavuşupgörürüm.

18Temmuz1915

5–Mısır’dandönenbizimorduKale’yegelipbüyükbirkuvvettoplanmış.İraniçindebizimorduRuslarileharpediyormuş.Bugünpeksıcakolup,adetaArabistan’ayakındır.

Kale’demüthişharpdevamediyormuş.

19Temmuz1915

6–Bugünaltıkişiyemektupgeldi.BirisidekamarotHüseyin’indir.Artıkbir şey yazmayacağım ve söylemeyeceğim. Beni düşünmeyen evlatlarım, ovakit bahtiyar olurlar. Bir haftadır burada süvari Kazak olmadığından,etrafımızdadevriyevazifesiniburanınahali-ikadimesinden[eskiahalisinden]olanMoğolatlılarıifaediyor.Ruslarbunlaramahiye[aylık]otuzrublemaaşveriyormuş. Bugünlerde her neden ise telgraftan haber alamıyoruz. Rigagazetesinden: Bizim hudutta bulunan Ermeniler hükümet tarafından Van’asevk ediliyor imiş. Bizden Ruslar altmış nefer ile bir Alman zabiti esiralmışlar.Zabiti telefederek,efradadokunmamışlar.Rivayetedildiğinegöre,buradakitekmilüseraVladivostok’anakledilecekmiş.

20Temmuz1915

7 – Mustafa Kaptan ile bir-iki kişiye mektup geldi. Riga gazetesinden:Almanlar büyük bir kuvvetle şimalden yürüyorlar. Ruslar Riga ve diğer üçşehri tahliye ediyor imiş ve götüremedikleri erzakı yakıp, öyle terkediyormuş. Dersaadet’e sekiz vagon benzin Romanya’dan gelmiş.Almanya’dan sekiz tayyareci tayyare ile gelmiş. İngilizler bir Yunanvapurunda sivil olarak üç Alman zabiti tutmuş. Bizim ordu Oltu veAzerbaycanüstündeharpediyorimiş.EdirneBulgar’averilmediğindenbaşkason derece tahkim ediliyormuş. Gelibolu’ya üç saatmesafede bulunan ÇayTepesi’niİngilizzaptetmiş.

21Temmuz1915

8 –Dün çıkan havadise göre zabitan SahalinAdası’na nakledilecek imiş.Akşam, bizim buradan naklimize dair olan havadis yalan çıktı. Zonguldakönünde bir yelken gemisi Ruslar tarafından gark edilmiş. Kale’de kanlımüsademelerdevamediyor.Moskova’daüçüncüdefaolarakihtilalvarmış.

22Temmuz1915

9–Busabahbeş-altımektupgeldi.Telgraf:İtalya’nınGaribaldizırhlısıbirAvusturya tahte’l-bahiri tarafından gark edilmiş. Düvel-i Müttefika’nınKale’deki zayiatları (8.000) kayıp, (26.000) yaralı, (7.000) telef imiş. Üçgündürtrenleraskersevkediyor.Bugünaltıvagondabahriyeefradıgeçti.

23Temmuz1915

10 – Bugün Hasan ve İhya Kaptanlara mektup geldi. Bugün de askersevkiyatıdevamediyor.Hayret,bu taraftanbukadaraskerneredençıkıyor!Yerden biter gibi arkası kesilmiyor. Kale’ye yeniden on bin Arap askerigelmiş. Bugün Agâh ve Halit Bey’e ve Sami ve Saim beylere birer kartyazdım.Padişahımız tarafındanasker firarilerineaff-ıumumi [genelaf] ilânedilmiş.BugünikibinbaşıileikidoktorKırım’daçıkanTercümangazetesineaboneoldular.Bakalımgelecekmi?

24Temmuz1915

11–AsımEfendi’yebirkartTürkçeolarakyazdım.İkikişiyemektupgeldi.

25Temmuz1915

12–MustafaKaptanvediğerikikişiyemektupgeldi.Havadis:Sözdeelliyaşındabulunanlarileonyedidenaşağıolanlarmemleketlerineiadeedilecekimişdiyeşüyubuldu,inanamıyoruz.İdaredeHüsnüKaptan’abirkartyazdım.

26Temmuz1915

13–İkiüçgündüryağmurdevamediyor.Buradaşimdidensonbahargeldi.Bazı soğuklar başladı.Ekseriyetle geceleri dışarıda üşüyoruz.Kale’de kanlımuharebe devam ediyor. Her ne tarafa bakarsan harbin kemal-i hararetledevamından başka bir malûmat yoktur. Artık bu kış burada olduğumuzaşüphemiz kalmadı. İnsan denilen canavarlar daha kana doymadı. Daha pekçokkan içeceklervepekçokvücutlaryaralanacak,birçokyetimlerkalacak,birçok kadınlar ağlayacak, bî-kes [kimsesiz] kalacak. Köylerde, şehirlerdebirçokinsanlaraçbiilaçsürünecek,dahafelâketlerkâfideğil.

Kırk vagon kadar beygir geçti.Mühimmatın arkası bitmedi, gece gündüzgeçiyor.Yevmiyeonilâonbeşkadargeçiyor.

27Temmuz1915

14 – Riga gazetesinden: Romanya’da ahali Rusya lehine nümayişyapıyormuş. Hükümet tarafından men edilmiş. Dersaadet ’te her şeymebzûliyet [bolluk]üzerebulunuyormuş.Yumurtabeşpara, tavukyüzparaimiş. Harp olan bir memleketin bu kadar ucuz olmasını hayretle yazıyor.İtalya donanması Kale’ye gelmek üzere emir aldıklarından denizin tahte’l-bahir tehlikesinden naşi gelmekten imtina etmiş. Şam taraflarında ufak birihtilal varmış. Yemen’de Seyyid İdris ayaklanıp harbe başlamış. İzmir veKale’yedüşmanaltıdefahücumicraetmiş.

28Temmuz1915

15 – Hava güzeldir. Şimdi bizi burada en çok düşündüren mesele tayıncihetidir. Ruslar verdikleri tayını bütün bütün azalttılar. Vehbi Efendi’ninmaaşıolmasaaçkalacağız.Onunlameh-mâ-emken[mümkünolduğukadar]geçiniyoruz o kadar, fakat tabii diğer bazı nevâkısımız [eksikliklerimiz]oluyor.Onlarneiletesviyeedilecektir?Üstbaşdalâzım.Vehbi’ninellirublemaaşı,bukadarkişinin iaşesivesairnevâkısının ikmalinekâfigelmeyeceğibedihidir [açıktır].Herhâldehâlimiz sondereceperişandır.Bugece sabahakarşı istasyon tarafından bir feryat işittik, hepimiz kalktık. Kaçan birAvusturyaneferiniKazakneferlerindenbiriyakalamış,elindekikırbaçladarpediyor.Yüzüne,gözüneokadar şiddetlevuruyorki, insandeğilbir canavarolsa tahammül edemez. Zavallı yediği o müthiş darbelerin tesiriyle artıkbağırmaktanziyadeulumayatebdiledenbirsesleinliyor.Böylecegötürdüler.

29Temmuz1915

16 – Sabah trende uzun namlu beş adet cesim [büyük] top geçti, edevâtıberaber idi. Dışarıya, köye hiçbir kimseyi bırakmamak üzere içeride birbakkal dükkânı açtılar. Burada aranılan şeylerin ekserisi yoktur. Ruslar buhususta üserayı son derece bir tazyik [baskı] altında bulunduruyor. Efratkışlalarınazabitangitmeyecek,efratzabitangelmeyecektir.

30Temmuz1915

17 – Hasan Kaptan, kamarot Hüseyin’e mektup geldi. Buradan üseratarafındanyazılmışbirkartDersaadet’egidip,oradasahibibulunamadığındangeriiadeetmişler,odageriyegeldi.Tuhaf,bizevimizdenmektupalamıyoruz,demekyazılmıyorkigelsin.Artıkbundaşüphekalmıyor.

Bugün ben de kayınvalideye ve bir de Küçükayasofya’ya yazdım. Artıkcevap alamaz isem, ömrüm oldukça yazmayacağım. Riga gazetesinden:Kale’deedilenharptebirAlmangeneraliyaralanmış.YerineEnverPaşagelipkumandayı deruhte etmiştir. Eskiden ziyade bizim ordu dehşetle düşmanahücumediyormuş.

31Temmuz1915

18 – Bu sabah Vedia’ya bir kart yazdım. Telgraf: Ruslar Muş ’tan veOltu’dançekiliyormuş.AkşamtayyareciSalimEfendi’denalınanmalûmatagöre, Kale’ye bizim sevk edilen iki fırka tarafından edilen hücum üzerinedüşman büyük zayiat ile mevzilerini terk etmişler ve külli mühimmat terketmiş.RuslarkendilerininMuş’tançekilmesiniAğustos’unbirincigünüvukubulacak hücum-ı umumiye karşılık, mevzilerinin iyi olmadığından ilerigelmiş.

1Ağustos1915

19 – Asım Efendi’ye bir kart yazdım. Telgraf: İvongrad, Avusturyatarafından zapt edilmiş. Almanya’dan bize pek çokmühimmat geliyormuş.Bulgaristankendimühimmatındanbizeveriyormuş.Mısır’daHıdiv’esuikastetmeküzerebombaatmışlar,isabetetmemiş.

2Ağustos1915

20–Ruslarevvelcekestikleritayınçokimişgibi,bugünbirazdahakestiler.Adeta şimdiki tayın ekmekten ibaret kaldı.Evvelce çayve şeker veriyordu.Onu da kesti.Vehbi’ninmaaşı bize kâfi gelmeyecek, kışa büyükmüzayaka[sıkıntı] içinde kalacağız. Rusların Sivastopol’da bana vermiş oldukları birgemiciceketinibugünyıkattım,terziyeveripiçinidışınaçevirteceğim.Birdeyünçorapkırkbeşkapikealdım.Bizimpara,altıkuruşonparaeder.Yalnızdonumyırtıldığından,birdedonbulabilirisemşimdilikbirderecenoksanımikmal edilmiş olur. BugünAvusturya zabitanımilli şarkılar okuyacak imiş.Zatenoheriflerhergünfutboloynuyorlar.Bunlarıgörenesirdeğil,tenezzüheçıkmış bir alay seyyâhîn [gezginler] zanneder. Varşova’nın istinâd-gâhı[dayanağı]olanLublinistihkâmısukutetmiş.

3Ağustos1915

21–BirVedia’yavebirtaneAgâhEfendi’yekartyazdım.Ruslarbizetayınnamıyla verdikleri eti de kestiler. Ekmek, birmiktar patates ve biraz pirinçveriyorlar. Yağ, zaten evvelce vermiyorlar idi. Bununla ne pişer ve neyapılabilir?Parayokise,yemekyokdemektir.

4Ağustos1915

22–Üçgündür trenlermühimmatsevkiyatını terkettiler.Neden,yollardabir bozukluk mu vardır? Yahut Fransa ve Amerika’dan gelmiyor mu?Anlayamadık.

Burada senenin üç yüz altmış gününü bu yolda taksim ediyorlar. Biz desahiholduğunuanladık.Yüzseksengünkar,yüzgünyağmur,mütebakikalaniyihavadır.Buradakarveyahutkışdenincebizimtarafınkışızannedilmemeli.Havadazerrât[zerreler]donuyor,teneffüsedecekolduğunuzosoğukhavayıciğerleriniz kabul edemiyor. Her nereye baksanız buz. Yattığımız dairenin

birbiriiçindeüçkapıyapmışlar.Umumkışlalarbutarzdaimaledilmiş.Herüçkapınınarasındayedi,sekizmetrelikbirkoridorvar,öyleolduğuhâldegeneyattığımızodadadasobayandığıhâldebazısabahlarıkapınıniçtarafındakilitvementeşeveyahutaralıklarındabuzparçalarıbulunuyor.Yahariçtekalanüçkapıvekoridornehâldeolacak!Haftadabirdefaolarakoralarıtemizleniyor,ne ile? Tavanlar, duvarlar hariçten giren hava orada tekâsüf edip[yoğunlaşarak], kar olarak yağıyor. Tavan, duvar kar içinde, dört parmakkalınlığında olarak bir tabaka teşkil ediyor. Bu kar, kürek ve süpürge ileçocuklartemizliyor.Yaüçkapı,bunlarikiüçparmakkalınlığındabuz.Bunuda balta ile kırıyorlar. Başka çare yoktur. Bu hâli ne kadar yazsam tarifedemem. Bu memleketler İrkuç’tan ta Çin hududuna kadar eski TürkleriyahutdahadoğrusuCengizHan’ınMoğol,TunguzveTürklerilemüttefikanAvrupa’ya ve Asya’ya yayılmak üzere terk ettikleri yerlerdir. Elan ahali-ikadimesi [eski halkı] olan Moğol ve Tunguz ve Türkler vardır. Çinli dahibulunuyor.Bunlarnedinilemütedeyyindir[hangidineinanıyorlar],burasınıanlayamadık. Bu akşam yanımızdaki odada bulunan iki binbaşı tarafındaniftara davet edildik. Süvari, doktor ile ben idim. Karşıki odadaki YüzbaşıSalimveHasanEfendilerdahidavetedilmiş.Hepimizoradaiftarettik.Bugünbeş kişiye mektup geldi, bize gene yok. İdare Müdür Muavini’ne bir kartyazaraksefaletimizdenbahisileparaistedik.RusyaKaradeniztersanelerindeinşa ettiği bir drednotu deryaya indirmiş ve Sivastopol’da ikmal edilmeküzere getirdiği. Gazeteden: Düvel-iMüttefika [müttefik devletler] Rusya’yıKaradeniz Boğazı’na bir ordu sevkine icbar ediyor [zorluyor] imiş. Ruslarsevk edemeyeceklerini suret-i katiyede [kesin olarak] beyan etmişler.Dersaadet’e seksen vagonmühimmat gelmiş. ŞayetAlmanyamağlup edilirise, Türkiye harita-i âlemden [dünya haritasından] silinecek imiş. İngilizSakız,Midilliadalarınıişgaletmiş.BizimtaraftanKale’yeyenikuvvetsevkediliyormuş.RuslarMuşüstündengeriçekiliyorimiş.

5Ağustos1915

23–Bugünadambaşınaotuzdirhemettayınaldık.

6Ağustos1915

24 – Yevm-i Cuma. Yevm-i felâketimizin dokuzuncu ayı hitam buldu.Bakalımdahanekadaracıgünler,nekadaracıaylarsayacağız.Birkaçgündürkesilentrenlerbüyükbirfaaliyetegeçti.Ardıarasıkesilmiyor.Üçtrenaskerve birçok tren mühimmat geçiyor. Varşova, Alman-Avusturya tarafındanmuhasaraedilmiş.BizimhududugeçenRusordusuricatediyormuş.Akşamüçtrenmühimmatdahageçti.Pekziyadebirfaaliyetebaşladı…

7Ağustos1915

25–Telgraf:RuslarVarşova’dançekiliyor imiş.ÜçadetAvusturyazabiti,

yanlarında iki süngülü ile Kesita’ya giden posta trenine bindiler. Ne içinolduğunuanlayamadık.

8Ağustos1915

26–Varşovasukutetmek[düşmek]üzereimiş.Ruslarmuhasarayadüşmeküzere imiş. Burada o kadar sinek çoğaldı ki, oturmak yahut sabah uykusuuyumakmümkündeğildir.Hepimizbirdensinekavcılığınabaşladık.Dışarıdasinek kâğıdı var, her gün iki kâğıt doluyor, bitmek tükenmek bilmiyor.Hepimizinelindebirtahtaparçasıvurupduruyoruz.

9Ağustos1915

27–SabahiçerikiodadaTahsin,KâzımKaptanlar,HasanKaptan’ıkızdırıpufakbirgürültüyaptılar.YanlarındakiodadabulunanYüzbaşıHasanEfenditarafındankendileritahkiredildi[hakareteuğratıldı].Bumübahase[konuşma]aramızda uzun uzadıya sürdü. Evet, pek acı bir hatıradır. Zira buradaRuslardan ziyade gerek Salim ve gerek bu Yüzbaşı Hasan Efendi’den pekziyade bir hakarete duçar olduk [uğradık]. Bunlardan gördüğümüz tavır,azamet, istihza [alay] asla unutulamayacaktır. Zira biz parasız bulunuyoruz.Esasen buradamaaş alınamadığı, sırf bunların yaptığı alçaklığın neticesidir.Bunakatlanmakbizimiçinmecburioluyor.Belkidahailerisinegiderlerdiyeçekiniyoruz. Biraz Almanca, biraz Fransızca biliyorlar. Rus kumandanınamüracaatla bunlar gayet kaba ve nezaketten ârî [uzak], sivil gemikaptanlarıdır.“Bunlarıbizimiçimizdençıkarın”derleriseovakitefratarasınaatarlardiyekorkuyoruz.BuhamiyetlizatlargerekAvusturyavegerekAlmanzabitanınasonderecebirsemâhat[cömertlik],büyüklükgöstermeyeçalışıyor.Bizim millettaşımız, vatandaşımız oldukları hâlde, bize bir defa olsun sizemuavenet[yardım]edelimdiyemediler.Zavallıbizimdoktoronlarınodasındayatıyor.Evvelcedoktorunparaalacağınazâhiboldular[zannettiler].Doktorunda bizim gibi felâkete düştüğünü görünce, ilk ağız olarak doktora YüzbaşıHasan Efendi, mektep refiki [arkadaşı] olmak münasebetiyle nevakısının[eksiklerinin] tarafından tesviye edileceğini [karşılanacağını] beyan ediyor.Otuz ruble kadar doktor borçlu oldu.O vakit doktorun arkasından şikâyetebaşladılar.AşirettenBinbaşıŞeyhSıddıkBey,doktorunborcunutesviyeedipüzerine aldı. Bu sefer odada istememeye başladılar. Her gün, her geceAvusturyalılar geliyor, zavallı doktor bizim odalarda bekliyor. Ta ki onlargidecek,doktorgidipyatacak.Doktoryemekyemesinibilmiyor,doktorpis,doktorgecehorluyor.Heryerdebuyoldaşikâyetebaşladılar.Zavallıdoktorbunlarakatlanıyor.NihayetŞeyhSıddık’ınmuavenetetmemesiiçinYüzbaşıSalim Efendi Şeyh Sıddık’ın kendisine diyor ki, sen doktora muavenetediyorsun, hâlbuki o senin için Ekaterinoslav’da bana söylediği, bu hamal,binbaşıolacak,yetmişbeşrublemaaşalacak.BunuŞeyhSıddıkbizeanlattı.Tabii doktorun haberi yoktur. Artık bu zevatın ahlak-ı âliyesini [yüksek

ahlakını]anlamalıdır.Helebenimilehiçaralarıyoktur.Bizimsüvariadetabirçocuktabiyetindeolup,ikidebirdedenizeçıkıpsefinelerinbatmasıaramızdatezekkür ediliyor [konuşuluyor]. Salim Efendi daima denize çıkıldığındandolayısüvarimesuletmek tarafını iltizamediyor [tutuyor].Fikrinedirbunuanlayamadım.Bendebunamuterizbulunuyorum[karşıduruyorum].Süvari,aldığıemriifaetmekvazifesiniifaetmiştirdiyorum.Bundandolayıbanasonderecemuğberdir [güceniktir]vebirde tekebbür [kibirliliğini]ve azametinisöyledim.Buzatistiyorkiherkeskendisinekarşıbüyükbirhürmetgöstersin.Neden bu hürmete mecbur olayım. Bunu anlayamıyorum. Bizden kimseyeselam vermeye tenezzül edemiyor. Biz, indinde pek bayağı görünüyoruz.Yemek bizimle beraber yiyorlar. Zira iki kumanya var. Birisi MustafaKaptan’ın, binbaşılar ile beraber ve bir de bizim sefine zabitanı ile ikiyüzbaşı, Salim ve Hasan Efendiler, mahiye yedi-sekiz ruble bir para ileyemekyiyorlar.Gelen ekmek, siyahını bizyiyip, beyazını onlaraveriyoruz.Kuru fasulyeyemezler, lahanayemezler.Neyapalım, süvarionlarakülbastıyaptırır,bizdelapa,fasulyeyeriz.Aramızdasüvariiledaimamünakaşavar.Bakalımdahanekadardevamedecektir?

10Ağustos1915

28–İkitrenaskerdahageçti.Terzidenbenimceketgeldi.KışiçinokadargüzelolmuşkiDersaadet’teyaptıramazidim.Orduhumması[tifüs]denilenobeliye bir derece def olmuş idi. Bugün Avusturya efradı arasında iki neferzuhur etti. İnşallah başka vukuat olmaz. Pekin’de bir Avusturyalı kadınınriyasetialtındabulunanbirCemiyet-iHayriyetarafındanhastalaramuavenetedilmek üzere (700) ruble geldi. Bununla kakao, süt, çay, şeker alınacak.Hastanedemevcuthastalarabakılacak.Kendisine,buradakiüserazabitanbirteşekkürname yazdılar ve her ay yüz ruble gönderilmesini rica ettiler veburadaTürküserasınındahibulunduğunuvebuparadanonlaradamuavenetedileceğinibildirdiler.

11Ağustos1915

29–Ruslarüçüncühatt-ımüdafaaolanKievhattınaçekiliyormuş.AlmansüvarileridehşetleRuslarıtakipediyormuş.Bugünyevm-iarife[arifegünü].Bizim içinnekadarmeyusiyet-âver [ümitkırıcı],nekadarazâb-engiz [azapverici] bir hâl.Vatanından, ailenden o kadar uzak ki, tahayyülü bile insanadehşet veriyor. Yarabbi biz burada felâket, sefalet içinde bulunuyoruz. Yaçocuklarımız, mübarek günde onlar mahzun, perişan, boyunları bükük ise,paraları yok ise. Bunları her ne kadar düşünmek istemiyor isem de gayrimümkün. İnsanın zihni, aklı, fikri hep bu gibi hadisatı düşünmeyemecbur.Yarabbi hıfz-ı samedâniyene [senin korumana] emanet ettim.Düşünmeyeceğim ve düşünemeyeceğim. Vedia’ya iki kart yazdım. BirAlmanca, diğeri Fransızca. Bayram tebrikiyle Asım ve Cevdet Efendilere

yalvarıpbanamektupyazıversin.Hıfzı’danümidimyok.

12Ağustos1915

30–Busabahbayram.Vatan, ailedüşüncesi ilemeyus,mustarip,perişanefkâr arasında, kamarotlar tarafından bir tabak derununda getirdiklerikurabiyeilecümlemizitebrikettiler.Bizdemahzûn,perişanbirbirimizeid-işeriftebrikatını[bayramtebriklerini]icraettik.Şumeyusânetebriknekadaracıdır.Zabitanbirbirinitebrikediyor.Zavallıefratkışlalardangelerekbizimlebayramlaşıyor.Onlarbundanbirtesellibuluyor.Bizimçarkçılarefratarasındabulunduklarından onlar da geldiler. Keşke gelmese idiler. Bahr-i Ahmer’inüçüncü çarkçısı, ayağında kundura yok, bacağında pantolon yok. AmanYarabbi.Onlara bakarak biz hâlimize yüz bin hamdü sena ediyoruz. Bizimdördüncü,KâzımEfendi geldi. Fukaranıngözleri görmüyor.Zatenkalbimizağlar iken, bu hâl-i sefalet bütün bütün beni perişan etti. Aman Yarabbi,günahımızvariseartıkafeyle,ziraçektiğimizbusefalet,felâketkâfidir.Eğerçocuklarımızdabizimgibisefalet içindeiseler,doğrusuadaletineyakışmaz.Şimdi gelen efrattan haber aldık, bayram namazı kılmak için sabahleyinkalkıp abdest alarak kışlanın önündekimeydana çıkmışlar.Efratmeyanındabulunanbirhoca tarafındanhutbeokunup,ezan-ışerifokunmuş.Rusaskerisüngüileotuzkadargelerekbunlarınetrafınısarıyor.Tamnamazakalktıklarıgibi, “selam dur” kumandasını veriyor, bunları ta ki namaz hitam bulanakadarselamvaziyetindebekliyor.Şuhâlbilmembizibirderecemütesellivememnun etti. Evet, Rusların bu gibi ef’âl-i diniyeye [dini fiillere] büyükhürmetleri vardır. Bundan sonra Agâh Efendi’ye Türkçe bir kart yazdım.Telgraf: Bitlis’te Rus ordusuna iltihak etmek isteyen Ermenilerden on binkadar öldürülmüş, dereye atılmış. Bu Ermeni ailelerine yardım etmek içinBakü’deki Ermeni cemiyet-i hayriyesi tarafından iane edilmek üzere Vankumandanlığınayazılmış.DemekbunagöreVanRusların elindebulunuyor.Acep,bunainanamıyoruz,yalanolmasımuhtemeldir.EnverPaşa,Sultan ilearalarıbozularakayrılmış.Tercümangazetesinden:Van’dabinkadarkadınveçocukların el ve ayakları kesilmiş. Kim ve kimin tarafından, burasınıanlayamadık.

13Ağustos1915

31–Havalar iyidensoğudu.Ceketgiymedendışarıyaçıkamıyoruz.Şimdikayınvalideden bir kart aldım, ne kadar memnun oldum. Cenab-ı Hakkendisini memnun ve bahtiyar etsin. Telgraf: Dersaadet’te yedi komiteErmeni, salb edilmiş [asılmış]. Gazeteden: Van, Diyarbakır, Muş, Bitlistaraflarını Ermeniler ihtilal ederek, hükümet tarafından kuvve-i askeriye[askeri güç] gönderilip bu alçak, rezil heriflerin vücudundan oralarıtemizlemişler.RuslarıngayetmüstahkembirmevkiiAlmanordusutarafındanzaptedilmiş.Kale’deİngiliztahte’l-bahiribizimBarbaros’ubatırmış.İnşallah

yalandır.

14Ağustos1915

1Ağustos–HasanKaptan,kamarotHüseyinikişermektupaldılar,bahtiyaroldular. Dün gece kamarot Mustafa her nereden bulmuş ise, votka içereksarhoşolup türkü söylüyor.MustafaKaptan tekdîr etmiş [azarlamış].Ale’s-sabah bunlar gücenmiş olduklarından, arkadaşıHacıRecep ve diğerTahsinherüçüdeyataklarınıalarakkışlayagidiyorlar.Buradarahatkendilerinitacizetmiş. Tabiidir ki sonra köpek gibi pişman olacaklardır. Bu gece bir rüyagördüm,birbeygirüzerinesıçrayıpbindim.Lakintırnağımınbirisininyarısıkoptu, acı duydum. Sütvalide berhayat imiş, evine gittim. Orada Vediauyuyor, sesimi duydu uyandı, boynuma sarıldı ben kendisini birçok öptüm.Esarettengeldiğim içinyalınayak idim.Derken ikiHıristiyankadınmisafirgeldi, birisi fevkalade güzel idi.Yemeğedavet edildik, sözdeCemilBey’indüğünüvarmış.Sofrayaindim,birtepsininiçindeellikadarkadehvar.Banabir bardak buzlu gazoz verdiler. Uyandım, sabaha kadar binlerce efkâr vedüşünceilemuazzeboldum.Cenab-ıHakhayırlarihsanetsin,âmin.Telgraf:Zat-ı şahane ifakat kesb ettiğine [iyileştiğine] şükrâne olarak, Sinop’takimenfîleri[sürgünleri]affetmiştir.

15Ağustos1915

2 – Bu gece rüyamda iki yahut üç kafes içinde birer kuş var. Kafesinbirisinde bir değnek kırık olduğundan o kafesteki kuş uçup kaçıyor. Bendiyorum ki o kuş alışıktır, öteki kafesleri dışarıya çıkarın, o dönüp dolaşıpgelir.

Bugünkayınvalideye,aldığımkartınkarşılığınıyazdım.ÖtekiodadaHasanKaptan’ınidaresi,arkadaşlarınasabahkahvaltısıolarakadambaşınadörtadetzeytintaksimediyor.Onlardaidareediyor.Hâlbukibizdeodayoktur…

16Ağustos1915

3 – Ruslar üç şehir daha tahliye ediyormuş.Marmara Denizi’ne girmeyemuvaffak olan tahte’l-bahir Barbaros’tan başka Berk-i Satvet’i de batırmış.Rus ordusu ettiği ricatta (228.000) esir Avusturyalılar tarafından alınmış.Varşova’dan yetmiş dört verst geri çekilmiş. Düşman Kale’de bir şeyyapamayacaklarını itirafediyormuş.DumaMeclisi’ndebirmebusnutkunda,düşmanUral dağlarına kadar zapt etse gene sulh etmeyerek, harpte devamedileceğini beyan etmiş. Şimdiye kadar Rusya’nın gerek Almanya’ya veAvusturya’yaverdiğiüseranınmiktarıikimilyonkadarvarmış.Marmara’dakitahte’l-bahir bir transport daha batırmış.Marmara’yı bizim için tehlikeli birhâldebulunduruyor imiş,nakliyatımuattaletmiş.Krupp fabrikasındangelipDersaadet’tegülle fabrikasıyapanmühendisler, lâzımgelençelikvemadenkâfiderecedebulamıyorimişler.

17Ağustos1915

4 – Trablusgarp’ta Urbân [Araplar], İtalyanları pek ziyade hırpalıyor veTrablusşehrineyedikilometreyekadarUrbânzaptetmiş.

18Ağustos1915

5 – İki kamarot hasta. İki Atıf ve bir Mustafa Kaptan’a mektup geldi.Tercüman:RuslarMuş’tançekiliyorlar.Kale’debizimordudüşmanataarruzediyor. Telgraf: Barbaros’un battığından Dersaadet’te büyük heyecan varimiş.DumaMeclisi’ndemebûsânın[milletvekillerinin]kararı,Rustüccârânı[tüccarları] fabrikalara o kadar büyük muavenet [yardım] edeceklermiş kigülle, fişek Alman arazisini bir adam boyu örtecek bir hâle gelip nihayetAlmanlar mağlup edilecek imiş. İnşallah kendisi kahrolup Alman ve Türkayağıaltındaçiğnenecektir.Bugünbizimiçinfenabirgünimiş.Doktorlarınmuayene neticesinde ordu humması denilen o belâ-yı mübrem [kaçınılmazbelâ] tahakkuk etti. Avusturyalılarda pek çoktur, bizden bir kişi de tutuldu.Bakalımbusefernekadarkurbandahavereceğiz?

19Ağustos1915

6–Bugünevebirkartyazıpverdim.Bugünbizimkışlanınbahçesinetekmilzabitan toplandı, yoklama var diyorlar. Bizi de çıkardılar. Tekmil kışlalarınönünenöbetçivazedildi.Neolacağınıbekliyoruz.BirdeRuszabitleritekmileşyalarımızı muayene ediyorlar, ne aradıklarını bilmem. Sıra bizim odalarageldi,oranınkumandanıyanındaikineferilebizimodayıyoklamayabaşladı.Tekmil yatakların ve sandıkların içine, sobaların içine bile baktılar. Benimşimdiye kadar yazdığım bir hatıra defteri var idi, sobanın üstüne koymuşidim, onu da aldı. Kumandan İngilizce biliyor ve bizim Mahir Kaptantercümanlık etti. Defterimde bir şey olmadığından iadesini talep ettim.Muayene edilip badehu iade edileceğini beyan etti. “Peki” demekten başkaçare var mıdır? Hakikaten iki ay sonra defteri iade ettiler. Rus kumandanıbinbaşı rütbesinde idi,bizimneolduğumuzusordu.Tabiiodamızbirdereceperişan idi, bilahare Hasan Kaptan’ın odasına gidince orası daha perişanolduğundan şu hâle karşı kendi müteessir olduğunu söyledi ve ileride buadamdançokiyilikgördük.

20Ağustos1915

7–RuslarVarşova’nınveKovno’nunsukutunuyazıyorlar.

21Ağustos1915

8–Ruslarhertaraftanmünhezimen[hezimeteuğrayarak]ricatediyormuş.

22Ağustos1915

9 – İran’da bizim ordu her tarafta faaliyet gösteriyormuş. Rus ve İngiliz

sefirlerkaçmış.Riga’daRusdonanmasıAlmandonanmasındankaçarakRigakörfezinegiriyor.AlmandonanmasıRigakörfeziniablukaetmiş.

24Ağustos1915

11 –Telgraf:Rusya,DumaMeclisi’ni kapatmış. Tercüman: Japonya ’danimdattalepediyorlarmış.Düvel-iMüttefikaYunanistan’aharbeiştiraketmesiiçinAnadolu’danarazivaatediyormuş.Yunangazetelerikendileriyleistihzâ[alay] ediyormuş. Bugün dört vagon Avusturya üsera efradı geldi. Telgraf:DüşmantarafındanGeliboluŞibh-iCeziresi’nde[yarımadasında]bizimorduihata edilmiş [kuşatılmış] ve her taraftan irtibatı kat edilmiş, deniz tariki[yolu] de tahte’l-bahirler [denizaltılar] ile abluka edilmiş. Yakın zamandabizimorduterk-isilahamecburedilecekimişvetahte’l-bahirlerileDersaadetbombardıman edilip emâkin-i mîrîye [resmi mekânlar] ve kışlalar tahripedilmiş.Bukadar yalannasıl oluyor dautanmadanyazılıyor!BunuokuyanRusya’nın cahil ahalisi aldanıyor. Bununla beraber bizim için demüteessirolmamak mümkün değil. Gene kendimizi düşünmekten kurtaramıyoruz.Cenab-ı Hak cümle bilâd-ı İslamiyeyi [Müslüman beldelerini] her türlüdüşmantaarruzundanmuhafazabuyursun.Yunanharbeiştirakederise,İzmirvehavalisiniDüvel-iMüttefikaveriyormuş.Bulgaristan’aKavala’yıveriyorimiş, ne semâhat [cömertlik]! Tercüman: Şayet Balkan hükümetleri harbeiştirak eder ise, Türkiye kendi kendine sulh yapacak imiş. Almanya bizimtoprağımızdan ötekine berikine arazi vaat ettiğine, Türkiye hükümetigüceniyorimiş.Romanyabizimhesabımızagelenmühimmat-ıharbiyeyeyolvermiyormuş.BununiçindüşünülençareSırbistan’ıçiğneyerekyolaçıpbizemühimmatyetiştirmekdüşünülüyormuş.Bahr-iSefid’de[Akdeniz’de]adalarkâmilen İngiltere,Fransa tarafından işgal edilmiş.Bununneticesinedir?Neolacak?Artıkbizdedüşünmekiçinhiçbirfikirmevcutdeğildir.Duyduğumuzbu kadar havadisi, lakayt olarak dinliyoruz. Telgraf: İttihad ve TerakkiCemiyeti’nde İtalya ile harbe Enver Paşa karar vermiş. Talat Bey, KarasuEfendi muhalif bulunuyor. Neticede bugün İtalya’ya ilân-ı harp edilmiş.Cenab-ıHakmuvaffakıyetihsanbuyursun.Trabzon’damühimmatfabrikalarıyapılıyorveErzurum’ademiryoludöşeniyormuş.Şimdibirtaburtrenlegeçti.“Hurra” diye bağırılıyor. Bakalım harp meydanında “Hurra” diyebağırabileceklermi? Orası pek şüphelidir. Şimal Denizi’nde İngiliz tahte’l-bahirleri tarafından bir Alman drednotu batırılmış. Marmara Denizi’ndebulunandüşmantahte’l-bahiribizimmuhriplerdenbirisinikovalamış.Muhripde kaçarak sahile bindirmiş. Hayret edilecek bir hâl, Marmara Denizi’ndedüşman sefinesi nasıl hareket edecek, levazımatını nereden tedarik edecekbunabirtürlüinanamıyoruz.

25Ağustos1915

12 – Tercüman’dan, İkbal gazetesinden: Bitlis havalisinde on bin Ermeni

öldürülmüş. Dersaadet’te yedi kadar Ermeni salb edilmiş [asılmış]. Fıratvadisindeİngilizlerileharpediyormuşuz.Midillikruvazörüdokuzmetreyarayediğinden tamir ediliyor ve Yavuz havuzunda imiş. Marmara’ya girentahte’l-bahirlere lâzıme [gerekli şeyleri] vermek ile itham edilen Amerikasefareti maiyet sefinesi, müsadere edilerek Haliç’e ithal edilmiş. BugünHıfzı’ya,birdekayınvalideyebirerkartyazdım.Bugünarasırahafifağrılarçekenbirdişimibir askereçektirdim.Lâkinyanlışolarakyanındaki sağlamdişiçıkardı.

27Ağustos1915

14–Bugündekayınvalideyebirkartdahayazdım.Telgraf:Ruslarınİsveçmevki-i müstahkemi sukut etmiş. Kale’de büyük kanlı müsademe olmuş.Anadolu tarafından yerleştirilen batarya düşmana büyük müşkülatveriyormuş. Gerek asker nakliyatını ve gerekse mevkilerini şiddetledövüyormuş.Herikitaraftanbüyükzayiatvarmış.Dersaadet’tenKale’yeellialay asker sevk edilmiş. Almanya Meclis-i Mebusanı’nda irad edilen birnutuktadahaharbinyenibaşladığısöylenmiş.Demekbuhâldeharpdahapekçokuzayacak.Dökülenkanlarkâfigelmeyecek.

28Ağustos1915

15–YüzbaşıHasanEfendiağrıyanbir,kırılıpyalnızköktenibaretbirdişinimuayene ettirdi.Kesita’ya gidip orada tedavi edilmesineRus doktoru raporverdiğinden mezunen [izinli olarak] maiyetinde bir Rus muhafız ile trenebinecek. Telgraf: Kale’de kanlı bir harpten sonra düşman yedi yüz metrekadarilerimevzizaptetmiş.Otuzbinekarîb[yakın]yaralıiletelefatvermiş.Bizim taraftan taviz olarakBulgar’aDedeağacı, Enez’den on beş kilometreiçerisindenhudutkesilmiş.

29Ağustos1915

16 – İkbal’den: Senko ve Abdürrezzak dedikleri Kürt aşiret beyleriRusya’dan bize geçmişler. Rusları büyük zayiata uğratmışlar ve Ermenilerikırıp, kovalamışlar. 170 bine karîb Ermeni Rusya’ya hicret etmiş. Telgraf:Kale’de kanlı harp devam ediyor, şiddetli müsademeler oluyor. Düşmanverdiği büyük zayiata göre hiçbir muvaffakıyet kazanamıyor. AlmanlarRuslarınBrestmevkiinizaptetmişler.Rusordusuricatındadevamediyor.

30Ağustos1915

17 – Tercüman’dan: Zonguldak’ta yapılan şimendifer hututu [hatları] birhaftaya kadar Haydarpaşa’ya iniyor. Romanya, askerinin bir kısmını terhisediyormuş.

31Ağustos1915

18–Ruslarverdikleritayındanbirazdahakestiler.Vermişolduklarıekmekbir insana kâfi derecede değildir. PostayaHıfzı’nın namına bir kart verdim.Kale’deDüvel-iMüttefika,ettikleribirhücumilebizimmevzilerizaptetmiş.Gelen yeni kuvvet ile bizim taraftan edilen hücumu def etmiş. Düşmantarafından İzmir’e hücum hazırlığı görülüyor imiş. Almanya bitarafhükümetleresulhşeraitinibildirmiş.Bundanböyleolacakharbinmesuliyeti,kabuletmeyenlererâcidir[dönecektir].

1Eylül1915

19–MuratEfendi’yebirkartyazdım.İkbal’den:Oltu’dandüşmançekildi,mektepleraçıldı,yıkılanevlertamiroluyor.ÇoruhDeresi’nigeçmeyeuğraşanTürkleri bozduk. Malazgirt ve Kop taraflarını zapt ettik. Tercüman’dan:Yunan kabinesi sukut edip yerine Düvel-i Müttefikka taraftarı bir kabineteşekkül etmiş.Alman-Avusturya orduları Sırbistan’a yürümeye hazırlanmışve bizim taraftan Almanya’ya cevap veriliyor ki eğer cephane gönderemezise, yalnız olarak Düvel-i Müttefika ile sulh etmeye mecbur olunacaktır.Düşman tahte’l-bahirlerinden naşi, bizim donanma Kale’de serbest olarakorduya yardım edemiyor imiş. Akşam telgraf: Oldukça kalbimiz rahat veendişedenazadeidik.Şimdigelentercümehepimizibüyükendişeyedüşürdü.Kale’devegerekDersaadet’teekmekyok.Denizdenbütünnakliyatıdüşmantahte’l-bahirleri kesmiş. Bunun için açlıktan Kale bir iki gün ancakmukavemet edebilecek. Eyvah, biz burada ne kadar meyus oluyoruz.Kimsenin renginde kan eseri yok. Yalnız bizim değil kâinatın, Âlem-iİslam’ınkalbi, ruhu,canıhepbugünbunoktada tecemmuetmiş[toplanmış]değilmidir?Kalesukutederiseİstanbulnedir,hiç!Çünkükilidikırılmışolanbirkasaneyeyarar!Değil İstanbul,belkihilafetnam-ımukaddesi tehlikeyedüşecek,Âlem-i İslam’ınson istinatgâhı [dayanağı]olanTürkiye içinbunebelâ-yimübremdir [kaçınılmaz belâdır]! Acaba istiklâliyetmahfûz edilecekmi? Yarabbi, bize bu kara günleri gösterme! İnşallah milletimiz muzafferolacak,orayaayakatandüşmanlarımızayakaltındaçiğnenecek,bizdebunlarıişitmekvegörmekileCenab-ıHakkahamdüsenâedeceğiz.Akşam,sabahayakınancakyatabildik.Bukarahaberaramızdabirçokmübahase[konuşma],münakaşayasebepoldu.Zatenkimsedeuykuuyuyacakhâlyokidi.Nihayetyarıngelecektelgrafaintizara[beklemeye]kararverdik.

2Eylül1915

20 –Gazete gelmedi.Akşam telgraf: Enver Paşa’nın orduya nutku: “Herbiriniz ileriye gitmekten gayri bir emelde bulunmayınız. İnşallah on günekadar buraya Alman kuvvetleri gelecek. Bir ay sonra vatanınıza avdetedeceksiniz” demiş. İran’da ihtilal büyümüş. Çulfa’da kolera vukuatıçoğalmış.Almanya’dakoleravarimiş.

3Eylül1915

21–FransızcaolarakMuratEfendi’yebirkartdahayazdım.Tercümanveİkbal’den:Adalar[Ege]Denizi’ndebirİngiliztransportubinüçyüzaskeriletahte’l-bahir tarafından batırılmış. İtalya daha bize ilân-ı harp etmemiş.Balkan ahvaline göre hareket edecekmiş. Bizden Said Paşa namında biriDivan-ıHarbeverilmiş. İngilizlerBasraKörfezi’nde İran’ınyegâne iskelesiolanBuşehr’i zaptetmiş. İran’dabununüzerinedehşetli ihtilal zuhuretmiş.Midilli kruvazöründe beş yüz amele çalışıyormuş. Veliaht Yusuf İzzettinEfendi Kale ve Edirne’yi teşrif etmişler. Düşman Kale’de yeniden kuvvetçıkarmış. Çatalca istihkâmı önünde dereleri çevirerek orayı bataklık hâlinekoymuşlar. İngiliz donanması bizim tahte’l-bahirleri mahvetmiş. Bu gece,muhafızımızolanRusaskerindenaltıyüzkadarı trene irkâb ile [bindirerek]harbe sevk edildi.Bunlar buraya geldiklerinden beri nişan talimi yapıyorlaridi.

4Eylül1915

22–Tercüman,İkbal’den:DüşmanKale’yeyenikuvvetçıkarmış.Bolayıristihkâmınızaptauğraşıyormuş.DüşmantayyareleriDersaadet’teTophane’yebombaatarakoldukçahasârât[hasarlar]yapmışvekışlalarızedelemiş.Bizdebirayakâfigelecekmiktarcephanevarmış.Almanyabirayakadarcephaneyetiştirecek imiş. Alman tahte’l-bahirleri tarafından Şimal Denizi’nde altıkadarİngilizvapurugarkedilmiş.Üçgünevvelellerindemükemmelpusulave harita olduğu hâlde firar eden üçAlman neferi yakalanıp geldiler. İkbalGazetesi’nden: Dersaadet’te bin kadar Ermeni Anadolu içersine sürülmüş.Zeytinburnu fabrikasındaveTophane’debeşyüzkadarAlmanmühendisleritop ve gülle imaline çalışıyormuş. Trabzon’da demiryolu inşasına kemal-ifaaliyetleçalışıyorlarmış.HamidiyekruvazörüKaradeniz’eçıkmış.

5Eylül1915

23 – Dört yüz kadar Avusturya ve Alman üserası geldi. Bunlar eskiüseradan olup şimdiye kadar başka yerlerde bulunup, bu kere buraya sevkedilmiş.İkbal’den:AlmanyaBulgaristan’adenizeçıkansefinelerinibandırasırengine boyamasını ve kendilerinin uzaktan tanıması için lâzım olduğunubildirmiş. Bulgaristan bizim hududa 120 bin asker tahşid etmiş [toplamış].Van’a Ermeniler Avram isminde birini hâkim tayin etmişler. Ruslar ArhaviÇayı’nıgeçmeküzerebizimileharpediyormuş.Şimaldeİngiliztahte’l-bahiritarafından bir Alman drednotu batırılmış. Alman orduları Rusya’da ileriharekâtına devam ediyormuş. İran pek karışık bir hâlde olup, ahalinin birkısmıbizimvediğerkısmıRus taraftarıbulunuyormuş.Arasırabirbirlerinemüsademeediyormuş.Şimdi,geçenobüstoplarındandahakısaolmaküzereonbeşsantimetrelikdahabaşkabirtakımtoplargeçiyor.

6Eylül1915

24 – Ruslar Besarabya’yı tahliye ediyormuş. Telgraf: Romanya,Bulgaristan,Yunanistanaskertoplamayabaşlamış.Kale’yebizdenaltmışbinkişilikyenibirkuvvetgelmiş.Ruslarelanricattadevamediyor.Çin’deahalikemal-i şiddetle Japonlara karşı boykot yapıyor imiş. Japon tüccarlarımağazalarınıkapamayamecburolmuş.Japonfabrikalarındaameleninmiktarıtezyidedilerek [arttırılarak]üçyüzbine iblağedilmiş [ulaştırılmış].Ruslaralâzımolacaklevazımat-ıharbiyeyetiştirilecekimiş.

7Eylül1915

25–MuratEfendi’yeFransızcabirkartdahayazdım.Telgraf:GoltzPaşaotuzbinkişilikorduileikincibirhatt-ımüdafaayapıyormuş.Sözde,düşmanKale’de bir iki mevzi zapt etmiş. İki İngiliz posta sefinesi tahte’l-bahirtarafından şimalde batırılmış. Papa, Amerika reisicumhuruna harp içintavassutta bulunmasını rica etmiş. Rusya’da Çar tarafından bir beyannameneşredilmiş. Bunda Rusya’nın yeni kuvvet teşkil edip millet tarafındanteslihâta [silahlanmaya] yardım edilmesi ve düşman mağlup olmayıncaRuslarınsulhetmeyeceğinibeyanetmişvekendisiorduyagitmiş.

8Eylül1915

26 – Tercüman’dan: Düvel-i Müttefika’nın icbarıyla İtalya, 8 Ağustos’tabize ilân-ı harp etmiş ve Kale’ye ordu ve donanma gönderecekmiş. Yunanbunakarşı.Vaziyetinneolacağımalûmdeğilimiş.Ongünekadarbunundamalûmolacağıbekleniyorimiş.İkbal’den:Zat-ıŞahanerahatsızolduğundanEnverPaşa,Sultanilebarışmış.VeYusufİzzettinEfendivekâletediyorimiş.İran’da her iki tarafmüsademede devam ediyormuş. Erzincan, Erzurum’da,Bayburt’ta Ermeni kalmamış ve Dersaadet’te tekmil Ermeni dükkânlarıkapanmış ve ileri gelen Ermeniler Anadolu içine sürülmüş. Romanya elanasker tahşidine devam ediyor. Ve Kale’nin pek yakında sukut edeceğiyalandır. Türkler oranın her bir tarafını birer demir kale yapmışlardır diyeyazıyor. Ne hayr-ı beşaret [insanlığın hayırlısı] bizim için, ne bais-i iftihar[övünme nedeni]! Almanlar RigaKörfezi’ne ettikleri hücumda bir drednot,ikikruvazörvebirmayınsefinesikaybetmişler.Ruslardanyalnızbirtopçekerbatmış. Alman-Avusturya üç yüz kadar efrat, eski üseradan, şimdi trendençıktılar.Telgraf:DörtadetkömüryüklüsefineyimuhafazaedenHamidiyeveyanındakiikitorpidotesadüfettikleriRuslarınikitorpidosutarafındanedilenikisaatlikbirharptebizimdonanmayaralanıpBoğaz’akaçmış.VeRuslardadört kömür sefinesini batırmış. Buna ne kadar inanmak lâzım ise o kadarinandık.Olmayacakbiriş.

9Eylül1915

27 – İkbal ve Tercüman’dan: Almanlar şimalde İngiliz tahte’l-bahiritarafından Vrenmi Körfezi’nde mayınlardan Alman donanması yedi harp

sefinesi kaybetmiş. Alman tahte’l-bahiri tarafından iki İngiliz posta vapurubatırılmış. Kale’ye İngilizler yeni kuvvet getirmiş. Van’a doğru Ruslarharekâta başlamış. İtalya tarafından İzmir’e ve Kale’ye büyük bir kuvvetgönderilecekimiş.BizimMısır’agidenordubirişgöremediğindenricatetmişve Süveyş Kanalı İngilizlerin elinde bulunuyor imiş. Murat Efendi’yeFransızcaolarakbirkartdahayazdım.Bakalımodacevapvermezise,onadayazmaktanvazgeçerim.Artıkeveyazmıyorumveyazmayacağım.Onlarbanayazmıyor. Şimdiye kadar yüzü mütecaviz yazdım. Ancak bir tek mektupaldım.Hıfzı ve EminEfendiler çok bahtiyar olurlar, çünkü kendilerine çokhayır duada bulunuyorum. Burada tekmil arkadaşlarım on beş günde birmektup alıyor. Ben ise on ayda bir mektup aldım. Bugün Bahr-i Ahmervapurunun üçüncü çarkçısı geldi. Bu adamı görüp de müteessir olmamakmümkün müdür. Zavallı bin kuruş maaşı var, burada yalın ayak, don ilegeziyor. Bu hâl-i harp devam eder ise, tabii biz de ona döneceğiz. İdareyeyazdığımız bu kadar kâğıttan ve burada Ruslara ettiğimiz müracaattan birfaydaolmadı.Neyapalım,artıkümidimizCenab-ıHakk’ınlütfunakalmıştır.Akşam tren ile altı, yedi yüz kadar Avusturya -Alman üserası geldi. Eskiüseradanolupkısm-ıküllisi[büyükbölümü]sakattır.İkiyüzkadarbacaksızvardır. Hele bir tanesini arka ile çıkarıp çayırın üzerine uzattılar. Amanyarabbi, şu hâl-i felâketi görmeli. İnsanların ne canavar ne hunhar [kandökücü] oldukları bu sefaletler görülmeyince anlaşılamıyor. İhtimal bugünAvrupa tarihinde sakatlar asrı diye yâd edilecek. Ya yıkılan hânmânlar [evbark], açlıktan, soğuktanölenler neolacak?Avrupa’nınbuhâli inanılırmı?Medeniyet-i hâzıra bu kadar müthiş olan şu harbi men edemedi veedemeyecek.Acaba duymadığımız daha ne vahşetler var, nemüthiş sefaletlevhaları vardır? Telgraf: Marmara’da mühimmat yüklü yirmi beş yelkensefinesi ve birAlman vapuru düşman tahte’l-bahiri tarafından batırılmış vepadişah Dolmabahçe Sarayı’nda emniyet üzere olmadığından, Yıldız’anakledilmek istenilmiş. Hâlbuki orası tahkîm edilmediğinden, tersanedebulunan köşke nakleylemiş. Düşünüyoruz, bu hâle bir türlü inanamıyoruz.Nasıl oluyor da düşman tahte’l-bahirleriMarmara’da icra-yı harekât ediyor.Yalan diyoruz. Hâlbuki her günkü telgraflarda ve gazetelerde bundanbahsediliyor. Amerika Hariciye müsteşarı sulh hakkında Avrupa’ya azimetetmiş.Almantahte’l-bahirleriüçİngilizvapurugarketmiş.

10Eylül1915

28–Kesita’yagidenYüzbaşıHasanEfendiale’s-sabahtrenlegeldi.Bugünhava son derece soğuktur. Bu kış ne yapacağımızı düşünüyoruz. Üst, başoldukça sağlam ise de buranın kışına tahammül etmek o nispette güçtür.BulgaristanSırphududundatahşidâta[yığınağa]devamediyormuş.

11Eylül1915

29–Kesita’dangelenHasanEfendikendigördüğübirvakayınakletti.KırkbeşyaşlarındabulunanbirRusaskerealınmış.BuRus’unbirkarısıveikidekızıvarimiş.BuRustrenebindirilipsevkediliyor.OtrenhareketindeRus’unkarısı kucağında bulunan küçük kızı ile tren yoluna kendisini atıyor. Trenbirden duramadığından kadın ve kız parçalanıyor. O zavallı Rus kendikarısının ve çocuğunun parçalandığını görüyor. Trenden inip de yanlarınagidemiyor. Tren tekrar hareket ederek o zavallı aile reisi, o çocuk pederimeyus olarak gidiyor. Kalan büyük kızı, bu kadar felâkete tahammüledemediğinden tecennün ediyor [deliriyor]. Artık bu giden adamdan Rusmilleti nekadarhizmetbekleyecek? İşteharbinufakbirvahşetperdesi!Bukadar bâr-ı mesuliyeti [sorumluluk yükünü] hangi kalp, hangi vicdanyüklenecek? Bugün Rus doktoru tarafından edilen muayenede, otuz kırkkadar sakat Avusturya ve Alman efradından ayırdılar, trene bindiripgönderdiler. Çar ordunun kumandanlığını uhdesine almış ve şimdiye kadarordu başında bulunan Grandük, Kafkas ordusu kumandanlığı ile bizimhududa gidiyor. Mısır sahilinde bir Fransız posta vapuru gark edilmiş.Marmara’dadüşmantayyareleribombailebizimsefinelerdenbirinibatırmış.Dersaadet’teerzakınpekpahalıolmasındanŞehreminiveŞeyhülislâm istifaetmiş. Şehremini tehdit edilerek istifasını geri almış. Prens Hohenleichaleyhinde propaganda yaptıklarından dolayı beş paşa taht-ı muhakemeyealınmış[mahkemeyeverilmiş].İran’daziyadekarışıklıkvarimiş.

12Eylül1915

30–Üçbeşgünevvel firareden ikiAvusturyazabitiyakalanıpgetirdiler.Buradaki üsera meyanında bulunan Ermenilerden iki adedi Rus tebaasıolduklarından bırakıldı. Alman üserası içinde bulunan Alsace-Lorraineahalisindenbulunanonbeşneferibugünayırıp,trenebindiripgönderdiler.Neiçin, anlayamadık. İhtimal ki bunları Fransız addediyorlar. Bugün üç yüzkadarAvusturyalıefratdahageldi.

13Eylül1915

31 – Bu gece trenle iki yüz kadar Alman-Avusturya efradı daha geldi.Tercüman ve İkbal’den: Yusuf İzzettin Efendi hasta imiş. Kale’de düşmandonanması tarafından o kadar şiddetli bir bombardıman yapılmış ki tekmiltabyalar, tepeler, hendekler dümdüz olmuş. Beş altı saat devam eden buşiddetli ateş, tekmil sefain-i harbiyenin [harp gemilerinin] büyük çaptakitoplarıyla icra ediliyor. O gece hücum-ı umumiye başlıyor. Bizim ordumukabele ederek, her iki taraf büyük telefat vermiş.Bundan düşman hiçbirşeykazanamamış.Demekavn-iHudâ[Allah’ınyardımı]bizimledir.İnşallahdaha çok meyus olacaktır. Sözde bizim zabitan arasında Sanders Paşahakkında bir cereyan varmış. Çatalca, Edirne, Marmara sevahilinde[sahillerinde] son derece müstahkem istihkâmlar yapılıp büyük toplar ile

teçhiz edilmiş. Dersaadet ve Marmara sevahili aç biilaç ahali ile dolmuş.Dersaadet’teRum, Ermenimuhakeme edilip birçoğu salb edilmiş [asılmış].Ruslar daima ricatta devam ediyor. Alman ordusu Hollanda arazisindengeçiyorimiş.Telgraf:İran’daİngilizkonsülüvurulupölmüş.FransızveRuskonsüllerivemaiyetigitmeküzerehazırlanıyor imiş.RusveAlmanlaryeniaskerî programlar tanzim ederek eli silah tutan askere celp ediliyormuş.Fransahududundaharpbaşlamış.

14Eylül1915

1 Eylül – Tercüman ve İkbal’den: İki yüz elli bin Türk askeri Bulgarhududunda tahşid edilmiş. Kale’de düşmanı denize dökmek üzere bizimkumandanlar beyninde [arasında] elli bin nefer feda etmek üzeremüzakerecereyan ediyor imiş. Hindistan’da büyük bir iğtişaş [karışıklık] başlamış.Buşehr’deİngiliz,İranaşiretleriileharpediyorimiş.Babülmendeb’debizimtoplarımız Perim Adası’nı bombardıman ediyor imiş. Almanlar bir kızgınmayi ile metrislere hücum ediyormuş. Ruslar daima ricatta. Almangenerallerindenbiri,maiyetindebirçokzabit ileDersaadet’egelmiş.Çatalcaistihkâmatı ve Gelibolu Şibh-i Ceziresi [yarımadası], Dersaadet tekmildemiryollarıylabirbirineraptedilmiş.

15Eylül1915

2 –Bugün bizimTürklere pek çokmektup geldi. İçimizdemuntazam birsurettehaftadaikimektupalanvar.GerekMahirveKâzımvediğerKâzımEfendilerin çocuklarının fotoğrafı geldi. Ethem Efendi’ye beş, KâzımEfendi’ye on lira geldi. Benim gibi olmayan katlanıp oturuyor. Düvel-iMüttefika tarafından Kale’ye yeni kuvvet gelmiş. Bizim tahte’l-bahirlerdenbiridüşmantarafındanbatırılmış.

16Eylül1915

3–İkbal’den:AlmanyaTürkiye’yeyardımetmeküzere150binkişilikbirordu hazırlamış. Karahisar’da Ermeniler isyan etmiş. Avusturya, Romanyahududunabüyükbirordubırakmış.Telgraf:Avusturya,Romanyahududundatahkimât yapıyormuş. Geçen trenlerde yolcu vagonları, tekmil perdelerikapamaya mecbur edilmiş. Oralara asla yabancı giremiyor imiş. Türkiye,Kale teslim olmak arifesinde bulunduğundan Avusturya, RomanyahududundayaptığıtahkimatbittiğiandaTürkiye’ninimdadınagelecekimiş.

17Eylül1915

4–Üç,dörtkadarAvusturyazabitiRusdoktorununraporuüzerinetebdil-ihava zımnındaKesita’ya gitmek üzere trene bindiler. Bizim ordunun geçensene ileri harekâtında Kars ve cevanibi [civarları] ahalisinden İslâmlarınorduyailtihakıvemuavenetindendolayıRuslartekraroralarageldiğigibi,ora

ahalisindenkiminitelefvekiminiesirdiyeburayasevketmiş.Bizimefradınarasındabunlardanbeşaltıkadaradambulunuyor.BunlarRuskumandanınakendilerininRustebaasıolduklarınıbeyanediyorlar.Şimdibunlardanüçkişiserbestbırakıldıveşimendiferebindiler.Artıkbizimiçingünlergeçmezoldu.Sıkıntı son dereceyi buldu. Serseriyane dolaşıyoruz. Birbirimizle degeçinemiyoruz, ufak bir lakırdıdan hiddet ederek gürültü ediyoruz. Sonrahiddetgeçtimi, ne içinkavga ettiğimizi biri sorsabizdekendimizinnedenkavga ettiğimizi söyleyemeyeceğimiz bedihidir[açıktır]. Böyle bir sıkıntıiçinde vakit geçirmeye uğraşıyoruz. Fakat ne kadar devam edecek, burasımeçhul.

18Eylül1915

5–Tercüman’dan:Kale’demüthişharpdevamediyor.Düvel- iMüttefikabir hücum icra etmiş. Pek büyük telefat ve yaralı vermiş. Yaralılarınmeyanında, evvelce bizim Mesudiye’yi batıran zabit dahi bulunuyor imiş.KendileriitirafediyormuşkiTürklerinmevkiigayetmüstahkemdir.

19Eylül1915

6 – İkbal’den:Meşhur Zeytun Ermenileri isyan etmiş. Oraya sevk edilenasker tarafından temizlenip ismi Süleymaniye’ye tebdîl edilmiş. İzmir’inkarşısındabirşehiryanmış.Telgraf:Hergünikiyüzefratvezabitsivilolarakşimendiferle Almanya’dan Dersaadet’e geliyormuş. Turgut Reis İzmir’egitmiş.Bugecegördüğümrüyapektuhaftır.Üççocuğumolmuş.İkikız,biroğlan.OğlanınismiNazmiimiş.Sabahkalktım,birçokdüşündüm.Bunedir,burası neresi, bu rüya nedir. Pek garip, her ne ise Cenab-ı Hak hakkımdahayırlıeylesin.

20Eylül1915

7 –Bugün bizim sefine tayfasından tercümanHasan bana bir yünAlmanfanilasıbulupgetirdi.Nekadarmemnunoldum.Geçenkışfanilasızidim,nekadar sıkıldım. Şimdi onu da becerdik. Vehbi Efendi kendisine bir koyunpostualmış.Oposttanbir tanedebirbuçukrubleyebendealdım.Şimdilikkış tedarikini gördüm.Kışa hazırlandık.Fakat bir türlü fikrimden çıkmıyor,acabaçocuklarımnehâlde,onlardaüst,başvarmı?Kışiçinlâzımolanodun,kömür buldular mı? İstanbul ne hâlde? Ekmek buluyorlar mı? Yarabbi, bufenavaziyettennevakitkurtulacağız?Eğer idareyarımmaaşveriyor isebirderece kendilerini barındırabilirler. Yamuntazam vermiyor ise pek fena birsefalet içinde kalacaklar. Ve beni de burada en ziyade düşündüren, meyuseden şudüşüncedir.Nekadargeceler uykusuzgeçiriyorum.Yarabbi sendenbaşka penahım, istinâd-gâhım [sığınacak, dayanacak yerim] yoktur. Seninhıfz-ı samedâniyene havale ediyorum. Tercüman ve İkbal’den: Edirne’debulunanfabrikalarDersaadet’enakledilmiş.Çatalca’daistihkâmattavegerek

yapılmakta olan dört demir hattında otuz bin amele çalışıyormuş. Bugünarkadaşlara otuz kadar mektup geldi. Mustafa Kaptan’a gelen mektuptaidarenin bize para göndermek üzere uğraştığı bildiriliyor. Vehbi Efendi’ninmektubundaTir-iMüjgânvapurunabirşeyolmadığıanlaşılıyor.Yazık,MuratEfendi’ye bu kadar kart yazdım, cevap alamadım. Vehbi o sefinedekiarkadaşlarından mektup aldı. Artık son derece meyus oldum. Artıkçocuklarımınbukadarkayıtsızlığınatahammüledemiyorum.Yalnızonlardanbir sıhhat haberi bekliyorum. O da yok. Yarabbi, ne kadar acı bir düşünceiçindeyim! Evlatlarımdan hayatımda bu kadar acı bir düşünce görmeyihatırıma getirmiyordum. Son dereceye geldim. Evet, lanet olsun, artıkyazmayacağım.Üçsenedahakalsam,geneyazmayacağım.Enadibirgemicion beşmektup aldı.Gelenmektuplar okunmaz bir hâlde.Benim evlatlarımyazıyazmasınıbilmiyormu?Yahutkahvedearkadaşlarından,oyunbaşındanbeş dakikasını pederine feda ederek bir mektup yazamıyor mu? Artık nedüşünecek ne de yazacağım. Kayınvalideye bir kart yazıp postaya verdim.Bakalımodacevapvermeziseondandavazgeçerim.

21Eylül1915

8–Busabahşafakzamanıkalktım,tekmilarkadaşlaruyuyor.Zatenbugecehiçuykuuyuyamadım.Zirabumektupmeselesipekfenaefkârımadokundu.Tercüman:Kale’deDüvel-iMüttefika [müttefik devletler]Kabatepe’yi zaptetmiş. Bizim mevkiimiz pekiyi değil imiş. Edirne’den celp edilen kolorduisyan emareleri gösteriyor imiş. Enver Paşa tarafından bu işte önayaklarıkurşuna dizdirilmiş. Kale’de on bin kişilik bir kuvveti İngilizler muhasaraetmiş.İnşallahhepsiyalandır.İran,zavallı,bedbahtmemleket,pekkarışıkbirhâldebirbiriniöldürüyorlar.Diğer taraftanRusve İngilizbir tarafta,AlmanveTürkiyeayaklandırmayauğraşıyormuş.Bender,Buşehr İngiliz tarafındanzapt edilmiş. Afgan ve Belucistan İngiliz tarafından isyan edemeyecek birhâle sokulmuş. Romanya itilaf-ı erba hesabına tahşidat-ı askeriyede [askeriyığınakta] bulunuyor imiş. Kale fikrinden epey bir zamandır azade idik.Şimdiyenidenumumubirendişekapladı.ŞuKalemeselesibirkereoradakidüşmançekilseovakitbirdereceserbestnefesalacağız.Avusturyalılarkaçıpyakalanmaktan usanmadılar. Onların yüzünden biz de bir takım müşkülatauğruyoruz. Şimdi Rus kumandanı emir vermiş, zabitandan hiçbir kimsedışarıyaçıkmayacaktır.Zatenşimdiyekadardörtdefaçıktım.Odayasak.Neyapalım, ondan da vaz geçeriz. Şimdi iki yüz kadar Avusturya ve Almanefradıgeldi.Bunlarda eskiüseradan imiş.KumandanburadabulunanTürküserasınınKesitaileBaykalarasındakibirdiğeryerenakledileceğihakkındaemiralmış.Fakatzabitanıngideceğidahabellideğildir.

22Eylül1915

9 –Bu sabah evden,Hıfzı veCevdet Efendilerdenmektup aldım, ziyade

memnunoldum.Birderecemütesellivesıkıntıdankurtuldum.Bumektubanekadar ihtiyacımvar idi!Pekziyadebunalmış idim.Bu sabahbizimefrattanyediyüzkişişimendifereirkâbedildi[bindirildi].İkincikafileolarakikibinüçyüzkişidahabindirdiler.YalnızDauria’daonüçkişibizvezabitankaldı.On kadar, hastanede Türk efradı vardır. Buradaki iki doktor var rütbeleriyüzbaşıdır. Onlar da gideceği söyleniyor. Şimdi eve iki kart yazdım. BirFransızca, diğeri Türkçedir. Telgraf: Enver Paşa’nın kayınbiraderi [böyleyazılmış!],VanKumandanıkatledilmiş.BununüzerineErmeniihtilâlinedahasüratle bakmaya karar verilmiştir. Dersaadet, 44/45 yaşında olanlar askereçağırılıyormuş.

23Eylül1915

10 – Bu sabah üç Avusturya, iki bizden, beş doktor gelen postayabindirilmeküzeresevkedilmiş isede,postadayerbulunamadığındanakşampostasınakaldılar.BugünhernedeniseRuslarüçdefayoklamayaptılar.

24Eylül1915

11 – Bu sabah 7 Temmuz tarihli bir mektup daha aldım. Pek ziyadememnunolupseriankarşılığınıyazdım,postayaverdim.Doktorlarbugündetrendeyerbulamadılar.Telgraf:Romanya,hudutşimendiferlerini tatiletmiş.Bulgaristan, bugün seferberlik ilânı bekleniyormuş. Bulgar kralı ile bizimpadişah arasında bir mukavele imza edilecekmiş. Sivas, Trabzon, Samsuntaraflarında Ermeni kalmamış. Sözde bunların kadınları, çocukları Arnavutmuhacirlerineveriyorlarimiş.

25Eylül1915

12 – İdareden Sami Bey’den bir mektup aldım ve cevabını şimdi yazıppostayaverdim.Tercümanveİkbal’den:Kale’deyüzdoksanbinTürkaskerivar imiş. Düvel-iMüttefika’nın yüz kırk bin kadar imiş. İtalya Brindizi’desefinelere asker irkâb ediyormuş veKale’ye sevk edecek imiş. Türkiye’ninumum kuvveti bir milyon üç yüz bin raddesinde imiş. Zavallı İran’dakarışıklık devam ediyor imiş. Yemen’de ufak bir kıyâm [ayaklanma] vukubulmuş, süratle önü alınmış. Yunanistan seferberliğe başlamış. Bulgar, Sırphududundatahşidatadevamediyorimiş.

26Eylül1915

13 – Hıfzı ve Cevdet Efendilerin imzasıyla 20 Temmuz tarihli mektubualdımveTürkçeolarakcevabınıyazıpşimdipostayaverdim.Akşamtelgraf:Romanya, Bulgar, Yunan, her üçü de seferberlik ilân etmişler. Bugünlerdegözlerimdebirza’f-ıbasar[görmebozukluğu]var.Uzağıgayetiyigördüğümhâlde, defter yazar iken yakından yazıyı pekiyi göremiyorum. Demek buesaret bana pek ağıra mal olacak. Evet, vücudumda büyük bir zafiyet var.

Ekseri basurmemesindenmustariptim, şimdi gözlerim de bozuldu.Yarabbişuradanbirhayatımısağ,salimkurtarırsamnebahtiyarım!

27Eylül1915

14 – Bugünkü trende yer bulup doktorları bindirip, gönderdiler. KâzımEfendi’ninşahsınagelenbirmektupileküçükçocuğununfotoğrafınıdoktoravererekgönderdim.Bugünimzaedipgeldik.Akabinde,kumandantarafındanverilen emir üzerine Orhan Bey tarafından herkesin ismi ve memleketi venerede esir edildiği ufak kâğıtlara yazıldı. Altına kendimiz imza eyledik.Amerika hükümetininVladivostok konsolosu gelmiş. Tekmil kışlaları gezipher kimin şikâyeti var ise tahriren kendisine vermişler. Avusturya- Almanzabitanıbirçokşikâyetnamevermiş.Bizpekgeçhaberaldıkvebizimkışlayagelmemiş idi.Bizdemaaşhakkındayazıpvermek istedik, lâkinveremedik.Yarınakaldı.Bakalımyarınverebilirmiyiz?

28Eylül1915

15–Sabahkonsülgittiğindenbizdeşikâyetnameyiveremedik.İkbal’den:Türkiye’de Zeytinburnu ve Tophane, Yedikule ve Haydarpaşa şimendiferfabrikaları tekmil Almanlar tarafından top ve gülle imali için çalıştırılıyorimiş. Ve eski gemiler bozulup kullanılıyor imiş. Yavuz, Midilli, Hamidiyetamirediliyorimiş.İzmir’debirçokyeniistihkâmatyapılmış.

29Eylül1915

16 – Bugün Rus kumandanına bir istida daha yazıp verdik. Kumandanbizimahvalimizeşaşıyorveişimizebakacağınıvaatetti.Bukumandangayetmültefit, nazikve İngilizce iyi tekellümediyor [konuşuyor].Buranınmevkikumandanı olup rütbesi binbaşıdır. Ve bir de üsera kumandanı var, bununrütbesi yüzbaşıdır. Daha doğrusu muhafaza memuru olup, diğer zabitankâmilenüserayakarışmayıpkendivazifeleriveaskerlerinintalimterbiyesinebakıyor.Umum zabitan ve efratmevki kumandanının emrine tabidir.Üserakumandanına“Naçelnik”deniyor.Buzatdamültefit,nazikbiradamdır.Buharpteikiyaraalmışveiyiolduktansonraburayatayinedilmiş.Kendisigayetasabivezayıftır.BugünhamamagitmeküzerebizimVehbiEfendikendisinemüracaat etmiş. Naçelnik diyor ki, “Sizin için Petersburg’tan aldığım emirüzerine, tekmilmaaşalmayanTürküserasınıngönderilmesi idi.Lâkinoradapek çok sıkıntı çekecek idiler. Acıdım onun için göndermedim. Ne içinşimdiye kadar müracaat etmediler?” diyor. Vehbi Efendi üç defa istidaverdiğimizibeyaneder.Bununüzerineoradakidefterlerigözdengeçirip,“Budefterlerde sizin istida hakkında bir muamele yok. Bir kere kumandan ilegörüşelim”cevabınıverir.Telgraf:Riga’daolanbirdenizmuharebesindeRussefinesine isabet eden bir mermi, süvari ve ikinci kaptanı telef etmiş.FransızlarAlmancephesiniyarmışveAlmanordusubüyükzayiat ile ikinci

hatt-ımüdafaayaçekilmiş.

30Eylül1915

17 – Telgraf: Bulgaristan ile bizim aramızda yapılan muahede üzere bizBulgar’a elli bin asker verecek imişiz. Bulgaristan’da mektep talebelerinümayiş yapmışlar. Düvel-iMüttefika Yunan hükümetine kuvvetli bir orduverecekmiş.Romanya’nınvaziyetişüpheliimiş.Bahr-iSefid’de[Akdeniz’de]bir filo tahte’l-bahir Düvel-i Müttefika tarafından görülüyor. BunlarCebelitarık’tan geçmiş, Kale’ye geliyormuş. Ve bunlar levazımatını birİspanya sefinesinden tedarik etmişler. Karadeniz’de Rusya sevahilindetarassudât[gözetlemeler]yapanbizimüçadettahte’l-bahirlerinbirtanesibintoncesametindeimiş.Rusdonanmasıbunlarıkovalamış.

1Ekim1915

18–İkbal’den:SultanAbdülhamidvefatetmiş.Cenab-ıHaktaksiratınıafbuyursun. Bahr-i Sefid’de bulunan Alman tahte’l-bahirleri faaliyette imiş.Bizimordutahkimatilemeşgul.BugünüçvagonhastaKesita’yasevkedildi,ekseriAvusturyalıdır.

2Ekim1915

19 – Tercüman, İkbal’den: Kale’de bizim taraftan Fransız ordusunageceleyin köpekler hücum ettirilmiş. Bulgaristan Dedeağacı ’nda istihkâmyapıyormuş. Romanya ve Avusturya arasında trenler işlemeye başlamış.Almanya ateşemiliteri Sofya’da toplanıyormuş. Amerika ReisicumhuruWilson hakemliği kabul ediyormuş. Akşam telgraf: Bulgar ordusundanseferberlikilânıüzerinesekizyüzefratsilahlarıylaRomanya’yafiraretmişler.Kime karşı harp edeceklerini bilmediklerinden ve Rusya’ya karşı harpetmeyeceklerinibeyanediyorlarimiş.PapacülusşenliğiniTeşrinisaniyetehiretmiş. O vakte sulh yahut mütareke yapabileceğini ümit ediyormuş.Bulgaristanesliha[silahlar]vegerekerzakTürkiye’yegönderiyormuş.Gazınfiyatı Türkiye’de yüzde yetmiş beş tenezzül etmiş [inmiş]. Enver Paşaİzmir’deyapılantahkimatıgörmeküzeregitmiş.

3Ekim1915

20 – Bulgaristan bir süvari alayı ve bir piyade taburu ile Sırbistan ’ayürümüş. Varna limanında dört adet tahte’l-bahir Rus donanmasınınhücumunumenetmeküzerebekliyorimiş.

4Ekim1915

21–Tercüman:PadişahileWillhelmarasındaBulgarmuahedesininimzasıhakkında tebrik telgrafı keşide etmişler. Kale’de havaların bozulmasındannaşi, mühimmat ve erzak yüzünden görülen müşkülat… Düvel-i Müttefika

ordusunugeri çekmek istiyormuş.Bizimordubuhâli anladığındanhücumahazırlanıyormuş. Ve edilen bir harpte Asya sahilinde bulunan bizim birbatarya düşmana büyük zayiat vermiş. Ne kadar memnunâne bir haber-ibeşâret[müjdehaberi].Böylehaberaldıkçanekadarmemnunoluyor,kendisefaletveperişaniyetimiziunutuyoruz.

5Ekim1915

22–Bu sabahkalktık, ne bakalım, ortalık bembeyazkar içinde!Şimdiyekadarsoğukpekziyadeisedekaryokidi.Umumidüşüncebaşladı.Buranınkışınıgeçensenegörmüşolduğumuzdan,şimdikimsedebirkışdahaburadaidare-icesaretyoktur.AmanYarabbi,bufelâkettennevakitkurtulacağızdiyedüşünmeyebaşladık.İkbal’den:Düvel-iMüttefikatarafındanKale’yesonbirhücumicraediliyorimiş.Tafsilatyoktur.HertaraftaErmenimeselesidevamediyorimiş.RusyatarafındanBulgaristan’abirnotaveriliyor.YirmidörtsaatzarfındaAlmanveAvusturyazabitanınınBulgaristan’danhariceçıkmasıtalepolunuyor.Bugün hava iyidir.Gece yağan kar tamamıyla eridi.Yerde hiçbirşeykalmadı.İkbal’den:Sivas’tabulunanRusüserasındanbinbeşyüzkişidenancaküçyüzkadar berhayat [hayatta] kaldığı vediğerlerininhastalıktanvemuâlece[ilâçkullanma]olmadığındanvefatettikleriyazılıyor.

6Ekim1915

23 – Tercüman’dan: Kale’nin sukut etmeyeceği hakkında İkdamgazetesindenalıpbirmakaleyazmış.Kale,Cebelitarıkne ise,Kale’deodur.İstediğikadardüşmanhücum icraetsin,Kalemukavemetedecektir.Türklerikinci Mısır seferi için Adana vilayetinde bir kolordu hazırlıyor imiş veyanlarında birçok kuyucu ustası var imiş. Şimdi bir hususi tren Kesita’yageçti.Tekmilikincisınıfvagonolup,ikilokomotiftakmışveiçerisindetekmilbahriye efradı vardır. Lâkin Rus yahut İngiliz, Fransız mıdır? Bunuanlayamadık. Telgraf: Bulgaristan’a birçok Alman ve Avusturya zabitigeliyormuş. Romanya Kralı, Bulgar murahhası kabul etmemiş. Bağdat’aİngilizordusuyürüyormuş.Almantahte’l-bahirleri tarafındanyirmiyedibinton hacminde altı İngiliz vapuru batırılmış. Moskova’da ahali ile polislermeyanında [arasında]birmüsademeolmuş.Yirmibeşpolis,dörtzabit,dörtkomiser yaralanmış. Tramvaylar paydos olmuş. Esbabı, bir nefer sarhoşolduğundan polis neferi götürmek istemiş. Nefer ahaliden istimdâd ediyor[imdat istiyor]. Ahali polisin elinden neferi alıyor. Bunun üzerine etraftangelenpolislerilemudârebe[çatışma]büyüyor.Sebepolanlartevkifedilmiş.

7Ekim1915

24–DünabdesthaneÇinliler tarafında temizlenmiş idi.Piskokudanta-besabah [sabaha kadar] uyuyamadık. Aman odanın içini o kadar fena taaffün[kötükoku]kapladıkikokudannefesalmakmümkündeğildir.Nezle, zaten

göğsümeinmiş, teneffüsedemiyorum.Kâfideğilgibi,budaüstelik!Sabahıbuldum.Üçadetkartpostalyazdım,Agâh,SaimEfendilerileküçükVedia’ya,postaya verdim. Bugün postadan ne mektup, ne gazete çıktı. Telgraf:Bulgaristan yüz binYunanhududuna, yüz binRomanya hududuna, yüz ellibin Sırp hududuna asker sevk etmiş. Bizim taraftan Edirne’ye asker sevkolunuyor imiş. Yunanistan’a Düvel-i Müttefika asker çıkarıyor imiş.Yunanistan’da büyük heyecan varmış. Romanya kendi limanında bulunanAlman,Avusturyatarafındanmubayaaedilendörtsefineyimüsadereetmiş.

8Ekim1915

25–İdaredeSamiBey’denbirmektupaldım.BendeonaFransızcaveeveTürkçe olarak iki kart yazıp postaya verdim. Telgraf: Düvel-i MüttefikaBulgaristan’daki sefirlerini çağırmış ve Selanik’e asker çıkarıyor imiş.Venizelos,Kral’aistifasınıvermiş.

9Ekim1915

26–Tercüman:KaradenizboğazındaYavuz,Rustorpidolarıileharpetmiş.İngiltere İtalya’danMısır’a asker sevketmesini talep ediyormuş.Ze-Baykalgazetesinden: Düvel-i Müttefika Kale’ye bir hayli kuvve-i askeriyeçıkardığından hücum-ı umumi icra edecekler imiş. Alman ve Avusturya,Sırbiyahükümetinesulhteklifetmiş,Sırphükümetireddetmiştir.

10Ekim1915

27 – BugünRuslar tarafından edilen yoklamada aldıkları hatıra defterimiiade ettiler. Kesita’da bulunan Türk zabitanındanYüzbaşı Hasan Efendi’yegelen bir mektubun mealine göre, oradaki Türk zabitanının başka bir yerenakledileceğibildiriliyor.Bakalım,bizdahaburadaoturuyoruz.Yevmiyeüç,dört tren asker geçiyor. Mançuri’den gelip mevki-i harbe [cepheye] sevkolunuyor.Rusya’nınenücrabirköşesiolanşumevkiebukadaraskerneredengelir?Hayret,yabutrenhattınanedemeli?Bizburayagelelihiçbirsekteyeuğramadı.Asker,mühimmat, topyevmiyegeceli, gündüzlüonbeş, yirmiyekadartrengeçiyor.Bununlaberaberpostalarıveekspreskatarımuntazambirsurette devam ediyor. Bu hâle karşı hayret etmemek elden gelmiyor. Bunagöre,sairişlekbüyükhatlaracabanederecefaaliyettedir?Bizimtramvaylarbu kadar intizam tahtında çalışamaz. Dersaadet’te Rusya’nın kömürüolmadığından bahsediliyor. Tekmil sevkiyatının duracağı söyleniyor idi.Şaşılacakbirhâl,Rusyadahaböyleonsenesevkiyatameşgulolsakömürünbitmekihtimaliyoktur.Elindebulunanmadenkendisinekâfikömürüveriyor.Bizim hâlimize teessüf etmemek mümkün değil. Komşumuz ve en büyükdüşmanımız olan bir hükümetin ahvalinden haberimiz yok. Rusya’yı iyigörmeli. O zaman bu milletin ne kadar terakki ettiğini, ne kadar azamet,şevket peyda ettiğini anlamalı. Her nereye gider isen asker, her ne tarafa

baksanbirkuvvetmüşahedeedersin.

11Ekim1915

28 – Türkçe olarak eve bir kart daha yazıp verdim. Telgraf: FransızlarAlmanlarabirhücumicraederekbirkaçmevzizaptetmişler.Selanik’eDüvel-i Müttefika on dokuz transport, iki zırhlı ve müteaddit torpidolarınhimayesinde çıkarmış. Düvel-i Müttefika Bulgar süferasının pasaportlarınıvermiş,harphududundaAvusturyaveAlmanyadörtyüzbinkişilikbirkuvvetyığmışlar.

12Ekim1915

29 – Bu gece öksürükten pek ziyade rahatsız oldum. Göğsüm pek fenahâlde sızlıyor. Bu sabah Türkçe olarak Hıfzı’ya bir kart yazıp, postayaverdim. Şimdi her gün lahana yiyoruz. Başka bir şey yok. Lâkin İstanbullahanasınabenzemez,gayetlezizdir.İnsanyemekiledoyamıyor.Etinkıyyesi,bizim para ile dört buçuk kuruştur. Ekmek üç buçuk, soğan altı kuruştur,kahve elli kuruşa, şeker on, zeytin yirmi beş. Onu da bulabilir isenbahtiyarsın. Hazır kumanyadan bahseder iken şu fıkrayı yazmadangeçemedim…BizimkumanyayaBinbaşıSıddıkBeydedâhiloldu.Ruslarıngittikçetayınkesmelerindeniyibiryemekyiyemeyecekbirhâlibulduk.ZiraVehbiEfendi’ninparasındannekadareklensekâfigelmiyor.Bumeselebizipekçokdüşündürdü.SalimEfendi’ninyemeği eskihâlüzerebeyaz ekmek,külbastı devam ediyor.Biz lahana yahut lapa ile vakit geçiriyoruz. Para ilebeyazekmekalıponlaryiyor.Aydaverdiklerionmanatamukabilüçbuçukdört manat ekmek parası veriyoruz. Benim ve diğer arkadaşlarınsöylenmesinemukabil, ikiayevvel süvarikendisinemüracaatediyor.Diyorkibukumanyabukadarparaileidareedilemez.Bizimfazlakoyacakparamızyoktur.Gereksen,gerekseHasanEfendionbeşer rubleveriniz.Bensizlerekarşı fazlasına borçlu olurum. O vakit yemek bir derece yenecek hâlegelebilir. Cevap olarak o zat-ı muhterem diyor ki ben size verdiğim parayemekiçindeğildir,ancaksizemuavenetolsundiyeveriyorum.Benbuaydanitibaren yemeyeceğim. Bak şu hamiyetli zatın sözüne! Ayda on rubleyeyemek yiyor da, sonra bize “muavenet” diyor. Diyemiyor ki “ben sizekendimi besletiyorum”. Süvari “öyle ise biz yapamayacağımızdan siz kendiyemenizin çaresine bakın”. Bunun üzerine ayrıldılar. Hasan Efendibinbaşılarınkumanyasınadâhilolduvekendioayayrıyedi.Lâkinnekadarparaya: kırk beş rubleye! Çâr-na-çâr [ister istemez], bize gelemediğinden,gidipbinbaşılaradâhiloldu.Mahiyeyirmirubleyebizimyemekneiseondanyemeye başladı. Biz gerek tayınımız ve gerekse Vehbi’nin, Binbaşı SıddıkBey’inmuavenetiyleyemeğibirderecedahadüzelttik.Şimdikihâldepekiyibiryemekyiyoruz.Buzatayirmirubleçokgeldiğindenevvelcebizdealıştığıdokuz, on ruble yemeği unutamadığından bu sefer orada burada bizim

Türklerinarasındaittihatolmamasındanbahsebaşladı.Birgünimzayagideriken süvariye diyor ki: “beybaba böyle iki üç yerde ayrı kumanyayapılacağına,hepbiraradaolsa,bizdesizemuavenetetmişoluruz”.Hâlbukibiz şimdi kimseyi istemiyoruz, başımız rahat, idaremiz kâfi. Artık bu gibikülfetten azade olmayı arzu ediyoruz. Bunların hamiyetinden ne kadarbahsetsem,yüzdeondeğildir.BizimekserimiziçinRusyaesaretindegörülenen acı bir hatıra var ise bu zevatın tahkiri [hakareti] ve kendisindengördüğümüz kibir, azamet, huşûnet-i tabiidir [doğal kabalığıdır]. Diğerzabitan efendiler ve gerek binbaşılardan her veçhile hüsn-i muamele veyardım gördük. Kendilerine karşı medyun-ı şükran [teşekkür borçlu]olduğumuzuaslaunutamayacağız.

BugünRusdoktorlarıtarafındaedilenmuayeneüzerine,üseradanyüzkadarsakat olanlar ayrılıp ikinci bir kafile olarak vagona irkâb edildiler[bindirildiler]. Alman ordusu Belgrad istihkâmını zapt etmiş. Yunanistanbitaraflığını ilân etmiş. Kırım önlerinde bizim tahte’l-bahirler görünmüş.Düvel-iMüttefikaİzmir’ibombardımanetmiş.

13Ekim1915

30–Bugünçıkanhavadisegöre,bizimsefinezabitanıefradıngitmişolduğuVrahni Odinsk denilen yere nakledileceğimiz şüyu buldu. Dedikleri çıktı.ŞimdiNaçalnik’tenemirgeldi,gideceğimiztahakkuketti.BununüzerineikiFransızca kart yazdım. Biri Hıfzı’ya, diğeri idarede Sami Bey’e ve bir deTürkçe olarak Hıfzı’ya ayrı yazdım, postaya verdim. Buradan hareketedeceğimizi bildirdim. Bakalım Cenab-ı Hak daha neler gösterecektir.Telgraf:BelgradAlmantarafındanzaptedilmiş.

BizimMeclis-iMebûsân küşad edilmiş veHalilBey tarafından bir nutukirad edilmiş. Mısır seferi için yeniden ordu teşkilâtı ve demir hattıdöşenmesindenbahsedilmiş.

14Ekim1915

1 Teşrinievvel – Tercüman’dan: Mısır’la olacak harekât-ı askeriyedenbahsediyor.Telgraf:BulgaristanNişhattınıkesecek imiş.Düvel-iMüttefikaSelanik’eçıkardığıkuvvetiileAvusturyaveAlmanordularınınBulgaristan’ainmesinimen edecek imişler.BugünHıfzı’ya Fransızca bir kart daha yazıppostayaverdim.

15Ekim1915

2–BulgaristanikifırkaileSırpmemalikinekırkbeşmilkadargirmiş.Bizdaha iki-üç gündür pek de gazete veyahut telgrafa ehemmiyet vermiyoruz.Kendi derdimize düştük. Zabitan burada kalacak. Şimdiye kadar onlardanaldığımızparailebirderecenoksanımızikmalolunuyoridi.Hernekadarbize

orada da muavenet edeceklerini, arkadaşlar vaat ediyor ise de, mümkünolamaz ise ne yapacak ve nasıl maişetimizi temin edeceğiz? Ve en büyükdüşüncemiz,yaefradınbulunduğukışlayabizidesokarlarisehâlimizciddenovakitperişanolacak.Bakalımtalihimizbizinereyesevkedecekveönümüzedahanegibimevâni[engeller]ilkaedecek[bırakacak].

16Ekim1915

3 – Bugün saat alaturka sekizde bir vagon istasyona geldi. Bu vagonunbizim için olduğu aşikâr idi. Boynumuz büküldü. Bir de Rus çavuş gelipşimdiye kadar Rusya hükümetinden ne gibi melbûsât aldığımızı sorup, birdeftere kaydediyor idi. Ben şimdiye kadar bir amerikan don ile gömlektenbaşka bir şey almadım. Vehbi Efendi ile hesap gördüm. Onun da parasıolmadığından,bakkaldanödünçalarakaldığıonrubleyibanaverdi.BununlaVehbi’ye elli dört ruble borcum oldu. Hariçten almış olduğum on üç lirabitmiş idi. Bu on rubleden başka param yok. Gideceğimiz yerde bizi artıksefalet bekliyor.KamarotHüseyin’iBinbaşıSıddıkBey’e bıraktım.Onudaalıpgötürürisemodasefil,perişanolacak.Benkendimdenaciziken,onaneyapayım! Yalnız müteessif oluyorum, zira gerek Vehbi ve gerek kamarotHüseyin benim için burada bulunan arkadaşlardan daha fedakâr idi. Bununiçin onlardan ayrılmak hakikaten bana ağır geldi.Mütevekkil [kadere razı]olmaktanbaşkaçarenedir?Yolhazırlığınabaşladık.Yarıntrenebineceğimizihaber verdiler. Telgraf: Yunanistan Sırbistan’a bitaraf kalacağını bildirmiş.Fransa hariciye nazırı Delcassé istifa etmiş. Bizim zannettiğimiz vagonaburada bulunan on beş kadar Alman zabitanını bindirdiler. Onları daVladivostok’anaklediyorlar.BuradakiTürkveAvusturyazabitanımahiyeelliruble aldıkları hâlde, Alman zabitlerine on sekiz ruble maaş veriyorlar idi.Bizim Türk zabitanı giderek onlar ile vedalaştılar. Almanlardan bizim gibimaaş almayan vardır. Onlar da burada kaldılar. Söylendiğine göre buradayalnızAvusturyaüserasıkalacakimiş.

17Ekim1915

4 – Bu sabah bizim Türk zabitanı ile bizi Almanların çıktıkları ufakpavyonanaklettiler.BurayaRuskumandanıailesiylegelipoturacağısöylendi.Biz idareye naklettik, burası bizim çıktığımız yerden ufak olduğundan, pekziyade sıkıştık. Ne yapacağımızı düşünüyor idik. Bu aralık istasyona birvagon daha geldi. Acep bizim için mi diye meraka düştük. Aradan çokgeçmedi,Rusçavuşugelip“saatdörttevagonabineceksiniz”dedi.Çâr-na-çâr[isteristemez]hazırlığabaşladık.Fakatbuhazırlanmanekadargüç!Evvelcegelirikençıplakidik.Şimdibattaniye,yatak,çamaşır,bardak,tabak,tencerefalan bir çok eşyamız var. Burada bırakıp gider isek sonra ne yapacağız?Bırakma,götürmekmüşkül!Güçilehazırlandık.Hepimizdemeyus,perişanbir hâldeyiz, bekliyoruz. Hava ziyade soğuk, ince toz hâlinde kar yağıyor.

Ortalıkbembeyaz, rüzgârşiddetleesiyor.Böylebirhavada,meyusbirhâldearkadaşlarımızdanayrılıpmeçhulbirsemteveyahutfelâketesevkolunuyoruz.Ya orada bir nefer muamelesine hedef olur isek? Bu düşünce hepimizinfikrini, kalbini parçalıyor. Birde haydi dediler. İmza mahalline geldik.Naçelnik orada elinde defter ile bizi bekliyor. Beş, altı süngülü hazır idi.Esami[isimler]okundu,bizRuslarınbaşındakiçavuşateslimedildik.Vagonagetirip irkâb ettiler [bindirdiler]. Vagonda on kadar hastanede kalan Türkefradıvar.Bizdebindik.Yatmakdeğil,ancakoturmayakâfi.Kimederdimizianlatacağız?Daha şimdidenefradın içinegirdik.Hava ise,gittikçeartanbirsoğuk, kar fırtınası devam ediyor. Bu gece o vagonda kaldık. Yattığımızmevki elli santim eninde, iki metre tulündeki kanepenin üzerinde.MustafaKaptanileberaberyatmakmümkünseyattık,sabahıettik.

18Ekim1915

5 – Bugün öğleden sonra gelen postaya bizim vagonu bağladı, hareketedeceğiz. Artık Cenab-ı Hakk’a mütevekkil olarak yola çıktık. Birinciistasyonugeçtik.İkinciistasyondabirlokomotifdahaarkadanbağladı.Sonraanladık ki burada oldukça ehemmiyetli bir yokuş çıktık. Adeta bir dağıntepesine geldik. Oradaki istasyonda omakine kaldı. Oradan hareket edildi,dördüncüistasyonageldik.Buistasyonlardaköyyok.Belkiarkataraflarındaidi.Bizgörmüyor idik.Beşincidebüyükbir şehregeldik. İstasyondagayetbüyük. Cesim kömür depoları var ve şimendiferin büyük bir fabrikası var.Buraların tekmil ahali-i kadimesi [eski ahalisi]Moğol’dur.Buraları evvelceÇin arazisinden imiş. Buradan bir istasyona geldik. Ufak bir köy vardır.Buralar tekmilhayvanat iledoludur.Buraahalisiziraatetmiyor.Zatenaraziziraata elverişli değildir. Senenin sekiz ayı kadar buz ile yerler örtülüdür.Yalnızbeygirveinekbeslemekilemeşguldür.Buhayvanlarokar,buziçindegeziyorveotluyor.Buradadevedemevcuttur.Develerinsırtındaikihörgücüvar. Bizim develerden vücutça ufak, daha narin yapılı ve tüylü ve buranınsoğuğunamütehammilacayipbirhayvandır.Buradadeveyiarabayaveyahutkızağakoşuyorlar,sırtınayükvurmuyorlar.Zatenburadabizhiçbirhayvanayük yüklettiklerini görmedik. Tekmil araba yahut kızaktır. Akşam karanlıkçöker iken,bir istasyonageldik.Cesimbir şehir,her tarafelektrik ile tenviredilmiş.İstasyongayetmüzeyyenvecesimbirbina.Etrafıbahçeilemuhattır.Bizim cennet gibi arazilerimiz birer harabe olup buranın şu cehennem-âsâ[cehennem gibi] yerlerinde ne muntazam şehirler, ne muntazam bahçeleryapmışlar.Sibiryadenilincebizoralardayeraltlarındayaşayanbirtakımvahşiahaliilemeskûnbiryerolduğunazâhiboluyorduk[zannediyorduk].Hayret-ender-hayret [hayret içindehayret]!Gecemüteaddit istasyonlar geçtik, ufakormanlargeçiyoruz.

19Ekim1915

6 – Bugün bayram-ı şerif, fakat bizim için değil! Bahtiyar olanlara ait.Ormanbüyüdü.Artıktrenimizcesimçamormanıarasındagidiyor.Hertarafdağ, üstleri orman. Ne kadar latif, ne hoş bir manzarası var. Bizim gibifelâketzedeler bile şuranın manzarasına bakmaktan vazgeçemiyoruz. Şimdibiristasyondadurduk.Ufakbirköyvardır.Üstündekiormanokadarlatif,okadar hoş birmanzara arz ediyor ki hayran olmamakmümkün değildir.Veormanıniçindepavyontarzındatahtadaninşaedilmişbirçokkışlalarvar.Onbin asker istiâb edebilir [alabilir]. Oradan hareketle Kesita denilen, gayetcesim bir şehre geldik. Bu şehir gayetmuntazam, cesim binalar vardır. BuşehriRuslarÇinlilerdenzaptetmişlerdir.BuradaÇinhududuşarkadoğruenyakın imiş ve bir kervan yolu var imiş. Şehrin ahali-i kadimesi Moğol,Tunguzvesonradan iskânedenRuslardan ibarettir.Şehir ikikısmaayrılmışvebirbüyükçaygeçiyor,cesimmüteadditdemirköprülervar.Tulen[uzunlukolarak] yetmiş, seksen metre kadar. İrkuç’tan sonraMançuri’ye kadar olanmemalikKesita’ya tâbidir. İstasyondenilenbinagayetcesimolupcevanib-ierbaasında [dört tarafında] seksen, yüz kadarmakas hatları döşenmiş. Kırkkadar şimendifer idaresinin fabrikaları var, müteaddit kömür depoları…Aman Yarabbi, akla hayret veriyor! Dünyanın şu insandan uzak, buzmemleketindebuasar-ısınaîye[sanayieserleri]vemedeniyeburadabirhayatgösteriyor.Bu çölde başka türlü yaşanamaz.Buhatt-ı cesim, on-onbeş bintulündevar.Buhattabaşkatürlübuşimendiferçalışamaz.Buradavagonlarınkesreti[çokluğu]velokomotifleryüzlerce.Kimitamirde,kimiistimüzerinde,emremüheyyâ[amade]duruyor.Buradan,yarımsaatsonratrenimizhareketetti.Yarımsaatkadargittiktensonrabirtelsiztelgrafistasyonugördük.Trenorada durmadı, süratle yoluna devam ediyor. Tuhaftır, biz geçen sene buhattangeçtik.Baykal’akadarçifthatidi.Baykal’danDauria’yakadartekhatile gelmiş idik. Şimdi iseKesita’da çift hat bulduk.Yukarıya tekmil etmiş.Hakikat,bundangeçtiktensonrayoldaameleçalışıyor.Dağlarkesiyor,yollaryapıyor,taşlarkırıyor.İkiyerdeayrıbirkolgördük.Bunlardâhil-imemleketegidecek. Şöylemüthiş bir harp hâlinde gene buralarda şimendifer ameliyatıhiçbir sekteye uğramamış, son derece faaliyetle çalışıyor, hattı döşüyor.Yüzlerce,binlerceameleçalışıyor.ÇalışanameleninekserisiÇinlidir.Akşamoldu,müteadditistasyonlargeçtik.Buralartekmilormanlarilemuhattırvebuormanlarkâmilençamağacıdır.Geçtiğimizşucesimhattagerekgelirikenvegerek şimdiokadarormangördükkibuormanlarbelki tekmil küre-i arzınormanlarından büyüktür.Çam ağacından başka bir ağaç görmedik.Bu gecekâmilen orman ve dağdan ibaret olan arazide gidiyoruz. Sabah olmadanVrahni Odinsk denilen şehre geldik. Bu şehir Kesita’dan büyük ve gayetmuntazambirhâldedir.Sabahıburadaettik.

20Ekim1915

7 – Sabah şafak söker iken diğer birmakine yalnız bizim vagonu peşine

taktı, on dakika kadar gittik. Birmerkez-i askeri önündekimakasta bıraktı.Makinegitti.Memurumuzolançavuşbizivagondançıkardı,harapbirdaireyegetirdi. Bugün hava oldukça soğuk, yerde kar, buz var. Bu harap dairedeikindizamanınakadarbekledik.Şimdibaşlıcadüşüncemizefradıniçinebizidesokarlar ise,ozaman içinenbüyük felâketbaşlayacak.Bizebirayrıyerverseler, bizim artıkRuslardan hiçbir şikâyetimiz kalmayacak ve kendimizibahtiyargörecekidik.Akşamyaklaştıkçabizimdekorkumuzartıyor.Vebiryandan soğuktan son derecemüteessir oluyorduk.Bu aralık çavuş, “haydi”emrini verdi. Nereye gidiyoruz? Binlerce düşünce ile yarım saat kadarçavuşun peşinde yürüdük.Bir daireye geldik.Dairenin üstündeki bayraktankumandanmevkii olduğunu anladık. Orada durduk. Çavuş içeri gitti, birazsonra içeriden üç, beş kadar küçük zabit geldi. Bunlar kumandan dairesikâtiplerindenolduklarınıbilahareanladık.Bunlarbiziarkadacesimbirsalonasoktular.Buradaikiadetsobavar,oldukçasıcakidi.BirköşedeRuslarınherbüyükyerdebulundurduğuMeryemanatasvirivar.İkiadetRusneferiburadanöbet bekliyor. Lâkin kamarot ve hasta askerler dışarıda kaldılar. Zavallılardışarıda titreşiyorlar. Böylece akşam oldu. O küçük zabitler bizesoruyor:”Sizin elbiseniz nerede, siz nesiniz?” Bizim hepimizin üstümüzdeAlman,AvusturyaefradındanaldığımızkaputveayağımızdaRusçizmesiveAvusturya kaputlarından yaptığımız pantolon, başımızda Tatar ve Ruskalpakları var.Biz de kendimizin denizden çıplak olarak tahlis edildiğimizi[kurtarıldığımızı] mümkün mertebe anlatıyoruz ve kendi korkumuzusaklıyoruz.BuaralıkgelenbirRusçavuşunabiziterfikan[katarak],“haydi”dediler. Oradan çıktık, bir şoseden ve kışlalar arasından yarım saat kadaryürüdük.YoldabirRusmülazımınatesadüfettik.Çavuşonatemennaederekbirşeylersöyledi.MülazımbizeRusçaolarak“sefageldinizzabitefendiler”diyebirselamveripgitti.Anladıkkibizezabitmuamelesioluyor.Bundanokadarmemnun olduk ki tarif edemem. Bizim en büyük bir korkumuz olanefrat içine atılmaktan kurtulduk. Nihayet bir kışlaya geldik. Tuğladanyapılmış yeni bir bina idi. Bizden bir gün evvel Sarıkamış’ta esir edilerekşimdiyekadarBakü’deveBahr-iHazar’daNarkinadasındabulunup,bilaharerefiklerindenkaçandokuzzabitinyüzündenburayagönderilenyirmiüçTürkzabitanın olduğu bu binaya biz de girdik. Zabitan bize o gece yumurta vepilav alelacele pişirip ikram ettiler. Yemeğimizi yiyip, mümkün mertebeyatakları yere yayıp yattık. Sobalar yanıyor. O gece şimendiferin verdiğirahatsızlıkvegeçirdiğimizgönülazabınıbirderecetahfifettik[hafiflettik].

21Ekim1915

8 Teşrinievvel- Sabah Rus çavuşu geldi. “Haydi, hemen” dedi. Bir neviCebrail!Hepimizkalktık,dışarıyaçıktık.Yanımızaterfikedilen[katılan]dörtsüngülüilekışlalararasındanyarımsaatkadarevvelcevagondançıktığımız,trenyolunaindik.Hattınöbürtarafınageçtik.Birmiktardahayürüyüporada

tuğladanbinaedilmişbirkâgirbinanınkapısındaniçerigirdik.Hamamburasıimiş.İçerideAvusturyazabitlerivarimiş.Birmiktarbekledik.Avusturyalılartekmilçıplakidiler.ZatenpeştamaladetayalnızTürkleremahsustur.Neise,çıkıp gittiler. Biz soyunup don ile girdik. Hamamcı vazifesini gören Rusneferi bizim don ile girdiğimize hayretle bakıyor. Bu hamam suyu diğertarafta bir sarnıç derununda ısıtılıp buraya boru ile geliyor ve kendisininısınması için iki yerde soba yanıyor. İçinde altı adet sıcak sumusluğu var.Büyük taslar ile bu musluktan su alarak dökünüp yıkanacaksın. Mümkünmertebeyıkanıpbirderecetemizlenebildik.Buhamambeyliktir[resmidir]veefrat içinbinkişi istiab edecek [alabilecek]kadar cesim.Biraz ileridediğerbir hamamvar.Burada efradı cebren [zorla] her hafta hamama getiriyorlar.Geçtiğimiz kışlaların arasında dört adet kilise ve iki asker bakkal ve birtiyatrobinasıvar.Şimdikihâldetiyatrokapalıdır.Vekışlaladan,demiryolunayakın dört adet, bahriye efradına mahsus kışla var. Bu mevki-i askerîDauria’dandahacesimdir.Kâmilenetrafıdağilemuhat[çevrili]olup,dağlartekmilormandır.Budağlarınarasındatulen[uzunlukolarak]ikiüçsaatolup,arzı[genişliği] isegenişyerindebirsaatveendarmevkiibizimolduğumuzzabitan yeri on veyahut beş dakika kadar çeker. Demiryolundan nihayetekadarbirsaatmesafetekmilkışladır.Hattınöbürtarafıhamamvedepolarvedahabirtakımmevakiyapılmaktadır.Hattınondakikailerisindegayetcesim[büyük]birnehirvardır.BizimHaliç’inyarısıkadargeniştir.BunehrinismiUda imiş, tatlıdır. Şimdiki hâlde nehir donmuş ve üzerinde arabalar gidipgeliyor. Nehirden öteye asker geçmiyor. Nehrin öbür tarafında bir köygörünüyor. Buz çözüldükten sonra nehirde büyük vapurlar işliyor imiş.Buradaki bahriye kışlası o nehirde çalışan sefine mürettebatı için olduğuanlaşılıyor.Ruslarbumevkideseksenbinaskerbulundururimiş.BizevvelceDauria’yıbüyükzannederiken,burasınıgörünceDauriagözümüzdepekufakkaldı.Buradamevki kumandanı evvelce general iken şimdimiralay [albay]rütbesinde bir kumandan vardır. Hamamdan geldik, hizmetçiler odalarıyıkayıp temizlemişler.Binayenihitambulduğundankireç içinde idi.Yalnızbirmahzuruvarise,odaziyadesiylerutubetlidir.

22Ekim1915

9–Bugünhizmetçilere tayınverdiler.Bizebir şey söylemediler.Bakalımileride ne olacak? Bugün zabitandan bir efendi, bana tezkere yazıp davetetmiş. Bilahare, isminin Lütfullah Efendi olup, kendisi Yanyalı ve taburimamı imiş. Zeki, halûk bir zattır. Gidip görüştük. Bizim yemek için neyapacağımızıvenekadarparaileidareolduğumuzusordu.Mümkünmertebegizleyerekkonuştuk.Bilahare akşamayrı bir tezkere ilegenedavet edildik.Süvari ile birlikte gittik.Hocadan başkaDoktorKolağası [kıdemli yüzbaşı]CavitBeyismindebirzatdahavaridi.Budoktorbizimümera-yıbahriyeden[denizci üssubaylarından] Bekir Bey’in kardeşi imiş. Oturduk, biraz

muhabbetten sonra bizim ahvalimizden açtılar. Nihayet, Ruslar bize paravermediği takdirde kendilerinin her veçhile [her yönden] lazım gelenmuavenet[yardım]icraedeceğinivekendilerineyeriselerbizimdeonlarileyiyeceğimizi beyan ettiler. “Şimdilik paraca ihtiyacımız yoktur” diyekendilerinebeyan-ıteşekkürettik.Hakikatenâlicenap[cömert],şuadamlarınarasına düştüğümüzden dolayı binlerce hamd ü sena ettik. Dauria’dagördüğümüz bir takım hakarete karşı şu zevatın insaniyetine medyun-ışükranız [teşekkür borçluyuz]. İngiltere Hariciye Nazırı Sir Edward Greyistifaetmiş.Kievsukutetmiş.Bugünbirazdahayerleşebildik.

23Ekim1915

10–Bugünyatakyapmak içinot almayagittiler, bulamadılar.Buradabirköy var imiş, şimdi anlıyoruz. Kışlaların sağ tarafında bulunuyor. Buradahapis hâlinde bulunuyoruz. Tekmil zabitan kışlalarının kapısı önünde birernöbetçi var. Geceleri kapılar kilitleniyor. Gündüz iki saat kadar kışlanınönündegezebiliyoruz,başkabiryereçıkamıyoruz.Efratdahaserbesttir.Onlaristediklerigibikışlaarasındagezebiliyor.Eğerbakkalagitmekisteriseçavuştarafından bir süngülü ile günde iki defa olmak üzere iki zabit gidebiliyor.Başkatürlübiryeregitmekmümkündeğildir.

24Ekim1915

110 – Bugün köyden bir araba ot buldular. Arkadaşlar yatak yapmayabaşladılar.Bendebugünyarımsaatkadarkışlanınönündegezdim,birazhavaaldım.

25Ekim1915

12 – Burada Dauria’daki gibi demir karyola yoktur, yerde yatıyoruz.Rutubetpekçok.Bununiçinbizimmarangozugetirdik.Süvariyebirkaryolayaptı.

26Ekim1915

13–Benimkaryoladayapıldı.İkiadetkartyazdım.BirDauria’dakiVehbiEfendi’yevebirideeve.FransızcayazıpRusçavuşunaverdim.

27Ekim1915

14 – Burada sıkılmaya başladık. Kışlanın içinde ne kadar vakit geçer,maphus gibi bir hâlde bulunmak ne kadar güç imiş! Elan tayın bizevermediler. Ne yapacağımıza bir türlü ittihat hâsıl edemedik [fikir birliğiolmadı].

28Ekim1915

15 – Bugün Türkçe olarak eve bir kart yazdım. Çarkçılar bura Türkkumandanına müracaat etmişler. Burada tabur usulünde, üsera kışlalara

taksim edildiğinden Türk kışlalarının kumandanı ayrıdır. Kumandantarafından bize soruldu ve biz de kendilerinin zabit olduklarını beyan ettik.Ruslar Varna’yı bombardıman etmiş. Bizim tahte’l-bahirler tarafından Rusdonanmasıkovalanmış.AlmanveBulgarordularıbirleşmiş.

29Ekim1915

16 – Bugün basur memesinden son derece mustarip bulunuyorum ve ikiarkadaşımdabenimgibimustariptir.

30Ekim1915

17 – Dauria’ya Vehbi Efendi’ye bir kart yazdım. Son derece ıstırapiçindeyim. Kâfi değil gibi, bir dişim ağrıyor. Vücutça pek zayıf hâldeyim.Bilmem, burası bize yaramadı. Hepimiz az çok mustarip bulunuyoruz.Sırbistan, payitahtını [başşehrini] Manastır’a nakletmiş. Kovna Kalesi’ninkumandanı olan generalin divan-ı harp tarafından rütbesinin refiyle[kaldırılmasıyla] on beş sene hizmet-i şâkkaya [ağır hizmete] mahkûmedilmiş. Rus donanması tarafından bizim Karadeniz sevahili [sahilleri]kâmilenharapedilmiş.

31Ekim1915

18–Bugünbiraskergetirdiler.Elindebirkerpetenvar.Çarene,ona“gelbakalım, şu dişi çek” dedik. Güzelce çekti. Bakalım, burada galiba tekmildişlerimiçektireceğim.Artıkbembeyazoldum.Buesaretbeniciddenihtiyaretti.Yarabbinevakithalâsolacağız[kurtulacağız]?Dahanekadarbufelâketiçindeçırpınıpduracağız?

1Kasım1915

19–DüngelenbirtakımTürkesiriilegörüştük.Bunlarınekserisikayıkçıolup, kayıkları batırılmış ve kendileri esir edilmiş. Onların verdiği haberegöre, Şile üstlerinde bizim vapurlardan biri baştankara bindirmiş. Varna’yıbombardıman eden Rus donanmasından bir sefinenin yaralandığını Ruslartekzipediyor.

Akşam bizim kazarmaya memur bir mülâzım geldi. Elinde bir defter,hepimizimzaettik.Avanssuretiylebizeonrubleverdi.DiğerTürkzabitanadahionrublevermişler.Aman,arkadaşlardakisevincigörmeli.Demekburadamaaş alacağız. Artık kimseye boyun eğmeye mecbur olmayacağız. Bu dabüyükbirbahtiyarlıktır.İlkdefaolarakbirsenezarfındaelimizekendimizinolarak bir para geçti. Adeta bu sevinç ile uykumuz kaçtı. Lehü’l-hamd bumüşkülmeseledenkurtulduk.

2Kasım1915

20 – Umum arkadaşlar bir senedir çektikleri perhizden kurtulmak üzere

hepsi bal, yağ, penayir [peynir çeşitleri] gibi öteberi almaya koştular.Kendilerine ihtara mecbur oldum: “Bir senedir çektiğimiz sıkıntı, felâketiunutmayın.Şimdiöbürtaraftaarkadaşımızolançarkçılarvar.Parayıöteberiyesarfedeceğinizeonlaralâzımgelenmuavenetidüşünelim.”İçlerindenbazıiyikalbemalikolanlarsözümükabulettilerveçarkçılaramuavenetebaşladılar.Bendeüçrublesinionlaragönderdim.Beşrublekumanyayaverdim.Banaikiruble kaldı. Şimdi işinmüşkül ciheti, günde iki-üç tezkere geliyor: “Amanbana biraz para gönderiniz rica ederim.” İnsaf yahu, aldığımız nedir?Hepinizevermek,neile…

3Kasım1915

21–Günlerpekziyadesıkıntıilegeçiyor.

4Kasım1915

22–Eskihâlüzereömürsürüyoruz.Günlerimizigeçirmekiçinuğraşıyoruz.Hayatımızınbeyhudegünleridevamediyor.

6Kasım1915

24–Bugünyevm-ifelâketimizin[felâketgünümüzün]tamsenesidir,ikmalettik.Bundanböyledahanekadarzamangeçecekyarabbi!Birsenenekadarbeyhudebir sene,nekadaruzunmüddet!Yadahabir seneburadakalırsak,helebudüşüncebizinekadarmuazzebediyor[azapiçindebırakıyor].Ahval-i âlem [dünyanın durumu] daha bir şey belli değil. Harp yeni bir devreyegiriyor.Balkan,Mısırseferiaçılacak.İngilteretazyikedilecek.Düşünüyorumdahabirsenekadarimtidadına[uzayacağına]hükmediyorum.Şuhâldebizimönümüzde geçecek bir hayli zaman var. Kendimizi yalan ile teselliyeuğraşıyoruz. O da mümkün olamıyor. Akşam gelen bir Rus zabiti elindekidefteri imza ederek, yirmi beş ruble avans suretiyle ahz eyledik [aldık].Umum Türk zabitanı aldı. Bizim kalbimiz hâlâ emin değildir. “Acaba bizeyanlışlıkeseriolarakmıveriyorlar”diyoruz.Bakalım, ileridebelliolacaktır.Bizgeneihtiyatlıbulunmayalüzumgörüyor,aramızdabununhakkındabirçokmübâhese [konuşma]geçiyor.Arkadaşlarınçoğuçıplakolduğundanmintan,çorap,mendil,dongibinevâkıslarının[eksiklerinin]ikmalinekoştular.Fakatnekadarucuz,birmintan65kuruştur.

7Kasım1915

25–Zabitanilekonuşuyorduk.Bizehertürlümuavenet[yardım]vadedenDoktorCavitBey,Rusçamümkünmertebeanlıyor.Evvelkigünverilenavanshakkında dedi ki: “Ben Rus kumandanına müracaat ettim, avans istedim.Yalnızoradasizinhakkınızdakumandanilemaiyetindekizabitanarasındabirmüzakeregeçti.Uzakbulunduğum içinpek iyi anlayamadım.Siz her hâldeihtiyatlı bulunup elinizdeki parayı hüsn-imuhafaza ediniz.”Bumesele bizi

ciddendüşündürdü.Nihayetbirsenedirhertürlüfelâketealıştığımızdanodahaiz-i ehemmiyet olmadığını karar verdik.Cenab-ıHak vücudumuza sıhhatihsan buyursun. Telgraf: Dedeağaç’ta, Varna’da bizim Türk askeribulunuyormuş. Kale’de düşman kâmilen çekilmiş. Bulgar ordusu Üsküpüzerineyürümüş.

8Kasım1915

26 –Bugün hava ziyade soğudu.Ne kadar olsa bizDauria’nın o şiddetlikışınıgördüğümüzdenburanınkışınapekdeehemmiyetvermiyoruz.Burada,geldiğimiz zaman kar var idi. Zaten buralarda kar kalkmıyor. Lâkin, soğukziyadeoluyor.BurasıDauria’yanispetensoğukdeğil,işteokadar.Herhâldesonderecesoğuktur.Kışolancaşiddetiyleicrâ-yıhükmediyor.

9Kasım1915

27–Hıfzı’yaTürkçebirkartyazdım.Cevapalacağımıpekdeummuyorum.Burada posta muamelesi pek karışıktır. Saffet Kaptan köye gitti. Bir birmintanalmış,Dersaadet’teonkuruşeder,otuzbeşkuruşaalmış.Bendebirmendil sipariş etmiştim. Kırk paralık bir mendil getirdiler, beş kuruşamecburenalıyoruz.

10Kasım1915

28 – Sabah erken bir Rus zabiti geldi. Bizim çarkçıların zabit olupolmadığını sual etti vebizde zabit olduklarını beyanettik. “Siz tasdik edermisiniz?” demesine “mukabil ederiz” cevabını verdik. Yazıp kâğıdı imzaettik,alıpgitti.Akşamüstüonlaraodaarandığınıduyduk.İnşallahonlardaofelâketten kurtulacak. Burada günler daha ağır geçiyor. Son derece sıkıntıiçindebulunuyoruz.

11Kasım1915

29 – Şimdiye kadar umum kumanya ve yemek tertibi bizim süvaritarafındanyapılıyor.Arkadaşlarhepbir ağızdan itirazettiler.Nihayetayrıcabir tabldot heyeti bulunmasına karar verdik. Burada et her şeyden ucuzolduğundan ekseriyetle et bulunacak ve haftada iki tatlı olacak. Süvariler,ikinciler, kâtipler, doktor toplanıp üç kişi intihap edeceğiz. Böylece kararıverdik.İntihabı[seçimi]akşamyapacağız.Hâlbukiakşamöbürtaraftazabitangeldiklerindenyapamadık,yarınabıraktık.

12Kasım1915

30 – Ale’s-sabah bir Rus zabiti geldi. Çarkçılar beraberinde ve iki çetezabitivebirdetüfekçiustasıvar.Bunlarınyazılıptekrarimzaedilmesiöğlezamanına kadar sürdü.Çete zabitleri ile ustayı zabitan, çarkçıları biz tasdikettik. Rus, kâğıtları topladı, “şimdilik muamele bitene kadar efrat kışlasına

gideceklervebizdeonlarayerbulupbilahareoradanalacağız”diyerekgitti.Efendilerdeyerlerinegittiler.Bizdeonlarındakurtulacağından sonderecememnunoluyorduk.

13Kasım1915

31 – Kumanya meselesi hakkında biraz dedikodu oldu. Evvelki gibidevamınakararverdik.Onrublekumanyayadevam.Elimdebeşmanatparamkaldı.Paravermezlerseilerisibizimiçinvahimdir.

Telgraf:Çin ile Japonlar arasında ufak birmüsademeolmuş.Dedeağaç’tabulunanbizimTürkordusunaDeliFuatPaşakumandantayinedilmiş.

14Kasım1915

1Teşrinisani–Onüçüncüayagirdik.Bitmez tükenmezgünler sayıyoruz.İnsan her şeye tahammül ediyor. Lâkin, ne kadar müşkül olarak geçiyor!İngiltereBahriyeNazırıistifaetmiş.

15Kasım1915

2–Bu sabahHasan ileMahirKaptan’ınarasındaufakbirmünazaaoldu.İttifak-ı ârâ [oybirliği] ile bunların odalarının ayrılmasına karar verdik vedeğiştirdik. Bugün hamam nöbeti Türklerin olduğundan çavuş geldi, ikisüvariler, ben ve Hasan kaptan gitmedik. Diğer arkadaşlar gittiler. BizimEfendikaptanlar açık olarak girmişler. Tuhaftır, üç efendi var ki bunlardaİslamiyet nokta-i nazarından kendilerinde bir eser görünmüyor. Her ne ise,açık olarak yıkanmışlar. Bu mesele aramızda oldukça uzun bir müddetsöylendi.

Telgraf: Amerika’da bir cephane deposu yanmış, üç milyon şilin kıymettakdirediliyor.Esbabımeçhulimiş.

16Kasım1915

3–Birmintanvebirdonaldım.Donumunbirisiyırtılmışidi,tekbirdonilekalmış idim. Bugün buradan iki saat kadar ileride Park namındaki mevki-iaskeriyeye bizim Türk efradından 960 nefer oraya sevk ettiler. Ne içinolduğunu anlayamadık. O Park denilen mevkide iki yüz kadar Avusturyazabitiileiki-üçbinkadarefratvarimiş.

17Kasım1915

4-DünPark’a sevk edilenTürk efradı, yayaolarakgider ikenyoldayedineferhastalanmışidi.Onlarıburaya,hastaneyegetirmişler.Telgraf:WillhelmDersaadet’e gelmek üzere hazırlanıyormuş. Alman Dersaadet’e yol açmış.SulhhakkındabirçokmakaleyazmışveAvusturyatarafındanTuna’dandört-beş sefine mühimmat Bulgaristan’a gelmiş. Türkçe olarak Hıfzı’ya birmektupyazdım.

18Kasım1915

5 – İki gündür kar durmayıp yağıyor. Bu sabah kalktım, vücudum kırık,belim ağrıyor. Ehemmiyet vermedim, lâkin şimdi beni aşağı aldı. Amanyarabbi ne durabiliyorum, ne yatabiliyorum, belim kıyılıyor.Akşama kadaryattım. Bereket versin bu gece birçok terledim. Belimin ağrısı bir derecegeçti. Lâkin kendimi toplayamıyorum. Vücutça son derece dermansız vemidembozuk.Kırksekizsaattirbirşeyyemedim.

19Kasım1915

6-Aldığımmüshil tesirini icraetti.Beşdefadışarıyaçıktım.Elan iştahımyoktur.Vücutçapekzayıfbulunuyorum.

20Kasım1915

7 – Lehü’l-hamd vücudum bir derece iyidir. Başım son derece ağrıyor.Arkadaşlardanikikişiderahatsızdır.İştahımyoktur.

21Kasım1915

8–Elanhastayım.Midemsonderecebozuktur.Şubir-iki gün zarfındaokadar bozuldum ki bir aylık hastaya döndüm. Bugün süvari birdenbiresancılandı.Hepimizkorktuk.Adetauluyordu.Bereketversinpekçabukgeçti.Burası bize yaramadı. Hepimiz bu hâlde bulunuyoruz. Herkeste iştiha yok.Muannid[inatçı]birkabız,azçokherkestebirrahatsızlıkhükümsürüyor.Birsene Dauria’da görmediğimiz rahatsızlıklar burada meydana çıktı. Helekabızdanpek şikâyet ediyoruz.Telgraf:Almanların sulhhakkındabeyanatı:Bir devlet ilemüzakere eder iken üçüncübir devletinmüdahalesini katiyenkabul edemeyeceğini ve İtalya’nın doğrudan Avusturya ile konuşması.Japonya’nınhiçbirveçhilesulhmeclisinekabuledilmeyeceği…

22Kasım1915

9 – Lehü’l-hamd [Allaha şükür] vücutça iyiyim. Bunu da atlattık. Yalnızderman cihetinde zayıf bulunuyorum. İştiham yoktur. Bizim yanımızdakiodalardabulunanzabitan,beşdoktorolmaküzereyirmiüçefendidir.Bunlarbirbiriyle imtizac[uyumluluk]üzeregeçinip,gayet iyibirvakitgeçiriyorlar.Her biri Rus veAlmanca ve Fransızca lisanlarına çalışıyor. Ara sıra askeriderse bakıyorlar ve haftada Mizah namıyla bir gazete neşrediyorlar. Birhaftalıkhadisat toplanıpgüzelbireğlenceteşkilediyor.BizimtarafınisminiBahriyeNezaretiunvanıvermişler. İyibirzamangeçiriyorlarvebazıbizdeiştirakediyoruz.

23Kasım1915

10 – Bugün bir Rus zabiti maaştan kalan on beş rubleyi getirdi. Umum,imzaedipaldık.Buradabinbaşıyakadarelli ruble,binbaşıdanpaşayakadar

yetmiş beş, paşalara yüz rublemaaş veriyorlar.Maaş tamamoldu.Elanbizemniyetedemiyoruz.“Biryanlışlıkeseriolmasın”diyoruz.ŞimdiRusçavuşugeldi,hamamnöbetibizimimiş.Benkorkudangidemedim.Hamamkırkbeşdakika kadar sürüyor. Yeniden hasta olmaktan korktum.Arkadaşlar gittiler.Hava soğuk, bende zafiyet vardır.Vücudumpek ziyadekirli isedegelecekhaftaya kaldım. Telgraf: Bulgar, Yunan ittifak etmiş. İngiltere limanlarındabulunanYunansefainialıkonulmuş.

24Kasım1915

11 – Murat Efendi rüyamda Tiryaki Çarşısı’nın kapısının üstündeki evi,kaynanası tarafından mübayaa edildiğini [satın alındığını] bana anlatıyor.Cenab-ıHakhayırlar ihsanetsin.Bugüngelenbirmintanıyüzyirmikapiğealdım. Bir kuşak bir rubleye aldım.Karnımda ara sıra ufak bir ağrı vardır,iştihamyok,dermansızlıkhâlâdevamediyor.

25Kasım1915

12–Bugecerüyamdaçocuklarilepekçokuğraştım.

26Kasım1915

13 – Bugün de bir derece sancı ile geçti. Elan perhize devam ediyorum.Süttenbaşkabirşeyyediğimyoktur.ŞimdigelenbirRuszabitiyirmikadarAvusturya zabitinin içimize konulacağını haber verdi. Zaten bizim taraftaodalarkalabalıkbulunuyor.Gürültübaşladı.NihayetbizimöbürtaraftaTürkzabitanının yanına dokuzu yerleştirildi ve kalan mütebakisini üst kattakiAvusturyalılarınyanınakoydular.Bizdeogürültüdenkurtulduk.

27Kasım1915

14 –Bugün şiddetli kar yağıyor.Burada kar bir defa yağdımı artık yazakadarkaryerdenkalkmıyor.Yağan,daimaeskikarınüstüneyağıyor.

28Kasım1915

15–Sözde,Avusturya zabitlerindenbirine gelen telgrafta “sulh haberinizgeldi” gibi bir havadis varmış. Bunun üzerine bir sulh ortaya yayıldı. Buaralık buradaki Alman efradının Vladivostok’a nakledileceği şüyu buldu.HakikatenAlmanefradıorayanaklediliyor.Sulhhakkındaolanyalanolduğuanlaşıldı.Hernekadaryalanolsada tatlıolduğundangenesöylenmesiarzuediliyor ve severek dinleniyor. Akşam dört adet mektup aldım. Ne kadarsevindim!Yalnız bir şey var ki anlayamadım.Hıfzı’nın tersanedeolduğunuyazıyorlar.Demek askere aldılar.Birçokmerak ederek bunu düşündüm.Neçare kendi cezasıdır, çekecek.Vaktiyle okumaya gayret eylese idi şimdi birneferdeğilbirzabitolarakorduyailtihakedecekidi.Evet,birpederlakırdısı,masalkabilindendinlenir ise sonupekacıdır.Cenab-ıHakvücuduna sıhhat

ihsaneylesin.“İnşallahhakkındaiyiolur”duasındanbaşkaelimdennegelir?Mustafa Kaptan yedi-sekiz mektup birden aldı. İçinde üç adet kızlarındanmektup var. Biri Vedia’dan küçüktür. Biri Vedia ile bir yaşta bulunuyor. Oçocuklarınyazdığımektubuokuduk.Gıptaetmemekeldengelmiyor.Benimkızımdeğil,onlardançokbüyükolanoğlanlara,okadarokumaları içinparaverdiğimçocuklarımdanbile o yoldabirmektup almadım.Demekbir evlatyetiştiremedim. Şu hâle son derece müteessif oluyorum [üzülüyorum]. Nebahtiyaradamimiş.

29Kasım1915

16 – Hamam nöbeti, ben gene gidemedim. Elan kendimi toplayamadım.Hamamuzak,havasoğuk,korkuyorum.

30Kasım1915

17- Dauria’dan buraya gelen bir Avusturya zabiti oradaki zabitandanmektup getirdi. Bizim yazmış olduğumuz mektuplar gitmemiş. BuradakiAlman efradı her gün üç yüz, beş yüz olarak Vladivostok’a sevk ediliyor.Telgraf: Enver PaşaDemirkapı’ya gidip, kumandanGeneralMackensen ilegörüşüp,oradanNiş’egelmiş.

1Aralık1915

18–Bugünbendeköyegitmekistedim.“Birazhavaalırım”dedim.Onadamuvaffakolamadım.Çavuştarafından“yasak”cevabınıaldım.Üçüncüdişimufak ufak ağrımaya başladı. Buradan kurtulana kadar tekmil dişlerimisökeceğim. Başımda, yüzümde siyah kalmadı. Aman yarabbi şu esaretfelâketinden kurtulmaya kadir olmayacak mıyım? Ümidim kesiliyor.Milyonlarca insanlar birbirini öldürüyor. Lâ-yenkati boğazlamayauğraşıyorlar.Öbür tarafta isemanenbir takımgençkadınlar, ufak çocuklar,ihtiyaranababalarölüyor.Hertaraftasefalet,felâket,açlık,kan,ateş.Bunehâldir?Medeniyetdiyeortalığısarsanoefkâr-ıâliyeashabı[yüksekdüşüncesahipleri] nerededir?Medeniyet acaba bunları men edemiyormu? Tabii buharbionlartervîcetmiyormu[desteklemiyorlarmı]?İşteenmedenimilletler,en medeni hükümetler! Bunların başında ise bu milletlerin ser-firâzı[önderleri] olanlar bu meseleyi idare ediyor. Demek zamana göre her birlügatinmanası değişiyor.Burada damedeniyet çok silaha, kuvvetli orduya,müthiş kuvvete malik olmak, düşmanı ezmek işte medeniyet budur! Evet,burada bir kelime bunların cümlesine galebe ediyor: Vatan! Vatan hissi nekadar büyük, ne kadar âli olarak görünüyor. Bu kadar sefalet, ateş, kan bukelimeninyanındabirhiçtenibaretkalıyor.Bundanbaşkabirhisduyulmuyor.Bugün umum insanlar o kelimenin hissi ile ateşe atılmış, uğraşıyor, ölüyor,öldürüyor,yakıyor,yanıyor.Evet,sonraokadaryanan,yıkılan,öldürülenlerdüşünülmüyor.Acabahiçdüşünülmeyecekmidir?Belkidegalipolanlarneşeilesermest,mağlupiseyediğidarbeilesersemolacak,düşünmeyecekyahutdüşünemeyecek. Evet o hiss-i meâlînin [yücelik hissinin] daha büyüklüğüesarettegörünüyor.Hertaraftayabancısimalar,yabancıtopraklar,kendiniherveçhile boş bir âlemde görüyorsun. Duyduğun yalan yanlış haberler ile ovatan hissi ne kadar acı, yüreğini sızlatıyor. Çoluk çocuk gailesi, kendifelâket-i hâlini düşünemiyorsun. Yalnız o vatan hissi, o vatan teâlisinden[yükselmesinden]başkahiçbirfikirsenimeşguledemiyor.Herfelâketerazıoluyorsun. Evet, yeter ki o vatan teâli etsin, o vatan selamete, saadete nailolsun.Ne tatlı, ne saadet-bahş [mutlulukveren]birhatıraoluyor. İnşallahovatan terakki [gelişme] ve teâlisini [yükselmesini] göreceğiz. Bu acıların

hepsiniunutacağız.Osevgilivatanımıza,çocuklarımızakavuşacak,bunlarınhepsiniunutacağız.

2Aralık1915

19–Telgraf,AvusturyalılartarafındanRusçadanAlmancayatercümeedilipbizegeliyor.BizimOrhanBey tarafındanTürkçeye tercümeedilerekumumarkadaşlar tarafından okunuyor. Bunun için ayda on kapik kadar bir ücretadam başına düşüyor. Bu para Avusturyalılara veriliyor. Onlar da alınantelgrafveyahuttercümeedilecekkâğıdaveriyor.Şimdibirikigündürherneesbaba mebni ise Avusturyalılardan gelmiyor. Biz de malûmat alamıyoruz.Terk-i dünya gibi malûmatımız yok. Böylece yaşamak da pek güç,bunalıyoruz.Vakitgeçmiyor.

3Aralık1915

20 – Havadis yoktur. Bizim Türk zabitanına gittim. Onların odasında üçMacar zabiti vardır. Zabitan yalan yanlış olarak Almanca söyleyebiliyor,birbirinin ifadesini anlayabiliyorlar. Avusturyalıların söylediğine göre sulholacak imiş. Avusturyalılar bu hususta biraz yalancıdır. İnanmıyor isek degenedinliyoruzvedinlemesiniseviyoruz.Tatlıolduğundan,bugibiyalanlarherhâldepektatlıdır.

4Aralık1915

21–Bu sabahRusçavuşugeldi.Elindebirçokkâğıtlarvar.Neolduğunuanlayamadık. “Nereli ve nerede esir olduğumuz, kaç yaşında ve rütbeniznedir?”Bunlaryazılıpimzaettik.Alıpkançılaryayagötüreceğinisöyledi,alıpgitti.Elanneolduğunuanlayamadık.

5Aralık1915

22 – Buradaki zabitan Bilgi mecmuası namında, bir haftalık risaleçıkarmaya başladılar. Biz de iştirak ettik. Bir takım sual soruluyor. İsteyencevap veriyor. Şimdiye kadar ben de okudum ise de cevap yazmamış idim.Bugünküsual: “Terbiye-i etfâl [çocukların terbiyesi]hakkındanegibi şeraittahtında hareket etmeliyiz ve hangi millet bize numune olabilir?” Bu sualhakkındakonuşur ikenYüzbaşıSıtkıEfendi ismindekizat tarafındanbenimbu suale cevap vermekliğimi rica etti.Yüzbaşı SıtkıEfendi an-asl [aslında]Küçükayasofya’da tevellüt etmiş [doğmuş] ve kendisi gayetmültefit [iltifateder],nazik,halûk,her türlümahâsin-iahlâka[ahlakigüzelliklere]malikvemalûmatcihetindeburadakizabitanıniçindegüzide[seçkin]olduğunu,diğerarkadaşlarının ifadesindenanlıyoruz.OldukçaFransızcaveRusçabiliyorvezabitanınekserisikendisindendersalıyor.Buzatınibrâmı[ısrarı]üzerinebende cevap yazdım.BugünDoktorCavitBey’inmaiyetindekiMustafaÇavuşismindebiraskerkayboldu.Kendisindenbirhaberalınamadı.Tekmilkışlalar

vemahbusanelerarandıisedebulunamadı.Telgraf:Tekfurdağı’ndaAlmanlartarafından tahte’l-bahir inşa edilmek üzere bir tezgâh kurulmuş. Avusturya,Almanya,Bulgaristanvebizimaramızdayenigümrükveticaretmuahedeleriyapılmış.Varna’dabizimordubulunuyorimiş.Papa,sözdesulhisminiağzaalmak büyük bir muvaffakiyet olduğu ve daha sulhun da pek uzak olduğusöylenilmiş.

6Aralık1915

23 – Buradaki Celal Efendi isminde bir mülâzım ile konuşuyorduk.Kendisine Mahmut Efendi isminde bir zabit tanıyıp tanımadığını sordum.Tanıdığınıvebuharpteşehitolduğunuhaberverdi.Sondereceteessüfettim.Cenab-ı Hak rahmet etsin ve ailesine sabırlar versin. Çavuş geldi, hamamnöbetibizdeimiş.Gitmekistemedimisedearkadaşlarınzoruilegittim.Havasoğuk ise de gittiğime ben de memnun oldum. O kadar kirlenmiş idim kihayret.Temizyıkandım.Yalnızbirkusuruvarisedesugayetsoğukidi.

Telgraf: Amerika’dan iki yüz kişilik bir heyet Avrupa’ya geliyormuş.Bunlar sulh hakkında propaganda yapacaklarmış. Bulgarlar Manastır’agirmiş. Bir Sırp taburu Yunanistan’a dehâlet etmiş [sığınmış] ve silahlarıYunan hükümeti tarafından talep edilmiş. Buraya bir alay Kazak süvarisigeldi.BuKazaklarekseriyetleMoğolveTatarların,Nogaycinsindengöçebeaşiretlerdenmüteşekkilimiş.Bunlarınbindiklerihayvanlarufakyapıdakalınbacaklı, kafaları büyük, vücudundaki kıllar uzun, gayet kuvvetli olup busoğukta, karın içinde ahıra koymuyorlar. Gündüz akşama kadar ahırlarınönünde duruyor.Arpa ve ot orada yiyor ve suyunu içinde buz parçaları ileorada içiyor. Pek ziyade fırtına, tipi olur ise o vakit ahıra koyuyorlar. BusüvaribirvakitlerKırımhükümdarlarınınengüzide [seçkin] süvarileriolupveliaht olan Kalgay Girayların safında bizim Türk ordusunun ilerisindedüşman memalikini [memleketlerini] yakıp yıkarak düşmana dehşet verir,badehu [bundan sonra] Türk ordusu harbe girer imiş. Şimdi ise Rusyahükümetininsatvetine [kuvvetine]hizmetediyor.Ne teessüfedilecek,yüreksızlayacakbirhâldir!İşteomeşhur,tarihinmethiniayyukaçıkardığıoNogayTatarlarıadetaRuslaşmıştır.

7Aralık1915

24 –Bugün esaretimizin on üçüncü ayını ikmal ettik.Öğleden sonraRusçavuşu geldi. Para almaya gideceğimizi bildirdi. Umum Türk zabitanı vebizimkışladakiAvusturyazabitleriberaberolarakgittik.Pisbirsalonagirdik.OrasıRuslarınkendinemahsusbirhapishaneilebirtaraftaRusaskeriyatıyor.Burada saatler ile bekledik. Nihayet esami [isimler] okundu. Onar olmaküzerebusalonunkarşısındagayetbüyükvemuntazambirveznedairesivar.Oradanparaalınıyor.OkunangittilâkinFuatBeyilebenimismimokunmadı.Nihayet umum bitti. Türklerden beş kişi olarak Avusturyalılardan üç kişi

kaldı. Bizim ismimiz kumandan tarafından çizilmiş. Ne olduğunuanlayamadık. Kendi kendimize verdiğimiz karar, Fuat Bey ile ben komiseryazılmış idik. Her hâlde bunun için olduğuna zâhib oluyoruz [sanıyoruz].Ruslarda kaptan denince yüzbaşı zannediyorlar.Bunun için bizim kaptanlarbu yolda kabul edilerek bizi sivil dediler. Her ne hâl ise daha felâketgünlerimizdolmadıdemektir.Bumeyusiyet[ümitsizlik]iledönüpgeldik.Bugece rüyamdabizimaşağıevdebulunuyorum.ElimdebirçokOsmanlı altınıvar. Aşağıdan ufak bir inilti geliyor. Bir ses “şunu kaldırın” diyor. “Nedir”diye odadan sofaya çıktım. Sofaya Hamit uzanmış, yatıyor. Aşağı indim.Mutfakperdesininyanınabirçokçalıyığmışlar.ÜstündeEminuzanıpyatmış.Ayağındabağlı fotinvar,çorapyok.Fotinininbağları sırımdanoluposırımsondereceayaklarınıkesipyeretmiş.Kendisinikucağımaaldım.“Çocuğum,yatıyor iken fotinleri ne için çıkarmadın” diyerek bağlarını çözüp fotiniçıkarırikenuyandım.Saatlerceuykumkaçtı.Pekçokmerakettim.“Yarabbihayırlarihsanetsin”duasındanbaşkaeldennegelir?

8Aralık1915

25–Bugünüdeyüzbindüşünceiçindegeçirdim.Gecerüyadaaşağıevdebulunuyorum. Kundakta bir ufak çocuğum var ve kendisini başı açıkgörüyorum.Cenab-ıHakhayırlarversin.

9Aralık1915

26 – Bugün Teşrinisanimaaşını ikmal edecekler. Umum zabitan vezneyegidecek. Bakalım biz ne olacağız? Yarına kaldı. Telgraf: Bağdat’a gelenİngilizaskeribeşbintelefatilegeriçekilmiş.

10Aralık1915

27 – Bugün maaşa gidiliyor. Biz gene alamadık. Ettiğimiz müracaattaveznedeparaverenRuszabitineettiğimizmüracaatüzerine, “iştebiryanlışvar her hâlde, kumandan görüşüp tesviye edilir” dedi ve defterde ismimizçizilmiş idi. Döndük, meyus olarak geldik. Rus gazetesinden: GeneralMackensen bizim Mısır’a gidecek ordunun kumandasını deruhte etmiş[üstlenmiş]. Bizim hükümet Almanya’dan kuvve-i askeriye [askeri güç]istemeyip yalnız top, tüfek,mühimmat, para talep ediyor imiş. Dersaadet’eRomanya’danbinvagonungelmiş.Sırbistan’dahükümet kalmamış.LimanPaşa,Willhelmtarafındanenbüyükbirnişanalmış.

11Aralık1915

28 –Bizimkaptanlar kendimaaşlarından onar ruble verdiler.Bu para biraraya toplandı.Doksan ruble etti.Yirmi ruble ben ve yirmi ruble FuatBeyaldıvemütebakikalan[artan]ellirubleyiefratiçindekalançarkçızabitanınatevzi edilecek ve bunun benim tarafımdan yapılmasını rica ettiler. Ben de

kabul ederek küçük bir defter tuttum ve efendilere tevzi ederek defterikendilerineimzaettirdim.LostromolardâhiledildiğindenveFuatBeyilebenaldığımdan,üçerrubleancakadambaşınadüşebildi.

12Aralık1915

29–Çarkçılargelipparalarınıaldılar.

13Aralık1915

30–Bugünhamamnöbetidir.Bengitmedim.DoktorYüzbaşıHasanŞahigider iken ayağı kayıp düştüğünden kalça kemiğini kırmış. Sedye ilehastaneye kaldırmışlar. Zavallı genç, bu kadar harpten, sefaletten kurtulupburadaböylebirfelâketeuğramasıciddenhepimizimükedderetti.

14Aralık1915

1 Kânunuevvel – Bugün Bezm-i Âlem vapurunun aşçısı Nazif, kimseyemalûmat vermeden yatağını alıp efrat kışlasına gitmiş. Bilahare nâdim[pişman] olduysa da kabul edilmedi. Ekseriyetle, efendiler kendisindenmemnun değil idi. Evvelce Cavit Bey’in kaybolan hizmetçi askeri geldi.MeğerRuslartarafındanhapsedilmişolduğuanlaşıldı.

DoktorFikriBeyRusçayaoldukçavakıf.Kendisiniburamevkikumandanıdaimahüsn-ikabul ediyor [iyikarşılıyor].Faalbirgençtir.Bizimmaaş içinkumandanagitti,lâkinbulamadı.

15Aralık1915

2–Bugün,FikriBeygenegitti,kumandanıbulamayarakgeldi.

16Aralık1915

3–ÇarkçıŞevketEfendigeldi.Ayağındapantolonyok.Süvari tarafındanüçrubleverildi.Süvaribugeceyenidensancılandı.Bendoktorlaramüracaatettim. İki-üç doktor geldiler, muayene ettiler. Kendisinde kum hastalığıolduğutebeyyünetti[meydanaçıktı].BuakşambirRustarafındanüçdeftergetirildi.Umumimzaettik,nedirbilmiyoruz.BugeceAtıf,MahirKaptanlarile Orhan, Mülâzım Sırrı Efendiler üç rubleye bir teneke ispirto bulupalmışlar. Su ile çalkalayıp içtiler. Biz de onların sarhoşluğuyla alay ederekgeçirdik.

17Aralık1915

4 – Telgraf: Selanik’e çıkan Fransız kuvveti, Bulgar ordusunun taarruzuüzerine geri çekilmiş ve sekiz top terk etmiş. Dersaadet’e Almanya’dan,birçok dekovil hattı için malzeme geliyormuş. İngilizlerin bir keşif koluAkabe’deBedevilerileettiğiharpteotuzbeştelefveonaltıesirvermiş.

18Aralık1915

5–KumandanagidenDoktorFikriBeygeldi,“müjde”diyor.Oradauzunbirmübâhasedensonra,ikimaaşıbuayalacağız.Bakalıminşallahmuvaffakoluruz.

20Aralık1915

7–Hamamnöbeti,bengitmedim.Telgraf:Sırbistantamamenmahvolmuş.Kısm-ıküllisi[büyükbölümü]Avlonyacihetlerineçekilmiş.

Alman,AvusturyaveBulgartarafındanSırbistanidareediliyormuş.Düvel-imüttefika[müttefikdevletler]Selaniküzerindetahkimatyapıyormuş.MustafaKaptan,FuatBeymektupaldılar.

21Aralık1915

8–Bugünkardevamediyor.Telgraf:Varna’dabizimordununbulunmasıRomanya’yıtehditiçinimiş.Rusçuk,SilistretaraflarındaTürkaskerivarmış.Akşamkardevamediyor.Gecekarkesildi.Şimdiokadarlatifbirmehtapvarki!BizimşairlerBoğaziçi’ninmehtabındanyazayazabitiremezler.Gelsinlerde buranın bir kış gecesinde, etraf dağların bembeyaz kar içinde,mehtabınolanca şaşaasıylaobeyazkaraaksinigörsünler.Ondaokadar letafetvarkisaatlerce camın önünde durup hayretle temaşa ediyoruz. Tatlı tatlı hülyayadalıyorum.Birçokvaktimböylegeçiyor.

22Aralık1915

9–Sabahkalktım,çay içerkenkardevamabaşladı.Geceninmehtabına,oletafetine rekabet ediyor. Burada harbin uzaması veyahut Rusya’nın parabulamaması, ne esbabdan [sebeplerden] ise, her gün eşyanın üzerine zamediyorlar.Bizdekionparalıksigarakâğıdı,evvelcekırkparayaikençıkaçıkabugün doksan parayı buldu. Daima bandrole zam ediliyor. Tütün, kahve,şeker hepsinde böyledir. Yalnız ekmeğe iki kapik zam edildi. Et, eskifiyatadır. Mütebaki tekmil eşyaya zam konmuştur. Telgraf: Düvel-imüttefikanınSelanik’teyaptığıistihkâmatüzerineAlman,Avusturya,Bulgartarafından Yunan hükümetine protesto edilmiş ve harp ederek, Selanik’egelecekleri bildirilmiş. Yunan, düvel-i müttefikayı oradan kendisininçıkaracağını beyan etmiş. Karadağ Kralı, Amerika Reisicumhuru’ndantavassutetmesiniricaetmiş.

23Aralık1915

10 – Yunan, ileride Selanik’e yürüyecek olan Avusturya, Alman, Bulgarkuvvetleri arasında Türk askerinin bulunmasına razı olmuyor imiş. “Belkiileride Türkler Selanik’ten çıkmaz” diye korkuyormuş. Bu gece o kadarmüthişbirfırtınavaridikitarifimümkündeğildir.Bufırtınadahariçtenöbetbekleyen Rus askerlerine camdan bakıyoruz. Hayret, bu herifler ne kadarmütehammil [dayanıklı] adamlardır. On dakika dışarıda durmak mümkün

olmadığı hâlde iki saat nöbet beklemek doğrusu pek güç ve bizimdayanacağımızbirhâldeğildir.

24Aralık1915

11 – Telgraf: Almanya’da Reicshtag kapısının önünde kadınlar ekmekgetirip,kocaveyahutoğullarınıniadesinitalepederekufakbirisyançıkarmış.Polislertarafındanmüdahaleedilerekyirmi-otuzkadarvefeyat,yaralıvarmış.

25Aralık1915

12–BirRusçavuşugeldi.EvvelceParkdenilenmevkiekalkanefrat içinbir Türk doktoru istiyor. Burada bulunan sekiz doktordan kimse gitmedi.Hamiyettenbahsedenbuefendilerkaçıyorlar.Bizimdoktorageldiler.Bizimdoktor, siyatikten mustarip idi. “Hastayım” cevabını verdi. Bakalım kimgidecektir? Telgraf: Sırbistan’ı işgal eden Avusturya generaline Arnavutlarmüracaat etmiş. General kendilerine silah, mühimmat veriyor, onlar daArnavutluk’a ricat eden Sırp ordusuyla harp edeceklermiş. Dersaadet,Haydarpaşa İstasyonu’nda büyük bir faaliyet varmış. Her tarafa Almanmühendisleri, amele gidiyor. Gerek Erzurum ve gerek Mısır üstünedemiryolları yapmakta ve diğer taraftan cephane, mühimmat sevkineçalışılıyorimiş.Kale’de,SuvlaKörfezi’ndeİngilizkuvvetikâmilençekilmişve tahripettiklerialtı topvebirmiktarerzakbıraktıklarından,parlamentodaİngiliz kumandanı muvaffakiyetinden tebrik edilmiş. İngilizlerin elinde birmilyonikiyüzbinneferdenibaretbirkuvvetvarsadabukâfiolmadığındanbirmilyondahaefradın silahaltınaalınmasınakararverilmiş.AkşamgelenbirRuskâtibi,yanındabirçavuş,elindebirdeftervaridi.Doktorlarınneredeesirolduklarıvekaçlisanbildiklerivenehastalığındaihtisasıolduğuyazıldı.Kendilerinden ettiğimiz suale, “bilmiyoruz, İrkuç kumandanlığından verilenemirüzerineyazıporayabildireceğiz”dediler.

26Aralık1915

13–Bulgarlar, düvel-imüttefikadanon top zapt etmiş.Düvel-imüttefikaricat ediyor ve Selanik’i tahkim ediyor. Hükümet-i merkeziye, düvel-imüttefika Yunan arazisinden çıkmadıkça ileri harekâttan geçmeyecekleriniYunanhükümetinebildirmiş.BizimorduCeziretü’l-arab’dafaaliyetegeçmekiçinşimendiferhattındamünakalât-ıticariyeyi[ticariulaşımı]kat-ısevkiyata[durdurmaya]başlamış.Almanyasulhiçinciddibirhatve[adım]atmış.

27Aralık1915

14–Hamamnöbetidir.Gitmedim,kumanyavekendimebirşişemürekkepvekalemalmakiçinköyegittim.İlkdefadıryanımdahizmetçilerdenŞerefileHalisvaridi.Russüngülüsüdaimayanımızdamevcuttur.BuköyDauria’dançokbüyüktür.Birsıradayüzkadardükkânvar.Arkasındaköyvardır.İkiyüz

hanekadarvaridi.Ahali,gerekdükkânlarmuhtelifakvam[kavimler]vardır.Moğol,Tatar,Rus,ikiErmeni,birdeAcemvardır.Alıpdöndük.Lâkinyarımsaat gitmek, yarım saat gelmek beni yordu. Adeta yürüyemeyecek bir hâlegeldim. Bir senedir oturmak, usandık! Akşam Park’a gitmekten imtinaettiklerinden [çekindiklerinden] dolayı Doktor Hakkı Efendi’yi, bir haftahapseattılar.İbrahimveFikriEfendilerdebirhaftahapsemahkûmolmuş.

28Aralık1915

15–Telgraf:Almanordusu,Rigaüstüneyürümüş.RuslarRiga’yı tahliyeediyormuş.RigaBaşpiskoposueşya-yıdiniye[dinieşya]düşmanakalmamakiçin yaktırmış. Avusturya, cenup cihetinde top ateşine başlamadan hücumageçmiş.RusyaHariciyeNazırı,matbuatınsulhhakkındayazdıklarımakalelerhakkında matbuat idaresine kendilerinin bir veçhile sulh hakkındamüzakerede bulunmadıklarını beyan etmiş. Ağızdan duyduğumuz havadisegöre,sözdeRigaveDiloniskdüşmüş.İnşallahsahihtir.

29Aralık1915

16–Telgraf:SırbistanveKaradağordularıArnavutluk’açekilmiş.Düvel-imüttefika Selanik’te tahkimat yapıyormuş. General Mackensen Riga’dabulunan Alman ordusuna kumanda ediyor ve orada hücuma başlamış.Dehşetle harp oluyormuş. Üç ay zarfında İngilizler Kale’de doksan üç bintelefat vermiş.Düvel-imüttefikanınKale’den çekilmesi üzerine bizim orduKafkas cihetine yeni kuvvetler gönderiyor imiş.Mısır’a hareket etmek içinDersaadet’te büyük bir ordu hazırlanıyormuş. Dersaadet’te Tunus veAcemlerdenbir-ikikolorduteşkilediliyorveAcemSefiritarafındanprotestoedilmiş. İran’a gitmek üzere yüz elli bin kişilik bir ordu hazırlanıyormuş.Şimdi gelen habere göre Doktor İbrahim Efendi hapse girmiş. Necef’tebulunanTürkzabitanı,oradaİraniçincihatilânettiklerindenoradabüyükbirkuvvet toplanmış. Rusların dediğine göre Willhelm gerek Kale ve gerekSüveyşKanalı’nızaptile,cihanahükmetmekistediğiniyazıyorlar.

30Aralık1915

17 – Buraya geleli hepimizde bir uykusuzluk var. Muannid [inatçı] birkabız, ne olduğunu anlayamadık. Herkeste İngiliz tuzu, Hint yağı. Hâlbukibenbunlarıiçemediğimden,buradabireczanevar,reçeteileparayamukabililaç veriyor, süvari ile birlikte bir takım hap alıyoruz. Çay, sabahlarıiçiyorduk.Şimdionudapaydosettik.Şekerlisıcaksu içiyorum,genekabızdevam ediyor.Yemek de buna yardım ediyor. Zira et, başka bir sebze yok.Lahanadan başka sebze yoktur. Bunun için daima yemek, etten, pilavdan,hamurdan ibaret kalıyor. Vâkıa şimdi yemekten şikâyet edecek bir hâldedeğiliz.Yemekmuntazam bir hâle girdi. Ayda adam başına on dört-on beşruble kadar düşüyor. Yalnız iştihamız yoktur. Ben yevmiye buranın dört

kapiğe verilen bir francalasını yirmi dört saatte ancak yiyebiliyorum. Bufrancalabirinsanabiryemekteikitanesiancakkâfigelebilir.Çoğumuzdabuhâlvar.Dauria’dayiyecekbulamıyor idik.Lâkin iştihamızyerinde.Osiyahekmeğikapışarakyiyorduk.Ofenayemekbizeyetişmiyoridi.Şimdiisehepsibol, lâkin bizde yiyecek yok. Telgraf: Bulgaristan, Yunanistan arazisinegirmiş. Selanik’te istihkâm yapılıyormuş. Rusya’da ahali arasında, harphakkında lakaytolduklarındandolayı şikâyetediliyor imiş.Bugünkışlalarınkapılarını kilitlediler. Bilahare açtılar. Ne için olduğunu anlamadık. AkşamDoktor Cavit Bey ispirto getirmiş, içine su koyup içiyorlar. Bizim Süvari,HasanKaptan’ıdavetetmişler,onlardagittiler.Geceonbirdegeldiler.HasanKaptan adamakıllı sarhoş olmuş idi. On ikiye kadar Hasan Kaptan’ınodasında üçüncüler, mülâzım kaptanlar türkü söyledi. Hasan Kaptan’ıoynattılar.Bizdeuzaktanbuüstükapalırezaletiseyrettik.

31Aralık1915

18 – Ale’s-sabah, kumanyaya gidecek olan hizmetçiyi bırakmamışlar.“ŞimdidensonraBerezovkayasaktır,”cevabınıvermişler.BilahareanladıkkiAvusturyalılarda bir tabanca bulunmuş. Bunun üzerine köy yasak edilmiş.Burada bir bakkal dükkânı açılacak, oradan alınıp kimse köyebırakılmayacaktır. Bu Avusturyalıların yüzünden Dauria’da bile pek çokrahatsız olmuş idik. Burada da başladı. Bu herifler asker zabiti olmaktanbaşka her şeye benzer, şarlatan adamlardır. Başka bir meziyetleri yoktur.Karşımızda bulunan kışlayı kordon altına alıp yoklama ettiler. Dört adettabancabulmuşlarveköydeRusneferinekarşıgelenbirAvusturyazabitiRusneferi tarafından süngü ile yaralanmış. Bunun üzerine şimdi köy katiyenyasakedildiveburadapeksıkıbirnezaretaltınaalındık.BuAvusturyalılarınyüzündenheryerdeböyle rahatsızoluyoruz.Topve tüfek ile teslimolanşuherifler burada tabancayı ne yapacağı anlaşılamaz! Yalnız yapacağı bir şeyvarsa o da diğerlerinin istirahatını bozmaktan ibaret kalacağı aşikârdır.Telgraf: Selanik Limanı’na girmek isteyen bir Türk kruvazörü düvel-imüttefikatarafındangarkedilmişveyanındakitahte’l-bahirlerikisaatkadarharp ederek savuşmuşlar. Buna ne kadar inanılabilir? Birçok düşündük.Selanik’te birTürkkruvazörünün işi nedir vebukruvazör neredengeliyor?Yalanolduğupekaşikâr.İngiltere’deTimesgazetesibirmakalesindediyorki:Sinemalarda ve sair mahallerde bu harbin kurbanları gösterilerek ahali,hükümetibuharbinneticelenmesihakkındaicbaretsin.BulgarordusuSelaniküzerineyürüyorimiş.

1Ocak1916

19–Defteri,Ruslaryoklamadabelkialırdiyesaklamış idim.Lâkinbizimkışlayı yoklama etmediler. Belki bilahare ederler. Gene çıkardım. Şimdi nedışarıya çıkabiliyoruz, ne de hariçten bir kimse gelebiliyor. Bugün telgraf

tercümesidegelmedi.Pekziyadebir sıkıntıdabulunuyoruz.Tammanasıylahapishâlindeyiz.BudaAvusturyalılarınedepsizliğidir.EvvelceburayagelenMoğolveTatar,KazakAlayıKafkasya’yagitmeküzeretrenebindiler.

2Ocak1916

20 – Ruslar maaşı ayın yirmisinde, nihayet yirmi dördüne kadar itmâmediyorlar [tamamlıyorlar]. Bizim için heyecan içinde geçen günlerdenma’dûddur [sayılır]. Aylığa başlasalar da ben de alıp alamayacağımıanlayabilsem.Meraktankurtulurum.EveHıfzı’nınnamınaFransızcabirkartyazıp verdim. Dauria’dan, Binbaşı Sıddık Bey’den otuz ruble, telgraf ilesüvarininnamınageldi.BizimVehbi’denparadeğil,selambilegelmedi.Evetasil, her yerde asildir. Sıddık Bey’in şu âlicenabâne [cömertçe] hareketineumumumuzmüteşekkiriz.BugünkazarmadangelenÇarkçıEthemEfendiilekonuşuyorduk. Kendilerine odun gayet az verildiğinden sobalar layıkıylayanmayıp,soğuktançoksıkıntıçektiklerinibeyanetti.BizimTürkefradınınüst, baş, ayak çıplak olduğundan ara sıra el ve ayakları donmakta oluphastaneye gidiyorlar. Zavallı efrat soğuktan perişan bir hâldedir. ŞimdiBerezovka’yaŞeref,kumanyaalmaküzeregitti.Kendisinebirtelgrafverdik.DışarıdadükkâncılardanbirivasıtasıylaDauria’yabir telgrafverdirebilir iseBinbaşıSıddıkBeyparagöndermesin, ziraburadabizimparaya ihtiyacımızyoktur.Onlarbizimparaaldığımızıbilmiyorlar.Nafileyereilerideonlaradaborçlu olmayalım. Rus çavuşu geldi, ifadesi, Çar tarafından verilen emirüzerine buradamevcut üsera doktorlarıRus ordusundaki doktorlar nemaaşalıyoriseesirbulunandoktorlaradaomaaşınitaedilmesi[ödenmesi]vebirdebinbaşıdanyukarırütbedesekizsenekumandanlıkedenlervariseonlarındatammaaşalmalarıhakkındaimiş.Bizimdoktorseviniyor.İçeridemevcutdiğerdoktorlardabuhusustasonderecememnundur.Bakalımbuhavadisinaslı çıkacak mıdır? Almanların Riga ve Dinesk muzafferiyetlerine dairneşrettiklerihavadisyalandır.Paris’te213numaralıtepedevukubulanharpteFransızlar bir Alman bataryasını tahrip etmişler. General Po isminde birgeneralin taht-ı idaresindeki [idaresi altındaki] komisyon-ı askeri,Petersburg’a gelmiş. Rus mevaki-i askeriyesini [askeri mevkilerini] tetkikedecekmiş. Almanya ve Türkiye beyninde [arasında] açılan demiryoluvasıtasıylaAlmanlarTürkiye’yemühimmat verip, yerineTürkiye’den erzakçekiyormuş.BundanTürkiyememnundeğilmiş.Bugünyanımızdakizabitana5 Temmuz tarihli gelen bir mektupta, Çanakkale’de bulunan bir bölükkumandanı yazıyor: “Burada muzaffer olarak harp ediyoruz. Her şeymebzuldür [boldur]. Korkak düşman Türk süngüsünü görünce titriyor.” BumektubunRussansüründennevasıtailegeçipgeldiğinehayretediyoruz.Bugeceziyadesiylesoğukidi.İçtaraftakicamlardaüçdörtparmakkalınlığındabuz vardır.Ziyade üşüdük.AsımEfendi’ye veHıfzı’yaTürkçe olarak birerkartyazdım.

3Ocak1916

21 – Herkes on beş, yirmi mektup aldı. Bugün yüz kadar mektup geldi.Herkes kendi mektubunu kapıyor. Ben de gittim, “yoktur” cevabını alarakmeyusen döndüm. Hava ziyade soğuktur. Camların buzunu kaynar su ileaçmaya uğraşıyoruz.Hamamnöbeti ise de kimsede gitmeye cesaret yoktur.Akşam bir Rus kâtibi yanında bizim istarca (istarca diye burada vazifebaşındabulunanRusçavuşunaverilenunvandır)geldiler.Ellerindebirdeftervaridi.Doktorlarınkaçsenedenibaretifa-yıvazifeettiğini[görevyaptığını]sualederek,defterekaydettiler.Bakalımneçıkacak?

4Ocak1916

22–Hava soğuktur.Elancamlardakibuzubıçak ilekırmayauğraşıyoruz.Çamaşırcıyaverdiğimkirliçamaşırlardanbenimfanilakaybolmuş.Zatenikifanilavar.Onundabirikayboldu.Bir tek fanila ilekaldım.Şimdigelenbirbez gömlek, kırk kapiğe aldım.O da giyilmiş. Kaynatmak üzere çocuklaraverdim. Bakalım talih daha nelere sevk edecek? Hava tahte’s-sıfır [sıfırınaltında]kırkderecedir.Ruslarbuhavada talimveatış talimindenhiçbirgüngeri kalmıyor. Bu heriflerin tahammülüne hayret etmemek kabil değildir.Telgraf: Rusların ruble kâğıt parası Paris’te, Londra’da, Amerika’dafiyatından düşmüş. Avusturya tarafından sıkıştırılan Karadağlılar meyusâneharpederekBosnahududunaçekiliyormuş.Avusturya,Romanyahududundaaltmış bin kişilik bir ordu bulunduruyor imiş. Riga önünde ve Galiçya’daşiddetliharpoluyormuş.İngilizlerAnadolusevahilinekuvvetçıkarmış.Bizimoradabüyüktopçukuvveti,sevkediliyor imiş.Şibh-icezirede[yarımadada]tahrip edilen istihkâmlar tamir ediliyor imiş.Bulgarordusu,Yunanistan’dandüvel-imüttefikayıçıkarmaküzerehareketedecekimiş.

5Ocak1916

23 – Bugün hava iyidir. Maaş vermek üzere bir Rus zabiti, bir kâtip veyanlarındabizimistarcailegeldiler.Umum,maaşaldı.Bizegelinceyirmibeşrubleyazılmış.Bizdegeçenaydanellimatlubumuz[alacağımız]olupbuayyüz ruble istediğimizi beyan ettik. Bir türlü anlatamadık. Nihayet zabit oyirmi beş rubleyi de vermedi. “Kumandanı göreyim, yarın cevap veririm”diyerek çıkıp gitti.Genemaaş alamadık. Talihsizlik her yerde bizi buluyor.Meyus,mütefekkir[düşünceli]olarakdönüpgeldik.Herkesparaalsındabizböylemeyusolalım,neacı!Buradaötekinin,berikininmuavenetinemuhtaçolmak,yarabbineelimbirhatıra,nefenabirvaziyetaltındabulunuyoruz.Şumüşkülmevkiden kurtulamaz isek esaret bizim için daha büyük bir felâketolacak. Her ne kadar arkadaşlarım bana muavenet ediyor iseler, gene pekbüyük bir ıstırap içinde bulunacağım. Yarabbi şu müşkül mevkiden benikurtar.

6Ocak1916

24–Felâketimizinondördüncüayıhitambuldu.Evetbizimiçinbumenhûs[uğursuz]gündemutlakabirfelâketgünüdür.Umumarkadaşlarımızşen,şâtır[neşeli],ceplerindeparavardır.Hepsinoksanını ikmaleçalışıyor.Birielbisediktiriyor.Diğeri ayakkabı yaptırıyor.Öteki çamaşır tedarikinde.Biri sabahkahvaltısını neden yapacağını düşünüyor. Bunlara mukabil biz meyus, birköşeye çekilmiş düşünüyoruz. Yarabbi, daha bu felâketi ne zamana kadarçekeceğiz?Elbetbirkusurumuzvarkibufelâkettenkurtulamıyoruz.Yarabbi,affetmek senin şanındandır. Kusurumuzu affeyle! Artık çektiğimiz sefalet,felâket kâfidir. Bakalım bugünDoktor Fikri Bey gidip anlayacak. Zira bizibırakmıyorlar. Getireceği habere muntazırız [bekliyoruz]. Ya felâketimizyahutsefalettenkurtulacağımıztahakkukedecek.Nekadarhelecaniçindeşuhaberi bekliyoruz. Düşünüyorum, müddet-i ömrümde iki üç defa bu kadarhalecan içinde ancak kalmış idim. Bu gece yattığım odada dört kişibulunuyoruz. Süvari,Doktor,Ağa ismindeVanlı çete zabitanından birKürtvardır.Onlar,gündüzkiparamesudiyetiyle[mutluluğuyla]tatlıtatlıuyuyorlar.Ben ise binlerce düşünce, efkâr içinde mustarip olarak uyumadım. Öteye,beriye dönüyorum, düşündükçe binlerce fena fikirler hücum ediyor. Sabahıettim.ŞimdiDoktorgidecek.“Yakumandanıgöremezise,yaolamadıcevabıgetirir ise?” diye bekliyoruz.Ne kadar güç, ne kadarmüşkül bir hâl içindebulunduğumuz aşikârdır. Cenab-ı Hakk’ın lütfuna ilticadan [sığınmadan]başkabir istinat edecekyerimizyoktur.ElanFikriBeygelmedi.Dün aradaSüvari ile edilen bu para meselesi hakkındaki bir mübâhasede biraz canımsıkılıp, Süvari’ye, “size bâr [yük] olduğumuzdan naşi bu gibi lakırdılarsöylüyorsunuz”demişidim.Şimdigenearamızdabumübâhasecereyanetti.Bilerekyahutbilmeyereksöylemişolduğubirlakırdıisepekağırgeldi.Adeta“sizkendinizeediyorsunuz,lâkinbizedeyükoluyorsunuz”tarzındageliyor.Daha şimdiden bu kadar lakırdıya bâis [sebep] olur ise, ileride ne kadarolacak?Vebizşimdidenmüteessiroluyoruz.Evet,her söylenenkelâmsanahitap ediliyor gibi bir zan hâsıl oluyor. Cüzi bir şeyden insan müteessiroluyor.Yarabbisendenbaşkabirmelcem,penâhım[sığınacakyerim]yoktur.Cümlenin [herkesin] dest-gîri [yardımcısı] sensin. Bizi de bu sefalet vefelâketten halâs olmak [kurtulmak], sevgili Habib’in yüzü suyu hürmetinemüyessereyle,âmin.Saatoniki,FikriBeygeldi.“Kumandanyemekyiyor.Gelecekyirmibeşrubleyigetiripverecek.Bilahare,üçbeşgünsonra,paranınmütebakisini alacaksınız,” müjdesini verdi. Kendisine beyan-ı teşekkür ileberaber son derecememnun olduk. Bekliyoruz, ne gelen var, ne giden var.Akşamoldu,bizidedüşünmealdı.Gelmeyecekmiyoksa,yenidenbirmanidahamızuhuretti?Bintürlüheyecaniçindebekliyoruz.Ortalıkkarardı,saatdört. Arkadaşlar koşarak geldiler: “Gelin paranızı alın.” Sevinerek gittik.Yirmi beş rubleyi aldık. Mütebaki yetmiş beş rubleyi üç dört gün sonra

verecekleriniifadeettiler.Oh!Cenab-ıHakk’abinlerceşükran.Bizimiçinenbüyükolan şu felâketten,dahadoğrusuötekine,berikinebârolmakgibibirmeskenet [miskinlik], aczden kurtulduk. Ne kadar Cenab-ı Hakk’ın lutf-iâtıfetine şükran arz etsek azdır. Huzur-ı kalp ile oturup akşam yemeğinikemal-i meserretle [tam bir sevinçle] yedik. Telgraf: Fransa BaşkumandanıGeneral Joffre,Balkanmüttefikordubaşkumandanlığına tayinedilmiş.SırpKralı Selanik’te kendi ordusu perakende [dağınık] efradını harbe sevkeuğraşıyormuş.BozulanSırpordusuKaradağBalkanı’ndabeşyüzbinkişidenibaret olup, bunlar açlıktan ve soğuktan orada kırılıyor ve açlıktan kendilâşelerinieklediyor[leşleriniyiyor]imiş.Çanakkale’debüyüktoplarileharpoluyor imiş. Selanik Alman ve Avusturya konsolosları düvel-i müttefikatarafından hapsedilmiş. Bunun üzerine merkezî hükümetler tarafındanYunanistan protesto edilmiş. Bulgaristan, oradaki harp eden ordusununnevakısını[noksanlarını]ikmalederekyüzelibinneferiletakviyeediyorveyakındaoradabirbüyükharpbekleniyorimiş.

7Ocak1916

25 –Dün burada arkadaşlar arasında bıyıklarını tıraş etmekmodası çıktı.Küçüklerden büyüklere aksetti, bizim Süvari de kazıttı. Alışılmadığındangözepekçirkinbirmanzaraarzediyor.Zabitandanvebizdenonbeşkadarıtıraş ettiler.Bugün, dün onların alayıyla geçiyor.BugünRusların büyükbiryortuları vardır. Tekmil dükkânlar kapalıdır. Ekmek bulamadık. Akşamakadar açılmaz ise akşam ekmeği yoktur. Hava soğuk 45 tahte’s-sıfırdır.Telgraf:Mısırharekât-ıaskeriyesiiçinGoltzPaşa’nınriyasetialtındaAlmanveTürkerkân-ıharplerindenHalep’tebirkomisyonteşkiledilmiş.Türkiye’deSuvla Körfezi’nden ve Bağdat cihetinde İngilizlerin geri ricatından dolayıbüyük bir mesruriyet [sevinç] ve muvaffakiyet varmış. Galiçya’da RuslarAvusturyaordusunuihataetmeyeuğraşıyormuş.

8Ocak1916

26–Buradagüzerâneden[geçmekteolan]serseriyanehayatımızınhergünimrarı bu veçhile geçiyor. Sabah saat sekiz yahut sekiz buçuk uykudankalkıyoruz.Çay,kahvegibiiçilecek,birazyataktasenuyudun,benuyumadımgibi beyhude sözler, badehu el, yüz yıkanacak, oradan odadan odayagidilecek. Oturmamak üzere dolaşılacak. Onunla, bununla biraz ayakta “nehavadisvar”diyekonuşulacak.Kazarmalardangelenefrada“nehavadisvar”diye sorulacak. Böylece saat on ikiye kadar devam edecek. O vakit herkesodasına çekilecek. Öğle yemeği yenecek. Yemekten sonra biraz kendiaramızdabirbirimize“nevar”gibihavadissorulacak.Oradangeneoodadanöteki odaya gidilecek. “Telgraf geldi mi, tercüme oldu mu, kime mektupgeldi, mektupta ne var, tarihi kaçtır” gibimübâhaseler geçecek.Muharebe,sulhdavaları ortaya çıkacak.Bumübâhaseuzayacak, bazı davabüyüyecek.

Ufak gürültüye bile sebep olacak, oradan herkes ayrılacak.Öbür tarafta birlakırdıarayacak,böyleceakşamedilecek.Ovakitde“neyemekvar”meselesiçıkacak, Nihayet saat dörtte herkes odasına çekilecek. Dört buçukta akşamyemeği yenecek. Herkes odadan uğrayacak. Kimi kendi arasında arkadaşbulupbeyhudebirtakımlakırdıilevakitgeçirmeyeuğraşacak.Diğeriötekinikızdıracak, eğlenecek. Bir kısmı zabitanın bulunduğu tarafa gidecek.Zabitanın bir kısmı bizim tarafa gelecek. Diğer bir kısım, vakit geçirmekbahanesiyle kumar oynayacak. Böylece saat on iki olacak, herkes odasına,yatağına çekilecek. Biraz havanın soğuğundan yahut o günkü telgraftanbahsedilecek.Geneherhâlde,herkeskendi fikriylemeşgulolarak,yatağınauzanacak.Yataktabirtakımdüşüncebaşlıyor.Vatan,aile,çocuklar,bunlarhergece düşünülüp nihayet bütün bütün uyku kaçıyor. O tarafa bu tarafadönmeyebaşlanıyor.Bir-ikisaatgeçiyor.Nihayetuykuyadalıyorsun.Böylecebitmeztükenmezesaretgünlerimizigeçirmeyeuğraşıyoruz.

Bugün sabah kalktık. Süvari ile beraber öğle yemeğine kadar çarkçılara,lostromolaraverilenparanınmuntazambirdefteriniyaptıkveparalarınıtevziettik. O işi de gördük, şimdi yemeğe oturuyoruz. Öğle yemeğimiz sahankülbastıilemakarnaimiş,yedik.Oradan,defterialarakbusatırlarıyazdım.

Şimdi gelen Rus başçavuşu mektup getirdi. Üç dört mektup geldi, banageneyoktur. İfadesinegöre, evvelce ettiğimiz şikâyetüzerine, üçgün sonrakumandan,OrhanBey’ebirkâğıtgetireceğinivebizdenOrhanBeyhergünpostayagidipTürküserasınınmektupişlerinebakacağınısöylediveaydadörtmektup yazmaya hakkımız olduğunu ve pul koyar isek her günyazabileceğimizi haber verdi. Tabii biz de buna son derecememnun olduk.Kendisinemuharebehakkındafikrinisorduk.DahamuharebeninuzayacağınıveAvusturya’nıngereküseramuhafazasınavegerekinzibatveyollariçinelliiki yaşında bulunanları taht-ı silaha aldığını söyledi. Demek daha bizburalardamüddet-imedide[pekçokzaman]sürüneceğiz.

9Ocak1916

27–BugecerüyamdaEminEfendiveHıfzıilepekçokuğraştımveEmin’ipekziyadedövdüm.Nedenbutarzdarüyaileuğraşıyorum?Bunuekseripekziyadedüşünüyorvemerakediyorum.Bugünlerdemektupalamıyorum.Nehikmet,herkeson-onbeşgündealıyor,benimaylargeçiyor.Böylecerüyalarisesonderece,beniendişe,merakiçindebulunduruyor.

Telgraf:SözdeAlmanlarsulhhakkındabeyanattabulunmuşlar.1-PolonyaKrallığının tesisi. 2- Belçika Kralı’nın, memleketinin iadesiyle istiklâli. 3-Alsace-Lorraine’deFransızlarabazımüsâadât[müsadeler].4-Besarabya’nın,Romanya’ya verilmesi. 5- Türkiye de kendisinin kontrol etmek hakkı. Butelgrafanekadarinanılabilirisebizdeokadarinandık.

10Ocak1916

28–BugünhizmetçiŞeref,kumanyaalmakiçinBerezovka’yagitti.Bendebirkahvefincanıısmarladım.Birkutukahvealmışidim.Yetmişdirhemkadarvar,birrubleyedir.Çekilmişolarakkutuilesatılıyor.Bugünhamamgünüdür.Fakatgitmeyekimsedecesaretyok.Cansıkıntısısondereceyibuldu.Birtürlüvakit geçiremiyoruz. Öğle yemeğine kadar muharebe, sulh davasıyla vakitgeçirdik.İstemeyerekkonuşmak,benimgibi,umumdabuhâlvar.Bazıgünlerpek ziyade sıkıntı basıyor. Bir türlü kendimizi zapt edemeyip yeisekaptırıyoruz. Evvelce Amerika Konsolosu tarafından üsera gezilmiş veahvalleri tetkik edilmiş idi. Bu kere Amerika hükümeti tarafından birçokmelbusat [giyecek] gelmiş. Bugün tekmil üseraya Ruslar tarafından tevziediliyor.Gayet güzel çoraplar, fanilalar, gömlek, don, boyunatkısı, eldiven,pantolon,yelek, ceket, pardösübilevardır.Hakikatenüsera çıplak idi.Helebizim Türkler daha çıplak bulunuyor. Amerika hükümetinin şu ianesi[yardımı]pekbüyüktür.Telgraf:Willhelm,hastaolupkendisinebirameliyatyapılacakmış. Avusturya ile Bulgaristan beynindeki [arasındaki] Sırbistantaksiminde, Avusturya Manastır’ı talep ediyormuş. Selanik ve civarındabirçok Alman casusu var imiş. Yunanistan’da birçok Avusturya ve Almanzabiti bulunuyormuş. Avusturya ordusu Bukovina üstünden yürüyüpRomanya’yı ihata ederek [kuşatarak] bitaraflıktan çıkartmak ve beraberceBesarabyaüzerineyürümeküzeretedarikâttabulunuyormuş.

11Ocak1916

29–Bu sabahherkeste birmektupyahut kart yazmak telaşı var idi.Dünsiparişettiğimizpullargeldi.BendeHıfzı’yaTürkçeolarakbirkartvebirdemektup yazdım. Bakalım cevabı ne vakit gelecek? Bununla iki saat vakitgeçirdik.Dünefradatevziedilenmelbusatsatılmayabaşladı.Benimdefanilaçamaşırcıdakaybolmuşidi.Onlardanbirfanilaaldım.İkirubleonbeşkapikverdim. Telgraf: Arnavutlar Esat Paşa’nın maiyetinde olarak Avusturya veBulgarlarakarşıharpedeceklermiş.RuslarGaliçya’dabazımuvaffakiyeteldeetmiş. Japonya, Çin hükümetine bazı şerait kabul ettirmek üzere birültimatomvermiş.

12Ocak1916

30 – Mustafa ve Hasan Kaptanlar ile müstantik, Almancaya çalışmayabaşladılar. Postaneden öğle yemeğine gelen Orhan Bey orada Dauria’daevvelceüserakumandanıikenşimdiburadapostamemurubulunanLehlibirRusyüzbaşısındanaldığıbirhabericümlemizemüjdeetti.OrhanBey’eRusdiyor ki: “Sizi tebrik ederim. Kale’den kâmilen düşman çekilmiştir.” Tabiibunabizdesonderecememnunolduk.YüzbaşıSıtkıEfendiikigündürhastaidi. Bugün doktorların muayenesinde çiçek olduğu tebeyyün etti [ortayaçıktı]. Sâri [bulaşıcı] olduğundan hastaneye kaldırdılar. Yatak

bulunamadığındangeriyegeldi.Odalarınıdezenfekteettiler.Yatıyor,bakalımbaşkasınageçecekmi?

13Ocak1916

31 – Bugün kar yağıyor. Oldukça hava soğuktur. Sıtkı Efendi bugünhastaneyegitti.

14Ocak1916

1 Kânunusani – Kar yağıyor, hava soğuktur. Dün Avusturya veAlmanya’dan Salib-i Ahmer [Kızılhaç] namına iki doktor ile pek külliyetliolarak gelen melbusatın efrada tevzi edilmek üzere bizden dört doktor,Avusturyalılardan dört doktor veAlmanlardan intihap edildi. BizimDoktorRasim Efendi de dâhildir. Şimdi gittiler. Yüz elli sandık kadar bizim Türküserasına düşmüştür. Bizim dört doktor bir heyet olup efradı muayeneedecekler.Olmayanaveripbuyoldatevziedecekler.Geleneşyapekgüzeldir.Binlerceliraeder.Bukadariane[yardım]hakikatenbüyükmilletlerelayıktır.AsımEfendi’yeTürkçeolarakbirkartyazdım.Şimdidoktorgeldivebizimhizmetçilere de ianeden hisselerine düşen eşya tevzi olundu. İki kişiye birkutuveriyorlar.İçindehavlu,mendil,çorap,fanila,eldiven,tarak,fırça,iğne,iplik,kollukvebaşlıkyündenörülmüşvebeşdüzineyekadardüğme,mintan.Bir lira yahut bir buçuk lira kıymetinde olan bu eşyalar tekmil üseraya buyolda tevzi edildi.Bizdebueşyadeğil üseraya; efrada, zabitanaveremeyiz.Zaten Avusturya ve gerek Almanya efradının cümlesinde bu eşya var idi.Parasızlıktan sattılar. Şimdi hükümetlerinden tekrar iane tarikiyle [yoluyla]geliyor. Bizim efradı ayırt etmeyerek onlara da verdiler. Ömrümde ben dişfırçası kullanmadım. Nerede kaldı ki bizim efrat kullansın! Şimdi haberaldığımıza göre kutuların içinde bazı yazılmış kâğıtlar varmış. Yazıyor ki:“Silah arkadaşı, sana bu acizane hediyeyi takdim ediyorum. İğne, iplik,düğme vardır. Yırtığını söküğünü dik ve yırtıksız olarak vatanına gel.Adresimbudur.İsterisenmektupyaz.Sanacevapvereyim.”İkiadetkâğıttakiimzamatmazel tarafındanyazılmış idi.Yarın da elbise verecekler.ElbiselerhepAlmanefradınınelbiselerindenolupgayetsağlamveyenidir.Zatentevziedilen eşya kâmilen yenidir. Fotinler bildiğimiz İngiliz fotini tarzında olup,yedi sekiz mecidiyelik fotinlerdir. Her bir nefere verilen elbise, kundura,çamaşırlarüçlirakadareder.Buradaonbeş,yirmibindenfazlaüseravardır.Hâlbuki burası gibi, tekmil Rusya’da bulunan üseraya veriliyor imiş. Bunagöre, bu hükümetlerin şevket ve kudretini ve gerekse milletin servet-iumumiyesini düşünmelidir. Bizde orta hâlli bir aile ancak o melbusat veçamaşırları tedarik edebilir. Telgraf: Dersaadet’te iğtişaş [karışıklık]olduğundanSofya’dabulunanikifırkaAlmanaskeriDersaadet’egelecekmiş.Almanlar Mısır üzerine yürümekten vazgeçtiklerinden Hindistan üzerineyürümekiçin tedarikgörüyormuş.İlkbahardaRusya’yıezmekiçinAlmanya

ve Avusturya tarafından büyük bir plân yapılıyormuş ve şimdiden büyüktedarikât-ıharbiyede [askerihazırlıkta]bulunuyorlarmış. İspanya, tedarikât-ıharbiye için, bahriye [denizci] ve berriye [karacı] zabitanından bir heyetAmerika’ya gitmiş. Bu heyetin Amerika’da otuz milyon kredisi varmış.Demek daha bu yaz da bu harp devam edecek. İspanya da işe karışacak.Yarabbi, dahaburalardavatanımızdan avareolacağız!Belki kış dageçecek.Bunları duydukça vatanımıza, ailemize kavuşmak ümitleri kesiliyor. Yaçocuklarım,nekadarkendilerinigöreceğimgeldi!Hergecesaatlerceyataktaonlarıdüşünüyorum, rüyamagiriyor.Dahaziyademerakediyorum.Yarabbibanasıhhat,selâmetihsaneyle,çocuklarımıgörmeknasipeyle.Helemektupuzadıkça ne kadarmuazzeb, ne derecemükedder olduğumu bilseler idi herhafta gönderecekleri tabiidir. Ya kendileri ne hâlde, ya müzayaka [sıkıntı]içinde iseler? Hele bu fikrime gelince ne kadar sıkılıyorum. Yarabbi, sanaemanetettim!Senkimsesizlerinpenahısın[sığınağısın]!

15Ocak1916

2 – Efrada tevzi edilen eşya satılmaya başladı. Ben bir terlik aldım. Buterlik Dersaadet’te, Tünel başında mağazalarda otuz kuruşa ancak verirler.Gayetgüzelkışlık,altımantarlıveiçifaniladır.İkiadetmintanaldım.Bunlarda faniladır. Boyları dize kadar uzun olup kırk kuruşa ancak alınabilir. Üçparçayabeş rubleverdim.Hariçtenalınmak iseon-onbeş rubleeder.BizimDersaadet fiyatı ise,beşmecidiyeyeancakalınabilir.ÖğledensonrabirRuszabitiyanındaistarcailegeldiler.Biziçağırdılar.Sevinerekgidip,imzaederekkalanyetmişbeşrubleyialdık.Nekadarsevindik,nekadarmemnunolduk!Çok şükür yarabbi, artık sefalet felâketinden kurtulduk! İnşallah yakındaesaret felâketinden dahi kurtuluruz. Sağ salim olarak vatanımıza, ailemizekavuşuruz. Aldığımız paradan borcumu tediye ederek yirmi beş ruble parakaldı.Hamdolsunşimdikihâldebirşeyemasrafımyoktur.Telgraf:Avusturyatarafından Karadağ’a şiddetle vuruluyor imiş. İnşallah yakında onun davücudu kalkacak. Şimdi haber aldığımıza göre buranın mevki kumandanıbulunanmiralaydeğişmişidi.Berezovkaköyüne,gelenkumandanyasakemrivermiş idi.Gene eskimiralay gelmiş.Ona edilenmüracaattaBerezovka’yazabitanhizmetçilerinehergünne lazımisegidipalmakhususundamüsaadeetmiştir. Evvelce bizim kazarmaya yerleştirilen Avusturya zabitleri bizimkaptanlara, dört-beş efendiye İngilizcedersi veriyordu.BilahareMustafa veHasanKaptanlardahiozabittenAlmancatahsilinebaşladılar.Bendeonlarabakarak, ben de vakit geçirmek için üç gündür derse başladım. Hakikat,vaktin geçmesini düşünüyordum. Oldukça ibare okumaya başlamış idim.Fakat maatteessüf kazarma boşaldığından şimdi Avusturya zabitlerigidecekler.Vakıa,gideceklerikazarmakırkelliadımkarşımızdaisedeRuslarkazarmadan diğer kazarmaya gidip gelmeyi yasak ettiler. Biz de tabii artıkders alamayacağız. Eğer bu Avusturya zabiti yanımızda kalsa idi böylece

derseçalışsaidik,beşaltıaydaAlmancayıtahsilederidik.Gayetiyiokutuyorveokutmayıbiliyordu.

16Ocak1916

3–Bugünzabitanınbirkısmınaçiçekaşısıverdiler.EfrattaçiçekhastalığıvarmışYüzbaşıSıddıkEfendi’dendolayıhepsiaşılanacaktır.Eğerbulunurisebizdeaşılanacağız.Bugünyalnızbizimkaptanlarherbiridokuz-onmektupbirden aldılar. Yalnız bana yoktur. Herkes mektubunu alıp bir köşeyeçekilmiş, okuyor. Ben demahzun,meyus,mükedder [kederli] olarak hatıradefterime müracaat ettim, şu satırları yazıyorum: “Neden herkes mesrur[sevinçli]olarakonbeşmektupbirdenalsındabenbirmektupalamayayım?Evet yazmıyorlar, bana da yazsalar ben de alırdım. Daha doğrusu onlarınvatanlarındakendilerinidüşünenvar,benidüşünecekkimsemyok.Nekadaracı bir hatıradır. Ben bir aile teşkil edememişim. Ne yapayım ben de aileefradı diye düşündüğüm insanları vicdanlarına havale ediyorum. Kendilerivicdanlarından da sıkılmaz iseler diyecek bir sözüm yoktur.” Ortalıkkararıyor.Akşambirtaraftankaryağmakta,diğertaraftanakşamınmağmûm[sıkıntılı] çehresi ortalığa hazin, yeis-âver [üzüntü getiren] bir karanlıkvermektedir.Benimyeisimisebütünbütünartmakta.Yarabbi,kâfideğilmi?Artıkşubeliyedenhalâsolmakzamanıgelmedimi?

17Ocak1916

4- Havamağmûm [sıkıntılı], sakindir. Bugün hamam nöbeti ise de askerbulunamadığından gidilemedi. Gene arkadaşlara birçok mektup geldi.Askerlerfanila,mendil,çorapgetirdiler.Birmendil,birfanila, ikiçiftçorapvebirdonaldım.KâzımEfendibirdongöndermişonudaaldım.Altıruble,altmışkapikverdim.BirkartTürkçeolarakAsımEfendi’yeyazdım.Telgraf:Düvel-i müttefika Selanik, Dersaadet arasındaki tren köprülerini kâmilentahrip etmiş. Bulgaristan üç fırka asker ile düvel-i müttefikanın cephesiniyarmaya uğraşıyormuş. Karadağ ve Arnavutluk’ta bulunan İtalya üzerinegidipharpedecekAlmankuvvetiçekilerekyerineTürkveBulgarkuvvetlerigidecek imiş. İngilizler Selanik’e Hint askeri ve topçu kuvvetleri getirmiş.Çanakkale Harbi’ne İngilizler devam edecek imiş. Bulgar askeri tekmilAlman askeri elbisesini giymiş. Avusturya-Macaristan’da lisan-ı resmiAlmanca olacak imiş. Rusların resmi telgrafı: Bizim Yavuz ayın yirmialtısındaRuskruvazörleriyleyirmibeşdakikaharpederek,bordasınayediğiüç-dört gülle ile yaralanarakDersaadet’e kaçmış.Rusların zayiatı yok imiş.Butelgrafabirtürlüinanamıyoruz.Lâkintabiidirkidüşmanböyleyazacaktır.Karadağharbedevamakararvermiş.

18Ocak1916

5 – Bugün havadis yoktur. Yalnız arkadaşlar çok mektup aldılar, ben de

gıptaederekmeyus,mükedderonlarıseyrettim.Yalnızburadahergüngerekme’kûlât [yiyecek] ve gerekmelbusat [giyecek], cümle eşya fiyatı artmaktadevamediyor.

19Ocak1916

6 – Dün gece, bugün hava ziyade soğuktur. Bugün birçokmektup geldi,banayoktur.Ne için yazmıyorlar, herkes aldıkçabenmeyusoluyorum.Hermektuptayazıyorum,genecevapyok.BugündeTürkçebirmektupyazdım.

Bu gece o kadar başım ağrıdı ki aman yarabbi, dünya gözüme karanlıkkesildi!Gecesaaton ikideyattım.On iki, alaturkasekizediyor.Sabahleyinbirderecegeçti.Telgrafyoktur.

20Ocak1916

7–Buradasabah,saatalaturkadörtteoluyor.Günlerancakyedibuçuksaatkadarvardır.Berezovkabütünbütünyasakoldu.Hizmetçilerevvelcegidiyoridi.Şimdionlarıdabırakmıyor.Bizdeiçeridebulunanbakkaldangayetpahalıfiyatla almayamecburoluyoruz.Lâkinher aradığımızıbulamıyoruz.Bununiçin ziyade sıkılıyoruz.Zatenmahbus bir hâldeyiz.Ay geçiyor, biz kışlanınkapısı önüne bile çıkamıyoruz. Bir de böyle aradığımızı bulamaz isek nekadar sıkıldığımızı anlamalı. Ekaterinoslav denilen şehirde ikametimizesnasındakamarotMadamElenikendisininRomanya tebaasındanolduğunubeyan etmiş idi. Orada kendisi Romanya Konsolosu’na teslim edilerek,Dersaadet’e gideceğini beyan etti. Biz de ona, evlere gidip bizim sıhhathaberimizivermesiniricaettikvegideceğinivaatetmiş idi.Bilmemvaadiniicra etti mi? Ve bir de bizim kamarot Küçük Arap Ali ve Bezm-i Âlemvapurunun küçük Nazmi ve bir de diğer bir çocuk daha var idi. Bunlarınsinleri [yaşları] ufak olduğundan kendilerinin esir addedilmeyeceği cihetle,orada tüccardanbirisininyanınaverilmesikarar tahtınaalınmışolduğundan,bunları da bizim yanımızdan aldılar. Ali bana ziyade alıştığından ayrılmakistemiyoridi.Fakatneçare,zorlaçocuğugötürdüler.BilaharebizDauria’yageldik, onlaroradakaldılar.Dauria’dankendisinehernekadarüç-dört defakartyazdımisedecevapalamadım.Demekkartgitmedi.Buçocuk,arasırahatırıma geliyor ve beni birçok düşündürüyor. Zavallı çocuk, kendisiniseviyordum.YarınburadanRusçabirkartdahayazdırıpvereceğim.Bakalımona cevap alabilirmiyim?Bugün arkadaşlardan bir-ikisi fotoğraf çıkartmakistediler.Bizimkışladan iki üç yüz adım ileride, kışlaların arasında birRusbeylik fotoğrafçıvar imiş.DoktorRasimEfendi ileMahirKaptan’ın ibrâmı[ısrarı]üzerineçavuştanbirsüngülüalarakgittik.Üçbuçukrubleyepazarlıkederek altı adet olmak üzere çıkarttık, bakalım iyi olacak mı? Posta kartıüzerine olduğundan Dersaadet’e gönderirim. Telgraf: Düvel-i müttefika,Yunanhükümetinemüracaatetmiş,Arnavutlukdağlarınayayılarakher türlüvesaittenveerzaktanmahrumkalanSırpaskerini,KorfuAdası’nakabuletsin.

Yunan, daha cevap vermemiş. İmparatorWillhelm,Fransuva Josef’e [FranzJoseph]müracaatediyorkiTürkiye’ninMısırseferinebirkolorduileyardımetsin. Fransuva Josef tarafından Avusturya askerinin yorgun olduğundan,yardım edemeyeceğini bildirmiş. Avusturya, Arnavutluk üzerinde bulunantekmil kuvvetini çekipRus üzerine,Galiçya’ya getirmiş.OrasınıBulgar veTürkordularınaterketmiş.

21Ocak1916

8–Bugecepekçokkarışık rüyagördüm.SözdebirArapnikâhettimverefikamın elinden tutup gidiyorum.O vakit ne yaptığımı düşünerek pişmanoluyorum.Uyandım,birçokdüşünereksabahıettim.Mektupalamıyorum.Nevar bilmiyorum, inşallah hayırdır. Yarabbi cümlesini hıfz-ı samedâniyene[Allah’ın korumasına] havale ettim. Şimdi gelen emirde dört satırdan fazlamektupolmayacağınıbildirdiler.Esbabı,bizimhükümet tarafındanAmerikaSefaretivasıtasıylaRusyahükümetinebildirilmiş.Gerekkendiüserasınınvegerek Türkiye üserasının dört satırdan fazla yazılan mektup kabuledilmeyecek diye. Bunun üzerine Rusya hükümeti, tekmil Türk üserasınınbulunduğumevkilereemirvermiş.Nekadartuhafbirhâldir.GerekRusya’dagerekAlmanya’daveAvusturya’dayüzbinlerceüseravardır.OnlardaböylebirhâlyokdaTürkiye’denihayetbeş-onbinesirvar isevekendisinindahiancakonbinkadaresirivardır.Bundanâcizkalıyorveböylebirmüracaatamecburoluyor,heyhat!Şimdiöğleyemeğineoturduk.Tamyemekyer iken,postacı geldi. Herkes mektup var mı diye koştular. Ben, bana yoktur diyeehemmiyetvermediğimiçinaldırmadım.Yalnızmeyusidim.OaralıkHasanKaptan koşarak geldi: “Kâtip,mektubun var.”Ne kadar sevindim, zira pekmerakta idim. Sevinerek aldım. Bir kayınvalideden ve bir de MuratEfendi’den. Sevinerek okudum. Oh yarabbi, onları da sen sevindir! Şimdioturup ikisine de karşılık birer kart yazıp yarın vereceğim.Telgraf: Selaniküzerine, Bulgarlar taarruza başlamıştır. Lofçin zapt edilmiş. Buranın zaptıKaradağ’ınmahvıimiş.Balkanlardabugünküvaziyetbizimiçiniyileşmiştir.EnverPaşa,Mebusan’dabir nutukvermiş.Bulgaristan’daüçyüz zabit, beşyüz nefer kurşuna dizilmiş, ihtilâle iştirak ettiklerinden. Bağdat üstündekiİngiliz ordusu yirmi dört saatlik bir harp neticesinde, bizim ordu mağlupolarakgeriçekilmiş.Almanacenteleriİsveç’teerzaktedarikineçalışıyorimiş.Kayzer Willhelm son derece ağır imiş. Hudutta, harpte bulunan oğullarıBerlin’eçağrılmış.

22Ocak1916

9–Bugecegene rüyamdapekçokkarışık rüyalargördüm.Nehikmettir,kendi düşüncem neticesi midir nedir, pek çok meraktayım. Dün gelenmektuplardabirneferegelenmektubugetirdiler.Hepimizokuduk.Mektupta,hergünşenlikyapıldığını,heryerdesevinç,gülme,düğün,bayramolduğunu

yazıyor.Birdedahaonbirlilerçağrılmadılar,yalnız“muayeneolduk”diyor.Bu beni düşündürdü. Öyle ise Hıfzı on ikili olduğundan tersanede nedenbulunuyor? Eğer kuraya girdi ise bumektubun tarihi Teşrinievvel 331, “onbirliler” alınmadı diyor. Nasıl olur da Hıfzı asker oluyor, anlayamadım.Birçok mektupta bunu sual ettim ise de cevap alamadım. Telgraf: Bulgarşimendiferleri Arnavutluk’a Türk askeri taşıyor imiş. Rusların Riga’davaziyetleri pek fena ise de topçusunun tefevvuku [üstünlüğü] sayesindekurtulmuş. Galiçya’da bugünlerde büyük bir harp bekleniyor imiş. Ve buharbin, ati için büyük ehemmiyeti var imiş. Avusturya ve AlmanyaBalkanlarda ve sair yerlerden kuvvetlerini buraya cem edip GeneralMackensenkumandasındaileriharekâtınageçmiş.

23Ocak1916

10–Bugün,FuatBey,HasanKaptan,İhyaKaptanveAtıf,cümlesibizdengörerek, onlar da fotoğraflarını çıkartmaya gittiler. Şimdi gelen birçokmektuptaMustafaKaptanonbeşmektupbirdenaldı.KâzımKaptandokuz,Doktoraltı.Böyleceenazalandörtadet.Nekadartuhaf,MustafaKaptan’ınmektubunda kendisinden fotoğrafını istiyorlar. Yarın beraber gidip o daresmini çıkartacak. Bu gece Türkçe bir mektup yazdım ve içine birfotoğraftan koyup Vedia’ya gönderdim ve kendisinin ve bir de Hamit’inresminiistedim.Bakalımgelecekmi?Kendilerininekadargöreceğimgeldi.Her gece rüyamda onlar ile uğraşıyorum. On beş ay hitam buluyor. ŞimdiVedia büyüdü. Eğer mektebe vermediler ise yazık. Mektep vakti geçiyor.Hamitisesünnetolacakidi.Odakaldı.Budüşünceyaonlarmüzayakaiçindeiseler, Hıfzı, Emin ne yapıyor? Yarabbi, daha ne vakit esaret beliyesindenhalâs olacağız [felâketinden kurtulacağız]? Çocuklarıma ne vakitkavuşacağım?

24Ocak1916

11 – Telgraf: Karadağ Avusturya ile sulh müzakeresine başlamış.Avusturya’nın şeraiti: 1) Tekmil silahların teslimi. 2) Köy, şehir ve yol,hepsinin teslimi. Eli silah tutan gençlerinmemleketten ihracı. Bunlar kabuledilmiş,ordusilahınıteslimebaşlamış.

Buteslimİtalya’dabüyükbirtesiricraetmiş.İtalyanlarArnavutluk’abüyükbir kuvvet sevk edeceklermişvebir debeynelmilel bir ihtiyat ordusu teşkiletmekarzusundabulunuyorimiş.

Demek Karadağ ve Sırbistan, bugün bu hükümetler mevcut değildir.Bakalım ileride ne olacak? Bunlar daha muharebenin yeni başlangıcıaddolunuyor. Rusya, Fransa, İngiltere ne olacak? Yarabbi, bu harp dahasenelerce devam edecekmi?Verilen bu kadar kurban kâfi değilmi?Bütünâlem-i insaniyet sefalete mahkûm edilecek midir? Acaba bugün Avrupa

kıtasında ve Asya’nın bir kısmında şu harpten mutazarrır olmayan [zarargörmeyen]birnüfusvarmıdır?Velevkikadın,çocukolsun,bukadarsefalet,bukadar felâketkâfideğilmi?Bubir senedaha sürecekolur isebunakimdayanacak? Hangi servet-i umumiye kâfi gelecek? İnsanların değil serveti,belki zürriyeti bile kesilecek.Ya harpten sonra görülecek, işitilecek sefalet,felâketozamandahaacıolarakmeydanaçıkacak.Sakatolanlar,alîl[hasta],bîkes[kimsesiz]kalanlar,servetimahvolanlar?Bunlardanbaşkafukara,ziraikısmı ne ekecek tohum bulacak, ne iaşesi için bir habbe [buğday tanesi]bulacak,nekadınzevcini,neçocuğunugörecek.Bukadarsefaletiovakitkimtahfifedebilecek[hafifletebilecek]?Heyhat,medeniyet-ibeşeriye,yapacağınayıkmaya çalışıyor. O zaman müsebbip olanlar [sebep olanlar] vicdanındakendilerinimahkûmgörmeyecekmidir?

25Ocak1916

12 – Bugün arkadaşlar hamama gidecekler. Hava açık ise de kuru soğukfazladır. Ben cesaret edemedim. Telgraf: Almanya ordusunda kırk binmitralyöz var imiş. Hesapta kırk nefere bir mitralyöz isabet ediyormuş.Düvel- imüttefika [müttefik devletler]Karadağ’ın buyolda sukut etmesini,İtalya’nınkusuru addettiklerindengazetelerdebüyükmübahaseoluyor imiş.Düvel-i müttefika Selanik’te müdafaa etmeye karar vermiş. Isfahan’daAlmanlarbirmühimmatfabrikasıyapmış.Rusgazetesinden:KafkasOrdusutakviye kıtaatı aldığından, Erzurum üzerine yürümüş. Sözde Erzurummuhasara oluyor imiş. Ve bizden bin nefer esir olmuş. İnşallah yalandır.ŞimdiHıfzı’yaTürkçebirkartdahayazdım.Yarınvereceğim.

26Ocak1916

13 – Bugün Asım Efendi’ye fotoğrafımı gönderdim. Hava açık, oldukçamutedildir.MustafaKaptan’ınfotoğrafınıçıkartmayagideceğiz.Şimdigeldik,fotoğrafçıvaktingeçmesindennaşidükkânıkapamış.Bizdedöndük.Telgraf:Japonya, Kanal’a üç kruvazör göndermiş. Ruslar Kafkasya’ya kuvvet-imahsus göndermişler ki biz El Cezire’de İngilizlere karşı kuvvetgönderemeyelim.Telgrafı yazdım, defteri kapar iken yanımızdaki odada birgürültükoptu.Hepimizorayakoştuk.Odada,MustafaKaptan,FuatBeybirdeOfkazasımüstantiki[sorguhâkimi]HulusiEfendiismindebirzatvaridikisefineilevazifesibaşınagideriken.Bezm-iÂlemvapurubattığızamanodabizimileberaberesirolmuşidi.Üçüoodadayatıyorlar.Odanispetenufakolduğundanoodayaüçkişidüşmüşidi.FuatBeyileHulusiEfendiarasındamünazaa [anlaşmazlık]ediliyor.Bizde“ayıptır”diyearalarınagirdik isedeikisi de hiddetlenmiş birbirine fena muamele ediyorlar. Bir derece ayırdık,döndüm bizim odaya geldim. Tekrarmünazaa büyüdü.Hulusi Efendi, FuatBey’enispetengençolduğundanFuatBey’inüstüneyürüyüpdövmekistiyor.Gene ayırdık, lâkin bizim kaptanların ekserisi kendisinden dilgîr [şikâyetçi]

olduğundan Fuat Bey’e karşı bu muamelesi daha ziyade kendilerinigücendirdiğindenbir-iki kişi kendisininüstüneyürüyüpbirazdövdüler.Ruskumandanına şikâyete gitmek istedi ise de aramızda, “ayıptır” diye menedildi. Lâkin bunların bir arada bulunması gene ileride kavgaya sebebiyetvereceğinden birisinin o odadan diğerine geçmesine karar verdik. Odalarınkâffesi [tamamı] kendisini kabul etmedi.NihayetMustafaKaptan’ın ibrâmıüzerineFuatBeyilebenodalarıdeğiştik.Şimdibuküçükodayabengeldim.Benimyattığımodadarutubetpekfazlaveçoksoğukidi.Buodaisebilakispek sıcak bununla beraber Rusya’ya geleli tahtakurusu görmemiş idik. Buodadatahtakurusuvar.Vakıabinayeniisedeyattığımızkerevetlertahtadan,kendimizyaptıkveyaptırdık,okerevetlerdençıkıyor.Bakalımbendeileridebu adam ile geçinebilecek miyim? Bundan şüpheli isem de her hâldegeçinmeyeçalışacağım.Kendisisebepolmazise.Zirabirazhod-bîn[bencil]vetabiatenvahşi-meşrebdir[vahşihuylu].

27Ocak1916

14–BugüngelenbirRusgeneralikazarmalarıgezecekimiş.Bugünhavadisyoktur.

28Ocak1916

15–Havagayet iyidir.MustafaKaptan’ınfotoğrafınıbugünçıkartabildik.Şimdi birçok mektup geldi. Herkes sevinerek koştu. Mustafa Kaptan bucihettepekbahtiyardır.Herhaftadört-beş,bazıonbeşmektupbirdenalıyor.AkşamgelenmektupDauria’dakiOsmanBey’denolupMustafaKaptan ileEthem Kaptan’a yüz ruble posta ile gönderdiklerini bildiriyorlar. Daha buparaalınmadıisedeşuadamlarınahvalihercihetleşayan-ışükrandır.Onlarbizimmaaşaldığımızıbilmiyorlar.Bununiçingönderiyorlar.Şimdibirdahaparagöndermemeleriiçinkendilerinebirmektupyazdık.AyrıcaolarakbendeoradabulunanBinbaşıSabriBey’ebirkartyazdım.BizimVehbiisedahaelanburayabirmektupgöndermedi.Benkendisinedört-beşkartyazdım.

29Ocak1916

16 – Sabah eve bir Türkçe olarak mektup yazdım. Yüzbaşı Sıtkı Efendihastanedengeldi.Kendisi iledüngecegörüştük.Hastanedekendisinegayetiyi baktıklarını beyan ediyor. Lâkin gerek Ruslardan ve gerekAvusturyalılardan tifo hastalığı bulunduğu ve çiçek çok olduğunu vefeyat[ölümler]hergünbirkaçtanevukubulduğunu.Tabiidirkibuhâlinsanafenabir tesir yapacağını ifade ediyor. Telgraf: Rus mayın vapurları 160 yelkengemisibatırmış.Bununiçindeikiadetvapurvarimiş.İngiliz,Fransızfilolarıara sıra Çanakkale’yi bombardıman ediyor imiş. Yeniden istihkâmyapılmasına ve Seddülbahir’in tamiratına mani oluyor imiş. Yunancephesinde Bulgar ordusundan başka, Alman ve Avusturyalılardan 200.000

kişilik kıtaatı tahşid edilmiş [toplanmış]. Avusturya ile Bulgarlar arasındaSırbistan taksim ediliyor ve Tunamıntıkası kâmilen Bulgaristan’a veriliyorimiş. Amerika hükümetinin tavassutu ile Selanik’te düvel-i müttefikatarafından Fransız zırhlısına hapsedilen Alman, Türk, Bulgar, Avusturyakonsolosları serbest bırakılmıştır. Kafkas cephesindeki Türk ordularıintizamınıkâmilenkaybetmişveİran’daRuslar,ilerigidiyorimişvesözdeElCezire’deİngilizordusuilebirleşecekimiş.ErzurumistihkâmatıbirincisınıfolduğundanRuslarburayıuzunmüddetmuhasarayahazırlanıyorimiş.KarınçokluğundanAvusturya ordusu İşkodra’ya olan ileri harekâtı tehire uğruyorimiş.İngiltere,Fransa,Yunanistan’abirültimatomvermişler.KırksekizsaattedüşmandevletlerinmurahhaslarınıYunanistan’dançıkartmakiçin.Avusturyave Bulgar orduları Selanik üzerine yürüyor imiş. Karadağ ordusu teslimolmaktadevamediyor imiş.AntivariveDolicinoAvusturya tarafındanişgaledilmiş. İkinci Telgraf:Avusturya, İşkodra’yı zapt etmiş. İtalya’da buhran-ınuzzâr [kabine krizi]. Rus ordusu Avusturya ile Bukovina üstünde müthişharpte bulunuyor imiş. Bir Tatar-Rus neferinin ifadesi, kendisine gelen birmektuptanbahsederekdiyorki:Kafkas’taüçkolRusordusumahvoldu.Türkordusu Erzurum üstüne çekiliyor ise de, sahil boyundan ileri harekâttabulunuyor.

30Ocak1916

17–Havagayetiyidir.BugünlerdehernedeniseRuslarbizigayetsıkıyor.Hizmetçi bile köye gidemiyor. Bunun için yemek hususunda müşkülatgörüyoruz.İçeride,kışlalararasındabulunanbakkaldantedarikediyoruz.Heraradığımızı bulamıyoruz, bulunan da her hâlde pek pahalıdır. Böyle devamederse bizim için pek fenadır. Zaten bu mahbus hâlinde can sıkıntısındanvakitgeçiremiyoruz.Odadanodayadolaşmakilebirtürlüvakitgeçmiyor.

Şimdi Murat Efendi’den Vedia’nın fotoğrafını aldım. Ne kadar memnunoldum! Aferin Murat, beni ne kadar sevindirdi. Cenab-ı Hak onu dasevindirsin.Dauria’danVehbiEfendi’dendebirkartgeldi.Banayirmirublegönderdiğindenbahsediyor.Hâlbukibenbuparayıalmadım.Şimdikendisinebir cevap yazacağım. Ve bir de Murat Efendi’ye kendi fotoğrafımıgöndereceğim.ŞimdibirMuratEfendi’yevebirdekayınvalideyefotoğrafımıyazıp gönderdim. Telgraf: Yunan, İtalya’nın Arnavutluk’a çıkardığı askerinkendihududunagirmemesi için teminat talepetmiş.BulgarKralı’na suikastetmeküzerebircemiyetkeşfedilmişvebirçokBulgarzabitiderdestedilmiş.Selanik’tebulunanAvusturyakonsoloshanesinde180tüfek,150revolver,10sandıkbomba,50tomaçfitil,2.000Türkbayrağıkeşifilemüsadereedilmiş.Mackensen,Galiçya’daRuslara hücum için kuvvet tahşid ediyor [topluyor]imiş.ElCezire’debulunanTürkkuvvetitamamendağıtılmış.Karadağteslim-i silah ediyor imiş. Hıfzı’ya Türkçe bir kart yazdım. Hepsini yarın sabah

postayavereceğim.

31Ocak1916

18 – Hava gayet iyidir. Yalnız, yiyecek bulamıyoruz. Dışarıya hiç kimsebırakmıyorlar.Bugünhamamnöbetidir.Süngülübulurisekbendegideceğim.ArkadaşlarpostayahergüngidipgelenOrhanBeyhakkındadilgîr[şikâyetçi]olarak, Rus başçavuşuna müracaat ederek, onun bakmadığından şikâyetle,çıkarılmasını ve yerine Mülâzım Süleyman Efendi’nin intihap olunduğunubeyan ettiler. Akşamüstü hamama gitmek üzere asker geldi. Vaktin geçolmasından, ben vazgeçtim. Dün İsviçre ve Alman Salib-i Ahmerleritarafındanüçmadamgelmiş.TekmilAlmanüserasınınkazarmalarınıgezip,efrada üç ve çavuşlara on ruble tevzi ediyor. Telgraf: İngilizlerdeMükellefiyet-i Askeriye Kanunu 219.000 reye karşı 696.000 rey ilereddedilmiş. Petersburg’un bugünkü vaziyeti pek vahim imiş. Emval-imübreme[zarurimallar]sonderecepahalıolmakile,tedarikedilemiyor.Birfond et 50 ila 60 kapik, kabuklu meyve yok imiş. Bir yumurta altı kapik,koyun eti doksan ila bir manat. 29 derece reomür soğuk var imiş. Oduntedariki pekmüşkül imiş. Sokaklar ısınmamış.Artık pek parlak bir istikbalnasıl beklenecek? Bu gece öbür taraftanDoktor Fikri ve Cevat ve İbrahimBeylergelipOrhanBey’epostadançıkmamaküzereşefaatettiler.

1Şubat1916

19–Havaaçık,oldukçaiyidir.Dauria’yanispet,burasıİstanbulkadarbizeiyi geliyor. Lâkin can sıkıntısı son derecededir. Bir havadis alamıyoruz,dışarıdagezemiyoruz.Buhapisbizi sonderecesıkıyor.Herkesindüşüncesi:bu yaz bu harp bitmeyecek mi? Ya gelecek kışa kalır ise? Aman yarabbi,düşünmektenbilekorkuyoruz.ŞimdiHıfzı’danKânunusanibirvebeştarihliikimektupaldım.Yazıyorki: “CevdetEfendi’yegönderdiğinizkartı aldık.”Bunuanlamadım.Evet,onaevvelcebirkartyazmışidim.Lâkineveonbeştenfazlamektup,kartyazdımalmadılarmı?Burayageleliüçaydır.Bumüddetzarfında gerek eve ve gerekse kayınvalideye ve Asım ve Murat Efendi’yeyirmibeşkadarmektup,kartyazdım.

2Şubat1916

20 – Hıfzı’dan aldığım mektuba Türkçe olarak bir kart yazıp postayaverdim. Hamit ile Vedia’nın fotoğrafını istedim. Mümkün olur ise hepsibirlikteolarakçıkarıpgönderirler ise tabiidahaziyadememnunolurum. İkigündür imza defteri çıktı. Tuhaftır, hapis hâlinde bu imza bize pek garipgörünüyor. Bu kâfi değilmiş gibi istarca iki sayfa Rusça yazılmış biremirnamegetirdi.Anlayabildiğimizşukadarkikışlanınönündenonbeşadımilerisi yasak.Ahali ile temas etmekve ahali ile ahzü ita [alış veriş] yasak.Peki ne yiyip içeceğiz ve nereden ekmek ve sair levazımatımızı tedarik

edeceğiz?BuRuslarbizihergünsıkmaktavegittikçebir takımusuller icatederekbütünbütünmahbusetmektedirler.

Havakapalı,karyağıyor.ŞimdiçıkanhavadisegöreAlmanzabitanınabirerbavul, Salib-i Ahmer tarafından geliyor imiş. Buraya gelip Alman efradınapara tevzi eden Salib-i Ahmer, bizim Türk efradından hastanede bulunanefrada tevzi edilmek üzere otuz ruble, doktora vermiş. Şimdi VrahniOdinsk’tengelenemirüzerineelliyaşındanyukarıolanlarıyazıyorlar.Bizimsüvarikırkaltı,kırkyediyaşındanyukarıçıkmazikenşimdikendisini“elliikiyaşındayım” diye yazdırdı. Hâlbuki böylece yazmaları belki on beş oluyor,netice hiçtir.Akşam, sabahki emri havi bir kâğıt, hem emri tekit ediyor vehem de bize tebliğ olunduğuna dair bize imza ettirdiler. Düşünüyoruz, bukadar sıkmasınınesbabızannımızagöreacabadâhili ihtilâlvarmı,ahali ileolacaktemasımızdabizdeduyacağızdiyemimenediliyor?Yahutbaşkatürlübir esbab [sebepler] var mı? Her neden ise anlayamıyoruz. Hoş, ne yapsaşikâyet edemeyeceğimiz bedihidir [açıktır]. Bir kere esaret namı altındaburadabulunuyoruz.Telgraf:Avusturyaordusuİşkodra’yıistilâdansonraileriharekâtediyormuş.Bulgarlar,Debre’yiişgalederekOhriGölücivarındaimiş.Bulgar başvekili istifa etmiş. Alman taraftarı olan Moncilof başvekâletegeçip, Selanik üzerine taarruz, şiddet peyda edecekmiş. Paris üzerine birzeplin on beş bomba atmış. Almanya tarafından sulh teklifatı: Belçikaistiklâliyetini muhafaza edecek. Yalnız, senevî bir miktar vergi verecek veemniyet-iumumiyeidaresiborçödenenekadarAlmanyaelindebulunacaktır.

Fransa’daişgaledilenarazitahliyeedilecekvetashih-ihudutyapılacakveFransatazminatvermeyecek.RusPolonya’sıbirAlmanprensininidaresindemüstakilolacakvesenevî,Almanya’yabirvergiverecek.AcemKörfezi’ndenİngiltere’ye bir yol verilecek. İtalya Türklerden aldığı adaları kâmilen terkedecek.Bulgaristan,MakedonyaveTuna’yabiryolveNiş-Semendirehattınakadarolanaraziyialacak.Arnavutluk,Karadağ’lamüstakilbirkrallıkolacakveyahutbirArnavutbeyiriyasetindebirmüstakilbeyliktesisedilecek.Herneise sulhmeselesi güzel, lâkin buradaTürkiye’nin bu kadar kan, servet fedaetmesindenbeklediğinetice,nedenibaretkalıyor?Bunuanlayamıyoruz.

3Şubat1916

21 – Hava kapalıdır. Can sıkıntısı son dereceye vardı. Bir türlü vakitgeçiremiyoruz. Arkadaşlar kumanya meselesi ile meşguldür. Şimdidenkumanya parası bitti. Bunun için son derece kîl ü kâl [dedikodu] oluyor.Hepsi süvarinin aleyhinde bulunuyor.O da ne hikmettir, bir türlü kumanyayapmaktanvazgeçmiyor.ŞimdiHasanKaptanumumtarafındanintihapedildi[seçildi].Telgraf:SırpordusununŞebkin’debıraktığıtoplarFransızsefineleriile Brindizi’ye naklediliyor imiş. Karadağ’ın sukutu üzerine İtalya,Arnavutluk’ta bulunan askerini geriye çekecek imiş. Sırp askeri dahi

sefinelere irkâb ediliyor [bindiriliyor] imiş. Galiçya’da Avusturya veAlmanlarkülliyetlikuvvetvekırkikiliktopvemakinelitüfektahşidediyorlar[yığıyorlar] imiş ve Rus Hariciye Nazırı kendilerinin ayrıca sulhakdetmeyeceklerinibeyanederekdahaharbinbirsenedevamedeceğinibeyanetmiş.Yarabbi,dahabirseneburadakalmaknekadarağır!Bizşimdidensonderece bunaldık. Bu esaret felâketi hiç bir şeyle kabil-i kıyas değil imiş.Buradakimahbusiyet,vatangailesi,çolukçocukendişesi,insannedüşünmekiktidarınamalik ve ne de ferâmûş etmeye [unutmaya]muktedir.Yatıyorsungenehatırdaoendişe,kalkıyorsungeneoendişe.Aslasenibırakmıyor.Hiçbiryerdeoturamıyoruz.Kimsebirbiriyleuzunuzadıyakonuşamıyor, herkesbirsıkıntı içinde, kimsekimseyi dinlemiyor.Uzaktanbirisi bizi görse adeta biralay deli zanneder. Zaten içimizde pek de akıllı kalmadı dersem, yalandeğildir.Herkesbirtürlüdelidir.

4Şubat1916

22–Havagayetiyidir.Garip,cümleellirublemaaşaldığımızhâldegerekbizde ve gerek zabitanda, bugün on kapik kimsede yoktur. Şu bir iki günzarfındamaaşvermezler ise adeta ekmekparası veyahutkumanya içinparayoktur. Hâlbuki bu elli ruble, Dersaadet’te bir aileyi idareye kâfidir. Gerekparanınbereketsizliğivegerekseburanınpahalılığısonderecedir.Akşamsaatiki, bir Rus zabiti yanında bir kâtip ile gelip maaşı tevzi ettiler. Yalnız,doktorlara vermediler. Onlara fazla verileceğini bildirdiler. Öbür taraftadoktorlar şarapyapmışlar.Bizim süvariyi davet ederler, fazlaca içildiğindenmaaştan sonrabizim tarafageçmiş.BenMustafaKaptan ileYüzbaşıKâmilBey’inodasınagitmişidik,bunlardanhaberimizyok.Geldiğimizzamansaatalaturka altı buçuk idi.Süvari koridordageziyorve türkü söylüyor.Ovakithaber aldığımıza göre epey kendileriyle alay edilmiş. Bir aralık KâzımKaptan’ı istediğini fark ettik. Çok geçmeden Kâzım Kaptan kendi odasınageçti.Öbürtaraftangelenzabitanıngürültüvealayınabizdeodamızdançıkıpbirmüddet seyrederek, gelip herkes yerine çekildi.Biz de odamızda yattık.Beş-ondakikasonraSüvari’ninhiddetlebağırdığınıduyduk.Neoluyordiyebenodadançıktım.Süvarikoridorda,“Selaniklilerbenitahkirediyorlar”diyeonların odasınahücumetmek istiyor.BizimDoktorSaffet veAğa,MustafaKaptan dahi gelerek kendisini odasına getirip, Saffet yalvararak soyupyatağınaoturttu.BizdeodamızaçekilipyattıkisedebirsaatkadarSüvari’ninodasında hiddetli bir ses ile söylediği saçma sapan lakırdılar uykumuzukaçırdı.Bugecedebuyoldauykusuzluk ilegeçti.Tamam, tertib-i rezaletinikinciperdesihitambuldu.

5Şubat1916

23–KazarmadangelenefrattanhaberaldığımızagörebizimTürkefradınıntekmilini,Ruslarevvelcebinkişikadarkaldırdıkları,Parkdenilenbirmahalle

naklediyormuş.Parkdenilenbumevkiburadanikisaatkadargeride,güzelbirormaniçinde,ahşapbir takımkışladır.Yazınoranıngüzelbirmevkiolacağıbellidir.FakatRuslarınböylece ikidebir tebdil-imekânettirmesine içindir,bunuanlamıyoruz.Şimdikihâldebizdahaburadayız.Bakalımileridebizdekalkacakmıyız?ŞimdiHıfzı’yaFransızcaolarakbirmektupyazdırdım.Yarınpostayavereceğim.

6Şubat1916

24–Yevm-ifelâketimizinonaltıncıayıhitambuldu.Dahakurtulmakiçinbir ümit yok. İhtimal daha bir sene buradayız. Ne yapalım takdir-i Huda,tevekkülden [kadere razı olmaktan] başka çare yoktur. Kendimize teselliverecek bir çare göremiyoruz. Telgraf: Bizim ordu, Mısır’a girmiş. Kahirezaptedilmiş.YunanKralıveKraliçeAlmanya’yagidiyormuş.Rushükümetiüçgünekadar,Yunan,kendilerinemutâvaatetmez[başeğmez]isedâhilindebulunanYunan tebaasını esir-i harp addedecekmiş.Ruslar bizimErzurum’umuhasaraetmeküzeretedariktebulunuyormuş.Bulgaristan’danüçyüzvagontohumlukzahirebizegönderilmiş.ÜçbinotomobilAlmanya’dangelmiş.ElCezire’ye sevk ediliyor imiş. Bulgar ve müttefik kıtaat Selanik’e taarruzetmek üzere sekiz yüz ağır top tahşid etmiş. Bugün Hıfzı’ya yazdığımFransızcamektubupostayaverdim.

Telgraf:RusyaBaşvekili istifaetmiş.Ahalikâmilenmeyusbirhâlde imiş.Selanik’e Alman tayyareleri bomba atmış. Mackensen, Manastır’a gidiyorimiş.Çarkçızabitanınatevziedilmeküzerekaptanlarparaveriyorlaridi.Bendaha vermemiş idim.Bu aylıkta on ruble de ben verdim.Daha bizimTürkefradıPark’akaldırılmadı.Belkibudayalançıkar.TürkçeolarakHıfzı’yabirmektupdahaverdim.

7Şubat1916

25–Havagayetiyidir.Hamamnöbetivar,erkenolurisebendegideceğim.Efradın Park’a gitmesi geri kaldı. Esbabı anlaşılamadı. Günbegün sıkılıkdevamediyor. İçeride açılan bakkal dükkânı her şeyde büyük bir fiyat zamediyor ve her şeyin fenası bulunuyor ve aynı zamanda kalabalıktan nöbetbekleyerekherkesusanıp,almadangeridönüyor.Böyledevamedersebüyükmüşkülat çekeceğiz. Telgraf: Selanik’e Alman zeplinleri tarafından on beşkadar bomba atılmış.AmerikaReisicumhuru, bitarafların hukukumuhafazaedilmediğinden kendilerinin de silah ile mukabeleye mecbur olacaklarınıbeyanetmiş.Birseneksikidin!Sendedâhilolurisendahabüyükbokyersin!

Akşamüzeri bizimTürk efradına çarık ve kaput tevzi ettiler.Gene Park’agideceklerisöyleniyor.Buakşamhastanedebulunanefradasütveyumurtavetütünalmaküzerezabitan,ikişerrubleianeverdiler.Bizedemüracaatettiler.Biz de çarkçılara ettiğimiz muavenetten dolayı fazla veremeyip birer ruble

verebileceğimizibildirdik,kabulettiler.Birer rubleverdik.Tuhaftır,aldığımparadanancaküçrublekaldı.

8Şubat1916

26–Hıfzı’yaTürkçebirkartyazdım,postayaverdim.ŞimdiHıfzı’danikiadetFransızcaveCevdet’tenbir adetTürkçeolarakmektup aldım.Telgraf:Ruslar, Urmiye üzerinde bizim orduyu ricat ettirmiş ve orada iki mühimmevki tutmuş. Erzurum bizim tarafımızdan tahliye ediliyor imiş. Selanik’eAlmantayyareleritarafındanbombabırakılıyormuş.KaradağKralıAvusturyatarafındanesiralınmış.

9Şubat1916

27 – Cevdet’e Türkçe bir kart yazdım. Bugün hava mağmûm [sıkıntılı],hafif kar yağıyor.BizimTürk efradı elanPark’a sevk edilmedi.Yalnız, cansıkıntısından öleceğiz! Bir türlü gazete alamıyoruz ve serbestiyet ise aslayoktur. Telgraf: Mareşal Mackensen Manastır’a gelmiş. Selanik üzerineedilecek hücuma kumanda edecek imiş. Enver Paşa hücumun süratle icrasıtaraftarı imiş. Karadağ Kralı’nın ailesi Lyon şehrinde imiş. El Cezire’dehavalarınbozukluğundan,gerekbizvegerekİngilizler,harekâtıtadiletmişler.Bugün bizim gemilerin birinde kahveci bulunan ipsizin biri, her neredenbulmuşiseelindebirgırnatailegelmiş.Tekmilzabitanbizimtarafadoldu.Oçaldı ve bir Arap tayfa oynadı. Bir vakit onları seyrettik ve içimizde birAvusturya zabiti var idi. Oynayan Arap’a üç ruble bahşiş verdi. Oradaniçeriye, zabitanın odasına gittim. Yüzbaşı Sıtkı Efendi ile Doktor HakkıEfendi birAvusturyalıdan yüzük pazarlık ediyorlar. Ben de seyrediyordum.BuyüzüklerAvusturyalıtarafındanimalediliyor.Banada,“sendeyaptır,birhatıradır”diyeibrâm[ısrar]ettiler.Mecburenbendebiryüzüksiparişettim.Birrubleyepazarlıkettik.ÜstündeLatinharfiyleHveByazacakveyanlarına“Sibirya” yazıp, tarih koyacaktır. Akşam bizim kaptanlar, gırnatayı buradabırakmışlar.Tekmilzabitanyemektensonrabizimodalaradoldular.Alaturkaaltıya kadar çalıp, türkü söylediler, eğlendiler. Biz de üç dört kişi uzaktanseyrettik.Evet gençlik, vatanda bizimgibi birçok düşünecek kimseleri yok.Bizgülemiyoruz.Her zaman içinkalbimizdebirçokemeller,birçokarzular,birçokdüşüncelervar.Bunlardanbirtürlüazadekalamıyoruz.Vatandabenimiçinnebüyük,nemukaddesvücutlarbıraktım.Evet,şimdionlarnehâldedir?Budüşüncebeninekadarmuazzebediyor.Yarabbi,birbuçuksenenekadaruzunzaman!Kâfideğilmi,artıkçöküyorum.Evet,budüşünce,bumeyusiyetbeni harap ediyor.Uzadıkça, göremeyeceğim gibi vâhi [manasız] bir korkuara sıra fikrime geldikçe, tekmil vücudum sarsılıyor, kalbim eziliyor. Artıkyazamayacağım.Zirabunlarıdüşünmekistemiyorum.

10Şubat1916

28 –Bu sabah hava açık ve gayet iyidir.Hizmetçiler temizlik yapıyorlar.Ben de can sıkıntısından içeriye, zabitanın yanına gittim. Tabur imamı ilegörüşüyoridik.OndanhaberaldımkiRusgazetelerininyazdığınagöreYusufİzzettinEfendiintiharetmişvegeneaynıgazeteninrivayetinegöreCemiyettarafından öldürülmüş. Her ne ise şayan-ı teessüf bir vaka. Telgraf: MüşirMackensen Galiçya’da adet itibarıyla büyük, maneviyatça dûn [aşağı] birordu tahşid etmiştir. İran, yakında düvel-i müttefika ile kat-ı münasebetedecek [ilişkisini kesecek] imiş. İsveç tariki kapandığından Petersburg’dame’kûlât[yiyecek]yüzdeellitezayüdetmiş[artmış].Ahalisonderecesefaletçekiyorimiş.BilcümlenakliyatVladivostoktarikine[yoluna]kalmış.

11Şubat1916

29 – Hava gayet açıktır. Şimdi Hıfzı’ya bir fotoğraf daha gönderdim,Fransızca yazdım. Buranın ahvali pek tuhaftır. Havalar gayet iyi, güneşparlak, rüzgâr nadir esiyor. Lâkin kar katiyen erimiyor ve hariçte soğukfevkaladedir.Bulunduğumuz kazarmada, bizim tarafımızda iki soba var, birde mutfakta kuzine. Odun sarfiyatına gelince, yirmi dört saat zarfında sarfedilen odun İstanbul’da en büyük bir konakta, dört soba olmak şartıyla,mutfakberaberolarakbiraydaancaksarfedilebilir.Buodunsarfiyatıburadaşayan-ıhayrettir.

HaberaldığımızagöreRusgrandüklerindenbiri,maiyetindebirçokgeneralolduğu hâlde Japonya’da bir ittifak akdederek Vladivostok’tan gelirken,bugünburayainmiş.Şimdiburadabulunuyorveüserakazarmalarınıgeziyor.İhtimalkibizibukadarsıktıklarıbununiçindir.Bakalımogittiktensonradasıkacaklarmı?Akşamçıkanhavadisegöregelecek ayınbirindebizimTürkefradıPark’akalkacakimiş.

30Kânunuevvel 330 tarihindeyazmışolduğumTürkçebirmektupbugünOdessa’dangeriyegelerekbanaiadeedildi.Bubirayzarfındayalnızbeşadetfotoğraf ilebirçokmektupvermiş idim.Bakalımonlardageri iadeedilecekmi, yoksa onlar gidecek mi? Doktor Cevat Bey Rus kumandanı ile bugüngörüşüyor iken, efradın Park’a gitmesi hakkında lakırdı cereyan eder. Ruskumandanıdiyorki,“sizinefratokadarpistirkiburayaherkimgelipgezdiiseonlarınpisliğindenpekmahcupoldum.OnuniçinonlarıPark’aatacağım”diyor.Akşamüstü yanımızdaki zabitan bir tezkere göndermişler. Cemaat ilenamazkılınıp,mevlid-işerifkıraatedileceğivehatm-iKuranduasıolunacağıbildirilmişidi.İçlerindebirtaburimamıbulunduğugibibirDersaadetli,Eyüpahalisinden bir genç efendi vardır. Kendi dârü’l-kuzâtta [kadı mektebinde]tahsilederekvesesigüzeldir.Ozattarafındanmevlid-işerifkıraatedilecektir.

13Şubat1916

31–BugünhernedenisebizimTürkefradınınPark’anakligerikalmıştır.

Yalnız, kumandanın emriyle temizlik yapıyorlar.Avusturya Salib-iAhmer’itarafındanbirkadınAvusturyaefradınayarımruble tevziediyor. İkigündürbizimTürkefradınapamuklu,boylarınagöre,hariçtengiyilmeküzerehırkave başlık tevzi edildi. İhtimal bu hırkalar Buhara veyahutKırım tarafındaniane olarak gelmiştir.Dersaadet’teRus Tatarları veyahutBuhara hacılarınıngiydiğihırkadır.Tabiiefratbuhırkalarısatıyor.Bendeikitanebuhırkalardanaldım, ikişer rubleye. Bozup, bir şilte yapacağım. Vakıa, bir yün yatakDauria’da yapmış isemde ince olduğundan rahat edemiyorum.AkşamüzeriSalib-i Ahmer tarafından gelen Avusturyalı kadın, kendisi asilzade olupkontesunvanıvardır.Zabitankazarmalarınıgezerekbizimkazarmayageldi.Yukarıki katta bulunan Avusturya zabitleriyle görüşerek, aşağı inip, bizimTürkzabitanınınodalarınagiripistifsâr-ıhatırdan[hatırsormadan]sonra,dörtyüz ruble, efrada tevzi edilmek üzere bıraktı. Doktor Cavit Bey kendisinebeyan-ı teşekkürlealdı.YanındabirçokRuszabitanı ilesivilbazıkimsevaridi.Kendisikırkyedi,kırksekizyaşlarındakadar,nazikbirkadınidi.

14Şubat1916

1Şubat331–Telgraf:FransaHariciyeNazırıvemaiyetindeiki-üçgeneralileRoma’yagelmiş.SırpordusuDraç’a ricatediyormuş.Selanik’tehergüntransportlar ile nakliyat devam ediyor imiş. Ruslar tekmil cephede şiddetlimuharebeler ediyor ve Galiçya’da cepheyi delmeye muvaffak olmuşlar.RomanyayakındabitaraflıktançıkıpHarb-iUmumiye’yeiştirakedecekimiş.Bugün hamamgünüdür.Alaturka saat dokuz buçukta haberi verdiler ise devaktingeçolduğundannaşiekseriyetgitmedi.Bendegitmedim.Bugünhernekadar,arasırakaryağıyor isedeokadarsoğukyoktur.Akşam,mevlid-işerif evvelce okunmadığından bu geceye bırakılmış idi. Yatsı namazıcemaatle kılındı. Üç hatm-i Kuran duasıyla, mevlid-i şerif kıraat edildi.Tekmilzabitan ilebizimarkadaşlarmevcut idi.Bilaharekayısı şerbeti tevziolundu. Hakikaten mevlid-i şerifi tilâvet eden [okuyan] genç Kadı’nın sesigayet müessir vemusikiye aşina olduğundan Rusya’nın şu ücra köşesinde,kalpleriezilmişbizimgibibiçaregâna[çaresizlere]nebüyükbirteselliverdi.Bununla beraber, ne acı hatıralar fikrimize hücum etti. Yarabbi an-karîb[yakında]vatanımızakavuşmaknasib,müyessereyle,âmin.Telgraf:AmerikaReisicumhuru tarafından Almanya’ya bir büyük heyet gönderilmiş, sulhuniadesi hakkında. Papa tarafından Alman İmparatoru’na söz verilmiş. Sulhhakkında propaganda yapacak imiş. Bunun üzerine diğer devletler VatikanSarayı’nıprotestoetmişler.

15Şubat1916

2 – Aldığım hırkaları söktüm. İçinde tahta pamuk olduğundan onlarıayırdım, yüzlerini yıkattım. Kendi elim ile siyah dış astarından bir yatakdiktim.İçininbeyazastarındanikiçarşafyaptım.Düngeceilkdefaolarak,bir

buçuk senelik esaretimde bir yumuşak yatakta yattım. Oh ne kadar rahatettim.Lâkinşuufacıkşilteellikuruşediyor.ŞimdiSaffetKaptanileŞeref’inyazdığı bir mektup ile bir kart geri iade edildi. Duyduğumuza nazaran,Romanya tarîki [yolu] kapanmış. Demek şimdiden sonra mektupalamayacağız. O teselliden de mahrum oluyoruz. Telgraf: Rus cephesindeşiddetli topçu muharebeleri oluyor imiş. İtalya’ya giden Fransız nazırları,İtalya kendi başına sulh edemeyeceğini temin etmişler. Avusturya veAlmanya, bitaraf hükümetlere nota ile beyan etmişler ki görülecek sefain[gemiler],harpsefinesitarzındabatırılacaktır.

16Şubat1916

3–Salib-iAhmernamınaburayıziyaretedenkontestarafındanAvusturyazabitanınaNisan gayesine [sonuna] kadar sulhun imza edileceği söylenmiş.Bu rivayetAvusturyalılar tarafındanneşredildi.Nekadar inanmıyor isek detatlıdır.İspanyahükümetiİngiltere’denCebelitarık’ıntahliyesinitalepetmiş.Romanyahükümetininesrar-ıaskeriyesi[askerisırları]birgeneraltarafındanBulgarhükümetinesatılmış.Rusgeneralleri,senebaşıhediyesiolmaküzereGaliçya’yı zapt ederek Çar’a takdim etmek fikriyle taarruza geçmiş ise deyetmiş bin esir ile birçok telefat vererek, kırk verst geri çekilmeyemecburolmuşlar.GoltzPaşaElCezire’deİngilizleritardediyor[uzaklaştırıyor]imiş.Bizimordu,sözdeMısır’atecavüzetmiş.

Sulhiçinmüzakeredevamediyorimiş.Böylesafsatalarapekdeinanmıyorisek de bir hatıra olmak üzere kaydedilmiştir. İsveç Salib-i Ahmer’ivasıtasıyla bir Hıfzı’ya ve bir Cevdet’e iki kart, Türkçe yazdım. Bu geceuğraşarakdiktiğimyatakçarşafınıyatağımayaydım.Birtanedahavar,onudadikeceğim. Fakat, ne kadar zor imiş! Doktor Hasan Şahi hastaneden habergöndermiş.İrkuç’agideceğindengelipgörüşmemitalepediyor.

17Şubat1916

4–BugünMülâzımOsmanveZühtüEfendiler ilehastaneye,bir süngülüalarak gittik. Ziyaret ederek hatırını istifsâr edip [sorup] görüştük. Zavallıgenç,elanyatıyor.Aslasolayağınıkullanamıyor.Kırılankemikkaynamamış.Birikigünekadarİrkuçhastanesinenakledilecek.Ziraburanınhastanesinderöntgen yoktur.Hastane oldukçamükemmeldir ve iyi bakılıyor.Yalnız bazıeczâ-yı kimyeviye [kimyasal ilaçlar] noksandır. Biz gidip geldik, lâkingezmeyip şuradaki hapis neticesi olarak vücudum o kadar tahammülünükaybetmiş ki yarım saatlik olan şu mesafe beni o kadar yordu ki bir günakşama kadar yol yürümüş gibi, tekmil bacaklarım ağrıyor.Adeta uzun birmüddet istirahata muhtaç oldum. Sabahleyin Doktor Cevat ve İbrahimEfendiler Avusturyalı kontesin verdiği dört yüz ruble ile tütün alıp askeretevzi etmek üzereRus kumandanından şehre gitmek üzeremezuniyet almışolduklarından, ben de kendilerine çamaşır koymak üzere bir sepet sandık

siparişetmişidim.Akşamgeldilervesepetigetirdiler.Şimdiiçineçamaşırlarıyerleştirdim. Ne kadar memnun oldum. Kilit ile dört ruble altmış kapikvermişler.Telgraf:Fransabir-ikimüstahkemmevkiinikaybediyorveAlmanordusu her taraftan tecavüz ediyor. İtalya’da bir büyük konferans yapılmış.Düvel-i müttefika, ittihad-ı askerî yapmaya [askeri güçlerini birleştirmeye]karar vermiş.Cemahir-iMüttefika-iAmerika [AmerikaBirleşikDevletleri],tüccar sefaininden silahların çıkmasına karar vermiş.Bunun üzerine düvel-imüttefikaprotestoetmiş.LâkinAmerikaHariciyeNezareti,verdiğikararıgerialmak istemiyor imiş. Fransa’nın Charner namındaki kruvazörü, Suriyesahilindedolaşıyor imiş.Dörtgündürbukruvazördenbirhaberalınamamış.Yalnız, bir Alman telgrafından anlaşıldığına göre bir Alman tahte’l-bahiri[denizaltısı] tarafındanbirFransızkruvazörübatırıldığı anlaşılmış.Şehirdengelen doktorlar tarafından söylenildiğine göre, akşamüstü orada bir telgrafneşredilmiş.Erzurumsukutetti, tarafımızdanzaptolundu.Şufenahaberdencümlemiz son derece müteessir olduk. Evet Türkiye’nin yegâne istinatgâhı[tek dayanağı] olan Erzurum bu kadar kolay sukut edeceğine pek deinanmıyor isek de ekseri Rus telgrafları pek de yalan çıkmıyor. Her ne iseCenab-ıHak encamını [sonunu] hayr eylesin. Bu gece cümle,müteessir vemahzunbirhâldeyiz.İnşallahyalandır.

18Şubat1916

5 – Odessa tariki [yolu] küşad edilmiş [açılmış]. Arkadaşlardan beş-altıkadarmektup alan oldu. Bugün çıkan havadise göre Ruslar yoklama yapıptekmilAlmankitaplarınıvedefterlerinitoplayacakimiş.Bununüzerinebizimdefterleri ve kitabı saklamak üzere bir yer yaptık. Daha yoklama olmadı.Telgraf:Fransacephesindeşiddetlimuharebeoluyor imiş.ŞimalDenizi’ndebirİngilizkruvazörü,birAlmantahte’l-bahiritarafındangarkedilmiş.Selaniküzerinetaarruzedilmek,Ruscephesiharekâtınabırakılmış.Almankarargâh-ıumumisi Sofya’ya nakledilmiş. Bizim ordu Edirne’de külliyetli tahşidatta[yığınakta] bulunuyor imiş. ElCezire veKafkas üzerine bizim taraftan pekbüyükkuvvetsevkediliyorimiş.Erzurum’uzaptedenRuskumandanınaÇartarafından tebrik telgrafı çekilmiş. Bu gece, alaturka saat sekize doğru biryanıkkokusuodalarıistilaetti.Meğerbizimzabitanıntarafındakisobalardan,Fikri Efendi’nin sobası önündeki tahta kızarak o içeriden yanıyor imiş.Herkesuykudankalkıp,gidiponusöndürdük.EğerAllahesirgesin,duymayıpbiryangınolsaidiRuslarınelindenneçekecekidik!ZatenRuslarhergünbirvasıtailebizisıkıştırmakistiyorlar.

19Şubat1916

6 – Halit Bey ve Hıfzı’ya birer kart yazdım. Fransızca olarak, yarınvereceğim.Telgraf:BulgarordusuDraç’a,AvusturyalılarAvlonya’yailerliyorimiş.Selanik’ehergünmühimmat-ıharbiyeyüklü transportlargeliyor imiş.

Yunanhükümetidâhil-imemlekettebulunanispirtolarımüsadereediyormuş.Avusturya tayyareleri İtalya’nın büyük şehirlerine bomba atıyor imiş.Erzurum meselesi Petersburg’ta ahalinin son derece heyecanını mucipoluyormuş.Kayınvalideye,Türkçeolarakbirkartyazdım.Herüçünüdeyarınpostayavereceğim.

20Şubat1916

7 – Telgraf: Petersburg, Şubat bir tarihinde sabahleyin, ilaveler ileErzurum’unsukutuilânedildi.Mezkûrmevkiinsukutuna[düşmesine]büyükehemmiyetverilmelidir.ÇünküTürkErmenistanı’nınmerkeziolanbumevki,ordunun da iaşesini temin ediyor idi. Bu istihkâm, gayr-ı kabil-i zapt[alınması mümkün olmayan] bir hâlde addediliyor idi. Bundan naşi, şimdiTürkler Asya-yı Osmanî’den çekilmeye ve Balkan’da bulunan kıtaat-ıaskeriyelerini bu tarafa sevkemecbur olacaklardır. İtalya cephesinde onbinkişilik bir Türk kuvveti, Avusturya ordusu ile beraberdir. Almanlar Mısırseferi için tekmil hazırlıklarını ikmal etmişler ve Bulgarya’dan geçipMarmara tarikiyleMısır’a gitmek üzere büyükAlman kıtaatı Bulgarya’dangeçiyor.Belçika’nın serbesti hakkında İtilâf-ıMurabbahükümetleri yenidenBelçikaHariciyeNazırı’na imzavermişler.TakiBelçika’nıngerekserbesti,gerekse hukuku tamamen temin edilmedikçe, kendileri silahlarını terketmeyecekler.HernekadarAlmanlarFransızcephesindebazımevzilerzaptetmişler isede,verdiklerizayiatanazaranbüyükbirmuvaffakiyetsayılamazimiş.

VehbiEfendi’yeRusçabirkartyazdım,yarınpostayavereceğim.

Bugün hava ziyade soğuktur. Dün gece Erzurum davası, aramızda saataltıya kadar devam etti.Hepimizmeyus bir hâldeyiz.Oradan yataklarımızaçekildik. Lâkin binlerce efkâr içinde uykum kaçtı. Saat on oldu, hâlâuyuyamadım. Bir-iki defa kalktım, sigara içtim. Yarabbi, bu hâl ne neticebulacak?Oranınmilyonlarcanüfusu,çolukçocuk,yerindenyurdundanavare,ser-gerdân[şaşkın-perişan].Biryandankar,fırtına,biryandanerzaktedariki,diğertaraftanhastalık…Bunatahammülnekadargüç!Sonundabukadaracı,sefaletlerneileörtülecek?İstanbul’dakiahali,ihtimalbugünodun,kömürvegaz gibi birçok şeylerin tedarikinden âcizdir. Fakat bu hicret [göç] edenzavallılar gibi yerinden, yurdundan avare değildir. Birçok düşünüyorum.Lâkinyazamıyorumveyazmakistemiyorum.HerhâldeCenab-ıHakmillet-iİslamiyeninhakkındahayırlıetsin,âmin.

21Şubat1916

8 – Hava ziyade soğuktur. Hıfzı’ya Türkçe bir mektup yazdım. Yarınpostaya vereceğim. Telgraf: Erzurum bizim için büyük bir mani idi. Ziraİngilizler ile aramızda büyük bir set teşkil ediyor idi. Erzurum kumandanı

Poselt ismindebirAlman idi.Kaledebinkadar topvar.100.000kadarolanTürk ordusu, esir olmamak üzere geri çekilmiş. Şimdi nokta-i istinatlarıSivas’tır.SonalınanhaberleregöreÜçüncüTürkOrdusuErzurum’unonbeşkilometre şarkında bulunuyor. Daha birçok tafsilat var ise de yazmadım.Burada bulunan zabitan arasında o taraf ahalisinden birçok efendiler var.Onların endişesi son derecedir. Doktor Cevat Bey, Dersaadet’ten aldığı birmektupta, binbaşılığa terfi ettiği beyan olunduğundan bu gece bir ziyafetverdi. Gerek zabitan ve bizim kaptanlar iştirak ettiler. On iki galon şarapiçtiler. Saat beşe kadar sürdü. Buna iştirak etmeyen zabitan altı kadar vebizden altı kişi iştirak etmedik. Biz de oturup kendi kendimize Erzurumfelâketinidüşünerekvakitgeçirdik.

22Şubat1916

9 – Hava ziyade soğuktur. Dün karşımızdaki Avusturya zabitanınınkazarmasıRuslar tarafından basılarak, yoklama edilmiş.Ne kadarAlmancadeftervekitapvarisealmışlar.Şimdibizimzabitan,ellerindebulunanAlmankitaplarınısaklamakderdinedüştüler.Birçokkitapvedeftervar.Bakalımnevakit bizi de basacaklar? Telgraf: Erzurum’un sukutu hakkında tafsilat verapor: İlk evvel Karakulak, Çapandere istihkâmları sukut etmiş. BununüzerineTürkordusutedabir-i fevkalade[olağanüstüönlemler] ilemuntazamolarak Erzurum’un on beş verst arkasına çekilmiştir. Goltz Paşa, takviyekıtaatı ileordununbaşınageçerekErzurum’akarşıhücumahazırlanıyormuş.ÜçüncüOrduKumandanıKâmilveKaleKumandanıFevziPaşa’nınneredeolduğundanmalûmatyoktur.Selanik’ekarşıyapılacakhücumaTürkaskerininiştirakedemeyeceğibildirilmiştir.Hertaraftaşiddetlimuharebedevamediyor.Artık son derece bir sıkıntı içindeyiz. Bir türlü vakit geçiremiyoruz. Belkihapishanede bulunanlar bizim kadar muazzeb [azap içinde] olmazlar.Vatanımızdanbukadaruzak,yüzbinefkâr[düşünceler]veâmâl[beklentiler]içindemütecessis[merakiçinde]vetammanasıylamahbusveaynızamandaesirolan,bizimgibiserbestyaşamayaalışaninsanlarnekadarsıkılabiliriseohâldeyiz.Sabaholuyor, akşamoluyor kema-fi’s-sabık [eskidenolduğugibi]hayat geçiyor. Ne ile, bunu da anlamaktan âciziz. Yalnız herkes ayakta,odadanodayadolaşıyor.Geceuykusundabilebirintizamyok,yataktadönüpduruyoruz.Uyuyamıyoruz,iştihayok,yemekyiyemiyoruz.Yarabbi,dahanekadar sürecek? Artık çekecek iktidarımız kalmadı. Hakikaten çoluk çocukgailesiolmasabenbileölümerazıolacakbirderecesıkıldım.

23Şubat1916

10–Havagüzel.Telgraf:Dersaadet’teTaningazetesininbirmakalesindenbahsediliyor. Erzurum’un sukutu haiz-i ehemmiyet değildir. Zira harbinneticesi Kafkasya’da değil Avrupa’da halledilecektir. Yalnız Türk ordusulâzım gelen takviye kıtaatı aldıktan sonra Erzurum’a taarruz edecektir.

Almanya’da,Erzurum’unsukutuzatenbekleniyoridi.Fakatbuhâldedüşmesibiraz can sıkar. Başka şayan-ı ehemmiyet bir havadis yoktur. Avusturyazabitlerinden birinin ifadesine göre İngiliz gazetesinde okumuş ki RuslarAlmanordusununGaliçya’da,Bukovinaüstünde cephelerini evvelcedelmişidiler. Orada ilerledikten sonra Mareşal Mackensen tarafından arkalarıçevrilerek yetmiş bin telefat ile yüz kırk bin esir vermişler. İnşallah buhavadis sahihtir. Burada Rusların üserayı daha ziyade tazyik edeceklerisöyleniyor idi. Lâkin biz de bundan fazla bizi ne yolda tazyik edeceğinidüşünememiş idik.Bugece saat beşteRus çavuşugeldi. “Gazları söndürüpyatınız”diye tuhafbirhâl. “Şu saatteyatıp,bu saattekalkacaksınız”emriniverdiler. Mahbusiyetimiz kâfi değil imiş, bir de şimdi emir tahtında yatıpkalkacağız. Şimdiye kadar Dersaadet’te üseranın serbestisi hakkındaduyduğumuzmasalgibihikâyeleri,gelipburadagörsünler.

24Şubat1916

11–SabahMuratEfendi’yeTürkçebirkartyazdım.Şimdihizmetçilersuyagidecekler idi. Süngülü ile gitmeye mecbur oldular. Su mevkii yüz adımilerimizdedir. Her türlü tazyik, hakkımızda icra ediliyor. Hava soğuk, inceincekaryağıyor.Bugünlerdemektupgelmiyor, arkadaşlar da alamıyor.Hergünonbeş,yirmimektupgeliyoridi,şimdikesildi.Telgraf:Türkordusu,birkısmı Trabzon’a çekiliyor ve bir kısmı Muş üstüne çekiliyor. Trabzon’açekilenTürkordususahildenbizimeneuğraşacakveaynızamandaTürklerRize’yitahliyeediyor.Bizimordununüçharekâtıolacaktır.BiriTrabzon,biriİstanbul, diğeri El Cezire’ye. Oradaki İngiliz kuvvetleriyle birleşmeyeçalışacağız.

25Şubat1916

12–Telgraf:Erzurum’unyollarıgayetbozukolduğundan,Türkordusunutakip edemeyeceğiz. Türkler Trabzon’u tahliye ediyorlar. İstanbul’da Mısırseferiiçintahşidedilenkuvvet,Erzurumüzerinehareketiçinemiralmışlardır.Bulgaristan,Yunanbitaraflığınıtehditediyor.YunanveRomanyaarasındabirittifak yapılmış. Bulgaristan, Tuna hududunda istihkâm yapıyormuş. Fransahududundaşiddetli topçuateşi.Rusyahududunda,Almanlar ileriharekâtınabaşlıyormuş. Dün verilen emre göre, zarflı mektup yasak ve kartlarayazılacak, o da dört satırdan fazla olmayacak ve geceleri saat dört buçuktatekmil lambalar sönecek. Ruslar günden güne böyle bir takım usul ile bizisıkıştırıyorlar. Beş-altı gündür kimse mektup almadı. Bizim yazıpgönderdiğimizmektuplargeriiadeediliyor.Bugünyedi-sekizkadar,buyoldamektupgeriyegeldi.

26Şubat1916

13 – Bugün İstanbul’dan bir gemiciye gelen mektupta, İstanbul’da kış

olmadığıveonsekizyaşındabulunanlaraskerecelpedildiğibildiriliyor.BenHıfzı’dan korkar iken şimdi Emin’i düşünüyorum. Eğer onu da aldılar ise,birazaptaldır,oneyapacak?Bahusus[özellikle]validelerinekadarmuazzebolacak!Yarabbi,“cümlesininhakkındahayırlısını ihsanet”duasındanbaşkaelimdennegelir!

Hıfzı’ya Türkçe olarak bir kart yazdım. Telgraf: Ruslar, Rize üstünegeliyormuş. Bizim Bahr-i Ahmer’deki [Kızıldeniz] Kamrun İngilizlertarafındanzaptedilmiş.Fransa’daşiddetlimuharebeoluyorimiş.Hertaraftasulh şayiatı [barış söylentileri] deveran ediyor imiş. Bizim süvari EthemKaptan, evvelce kuru üzümden şarap yapıyor idi. Fakat ondan bir şeyanlamadı. Bu sefer bir imbik yaptılar. O şaraptan rakı çekmeye başladılar.Evvelce rezaletinbirperdesinioynamış idi.Herkesinyanında itibarıkaçmışve kadr ü haysiyeti bozulmuş. Lâkin kendisi anlamaz ve anlamak istemez.Uzaktanseyrediyoruz.Bakalımileridekiperdedenezuhuredecek?

27Şubat1916

14 –BugünDersaadet’ten,Dauria’dan on beş kadarmektup geldi. Lâkinbenalamadım.Herkessevindi.ŞimdiçıkanhavadisegöreburadanikidoktorDauria’yagidecek.Bakalımkimlergidecek,dahabellideğildir.

Telgraf:VonSandersPaşa,ÜçüncüOrdukumandanlığına tayinedilmişveEl Cezire’den ve Balkan’dan Türk kıtaatı Anadolu’ya sevk ediliyor imiş.Denizden,Türklersevkiyatyapamıyorlarimiş.Fransacephesindesonderecekanlı, şiddetli harpler devam ediyor imiş. Rus cephesinde Almanlar birmilyon asker tahşid ederek [toplayarak], ilkbaharda taarruz edeceklermiş.Avusturya sefiri, Bükreş’te Kral’a kabinenin değiştirilmesini talep etmiş veRomanya hududunda büyük kuvvet tahşid ediyor imiş. Sözde, Türkiye’ninkendi başına sulh yapmasından korkarak, Almanlar kontrol ediyor imiş.Dauria’yagidecekdoktorlar, tifoya tutulanlar intihap ediliyor.Demekoradaşiddetlitifohastalığıvar.

28Şubat1916

15 – Bugün Dauria’ya gidecek doktorlara vermek üzere birer mektupyazdım, gidecekleri gün vereceğim. Vehbi Efendi’ye göndereceğim. Şimdipostageldi, birçokmektupgetirdi.Umumarkadaşlarda sevinçbaşgösterdi,bana yoktur.Yazıyoruz diyecek olsalar, gelir idi.Nitekim umum arkadaşlaraldılar.Demekgayet seyrekyazıyorlar.Telgraf: Fransa üzerinde sonderecemüthiş,kanlıbirharpediliyorimiş.

29Şubat1916

16–BugünDoktorFikri,HakkıEfendileryataklarınıbağlayıp,sandıklarınıalarakşimendifere. İki süngülü ile sabahleyinDauria’yahareketettiler.Dün

gecebizdehepimizmektupyazıpkendilerineverdik.Bendörttaneyazdım.UzunbirmektupVehbi’ye,birkartHakkı,birkartHasanEfendilerevebirdekamarotHüseyin’eyazdım.Cenab-ıHakhayırlıselametetsin.Telgraf:BizimErzurum’dan çekilen ordu, altmış kilometre ileride mevzi almış. Yenidengelentakviyekıtaatı,Sivas’tatahşidediyormuş.Kirmanşah’tabulunanbizimve Alman taraftarı olan kuvvet perişan edilerek Ruslar orayı zapt etmişler.Fransa cephesinde kanlı muharebe devam ediyor imiş. Almanlarınmuannidane[inatçışekilde]hücumlarıdefedilerekbüyükzayiatveriyormuş.

1Mart1916

17 – Bir Hıfzı’ya, bir de kayınvalideye Türkçe olarak birer kart yazdım.Düngidecekolandoktorlar,trendeyerbulunamadığındangerigeldiler,bugüngidecekler. Doktorlar gitti. Telgraf: Fransa’daki kanlı harp son derecedehşetiyle devam ediyor imiş. Şubat beş tarihinde iki İngiliz sefinesibatırılmış.Bizimtaraftanbirhaberyoktur.

2Mart1916

18–BugünbirHıfzı’ya,birdeCevdet’eikiTürkçekartyazdım.Epeybirzamandır mektup alamıyorum. Arkadaşlara ara sıra geliyor. Nedenyazmıyorlar,düşünüyorumbirsebepbulamıyorum.Telgraf:Fransa’dakanlı,muannidane harp elan devam ediyor. Ruslardan duyduğumuz havadis:Kafkasya’da iki yüz elli zabit ile on iki bin efrat esir almışlar. BizimTürkgazeteleri,“tekrarErzurum’u istirdatettik [gerialdık]”diyeyazıyorlar imiş.LâkinRuslar,“yalan”diyorlar.

Bugünarkadaşlarbirçokmektupaldılar.İrkuç’agidecekolanDoktorHasanŞahihastanedenkazarmayageldi.Zavallı gençyürüyemez, ayağakalkamazbirhâldebulunuyor.Bugünkütelgrafta,İkiİngilizpostavapuruilebirİsveçvapurutahte’l-bahirtarafındanbatırılmış.İngilizveRusordularıElCezire’debirleşecekler imiş. Fransız ordusu meydan muharebesi vermekten imtinaediyor imiş. Bugün elimize geçen Vakit gazetesinden: şimdiye kadarAlmanlar tekmil cephelerden aldığı esirinmiktarı, birmilyon dört yüz bin.Top,dokuzbinyediyüz.Otomobil,üçbin.Birmilyonikiyüzbintüfekimiş.

3Mart1916

19 – İki gündür hava bozuk ve sert bir rüzgâr esiyor idi. Bugün havadüzeldi, gayet iyidir. Şimdi posta geldi.Otuz, kırk kadarmektup var, lâkinbanayoktur.Düşünüyorum,nedenyazmıyorlar.Yarabbi,acababananekadarfenalıkettiklerinitakdiredemiyorlarmı?Herkesmektupaldıkçabennekadarmeyus oluyorum! Tabii, bilseler böyle yapmazlar idi. Her mektuptayazıyorum, her on beş günde muntazam bir mektup gönderin diye,anlatamıyorumyahutanlamıyorlar.

Telgraf: Bir Rus vapuru batırılmış. Fransa’da şiddetli harpler elan devamediyor.Almanveliahdıharbiidareediyorimiş.

4Mart1916

20 – Hava iyidir. Dün gece kazarmada çarkçıların odaları Rus zabititarafındanbasılarakyoklamayapılmış.Herhâldebizidebasacaklar,bakalımne vakit? Herkeste kitap veyahut defterini saklamak telaşı vardır. BugünHıfzı’yaFransızcabir kart dahayazdım.DünbirAlmanbaşçavuşu ile dershakkında konuştuk. Kendisine mahiye dört kişi on iki ruble vereceğiz. Bugünden itibaren derse gelecektir.Dauria’danBinbaşıSabriBey’denbir kartaldım.

5Mart1916

21 – Binbaşı Sabri Bey’e cevap yazdım. Geçen ayKırım’daki Tercümangazetesine abone olmuş idik. Bugün birinci nüshasını aldık. Dünkü Almangelmedi.Ne içinolduğunu tahkikettik.Kazarmalarınınetrafınanöbetçivazolunduğundan [konulduğundan] gelmediği anlaşıldı. Şimdi yeniden birmuallimarıyoruz.Bugündearkadaşlarbirçokmektupaldılar.

6Mart1916

22 – Hıfzı’ya Türkçe bir kart daha yazdım. Hava gayet güzeldir. Buradahavanekadargüzelolsada aslakar eriyemiyorve soğukvardır.Dauria’yagiden doktorlarınmaiyetindeki süngülüRuslaramektup verip göndermişler,aldım.Vehbi’denvekamarotHüseyin’denbirermektupidi.Hüseyinbiradetfotoğrafını göndermiş. Çıkan havadise göre üseranın kâffesi [tamamı]çalışmak üzere içeri Rusya’ya gidecekler. Buradaki Rus kumandanıAvusturya zabitanından birkaç kişi çağırtarak, Rusya’da erzakın azlığı vebakkalların erzak getirememesi yüzünden büyük müşkülat çekileceğinisöyleyerek kendileri zabitan için bir tabldot yapacaklarını ve yirmi beşrubleye yemek yeneceğini bildirmiş. Bizim Türklere daha bir tebligatyapılmadı.Bakalımilerideneolacak?

7Mart1916

23 –Bugünmaaş veriliyor.Arkamızdaki kazarmada birRus zabiti ve ikikâtip var idi. Onar kişi olmak üzere gidip maaşı aldık. Mustafa ve EthemKaptanlara,kolağasıgösterildiğindenyetmişbeşrubledenverdiler.

8Mart1916

24 – Yevm-i felâket, on altı ay hitam buldu. Hava gayet güzeldir. Dahabakalımnevaktekadargünsayarakömrümüzgeçecek!Hıfzı’yabirTürkçekartyazdım.Gittiğinepekdeeminolamıyoruz.Zirabirtakımkartgeriyeiadeediliyor. Fakat yazmaktan vazgeçmiyoruz. Bugün arkadaşlardan bazıları

mektupaldılar,banayoktur.

9Mart1916

25–Hıfzı’yaTürkçe bir kart dahayazdım.Oldukçahavalar iyidir.Lâkinbizimmahbusiyetimiz elan devamediyor.Buhâl bizi son derecede sıkıyor.Şimdiyekadarbirümitiçindeidik.Şimdianlıyoruzkibuyazdaharpdevamedecek,belki kışakalacak.Bunudüşündükçenekadarmeyusoluyoruz.BukâfideğilgibiRuslarınbizimahbusbirhâldebulunduruşunekadarbüyükbirtesir yapıyor. Biz, kendisinden fazla bir serbesti istemiyoruz. Yalnız,bulunduğumuz mevki-i askeride serbest gezebilelim. Yahut birbirimizinkışlasınagidelimveefradınserbestolduğukadarbirserbestibizekâfidir,odayok. Telgraf: Bitlis Ruslar tarafından zapt edilmiş. Kale’de bulunan kuvvetCemal Paşa ordusunu takviye etmek üzere sevk ediliyor imiş. Ve Kale’yimüdafaaetmekiçin,yirmibinAlmanefradıgelmişveDersaadet’epekkülliAvusturya askeri gelmiş. Bizim hükümetmüstakil sulh yapmak istiyormuş.Ve Almanya’ya zahire göndermekten imtina ederek ve nezaretlere AlmankabuletmediklerindenAvusturyaveAlmanyaşüpheedip,Kale’yibununiçinişgal etmişler. Bunları düşündükçe ne kadar meyus oluyoruz. Bir yandanvatanın harap olması, diğer taraftan vatanda bir takım galeyan-ı efkâr.Yarabbi, hakkımızda hayırlısını ihsan et! Telgraf: İkinci olarak Rize Ruslartarafından zapt edilmiş. Dersaadet’te iğtişaş [karışıklık] var imiş. On beş-yirmi zabit idam edilmiş. Enver Paşa vurulmuş, yarası ağır olup hastanedeimiş.Yarabbi,vatanınbaşındabukadarbüyükbirbeliye[felâket]varikenbirtaraftan düşman beş-altı vilayet çiğniyor, milyonlarca insan ayakaltındaeziliyor! Buna el birliğiyle mukavemet edeceğimiz yerde gene birbirimizlefırka münazaatına [anlaşmazlığına] girerek zavallı vatan, millet ayaklaraltında ezilecek mi? İnşallah bu haber yalandır. Bütün gece hepimizde birmeyusiyet,uykuuyumadık.Herkeskendifikrincedüşünüyor.Neticedeherkesbuhâldenmeyusoluyor.

10Mart1916

26–MustafaKaptan,Mahir,Kâzımcümlesibirermektupaldılar.Herkestemeyusiyetdevamediyor.Ben rahatsızım,yüzümşişti.Memedensonderecemustaribim. Tekmil vücudum kırıktır. Bilmem, buraya geleli iyi bir vakitgeçiremiyorum.

11Mart1916

27 – Elan vücudum rahatsızdır. Telgraf: İstanbul’a gelen Bulgar kıtaatıHaliç’in içindeki kışlalarda imiş. Avusturya ve Alman kıtaatı, Beyoğlu’ndabulunuyor imiş.GeceleriKöprü’dengeçmekyasakimiş.Müslümanlar isyanetmesinden naşi [dolayı], tekmil kışlalardaki asker her ihtimale karşı hazırbulunuyor imiş. Sadrazam ile Talat Bey’in arasında ihtilaf var imiş. Sözde,

EnverPaşaÇerkeslertarafındanyaralanmış.RuslarKaradenizsahilindeaskerihraçediyor[çıkarıyor]imiş.

12Mart1916

28–Hıfzı’yabirFransızcavebirdeTürkçeolarakikikartyazdım.Telgraf:Türkiye olanca kuvvetini Sivas’a tahşid etmiş [toplamış]. Almanlar büyükharbin arifesinde bulunduklarını yazıyor imiş. Portekizliler dört Almansefinesinimüsadereetmiş.Yakında ilân-ıharpedecekmiş.Bugünarkadaşlaron beş kadar mektup aldılar. Bugün İrkuç’tan bir Türk zabiti geldi. Eskiesirlerden olup orada on kişi imişler. İçlerinden iki tanesi firar ettiğinden,onları İrkuç’tan kaldırıp, her birini bir tarafa sevk ediyorlar.Omülâzım daburayagelmiş.Bugecesüvaritarafındanbirziyafetverildi.Gerekzabitanvebizimkaptanlarbeş,altısaatkadariçip,güzeleğlendiler.

13Mart1916

29 – Bugün arkadaşlar epey mektup aldılar. Telgraf ve Tercümangazetesinden:KafkasyaKumandanlığı,vonSandersPaşa’yateklifedilmişisede, kabul etmemiş ve bizim eski kumandanlardan bazısına teklif bulmuş,içlerinde Gazi AhmetMuhtar Paşa dahi var imiş, onlar da kabul etmemiş.Almanlar, Fransa hududunda olanca kuvvetleriyle, kanlı harplerle meşgulimiş.Havalargayetgüzelgidiyor.

14Mart1916

1Mart332–Havagayetgüzeldir.Havadisyoktur.

15Mart1916

2 – Hıfzı’ya Fransızca bir kart yazdım. Havadis yoktur, yalnız cansıkıntısındanöleceğiz.

16Mart1916

3–Cevdet’eFransızcabirkartyazdım.Tuhaftır,hergünefendilerbirçokmektup alıyor. Bana da vardır ümidiyle her gün bakıyorum. “Yoktur”cevabındanbaşkaaldığımyok.Nedenyazmıyorlar?Birçokmerakediyorum.Bugecekarışıkbirrüyagördüm:Vedia’nıntekmilvücuduyaraveateşiçinde.Uyandım,birçokzamanuykumkaçtı.Bütünmeraktakaldım.Böylemektupuzadıkça merakım artıyor. Bugünlerde Ruslar bizi o derece mahbusiyetteileriyegidiyorlarkikatiyenefrattankimsezabitankışlalarınagelemiyor.Vebizi değil, hizmetçiler bile suya gider iken mutlak bir süngülü ile gitmeyemecburediliyor.Bununiçinsonderecesıkılıyoruz,vakitgeçiremiyoruz.Eğerböylebirsenedahageçirecekolurisekbizkendimizdenümitkesiyoruz.

17Mart1916

4 – Hava gayet güzeldir. Vakıa daha hariçte soğuk var ve etraftaki kar

duruyorisedeonbeş,yirmigündürokadargüzelbirgüneşvardırkibukadaraçık, berrak hava İstanbul’da bile yazın nadir olur. Arka tarafımızda,hapishanedebirkaçAvusturyalıvebirAlmanzabitimahbustur.Bunlarbir-ikidefa firara teşebbüs ettiğinden,daimamahbustabulunuyorlar. İçlerindenbirAvusturyalızabit intiharkastıylakollarındankandamarlarınıkeserekintiharetmek istemiş isedegörülüpdoktorlar tarafındankurtarılmıştır.Bugüngenebirçokmektupgeldi,banayoktur.

18Mart1916

5 – Hava iyidir. Havadis yoktur. Arkadaşlardan bazıları mektup aldılar.Sözde,TimesgazetesiyazmışkiEnverPaşa,orduyahitaben,esirolanzabitansulhtaavdetettiklerizamanordudakullanmayacakimiş.

19Mart1916

6 – Hava iyidir. Hıfzı’ya Türkçe bir kart yazdım. Havadis yoktur.Arkadaşlara birçok mektup geldi. Lâkin bizim sansür tarafından o kadarkesilmiş ki yalnız içinde selamdan başka bir şey kalmamış. Birkaç gündürgelen mektuplar hep bu tarzdadır. Ne için bu kadar kesiliyor? Acabavatanımızdabirfenalıkvardaonuyazıyorlardiyemi?Bununiçinsonderecemerakediyoruz.

20Mart1916

7 – Kayınvalideye bir Türkçe kart yazdım. Tercüman’dan: Türkler,Bulgarlarmüstakil sulhyapmak istiyorlar.AlmanlarVerdunüstündehiçbirmuvaffakiyet elde edemediler. Portekiz, Şili, Arjantin hükümetleri kendilimanlarındabulunanAlmansefainini[gemilerini]müsadereetmiş.

Romanya Kraliçesi vefat etmiş. Telgraf: Tuna’nın Sulina ağzında ikidonanmanınharp ettiği ve tekmilSulina’da evlerin camları kırıldığı vedörtsaatkadartopsesleriduyulmuşisedeneolduğuhakkındaizahatyoktur.

21Mart1916

8–Havagayetaçıktır.Güneşolancaşaşaasıylaparlıyor.Yalnız,bizzavallıüsera,mağmûm,mükedder, perişanömrümüzükısaltmaküzere günlerin biran evvel geçmesine muntazırız [gözlüyoruz]. Evet, binlerce perişan, efkâriçinde, düşünmekten aciz bir hâlde bulunuyoruz. Hayırlı bir havadisalamıyoruz.Hercihettenmahbusbulunuyoruz.Neilevakitgeçer?Biryandançoluk çocuk gailesi, mektup alamıyorum. Harbin gidişi na-malûm[bilinmiyor],dahanekadarsürecekbudabellideğil.Ahvalingidişinebakılırisebusenedesulhyok.Buyazıngeçmesineçoktanrazıoluyoruz.Fakatyakışın,onudaburadageçiririsektabiidirkiertesiseneninyazıdaharpdevamedecek. Bu düşünce bizi ne kadarmuazzeb ediyor. Aman yarabbi, bu hâletahammületmeknekadargüç!İştebizinihayetderecemeyus,mustaripeden

bu hâldir. Telgraf: Fransa Harbiye Nazırı istifa etmiş. Almanlar Verdunüstünde elanmuannidane harbe devam ediyor ve bir general harpte ölmüş.LâkinFransızlar,Verdun’danümidikatetmişler.

22Mart1916

9–Hıfzı’yaTürkçebirkartyazdım.Havaaçıkvegayetiyidir.Arkadaşlarbirçokmektupvefotoğrafaldılar,banayoktur.Telgraf:Türkiye,Erzurum’unsukutundan dolayı yalnız sulh akdetmek üzere İsviçre’ye iki murahhasgöndermiş.AlmanBahriyeNezareti,yakındaaçıkdenizedonanmaçıkarmaküzere bulunuyormuş. Selanik’e Japon zabitanından bir komisyon gelmiş.Fransaveİtalya’daelanşiddetli,kanlımüsademelerdevamediyorimiş.

23Mart1916

10–MuratEfendi’yeTürkçebirkartyazdım.Havaiyidir,yavaşyavaşkarerimeye başladı. Ağzımda iki diş daha ağrımaya başladı. Onları da çektiririsem bütün bütün diş kalmayacak. Buraya geleli üç tane çektirdim. Buesaretten kurtulana kadar ne ağzımızda diş kalacak, ne başımda siyah saçkalacak. Buradan beli bükülmüş, bembeyaz, ağzında diş [kalmamış] birihtiyar olarak avdet edeceğimi anlıyorum. Esaret ne kadar ağır olduğununefsimde tecrübeettim.Lâkinbazıkimselerhiçmüteessirolmuyor.Onlardabirhiss-i insani [insanlıkduygusu]yokturdiyekararveriyorum.Ziradaimagülüp oynuyorlar. Bir günmüteessir olduklarını görmedim. Evet, gençlerinbelkivatandabizimgibisevecekveyadüşünecek,onlarınherbirahvalindenmüteessir olacak kimseleri yoktur. Fakat benim gibi, birçokları müteehhil[evli] ve çocuk ve aile denilen omukaddes beliye başlarında olduğu hâlde,onlarındamüteessirolmamasınabirmanaveremiyorum.Evet,bendeokadardüşünmek istemiyorum. Lâkin elde değil. Akşam olup ortalık mağmûm,karanlık içinde kaldığı zaman, gayrı ihtiyari olarak vatan, aile efradı birerbirerönümde tecessümediyor [canlanıyor].Şimdionlarnehâlde acaba, birmüzayaka [sıkıntı] içinde mi, bir sıkıntı içinde meyus mudurlar, neyapıyorlar? Ya yatağa yattığım zaman, ne kadar uzun geceler uykusuzgeçiyor.Düşünüyor iken,uykudağılıyor,aklabin türlüefkârhücumediyor.Yarabbi, nemüşkül bir hâl içinde bulunuyorum!Harbin ahvali ise elan birneticegöstermiyor,elanmeşkûk[şüpheli]birhâliçindebulunuyoruz.

24Mart1916

11–Havasondereceiyidir.Dauria’danşimdiikikartaldım.BirVehbi’den,bir de Yüzbaşı Hasan Efendi’den. Arkadaşlar da birçok aldılar. Lâkinİstanbul’danadambaşınaüçer,ikişermektupaldılar,banayoktur.

25Mart1916

12–Havafevkaladeiyidir.Düngecezabitan,üzümileyapılanşaraptanrakı

çekip,üstkattabulunanAvusturyazabitlerinidavetederek,eğlendiler.Yirmibeş kadar Avusturyalı ile bizim Türk zabitanının bir kısmı iştirak ettiler.Bizim tarafta ise Süvari Ethem Kaptan ile Doktor’un odasında, onlar datoplandılar. Onların da o rakıdan var idi. Hasan, Mahir, Kâzım, TahsinKaptanlar ile içip, eğlendiler. Lâkin zabitanın bulunduğu tarafın arkacihetinde bir Rus zabiti yatıyor. Onların gürültüsüne, hariçten pencereyivurup, badehu bizimRus çavuşu tarafından herkes odasına çekilmeye icbaredildi. Bugün o zabit tarafından, çavuş sabahtan beri istintak ediliyor[sorgulanıyor]. Bakalım bundan ne netice çıkacak? Edilen istintakta bizimzabitan,Nevruz-ı sultanibizdeyevm-imahsus [özelgün]olduğundan,onuniçin bu gece ayin yaptıklarını beyan ediyorlar. Rus zabiti bir daha böyleyevm-imahsusta evvelcemalûmat verilmesini ihtar eder. Bu iş de böylecegeçti.

26Mart1916

13–Cevdet’eTürkçebirkartyazdım.Havaaçık,sondereceiyidir.ŞimdiDauria’danBinbaşıOsmanveSabribeylerden,VehbiEfendi’denvekamarotHüseyin’den birer kart aldım. Arkadaşların ekserisine geldi. Fakat onlaraDersaadet’ten de mektup var. Bana gene evden mektup yoktur. Taaccübediyorum [şaşıyorum], her hafta dört kart yazıyorum, cevap alamıyorum.Benimyazdığımkartlardagitmiyormu?Yoksaonlarcevapyazmıyorlarmı?Bununiçinsonderecesıkılıyorum.

27Mart1916

14 – Dauria’ya üç adet kart yazdım. Binbaşı Osman ve Sabri Beyler ileVehbi’ye. Bugün hava iyidir. Bu gidişle Mart nihayetine kadar burada karkalmayacaktır. Akşam hava karardı. Bora ile şiddetli kar yağmaya başladı.Yeni baştan ortalık kâmilen bembeyaz kesildi. Tercüman’dan: İki İngiliztorpidomuhribimayınaçarparakgarkolmuş[batmış].DörtdireklibirFransızvapuru Vil’de bir Alman tahte’l-bahiri tarafından gark edilmiş. VarnaönlerindebirRustorpidosubizimtahte’l-bahirlertarafındanbatırılmış.BizimÇanakkale’den, mayınları topluyorlar imiş. Sözde Avusturya tersanelerindebizim hesabımıza yapılan iki adet drednot beş-on güne kadar gelecek imiş.Bizim sahilde bir İngiliz kruvazörü tahte’l-bahir tarafından gark edilmiş.Amerika ileMeksika arasında harp oluyormuş.Ruslar,Rize’yi işgal ederekileride,SürmeneileOf’unarasındaKalapataDeresi’ndebizimileharpediyorimiş. İngiliz tayyareleri İzmir’ebeyannameatıyor imiş.Çanakkale’debizimtayyareler ile düşman tayyareleri arasında bir muharebe olmuş. Tuna’danAvusturyasefineleriileBulgaristan’aaltısefineAlmankıtaatıgelmiş.

28Mart1916

15 – Dün gece bora sabaha kadar devam etti. Sabahtan beri de esiyor.

Alaturkasaatdörtbuçuk,şimdibirazaçıldıve rüzgârbirazkalmadı.Bugünhizmetçiler, asla dışarıya bırakılmadı. Her gün kışlanın önünde, nöbetçininönünde zabitan sabahleyin bir saat, öğleden sonra bir saat gezebiliyor idi.Bugün onu da bırakmadılar. “Ne için?” diye memurumuz Rus çavuşunasorduk.MeğerikiAvusturyazabitifiraretmiş.Busıkılıkonuniçinyapılıyorimiş.Zatenheryerdebunlarınyüzündenrahatsızoluyoruz.Kaçtıklarınagöregidemiyorlar. Bir-iki gün sonra yakalanıp geliyorlar. Akşamüstü, kaçanAvusturya zabitleri, dört kişi ve maiyetlerinde iki nefer olduğu hâlde otuzverst ileride, bir köyün kenarında Rus köylüleri tarafından yakalanıpgeldiklerini,şimdiçavuştanhaberaldık.

29Mart1916

16–Hıfzı’yaTürkçebirkartyazdım.Havaiyidir.Yağankarkâmilenkalktı.Yalnız etrafımızdaki dağlar, ormanlar kar içinde ise de ortalık adeta yazhavasıdır.Bugünhavakararmadanbirzabit,yanlarında,süngülüler ileşehregidip, ne lâzım ise almaya, mevki kumandanı müsaade etmiş. Dokuzkazarmadan dokuz zabit toplandı. Bizim kazarmadan Necati Efendi gitti.Bizimgemicilerdengidenyoktur.Bahususkimsegitmek istemiyor.ZirabirTürk,sekizAvusturyalı,sekizRusneferiilegidipnekonuşacakvebiradamne alabilecek ki şehirden buraya herkesin istediğini getirebilsin? Onun içinbizden kimse gitmek istemiyor. Bakalım, ileride gidecek olacak mıdır?Şimdidensonraherhaftabuyoldabirzabit,herkazarmadangideceği tebliğolundu. Tercüman’dan:Verdun üstünde bizimTürk ordusundan iki yüz binkişilik bir ordu var imiş. Bulgar ordusu Avusturya forması giyerek Verdunharbine iştirak ediyor imiş. Üç yüz Alman zabiti bizim orduda tensikatyapmaküzereTrabzon’agelmiş.

30Mart1916

17–MuratEfendi’yeTürkçebir kart yazdım.Bugece epeycekar yağdı.Bugün hava soğuk ve biraz rüzgâr vardır. Ara sıra kar yağıyor. Dün gecegelen emirde, zabitan asla hariçle ihtilat etmeyecektir [görüşmeyecektir].Hatta o kadar sıkı emir verilmiş ki nöbetçiler kendi çavuşlarını biledinlemiyor.Öylebirmahbusiyetiçindebulunuyoruzkibizimmahbusanelerdebilebukadareziyetedilemez.Bakalım,buhâldevamederisebizimiçinpekvahimdir.Birkazarmadabulunanzabitan,katiyenyanındakidiğerkazarmadabulunan zabitan ile görüşemiyor.Hele efrat ile görüşmek, konuşmak gayr-ımümkündür. Herkes kendi kazarmasında mahbustur. Efrad gelince, onlarnispeten daha serbesttir. Kendi kazarmalarında içeri, dışarı giripçıkabiliyorlar.

31Mart1916

18–Havasoğuktur.Ortalıktamamenkarilemestur[örtülü].Yenidenkışa

girdik. Rusların mahbus tazyikatı [hapis baskıları] gittikçe artmaktadır. Butazyikneticesiolarakbirsigarakâğıdıbizimpara,beşkuruşyirmibeşparayaalıyoruz.Bizimaltıkuruşlukpaketlerayarındaokadarsıkletteolantütünonyedibuçukkuruştur.Aldığımızellirubleaybaşınakadarkâfideğildir.Okadarherşeypahalıolmuştur.Bizimmemleketimizdeelli rublealtıyüzyirmibeşkuruş eder.Orta halli bir aile idare olabilir. Buranın çölünde ise bir kişininidaresine kâfi değildir. İçinde odun ve gaz ve yatacak ve hamam parasıolmadığı hâlde yetişmiyor. Tercüman’dan: Enver Paşa, Medine-iMünevvere’yiziyaretetmiş.Arapmeşayihini[şeyhlerini]harbeteşvikediyorimiş. Bağdat’ta bulunan Cemal Paşa ile görüşüp, harbin ahvaline dairmüzakerat edecek imiş. Erzurumkumandanı ve yanında yirmi kadar ümera[üst rütbeli subaylar] ile taht-ı tevkife alınarak [tevkif edilerek] mahbusenDersaadet’e getirilmiş. Gerek erkân-ı harbiye, gerek Sanders Paşa bunlarımahkûmgörüyorimişler.Trakya’dabulunanüçalayAlmanaskeri,hükûmet-ihâzıraya [şimdiki hükümete] yardım etmek üzere Dersaadet’e gelmiş.ÇanakkaleistikametiAlmanaskeritarafındanişgalolunmuşimiş.Tabiidirkişunların bir kısmı yalandır. Fakat İstanbul’da ne gibi bir ahval cereyanediyor? Bunu anlamak gayr-ı mümkündür. Telgraf: Almanlar Verdun’daendahtettiklerigülleikiyüzelli tonimiş.Almanlartamamyüzadettahte’l-bahiriledenizlerdebuseneicrâ-yıfaaliyetedecek[faaliyetgösterecek]imiş.

1Nisan1916

19–Havaokadarsoğukdeğilisedekuşbaşıkararasırayağıyor.Buakşamyemeğinde kumanyadan ayrılan dört kaptan için mutfakta, sacın üstündepişirilen köftenin dumanı hakikaten aralık, koridor vemutfak son derecededumaniçindekalmışidi.BundannaşikamarotCemilsöylenmiş.BunuduyanTahsinKaptankızarak,söyleniyor.Yemektensonraben,MustafaKaptan ileöbür taraftaki zabitandan Yüzbaşı Kâmil Efendi’nin odasına gitmiş idik.BizimtaraftaSüvari,Doktor,MahirKaptaniçiyorlarmış.Bir-ikikadehTahsinKaptan da içer. Bilahare Ethem Kaptan, bunların gücenmiş olduğu aşçıMustafa’yı çağırtarak Hasan Kaptan’ın elini öptürür ve Tahsin Kaptan’ıçağırtır. Onun elini öptürmek ister. Lâkin Tahsin Kaptan odaya girer iken,“bizim köftenin kızarmasını kim istemiyor ise anasını bilmem ne yaparım”gibitefevvühattabulunarak[kötüsözlersöyleyerek]içerigirer.Cemilodadabulunduğundan, o da “ben de senin” der. Birbirine hücum ederler. Derkenarayagiripherikisiniayırırlar.Büyükbirrezaletolur,zabitanaakseder,onlargelirler, bizim bunlardan haberimiz yok. Saat beşe çeyrek kala biz ötedengeldik.HasanKaptan’danbumeseleyihaberaldık.Neşayan-ıteessüf[üzüntüverici]birhâldir.Nihayetburadakizabitanarezilolduk.Bakalımileridedahaneler olacak? Bunlar, cümle Ethem Kaptan’ın idaresizliği ve sözünübilmemesivekendisiniidareedememesindenilerigeliyor.

2Nisan1916

20 – Bugün Hıfzı’ya Türkçe bir kart daha yazdım. Cevap alamıyorum,esbabı nedir bunu çok merak ediyorum. Herkesin mektubu geliyor. Birçokgeceler uykum kaçıyor. Ne için bu çocuk beni bu kadar muazzeb ediyor?Yarabbi artık yeter, beni bu felâketten halâs eyle [kurtar]! Tuhaftır, akşamkavga, bugün basıldı. Şimdi gördüm, TahsinKaptan Süvari’ninmektubunuyazıyor.Bu ne hâl, bunlarda hiçmi izzetinefis yok?Kadınlar gibi birbirineher bir lakırdı söylüyorlar.Bilahare arada bir şey olmamış gibi güzel güzelkonuşuyorlar. Tercüman’dan: Adriyatik Denizi’nde bir Fransız torpidomuhribi tahte’l-bahir tarafından batırılmış. Enver Paşa’nın yerine İsmailHakkıPaşaHarbiyeNazırıolacakimiş.

3Nisan1916

21 –Hıfzı’yaTürkçe bir kart daha yazdım.Elimdemevcut kartlar bitenekadaryazacağım.Bilaharemektupalamazisem,bendeartıkyazmayacağım.Bugün hava gayet iyidir. Güneşteki hararet adeta mayıs ayında bulunuyorimişiz gibi fazladır. Tercüman’dan: Ruslar, Of kasabasını işgal ederekTrabzon’ayürüyorimiş.Karadeniz’deRussalib-iahmervapurutahte’l-bahirtarafındanbatırılmış.Birçok insanzaiyatıvar imiş.Yalnızsister tabiredilenkadınlardanonyediveFransızmürettebattanyirmiyedikişiveRuslardanomiktartayfavebirhekimgarkolmuş.

4Nisan1916

22 – Bugün hava gayet iyidir. Şimdi bir Rus mülâzımı, elinde defter ilegelipMart maaşımızı tevzi eyledi. Tercüman’dan: Sözde, Cenevre’ye NabiBey, Rıfat Paşa murahhas i’zâm edilmiş [delege gönderilmiş] ve yakındaTalat Bey gidecek imiş. Türkiye kendi ayrıca sulh etmek istiyormuş.Almanlar Verdun’a şimdiye kadar endaht ettikleri [ateşledikleri] gülleninsıkletiikiyüzellibintonimiş.Üçbinbüyük-küçüktopbuişeiştiraketmiş.

5Nisan1916

23–Hıfzı’yaTürkçebirkartdahayazdım.

6Nisan1916

24 – Hava gayet iyidir. Adeta yaza çıktık. Bugün bazı efendiler mektupaldılar.Lâkinekserisisansürtarafındankesilmişidi.Banayoktur.Şimdigelenİkbal gazetesinden: Dersaadet’te iki Ermeni komitacısı yakalanıp,kendilerinde bomba zuhur etmiş. Bunun üzerine, divan-ı harp tarafındanSeraskerKapısı’nınönündesalbedilmiş[asılmış].BaştaŞeyhülislamolmaküzereRuslarTrabzon’agireriseveAlmanlarbizeyardımetmezise,hocalartarafındanAlmanlaraleyhinekıyamedecekler[ayaklanacaklar]imiş.

7Nisan1916

25–Sabahleyinkalktık,ortalıkbembeyazkarileörtülmüş.Buranınhavasıne tuhaftır!Dünküne nispet, bugün bir kış günüdür.Rüzgâr şiddetle esiyor.Şimdi tütün ve sigara kâğıdı almak üzere Ali’yi gönderdim. İki yüz kırkyapraksigarakâğıdı,beşkuruşyirmibeşpara.Bizimpaketlerdenaltılıkkadarbir paket, tütünü daha aşağı olmak üzere on kuruş yirmi para, onu dabulamıyoruz.Onikirubleyebirfotinaldım.ŞimdiyekadarayağımdabirRusçizmesivaridi.OnudaRuslarDauria’daikenbizimefradaverdiler.KamarotHüseyin’ineskidenvar idi.Oseferverdikleriçizmeyialdım.Şimdiyekadargiydim.Dahabirçokzamangiyilebilir.

8Nisan1916

26 – Hava bir derece kapalı, hafif bir kar yağıyor. Tuhaftır Ruslar biziAynaroz papazı zannediyorlar. Şimdiye kadar haftada iki gün berber gelir,hepimiz tıraş olur idik. Berber, bizim kamarotlardan Mustafa idi. Güzeltakımıvarvekendihakikateniyitıraşediyoridi.Ruslaryasakettiğindenberionudabırakmıyorlar.İkihaftadırtıraşolamadık.Bugünarkadaşlarınekserisimektupaldılar.SaffetKaptan,kızınınfotoğrafınıaldı.

9Nisan1916

27 – Hıfzı’ya Türkçe bir kart yazdım. Bugün hava, oldukça güneş var.Lâkinsoğuktur.Elanmahbusiyetimizdevamediyor.Hepimizokadarsıkıldıkkitarifedilemez.Yarabbi,kapalıbirmevkideaylarcavakitgeçsin,dünyadanbihaber, ne kadar güç bir hâl imiş!Bakü’den gelenAçıkSöz gazetesinden:Enver Paşa Sadrazam, Cemal Paşa Harbiye Nazırı, Kâmil Paşa Suriyekumandanı tayinedilmiş.ŞimdiAvusturyaefradındanbirmiktarı,eşyalarınıhamilen [yüklü olarak] trene sevk edildiğini gördük. Kaç yüz olduğumalûmumuz değildir. Yalnız bunlar dâhili Rusya’da çalışmaya gönderiliyorimiş.Yakındabizimefradındasevkedileceğişüyubuldu.Bakalımilerideaslıçıkacakmıdır? Akşamüstü birçokmektup geldi. YalnızMustafa Kaptan üçmektupbirdenaldı.Banayoktur.Buhâlehasetetmemekeldengelmiyor.Nebahtiyar imiş! Onda erkek olmadığı hâlde her hafta muntazam iki mektupalıyor. Benim ise evimde, yazacak iki-üç erkek var iken, üç-dört ayda birmektupgüçalabiliyorum.Bunagıptaetmemekmümkünmüdür!

10Nisan1916

28–Havaiyidir.Arkadaşlarabirçokmektupgeldi.Avusturyaüserasından,yevmiye üç bin kişi sevk ediliyor. Bunlar bittikten sonra, bizim efrat sevkedilecekmiş.Buradayirmiyedibinefratvarmış.Dört-beşbinkadarTürk,birokadarAlman,kalanAvusturyaefradıdır.Bunlarpeyderpeyçalışmaya,dâhil-iRusya’yasevkolunuyor.Yerinemalûlüseragelecekmiş.

11Nisan1916

29 – Hava iyidir. Sözde bana taahhütlü olarak bir mektup geldiğini,postadansöylemişler.Şimdibütünbütünmerakdaediyorum.Buradabununmuamelesibirhaftasürer.Ancakmektubu,ovakitalabilirim.Bugünhamamnöbeti idi. Ben de gittim. On iki Türk, iki Avusturya zabiti idik.Avusturyalılar,çıplakolarakgirdiler.Çarene,bizdedon,peştamalgibişeylerile girdik.Oldukça temiz yıkandık. Fakat gider iken bir derece yokuş aşağıolduğundan,okadaryorulmadım.Lâkingelirikenyokuşyukarıvebirdehertaraf ince kumolduğundan, yürümek için zahmet veriyor.Biz de bir buçuksenedirhiçyürümediğimizdenokadaryoruldumkikazarmayagüçgeldim.Oyorgunluk ile yemek yiyip, bitap olarak yatağa düştüm. Bir-iki saatuyumuşum.Bugeceartıkuykuyoktur.

12Nisan1916

30 – Hava gayet iyidir. Hıfzı’ya Türkçe bir kart daha yazdım.Tercüman’dan: Ruslar, sahilde Of kasabasını zapt etmiş. Bizim orduMısırüzerindeharpediyorimiş.İngilizlerKanalboyundançekilmiş.ŞimdiHıfzı’yabirkartdahayazdım.İkbal’den:Türkiye’ninkendibaşınasulhyapmakarzusuyalandır. Zonguldak önünde Rus tahte’l-bahirleri, bizim kömür yüklü birsefinebatırmış.Almanlar,tahte’l-bahirlerileİngiltere’yiablukaedecekimiş.Fransa’daolankanlımüsademedevamediyor imiş.RuscephesindeAlman,Avusturya büyük tedarikât görüyormuş. Yakında her taraftan tecavüzebaşlayacaklarimiş.

13Nisan1916

31 – Bugün hava gayet iyidir. Bugün her neden ise Ruslar, nöbetçilerizabitan kazarmalarının etrafına çektiler. Zabitan kordon dâhilinde serbest,birbirleriylegörüşüp,geziyor.Bu serbestiyet, sabah iki saat, akşam iki saat.Burada, bizim bulunduğumuz yerde, on iki zabit kazarması vardır. Herkazarmada yüz kadar zabit bulunuyor. Bunun, beş yüz elli yahut altı yüzüAvusturya, otuz kadar Alman, kırk kadar Türk zabitanıdır. Lâkin bu kırkıniçinde biz de dâhil bulunuyoruz. Buradan aşağıda, demiryolunun diğerkenarında zabitan var ise de onlardanmalûmatımız yoktur ve buradan dörtsaatmesafede,ParkdenilenmahaldeyüzkadarAvusturyazabitivarimiş.Herne ise, şu kadar serbestiyet bile bize pek büyük bir lütuf yerine geçti. Birderece insan bununla aldanıyor. Bugün, taahhütlü olduğundan imza etmeküzere, birçok Avusturya zabitleriyle beraber, süngülü ile postaneye gittik.İmzaederek,Refika’nınimzasıylabirmektupaldım.Lâkinortasınıkesmişler.Yalnızselamkalmış.Neanlaşılır,insanmektupaldımdiyesevinemez!Çünkümektupta anlaşılacak bir meal kalmıyor. İkbal’den: Mareşal MackensenDersaadet’egelmiş.SultanMehmet’efeldmareşalasasıgetirmişveyahutRushududunasevkedilecekordununplânıonuntarafındantanzimedilecekimiş.

Keza Zonguldak’ta kömür yüklü bir sefine Rus tahte’l-bahirleri tarafındangarkedilmiş.VarnaLimanıtahkimediliyorimiş.Oradabeşadettahte’l-bahirilebirkaçtanebizimtorpidolarvarimiş.

14Nisan1916

1 Nisan – Hava gayet güzeldir. Ortalık kurudu, çamurdan eser yoktur.Esasenburalarıkumderyasıdenilecekbirmevkidir.AldığımmektubaTürkçeolarakbirkartıHıfzı’nınnamınayazdım.Şimdiistarcageldi,onarkişiolmaküzere gidilecek. “Tekmil zabitanın fotoğrafı alınacak” dedi. Bilahare dörtsüngülüRusneferi, ikinci olarakbizgittik.Birer ufakkıta da fotoğrafımızıaldılar. Bakalım bunu ne yapacaklar? Şimdilik ne olduğunu anlayamadık.Bugün bizim kazarmada Türk ve Avusturya zabitanı, kâmilen resimleriçıkarıldı.

ŞimdiHasanveMustafavediğerüçarkadaşmektupaldılar.Havaokadarsıcaktır ki İstanbul’da bu kadar sıcak ancak mayısta olabilir. Tabii gecelersoğuktur. On arkadaş ittifak ile on dört rubleye, pazarlık ederek grup ilefotoğrafımızı çıkarttık. Hepimize birer adet verecek. Esaret hatırası olmaküzere Dersaadet’e kadar saklayacağız. İki yüzbaşı, sekiz de bizden var.Bakalımiyiolacakmıdır?

15Nisan1916

2–Sabahhavamağmûmdur.Dışarıda ziyade rüzgârvar.Bugüngezmeyekimse çıkmadı. Sabah iki, akşam iki saat müddetle, zabitan kazarmalarıarasındagezebiliyoruz.Lâkinetrafımızdakordonvardır.Ondanharicekimseçıkamıyor ve hariçten içeriye üseradan, efrat olarak kimse giremez. DahadoğrusuRuslar, zabitanı ne bizim efrat ile ve ne de kendi ahalisi ile temasettirmiyor.ŞimdibirRusyüzbaşısıgeldi:“Valininemriileburadakumandantarafındanzabitan içinbir lokantaaçılacaktır.Oradakendiarzusuyla isteyenzabitan mahiye [aylık] yirmi beş ruble ile öğle ve akşam yemeğini bileyiyebilecektir.Zirahertürlüme’kûlâtın[yiyeceklerin]gittikçefiyatıtezayüdediyor [artıyor] ve daha edecektir. Sizin almış olduğunuz elli ruble yalnıztaamınızadeğilmelbusat[giyecek]vediğerlevazımınızamahsusolduğundankendi yapacağınız kumanya ile ancak şimdiden sonra kırk rubleyeyiyebilirsiniz” dedi. Biz de kendisine, biz domuz yemediğimizden onlarınyemeğine iştirak edemeyeceğimizi bildirdik. Cevap olarak, “peki kendiaşçınızı gönderin ve her gün içinizden bir efendi gelip muayene edebilir”diyor. Bakalım ne yapacağız? Mesele kendi arzunuz veçhile yapabilirsinizdiyorlar.Zahirdeöyle,lâkinhakikatöyledeğil.Bizimiçinhariçtenbirhabbe[buğday tanesi] tedarik etmek kabil değil. İçerideki bakkallar, kendilerinin.Onların soyması kâfi değilmiş gibi şimdi böyle soyacaklar. Yemez isekbakkaldanalacağız.Her şeyedaha fazlazamedeceklervebelkiaradığımızıbulamayacağız. Ne yapacağımıza bir karar veremedik. Cenab-ı Hak

cümlemizian-karîb[yakında]şuradanhalâsetsin,âmin.Akşamüstürüzgârokadar sertleşti ki adeta fırtına hâlini aldı. Kum taneleri havada uçuşuyor.Gözünü yahut ağzınızı açmak mümkün değildir. Akşam fırtına gittikçeşiddetlendi. Daha burada bu kadar şedit fırtına görmedik. Ne çalı, ne çırpıbırakıyor,tekmilönünekatıpgötürüyor.

İkbal gazetesinden, bir makale yazıyor ki: Bu harpte tedafüi vaziyetle[savunma pozisyonuyla], devletler birbirini zayıf düşürmek fikrine hizmetederise,dahabuharpçokzamandevamedecek.Hattabirkaçsenelersürecekdiye.Yarabbi,bizşimdidenbittik!Bizdenaslabir işbeklenemez.Yaburadabirkaç sene daha kalır isek, bir iş görmek değil vatanımızı, çocuklarımızıgörmeksaadetibilebizimiçinşüphelidir.Yarabbibizimhâlimizemerhamet-iSamedâniyenden başka iltica edecek bir penâh, ilticagâh [sığınacak yer]yoktur.

16Nisan1916

3–Hıfzı’yabirTürkçekartyazdım.Bugünhavagayetiyidir.Dünküfırtına,akşamkaldı.Gecehavagayetsakinidi.Şimdigüneşgayetparlakvesıcaktır.

17Nisan1916

4–Havagayetiyidir.Güneşparlakvesıcaktır.Bugünakşamüzerizabitanile görüşüyor idik. Yüzbaşılardan Kâmil Efendi namındaki zat, bizim Rusüserasına yaptığımız muameleyi, kendi gözüyle gördüğü bir vakayı anlattı.ErzincanmevkiindebulunanbirzabitpavyonundaonbeşkadarRuszabitiveyanındaki bir bölük istiap edecek [alabilecek] kışlaya ise üç yüz elli kadarRusefradıkoymuşlarvebunlarınmemuru, tekaütedilipharptegeneorduyaalınanbirsüvarimülâzımıimiş.Buefendizatenmekteptenkendisinitanıdımve ahlâk nokta-i nazarından o kadar adi, bed-mâye [soysuz] bir tıynette biradamdır, diyor. Kışlada efrat oturacak yer bulamıyor. Hastalık bir yandan.Memur efendi ise asla bakmadığı gibi ufak bir vesile-i tahkir, sebb ü şetmediyor[sövüpsayıyor].BilaharebunlarınSivas’anaklihakkındaemirgeldi.Kendilerinemüracaat ileyarınyolaçıkacaklarıvebirerhayvankiralamalarıbildirildi. Rus zabitanı, “peki siz birer hayvan bulun, biz parasını verelim”dediler. On beş kadar hayvan ale’s-sabah [sabahleyin] geldi ise dehayvanlarda eyer yok. Hepsinin sırtında semer var. Ruslar hayret ilebakıyorlar. İçlerinde bulunan birmiralaymemur efendiyemüracaatla, “Benbusemerlihayvanabinemem,parasınıvereyimbanabireyerbuldurun”der.Memur efendi pür hiddet, bir takım küfür ile miralaya bir tokat aşk eder.BununüzerineRuslar,binmeyemecburolur.Hayret,bizdeesirbulunuyoruz,fakathiçbirRuszabitindenböylebirhakaretgörmedik.Vah,yazıkdemekkiRuslarbizdençokmedeniveinsanlığadahayakınvedahaâlicenapbirkavimimişler.BilahareoRusmiralayıharpten avdet edipvatanınageldiği zaman,Türkler hakkında ne gibi fikir beyan edecek? Her hâlde iyi demeyeceği

aşikârdır.

18Nisan1916

5–Vedia’nınismineFransızcabirkartyazdım.Bugünsabahleyinuykudankalkınca ortalığı bembeyaz bulduk. Elan kar yağıyor. Buranın yazına yahutkışına akıl ermiyor. Şimdiki hâlde mükemmel bir kış âlemindeyiz.Tercüman’dan: Marmara’ya giren bir İngiliz tahte’l-bahiri tarafından bizimtorpidolardan biri batırılmış. Bizim Midilli kruvazörü Rus sevahilini[sahillerini]bombardımanetmiş.Rustahte’l-bahirleri,Zonguldakönündebirvapurbatırmış.Ruslar,Bitlisönündebizimbirfırkayıperişanederek,onyedizabitile350neferesiralmış.ŞimalDenizi’ndebirAlmanmuavinkruvazörüile bir İngiliz kruvazörü arasında bir harp olup, her ikisi gark olmuş.Arnavutluk’ta, Avlonya’da İtalya’nın seksen bin askeri varmış ve limandamüteadditharpsefineleribulunuyorimiş.AvusturyalılarMerdita’dankırkbinkişilikbirçeteordusutanzimederek,kendi ikifırkaaskeriyleberaberoradaharpediyorimiş.

19Nisan1916

6–Hıfzı’nınnamınaFransızcabir kart yazdım.Hava iyidir.Rus telgrafı:Trabzon işgal edilmiştir. Eyvah, bu haber ne kadar müthiş olarak içimizeyayıldı.Yarabbi,bumilletinmukadderatınekadarfenagidiyor!Herkestebirmeyusiyet, kimse kimseye fikrini söylemiyor. Herkes bir kenarda kendikendine düşünüyor. Encamı [sonu] ne kadar karanlık görünüyor. Gittikçeümidimiz münkatı oluyor [kesiliyor]. Evet, başka bir şeyi yazamayacağım.Ziranedüşünmek,neyazmakistemiyorum.

20Nisan1916

7–Havaaçıkisedesoğukvardır.Bizimtaraftaelankimsedeneşeyoktur.Herkes düşünmek ile vaktini geçiriyor. Tercüman’dan: Almanlar, Padişah’ımaaile [ailece] Berlin’e götürmek için kandırıyor imiş. İkbal’den: Ruslarbizden zapt ettiği Lazistan vilayetine, şimdiden Rus tebaası gibi muameleedecekmiş.Mackensen,bizimordununumumkumandanlığınıderuhteederekRuslarıKafkas’tançıkaracakimiş.Almanlarbusongünlerdetahte’l-bahirilebirçokgemilerbatırıyorimiş.

21Nisan1916

8– İsveçSalib-iAhmer’ivasıtasıylaHıfzı’yaTürkçebirkartyazdım.Bugeceyenidenkışgeriyegeldi.Sabahakadaresti,karyağdı.Gündüz,elanarasıra yağıyor. Cevanib-i erbaamızda [dört tarafımızda] bulunan dağlar,ormanlarkâmilenbembeyazolarakörtüldü.Buranıngüneşinekadarsıcakisede ân-ı vahitte [bir anda] hava değişiyor, kar yağmaya başlıyor. Telgraf:Ruslar, Trabzon’a daha girememiştir. Lâkin gerek sevahilden ve gerek arka

taraftan on dokuz kilometre muhitinde, Trabzon’u iki taraftan kuşatmış.Almanya, Avusturya, Bulgar ve Türkiye beyninde bir muahede-i ticariye[ticari antlaşma] imza edilmiş.Almanya’dan, İmparator hanedanınamensupüçprens,Türkiye’yegelerekPadişah’a sadakatyemini ifa ediyormuş.Bunamukabil, bizden üç şehzade, Almanya’ya gidip, onlar da orada yeminmerasimini icra edecek imiş. Almanya’dan birçok top, otomobil ve eczâ-yıtıbbiyeve şimendifervagonlarıgeliyor imiş.BulgaristanKralı,Almanya’daimiş.Sözde,AlmanlarKral’ıSofya’yagitmekistediğihâldebırakmıyorimişkiyalnızsulhetmesindiye.

22Nisan1916

9 – Dünkü havaya nispet, bugün gayet güzel, parlak güneş var, oldukçasıcaktır.Cevanib-ierbaamızdakidağlar,ormanlarkarilemuhattır[çevrilidir].Tercüman’dan: Yunan ile Bulgaristan arasında harp arifesinde bulunuluyor.Türkiye’ye,Avusturya’dan pek külliyetli dağ topu geliyor imiş. İstanbul’dabirmeclis-iaskerîolmuş.MareşalMackensen,Liman,Enver,EsatPaşalarilebirtakımkumandanlarmevcut olarakmüşavere edilmiş.Amerika tarafındanilkdefaolarak,yüzbindolar ianegelmiş.Türkiye’deaçkalanahaliye tevziedilecek imiş. İzmir ile Edirne arasında yalnız bir milyon ahali aç imiş.Almanlar, Fransa hududundaki harpten, cenazeleri Berlin’e taşıyormuş. Bucenazelerdenkaynatıpgliserinçıkaracakmış.BugünlerdeDersaadet’ebirçokAlman, Avusturya bahriye efradı ve zabitanı geliyor imiş. Karadeniz’detahte’l-bahirlerinfaaliyetebaşlamasıbununüzerineimiş.

23Nisan1916

10–İsveçSalib-iAhmer’ivasıtasıylaHıfzı’yabirkartyazdım.Bugünhavaiyidir.Etraftakikaryavaşbirsurettekayboluyor.Öğleyeyakınhavakarardı,karyağmayabaşladı.Üçdörtparmakkaryağdı,elanyağıyor.Tercüman’dan:BoğazağzındabizimMuavenet-iMilliye’ninhimayesindeolanbirvapur,Rustahte’l-bahiri tarafından batırılmış. Bunun üzerine bir Rus torpidosu bizimMuavenet’e hücum ettiğinden, Muavenet Boğaz’a kaçmıştır. Midillikruvazörüevvelceyaralıolduğundan, tamiriyenibitiyor.ŞimdiKaradeniz’eçıkmış, Rusları denizden vuruyor imiş. Midilli bir Rus harp gemisiyle,uzaktan biraz top ateşi icra etmişler ise de nihayet Midilli uzaklaşmayamecbur olmuş. Yavuz iki aydan beri tamir oluyormuş. Onun için bizimdonanmadenizeçıkamıyorimiş.Trabzonetrafındabizimordu,takviyekıtaatıaldığından, tecavüze başlamış. Amerika’nın Almanya ile arası açıldığındandonanmasınaharpiçinhazırlıkemrivermiş.YunanKralıtarafından,ikiadetmektubuhâmil [taşıyan]Yunanveliahdı, birmektupBulgarKralı’na ve birtanesini Padişahımıza vermek üzere Dersaadet’e ve Sofya’ya gelecek imiş.Mackensen, Yunanistan’a gidiyor imiş. Arnavutluk’ta Akif Paşa’nınidaresinde yeni bir hükümet tesis oluyormuş. Bunun üzerine Arnavutluk’ta

büyükheyecanvarmış.Hollandahükümetiharbehazırlanıyormuş.

Akşamelankardevamediyor.Gecehavaaçıldı,berrak.Yıldızlarparlıyor.

24Nisan1916

11–Havaaçık,güneşgüzel,parlaktır.BugünkayınvalideyeTürkçebirkartyazdım.

25Nisan1916

12–Havagayetaçıkvesıcaktır.BugünHıfzı’yaFransızcabirkartyazdım.Bugün iki saat kadar kışlanın önünde gezdim. Evet, havaya ve güneşeihtiyacım son derecede idi. İçeride havasızlıktan o kadar sıkılıyoruz ki tarifetmekmuhaldir[imkânsızdır].

26Nisan1916

13–Havasonderecegüzeldir,sıcaktır.EveFransızcabirkartdahayazdım.Bugünlerdeherneesbabdan[sebeplerden]naşi isedeumumarkadaşlarpekseyrekolarakmektupalıyorlar.Tabiikibenzatenseyrekolarakalıyor idim.Şimdiisepeknadirolarakalıyorum.

27Nisan1916

14 – Hava sıcaktır. Lâkin gayet mağmûm, güneş yoktur. Rus Telgrafı,Başkale’debulunanordugâh-ıumumidebizimordutaarruzabaşlamış.LâkinGoltzPaşa tifodanölmüş.BizimbirorduDiyarbakırüzerindekeza taarruzageçmiş.İkbalden:Arnavutluk’abeşTürkzabitigitmiş.Ellerindefetvavarmış.Arnavutlarıharbeteşvikedeceklermiş.

Alman İmparatoru, elli altı sarayın kurşunlarını harp levazımatına sarfedilmeküzeresöktürmüş.Sivas’aAlmanaskerigelmiş.Türkiye,İstanbul’dabulunan Danimarka sefinelerini müsadere etmiş. İstanbul’da erzakbulunmuyorimiş.Romanyalimanlarındabulunansefain,AlmanyatarafındanmubayaaolunarakTürkiye’yeerzaksevketmeyehazırlanıyor imiş. İlkdefaolarakbirsefinemuvasalatetmiş.

28Nisan1916

15–Havadünkügibi kapalıdır.Lâkinbugündaha ziyade soğukvar.Arasıra, sinek uçar gibi gayet hafif kar uçuşuyor. Rus Telgrafı: Romanyahükümeti,Rusya’yailân-ıharpetmiş.Buhavadisenekadarmemnunolduk.Evet şimdi Ruslar bir dereceye kadar bunalır ve bir an evvel Ruslarınyıkılması ve bizim hudutta evvelki kadar faalâne [faal olarak] hareketedememesi, bizim için şayan-ı memnuniyettir. Şimdi Mart 22 tarihli birkayınvalidedenvebirdeVedia’nınimzasıylaikimektupaldım.Evvelcepeksevindim. Bilahare okuyunca, hakikaten pek mükedder oldum. Hıfzı,Bağdat’ta harpte imiş. Yarabbi çocuğumu hıfz-ı samedâniyene emanet

ediyorum.Herkederim,herdüşüncemkâfideğilmişgibişimdibuendişeilene kadar muazzeb [azap içinde] olacağım. Bir taraftan beliye-i harp [harpfelâketi], diğer taraftan binlerce hastalık, yoksulluk içinde bulunacak. Nediyeyim, ne düşüneceğimden acizim.Yalnız ne düşüneceğimi bilemiyorum.Cenab-ıHakkın lutfuna sığınmaktanve ileride sağ salimgörüşmektengayrıaklıma bir şey gelmiyor. İnşallah an-karîb, cümlesi ile kavuşup görüşmeknasipeder.ÂminyaMuin.

29Nisan1916

16–Hıfzı’nınnamınaFransızcabirkartyazdım.Dünkümektubualmadanyazdığım için, bugün onu öyle verdim.Bu gece sabaha kadar birçok hülyaiçindeuykumkaçtı.Hernekadardüşünmekistemiyorsam,eldedeğil.Dünkütelgrafta,Romanya’nın ilân-ıharbiyalançıktı.Nekadar teessüf ettik.Bunamukabil bizimordu,Kanal’ı geçerekMısır toprağına ayakbasmış.Bunadamemnun oluyoruz. Demek şu hâlde İngilizlere ufak bir darbe vuruldu.İnşallahbilaharebudarbedahaziyademikyastatezayüdeder[artar].

30Nisan1916

17–BugecerüyamdaHıfzı ilebirçokuğraştım.Evet,kendimdenziyade,validesininnekadarmükedder olacağını düşünüyorum.Ben erkekolduğumiçin,onunharbegitmesilâzımolduğunuanlayabilirimvegitmelidir.Odeğil,Emindegitsinehemmiyetiyok.Şimdiyekadargidenler,anababalarıyokmuidi! Onlar da çocuklarını severdi. Fakat kadın, ihtimal bunları düşünemez.Ben burada, oğlu orada, kendisinin hâlini bildiğim için bu ciheti çokdüşünüyorum. İnşallah Cenab-ı Hak kendisini teselli eder. Benim yalnızmükedderolduğumbir cihetvar iseoda idâdiye [lise] efendilerininbile şuzamandazabitnamzedisıfatıylahattamedresetalebelerininbileorduyadâhilolduğu,buradakizabitanın ifadesindenvegerekse içlerindemevcutolanüç-beşefendigörüyorum.Hıfzı’nındersineçalışmamasıyüzündenbirnefergibiorduya iltihakı beni son derece mükedder ediyor. Fakat ne yapayım, banagecegündüzCenab-ıHakk’atevekkülediphakkındahayırduadanbaşkabirşey ilemüteselli olamayacağım. İnşallah ileride cümlesini sağ salim görüp,kavuşurum.Busabahhavagayetgüzeldir.

Şimdi bir mektup Cevdet’ten ve bir de Hamit’in imzasıyla iki mektupaldım. Tarihi, yirmi ikiMart’tır.Demek şumektuplar, dört tanesi bir aradaCevdet Efendi’nin tarafından yazılmış, lâkin çi-faide [ne fayda] bir hınzırsansürelindemektuplarkesiliyor.Bunaokadarkızıyorumki tarifedemem.Behey alçak, aile hususatı politika mıdır? Bundan hükümete, millete netaalluk eder [ilgilendirir]. İkbal ve Tercüman’dan: Dersaadet’te erzakyüzünden son derece müzayaka var imiş. Romanya limanında bulunan ikiTürk sefinesi gaz ve benzin yüklü olarak Dersaadet’e gitmiş. KezaKöstence’den yirmi yelken gemisi, zahire yüklü olarakDersaadet’e hareketetmiş.AlmansualtıkayıklarıtarafındanMartiçinde,otuzadetsefine,altmışbin toncesametinde[büyüklüğünde]olarakİngilizsefinesibatırılmış.SözdeRus tekneleri ile harbeden Midilli kruvazörü, yeniden yaralanmış.Dersaadet’tekadınlar,açlıkyüzündenBabıâli’yegitmişler.

1Mayıs1916

18–Havaiyidir,şüphesizartıkyazgeldi.Cevdet’eTürkçeolarakbirkartyazdımveHıfzı’nınadresiniistedim.

2Mayıs1916

19 – Bir kayınvalideye, bir de Emin’in adresine olarak Salib-i AhmervasıtasıylaikiTürkçekartyazdım.Rustelgrafı:Bağdatüstündemuhasaradabulunan İngiliz ordusu, on beş bin nefer ile teslim olmuş. Bu havadise nekadarmemnunolduk.İnşallahböylebirhaberRuslarhakkındaalırisek,dahaziyadememnunoluruz.

3Mayıs1916

20 – Oğlum Hamit’in namına Türkçe bir kart yazdım. Moskova Salib-iAhmer’i vasıtasıyla gönderdim. Tercüman’dan: Türkiye ’de erzak fıkdanı[kıtlığı] son dereceye gelmiştir. Boğaz ağzında, bir vapur ve yanında biryelken sefinesi bulunduğu hâlde Rus tahte’l-bahiri [denizaltısı] tarafındanbatırılmış. Trabzon, Ruslar tarafından süvari yürüyüşüyle zapt edilmiş vebizim ordu bozularak, silahlarını atarak firar etmiş. Birçok top, tüfek zaptedip,dörtzabitveyüzondörtneferesiralmış.Eyvah,bizburadanhayırlıbirhaber bekliyor iken bu yolda bir netice ne kadar ağır, ne kadar yeis-aver[üzüntüveren]oluyor.Yarabbi, senmillet-i İslam’ayardım,nusret ihsanet!İkbal’den: Dersaadet’te erzakın fıkdanından [kıtlığından], kalabalığın birderece harice sevk edilmesi çaresi aranıyor imiş. Bağdat’ta Goltz Paşadiktatör imiş. Türk zabitanının Yerine Alman, Avusturya zabitleri tayinediliyor ve ahali me’kûlâtın pahalılığından son derece şikâyet ediyor imiş.Adeta isyançıkarmakderecesinde imiş.Bugibi havadisler işittikçeokadardil-hûnoluyorum[içimkanağlıyor]kitarifetmekbenimiçinkabildeğildir.Kendiesaretimiz,şuradadevamedenmahbusiyetimizdebiziancakmüteselliedecek, vatanımızın teâli-i şan, şevketi [şöhret ve heybetinin yükselmesi]iken, ondan mahrum oluyoruz. Bu gibi düşünceler, olanca ümidimizi bizekaybettiriyor.Buümidinmünkatıolması [kesilmesi] ise,bizi sonderecebirmeyusiyette bırakıyor. İlerisini pek karanlık görüyoruz. Bir de üstüne,Hıfzı’nın Bağdat meselesi munzam olunca, orada edilecek harpten ziyadesefalet,hastalıkgibidaimabizimordununmaruzolduğuyoklukfelâketi,beninekadaruzungeceleruykusuzkalarakdüşünmeyesevkediyor.Bugünlerdepek rahatsızım. Bu gece, düşünceler hep bir araya geliyor. Kuvve-imaneviyem haleldar oluyor. Evet, ne kadar düşünmemek arzu ediyor isem,gayr-ı ihtiyari olarak, zihnim öyle düşüncelerden bir türlü azade kalamıyor.Cenab-ı Hak millet-i İslamiye’nin vatanını ve efradını cümle kaza vebeliyedenmuhafazabuyursun,âmin.

4Mayıs1916

21–Bugünhavasoğuktur,hafifkaryağıyor.Buradaaçıkhava,adetayazortasıdır.Lâkinazıcıkrüzgâroldumukışgeriyeavdetediyor.Bugünzabitantarafından bazı müzakerat için iki süvari, davet edilmiş idi. Orada bazıhususathakkındamüzakereedilerekzabitandanbeşvebizdenüçkişiintihapedilerek bir meclis yapılmasına ve bumeclisin gerek hastanede vefat edenefradın mahlûlâtını [mirasını] ve gerekse künyelerini ve diğer yerlerdenhastane namına verilen paranın suret-i sarfını [harcama şeklini] anlamak vezabitanın bazı hususatta verilecek kararın umum tarafından kabul edilmesigibi olacağı anlaşıldı. Bizden intihap edilecek [seçilecek] üç kişinin biriMustafaKaptanvebiriDoktorRasimEfendivebirdebeniintihapetmişler.Bakalımilerideneolacak?

5Mayıs1916

22 –Hava oldukça soğuktur. ŞimdiDauria’danOsmanBey ’den bir kartaldım.Evvelce, buradandört-beş saat kadar uzakolanParkdenilenmevkiekaldırılan bizim Türk efradından bin kişi kadar olan efrat oradan, içeriRusya’ya kaldırılmış. Tarlalarda ekip biçmek veyahut ormanlarda odunkesecek.Bugibiişleriçinzatenburadandaşimdiyekadardört-beşbinkadarAvusturyaefradısevkedildi.Bunlarbittiktensonraburadabulunandört-beşbinkadarTürkefradınındasevkedileceği söyleniyor.Şimdibiziburadaenziyademeşgul edenmesele, her gün gazete geldimi,mektup varmı yahutbugünmektupyazılacakgünmüdürdiyeherkesinbirbirine sual sormasıdır.Eğerogüngazeteyokvemektupbulunmazisebizimiçinenfenabirgündür.Ogünherkestebirsıkıntı,birmeyusiyetgidiyor.Yevmiyeüçgazeteyeaboneolduk.BiribizimMustafa,EthemKaptanlarileDoktorFuatvebenvebirdeMüstantik[sorguhâkimi]var.Kırım’daçıkanTercümangazetesidir.Vebirdezabitanın yanındaki tabur imamı Yanyalı Lütfullah Efendi’nin Tercümanabonesi vardır. Keza zabitandan Mülâzım-ı Evvel Celal Efendi, Bakü’deçıkan İkbal gazetesine abonedir.Bir de zabit namzediRızaEfendiBakü’deçıkan Açık Söz namındaki gazeteye abonedir. Maatteessüf bu gazetelermuntazam olarak her gün gelmiyor. Başlıca meşguliyetimiz budur. Bunlarolmadımıherkestebirdüşüncebaşgösteriyor.Nihayetsıkıntıbaşlıyor.Ah,ofdiyeherkesdolaşıyor.Vakit,geçmezbirhâlalıyor.Vatan,aile,çocukdavasıhatırdan çıkmıyor. Bahusus şu günlerde her gün tevali eden [ardı ardınagelen] Rus istilası, kalbe pek ağır olarak kasvet veriyor. Bu işin ne neticealacağı kestirilemiyor. Her taraf karanlık görünüyor. Şu müthiş harp ne ilenihayetbulacak,nevakit?Bunlarbirtürlükestirilemiyor.Düşündükçeadetakendimizden ümidimiz münkatı oluyor. Birbirimizi teselli etmeye mecburoluyoruz. Lâkin diğerini teselli etmek için söylediğin lakırdıya kendin bileinanmıyorsun. Böylece ağır, tahammül-fersa [tahammül bırakmayan] birhayatgeçiriyoruz.Yanişuhayatınsenelerceuzayacağına,insanölmeyidahakolaygörüyor.“Yarabbi,şufelâkettenbizikurtar”demektenbaşkaeldenbirşeygelmiyor.Çünküacizbirhâldeyiz.Hiçbirşeyyapmayamuktedirdeğiliz.Dört ay mukaddem düşerek, kalçasından sakatlanan Doktor Hasan ŞahiEfendiburada röntgenşuasıbulunmadığından tedaviedilememiş idi.Bugünİrkuç’tangelenemirüzerine,buakşamyenidenhastaneyekaldırdılar.Yarıntrene bindirip İrkuç’a sevk edilecek. Oradaki hastanede röntgen var imiş.Orada tedavi edilecek. Kendisiyle vedalaştık. Cenab-ı Hak şifa ihsan etsin.İkbal’den: İngiliz tayyareleri Dersaadet’te, Galata Köprüsü’ne bombabıraktığından, köprü sakatlanmış. Dersaadet’ten Haydarpaşa’ya 30santimetrelikveseriatışlıpekçokAvusturyatoplarıvetopçusugeçiyorimiş.Dersaadet’teAvusturya,Almanaskerikalmamış.Yalnız fabrikalardaüç-dörtbinkadaramelesikalmış.

6Mayıs1916

23 – Hava oldukça iyidir. Bugün kayınvalideye Türkçe bir kart yazdım.DoktorRıfatEfendi’den,şimdihaberaldığımızagöre,bizimefrattanbirkişiorduhummasına[tifüs] tutulmuş.Şimdiyekadarburadabuhastalıkyok idi.Cenab-ı Hak cümleyi muhafaza buyursun. Rus telgrafı: Almanların Modezırhlısı,ondokuzİngiliz,ikiFransızticaretsefinesinibatırıpvebirdeİngilizzırhlı kruvazörü batırarak altı yüz esir alıp salimen avdet etmiş. Bununüzerine Almanya hükümeti mezkûr zırhlı mürettebatına büyük bir atiye[hediye]vermiş.Kahire’ninşimalcivarındaİngilizlerahali-imahalliye[yerelhalk]ileharpediyorimiş.

7Mayıs1916

24 – Yevm-i felâketimizin tamam bir buçuk senesini bugün ikmal ettik.Daha ne kadar buralarda sürüneceğimizi Allah bilir. İkbal gazetesinden:Rusya tarafından Marsilya’ya gemi ile bir fırka yahut bir kolordu sevkedilmiş.Fransa’dabüyükmerasim-iaskeriye ile istikbaledilmiş.TrablusveMısır hududundaki Sellum Limanı yanında Sünusiler ile İngilizler arasındavuku bulan bir harpte Sünusiler tamamen dağılmış ve bizim Türkzabitanındanyirmi-otuzkadarzabitşehitolmuş.KafkastarafındaRusordusuSiirt’edoğruyürüyorimiş.Böylefenahaberlerdennekadarmeyusoluyoruz.Yarabbi,birgündemuvaffakiyetgösterirbirhaberalamayacakmıyız?Kendiyeis-ihâlimizi[üzücüdurumumuzu]düşünürken,vatanınböylefena,karanlıkhaberleri insananefena tesir icraediyor!Bir türlü insankendisinimüteselliedecekçarebulamıyor.Hertaraftanmeyus,mükedderoluyor,uykusukaçıyor,iştihasıkesiliyor.Evetnemüthişfelâkettir,binlercehattamilyonlarcaçoluk,çocuk,kadınaçbiilaçyollaradüşüyor,vatanı,memleketinidüşmanayağınaterk ediyor. Öbür tarafta, vatanı muhafaza edeceğim diye binlerce evlâd-ıvatan her bir yoksulluk içinde ateşle boğuşuyor, ölüyor. Yarabbi millet- iİslam’anusret-ifütuhat[zaferbaşarısı]ihsaneyle!

8Mayıs1916

25 – Hastaneden gelen Doktor Rasim Efendi, kendilerine Rus doktorutarafından verilen resmi emirmucibince bizim efrattan, ne kadar sakat, alilvar isemuayene olarakmemleketlerine i’zam kılınacağını [gönderileceğini]haber verdi. Emin Efendi’ye Türkçe bir kart yazdım. İki gündür yemekyiyemiyorum. Ağzımda diş kalmadı. Kâfi değil gibi şimdi, kalan dişlerimkâmilen ağrıyor, iskorbüt olmuş. Zira biz sebzeye alışmış olduğumuzdan,burada sebze yoktur. Yediğimiz, daim et, sabah akşam et. Başka yiyecekyoktur.Salatayahutturşugibi,meyveaslabulamıyoruz.Ettenusandık,artıkikrah edecek bir dereceye geldik. Bununla beraber iskorbüt de yapıyor. Neyaparsın, başka çaremiz yok! Burada sebze olarak lahanadan başka bir şeyyoktur. İki gündür aratıyorum, o da yok. İhtimal, yazın başka sebze gene

bulamayacağız.

9Mayıs1916

26–Havagayetiyidir.Herkestecansıkıntısısondereceyibuldu.Ufaktefekdedikodular baş gösteriyor. Bununla kalsa iyidir. Ya daha ziyade artar ise,şimdiden düşünülüyor.Kime kabahat bulursun, ne ile vakit geçecek!Gayriihtiyari olarak herkeste bir asabiyet var.Ufak bir lakırdıdanmünazaa hazır.Ufak bir bakıştan gürültü başlıyor.Bugün, bizim için nadide diyecek kadarkısmetli bir gün oldu. Bakkaldan gelen hizmetçi, bakkalda taze soğan,kırmızıturp ve tere otu bulunduğunu haber verdi. Hepimiz de sevinerekbakkalaadamkoşturduk.Bizimİstanbul’dabağıonparayaolanbirbağturpyüz paraya, soğan yirmi beş paraya.Mecburen aldık.Ne yaparsın, kaparakyedik.Cenab-ıHak inşallahvatanımızdayemeknasip eder.Buradahergünhava, sabahleyingayet iyidir.Lâkinöğleüstüneyakınbir rüzgâr çıkıyor.Nederece,adetafırtınayakarîbdir[yakındır].Buranınhertarafıgayetincekumolduğundan, bir toz bulutu etrafı kaplıyor. Eğer camlar iki kat olmasa,odalarıniçikumiledolar.Hariçtebeşdakikadurmakmümkündeğildir.

10Mayıs1916

27–EveTürkçebirkartyazdım,Salib-iAhmer[Kızılhaç]vasıtasıyla.Havagüzeldir, öğleye rüzgâr çıkar ise o başka. Bugün kumandanın verdiği emirüzerine, her kazarmadan bir zabit, maiyetinde bir hizmetçi ile VrahniOdinsk’egidipzabitanalazımolanherbirnevieşyayıalacak.Buradamevcutsekiz kazarmadan sekiz zabit ve bizim Türklerden Mahir Kaptan’ı intihapettik. İlk defa olarak bugün trene binerek hareket edecekler.VrahniOdinskburadan şimendifer ile bir çeyrek mesafededir. Haftada bir defa gidilecek.Maiyetlerindemikdar-ıkâfi[yetermiktarda]süngülüilebirRuszabitivardır.Gelecek hafta zabitandan gidecektir. Bir hafta onlardan, bir hafta bizden,nöbetekoyduk.Bakalım,ileridebirseferbenimdegitmeyeniyetimvar.Şehribir kere göreyim, gidebilir isem. İkbal’den: Sultanahmet Meydanı’nda üçRum, siyasi işten dolayı salb edilmiş [asılmış]. Almanya’nın bazı harpsefineleritarafındanİngiltere’ninikişehribombardımanedilmiş.İngiltere’deufakbirihtilâlolmuşisedehükümettarafındanbastırılmış.

11Mayıs1916

28 – Hava iyidir. Lâkin rüzgâr esiyor, kum fırtınası ziyadedir. Dünaldırdığımız on beş fond lahanadan güzel bir turşu yaptık. Bakalım olacakmı?Birodadaüçkişibulunuyoruz.Bizebiraykâfigelir.Hemdesebzesizlikyüzünden dişlerimize arız olan [ortaya çıkan] iskorbüt için en birinci devayerine geçer. Yemek bahsine gelince, bizim kaptanlar ile yanımızda birmüstantik,birAğaismindebirçetezabiti,birdeNumanEfendiismindebirBeyazıtTahriratKâtibi vardır.Onlar ile on beş kişi oluyoruz.Biz bir arada

yiyoruz.Öbürtaraftazabitan,onlardahepsibiraradayiyor.Lâkinyalnız,cansıkıntısıbizimiçinenmuannid[inatçı]birhastalıkoldu.Okadarsıkılıyoruzkihergün,bizebirbüyükazapgeçirtmeyevesiledir.Adetabizebuhayatpekağır geliyor. Artık düşünmeye bile iktidarımız kalmadı. Ne zaman bu harpbitecek,bizdekurtulacağız?İştebumesele,halligayr-ımümkündür.Buradaher şey günden güne pahalılaşıyor. Tütün bulamıyoruz. Sigara kâğıdı beşbuçukkuruşbeşparayaolduğuhâldeyoktur.Beşkuruşolantütün,bugünonyedi kuruşa çıktı, gene bulamıyoruz. Et, keza sebze yok. Patates şimdiyekadarenmebzulolduğuhâldeodayoktur.Demekşuharbe, ihtimalbugibime’kûlât[yiyecekler]bulamayacakolantarafmağlupolacaktır.Rusyagibibirhükümetbuhâlegelir isebizim İstanbul, yahutAnadolunehâldedir!Ahaliyarıyarıyaaçolduğunaşüpheyoktur.

12Mayıs1916

29–Vedia’yaTürkçebirkartyazdım,Salib-iAhmer’everdim.İkbal’den:Beyazıt’ta, meydanda cesim yeni bir Avusturya topunun tahtadan yapılanmodeli teşhiredilmiş.Bumodelüzerinepadişah tarafındanaltındanbirçiviçakılmış.Tekmil süfera [elçiler] veheyet-i vükelâ tarafındanböyle bir altınçivi çakılıyor imiş.BudaMüdafaa-iMilliyeCemiyetine iane [yardım] içinyapılmış. Almanya ve Avusturya tarafından gayet çok otomobil ve sairmalzeme-i askeriyegelmiş.TrabzonveErzincanüstündebizimasker lâzımgelen kuvve-i imdadiyeyi [yardım kuvveti] aldığından, tecavüze geçmiş.Cenab-ıHakkendilerinemuvaffakiyetihsanetsin.

13Mayıs1916

30–CevdetEfendi’yeTürkçebir kart yazdım.Havagayet iyidir.Rüzgârçıkmaz ise kazarmanın önünde gezebileceğiz. İngiltere’nin Akdeniz’de,amiral zırhlısı bir mayına çarparak gark edilmiş, yüz kırk kadar efrat telefolmuştur.Tekrarını,Cenab-ıHakgöstersin!Bugünalil,sakat,ihtiyarolanellikadar efrat,Rus doktorları tarafındanmuayene oldu. İlk parti olarak bunlargidecekler, gelecek haftaya, daha yüz kadar muayene olacak var imiş.İçlerindeçarkçıGalipUstadavarmış.

14Mayıs1916

1Mayıs –Hava açık ve iyidir.Artık günler bize o kadar uzun geliyor kiaman yarabbi, birçok zaman ümidimiz kâmilen münkatı oluyor. Adetaburadanber-hayat[canlı]olarakkurtulamayacağızgibigeliyor.Bazızamanımoluyor ki canımdan usanıyorum. Hakikaten ölüme razı olacak bir hâlegeliyorum.Nebitmeztükenmezbirhâledüştük!İnsanmahbusolsa,“şukadarzamana mahkûmum” diyerek gün sayar. Bizde bu da yok. Hiçbir şeybilmiyoruz. Adeta dünyadan bihaber bir hâlde yaşıyoruz. Her günbirbirimizden başka kimse görmüyoruz.Daima aynı odanın içindemahbus.

Kaçmak,budagayr-ıkabil.Nereyegidebiliriz?Eğeryüzdeonümitolsabirgündurmak,zannederisemdeliliktir.Fakatbuümitdeyok.Artıkbirbirimizlekonuşacak lakırdı da kalmadı. Her hâlde büyük bir felâket içindeyuvarlanıyoruz. Bir türlü vakit geçirecek bir vasıta bulamıyoruz. Nihayetherkesbirköşededüşünmeyedalıyor.

15Mayıs1916

2–BugüneveTürkçebir kart dahayazdım. İştebizim için enbüyükbirmeşguliyet.Yahutdahadoğrusuvakit geçirmeyeen ziyadeyardımedenbireğlence. Bunun ile bir derece teselli buluyorum. Kart yazacağım, ne kadartatlı hülya!O vakit fikrim uyanıyor. İstanbul, daha doğrusu bir o gözümünönüne geliyor, orada çoluk çocuk, aman yarabbi ne kadar göreceğim geldi!Ölmeden bir defa daha çocuklarımı görüp, der-aguş edecek miyim[kucaklayacakmıyım]?Saatlercebuhülya içindefikrimyoruluyor.Nihayet,yatağauzanıyorum.Artıkdüşünmektenmahrumbirhâldeyim.Yalnızdalgınolarakkendimdengeçiyorum.Buhâllerbirçokgünlerbaşımdangeçiyor.Evetbir hülya, fakat başka bir şeye muktedir değilim. Ne acı hakikat, daha nekadarmüddet devam edecek, o dameçhul! Bir sene yahut iki sene, ne acıömür!Nemeşum[uğursuz]günimiş,ogünkisefereçıktım.Ogünedaimalânet edeceğim geliyor. Tövbe olsun yarabbi, o günün ne kabahati var!Mukadderat-ıilahinoyoldaimiş.Çokşükür,yüzbinhamdüsenaolsunsağsalim o vartadan kurtardın. Elbette bir gün bu muzîk [sıkıcı] ıstıraptan dahalâs edersin [kurtarırsın]. Gene vatanıma, çocuklarıma kavuşmak nasipedersin. İkbal’den: Dersaadet’te isyan çıkarmaya teşebbüs eden Rumlardandört kişi salb edilmiş. Bunlar tarafından Abdullah Paşa katledilmiş. BizimTürkiye ile Romanya arasında yapılan muahede mucibince Romanya’danerzak ve saire geliyormuş. Bizim Hariciye Nezareti tarafından süferayaverilen nota mucibince Dersaadet’te bitaraf devletlerin sefaini, yolcunaklindenmenedilmiş.

16Mayıs1916

3 –Havamağmûmdur [sıkıntılıdır].Dün sabahleyin çıkan rüzgâr akşamakadar şiddetli esti. Ortalık kum deryası kesildi. Bu gece, ta sabaha kadardevametti.Ancak şimdi sâkit oldu [sustu].Lâkin ortalık adeta soğuk oldu.Buranınenbirincigaraibi [şaşılacak şeyi] tabiatıdır.Rüzgâresipgüneşolurise sıcak şiddetlenir. Rüzgâr esip güneş olmaz ise adeta kış vakti gibisoğuktur.Garaib,ikigünevvelkidehşetlisıcağakarşı,şimdiöğleüstüoldukçasert bir rüzgâr ile kar yağıyor. İkbal gazetesinden:Dersaadet’te Enver Paşatarafından ilân edilmiş ki on yedi yaşında olanlar gönüllü olarak orduyailtihaketsinler[katılsınlar].Bayburtüstündedehşetliharpoluyorimiş.Ruslarİran’ıtamamistilaederekellisenemüddetleBahr-iHazarkenarındanitibarenbirkaleyiişgal-iaskerîaltınaalmış.RuslarİraniçindenBağdatüstünedoğru

yürüyorimiş.Yunanhükümetidüvel-imüttefikailebirderecearasıaçılmış.

Bugünakşamüstübizimdoktorlar,umumzabitanı topladılar.Herkesdeneolacağı merakıyla gidilerek, Doktor Cavit Bey tarafından verilen izahatdinlendi.MeğerevvelceDoktorRıfatEfenditarafındanÇin’debulunanHilâl-iAhmerCemiyeti’ne [Kızılay] yazılarak hastalaramuavenet [yardım] talepedilmiş. Şimdi oradan dokuz bin ruble iane gelmiş. Bunun iki bin rublesiPark’a bırakılarak, yedi bin rublesi bulunduğumuz yere gelmiş. BuradakiTürkefradızuafasına[zayıflarına], lâzımgelenagdiye[gıdalar]veme’kûlatvemelbusatasarfedileceğibildirildi.Bunakarşıtabiidirkihepimizdebüyükbir memnuniyet duyduk. Zira şimdiye kadar Almanlara ve AvusturyalılaraSalib-i Ahmer tarafından muavenet ediliyor. Bunlar merhameten, ara sırabizim efrada yardım ediyor idiler. Şimdi bizim de bir milletimiz olduğu,vatandaburadakiefrad-ıvatanındüşünüldüğügibiulvi[yüce]hislerinsananekadartesirediyor.Bugibimuameleninnegibihislerverdiğini,böyleyabancıbirvatanda insananlayabilir.Buakşamhaberaldığımızagöre,karşımızdakikazarmadabulunanAvusturyazabitlerindenbirgençmülâzım,meyusolarakintihara teşebbüs ediyor. Bıçak ile boğazından ve kolunun damarlarındankesiyor ise de derakab [hemen arkasından] görülerek hastaneye kaldırılmış.Bununlaburada ikincioluyor.Demekbuherifler şuharbinuzamasındanvekendilerinin bu yoldamahbus bulunması ciddenmükedder [kederli] ediyor,intiharıgözealıyor.Evet,şuhayathakikatenpekağırdır.Şumeyusiyetbugünşuradamevcuttekmilzabitandavardır.Birseneyahutbirbuçuksenediraynıtarzda bir hayat, bir mahbusiyet… Daha ne kadar sürecek, bu da meçhul!Gayri ihtiyari olarak insan kendini yeise kaptırıyor. Birçok defalar kendimbileusanarak,ölümerazıoluyorum.Yabuhâlüçbeşsenedevameder ise?Amanyarabbi,bunatahammülbirinsaniçinmümkünmüdür?Zannederimenkaviinsanlarınbileümidimünkatıolur.

17Mayıs1916

4 – Salib-i Ahmer vasıtasıyla eve Türkçe bir kart yazdım. Bizim TürkefradınaaitparayıteslimedenİsveçSalib-iAhmerheyetimeyanındanbirzat,eğerkendisinemektupveririsek,kendigöndereceğinibeyanetmiş.Tabiidir,Ruslardan gizli olarak alacak. Bugün tekmil zabitan birer mektup yazdılar.Ben de eve Türkçe olarak Mayıs altı tarihli bir mektup yazarak verdim.Bakalımgidecekmidir?Tercümangazetesinden:ÜçdörtaydanberiTürkiyeile Almanya arasında yapılan ittifakname, bugünlerde imzalanacak imiş.Lâkinbuittifaknameninşeraiti [şartları]malûmdeğil imiş.Zannolunduğunagöre Alman tebaası, Türkiye’de veyahut Türk tebaası Almanya’da kenditebaaları gibimuameleye tabi olacak imiş. Bahr-i Sefid’te [Akdeniz’de] birİngilizgönüllükruvazörüilebirtorpidomayınaçarparakgarkolmuş.

18Mayıs1916

5–Havasoğuk, incekaryağıyor.Kışgerigeldi.Havaziyadesoğuk,elanarasırakaryağıyor.Vâkıa,tutmuyorisedehepimizüşüyoruz.Bizdenmektupisteyen Salib-i Ahmer heyeti, “birer ufak kart daha yazar iseniz, Almancaolmaküzerekabulederim”demiş.HerkesufakÇinkartıbulupyazıyor.Bendebirtanebuldum,HalitBey’eyazdım.Yarınmektuplarvekartlarkendisineteslimedilecek.

19Mayıs1916

6–Bugünhavaiyidir,güneşvar,ortalıkısındı.Kendimiziyazınortasındazannediyoruz. O kadar sıcaktır. Buranın havası bu kadar mütehavvildir[değişkendir]. Akşam burada bulunan İsveç Salib-i Ahmer’i, bizim Hilâl-iAhmer’inparasınıverdi.Buparayedibinruble,dörtdoktor,birtaburimamıve bir de kâtipten mürekkep bir komisyon marifetiyle gerek hastaneye vegerek memlekete gidecek olan efrad-ı ma’lûleye [hasta askerlere] sarfedilecek.BuSalib-iAhmerheyetineAvusturyazabitanı tarafındanmüracaatedilerek,kendilerineyardımtalepetmişler.Heyet,ihtiyacıolanzabitanın,ellirubleye bir senet ve bir adres ile vererek kendileri Viyana’dan verdikleriadresten tahsil edeceklerini beyan ediyor. Bu meseleyi duyan bizim Türkzabitanı da müracaat ediyor. Heyet, kendilerine de muavenet edeceğinibildiriyor.Bugeceyazılacaksenetveadresmüsveddesibizimkışladaeldenelegezdi.Büyükistişareleredildi,ekseriyetalıyor.Evetbenimdeotuzrubleborcum var. Fakat almaya cesaret edemedim. Zira evin adresini vereceğim,bakalımİstanbulnehâlde,oparayıverebileceklermi?Verselerbilekendilerimüzayakaiçindekalmayacaklarmıdır?Bugibidüşüncelermaniolduğundanalamadım.Vâkıa, pekmüzayakam [sıkıntım] yok ise de cebimde bir kapikyoktur. Yarın buradan diğer bir tarafa bizi kaldırırlar ise pek ziyade sıkıntıçekeceğim. Her ay borç veriyorum lâkin bir türlü yetmiyor. Günden günebilakisartıyor.Neyapayımtütünçokiçiyorum.Birpakettütünonikikuruş,bir sigara kâğıdı beş kuruş yirmi beş para ediyor. Şekerin okkası on beşkuruştur.Birtürlüidareedemiyoruz.

20Mayıs1916

7–Hava sıcaktır.Bugün eveTürkçe bir kart yazdım.Bugünbizim, efratmeyanında bulunan Ermenilerin, içeri Rusya’ya, çalışmak üzere sevkedileceğişüyubuldu.Bilahare ikigünsonrayakalmış.Üçyüzseksenkadarvardır.Her hafta bir iki partiAvusturya efradı gidiyor ve her parti bin kişikadaroluyor.DahabizimTürkefradındankimsesevkolunmadı.

21Mayıs1916

8–Hava iyi isede rüzgârvardır.Kumfırtınasındanhariçtegezmekbirazgüççedir.Bir iki gündürbirRusgeneraliningeleceğindenbahsediyorlar idi.Bugünbiramiralgelmiş.Bazımevakii[yerleri]gezipherkazarmadanbiresir

zabit istemiş. Bizden Keremi Efendi gitti. Sual ediliyormuş ki bir şeydenşikâyetiniz var mıdır? O da hizmetçi alacağız vermiyorlar, gibi bazıehemmiyetsizhususathakkındasöylemiş.Bugünbizimsüvaritarafındangenerakı çekildi.Akşamaltı kişi, kendilerimüşterek olup her neden ise beni dedâhiletmişler.Adambaşınaburakıdanyüzotuzdirhemkadardüşmüş.Benimhissemigönderdiler.Şimdiyekadardört-beşdefadırbuyolda rakı çekiliyor.Benkarışmadığımgibi,banadabuyoldabirhisseayırmadılarvebendegidiponlar ile oturup içmedim. Uzaktan seyirci kaldım. Onlar da her seferindemutlaka bir rezalet ile işe hâtime [son] verdiler. Bu gece de gene altı kişitoplandılar,içtiler,türküsöylediler.BizimodayaoturmaküzereİsmailKâmilEfendiismindekiyüzbaşıgelmişidi.MustafaKaptan’laoturuponbirbuçuğakadarmuhabbetettikveyanımızdakiodadaonlarıngürültüsünüdinliyoridik.Yüzbaşı gitmek üzere kalktı, “Allah rahatlık versin” diyerek çıktı. Biz deyataklarımızı düzeltip soyunmaya başladık. İçeride de ufak gürültü başladı.Nihayet Rus çavuşu geldi, söylenmeye başladı. Bunları dağıtmak veyataklarına yatırmak istediğini anladık. İçlerinde Hasan Kaptan yatmakistemiyor.Birgürültükoptu.Saatbirekadarkimseuyuyamadı.Nihayetondansonra hepsi yattı, biz de uyuyabildik. Şu hâllere insan baktıkça teessüfetmemek elden gelmiyor. Bunlar ne rakı içmek ve ne de diğer türlü kendimevkivehaysiyetlerinimuhafazaetmekbilmiyorlar.

22Mayıs1916

9 – Eve Türkçe bir kart yazdım. İkbal’den: İstifa eden Harbiye Nazırı,istintak edilmek [sorgulanmak] üzere kaleye hapsedilmiş. Daha eskikabinedenbirtakımnüzzâr[bakanlar]istintakaalınacakimiş.Dersaadet’ebirAlman heyet-i murahhasası [delege heyeti] gelmiş. Romanya ile gerek biz,gerek Alman ittifakı bitmiş. Almanya ile bizim aramızda dört aydan bericereyan eden müzakerat, yakında hitama erecek imiş. Badehu gazeteler ileaslı ilân edilecekmiş. Almanya, Amerika’nın tahte’l-bahirler hakkında olaniddiasını kabul etmiş. Bizim çarkçıların Moskova’ya, çalışmak üzere sevkedileceği, kumandanlıktan bildirilmiş. Bugün hastaneye gidip muayeneolacaklarmış. Ruslar tarafından Avusturya zabitanının müracaatı üzerine,aşağıdaderekenarındaherkazarmayabirermiktaryerverildi.Zabitanoradabirbahçevücudagetirecektir.Bizedeverdiler.Oradasebzeyahutçiçek,herneistiyorsandikeceksin.

23Mayıs1916

10–Bugünbeş-onkişiale’s-sabahbizimzabitandan,bahçeyegittiler.İsveçSalib-i Ahmer’ine mensup bir kadın, kumandan ile her tarafı geziyor.Dünyanın en ıssız şu kum sahralarında şu kadınların dolaşarak uhdelerineverilenvezaifi[görevleri]ifaetmeleri,hakikatenşayan-ıtakdirdir.

24Mayıs1916

11–Havagüzeldir.Bugünşehregitmekgünüolduğundan,TahsinKaptangitti. Cümle zabitana her ne lâzım ise deftere yazarak, alıp gelecek. Vebahçeye her gün çalışmaya gidiyorlar.Ruslar para ile tohumverecek.Dahabennebahçeyeveneşehregittim.Şimdiarkadaşlara,MustafaKaptan’a ikiadetolmaküzeremektupaldılar.Tuhaftırherhaftaüç-dörtmektupyazıyorumvehepsinde“herhaftamektupyazınız”diyorum.Esbabı[sebepleri]nedirkibunlariki-üçaydabirmektupyazıyorlar?Bendeburadameraktakalıyorum.İkbal’den: Bizim tahte’l-bahirlerden biri Sohum üstünde bir Rus gemisiniyaralamışisedebatıramamış.MidillikruvazörüRusya’nıngayr-ımüstahkembirşehrinibombardımanetmiş.

25Mayıs1916

12–16NisantarihliEminEfendi’ninimzasıylabirmektupaldım.Şayan-ıteessüftür [üzüntü vericidir] sansür tarafından kesilmiş, bir meal [konu]anlaşılamıyor.Ara sıra alacakolduğumuzmektuplar bize bir teselli verecekiken,buyoldakesilmişolmasıbütünbütünmeyusediyor.Hıfzı’danbirhaberalamadım. Bu ise beni son derece bizar ediyor. Yarabbi senin hıfz-ısamedâniyene emanet ediyorum. İnşallah an-karîb sağ salim görüşüp,kavuşuruz. Evvelce Ruslar tarafından tekmil efrat kazarmaları yoklamayapılarak ne kadar alüminyum matara var, almışlar diye duyduk veinanmadık. Lâkin bugün bir Rus mülâzımı, yanında Rus çavuşu ile geldi.Gerekbizden, gerek zabitandanmataraları aldı. “Dahanekadar alüminyumeşya var ise veriniz” dedi. Tabiidir “başka yok”, cevabını verdik. Demek,devletlerbugünmühimmat-ıharbiyelevazımınıikmalesonderecemuhtaçbirhâlde bulunuyorlar. İnşallah yakında, bunu bulmaktan aciz kalacaklardır.Şimdihastanedengelenbizimdoktor,buakşamsaatyedide,çarkçılarıntrenebineceklerinibildirdi.Moskova’yaçalışmaküzeresevkediliyorlar.

26Mayıs1916

13 – Dün akşam çarkçılar ile bizim Türk zuafasından evvelce muayeneedilip Dersaadet’e gidecek olan yetmiş kadar sakat olanlar dahi trenlerebindirilerek,Moskova’yasevkolunmuş.Cenab-ıHakbizedenasipetsin.

27Mayıs1916

14–EminEfendi’yeTürkçeolarak,aldığımmektubacevapyazdım.Havaikigündüradetasoğuktur.Rüzgârsertesiyor,bazıyağmuryağıyor.Havanınoyolda kapalı ve sıkıntılı olması, bizim ruhlarımıza pek fena bir tesir icraediyor. Bütün bütün bir sıkıntı, bir kasvet basıyor. İkbal’den: Berlin’deİmparator’un taht-ı idaresinde bir meclis-i askeri kurulmuş. AvusturyaVeliahdıvegeneralleriveAlmangeneralleri,BulgarvebizimTürkpaşalarıdâhil imiş. Şimdi buradaki esir Avusturya zabitanının fikrince, bu harbinmutlakAğustosyahutEylül’denihayetbulacağınıiddiaediyorlar.Fakatneye

istinaden,burasımeçhul.BizTürklerbunabirtürlüinanamıyoruz.Ziradahaortada hakikaten, “ben mağlup oldum” diyecek bir devlet göremiyoruz.İnşallahbizimfikrimizyanlışçıkar.İkbal’den:Ruslar,Polathane’yeinmişler.ErzincanveBayburt’tabizimordu,imdatkuvvetialaraktaarruzageçmiş.İkialayAvusturya,birfırkaAlmanaskeriileSandersPaşa,Kafkasya’yageliyorimiş. Ruslar, İran’da İngiliz kuvveti ile birleşmiş. Şimdi arkadaşlar birçokmektupaldılar.YalnızMustafaKaptan’aaltıtanevaridi.SaffetKaptan,dörtmektup ile iki adet kerimesinin [kızının] fotoğrafı ve Kâzım Kaptan, üçmektupilekerimesininbiradetfotoğrafınıaldı.

28Mayıs1916

15 – Hava iyidir. Dün bahçeye ben gittim. Bizim kum deryasının alttarafında, dağın eteğinde ufak bir dere akıyor. Orada, oldukça toprak ilekarışık kum,onbeş dönümkadar bir arazi var.Her kazarmakendineparçaparçayerbulmuş.BizimTürklerinikidönümkadarvar.LâkinAvusturyalılar,gerek çalışmak ve gerekse, onlarda her cihetten bizden fazla olan intizamyüzündenoldukçagüzel tarhetmişler.Biryandanekiyorlar,biryandançimdöşüyorlar, bir kısmı suluyor. Daha bizimkiler ise hâlâ tarh edecekler.İkbal’den: Romanya’dan Petersburg’a telgraf: Gençtürk komitesinin sadrmuavini[başkanyardımcısı]HakkıBey,TürkiyeileRomanyaarasındayirmiyedibinvagonununahitnamesiniİngilizleresatıpbirmilyonüçyüzbinvolfalarak kaçmıştır. Şimdi gelen habere göre bizim Hilâl-i Ahmer [Kızılay]tarafındanbinrubledahagelmiş.SöylenenhavadisegöreSibirya’dabulunanüsera için Alman, Avusturya Salib-i Ahmerleri ile bizim Hilâl-i Ahmertarafından yirmi iki milyon ruble gelmiş. Bundan sonra efrada, mahiye birrubleverilecekmiş.

29Mayıs1916

16 – Sevgili kızıma Türkçe bir kart yazıp Moskova Salib-i Ahmer’ineverdim.Ah,nekadargöreceğimgeldi!Kendilerineokadaryazdığımhâlde,elanbirfotoğraflarınıalamadım.Yarabbi,artıkümidimmünkatıoluyor!Dahabu harbin ne kadar süreceği malûm değildir. Onlar orada ne hâldedir? YaHıfzı, şimdi ne âlemde? Ordunun, binlerce meşâk [güçlükler], mezâhimi[zahmetleri], yoksuzluğu, ya enmüthiş olan hastalığı?Aman yarabbi gece,gündüz bir türlü fikrimden çıkamıyor. Yarabbi hıfz-ı samedâniyene emanetediyorum. Acaba bir gün olup da, cümlesine sağ salim kavuşacak mıyım?Artıkbenimiçingünlergeçmiyor,pekuzungeliyor.Yagecelerim,hernedenisebirtürlüuyuyamıyorum.Beş-altıaydırbiruykusuzlukârızoldu.Yattığımyerde düşüne düşüne bütün bütün uykum kaçıyor. Binlerce efkâr zihnimehücumediyor.Ekseridefadüşünmektenâcizbirhâlegeliyorum.Hepaklımonlarda. En büyük meyusiyetim [üzüntüm] ise, haftada üç-dört gün cümlearkadaşlarbeşer-onarmektupbirdenalıyor,ekserisineüçdörtdefadırfotoğraf

geliyor. Bana yok, ben onları düşündüğümün yarısı kadar, demek benidüşünmüyorlar. Bu gibi fikirler bana ne kadar acı geliyor! Beni ne kadarmeyus ediyor! Yarabbi, cümlesini sana emanet ediyorum. İnşallah bir güncümlesine kavuşurum, bunun mükâfatını görürüm. Dün gece rüyamda,kameriyenin altında bir bıçak var. Safinaz’ın göğsünden kesiyor, karnınıaçıyor, o ise gülüyor. Uyandım, Cenab-ı Hak hayır ihsan etsin. MoskovaSalib-iAhmervasıtasıylaCevdetEfendi’yeTürkçebirkartyazdım.Hıfzı’nınadresiniistedim.

Şimdi yirmi kadar mektup geldi. Ben bir mektup aldığıma memnunoluyorum. Lâkin arkadaşlarım benim bir mektubuma mukabil otuz-kırkmektupalıyorlar.Hakikatenbunugördükçemeyusoluyorum.Eğeryazıyorlarda gelmiyor desem, onlara nasıl geliyor? Demek, seyrek olarak yazıyorlar.Onundabirikiadedioradayahutburadakayboluyor.Üç-dörtaydabirtanesigeliyor. Hâlbuki ben haftada üç-dört adet yazıyorum. Hepsinde “her haftamuntazamyazınız”diyorum.Lâkinaldıranyok.Meşhurdarbımeseldir:Caminekadarbüyükolsa,imambildiğiniokur.Onlardatabiidir,benimyazdığımonlarahikâyegibigeliyor.

30Mayıs1916

17–Havaiyidir.Lâkinbenimvücudumdabüyükbirkırıklıkvar.Kollarım,bacaklarım tekmil ağrıyor. Hiç neşem yoktur, pek ziyade sıkılıyorum.Tercüman’dan: Bu sene Mekteb-i Bahriye’den çıkan yirmi kadar zabitin,Almanya’yagidiptahte’l-bahirsevkveidaresiniöğrenecekimiş.

31Mayıs1916

18–Hava iyidir.BugünSalib-iAhmervasıtasıylabirMuratEfendi’yevebir deEminEfendi’ye,Türkçe iki kart yazdım.Şimdibirçokmektupgeldi.Arkadaşların ekserisi, üç-beş mektup bir arada aldılar. Tercüman’dan:Aşkale’debizimordutarafındanmuhasaraedilenbirRusfırkasıteslimolmuş.Sözdebunlar,ordununarkasınasevkolunuriken,birRuszabitininfedakârlığıilebizimkuvvetiyararak,kendiordularına iltihaketmiş [katılmış].Bunanekadarinanmakmümkündür?DoktorRasimEfendi,bugünhastanededuymuş.Dün akşam beş yüz kadar Rus efradı, yemek almaktan imtina ediyor[çekiniyor]. Bunun üzerine Rus zabitleri gelerek, kendilerini “kurşunadizeceğiz” gibi tehdit ediyorlar ise de gene yemek almıyorlar. Zira balıkçorbasından usanmışlar. Evvelce haftada iki kepçe veriliyor idi. Şimdi isehaftadadört-beşkepçeyeçıkarmış.

1Haziran1916

19–Bugünşiddetlibirrüzgâresiyor,oldukçahavaserindir.Şimdimektupgeldi. Cümle arkadaşlar aldılar. Kâzım Kaptan, beş kart, İhya iki kart, birtaahhütlümektup,MustafaKaptanikigünevveldokuz,bugündeiki,Atıfüç.

Böylececümlesialdılarbanagelince,aydaençokolarakbiryahutdörtaydabir. Ne kadar meyus oluyorum. Düşünüyorum, ben de yazmamaya kararveriyorum.Onlargibiüç-dörtaydabirkartyazayımdiyorum.Lâkinelimdengelmiyor. O kadar hiddetleniyorum ki artık kendilerine “hain, alçak”diyeceğimgeliyor.Yarabbi,sensabırihsaneyle!

Saat bir. Bir türlü uyuyamadım, nihayet kalktım. Gazı yaktım, bir sigarayapıp,defterialarakşusatırlarıyazdım:Düngeceisesaatüçbuçuktaortalıkaydınlanmış idi. Herkes sabah namazına kalktılar. Ben ancak o zamanuyuyabildim.Bilmemnehikmettir, burayageleli uykumpek azaldı.Herkesdeğil gece, gündüz bile uykudan baş kaldırmıyor. Ben ise gece en geçyattığım hâlde, yatakta döne döne yanlarım ağrıyor, nihayet şafak söküyor,ondan sonra dalıyorum. Yatarken “düşünmeyeyim” diyor isem de bu damümkünolmuyor.Düşünerekbütünbütünuykumdağılıyor.Buradadahabirsenekalacakolurisek,vahbenimhâlime.Pekziyadesıkılıyorum.Şimdi,saatsekizde akşam oluyor. Sabah ikide şafak söküyor. Şu hesapça, geceler altısaattir.Kışın,gündüzaltısaatkalıyor.

2Haziran1916

20–EveTürkçebirkartyazdım.Tercüman’dan:AdliyeNazırıİbrahimBeyistifa etmiş. Yerine Hariciye Nazırı Halil Bey muvakkaten [geçici olarak],vekâlet edecek imiş. İbrahim Bey Meclis-i Ayan’a reis intihap edilmiş[seçilmiş]. Enver Paşa umum Türk ordularına kumandan tayin edilmiş vekendisimaiyetiileKafkasya’yaazimetetmiş[gitmiş].Petrograd’daşayiolanhavadise göre, Almanlar Rus ordusunu yarmış, Petrograd’a yürüyor imiş.Lâkin“buşayiayalandır”diyeTercümantekzipediyor.“Kendihudutlarındavuku bulan ufak tefek müsademeden başka büyük, ehemmiyetli bir harpyoktur”diyor.

3Haziran1916

21 –Havamağmûmdur.Böyle olduğu günde bize daha ziyade bir kasvetbasıyor, herkes asabileşiyor. Bizim Türk efrad-ı ma’lûlesinin [hastaaskerlerinin] ikinci partisinin muayenesi bugün yapılacağından, şimdi aşçıHasan ile bizim Saffet Kaptan’ı da muayeneye istediler. Bakalım onlar dakendilerini kurtarabilecekler mi? Rus telgrafı: Mamahatun’da “Türklerinşiddetli tecavüzüne karşı, köprüyü atarak geri çekildik,” diye yazıyor. Şuhesapça, bizim ordu, orada Ruslara her hâlde bir dayak attığı anlaşılıyor.Cenab-ı Hak muvaffakiyet ihsan etsin. Saffet Kaptan muayeneden geldi,gideceğitahakkuketti.Cenab-ıHakbizedenasipetsin,âmin.

4Haziran1916

22–Bugünekadargündedörtsaatkazarmalarınönündegezebiliyoridik.Bugünverilenemirüzerinesabah iki,öğleüç,akşamüstüüçsaatgezilecek.

Günde sekiz saat ediyor. Lâkin bu gezmek, sekiz adet kazarmanın etrafınadizilenbirkordonnöbetçininiçindedir.Kordonharicinekimseayakatamaz,hariçten kimse gelemez, hatta üsera efrattan bile kordon dâhiline giremez.Dörtetrafımızkumiçindedir.Yalnızişteorada,geziphavaalmaktanbaşkabirşeye malik değiliz. Efrat, bizden çok serbesttir. Zira onlar istedikleri gibiserbest, kışlalar arasında geziyor. Bizim ise gezinti zamanı tamam olup dakampana çaldı mı, kordon nöbetçileri, kapının önüne gelir ve kazarmanınkapısı kilitlenir. Adeta bir nevi mahbusiyet içindeyiz. Bizim Dersaadet’temehterhanedenilenmahbushane-iumumidebilebirbahçevardır.Birvakt-imuayyende[bellizamanda]tekmilmahbuslar,obahçedegezipteneffüseder.Biz ise bahçe değil, dört etrafında süngülü olduğu hâlde, kumların içindedolaşmaya mahkûmuz. Zaten çıktığımız da pek seyrektir. Çıkıp o kumdagezmekteniseiçerideoturmayıdahaiyibuluyoruz.Avusturyalılar,ekseritopoynuyor ve jimnastik yapıyorlar. Pencereden onları seyrediyoruz. Şimdi birresim ile bir defter geldi. Burada vefat eden Avusturya, Alman ve Türkefradının defnedildiği mezaristana bir abide yapılacak imiş. Hakikat, resimgüzel yapılmış. Dört metre irtifaında [yüksekliğinde] olacak. Bir tarafındaTürkçe, bir tarafında Macarca, bir tarafında Almanca, bir tarafında Rusçayazılacak imiş.Buna yedi yahut sekiz yüz ruble kadarmasarif olacak imiş.Bunu için zabit başına bir ruble iane [yardım] toplanıyor, tekmil verdik.BuradaAvusturya,Türk,Almanolarakbinkadarzabitvardır.

5Haziran1916

23 – Hava gayet iyidir. Eve Türkçe bir kart yazdım. Salib-i Ahmervasıtasıylapostayaverdim.

Şimdibirçokmektupgeldi.Arkadaşlarüçer-beşermektupaldı.Banageneyoktur. Hayret ediyorum, yazdığım bunca kartlara mukabil, bunlargöndermemekte ısrar ediyor. Ne kadar vicdansız imişler! Gittiğim vakityüzümenasılbakacaklar,utanmayacaklarmıdır?Yarabbi,sensabırihsanet!Her sefer göndermemeye niyet ediyorum. Gene vicdanım razı olmuyor.“Belki alamıyorlar, onun için yazmıyorlar” diyorum. Fakat arkadaşlarımınyazdığıgidiyorvekarşılığıgeliyor.Demekbenkendimialdatıyorum.Hâlbukihepsindenfazlaolarakbenyazıyorum.Lanetolsun!

Rus telgrafı: İngiliz ve Alman donanması tarafından Pas de CalaisBoğazı’nda bir harp vuku bulmuş. Sözde, on beş Alman ve on üç İngilizsefinesi batmış.Almanların üç drednotu batmış ise de İngilizler de o kadarsefineimiş.Tabiiyalandır.

6Haziran1916

24 – Yevm-i felâketimizin [felâket günümüzün] on dokuzuncu ayı hitambuldu. Bugün bizim Türk efradı kâmilen sevk olunuyor. Nereye, şimdilik

bizim içinmeçhul.Birçokşayiatvardır.Bunlarınhiçbirisine inanamıyoruz.Bakalım, ileride daha doğru bir haber alabiliriz. Mahir Kaptan kumanyaalmak üzere Vrahni Odinsk’e gitti. Her hafta muntazam olarak herkazarmadanbirzabitgidiyor.YanlarındasekiznefersüngülüvebirRuszabitiberaberdir.Şimdilikbendahagitmedimvebugidişledegidemeyeceğim.ZiraRusçabilmiyorum.Giderisembirşeyalamayacağım.Onuniçingitmekişimegelmiyor. Efradın bizden üç-dört saat kadar mesafede olan Park denilenmevkiegittikleritahakkuketti[gerçekleşti].

7Haziran1916

25 – Emin Efendi’ye Türkçe bir kart yazdım. Salib-i Ahmer vasıtasıylagönderdim.Bugünhavakapalı,gayetmağmûmdur.

Tercüman’dan: Romanya, askerini terhis etmiş. Fransa sefiri istifa ediyor.Bulgar, Romanya karşısında bulundurduğu kuvveti kâmilen Selanik’e sevkediyor imiş. Dersaadet’te bulunan Amerika Sefiri, Romanya hükümetinemüracaat etmiş ki “Dersaadet’te erzak yoktur, buraya erzak gönderiniz.”Avusturyalılar yeniden 38 santimetrelik bir top daha icat ederek İtalya’yahücum etmiş. İtalyanlar mukavemet edemeyip, ricat ediyor imiş.Dersaadet’ten verilen emir üzerine, İran’da aşair [aşiretler] ve gereksejandarma ve gerekTürk kuvvetine, İran ekâbirinden [devlet büyüklerinden]Nizamü’s-saltanakumandantayinedilmiş.

Rus telgrafı: Ruslar ricat ediyormuş. Mamahatun, Aşkale ve YeniköyTürklertarafındanişgaledildi.Erzurum’abizimorduyaklaşmış.

8Haziran1916

26–Havaiyidir.Tercüman’dan:Düvel-imüttefikadonanmasıGeliboluveİzmir sevahilini ara sıra bombardıman ediyor imiş. Şimdi çıkan havadisegöre,efradınsevkedildiğiParkdenilenmahalle,tekmilTürkzabitanıdasevkedilecek imiş. Bugün de arkadaşlara oldukça iyi mektup geldi. Telgraf:Galiçya’da Ruslar, Avusturya’dan 25 bin efrat, dört yüz zabit esir almış.İkinci bir muharebe-i bahriye olarak Alman tahte’l-bahirleri tarafından birİngiliz zırhlısıbatırılmışve içindeLordKitcheneryahutLordChurchillvarimiş.

9Haziran1916

27–Havaiyidir.Lâkinbenim,yenidendişlerimağrıyor.Tekmildişetlerimyaradır. Yemek yemekten acizim. İskorbüt denilen o pis hastalık bir türlügeçmedi.Zatenburadaağzımdadişkalmadı.Birdeüstünedişetleriminyaraolması yüzünden, ne kadar ekmeği ıslatıyor isemde gene çiğneyemiyorum.Sebze değil hatta birkaç gündür soğan bile bulamıyoruz. Telgraf: LordKitchener’in garkı, muharebe olmayıp, kendisi İsveç tarikiyle Rusya’ya

gitmeküzerebirvapurilehareketetmiş.Buvapurbirtahte’l-bahirtarafındanbatırılmış.FransaordularıMagen’itutuyorimiş.İkbalveAçıkSöz’den:TalatBey Sadrazam ve Canpolat, Dâhiliye Nazırı olacak imiş. Telgraf: RuslarınAvusturya’dan aldığı üsera, kırk bin imiş. Lâkin kendilerinin yedi generalikayıpolduğugibibüyüktelefatvermiş.

10Haziran1916

28–CevdetveMuratEfendiler ileeveüçkartyazdım.Türkçeolarak ikiadedini Salib-i Ahmer’e ve bir tanesini de postaya verdim. Buradaki Türkzabitanının, umum Park denilen mahalle naklimiz sıhhat kesbediyor[gerçekleşiyor].Buayınahirindekalkacağız.Neyapalım,birdeorasınıgörür,birkaçvakitdeoradageçiririz.Zatenmahbusdeğilmiyiz,hangimahbusaneolursaolsun!

11Haziran1916

29- Bu sabah istarca dediğimiz Rus çavuşu, ayın otuz birindegideceğimizden,şimdidenhazırolmamızhakkındakiemritebliğetti.Akşamsaat dörtte gideceğiz diye bir tevatür [şayia] çıktı. Herkeste bir telaş, kimiyatak bağlıyor, kimi sandık hazırlıyor. Karmakarışık, kimse kimseyebakmıyor.Saatüçteyükarabalarıgeldi,herkeseşyasınıyükletmeklemeşgul.Nihayetyataklarımızı,sandıklarıtekmilyükledik.Gelenarabalar,Kazaklarınbeylik arabaları idi. Hizmetçileri alarak, yola çıktılar. Biz de istasyona iniptrene binecek idik. Rus zabiti gelmediğinden saat dört treni kaçtı. BugünRusların yortuları var idi. Bilahare zabit geldi. “Akşam saat yedi treninebinersiniz. Lâkin bugün yortu olduğundan tekmil daireler kapalıdır, bununiçin trene ilmühaber kestiremeyeceğiz. Gerek kendiniz ve gerekse sizigötürecek olan süngülülerin biletlerini alacaksınız,” dedi. Bi’l-istişare[görüşerek], almaya karar verdik. Saat altıda hareket emri verildi. Buradanistasyon yarım saat kadar sürüyor. Kumların içinde yürüyerek, istasyonaindik.Bir çeyrek kadar orada bekledik.Zabitler, bazı kadınlar orada piyasaediyor ve bizi seyrediyorlar. Tren geldi bindik.Nihayet vakit geldi, hareketettik.Lâkin,negüzelmanzara!BizimKâğıthaneDeresi’ninbirbuçukarzındabirdereninbirtarafındatrenhattı,diğertarafındaisezümürrüdîn-âsâ[zümrütgibi], ufuklara kadar çam ormanı. Aşağı tarafta, derenin sahilinde, cesimbahçeler,bostanlar…Demiryolunundiğertarafındaiseucugözükmezcesimçamormanı.Bizeşumanzaraokadargüzelbir tesir icraediyoridikiadetabiz bir esir değil belki teferrüce [gezintiye] çıkmış bir alaymektep talebesigibi,pürneşebirhâldebulunuyoruz.Böylecebirçeyreksonra,VrahniOdinskistasyonuna geldik, orada indik. Bu şehir oldukça büyük. Yalnız, sokaklarkaldırımsız, kum deryasıdır. Şehir dört kısma ayrılmış. Zira buradan geçendere, bir iki kıvrım yaptığından, şehir derenin etrafında inşa edilmiş. Onuniçin birkaç kısma ayrılmış. Şehrin binaları gayet dil-nişîn [hoş], manzara-i

hariciyesi güzeldir. Oradan yarım saat kadar yürüdük. Şehrin içinde arabaarıyoruz.Yortu olmak hasebiyle, herkes sokaklarda.Biz onları, yahut onlarbizi seyrediyor. Böylece giderek, altı araba bulabildik. Ben bindim.Arkadaşlarınbirkısmıbinemediler.Binenler,birerrublearabaücretiverdik.YarımsaatkadarParkdenilenmahalsürüyor.Şehirdençıktık.Her tarafımızyeşil çam ormanıdır. Seyrederek Park denilen mahalle geldik. Saat sekizbuçukvaridi.Ortalıktahafifakşamkaranlığıçöküyor.Zabitanbarakalarınınolduğuyeregeldik.Hizmetçilereşyayıorayayığmışlar.BirRusçavuşu“bubarakada yatacak iseniz de iki geceliktir. Karşınızda bulunan iki kazarmaboşalacak, oraya geçeceksiniz” dedi. Neyse taşınıp, yerleştik. Saat ondaistarcageldi.Tuhaftır,bizdenözürdiliyor,“Yerbulunamadığındanbuharapyerde hem kalabalık oldunuz. İki gün sonra öteki tarafta rahat edersiniz”diyor.Şayan-ıhayrettir,harapdedikleribubina,çamlarınarasında,hertarafıgayet güzel parmaklık ile aralanmış, dört tarafı bahçe, içerisi muntazam.Yalnız, duvar kâğıdı yırtılmış, bir iki oda kapısının menteşeleri kırılmış.Başkabirkusuruyoktur.Bizde,değilbutarzdabirkışla,hattaBüyükada’daçamların arasında bu kadar lâtif manzaralı ve kendi hariç, manzarası güzelköşkpekazdır.Neise,saatonikidehepimizyattık.

12Haziran1916

30 – Sabah etrafımızı seyrediyoruz. Bizim tarafta dört, karşımızda dörtkazarmavar.Tekmilzabitaniçingayetgenişbiryolgeçiyor.Burasısırfaskerimevkidir. Kazarmalarının hepsinin tarz-ı inşası [yapılış şekli] birdir.Tekmilinin dört tarafı parmaklık ve etrafı bahçedir. Efrat kazarmaları, öbürtaraftaimiş.Gayetcesimkışlalar,uzaktangörüyoruz.Buradazabitan,efratiletemasedemiyor.Rusnöbetçilerisekizkazarmanınharicindebirkordonteşkilediyor. Berezovka’da olduğu gibi kapının önünde süngülü yoktur. Gece,gündüz serbest olarak çıkıp gezebileceğiz. Yalnız ileride pek ziyadesıkılacağımız muhtemeldir. Zira burada bütün manasıyla terk-i dünya birhâldebulunacağız.Dünyadanbihaber[habersiz]olarakbirhayatgeçireceğiz.AkşamBerezovka’dandoktorgeldi.ŞimdioradaTürkkalmadı.Bugünbizimefrattanikiyüzellinefer,çalışmaküzerebaşkayeresevkedilmiş.Getirdikleridoktorlarınhavadisinebakılıriseİranhududundabizimordu,Hafkinüstündeileriyürüyormuş.AvusturyaileettiğimeydanmuharebesindeRuslarbeşyüzbintelefatvermiş.Avusturyalılaryüzellibintelefat,altmışbeşbinesirveripMinsk şehriniRuslara terk etmiş. Rusların yedi generali, telefatmeyanındakaybolmuş.

13Haziran1916

31 – Eve Türkçe, Salib-i Ahmer vasıtasıyla bir kart yazdım. AvusturyazabitanıBerezovka’yagitmeküzereeşyalarınıhazırlıyor.Bizdedörtgözileonların hareketini bekliyoruz. Onların çıkacağı kazarmaya geçeceğiz. Daha

yerleşmedik. Şimdi Avusturyalılar gitti. Biz de o kazarmalara yerleştik.Odalargayetrahattır.Burada,otuzdokuzTürkzabiti,doktor,kaptanvezabitolarak bulunuyoruz. Sekiz kadar da doktor, posta zabiti olmak üzereAvusturyalı vardır. Ne kadar efrat bulunduğunu bilmiyorum. Dünyadanbihaber olarak şu ücra orman arasında bakalımne kadar hayat geçireceğiz?ŞimdigelenTercümangazetesinden:TürklerErzincanüstünepekbüyükbirkuvvettopluyor.AlmanyaileAmerikaarasındapostayapmaküzeredörtadettahte’l-bahir tayin edilmiş. Bunlarda yalnız top varmış. Yolcu kabulediyormuş,lâkinpekpahalıimiş.Postagötürüyorvebirinciolarakbirtanesihareket etmiş. Bizim girdiğimiz pavyon, sekiz odalı, dört köşesinde dörtkuzine,dörtkademhane[tuvalet]mevcut.Herikiodabirbölükolmaküzeretaksim edilmiş olup kendi kendimize on dört kişi yerleştik. Zabitan alttaraftakikazarmayagittiler.Bizdörtkişiyolanazırolantaraftaikiodayıişgalettik. Eğer esir olmasa idik, tebdilihava [hava değişikliği] için seçilmiş birtakım mirasyediler kadar rahat olur idik. An-şartin [şart olarak], kimse ilegörüşmemek üzere! Burada daima göreceğimiz kırk kişi, birbirimizi bir deetrafımızda bulunan Rus süngülüsünü, başka insan namına bir şey yoktur.Zannedersem ileride, beğenmediğimizAvusturya zabitanını bile arayacağız.Gecesaatoniki,defteriyazdım,gazısöndürüp,yatacağım.

14Haziran1916

1Haziran–Havagayetgüzeldir.Sabahleyintekmilodanıncamlarınıaçtık.Çamlarınaltındaoturup,kahvemiziiçtik.Kahveninkıyyesibizimparaileelliikibuçukkuruştur.Havaburadagayetgüzeldir.Sinekpekçoktur.Okadarçokkihercihetlevepekziyaderahatsızediyorlar. İkigündüryemekhususundapeknoksan idik.Buradamevcut bakkaldabir şeybulamıyoruz.Rus çavuşuhaftada iki defa olmak üzere şehre gidip, lâzım gelen eşyayı bizemubayaaedecek. Bugün gidip, geldi. Lâkin koyun bulamadı. Bu akşam gene yavanyemeğeyatıyoruz.Şuhesapçaburadayemekhususuhempahalı,hemdeheraradığımızıbulamayacağız.

15Haziran1916

2 – Hava gayet iyidir. Lâkin sıcak pek ziyade oluyor. Sabahları sinektenuyunmuyor. Şimdiden yalnızlıktan sıkılmaya başladık. Buradaki kumandanher hâlde daha ziyade hırsızdır. Hizmetçilere her yerde tayın veriyor idiler.Burada hizmetçilerin ekmeğini bile kestiler. Bakalım, bugün kendisinemüracaatedeceğiz,necevapverecek.Şimdiçıkanhavadisegöre,yüzkadarAvusturya zabiti buraya gelecek imiş. Rus telgrafı: Bizim ordu Hankin-Revandız cihetlerinde bir muvaffakiyet elde etmiş. Avusturyalılar İtalya’dabir muvaffakiyet elde etmişler. Burada bulunan bir Avusturya zabitindenhaber aldığımıza göre Ruslar tarafından Almanca hurufat [harfler] ilebastırılan bir kitap, buradaki Avusturya efradına tevzi edilecek imiş. Bunu

tevzidenmuratlarıdaAvusturyaefradınızehirlemekimiş.

16Haziran1916

3–Akşamdanbaşlayıp,arasırahafifbiryağmuryağıyor.Şimdidearasırayağıyor. Gayet ince ve hafiftir. Hava oldukça soğuktur. Yavaş yavaş cansıkıntısıbaşladı.Vakitgeçmiyor.Netarafabakarisek,yalnızlıktanbaşkabirşey görmüyoruz. Dünyadan haberimiz yok. Ya, burada aylarca vakit nasılgeçecek! Yarabbi, şu müthiş felâketten ne zaman halâs olacağız[kurtulacağız]?

Kayınvalideye Türkçe bir kart yazdım. Salib-i Ahmer vasıtasıyla postayaverdim.Berezovka’damuayeneedilenzuafa[zayıflar],bugünburadantrenlehareket ettiler. Lâkin Saffet Kaptan’ın ismi olmadığından o burada kaldı.Bakalım, ileride onun hakkında ne muamele yapacaklar? Bugün cansıkıntısından biraz yattım. Uyumuşum, bir güzel rüya gördüm. Pek iyihatırlayamıyorum, fakat bir aralık uyandım.O rüyayı düşündüm.Her hâldeHıfzı’nın hakkında iyi olduğuna hükmederek tekrar uyudum. Bilahareuyandığımzamanbirtürlürüyayıder-hatıredemedim[hatırlayamadım].Evet,Hıfzıiçinsonderecemerakediyorum.Eldennegelir?YalnızCenab-ıHakk’atevekkülolmaktanvekendisine, sahibinehavale etmektenbaşka çarenedir.İnşallah yakın zamanda cümlesi ile sağ salim görüp, kavuşmak nasip olur.Şimdi gelen emirde Saffet Kaptan’ın yarın gideceği tahakkuk etti[gerçekleşti].Cenab-ıHakbizedenasipeder.

17Haziran1916

4–Havaoldukçasoğuktur.BugünMuratEfendi’yeTürkçebirkartyazdım.Bu gece rüyamda İstanbul’a iniyorum. Çocuklar evden taşınmış. Yeni evegidiyorum. Orada refikayı kapının haricinde görüyorum. “Haydi, evegidelim”diyor.Cesimbirkaleburcunayürüyoruz.Diyorumki“evbumudur?Bu bir kaledir” diyorum. “Evet, ev işte kaledir. Lâkin akşam olmadangirilemiyor. Zira akşam serinliği basınca, aşağıda bulunan yılanlar yukarıyaçıkıyor,ovakitgirilebiliyor.”Otarafayürüdük.Yerdebirtakımkemerlervar.İçinde su da var. Onların birisinden, refika atlıyor. O suda ayağını yıkıyor.Burçtaniçerigirdik.Duvarınyanındaduranbirotyastıktan,birbirinesarılmışbüyük yılanlar çıkıyor. Fakat bunlar yerde yürümeyip havadan gidiyor.“Işıktan yukarıya gidiyorlar” diyor. Ben de kemal-i taaccüble [tam birhayretle]ohâlebakıyorum.İkitaneufakvekanatlı,ayrıolarakuçuyor.Banadiyor ki “bunlar insana asla dokunmuyor.”Ben bu hâle son derece taaccübediyorum ve kendisine “başka ev bulamadınmı, buraya taşındın?” diyerekgüceniyorum.Uyandım,birçokzamanbunudüşünerekuykumkaçtı.Yarabbi,bu ne hikmettir! Elan merakta bulunuyorum. Bir türlü tabir edemedim.Cenab-ıHakhayırlaratebdileylesin,âmin.Bade’z-zeval[öğledensonra]onbirde Saffet Kaptan buradan hareket etti. Kendisiyle cümlemiz veda ettik.

Hepimiz de müteessir olduk. Cenab-ı Hak kendisini sağ salim vatanına,çocuklarınakavuşmaknasip etsin.Tercüman’dan:Ufa tarafındayarımarşınkar yağmış. Tramvaylar paydos olmuş, ağaçların dalları kırılmış. Sulhhakkında Papa, Amerika Reisicumhuru ve İspanya Kralı tavassutedeceklermiş. Saffet Kaptan’ın gitmesi üzerine odanın, yeniden yerleşmesiicapetti.MustafaKaptanilebirodayakaldık.Zatenarkadaşlarkâmilenikişerolmak üzere odalara yerleşmiş idi. Biz de aynı, bir odada bulunuyoruz.Odanın önünde bahçe, onun önünde cadde, öbür tarafta kazarma vardır.Kazarmalarda bir iki Rus zabiti oturuyor. Caddeden askerden başka geçenyoktur. Şimdiye kadar böyle rahat yer ve odada bulunmamış idik. Gayetmükemmelvetemizdir.Duvarlarkâğıtkapanmışvedöşemetahtalarıkâmilenboyalı ve güzel. Soba vardır. Ale’l-umum [genel olarak] Rusya’da sobalaryerli.Duvar içineyapılmışve ikiodayı teshineder [ısıtır].On iki saattebiryanar. Tuğla döşenmiş olduğundan, hararetini on iki hatta yirmi dört saatmuhafazaediyor,gayetelverişlidir.Eğerkalbimizrahatolsavebirdeburadapek yalnız kalıyoruz, dünyadan haberimiz yoktur. En büyük sıkıntı budur.Bununiçinvakitgeçiremiyoruz.Bahçeyeçıkıyoruz,olmuyor,içerigiriyoruzgeneolmuyor.Sersemgibiayaktadolaşarakyoruluyoruz.Geneöyleolduğuhâlde, geceleri uykumuz pek azdır. Hülâsa, vakit geçirmekten aciz birhâldeyiz.

18Haziran1916

5–CevdetEfendi’yeTürkçebirkartyazdım.Havaiyidensoğuktur.Fanila,kaputgiymeyemecburoluyoruz.

Yazacak vukuat, burada yoktur. Herkes uyku yahut can sıkıntısındandolaşmakla vakit geçiriyor. Akşam, soğuk adeta kış derecesine yakındır.Hepimizpalto,kaputgibimelbusatgiymeyemecburoluyoruz.

19Haziran1916

6 – Kayınvalideye Türkçe bir kart yazdım. Hava elan soğuktur. Amerikahükümeti namına bir Salib-i Ahmer heyeti geziyor. Bizim efrada iki adetKelâm-ı Kadim [Kuran] vermiş. Kendisine bu kış muharebenin biteceğihakkında edilen suale: “Hayır bu kış daha burada bulunacaksınız” cevabınıvermiş. Demek biz daha lâakal [en az] bir sene daha kalacağız. Ne kadaruzun, bir ömre muhtaç! İnsanın buradan kurtulacağına dair olan ümidi,münkatıoluyor[kesiliyor].

20Haziran1916

7 –AsımEfendi’ye Türkçe bir kart yazdım.Bugün güneş gördük. Lâkinrüzgâr estiğinden, gene ne kadar olsa soğuktur.Dauria’ya,Vehbi Efendi’yeRusça bir kart yazdım. Dünkü gün bizim Türk efradından 250 nefer daha,çalışmaküzeresevkedilmiş.Şimdiyekadar600efratoldu.Rivayetenazaran

tekmilTürkefradı,çalışmaküzereAsya-yıVüsta’da[OrtaAsya’da]Taşkenttarafına sevk edileceği söyleniyor. Akşamüstü, karşımızdaki kazarmalarınönüne nöbetçiler geldi. Demek burada yalnız kendi kazarmalarımızınbahçesindeserbestgezebileceğiz.

21Haziran1916

8–AgâhEfendi’yeTürkçebirkartyazdım.Eveyazmıyorumartık.Onlaraüç-dört ayda bir kart yazacağım. Berikiler de cevap yazmaz ise onlara dayazmayacağım. “Benim de kimsemyoktur” deyip oturacağım.Buna karar-ıkativerdim.Akşampostageldi.Ummadığımhâldebanadamektupvarimiş,sevinerek aldım. Küçükayasofya’dan Kadri Bey’den geliyor. Ne kadarmemnunoldum!Yarınkendisinecevapyazacağım.MektubuntarihiNisan27idi.

22Haziran1916

9 – Kadri Bey’e bugün, Türkçe bir kart yazdım. Şimdi hamama gittik,oldukça yıkandık. Buraların hamamı hakkında izahat vermiş idim. Havanispeten soğuktur.BirTürkçe kart da kayınvalideyeyazdım.AçıkSöz’den:Bakü’de Narkin Adası’nda 3500 Türk esiri varmış. Orada şiddetli vebahastalığıolmuş.Cenab-ıHakmillet-iİslamiye’yibugibibeliyedenmuhafazabuyursun, âmin. Keza o gazeteden: Edilen muharebe-i bahriyede [denizsavaşında], İngilizler, üç drednot, iki kruvazör ve bir de ufak kruvazör vesekizadetminasefinesikaybetmiş.Almanların,ikidrednot,birufakdrednot,üç kruvazör ve bir sualtı kayığı batmış. Her hâlde İngilizlerin zayiatı dahafazladır. “TaşnaksutyunKomitesi’nin sergerdelerinden [elebaşlarından]Gerive Kevork’un öldürüldükleri bildiriliyor” diye yazıyor. Bizim ordunun hertarafta tecavüzkârâne [saldırgan] hareket ettiğini yazıyor. Burada, yahuttamam Sibirya’da zeytinyağının okkası altmış kuruştur. Vrahni Odinsk’tesigara kâğıdı yoktur. Şimdiye kadar beş kuruş yirmi beş paraya alıyor idik.Şimdi o da yoktur. Zaten Rusların ayaktakımı ve köylüsü ve efradı, sigarakâğıdıkullanmıyor.Onlartütünyerine,Kazaklarıniçtikleribirnevitütünvarki“mahuka”diyorlar.Kalın,siyahrenktebirtozolupbunudabirkısmıpipoilebirkısmıbizimİstanbul’datükürükkâğıdıdediğimizveyahutresimkopyaedilenincekâğıtileiçiyorlar.Bizdebugidişleokâğıdamuhtaçolacağız.Neyapalım, Rusya perişan olup inşallah hiç bir şey bulamasın da, biz de osıkıntıyarazıyız.

23Haziran1916

10–Havabugünoldukçasıcaktır.Cansıkıntısındanpekfenahâldeyiz.Birtürlü vakit geçirecek, kendimize bir iş bulamıyoruz. Şuradaki hayatımızhepimizeöğrettikidünyadaenbüyükfenalık,insanlarıntembel,işsizolarakyaşaması. Hem ahlâka, hem de sıhhate en muzır [zararlı] bir vasıta imiş.

Akşam gelen posta ile arkadaşların ekserisine mektup geldi. Fuat Bey ikikarttakerimesinin[kızının]ikifotoğrafınıaldı.Ziyadesiylesevindi.Tuhaftır,bir seneden fazladır ki ben yazdım, benden görerek arkadaşlar yazdı, hepsialdılar. Ben elan alacağım resimden vazgeçtim, mektup bile alamıyorum.Yine kendilerine çok hayır dua ediyorum, o kadar berhudar olurlar.Ya benaldanıyorum,yakendilerialdanıyorlar.Bakalımileridesağolangörür.

24Haziran1916

11–Havamağmûmdur.Bugece rüyamda çocuklar ile pek çokuğraştım.Cenab-ıHakhayırlarversin.Şimdiposta ilebirVedia’dan,birdeEmin’denikikart aldım. (tarih15Mayıs332)pekziyade sevindim.Yarınkendilerinecevap yazacağım. Tercüman’dan: Rus orduları Bukovina’da, Galiçya’dataarruza geçerekAvusturya ordularının cephesini iki yerden yarmış. Altmışdörtbinefrat,binyüzzabitesiralmış.Dersaadet’teahaliye,belediyebiletileekmek tevzi ediyor imiş. Vehip Paşa ordusu Ruslara taarruz etmiş ise demuvaffakiyet kazanamamış. Almanlar Verdun’da bir-iki istihkâm daha zaptetmiş. Lord Kitchener, maiyet-i erkân-ı harbiyle beraber bir kruvazördebatırılmış.İngiltereKralıordununbirhaftamatemtutmasınıemretmiş.RuslarBukovina’dakazandıklarımuvaffakiyetinkendilerinepekağırolduğunuitirafediyorlar.Bazıalayların,kâmilenzabitleritelefolmuş.Altı-yedigeneralitelefveyaralıimiş.

25Haziran1916

12–Vedia’yaTürkçebirkartyazdım.Yalnız,aldığımdünkükartlardaHıfzıiçin bir şey yazmadıkları pek ziyade canımı sıktı. Bu gece uykumunkaçmasına sebep oldu. Neden onun hakkında tafsilat [ayrıntı] vermiyorlar?Her mektupta kendilerine bunu sual ediyorum. Cevap vermek istemiyorlarmı?Yarabbi,şuacıhatıradannezamanbenihalâsedeceksin[kurtaracaksın]?Şimdi istarca geldi. İrkuç kumandan-ı umumisi gelecek imiş. Her taraftaşiddetli temizlik. Angaryacılar geldi, umum bahçeleri, kazarmalarısüpürüyorlar;birkısmısutaşıyıp,fıçılardoluyor.

26Haziran1916

13 – Vedia’ya Türkçe bir kart yazdım. Salib-i Ahmer vasıtasıyla postayaverdim. Burada şimdiden pek sıkılıyoruz. Vâkıa hava iyi, açıklık, her tarafçam ormanları ise de yalnız ve bir şeyden haber alamayışımız bizidüşündürüyor. Yarın kış geldiği zaman kazarmalardan hariceçıkamayacağımız aşikâr. Ya o vakit ne kadar sıkılacağız! Bunu şimdidendüşünüyoruz.Buhâlbiziürkütüyor.

Telgraf:İngiltere,Yunantüccarveharpsefaininimüsadereetmiş.Paris’tekiŞerif Paşa Arap İhtilâl Cemiyeti teşkil ediyor imiş. Bizim ordu Erzurumcephesindeilerigidiyormuş.

27Haziran1916

14 – Doktor Sırrı Efendi bugün Dauria’ya gitmek üzere emir aldığındanVehbiEfendi’yebirkâğıtyazdım.BizDauria’dangeldiğimizzaman,oradaondörtzabitbıraktık.Efrathiçyokidi.Şimdiiseoradayüzkadarzabit,dört-beşbin kadar efrat var imiş, Türk olarak. Demek sonradan gelmişler.Tercüman’dan: Edilen büyük denizmuharebesinde İngilizler on dört sefine[gemi] kaybettiklerini itiraf ederek, Almanların orada bir muvaffakiyetgördüklerini saklayamıyor. Lord Kitchener’in râkib olduğu [bindiği]kruvazörden, ne kendi ve ne de maiyet-i erkân- ı harbiyesinden kimseninkurtulamadığı ve mürettebatından yalnız on dört kişi kadar kurtulabildiğiniikrar ediyor. Adriyatik Denizi’nde İtalya’nın büyük bir sefinesi, asker ileyüklü ve maiyette birkaç adet torpido muhribiyle gidiyor iken iki adetAvusturya tahte’l-bahirinin hücumuna uğrayarak gark oluyor.Askerden pekaz adam tahlis edilmiş [kurtarılmış]. Yunanistan, kâmilen düvel-i müttefikatarafındanablukaediliyorimiş.Romanyagizliolarakseferberlikilânedecekimiş. Almanlar iki defa patlar bir şarapnel danesi icat etmiş. Ruslar her nekadarAvusturyacephesiniikiyerdenyarmışisedekendileridebüyüktelefatveriyor. Yirmi verst kadar ileri gitmiş. Şimdi Avusturyalılar, son derecemukavemet ediyor imiş. Bizim ordu son derece şiddetli bir surette hücumediyor imiş. Mareşal Mackensen, sözde oraya kumandan gidiyor imiş.Dersaadet’teİngilizüserası,Taşkışla’dayatıyorimiş.Tuhaftır,bizSibirya’damahbusolarakbulunalımdaonlardünyanınengüzelbirmevkiindeolsunlar.Vahgenebize!

28Haziran1916

15 – Salib-i Ahmer vasıtasıyla kayınvalideye Türkçe bir kart yazdım.Bugün burada zuafa [zayıf ve hastalar] muayenesi için komisyon geliyor.Bizim Kâzım Kaptan’da şiddetli kalp olduğundan o da muayene olacak.Bakalımkurtarabilecekmi?Şimdimuayenedengeldi.Doktorgenerali,“eğerefrat olsa idi gider idi. Lâkin bir zabit için kendisindeki kalp illeti kâfigelmez,”cevabınıvermişler.Akşam,buaykumanyayaben,MustafaKaptanbakıyoruz. Sebze olmadığından çok sıkıntı çekiliyor. Yarın için ne yemekyaptıracağımızı şaşırdık. Et, patates, fasulye başka bir şey yoktur. Düşünedüşüne nihayet bizim bahçede on fidan kadar frenküzümü var. “Onunyaprağından dolma olur mu” diye aşçıya sordum. “Olur,” cevabını verdi.Gidiptopladım.Yarınyiyeceğiz,bakalımolacakmı?

29Haziran1916

16–Havamağmûmdurveserindir.

30Haziran1916

17–Cevdet’eTürkçebirkartyazdım.Havaserindir.Havadisalamıyoruz.

Cansıkıntısındanbüyükşikâyetimizvar.Birtürlüvakitgeçiremiyoruz.Şimdiçıkan havadise göre, tekmil Türk efradı buradan kalkıyor imiş. Bizimlostromolardan her birimize ayrı olarak kâğıt gelmeye başladı. “Amangidiyoruz,paramızyoktur,bizebirazharçlıkveriniz”diye.Hangimizdeparavarkigönderelim!Vebirdebutarzdakigidiş,bununladörtbeşdefaoluyor.Nihayettehepsiyalançıkıyor.Etraftanborçileparabulduk.Gönderelimderiken doktor geldi, “gemiciler gitmiyor, efrat gidiyor” dedi. Akşam çıkanhavadise göre, tekmil sivil olanlarmübadele edilecek diye. Bakalım, bu dayalan olsa gerektir. Bu gece, yarın Ramazan olmasına karar verdik. Gerekbizden ve gerek zabitandan, on kadar namaz kılan efendiler toplandı. Kadıdediğimizgençefenditarafındangüzelbirezan-ışerifokundu.Bizimtaraftaboş, büyük bir oda var. Orada bir cemaat oldular, teravih namazı kıldılar.Kiminhatırınagelirdikişurada,Ruszabitanınınmaaile[ailece]oturmasıiçinyapılanşukazarmalardabirgünTürkzabitanıesirgelecekdeburadaezan-ışerifokunacak,böylecemaatlenamazkılacaklar!

1Temmuz1916

18 – Bizim Doktor Rasim Efendi, gidecek efrat ile Benze şehrine kadargitmek üzere emir almış olduğunu, şimdi haber aldık. Dün gece, namazkılınan odayı ben bugün, temiz yıkattım. O kadar hizmetimiz sebkat etsin[geçsin]. Açık Söz’den: Maliye Nazırı Cavit Bey ve Hüseyin Cahit Beyistikraz[borçlanma]içinAlmanya’yagitmiş.

Doktor maiyetine Ali’yi ve tercümanlık için, efrat meyanında bulunan,YakupÇavuş isminde birini alarak hareket etti.DünbizimTürk efradındanbinkişigitmiş,bugündegidecek.Bugidişegöreburada,galibabizimTürkefradındankimsekalmayacaktır.

2Temmuz1916

19 – Hava gayet sıcaktır. Dün bizim gemici efradı da gitmiş. BugünAvusturya doktorları okudukları telgraf haberini bize söylediler. ŞimdiyekadarRuslarınGaliçya’daaldıklarıüseranınmiktarıikiyüzbinebaliğolmuş[ulaşmış]. Kendilerinin telefatı pek büyük imiş. Bir general, aldığı yaradanmüteessiren[etkilenerek]vefatetmiş.Tabiidirkitelefatlarıpekçoktur.Lâkinmiktarını yazmıyorlar. Akşam bizim efrattan birine, kazarmasının istarcasıbaşına bir sopa vurmuş. Nefer düşüp bayılıyor. Doktorlara gelip, “öldü”haberiverdiler.DoktorvebirRuszabitigiderekneferihastaneyekaldırıp,ruhkoklatarakayıltıyorlar.İstarcaTatarimiş,oaralıkbizimefratbirazkendisinevurmuşlar.Neise,oişdeoyoldayatıştı.

3Temmuz1916

20 – Vedia’ya Türkçe bir kart yazdım. Bugün hava o kadar sıcaktır kidışarıda durmak, gezmekmümkün değildir. Tuhaftır, iki senedir burada bu

kadarsıcakgörmedik.Arkadaşlaroruçtutuyor,günleronaltısaattir.Bununlaberaber bu kadar sıcak da üstüne zam olursa, kolay bir dava değildir. Cansıkıntısındanhepimizburadahastaolacağız.Sekiz-onkadarefendi,birtakımtedarike [hazırlığa] başlamış olup, bugün bana da haber verdiler. Efkârları,buradanfiraretmek.Bunlarınellerindekivesait,birharita,birpusulavebirdeevvelce firar ederek ayakları soğuktan donmuş olduğundan geriye tutulupgelenbirTürkneferidir.On ikigünkaradangidecekler.Moğolistan’ıgeçip,Çin toprağına geçecekler. Oradan üç ayda Pekin şehrine vasıl olacaklar.Doğrusu bu kadar yol yürümek benim işim olmadığından, iştirakedemeyeceğimi söyledim. Zaten Moğolistan’ı geçseler bile Pekin şehrinekadarolanoçölünevasıtailegeçebilecekler?Bunabirtürlüaklımermiyor.Bakalım gidebilecekler mi? Şimdiki hâlde daha tedarikte olduklarından,ileridegörürüz.HemânCenab-ıHakkendilerinemuîn[yardımcı]olsun.

4Temmuz1916

21 – Eve Türkçe bir kart yazdım. Salib-i Ahmer vasıtasıyla gönderdim.Burası her ne kadar iyi ise de vakıa, gündüz akşama kadar serbest,bahçelerimiz içinde geziyoruz. Bahçelerde öteberi dikmek, sulamak gibimeşguliyetler var.Öbür tarafta kışlanın kapısı kilitli, önünde süngülü, hattacambileaçtırmıyoridi.Buradasineknekadarçok!Nesabahuykusu,nedebirtabak,sinekolmadanyemekyemekmümkün.Hepimizinelindebirtahta,ucunda enli bir kayış, günde binlerce sinek öldürüyoruz. Ne eksiliyor, netükeniyor,belkiziyadeoluyor.BukadarsinekbirYanbuk’dagördüm,birdeburada.Havadisyoktur.Birhaberalamıyoruz.

5Temmuz1916

22–Havanın sıcağı, bir karar devamediyor.Avusturyalıların eline geçenbir gazetenin ifadesi: Emir-i Mekke Şerif, kendi istiklalini ilan ederek,Medine’yizaptetmiş.Tabiidirkibizbunainanmıyoruz.

6Temmuz1916

23 – Mart dokuz tarihli Fransızca, Emin’den bir mektup aldım. YazıkHıfzı’dan bir haber yoktur.Ne kadarmerak ediyorum.NedenHıfzı’dan birhaber vermiyorlar? Her mektupta kendilerine yazıyorum. Elan bir cevapalamadım.

7Temmuz1916

24–Felâketimizinyirminciayıbugünhitambuldu.Bakalımdahanekadarzaman burada gün sayacağız? Bu sabah eve Türkçe bir kart yazdım. GeneHıfzı’nın adresi ile hakkındamalûmat talep ettim.Bugünmaaş aldık, fakatelanborçtankurtulamadım.Aldığımmaaşıdağıtıyorum.Aybaşınakadartütünve sairmasarif için borç ediyorum.Aybaşı oluyor, parayı aldığım gibi ona

bunaveriyorum,genecepteparayok.Bendebuişeşaşıyorum.

8Temmuz1916

25 – Yazacak vukuat yoktur. Her günümüz bir siyâk üzere [tekdüze]geçiyor. Dünyadan haberimiz yok, ne yazayım! Burada bulunan, dört binkadarTürkefradındanbeşyüzkadarkaldı.Diğerleriniüçyüz-dörtyüzolarakçalışmaküzeresevkettiler.

9Temmuz1916

26–Türkçeolarakevebirkartyazdım.Havasonderecesıcaktır.

10Temmuz1916

27 – Yazacak bir vukuat yoktur. Ömrümüz bir siyâk üzere geçiyor. Cansıkıntısından, şaşkın gibi dolaşıyoruz. Artık kimse kimseden havadissormuyor.Hepimizdedünyadanbihaberbirhâlde.Yaşamakbundanibaretisebiz de yaşıyoruz. Yalnız, benim en büyük sıkıntı içinde kalmamın sebebi,Hıfzı hakkında malûmat alamadığımdır. Acaba ne için ondan bir haberyazmıyorlar? Neden bana adresini bildirmiyorlar? Yarabbi, en büyükdüşüncem bundan ibaret! Ne zaman çocuklarımı sağ salim görüp,kavuşacağım? Bu gibi düşünceler beni cidden ihtiyarlattı. Ben pek kolaykendimin ihtiyar olup çökeceğimi ummuyordum. Lâkin bu düşünceleretahammületmekpekgüçimiş.Gecegündüzbiryerdevakitgeçiremiyorum.Akşamakadarayakta,serseridolaşıyorum.Geceleribitapolarakdüşüyorum.Lâkinzihnimdekidüşünceuykumukaçırıyor.Çokzamanşafaksöküyor,benhâlâ yatakta uyuyacağım. Yanlarım ağrıyor. Ara sıra kalkıyorum, sigaraiçiyorum, olmuyor.Doğrusu kendim, ne düşündüğümü bilmeyecek bir hâlegeliyorum. Eyvah, ümidim münkatı oluyor, korkuyorum. Bu muharebe,zannımdan ziyade uzayacak. Acaba o zamana kadar tahammül edebilecekmiyim, yahut yaşayabilecek miyim? Düşünmek istemiyorum, lâkin eldengelmiyor.

11Temmuz1916

28–Vedia’yaTürkçebirkartyazdım.Salib-iAhmervasıtasıylagönderdimve bir kart da ayrı olarak postaya verdim. Her ikisinde Hıfzı’nın adresiniistedim.Zatenkırkgündenberiyazdığımcümlekartlardaistiyorum.Negelenvar,negiden!Bakalımyazayazayaonlarusanıpyazacaklaryahutbenusanıpvazgeçeceğim.BugüngelenAçıkSözveTercüman:Şerif-iMekke,istiklaliniilânederekTaif,CiddeveMedine’yizaptetmiş.300zabit,bindörtyüzefratesir etmiş. Esat Paşa, düvel-i müttefika ile birleştiğinden, kendisininDersaadet’teidamınakararverilerek,emlâkimüsadereedilmiş.Hâl-ihazırdaEsatPaşaParis’teimiş.

12Temmuz1916

29 – Bugün söylendiğine göre buraya, Avusturya zabitanı gelecek imiş.Başkahavadisyoktur.

13Temmuz1916

30 –Eve iki adet kart yazdım.Bir adedini postaya ve bir adedini Salib-iAhmer’e verdim. Bugünün havadisi: Buraya üç Avusturya generali geliyorimiş.Birincibarakayayerleştirileceğisöyleniyor.

14Temmuz1916

1 Temmuz – Buradaki, zabitan meyanında bulunan efendilerden Rusçaokuyan bulunduğundan, her gün ya gazete veyahut telgraf alarak tercümeedeceklerini beyan ettiler. İlk defa olarak bugün bir telgraf tercüme ettiler.Bugünkü telgrafın tercümesi:Bizim, İttihatnamındaki tüccarvapurunuzaptederek Sivastopol’a getirmişler. Ereğli üstünde bir vapur ile iki yelkensefinesibatırmışlar.

15Temmuz1916

2–Havadisyoktur.EveTürkçebirkartyazdım.

16Temmuz1916

3–Tercüman,AçıkSöz,İkbalden:Dersaadet’teFatihSultan’ınİslambol’ufeth ettiği gün şerefine yapılanmerasimüzerinePadişah,Ayasofya’yı teşrifetmişler.Türk,Alman,Avusturyaasakiri[askerleri]tarafındanselamlıkresm-iâlisiicraedilmiş.GaziAhmetMuhtarPaşatarafındanverilennutukta,yakınzamanda büyük Turan hükümeti teşkil edileceği, umum İslamların Türkiyeidaresinde büyük, azametli, şanlı bir İslam devleti meydana çıkacağınısöylemiş. Arap isyanı büyük bir hâlde Suriye vilayetine sirayet etmiş.Arapların, ihtilâl işinde zî-medhâl olan [parmağı olan] ekâbirindenkırk kişiderdestedilereksalbedilmiş[asılmış].

17Temmuz1916

4 – Havadis yoktur. Rus gazetesinden tercüme: Ruslar, Japonya ’yaMançuri’de,pekbüyükbirimtiyazverdiklerindendolayı,Amerika’dantalepettiği istikrazı [borçlanmayı] Amerikalılar reddetmişler. Almanya’dan birtahte’l-bahir,eşyayüklüolarakAmerikalimanlarınavusûlbulmuş[ulaşmış].

18Temmuz1916

5–EvevebirdeCevdetEfendi’yeikikartyazdımvepostayaverdim.VeikikartdabirikayınvalideyevebirdeKüçükayasofya’ya.Salib-iAhmer’everdim.

19Temmuz1916

6 – Temmuz on için zabitan, kumandana müracaat ederek yevm-i

mahsusamız [özel günümüz] olduğundan ufak bir konser yapmak üzeremüsaade talep etmişler. Rus kumandanı müsaade vermiş. Bunun üzerine,gerekkendilerindenvegereksebizdenvedoktorlardanbirer ruble topladılarveburadakipostahizmetinebakanbeşAvusturya zabitleri ileüçAvusturyadoktoru tarafından evvelce teşkil edilmiş, beş kişidenmürekkep bir mızıkavar. Onlara da müracaat ederek, onlar da mızıka ile iştirak edeceklerinibildirdiler.İhyaKaptantarafındanokunanorduvedonanmavediğerikimarşınotayaalarak,mızıkayatalimebaşladılarvebizimefrattanyirmineferLazveÇerkes, Arap oynamak üzere Doktor İbrahim Efendi tarafından ayrılmış.Bakalımogüngelsindegüzelbirşeyyapabileceklermi?Burada,sadreşifaverebilecek [gönül ferahlatacak] bir havadis alamıyoruz. Bugünlerde sıcak,hakikatenpekziyadedir,onunsıkıntısıdabir taraftan.Birdemektuplarpekseyrekleşti.Bugibibirçokmevâni [engeller]birarayageliyor.Umumdabirsıkıntıbaşgösterdi.Bir türlüvakitgeçiremiyoruz.Birdebu senedeharbinimtidâd edeceği [uzayacağı] ve belki gelecek sene de devam edeceğigörünüyor. Artık hepimizde bir ümitsizlik baş gösterdi. Öyle ya, netice neolacakvenevakit hitambulacak?Buradan sağ salimkurtulabilecekmiyiz?Bunlar öyle bir takım sualler ki cevabından gerek biz, gerekse cümle âcizkalır. Düşünüyoruz, yalnız Cenab-ı Hakk’a tevekkülden başka çaregörmüyoruz. Akşam posta ile Tercüman, Açık Söz ve İkbal geldi, mektupyoktur.Hernedensebiraydırmektuppekazaldı.Gazetelerden:Dersaadet’teşimdikiVeliaht’asuikastvukubulmuş.Başkatafsilatyoktur.BizimYavuzveMidilli,Karadeniz’deRuslarınikivapurunuvebiryelkensefinesinibatırmış.MaliyeNazırıCavitBeyüçyüzmilyonistikrazetmeküzereBerlin’egitmiş.RuslarbizimBayburt’uzaptetmiş.FransızlarAmerika’danyüzmilyondolaristikrazetmiş.

20Temmuz1916

7–Havadisyoktur.

21Temmuz1916

8 – Havadis yoktur. Sıcak ziyadedir.Mektup alamıyoruz, onun da arkasıkesildi.

22Temmuz1916

9–Havadisyoktur.Sıcakziyadedir.Cansıkıntısıhastalığıumumukapladı.Akşam posta geldi, mektup yok. Gazeteler geldi ise de şayan-ı ehemmiyethaberyoktur.BugünbirRusgeneraligelmiş.Umumkazarmalarıgezdi.Efratbulunduğu mevkie gitti. Rusların hâli pek tuhaftır. Ara sıra böyle müfettişveyagenerallergelipgeziyor,gidiyor.

23Temmuz1916

10–Tercüman’dan:Şerif-iMekkeazledilerek,yerineŞerifAliHaydarBeytayin edilmiş.Kerbela’da isyan çıkarak, oraya asker sevk edilmiş.Gündüz,zevaldensonrasaatyedidebahçeyemasalarvesandalyelerdizilipAvusturyazabitleri geldiler. Rus kumandanı ve yanında iki zabit ile geldi. Doktor ikiRus, biri miralay [albay], diğeri kaymakam [yarbay] olarak yanlarındafamilyaları [aileleri]vekızları ilegeldiler.Mızıkaondörtkişidenmürekkepidi.Alman,Avusturyaefradındanolup,beşaltıgündürtalimettikleriHürriyetMarşı ilebaşladılar. İntikamveGemicimarşlarınıçaldılar.EfrattangetirilenKürtlerveLazlaroynadı.Pehlivangüreşlerivebirdedeveyapmışlar,onlarve ikineferdekılıç,kalkanoynadı.Mahsusan [özelolarak]yaptırılanpastavedondurma,çayvekahve ikramedildi.Tageceninonbirinekadardevametti.Hakikatengüzelbirid-imilli[millibayram]icraedildi.Buböyledevameder iken Mülâzım Osman Efendi’de kum sancısı olup, kendisine morfinşırınga ediyorlar. Bir gram yerine dört gram yaptıklarını bilahare doktorlaranlayıpbirtelâşadüştüler.Zavallıgenç,azkaldıgidiyoridi.Çokşükürodakurtuldu.

24Temmuz1916

11–Bugünhavayağmurludur.EveTürkçebirkartyazdım.Lâkinüçayakarîbdir [yakındır] İstanbul’dan mektup alamıyorum. Kayınvalideye,MuratEfendi’ye,CevdetEfendi’ye,AgâhEfendi’ye,hepsineayrıayrıyazdım.Genecevapyoktur.

25Temmuz1916

12 – Hava iyidir. Bizim Türk efradından bakiye kalan bir miktarı bugünsevk edecekleri söyleniyor. Onlar da gider ise buralarda hasta ve onlarabakacakhastahizmetçisigibiyüzellikadarefratkalacak.Diğerlerikâmilençalışmaküzeregittiler.Yedi-sekizbinkadarvaridi.Rusgazetesinden:RuslarPolathane’nin yanındaki Fol köyünü zapt etmiş. Yukarıda Kiğı kasabasınıişgalederek,herikiyerdenilerliyormuş.MacaristantoprağınaRusKazaklarıgirmiş.RusHariciyeNazırıSazanofistifavermiş.

26Temmuz1916

13–EveikiadetTürkçekartyazdım.Bugünpostageldi,lâkinbanamektupyoktur.Nehikmettir,mektuplarınarkasıkesildi!Buradaarasıraalınanokâğıtparçaları, insana biraz teselli veriyor. O da olmayınca, insan bütün bütünmükedder [kederli] oluyor.Dünyanın şu ücra bucağında kendini unutulmuşzannediyor,birşeylemüteselliolamıyor.Vakitgeçirmekiçinyahutömrününşu beyhude günlerini harc etmek için beyhude vasıtalar arıyor. Onları dabulamayıncaserserigibidolaşıp,nihayetyorgunluğadayanamayarakyatağınauzanıyor. Şimdi gelen Tercüman’dan: Ruslar, Erzurum tarafında bizden birtop, bir miktar cephane ile dört doktor, elli zabit, bin elli nefer esir almış.

Karadeniz’deRussalib-iahmervapuru,tahte’l-bahirtarafındanbatırılmış.Buikinci oluyor. Almanya ile Avusturya arasında yeniden, yirmi beş senemüddetlebirittifak-ıaskerîimzaedilmiş.

İngiliz, Fransız orduları taarruza geçmiş, ufak birmuvaffakiyet kazanmış.Alman, Avusturya orduları müdafaa hâlinde kalmaya karar vermiş. Hülâsa,ahval-i umumiye [genel durum] karışık bir renk alıyor. Bu harbin imtidâdetmesi [uzaması], bize kaybettirmeye sebep olacak gibi görünüyor.O vakitbizim için asıl felâket baş gösterecek. Burada kendi derdimizi unutuyoruz.Vatan gailesi, o endişe yüreğimizi sıkıyor. Cenab-ı Hak hayırlısıyla şubeliyedenMillet-i İslamiyeyi halâs etsin. Şimdi üç adet Avusturya generaligeldi.Baştaki,birnumaralıkazarmayayerleştiler.Bunlareskiüseradanimiş.Birtanesiferik[korgeneral],ikiadediliva[tuğgeneral]rütbesindebulunuyor.Dahayüzlerinigörmedik.

27Temmuz1916

14–Havamağmûmdur.Bizimüserazabitanda,adetahepsindeneşeyoktur.Herkesin ümidini kaybettiği anlaşılıyor. Elan Verdun mukavemet ediyor.Avusturyalılar, ricatta devam ediyor. Biz elan Anadolu’da geri çekilmektebulunuyoruz.Almanlarmüdafaada kalıyor. Bu kışın, harbin devam edeceğikatisuretteaşikâr.Gelecekseneyekaldı.Ovakityüzdeseksen-doksangalebeümidi kayboluyor. Akşam, bugün şimdiye kadar rahmet devam etti, elanyağıyor. Bu gece Kadir olduğundan Jandarma Mülâzımı Kâmil Efendi,Kadı’yamevlid-i şerif okutturuyor.Arkadaşların ekserisi gitti.Bizim odadabenyalnızkaldım.Hernedenisebugünpekziyadecanımsıkılıyor.Rahmetdaha devam ediyor. Havanın mağmûmiyeti bendeki sıkıntıyı arttırıyor.Düşünmeye iktidarımyok.Yalnız fikrimmeşgul, kalbim sıkıntıda, bir türlüvakitgeçiremiyorum.

28Temmuz1916

15–Salib-iAhmervasıtasıylaeveTürkçebirkartyazdım.BirdepostaileCevdet’e yazdım. Artık onlardan ümidim kalmadı. Fakat ne yaparsın?Hıfzı’dan haber ve adresini talep ettim. Üç buçuk aydır yazıyorum, cevapalamıyorum.Neyapayım,başkaümidimyok.Kimeyazayım?Kayınvalideye,Murat Efendi’ye, Agâh Efendi’ye yazdım. Gene cevap alamadım. Tabiidironlarbenidüşünecekdeğilya,herkeskendiderdinidüşünüyor.Bakalımbugürültüde onlar ne âlemde,mektubuma bile cevap vermiyorlar. İnsanlardanümidimiz munkatı oldu. Yalnız Cenab-ı Hakk’dan medet [yardım] talepetmektenbaşkaçare-inecât[kurtuluşçaresi]yok.BugünburayıteftişegelengeneralrütbesindebirRusdoktoru,hertarafıgezdi.Sonrabizimdoktorlarilegörüşürken, kendileri tarafından Erzincan zapt edildiğini söylemiş.Doktorlardanbizhaberaldık.Eyvah,nekadarmeyus,perişanolduk!Yarabbi,biz ise gün-be-gün [günden güne] Rusların arazimizden tard edilecek

[uzaklaştırılacak] haberlerini bekler iken, bilakis ilerlemek haberleri ile dil-hûnoluyoruz [içimizkanağlıyor].Avusturyalılar elan ricattadevamediyor.Bunları düşündükçe bize ne kadar keder-engîz [üzüntü verici] düşüncelerhücumediyor.Vatanını sevenbiradammümkündeğilbugibiacıhatıralaramukavemetedemeyecekzannederidim.Evet,insanbunlarıişittikçemuazzeb,dil-hûn oluyor. Fakat elden başka bir şey gelmiyor bizim. Yalnız Cenab-ıHakk’a duadanbaşka.Buda acz [çaresizlik] içindekalan insanların en soniltica-gâhıdır[sığınacakyeridir].

29Temmuz1916

16 – Havadis yoktur. Akşam gelen Avusturya generalleri, kazarmalarınınönünde iki saat kadar gezdiler. Gerek biz, gerek burada bulunan on kadardoktorvezabitAvusturyalılar, onlardagörüşemiyor.Ruslar tarafındanmenedildi.

30Temmuz1916

17 – Murat Efendi’ye posta ile Türkçe bir kart yazdım. Bugün gelenpostada,arkadaşlarınbirçoğunamektupgeldi,banayoktur.DüngecerüyadaHıfzı, sırtındamektep elbisesi ile ayağında eski bir fotin var idi.Kendisinesordum:“Buelbiseyineredenaldın?”Dediki“mekteptenyaptılar.Arşınıotuzkuruştur.”Bendiyorumki“öyleisegitbirölçüdahaver,birkatdahayaptır.Parasını vereyim ve ayağına bir çift fotin al. Lâkin lâstik de olsun. Hembenim fotinimi de beraber götür tamir ettir ve altına lâstik al.” Uyandım,inşallah hayırdır. Bugün şehirden hazret gelmiş. Burada yerli ahali imama“hazret”diyorlar.Kumandanamüracaatlayarınbayramolduğunuvezabitanınşehrebayramnamazınaizinverilmesinisöylemiş.Kumandan,kendisininizinveremeyeceğini bildirmiş. Bu hazret geçen bayram buradaki zabitana izinalarak şehre, camie gitmişler. Bunun üzerine hazret, Berezovka’daki asılbüyük kumandana gidiyor. Daha bir havadis çıkmadı. Bizim için bayramnerede! Kendimiz esir, vatanımızdan aldığımız haberler daima yüreğimizdeyara açıyor. Çoluk çocuk ne âlemde, onlardan haberimiz yok. Ya Hıfzımnerede,açmıdır,çıplakmıdır,yaralımıdır,onlarıbilmiyorum.Sonraburadabayramyapacağım!Nebayramı,dahabeterbirsıkıntıiçindeyim.Heleakşamoluyor, hava kararıyor, kalbim, gönlüm ise bütün bütün kararıyor, evdeçocuklargözümünönünegeliyor.Yarabbi,neacıhatıra!Yaaç,çıplakiseler?Evet kendilerinin Cenab-ı Hakk’dan başka bir penah [koruyucu] ve ilticaedeceklerikimseyoktur.Bugibiacıelemlerileyüreğimsızlıyor.Vatanımdadahaniceyüzbinlerceevlâd-ıvatanyeriniyurdunuterketmişhânmânı[evibarkı]ateşlereyanmış,çolukçocuk,kadın,kızdüşmanayağıaltındakalmış.Bunlarıunutdabayramyap!Deligibi,bukadar felâkettenmüteessirolma!Çünkü burada bu gibi ahvali düşünmeyen birçoklarını görüyorum. “Acababunlarda bir insan kalbi varmı?” diye kendime soruyorum. Zannetmem ki

bunlarda kalp denilen o et parçası bulunsun. Yarabbi, şu mübarek günhürmetinemillet-i İslamiye’yi belâyâdan [felâketlerden], düşman ayağındanmuhafaza buyur! Akşam, şimdi sofradan kalktım. Yemek, külbastı ilemakarnaidi.Bendeisekülbastıyiyecekdişkalmadı.Beştaneçektirdim.İkiadedi kırıldı. Yuvarlayıp yuttum. Akşamın garipliği, bizim meyusiyetimizbizepekfenatesirediyor.Kimbilirbugecekaçyüzbinhanedemeyusiyet-ifelâket [felâket üzüntüsü] var! Ne kadar binlerce aç, çıplak var! Ne kadaryersiz,yurtsuzkalmışbiçarevar!Bunlar,kimibabasını,kimikardeşini,kimioğlunu, kimi zevcini [kocasını] düşünüyor, ağlıyor. Yarabbi, hikmetinbüyüktür,kimseninaklıermez!

31Temmuz1916

18–Şehreizinvermişler.Dünzabitanbirkâğıtyazıpgöndermiş.Yarınid-işerif tebrikine kable’z-zeval [öğleden evvel] saat onda geleceklerinibildirmişler.Bizimkazarmadaboşbirodavaridi.Ramazan’daoradateravihnamazıkılındı.Oodayamasaveiskemledizildi.Dahaerkendir,aşçıMustafaun kurabiyesi yapmış, her odaya tevzi ederek, bayram tebrikini icra etti.Bizimodada,MustafaKaptan ilebenbulunuyorum.Yarımrubleben,yarımrubleMustafaKaptanbahşişverdik.Saatdokuz, şimdibizimaramızda saatona kadar, id-i şerif [bayram] tebriki merasimi icra edilecek. Onda zabitangelecek. Akşam, bugün zabitan geldi. Bilahare doktorlar geldi. Cümlesi ilegörüştük ve badehu [sonra] iade-i ziyaret üzere biz de zabitan efendilerinnezdine [yanına] gittik. Evet, bu, insana ne gibi bir his verdiğini mümkündeğiltarifedemeyeceğim.Ziraherkesmahzungam-gîn[hüzünlü],fikrindenegibi yeis-âver [üzüntü veren] düşünceler var. Fakat bir yevm-i mukaddes[kutsalgün],binüçyüzsenedircümleâlem-iİslamıntakdisettiği[kutsadığı]birgün.Vatanımızdahayatınbinlercemeşâkkı[zahmeti]altındazâr[inleyen],zebun [aciz] olan binlerce mihen [sıkıntı], meşâk içinde puyân [kendinikaptırmış],aç,çıplak,zavallıolanlarbilebuyevm-imukaddesinşerefinebiraniçinolsunkendifelâketleriniunutarakbirhiss-imaneviiledil-şâd[gönlühoş] olabilirler. Lâkin, şimdi biz onda damahrum bir hâldeyiz. Zira bugüniştiyâk-ıvatan[vatanözlemi],mahbusiyetikisenedir.Dörtetrafımızsüngüilemuhat [çevrili]. Adeta hayatımız tekmil olsun gibi günlerin bitiptükenmesindenbaşkabiremelyok.Bukâfideğilgibi,vatandandaimakeder-engîz [üzüntü verici] haber alıyoruz. Bir teselli-âmîz [teselli veren], kalbeinşirah [ferahlık] bahşedecek bir kelime bile işitmiyoruz. Çoluk çocukendişesi, üstüne zam oluyor. Evet, bayram bir mukaddes gün. Evet, genekendisine mahsus bir hiss-i inşirah var. Tatlı yahut acıdır. Bunu takdiredemiyorum. Daha doğrusu düşünmekten acizim. Bugün âlem-i İslam kan,ateş içinde, eli silah tutan, vatan, namus müdafaasına koşmuş, çarpışıyor,ölüyor,öldürüyor,yakıyor,yanıyor.Birkısmısefil,ser-gerdân[şaşkın],evinibarkını,emlâkınıterketmiş,açbiilaçsürünüyor.Yarabbi,hikmetinnedir?Biz

insanlar zayıf, aciziz! Cümle lütuf, ihsan, mürüvvet [cömertlik] senindir!Kusurumuzu af-ı mağfiret eyle! Âlem-i İslam’ı düşman ayakları altındanmuhafaza buyur! Şu mukaddes gün yüzü suyu hürmetine âmin ya Muîn[yardımeden]!

1Ağustos1916

19 – Bir eve, bir de kayınvalideye Türkçe olarak iki kart yazıp Salib-iAhmer’everdim.BirdeKüçükayasofya’yayazıppostayaverdim.DünakşamdoktorlarvezabitandanikiefendivebirdeTaburİmamıLütfullahEfendi’denbirheyet,efradınbulunduğukışlalaragidipSalib-iAhmer’inbırakmışolduğudokuz bin rubleden, yedi-sekiz yüz ruble kadar bir para tevzi ettiler. Efratbaşınayarımrublekadarbirparaverdiler.Zavallıefratiçinbuparabüyükbirmiktardır ve kendilerine zabitleri vasıtasıyla şu hâl-i felâket içinde bayramtebrikivasıtasıylasöylenilenüç-beşkelime,onlarıngarip,yaralıyüreklerinemerhemoluyorvekendilerini tesellieder.Postageldi,arkadaşlardanbirkaçımektupaldılar.İkbalveAçıkSözgazetelerigeldi.Bugazetelerbirmiktarbizide teselli etti. Yazıyorlar ki “Türkler, Erzincan ve Trabzon etrafından kat-ıümitettilerisedebunamukabilBağdat’tanİraniçineyüzseksenverstkadarbizisürdülerveİranBahtiyarileriilebirleştiler.Türklerintakipettiğibirplânvarherhâlde.KafkasHarbiTürklerin lehineolarakpekziyade ilerledi”diyeyazıyorlar. Demek şu hesapta, düşmanın şu kadar yazması her hâlde bizimvaziyetimizin iyiolduğunugösteriyor. İnşallahdahapekçok iyihaberler iledil-şâd[gönlühoş]oluruz.

2Ağustos1916

20–Yazacakvukuatyoktur.Akşamzabitan,doktorlarhepbiraradaolmaküzereüçkazarmadanzabitanınbulunduğukazarmanınbahçesinemasalarıvesandalyeleri gönderip orada umum toplandık. Aramızda hiss-i meveddetin[sevgi duygusunun] tezayüdüne [artmasına] vesile olmak üzere, bir aradataamettik[yemekyedik].Yemeğimiz,birdüğünçorbasıvekülbastıvebirdekremidi.Güleoynayayedik.Şimdipostageldi.Arkadaşlarınbazılarımektupaldılar, bana yoktur. Burada on kadar Avusturya zabiti vardır. Beş kadardoktor,diğeripostamuamelesinebakıyor.Bunlarınbirişarlatan.Hertaraftanbed [kötü] muamele görür, lâkin ehemmiyet vermez, gene gelir. ZatenBerezovka’da postadan bir neferin bir-iki yüz rublesini çaldığından, burayaadeta sürgün edilmiş. Bunlar esasen, Avusturya ordusunun ihtiyat [yedek]zabitidir. Bunun yanında iki nefer var. Un alarak pasta yapıyorlar. Gerekbizim ve gerekse Avusturya zabitleri, yediğimiz ekmeği onlardan alıyoruz.Hergünfrancalaşehirdengelmiyor.BuAvusturyalı,güzelpastalaryaparak,burayagetirilenüçAvusturyageneralinenefer ilegönderir.General,getirennefere kimin gönderdiğini sual eder. Nefer, Mülâzım Keller tarafındangetirdiğini beyan eder. Nefere, “o mülâzımı buraya çağır” emrini verir.

Mülâzım Keller gider. General mülâzıma bir tekdirden sonra, bu gibi birhediyenin kendilerine yalnız imparatorları tarafından edilebileceğini beyanederek,pastalarıgeriiadeilekendisinikovarlar.

3Ağustos1916

21–Havadis yoktur.AkşamgelenbirRus zabiti,maaşımızı imza ederekaldık. Lâkin parayı ben alır iken görüyorum. Bilahare borca tevzi ederekaybaşına kadar perhiz geçiriyorum.Bu da pek rahat oluyor. Efrat ile gidenbizim Doktor Rasim Efendi, şimdi geldi. Daha kendisiyle görüşüpkonuşamadık.Götürdüğüefradı,Moskova’yayakınbirşehrebırakmış.Lâkinoralarıpekpahalıimiş.Etinfondukırkbeşkapikimiş.“Şekeryoktur”diyor.“Trenler her yerde, gece gündüz asker taşıyor. Her nereye gitti isem,Avusturya efradı doludur. Ve bir de yollarda duyduğuna göre Romanyahükümeti asker tahşid ediyor [topluyor] imiş. Bize karşı ilân-ı harpedecekmiş”dedi.Buhaberbizimeyus etti.Bununlaberaber, şimdiyekadarbuhavadis,üçdörtdefadırşüyubuluyor.Sonrayalançıkıyor. İnşallahgeneyalançıkar.

4Ağustos1916

22–Havadisyoktur.Yalnızşehirdetütünyoktur.Beşaltıgündürtütüniçinpek sıkıntıdayız. Birçoğumuz tütünsüz kaldı. Bereket versin benim bir-ikipakettütünümvaridi.Elanonuidareediyorum.Yarıngeleceğinisöylüyorlar.Lâkin biz Rusya’ya esir olduğumuz zaman o paketler yirmi üç kapik idi.Bilahareotuzbeşeçıktı.Şimdi,yarıngelecekolan,ellikapikfiyatındaoluyor.Altı kuruş on para eder. Bizim otuzluk paket ayarındadır. On dört dirhemtütünvardır.Ruslarher şeyhakkında fiyatzamettiklerihâldegenearanılanbirçokeşyabulunamıyor.BugünTaburİmamıLütfullahEfendişehregitmişidi.OradaTatar imamı ilegörüşmüş. İmamın ifadesinegöre, şimdiyekadarRuslar, Kırgız ve Moğol’dan asker almıyor imiş. Lâkin bu kere gerekKırgızlardan,gerekseMoğollardan,üçmilyonadamsilâhaltına celp ederek,bir takım Fransızlardan küçük zabit gelmiş. Onlar bu askerin talim veterbiyesinebakıyorimiş.

5Ağustos1916

23–EveTürkçebirkartyazıpSalib-iAhmer’everdim.BirtanedeHamit’eyazdım, postayaverdim.Akşamposta geldi, arkadaşların bazılarınamektupgeldi. Ne hikmettir anlamıyorum, her hafta üç dört, bazı altı yedi kartyazıyorum.Hepsindeşikâyetediyorum,geneyazmıyorlar.Eğeryazıyorlardagelmiyordiyecekolurisem,diğerarkadaşlarınmektubunasılgeliyor?Yalnıziçlerindemektupalmayan,benim.Bir türlüesbabınıanlamıyorum.Fikrimcekararverdim,elimdemevcutkartlarbiterise,bendeartıkyazmayacağım.BeşaydırHıfzı içinyüzlercekartlarımdaadresini sordum.Onudabildirmediler.

Şayan-ıteessüf[esefedilecek]birhâldir.Neyaparsın,eldenbirşeygelmiyor!Düşünüpmükedder,meyusoluyorum,bukadar!

6Ağustos1916

24–Yevm-i felâketimizinyirmibirinciayıhitambuldu.Dahabumenhûs[uğursuz]gününevaktekadarkaydedeceğim?Herhâldebukış,belkigelecekyaz da buradayım. Daha ötesini kestiremiyorum. Cenab-ı Hak cümle ileberaberbuacizehimmet,selâmetihsanederise,inşallahvatan-ımuazzezimekavuşur, çocuklarımı görürüm. Bugün hava son derece sıkıntılı ve sıcaktır.Pek ziyade bunaldık, vakit geçiremiyoruz. Akşam hava ziyade karardı, birfırtınakoptu.Şiddetliyağmurboşandı,geceyekadardevametti.

7Ağustos1916

25–Havaaçıldı, fakathavada sıkıntı içindedir.Akşamyineyağmurpekziyadeyağdı.

8Ağustos1916

26 – Eve Türkçe bir kart yazıp, Salib-i Ahmer’e verdim. Çıkan şayiâta[söylentilere] göre, Rusların Bukovina’da tecavüzde bulunan ordusu,Avusturya tarafından muhasara edilmiş [sarılmış]. Romanya Kralı’nınsarayına,birtayyaretarafındanbombabırakılmış.

9Ağustos1916

27 – Havadis yoktur. Serseri gibi olan hayatımız devam ediyor. Cansıkıntısındankimsebirbiriylegörüşmüyor.Buradayağmurmevsimibaşladı.Birsaatduruyor,ikisaatyağıyor.Üç-dörtgündürböyledevamediyor.Lâkingenehavasıkıntılıdır,bir türlüserinlemiyor.Busıcağınbirazınıkışabıraksaolmaz mı? Akşam Avusturya doktoru, kendi okuduğu bir Rus telgrafınıntercümesinibizesöyledi.Telgraf:RuslarGaliçya’daondörtgüngeriyericatetmişler. Evvelce Avusturya cephesini yardığı, yüz binlerce esir aldığı vekendi pek büyük telefat verdiğini, zabitandan ve yedi generalininyaralandığını kemal-i iftihar ile yazıyor idi. Şimdi anlaşılıyor kiAvusturyalılar kendisine güzel bir tuzak kurmuş. Şimdi on dört günlük birmesafericatediyor.Lâkinnetelefattan,neverdiğiesirdenbahsediyor.Bizimordu on beş bin nefer ile Gazze’den Port Said üstüne yürüyormuş. Oradaİngilizler ile elan harp devam ediyor imiş.Almanlar SommeNehri’nin sağsahilinde İngilizler ve Fransızlar ile harp ediyor imiş.Kirmanşah’tan bizimorduRuslarımünhezim etmiş [hezimete uğratmış]. Şu havadisler bize görepekgüzeldir.Şimdihepimizdebirneşevar.İnşallahbugibihavadislertevâli[devam]edervebizdeşufelâketiçindemütesellioluruz.

10Ağustos1916

28–Buranınmanzarasınıhavibirkart,Cevdet’eyazdım,postayaverdim.Bugün haber aldığımıza pastacı Mülâzım Keller, Avusturya generalitarafındanhapsemahkûmedilmiş.Şimdiodasındahapisbulunuyor.

11Ağustos1916

29–Evebirkartyazdım,postayaverdim.Bugünpostageldi,arkadaşlarınbazıları mektup aldılar, bana gene yoktur. Ne için yazmıyorlar? Bahusus“Hıfzı’nın adresini bildiriniz” diye beş aydır yazıyorum, cevap vermiyorlar.Vazgeçtim onların mektubundan, yalnız Hıfzı’nın hakkında bana malûmatverseler.Kendilerindenbaşkabirşeytalepetmezidim.Cevdet’eyazıyorum,oda cevap vermiyor. Daha kime yazayım?Murat Efendi, gerek kayınvalide,onlardandasükûttanbaşkacevapyok.İkbalgazetesinden:Erzincan’daedilenharpte,bizimordugeriyeçekilir ikenbirHilâl-iAhmerşefkatbacısı,elindebulunan tabanca ile beş-altı Rus neferini yaralayıp, badehu [sonra] elindentabancasıalınarakesiredilmiş.Dersaadet’tehazine-ipadişahîaçılarakumumagezdiriliyorimiş.RusyahükümetiKafkas’takiÇerkeslerden,AbazalardanveDağıstanlılardancümlesindenasker alınmasınakararvermiş.DiğerbirgençTürkneferiyaralıolarakesiredilmiş.Kendisindenşüpheedilerek,muayenedekendisinin kadın olduğu anlaşılmış. Türkiye’de on yedi yaşında bulunangençler, tekmil silâhaltına alınıyor imiş. Acaba Emin ne oldu? O Hıfzı’yabenzemez.Yarabbi, bir tanesini düşünür iken, şimdi ikinci de gider ise?Yavalidesi, ne kadar müteessir olacak! Zavallı kadın, ben bir erkek olduğumiçin, tabiidir başka türlü düşünüyorum.O kadının aklı ermez. Cenab-ı Hakkendisineecir,sabırihsaneylesin.

12Ağustos1916

30 – Eve Türkçe bir kart yazıp Salib-i Ahmer’e verdim. Artık, mektupalamadığımdan dolayı, hakikaten pek müteessirim. Yazmaktan ben deusandım.Kendilerindenmuntazambir surettemümkündeğil, iki senedebircevapalamadım.

13Ağustos1916

31–Dünakşampostageldi,mektupyoktur.Arkadaşlardankimsemektupalmadı.Üç-dört adetmektup var ise de tarihleri dört-beş aylık olduğundan,yollarda ilişmiş, şimdi her nasılsa kurtularak geldiği anlaşılıyor. Bugün birkartdahaTürkçe,postayaverdim.

Avusturyalılardan rivayet: Viyana, Osmanlı sancakları ile donatılmış vebirçokTürkaskeriViyana’daimiş.Galiçya’daAvusturyalılarileberaberRuscephesinde iki fırka Türk askeri var imiş. Avusturya ordusunda bulunanÇeklerden Rusya’ya esir düşen on bin kadar Çekli, Rus hükümetindenkendilerinin Avusturya’ya karşı harp etmelerine müsaade talep etmişler.Ruslar kabul ederekbunları teslîh edip [silahlandırıp],Kafkas’a bizimTürk

cephesine sevk ediyor. Bilahare bir harpte bunlardan külli miktar bizimorduya esir düşüyor.BizimhükümetAvusturya’yabuhâli bildirip, bunlarınhakkında ne muamele yapılacağını istifsâr ediyor [soruyor]. Avusturyahükümeti,bualçaklarınkendilerineteslimedilmesiniistemiş.

14Ağustos1916

1Ağustos–Bugünhamamagittik.Oldukça temizyıkandık.Akşampostageldi,arkadaşlarınekserisimektupaldılar.Berber,kamarotMustafadördüncüdefaolarakçocuklarınınfotoğrafınıalıyor.Çi-faide[nefayda],benbirbuçukseneye karîbdir [yakındır] çocukların fotoğrafını istedim. Bir kere Mart’tayazdılar ki: “göndereceğiz” elangelmedi.Bendevazgeçtim,yalnızmektupgöndermelerine kanaat ettim. Onun da arkası kesildi. Şayan-ı teessüf, nediyeyim ve haklarında nemuamelede bulunayım?Vallahi ben de şaşırdım!Yalnız pek alçak bir harekette bulunduklarını kendi vicdanımda artık tasdikediyorum. Şimdiye kadar, Mart’tan beri yüzden mütecaviz kart ve mektupyazdım.Hepsindekendilerininyazmadığındanşikâyetediyorumve“haftadabir kart olsun yazınız” diyorum. Fakat, ne alan ve ne satan var! Hıfzı’nınadresi,altıayoluyor,odayok,onudabildirmediler!Usandımvekendimceartıkkararverdim.Şimdidensonraisterlerisehiçbanamektupyazmasınlar.Vebendeartıkdefterime,yazıpyazmadıklarınadairbirşeyyazmayacağım.Yalnız gece ve gündüz kendilerine lanet edeceğim. Çocuklarımın sıhhathaberiylebeninasılburadamükedder,meyusediyorlarisebendekendilerineo yolda lanette bulunacağım. Akşam, Avusturya doktoru trende iki vagonTürk efradı ile karışık Avusturya neferi görmüş. Efrada soruyor: “Neredengeliyorsunuz? Yanınızda bu Türk efradı nereden karıştı?” Onlar cevapveriyorlar ki: “Biz Galiçya’da yeni esir olduk. Türk efradı da orada bizleberaber idi.” Rusların söylediğine göre Galiçya’da yüz bin kişilik bir TürkteşkilatlıArnavutordusuvarimiş.Ruslardiyorki:“AvusturyalılarbiziTürkordusuiletehditediyor.”

15Ağustos1916

2 – Bugün, postayamemur Avusturya zabitanından bir efendi, elinde birdefter ile geldi. Yalnız bizim sefine kaptanları hakkında sivil olupolmadığımıza dair tahkikat icra etti. Ne için olduğunu anlayamadık. Lâkinhepimizi bir düşünmek aldı. Her hâlde bu yolda bir tahkikata lüzumgörmeleri,bizimiçiniyibirşeydeğildir.Yamaaşımızıyenidenkatederlerise[keserlerse]? O vakit yeniden sefalete düşeceğiz. Dauria’da o vakit, gerekzabitanınmuaveneti vegerekseverilen tayınbir derecebizi iaşe ediyor idi.LâkinburadanebizezabitanmuavenetedervenedeRuslarınvereceğisiyahekmek bize iaşeye [yaşatmaya] kâfidir. Yarabbi, bizi yeni baştan felâketedüşmektenmuhafazabuyur!

16Ağustos1916

3 – Dünkü korkumuz pek beyhude imiş. Zira bizim hükümet ile Rusyaarasında yapılan bir mukavele üzerine tahkikat ediliyor imiş. Tüccarkaptanlarınayüzotuz rublemaaşverilecek imiş.Hâlbukibiz tüccarkaptanısayılmadığımızdankemafiü’s-sabık[eskidenolduğugibi]elli rublealacağız.Bizonadamemnunuz,yahiçalamazisek?Osefalettenokadarkorkuyoruzki maazallah bizim için o felâketin, ölüm ile netice bulacağı muhakkaktır.Bugün bir adet, kızım Vedia sultana Sibirya hatırası olmak üzere, buranınmanzarasını iraeeder [gösterir]birkartvebirdebiraderimAsımEfendi’yeyazıp,herikisiniSalib-iAhmer’everdim.Şimdiçıkanşayiayagöre,buradantekmil zabitanınbaşkabirmahallenakledileceği şüyubuldu.Sekiz-ongünekadar hareket edeceğimizi, Rus zabiti söylemiş. Burada oldukça rahat vebahçedegecegündüzserbestolarakgezebiliyor idik.Berezovka’da,kışlanınkapılarıkilitliveönündesüngülübirnefervar.Buradabunlaryok.İkiaydırrahatidik.

17Ağustos1916

4 – Dün akşam posta geldi, mektup az idi. Bugün hava serindir. Şimdihepimizburadamisafirgibioturuyoruz.“Şimdiemirgelecek,hazırlanacağız”diye bekleşiyoruz. Emir geldi. Saat bire kadar hareket edeceğimiz katiyetkesbetti [kesinleşti].Öğle yemeğini yedik. İki yirmi adet yük arabası geldi,eşyalarımızıtahmîlettik[yükledik].Kumandangeldi.Onbirsüngülüverildi.Bizi sayıp onbaşıya teslim ettiler. Oradan yayan olarak Vrahni Odinsk’ehareket ettik. Bir saat kadar çekiyor. Etraf kâmilen yeşil, zümürrüd-âsâçimenler, her taraf çam ormanlarıyla muhat. Güle oynaya gidiyoruz. LâkinPark’tan ayrıldığımıza son derece müteessiriz. Ne çare emre tabi, esirbulunuyoruz. Böylece yürüyerek şehrin alt başından girdik. Ahali biziseyrediyor.Bizdeahaliyiseyrediyoruz.Oradabirerarabatuttuk.ZiraoradanBerezovka, üç saatten ziyade çekiyor. Her arabada iki zabit, bir süngülüolmak üzere hareket ettik. Şehri temaşa ederek [seyrederek] harice çıktık.Oradan, dere kenarını takip ederek mahut [bilinen] hapisanemiz bulunanBerezovka’ya araba ile süratli olarak bir saatte geldik. Bizim kazarmanınAvusturyalılartarafındanişgaledilmişolduğundan,bizetabiibaşkabirmahalvereceklerinibiliyor idik.Öyleoldu.Enbaşta, bir numaralı kazarma,bizimzamanımızda Ruslar var idi. O kazarmanın üst katını kısmen boşaltıp bizeverdiler.AltkatındaveüstkatınbirkısmındaRuszabitanımaailebulunuyor.Birparçadarolmaküzereyerleştik.Bizbirodaya,MustafaKaptanveihtiyatzabitiZühtüEfendi ismindebirgenç ileüçkişiyerleştik.Mümkünmertebeyataklarımızıtanzimederek,bugeceyigeçirmeküzerehazırlandık.

18Ağustos1916

5 – Sabah Rus çavuşu tarafından yoklamamız icra edildi. Akşam postageldi, arkadaşlardanekserimektupaldılar.Buradayevmiye [günde]üçdefa

yoklamayapıyorlar.

19Ağustos1916

6 – Emin Efendi’ye, Salib-i Ahmer vasıtasıyla Türkçe bir kart yazdım.AkşampaydosundaNumanEfendi’ylebirliktegezmeyeçıktık.Kazarmalarınarka tarafında bir direk yerde yatıyor. Onun üzerine oturarak, etrafıseyrederek konuşur iken Yüzbaşı Kâmil Efendi geldi. Ona da “buyurun”dedik.O da gelip oturdu.Birmüddet konuştuk.Bilahare “biraz gezinelim”diyekalktık.Tambeşincikazarmanınköşesinidöneceğimizzaman,sarhoşbirAvusturya zabiti önümüze çıktı. Almanca “bitte” diye bize, “buyurunTürkler” diyor. Diğer söylediği Macarca olduğundan, tabiidir bir şeyanlamıyoruz. Yalnız her hâlde bizi kazarmaya davet ediyor. Her ne kadaribrâm[ısrar]ettikisedeelindenkurtulamadık,içeriyegirdik.Oradakiodadakendisigibisarhoşdört-beşzabitdahavar.Ortadabulunanmasanınüstünderakı kadehleri, şişeler ve sigaralar dolu idi. Ben Numan Efendi’yle birliktesavuştum.LâkinYüzbaşıiçeridekaldı.Kazarmayadöndük,neyapacağımızıdüşünüyoruz.Bırakıp gider isek nasıl olur?Bir de o sarhoş gene gelip biziyakaladı. Mecburen içeriye girdik. Kendilerini bize takdim ettiler. Macarzabitanından olduklarını anladık. Bir miktar oturup kalktık. Her ne kadarmümanaatettiler [karşıkoydular] isedevedalaşarakçıkıyor idik.Enarkadabenbulunduğumdan,tamamkapınınyanındakisonzabitilevedalaşıyoridim.YüzbaşıNumanEfendiçıktılar.BendeçıkarikenMacarlarkapıyıkapadılar,beni bırakmadılar. Bir türlü ellerinden kurtulamadım. Oturmaya mecburoldum. Bir parça Almancanın yardımıyla görüşüyor idik. Fikirleri, “bizMacarlar,Türkunsuruolduğumuzhâldebizimilegörüşmeyip,Avusturyalıylagörüşüyorsunuz”diyorlar.Fikirleribizimile temasetmekveTürkkavmininbirbiriyle tanışıp görüşmesini arzu ediyorlar. Avusturyalılar hakkında sondereceadavet[düşmanlık]besliyorlar.Böyleceçaldılar,söylediler,içtik.Herbiriayrıayrıgelip,boynumasarılıpöpüyorlar,“viva”yahut“yaşaTürk”gibiiltifatlar icra ediyorlar. Bilahare içlerinde fazlaca sarhoş olan bir yüzbaşı,benim kalpağımı bir kaç defalar alıp kendi giydi ve çıkarıp bana iade etti.Akşamüstü, tabii daha fazla sarhoşolupgenekalpağı istedi.Bendeoradansavuşabilirisem,başıaçıkkalmamaküzerekalpağıvermedim.BanabirtakımMacarcabirşeylersöylüyor,benanlamıyorum.Cebindenbircüzdançıkarıp,elimeverdi.Benisesigarakutusuzannederekaldım.Oaralıkelimdenkalpağıalıp gitti. Nihayet kampana çalındı, herkese kışlasına gitmek emri verildi,onlar da kalktılar. Ben de kalktım. Biraz aklı başında olan bir-iki Macar,kalpağı alan o yüzbaşıyı aramaya gittiler. Ben de elimde bulunan cüzdanıverdim. Kimin olduğunu sual ediyorlar. Benim olmadığını anlatabildim.Cüzdanı açtılar, içinde elli altmış ruble para var idi.Nihayet benimkalpağıbulamadılar. Bana özür dileyerek, yarın iade edeceklerini bildirdiler.YanımdakiMacar ilekapıdançıkar ikendiğerbirMacar,başı açıkgitmemi

münasipgörmemişolmalıkibaşındankendişapkasınıçıkarıp,benimbaşımagiydirdi. Giymez isem onlara karşı, olmayacağından mecburen giydim.Oradan bizim kazarmaya gelir iken, tekmil Avusturya zabitleri kemal-ihayretlebizebakıyorlar.Tamambizimkazarmanınönünegeldiğimizzaman,arkamızdan bir hizmetçi neferi, kalpağı koşa koşa getirdi. Arkadaşlarda biralaygitti.Bugecegülegülevakitgeçirdik.

20Ağustos1916

7–Busabahpostageldi,arkadaşlarbirçokmektupaldılar.İhyaKaptan’ınaldığı bir mektupta, kendi mekteplerinden çıkan iki efendinin esir olduğuanlaşılıyor. Onları sual ediyor ve “nerede ise bize bildiriniz” diye yazıyor.Demek daha bizim gibi birçok gemi mürettebatı esir edilmiş. Fakat bizkimseyi görmedik. Burada eşya ve gerek me’kûlât [yiyecekler] son derecefiyatlandı. Bu gidişle elli ruble bize kâfi gelmeyecektir. On altı dirhem aditütün paketi on kuruş. Şeker, kıyyesi on beş kuruştur. Kahve, kıyyesi yüzkuruş. Bunları da bulabilir isen gene bahtiyar sayılırsın. Günden günehepsininnoksanıfazlalaşıyor.Ethaftadaikigünsatılıyorvekanunenyemesimemnudur.

21Ağustos1916

8 – İkbal gazetesinden: Bizden dört kolordu, Fransa cephesine gitmiş.Sofya’dan geçer iken Bulgar Kralı Ferdinand tarafından zabitana ziyafetverilmiş.BirkolordumuzdaVarna’dabulunuyorimiş.Çanakkale’deikifırkaAlman, iki fırka Türk askeri var imiş. Dersaadet’te on bin kadar Alman,Avusturya veTürk efradı var imiş.BuradakiAvusturya zabitlerinden birinegelen mektup, biraderinden olup, kendisi Avusturya ordusunda ağır topçuyüzbaşısıimiş.MektubuBağdat’tangeliyorimiş.

22Ağustos1916

9 – Bugün hamama gidecek idik, lâkin Avusturyalılar da beraberolduğundan ben gitmedim. Arkadaşlar, hamamı pek methediyorlar. Gayetcesimveüçbinkişininyıkanmasıve çamaşırınınyıkanıpkuruması içinbirgün kâfi imiş.Hakikaten her türlü vasıta ile bu gibi işlerde pek güzel usulkoymuşlar.Park’tanbugünDoktorRasimve İbrahimEfendilergeldi.Onlarile görüştük. Bizim, oradan kaldırılıp bumahbusaneye sokulmamıza sebep,arkadaşların firarı şüyubulması sebepolduğuanlaşıldı.Meğeronların firarıhakkındaRuslargüzelmalûmatalmışlar.Kendilerikaçamadığıgibibizimderahatımızasebepoldular.

23Ağustos1916

10–BugüneveSalib-iAhmervasıtasıylabirkartyazdım.

Havasonderece rüzgârlıdır.Kumdan,hariçtegezmekpekgüçtür.Telgraf:

Alman tahte’l-bahirleri tarafından, İngilizlerin iki kruvazörü batırılmış. Hertaraftaşiddetlimuharebedevamediyorimiş.

24Ağustos1916

11 – Dün akşamdan beri hava soğuk ve yağmurludur. Bugün umumzabitanahaberverdiklerinegöre,buradakışlalarınarasındabulunantiyatrodasinema oynayacak imiş. Her kim gidecek ise şimdiden ismini yazdırıp,parasınıverecek.Bugünzevalden[öğleden]sonrasaataltıdabaşlayıp,sekizdehitambulacak.Fiyatıelliveotuzbeşveyirmibeşkapikimiş.Yirmibeşkişiotuz beş kapik verdik. Bakalım nasıl olacaktır. Ziyadesiyle burada canımızsıkılıyor.Birtürlüvakitgeçiremiyoruz.Kimsedesulhhakkındabirfikiryok.Herkes ümidini kaybetmiş. Harbin zannımızdan ziyade uzayacağı fikriherkeste uyanıyor. Bundan mütevellit ümitsizlik hepimizi istilâ ediyor.Yarabbi,şuradansağsalimkurtulabilecekmiyim?Evet,sağkurtulankendini,pek büyük bahtiyar addetmeye hakkı vardır. Şimdi posta geldi, arkadaşlarbirçokmektupaldı.Bahusus,MustafaKaptanonadetkart,Zühtüsekizkartaldılar. Bahtiyar adamlar. Kâzım, İhyaKaptanlar, Yüzbaşı Âdem ve bir ikizabit, beş-altı kart aldılar. Şimdi sinemaya gitmek üzere hazırlandık. Yirmikadarbizvarız.DörtyüzellikadarAvusturyazabitiilegittik.Tuhaftır,kapıcı,biletçi, elektrikçi, mızıka kâmilen Avusturya efradıdır. Saat dokuza kadarsürdü.Ortalıkkâmilenkararmış idi, çıktık.Kışlalarımızageldik,birkaç saatzamangeçirdik.

25Ağustos1916

12 – Sevgili kızım Vedia’ya Salib-i Ahmer vasıtasıyla bir kart yazdım.Bugün posta geldi, birkaç efendimektup aldı. Bir aralık odada oturur ikenDoktor Cavit Bey geldi. Bahtiyar adam, meğer Petersburg’a gidecek imiş.Emri geldi. Türkiye’ye gidecek doktorların bir kısmı hükümetler arasındamübadeleediliyorimiş.Bugecetrenebinecek.Bizburadakimbilirdahanekadargünsayacağız?İçimizdenşimdiyekadarSaffetKaptanileDoktorCavitkurtuldu. İnşallah bize de sıra gelir. Şimdi bir ilave çıktı. Papa tarafındandevletleretebliğedilmiş.Üççocuksahibiolup,birbuçukseneesarettekalanzabitan,Danimarkahükümetidâhilindeserbestolarakikametedecekimiş.Buteklifi Almanya kabul etmiş. Daha diğer devletler cevap vermemiş. Tabiiinanılacakgibibirşeydeğildir.

26Ağustos1916

13–Yazacakbirşeybulamıyorum.Ömrümüzbirsiyâküzeregeçiyor.Zeval[öğle]vaktindepostageldi.Arkadaşlarınbirçoğudörderbeşermektupaldılar.Hele Mustafa Kaptan altı tane aldı. Zühtü yedi kart aldı. Çok bahtiyarinsanlar! Bakıp da gıpta etmemek elden gelmiyor. Aileleri tarafındansevildikleriveciddenkendilerinidüşündüklerindendolayıkendilerinimesut

addedebilirler.

İkbal gazetesinden: Dersaadet’te esir bulunan İngiliz, Hindistan ordusunamensup yetmiş kadar Hintli zabitin kılıçları ile şehirde serbest gezmesine,hükümet tarafından müsaade edilmiştir. Galiçya’da bulunan Türk askerineCemal Bey isminde bir zat kumandan tayin edilmiş. Dersaadet’te hususiseferberlik ilân edilmiş. Bundan bir şey anlayamadık. Şimdiye kadarİngilizler,bizden400zabitile9.800efratesiralmış.

27Ağustos1916

14–MahirveTahsinveEthemKaptanlar,çocuklarınınfotoğrafınıaldılar.Bendenbaşkaalmayankalmadı.Banadiyorlarki“Senneiçinistemiyorsun?”Hâlbuki ben isteyeli bir buçuk sene oluyor, göndermediler. Elden ne gelir!Utandığımdan, “yalnız oldukları için gidip çıkartamazlar” diyorum. Nasılsöyleyebilirim ki ailem beni düşünmüyor ki gidip çocukların fotoğrafınıçıkartıpgöndersin!Mektupyazmaktanusanıpdaaylarcamektupalamıyorum.Beni ne kadar düşündüklerini anlamalı. Bu sefer bu acı hakikati anladım.Gerek kendilerinin ve gerekse çocuklarımın beni ne kadar düşünüpsevdiklerini ispat ettiler. Evet, yarım maaş alıyorlar. Çocuklar oyunda,kendileri mahalle kadınları ile gece gündüz muhabbette. Beni nedendüşünmeye mecbur olsunlar! Evet, ben de buradan inşallah kurtulurum, ozamanektiklerinikendilerinebiçtiririm.

28Ağustos1916

15 – Emin Efendi’ye bir kart yazdım. Hava güzeldir. Can sıkıntısındanbaşkayazacakbirşeyyoktur.

29Ağustos1916

16 –Bugün hamamnöbetidir. Sabah saat yedideRus çavuşu geldi, haberverdi.Bendegittim,oldukçatemizyıkandım.Havaiyidir.Buradakitiyatrodakonser var imiş.Arkadaşlardangidecekvar.Onlardannasıl olduğunuhaberalırız. Ben gitmeyeceğim. Şimdi posta geldi. Arkadaşlar birçok mektupaldılar.

Telgraf:RomanyaAvusturya’ya ilân-ı harp etmiş.Bu haber bizi ne kadardüşündürdü! Bir kere, galebe ümidi azalıyor. İkinci derecede, harbinuzamasınabirişaret.Bizşuhâldenşimdiyekadarzatenusandık.“Belkibukışsulha meylederler” diye bir ümit besliyor idik. Her hâlde gelecek seneyekadar harbin devam edeceğini gösteriyor. Acaba ömrümüz burada hitambulacak mı, bilemem. Günden güne ümidimiz azalıyor. Buradan sağ salimkurtulmakümidipekazkimsedegözüküyor.BugünMustafaKaptanbeşkartaldı. İki adedi küçük kızının hatt-ı destiyledir [el yazısıyla]. Ne güzel,pederini tesliye[teselli]ediyor!Yarabbi,nebahtiyaradam!Tabiidirkibunu

çocukdüşünüpyazamaz.ZiraVediailefarklıdır.Validesininterbiyesidir.Herhafta muntazam olarak, gerek büyük ve gerek küçük kızından bir-iki kartalıyor.Hernekadarbuhusustabirşeyyazmamayakararverdimisedegayr-ıihtiyari olarak yazmaktan kendimi men edemiyorum. Yarabbi, ne bedbahtadamım ki değil kızımdan, boyuma beraber olan evladımdan bilealamıyorum! Ya ailem ne yapıyor? Evet, düşündüğünü ispatı pek kolay!Numunesi meydanda! Beş-altı ayda bir mektup gönderiyor! Sad-hezârteessüf, hiç olmaz ise Hıfzı’dan malûmat verse idiler, zararı yok. Zavallıevladım,kimbilirodanehâldedir?Acemidir,yaralımıdır?Yarabbi,birkereçocuklarımı sağ salim görsem! Acaba kendisine İstanbul’dan paragönderebiliyorlar mı? Kime yazayım? En ziyade güvendiğim Cevdet’e beşaydıryazıyorum,ondandakat-ıümitettim[ümitkestim].Zirahiçbircevapalamadım. Yarabbi, kimsesizlerin dest-gîri [yardımcısı] sensin! Senin hıfz-ısamedâniyeneemanetediyorum.Elbettebirçokbeliyedenmuhafazaedersin.Sendenbaşkapenah-gâhımyoktur.

30Ağustos1916

17–Havaoldukçasoğuktur.Rüzgâresiyor,arasırayağmuryağıyor.Dünkügünden beri aramızda hep Romanya’nın ilân-ı harp ettiği davası dönüyor.Elan hepimizdeki meyusiyet devam ediyor. Tuhaftır ki Avusturyalılardakatiyeneser-imeyusiyet[üzüntübelirtisi]gözükmüyor.

Telgraf:Romanya,Avusturya’yanotavermiş.Almanya,Romanya’yailân-ıharpetmiş.İkbalgazetesinden:UmumRusya’dakiMüslümanlarınaskerliğeçağırılması yüzünden, gerek Semerkant’ta ve bazı şehirlerde ufak tefekvukuatolmuş.BizimMidillikruvazörüSivastopolönündeRusdonanmasıylaharp etmiş. Mareşal Hindenburg, Mackensen’in geri çağırılmasınıhükümetinden talep etmiş. Lutsk önünde, kendi cephelerinin yarılması,Mackensen’inhatasıolduğunugösteriyorimiş.TekmilRusya’da,“haftadaüçgünet,nekesilecek,nedesatılacaktır”emriüzerine,buradabizdepeksıkıntıiçindeyiz.Zatensebzeyok.Birdeetinbulunmaması,dahafenaoldu.Yiyecekbulamıyoruz.Bugidişle,hermüzayakadan[sıkıntıdan]başka,birdeyiyecekvetütünveşekerbulunmamasıdahafenabirhâlebizisokuyor.Neyapalım,ömrümüzvar isedahabirçokvukuat göreceğiz. İkbal gazetesininyazdığınagöre, Moskova’da etin bu yolda olması üzerine, yumurtanın on tanesi ikirubleye.Rusya’daenziyademebzulolanbalığabileokadarfiyatzametmişkifukara,almaktanacizbulunuyor.

31Ağustos1916

18–Salib-iAhmervasıtasıylaeveTürkçebirkartyazdım.Havasoğuktur.Adeta buraları kışladı. Rusya’da üçüncü kışa girmek üzere hazırlandık.Düşünüyorum, aman yarabbi ben kim esaret kim! Hiç hatır, hayalegelmeyecek bir hâl. Son zamanımda ömrüm Sibirya çöllerinde geçiyor. Bu

sene ümidimiz kesildi. Artık gelecek kışı bekleyecek, o da olmaz ise dahaöbür kışa ümit etmek, olmadığı takdirde buralarda ölüp kalmak, başka çareyoktur.

1Eylül1916

19 – Posta ile Cevdet’e bir kart yazıp gönderdim. İkbal’den: Tuna’daAvusturyamotorları,köprüedevatıyüklüolarakbekliyorimiş.RuslarKarpatDağları’na ilerliyor imiş.ElanAlmanya,Verdunüstündeharp ediyor.Fakatbu Verdun ne kadar bir mevki-i mühim imiş. Yedi aydır, elan mukavemetediyor.Düşeceğibilemalûmdeğildir.

Şimdi kumanyaya soğan aldılar, okkası sekiz kuruş. Salça, elli dirhemonkuruş. Tütün, paketi bizim paketlerden az daha büyük olmak üzere, on birkuruşonpara.Etyoktur.Pirinç,kıyyesionbirbuçukkuruş.Şekerinkıyyesi,on yedi kuruş. Kahvenin kıyyesi, yetmiş beş kuruştur. Aldığımız elli rublemaaşla kâfi derece yemek yiyemiyoruz ve zaten lâzım olanı bulupalamıyoruz.

Gelecek seneye, bu harp devam eder ise daha ne kadar pahalı olacağışimdiden herkesi düşündürüyor. Peki, Rusya böyle olur ise ya bizimmemleketimiz ne hâldedir? İstanbul ne yapıyor? Yarabbi, fukara ne hâldebulunuyor?Avrupabundanböyleaçlıkbeliyesinegiriftarolacak[tutulacak].Şimdiye kadar kan ateş içinde yuvarlanır iken bir de açlık baş gösterecek.Demek dünyayı felâket, sefalet kaplayacak. Çocuklar, kadınlar sakat aciz,erkekler açlığın ızdırâbâtına düşecek. Şehirler, kasabalar, köyler birermatemhaneolacak.Her tarafta ahü figanyükselecek.Medeniyet davasındabulunan Avrupa, bu hâle karşı âlem-i insaniyete ne cevap verecektir? Hiç,sıfır! Üç-beş, diplomat denilen sefihin efkârı [fikirleri], “evet gayret-imilliyemizin [milli çabamızın] icabı” diyecektir ve bununla herkes teselliolacak.

Şimdipostageldi,üçadetkartaldım.BirCevdet’ten,birEmin’denvebirtanedekayınvalidedenaldım.Pekziyadememnun,mesrûr[sevinçli]oldum.Hıfzı’nınadresiniyazmışlar.Çok şüküroğlumun sıhhathaberini aldığımaokadar memnun oldum ki şükründen acizim. Yalnız, kayınvalidenin Safiyehakkında yazdığından bir şey anlayamadım. Ne demek istiyor? Yalnızkaldığındanbahsediyor.Neredeoturuyor,onudabildirmiyor.Neise,sağoluriseköğreniriz.ŞimdipostagünügelsedeHıfzı’yamektupyazsam.Lâkinaltı-yedi ay ister ki cevap alabileyim.Amannekadaruzun!Kendi akıl edipde“pederimbenidüşünür”diyeyazsaidineolurdu!Oakılondanegezer!Herneise,Cenab-ıHakcümlesinesıhhat,selâmetihsanetsindegenegörüşürüz.

2Eylül1916

20–Bugünhavaiyidir.Postagünüolmadığından,dünkümektuplaracevap

yazamadım. Burada haftada iki gün mektup yazmaya mezun bulunuyoruz.Bununiçincevapyazmakiçinpostagününübeklemeyemecburum.İkbalveAçık Söz’den: Bizim Türk orduları Hemedan’ı almış. Tahran’dan, İranhükümetiMazaran’dannakletmekistemişisedeŞahrazıolmamış.RomanyahududundaAvusturya,BulgarveTürkolarakaltıyüzbinaskertahşidedilmiş.Avusturyalılardanhavadis:Romanyahükümeti,merkez-ihükümetiveKral’ı,Kalas’anakledilmiş.Sözde,Avusturyaorduları,otuzkilometreRomanya’yatecavüzetmiş.İnşallahsahihtir.Şimdipostageldi.Arkadaşlarabirçokmektupvardır. Bana da idareden Saim Bey biraderim göndermiş. Bahr-i AhmervapurununkâtibiHüseyinHimmetEfendi’denhaberistiyor.ZavallıHüseyinHimmet, bombardıman zamanı boğulduğumuhakkaktır.Bana da yazıyor ki“Dersaadet’egöndermişolduğunfotoğrafındanbirkıtagöndermeniziistirhamederim”diyor.Bugidişlebirfotoğrafdahaçıkartmayamecburolacağım.

Buakşamsinemavar.Bendegittim.Bade’z-zeval[öğledensonra]altıdandokuzakadar.Tesadüf,kumandanınoturduğu locanınönündebulunuyorum.Oyun,bir-ikiperdeoynandıktan sonra,birperdeaçıldı.AvusturyaefradınınRuslara esir düştüğünü ve arabalar, tüfekler, çadırları gösteriyor.Avusturyalılartahkire[hakarete]başladı,gürültübüyüdü.Kumandan,locadanbağırdı. “Susun, yoksa paydos eder ve sizi burada hapsederim” diyor.Avusturya zabitleri, bütün bütün söylenmeye başladı. Bir Avusturyayüzbaşısı,locayageldi,hepimizkalktık.Oyüzbaşı,kumandana:Kendilerininbu muamelesinin, pek kaba olduğunu ve burada bulunan bilcümle üserazabitanına bu gibi harp menâzırı [manzaraları] gösterilemeyeceği anlatıldı.Kumandan her ne kadar hiddet gösterse de para etmeyeceğini anladı ve“programıkendiniz gördünüz”diyor.Zabit, asla görmedik.Şimdiden sonra,program mutlak, üsera zabitan tarafından kontrol edilmez isegelmeyeceklerini bildiriyor. Rus kumandanı kabul etti. Tekrar oturupseyrettik.Tabiioperdedeğişti.Başkaperdeleroynadı.

Rusya’da ahval pek gariptir. Bulunduğumuz Berezovka bir kolordumerkezidir.Harptenevvelburanınenbüyükkumandanıbirgeneral,merkezkumandanıbirmiralaybulunurimiş.Piyadevesüvaritekmilbirorduheyeti.Bununlaberaber,şimendiferhattınayakınbeşaltıkışlada,bahriyeaskerivarimiş.Bubahriyeliler,göldeçalışıyorolmalı.Herne ise,hâl-ihazırda,şimdiasılkumandanbirmiralayveMerkezKumandanı,biryüzbaşıdır.Buradaüçbölük piyade var.Birçok da süvari var ise demiktarını bilemiyorum.Yüzümütecaviz [geçen] pavyon efrat içindir ve zabitan için on beş kadar vardır.Herpavyondayüzekarîb[yakın]zabitanvar.Beş-altıbakkaldükkânı,üç-dörtyerde hamam, dört kilise, bir tiyatro, altı yahut yedi pavyon hastane. Bucümlemüesseseleraskeridir.Bakkallarasker,tiyatroasker,hamamcılarasker,postanede çalışan asker. Kâmilen asker ve askerî mıntıkadadır. Tekmilhesaplar,kumandanınistifadesinebağlıdır.

3Eylül1916

21 – Bugün hava gayet güzeldir. İkbal gazetesinden: Romanya,Avusturya’nınJakobstadvediğerüçşehrinidahazaptetmiş.Avusturyalılar,gerekGaliçya’dan ve gerekBukovina’dan kâmilenKarpat’a çekiliyor imiş.Pazarcık’tan Bulgar ve Türk efradı da Romanya arazisine girmiş. Rusorduları, Romanya’ya yardım etmek üzere Dobruca Ovası’na geçiyor imiş.RusdonanmasıKöstenceLimanı’nagelmiş.

Şimdipostageldi.BiraderimMuratEfendi’denbirkartaldım.Ziyadesiylememnun oldum. Bu gece kalbimde o kadar büyük bir sıkıntı var ki tarifedemem.Nekimseilekonuşabiliyorumvenegezmekilevakitgeçiriyorum.Nihayetyatmayakararverdimveyattım.

4Eylül1916

22–Havaiyidir.Güneşsıcak,yenidenyazgeldi.Yalnızgecelerisoğuktur.İkbal gazetesinden: Şimdiye kadar, düvel-i müttefikanın batırdığı sefain[gemiler] 540 adet olmuş. Buna mukabil Almanlar tarafından 760 düşmansefinesi batırılmış. Bizim ordu Gümüşhane veMuş Ovası’nda harp ediyor.İran’da bulunan kuvvet, Tahran’a doğru yürüyor imiş. Bulgarlar Selanik’teİngiliz,Fransızordusuylaharbegirmiş.

5Eylül1916

23–Bugünhamamnöbetidir.Sabahleyinerkendengidiliyor.Bengitmedim,arkadaşlarınekserisigitti.AçıkSöz’den:İran’ın,RuskabinesiolanSipihdaristifa ederekyerineTürk taraftarı olanMüstavfi el-malik geçmiş.Almanya,yeni bir tüfek icat ederek yirmi beş ateş ediyormuş. Galiçya’da yeni Türkaskeri gelmiş. Yunanistan, Selanik’te büyük bir isyan çıkmış. FransızdonanmasıPire’yeablukaetmeyegitmiş.Arnavutluk’ta isyanbüyüyor imiş.Rusya, Asya-yı Vüsta [OrtaAsya]KırgızKazaklarını askere almak istiyor.Lâkin Kazaklar, “biz Müslüman’ız, katiyen askere gitmeyeceğiz, olmadığıtakdirde şimdi Çin’e göçeceğiz” cevabını vererek, hazırlığa başlamışlar.Avusturya veAlmanya yeni bir gaz icat edip, şimdimuharebemeydanındakullanıyorimiş.

6Eylül1916

24–BugünSalib-iAhmervasıtasıylabir kart,Bağdat’aHıfzı’yayazdım.VebirtanedepostaileCevdet’eyazdım.

Yevm-ifelâketimizinyirmiikinciayıbugünhitambuldu.Bakalımdahanekadar, ay sayacağız? Eğer ömrümüz vefa eder ise. Hava mağmûmdur veyağmur sabahtan beri devam ediyor. İkbal gazetesinden: Şimal Denizi’ndeAlman tahte’l-bahirleri, İngiliz filosuna hücum ederek, dört adet kruvazörbatırmış ve kendilerinin bir tahte’l-bahiri batıp, bir adedi yaralanmış.

İngiltere’ye Alman tayyareleri hücum ederek birçok bomba bırakmış.Dersaadet’teErmeniPatrikhanesihakkındabiryenikanunnameyapılmış.Bukanun mucibince, Rusya’da bulunan Büyük Patrik’e tabi olmayarak,Kudüs’teki Patrik’e tabi olacak. Bugün posta geldi. Arkadaşlardan birçokmektup aldılar. Numan Efendi namındaki arkadaşımız, Dauria’da beraberidik.Burayadaberabergeldik.BuzatBeyazıtkasabasındaTahriratBaşkâtibiolup,ilkseferberliktesilâhaltınaalınmışvebizdenbir-ikigünevvelRuslarıneline esir düşmüş. Şimdiye kadar ailesinden bir malûmat alamamış idi.Müteaddit kartlar ile Hilâl-i Ahmer Cemiyeti’ne, Emniyet-i UmumiyeMüdüriyeti’ne ve daha birçok mevakie [makamlara] müracaat etmiş ise deelan bir malûmat alamamış idi. Bugün Emniyet-i Umumiye’den aldığı birkartta haber veriyor ki amcası ve familyası ve iki kızı, üç-beş yaşlarında,bunlardan bir malûmat yoktur. Yalnız on yaşında bulunan mahdumu,Diyarbakır, Urfa cihetlerine doğru gittiği ve maaşının nısfının [yarısının]çocuğa verildiği bildiriliyor. Demek, zavallının bütün ailesininmahvolduğuanlaşılıyor. Kendisine teselli verecek bir söz bulamadık Aman yarabbi, nebüyükfelâket!Sözileteselliverilebilirmi!Susmaktanbaşkaçaregöremedik.

7Eylül1916

25 – Bizim kazarmada bulunan Rus zabitanı, dün gece biziBeşyüzaltmışikinci Duzrin’e, yani fırkaya devrettiler. Kendileri bugüneşyalarını toplayıpgittiler.Bizimkazarmanınaltkatıkâmilenboş.Üstkattadört oda boş kaldı. Familyaları yanlarında olarak hareket ettiler. Telgraf:Düvel-i müttefikanın matlubu [isteği], Yunan Hükümeti tarafından kabulolunmuş. Düvel-i müttefika filosu altmış dokuz parça olarak, Yunansevahilinde[sahillerinde]bulunanaltıadetAlmanvapurunumüsadereetmiş.İkbalgazetesinden:Paris’tedüvel-imüttefikabirşura-yımilli teşkiledilmiş.Müzakerathafi[gizli]olmuş.Yalnız,resmenbildirildiğinegöre,verilenkarar:“Fransa lügat kitabından sulh kelimesi tayy edilmiştir [kaldırılmıştır]. Nezaman düşmanlarımıza galip olur isek o zaman sulh kelimesi meydanaçıkacaktır.”

8Eylül1916

26–BugünbirkarteveyazdımvebiradetdeidaredeSaimBey’eyazdım,postayaverdim.Akşamyoklamapeksıkısuretteyapıldı.Meğeryeniden ikiAvusturya zabiti firar etmiş. Telgraf: Tutrakan’da Bulgar kuvvetleriRomanya’ya girmiş. Romen ordusu ricat ediyormuş. Tayyareler Bükreş veKöstence’ye şiddetli surette hücum ederek birçok bomba bırakmış. İnşallahdahabeterolur!

9Eylül1916

27–Bugecepekziyadesoğukvaridi.On-onbeşgündürgeceleribirtürlü

uyuyamıyorum.Her neden ise uykum kaçıyor, yatakta döne döne yanlarımağrıyor.Sabahıdarediyorum.AçıkSözgazetesinden:İranmebuslarındanikizathuzur-ıpadişahîyekabuledilmiş.Uzunmüddetgörüşülmüş.Muşüstündebizimbir fırkayıRuslarperişanederekbiralaykâmilenesiredilmiş.Bugünpostageldi,arkadaşlarbirçokmektupaldılar.

10Eylül1916

28 – Buradan giden Beşyüzellinci Duzrin, devir teslim edip hareket etti.Tabiiteslimalanduzrindahalâyıkıylazaptüraptabakamadığından,istifadeeden üç Avusturya zabiti firar ediyor. Dün akşam bunların firarını Ruslaranlayabiliyor. Bu sabah gayet sıkı bir yoklama yaptılar ve verdikleri emirüzerinehersabahveakşamüstüböyleceyoklamaicraedileceğinibildirdiler.Şimdidensonrayenidentazyikaltınagireceğiz.Zatenpekserbestdeğilidik,şimdionudakaybediyoruz.

11Eylül1916

29 –Burada son derece bir nezaret altındayız.Her günRus zabiti, kendiyoklama yapıyor ve kışlanın kapıları önüne süngülü dikildi, katiyen haricebırakmıyorlar.Hattahastaolanlar,genekordondâhilindebulunanhastaneyebilegidemiyor.Bakalım,busıkınekadarmüddetdevamedecek?Biz,birkaçefendiistidavererek,başkabirmevkienaklimiziisteyeceğiz.Bugünistidayıyazdırmak istiyoruz. Bugün posta geldi, arkadaşlar birçok mektup aldılar.ŞimdibirRuszabitimaiyetinde[beraberinde]yedi-sekizneferilegeldi.Herbirinin elinde bir kâğıt kalem var. Her biri kapıları, pencereleri, camları,sobaları,kilitleriyazıyor.Zabitodalarıdolaşıyor,herodadakaçkişiyatıyor,bazısına“azdır,burayabirdahayatar”diyor.Ötekine,“buçoktur”gibiyazıpgeçiyor. Söylendiğine göre Eylül’ün onunda buraya bin kadar Avusturyazabiti gelecek imiş. Şimdiden onlara yer tedarik ediyorlar. Açık Söz veİkbal’den:Galiçya’yabirfırkadaha,bizimaskerdengitmişveoradabulunanTürkefradınabeyannameler tevziediliyor.TürkçeolarakyazılmışkiRuslarDersaadet’ialmakveAyasofyaCami-işerifinizaptetmekistiyor.“Bunagöreharpediniz”diyeteşvikediyormuş.İngilizlerŞimalDenizi’ndebirkruvazördaha kaybetmiş, Alman tahte’l-bahirleri tarafından batırılmış. ZeplinlerLondra’ya birçok bomba bırakmış. Selanik, Bulgar kuvvetleri ile düvel-imüttefika çarpışıyor imiş. Hollanda hükümeti, müstemlekâtından[sömürgelerinden] asker almak üzere kanun tanzim ediyor imiş. YalnızCava’daotuzmilyonnüfus-ı İslamiyevar.Türkiye’ninnüfusundan fazladır.BugünburanınkumandanıolanMiralaygeldi,gezdi.Bizodalaraboşvebololarak yayıldığımızdan, verdiği emir üzerine bir tarafa naklederek, kâmilenbir tarafı boşalttık. Bizim oda bu sefer biraz küçük olduğundan, sıkışmayamecburolduk.Bulunduğumuzoda ikikişi içinkâfigelir isedebizgeneüçkişi girdik. Ne yaparsın, insanın arşınına göre bez! Bir yer de vermiyorlar.

Güçhâlileakşamakadaryerleşebildik.

13Eylül1916

31–Salib-iAhmervasıtasıylabirCevdet’e,birMurat’abirdeHıfzı’yaüçadet kart yazdım. Bu gece hava ziyade soğuk idi. Yavaş yavaş o müthişsoğuğagiriyoruz,üçüncükış.Düşünüyoruz,dahaburadanekadarkalacağız?Başka kış daha geçirecekmiyiz?Bunun cevabını vermekte herkes tereddütediyor.Bumuannidharbindahanekadardevamedeceğini,nezamanhitambulacağını kestirmek ne kadar müşkül! Bu harp Avrupa’nın hayat mematı[yaşamyadaölümü]hakkındaverileceksonbirkararabağlıdır.Bunagöre,sulhhakkındateşebbüsedecekkimvar!Şimdipostageldi,sekizadetkartbiraradaaldım.Mayıs22tarihliEmin’den,25kayınvalideden,26Emin’den,27HaziranEminveVedia’daniki,30Hamit’ten,3TemmuzEmin,4Vedia’danaldım.Ziyadememnunoldum.İnşallahan-karîb[yakında]kendilerinigörür,kavuşuruz.Ozamandahaziyadememnunvemesrûr[sevinçli]olmayıCenab-ı Hak nasip eder. Bugün İrkuç’ta bulunan bizim zabitandan bir efendi,buradaki Mülâzım Osman Efendi’ye bir mektup göndermiş. Lâkin mektupposta ile olmayıp elden gelmiştir. Oradaki kendi ahvallerinden[durumlarından] bahsediyor. Kendileri dört arkadaş sekiz ay maaşalamamışlar.Efratkazanındanyemekalıpyemişler.Bilaharehepsinibiraradaalmışlar.Sonraoradasüvarimülâzım-ıevveli[üsteğmeni]ikenordudanihraçedilerek, bu harpte çete namıyla Ardahan’da esir edilmiş bir efendidenbahsediyor. Bu efendi orada, gerek zabitana ve gerekse yerli MüslümanTatarlarına birçok fenalıktan sonra oradan kaçıyor. Odessa’da Ruslaramüracaat ediyor. Gerek Tatarlardan ve gerek zabitandan birkaç efendihakkındacasuslukediyor.İrkuç’taoefendilerhapsealınarakikidefadivan-ıharp oluyor. Tekmil, oradaki Türk zabitanının yatak, elbiseleri muayeneediliyor. İki efendi yedi ay hapiste kalıyor. Bilahare o alçağın hakkındaaldıklarımalûmatagöre tebdil-idinederek [dindeğiştirerek],Rusordusunagirdiğini haber alıyorlar.Ne kadar şayan-ı teessüf [üzüntüyü gerektiren] birvaka!Bugibialçaklarındabulunacağıinsanınhatır,hayalindengeçmez.

14Eylül1916

1Eylül–Havalaroldukçasoğudu,üşümeyebaşladık.Sabahlarıpaltoyahutkaputolmadandışarıyaçıkılamıyor.Şimdipostadanyedikartaldım.BirtanebiraderimAsımEfendi’den, birCevdet’ten, birVedia’dan, bir refikadan, üçadetEmin’den.Pekziyadememnunoldum.LâkinEmin’in5Temmuztarihlikartıbenisonderecemükedderetti.MuratEfendi’denherhâldebeklerisemdebukadar fazlabeklemez idim.AblasınaveHıfzı’yadargın imiş, şayan-ıteessüf.Agâhveailesidegörüşmüyor.Zararıyok,Cenab-ıHakvücudumuzasıhhatihsanederse,inşallahgörüşürüz.

15Eylül1916

2 – Bizim kazarmanın boş olan kısmına elli altı Avusturya zabiti geldi.Amerikalılardan üç kişi gelmiş, bize de geldiler. İfadelerine göre bunlar,gelecekefradaçamaşır,elbisevekunduraverecekvezabitaniçinburadabirdükkânaçacak.BirzabitehernelâzımiseAmerika’dangetiripsatacakimişvehermilletinüniformasıbulunacak,hertürlülevazımtedarikedilecekimiş.Bakalım,birazdabunlarsoyacakgibigösteriyor.

16Eylül1916

3–Salib-iAhmervasıtasıylabirkart,biraderimAsımEfendi’yevebirtanedeoğlumHıfzı’yayazdım.Vebirtanepostaileeveyazdım,EminEfendi’ye.

İkbalveAçıkSöz’den:Dersaadet’tePadişahtarafındanferman-ıhümayun[padişah emri] sadır olmuş. Tebaa-i gayr-iMüslimlerden on sekiz yaşındanotuz beş yaşına kadar olan kadınlar, şefkat bacısı olmaya mecbur edilmiş.Bizim ordu Tahran’a yaklaşması üzerine, Ermeniler kâmilen Bahr-i Hazar[HazarDenizi] sahiline firar ediyor imiş. İran’da bulunan aşiretler, kâmilenbizim orduya iltihak ediyor imiş. Erzincan ve Gümüşhane, Muş, Bitlisüzerindekemal-işiddetleharpdevamediyorimiş.Bulgaristan’ayardımiçin,Romanya’ya sevk edilmek üzere Dersaadet’te ordu hazırlanıyor imiş.Avusturya,İtalya’dankuvvetcelpediyorveRuslarıntecavüzünüdurdurmuş.Ruslar Batum’dan iki bölük asker, sefineye irkâb ederek [bindirerek]Trabzon’asevkederikentahte’l-bahirtarafındangarkedilmiş.Rusgazeteleri,“yalan” diye tekzip ediyor. Kafkasya’da Rus postası beş yüz kadar İranŞahsevenleri tarafından kâmilen soyularak, telgraflar kat edilmiş. GerekTürkistan ve Kırgız ve Kafkasyalıların askere alınması hakkındaki emr-iimparatorî geriye kalmış. Zira neticede büyük isyan çıkacağı anlaşıldı.Büyüklerdenbiri tarafındanyazılanbirmakalede,harbindahapekçokuzunsüreceğibeyanediliyor.Cenab-ıHakbizeecir,sabırihsanetsin.

17Eylül1916

4 –Hava bir derece soğuktur.Bugün can sıkıntısından başka yazacak birşeyyoktur.

18Eylül1916

5 – Soğuk devam ediyor. Daha odun vermediklerinden üşüyoruz. Şimdipostageldi,yedikartaldım.12TemmuztarihindeUlviye’den,kezaotarihteEmin’den, 15 Hamit’ten, 18 Vedia’dan, 25 Emin’den, 19 Nisankayınvalideden, 11 Temmuz idarede Saim Bey’den. Çok memnun oldum.Bahususfotoğrafgönderecekleriniyazıyorlar.Hakikaten,alırisemsonderecememnunolacağım.İştebugünbusevinçlevakitgeçirdim.

19Eylül1916

6–BirkızımVedia’yavebirdeCevdet’eyazdım. İkikart,postayayarın

vereceğim.Bugünpostagünüdeğildir.

20Eylül1916

7–Salib-iAhmervasıtasıylabirkartKocamustafapaşa’yavebirdeidareye,SaimBey’eyazdım.Dördünüdebugünverdim.

Hava iki gündür iyidir. Güneş sıcaktır. Bugün Ruslar pek fena bir emirverdiler. Şimdiye kadar ucuz pahalı her nasıl olsa, et ve şeker, yumurtabulabiliyor idik. Şimdi verilen emre göre, haftada üç gün zabit başına yüzotuzdirhemetalınacak.Dörtgündeetolmadığındanherzabitebiryumurtaverilecek.Aydayarımokkaşeker.Bununilenasılkendimiziidareedeceğiz?Bahusus,insanyirmidörtsaattebiryumurtailenasılyaşar?Bakalım,buhâlilerideneolacak?BugünTemmuztarihlibirFransızgazetesi,Avusturyalılarınelinegeçmiş.OndayazıyorkiTrablus’taAraplar,İtalyanlardanikiyüzzabit,sekiz bin nefer ve yirmi dokuz top almış. Bugünkü telgrafta: Sırplar,Bulgarların General Boyacıyef kumandasındaki orduyu bozmuş ve otuz ikitopzaptederek,bozgunorduyuManastır’adoğrutakipediyorimiş.

Şimdipostageldi.Cevdet’tentarihsizbirkartaldım.

21Eylül1916

8–Havanispeteniyidir.Tercüman,İkbal,AçıkSözgazetelerinegöre,heryerde düvel-i müttefika, galibâne [galipçesine] harp ediyorlar. Erzincan ileDiyarbakır arasında bizim ordu kanlı, müthiş bir harpte üç gündür devamediyorimiş.Cenab-ıHak,muzafferiyetihsanetsin.

22Eylül1916

9 – Posta ile bir kart eve, bir tane de Hıfzı’ya yazdım. Salib-i Ahmervasıtasıyla bir tane de biraderim Asım Efendi’ye yazdım. Almangazetelerinden duyulan havadis: İtalyanlar Mısrata’da mağlup edilerek 200zabit, 6.000 nefer, 24 top iğtinam edilmiş [ganimet alınmış]. OradaKumandan Nuri Bey, oralarda hiç İtalyan kalmadığını bildiriyor imiş.Basra’da İbn-iReşid’e Padişah tarafından iki nişan ile birmurassa [taşlarlasüslü]kılıçveoradakimücahidîne[mücahitlere]başkumandantayinedilmiş.İbn-iReşidPaşaoradakiİngilizlerinirtibatınıkatederek[keserek],yedigemilevazım, mühimmat zapt etmiş. İran üzerinde kemal- i muvaffakiyetlemücahidîn-i İran beraber olarak, bizim ordu ileri hareketinde kemal-imuvaffakiyetle yürüyor imiş. Telgraf: Avusturya’ya tecavüz eden Romanyaordusu ricatamecbur olmuş.Dobruca’daBulgar, Romen veRus kuvvetlerimüsademe etmiş ve harp elan devam ediyor imiş. Bitlis üzerindeki müthişharpelandehşetiyledevamediyorimiş.

23Eylül1916

10–Havanispetengüzeldir.Buradaeskihâlimizegöreşimdisonderecebirtazyik altında bulunuyoruz. Yiyecek için son derece müşkülat çekiyoruz.Evvelce, efrat bir derece kışlalar dâhilinde serbest idiler. Şimdi onlar dagezemiyor. Sekiz-on adet barakanın etrafı, tahta perde çevrilerek, o muhitiçerisindemahbusbirhâldedir.Bizdeaynıöyle.Eskidenfazlaolarakbizim,barakadançıkmamızbile,yevmiyedörtsaattir.Ondansonrabarakanınönünebile çıkamayız. İçeride hapis bulunuyoruz. Yevmiye dört defa yoklamaoluyoruz. Hepsinde Rus zabiti bulunuyor. Aşağıda, hastanede çalışandoktorlarbileyanımızagelemiyor.ŞimdiyekadarRuslarbukadarsıkmamışidi. Bu gece rüyamda Emin asker oldu. Cenab-ı Hak hayır versin. Telgraf:Galiçya’da Avusturyalılar tecavüz etmiş ise de Ruslar tarafındandurdurulmuş. Bizim cephede Muş’un cenub-ı garbisinde [güneybatısında]harpdevamediyorimiş.Sözdeoralardamüthişkarfırtınasıvarimiş.Akşamtelgrafı:Almanların148fırkası,birgecehücumuylaSommeDeresi’ninşimalsevahilini zapt etmiş. Rus gazetesinden: Bulgarlar Silistre’yi zapt etmiş.Akşam telgrafından: Bulgarlar, düvel-i müttefika ordusunu Demirhisar’adoğru takipediyor imiş.Rusya’daher şeyin fiyatı arttığıkâfideğilmişgibi,aradığımızyağ,tütün,şekervesairedebulamıyoruz.Birfotinotuzruble,birgömlekdokuzruble,birçizmeyetmişruble…Negiyecekvenedeyiyecekbulamıyoruz. Bunlar kâfi gelmedi, şimdiye kadar mutfaklarda sarf edilenodunuveriyor idi.Bugünonudakesti.Şimdiaraba ile taşıttığıodunuyirmiyedi rubleye alıp paylaştık. Bu hesapça bize on beş gün kadar kâfi gelir.Şimdiden sonra her ay adam başına iki ruble de odun parası vereceğiz.Neyapalım,bunada razıyız!Yakışın sobaodununadapara ister ise, o zamanhâlimiz perişandır. Bu herif sıkıldıkça alçaklığa başlıyor. İnşallah Cenab-ıHakbelâsınıverecektir.

Şimdi akşam yoklamasında verilen emir, her dört efendiye bir hizmetçiolacak ve aşçı tanınmayacak olduğu, kati surette Rus zabiti tarafındanbildirildi.Hernekadaritirazettikisedeolmadı.Çarnaçar“peki”dedik.Bizburada otuz ikiTürk zabiti bulunuyoruz. Sekiz hizmetçi veriyor.Bunun birtanesiaşçıdır.Birtanedeberber,kalıyoraltıhizmetçi.Altızabitebirhizmetçidüşüyor.Bubirhizmetçininaltıkişiyebakmasıpekmüşküldür.Sutaşınacak,odun kesilecek, odalar temizlenecek, çay, kahve pişecek, yemeklergetirilecek…Hakikaten,biradambukadarhizmetekâfideğildir.HervasıtaileRuslarbizisıkıntıdabulundurmakarzuediyorlar.

24Eylül1916

11–Havagayetgüzeldir.Yenidenyazbaşladı.Telgraf:Sözde,Arapeşrafıkendilerine muhtariyet-i idare verilir ise Türkiye’ye harpte yardımedeceklerini bildirmiş ve edilen müzakerede Gençtürkler ile uzlaşamamış.Şeyh Sünûsî Hazretlerine harpte devam eder ve muzafferiyet kazanılır ise

kendisine hilâfet verileceği Enver Paşa tarafından bildirilmiş. Her hâldeRuslarartıknebokyiyeceklerinipekziyadebilmiyorlar.

25Eylül1916

12 –Hava kapalıdır fakat soğuk yoktur. Şimdi posta geldi, Ağustos yeditarihli, Kadri Bey’den, Romanya’dan bir mektup aldım ve evden Hamit’inimzasıylaMayısyirmi tarihlibirkart aldımvebir adetDauria’dankamarotHüseyin’denaldım.

26Eylül1916

13–Bugünbeşadetkartyazdım,postayaverdim.BirCevdet’eyazdım,biradet fes istedim.Bir adet,Küçükayasofya’daKadriBey’e yazdım.Bir adetHamit’eyazdım.Biradet, idaredeSamiBey’e,biradetHalitBey’eyazdım.Cümlesiniyarınpostayavereceğim.Bugünlerdehiçsadraşifaverecek[gönülferahlatacak] bir havadis alamıyoruz. Burada Ruslara Ethem Kaptantarafındanverilenistidaüzerine,kendisinicelpedereksualediyorlarki“Senbinbaşımaaşıdavaediyorsun,sennesin?”Odakendisininsefinekumandanıolduğunu beyan ediyor. “Peki, sizin üstünüzde elbiseniz yoktur. Elbise-iresmiyeniz nerededir?” O da cevabında, “Denizden çıplak olarak çıktık”cevabınıveriyor.Ruskumandanı,“Öyleiseelbisenumunesiolarakbirparçakumaş veriniz. Ben şehirden getirteyim diktiriniz” diyor ve kendisine,bakacağınıbildiriyor.ŞimdiyekadarEthemKaptanellirublealıyor.HâlbukiMustafa Kaptan yetmiş beş ruble alıyor. Onun da işinin artık düzeleceğişüphesizdir. Bir dişim var ki çürük olmadığı hâlde nezleden sallanıyor.Ekseriya dibindeki diş etleri şişiyor. Onu da çektirsem ağzımda dişkalmayacak.Üç aydır tahammül edip çektirmiyorum.Lâkin bu kere ziyaderahatsızlıkverdiğinden, çektirmeyekararverdim.Hekimlerinyanınagitmekiçinistarcayasöylenecek,odaRuszabitinesöyleyecek,sonrabirAvusturyadoktoruna gidilecek, o kâğıt verecek, onun üzerine hastaneye gidip oradaçektirilecek…Ne kadar uzun bir iş! Ben de beyaz ipliği sekiz kat bükerekdişime taktım, çektim. İplik koptu, bütün bütün dişi örseledim. Bu gecesabahakadarağrıdı,uykuuyutmadı.Birazyüzümdeşişti.

27Eylül1916

14 – Elan dişimden pek rahatsızım. Hava nispeten iyidir. Bugün postagünüdür.Şimdipostageldi,pekazmektupçıktı.MustafaKaptanbirkartaldı.Eskiden, Kızılırmak vapurunda lostromo var idi, Şükrü Reis. Bilahareidareden çıkıp, yelken gemisinde geziyor. Romanya’dan gaz yükleyipDersaadet’e gider iken Ruslar tarafından batırılarak esir edilmiş. Bu adamMustafa Kaptan’ın amcasının oğlu ve eniştesidir. Şimdi Avrupa-i Rusi’debulunuyor imiş. Kartında Mustafa Kaptan’dan para istiyor. Başka havadisyoktur. Şu koca defter, altı yüz seksen günlük müddet-i esareti beyhude,

karanlık içinde, ümitsiz bir hâlde, yüz binlerce ızdırab-ı kalp, yoksuzluk vedahapek çok elimhatıralar içindegeçirdiğimhayatı yahut hayat ilemematarasında bulunduğum müddeti kaydederek doldurup, bugün bu defterikapıyorum, ikinci deftere geçiyorum. Acaba o defteri ne kadar zamanyazacağım,odapekkaranlık.İhtimalkidahabirsene,belkiikisene.Amanyarabbi, hayattan ümidim kesiliyor! Hakikaten pek fena ihtiyarladım.Ağzımda diş kalmadı. Saç, sakal kâmilen beyazlandı.Vücutça pek fena birhâldebulunuyorum.

Buradabizimiçinenbüyükgaile,vakitgeçiremiyoruz.Bumeselehepimizisonderecesıkıyor.Mahbusiyetneacı!Bununarasındakendimuhitimizbizidahaziyadesıkıyor.ZirabizTürkler,ahlâknazarındanpekfakirbirhâldeyiz.Bir türlü adab-ı muaşeret bilmiyoruz. Rusların, bu kadar bizi tazyik edicihallerinden ziyade kendi ahval-i umumiyemizden rahatsız oluyoruz.BuradamevcutotuzTürk,birbirimizdenusandık.Birbirimizigörmekistemiyoruz.

İşte bu gibi ahval içinde şu müddeti geçirdim. İnşallah Cenab-ı Hakesbabınıan-karîbihsanedervebizdeşubeliyedenhalâsoluruz.Başka,eldenhiçbir şeygelmiyor.Bununla teselliolmayaçalışıyorum. (14/15Eylül332)HasanBasri

İKİNCİDEFTER28Eylül1916

15 Eylül – Bu deftere başladım. Bu gün hava mağmûmdur [sıkıntılıdır].Benimdişlerdenşikâyetimisepekçoktur.Ekmekyiyemiyorum,olduğugibidişetlerimşişti.Bugeceadetauyuyamadım.DünküpostailehocaLütfullahEfendi’ye Dersaadet’ten familyası tarafından bir kutu derununda [içinde]hasırlı bir fes, iki adet çorap ve iki mendil gelmiş. İhya Kaptan’a pederitarafındanikiyüzBafrasigarasıgelmiş.Bakalımbenimyazdığımfesgelecekmidir?

Telgraf:İngilizlersözdeCidde’yeaskerihraçederekTâifistihkâmatınızaptile,oradakiaskeriesiretmiş.Bunabirtürlüinanamadık.

29Eylül1916

16–Havaiyidir.Elandişlerimağrıyor.Pekçoksıkıntıçekiyorum.BugünbirkartevevebirdeCevdet’eyazdım.FesitekitiledüğmeistedimvebirdeidaredeSaimBey’evebirtanedeDauria’daVehbi’yeyazdım.AşçıMustafakendi tarafından bir kart Emin’e yazmış. Bunlar yarın postaya verilecek.Bugünpostadanüçadetkartgeldi.Bukartlarbizimgibiesirolan ikisefinezabitanından. Bundan altı ay mukaddem Ereğli üstünde Rusların batırdığıseyyar vapurunun ikinci ve üçüncü kaptanlarından ve bir de ufak yelkensefinesi kaptanından geliyor. Bunlar maaş alamadıklarından kendimüzayakalarından [sıkıntılarından] bahsediyorlar ve bizden muavenet talepediyorlar. Evet, biz de muavenet etmek arzusundayız lâkin muvaffakolabileceğimizşüphelidir.

30Eylül1916

17–Bugünhavaserindir.Şimdiçıkanşayiayagörehavakışlamadantekmilzabitanburadanbaşkayerenakledilecekmiş.Tercümangazetesinden:RuslarKaradeniz’de Tirebolu’yu bombardıman ediyor. Otuz hane ve bir hastanesakatlanmış. ElanBitlis cenub-ı garbında [güneybatısında] üç haftadan berimüthişvekanlıbirharpdevamediyorimiş.BirsüngühücumundaikibölükRus askeri silahları ile esir edilmiş. Şimdi Rus çavuşuna müracaat edereküçüncü kışladaki kolzuk doktoruna gittim. BuDoktorAvusturyalı üseradanolup oradaki bir hizmetçi neferi, “doktor yoktur Pazartesi günü geliniz”cevabını verdi, döndüm.Ne çare, hastaneyebırakmıyorlar!Buradaki doktorkâğıtverir isegidebilirsiniz.Ruslarbiziokadar tazyikediyorkihastanevediğer kışlalar kâmilen bir askerî kordon altında ve bu kordon dâhilinde.Katiyenyabancıkimseolmadığıhâldegerekhamam,gerekpostanevegerekhastanevebakkaldükkânınagitmekbizimiçinmümkündeğildir.Tercüman

Gazetesinden: İtalya’nınLeonardnamdrednotubatmış.MareşalMackensenBalkan’daki ve Bulgar ve Alman kuvvetlerine başkumandan tayin edilmiş.Bizim Türkiye, Galiçya’ya iki yüz bin, Bulgarlara yüz bin asker vermiş.Buhara hükümdarı Rusya Çarına ordu levazımına sarf edilmek üzere birmilyon manat iane vermiş. Bulgar Kralı Ferdinand ve bizim Enver PaşaWillhelm’in çadırına gidip uzun ve gizli bir müşavere olmuş. SözdeFerdinand ile bizimaramızdahâsıl olanbürûdetin [soğukluğun] kalkmasınaWillhelmsondereceçalışıyormuş.EnverPaşaoradançıkıpAvusturyaErkân-ı Harp çadırına gitmiş. Tutrakan’ı terk ederek Tuna’dan kayık ile kaçanRomengeneralisandalaisabetedengülledentelefolmuş.

1Ekim1916

18 – Hava bir derece iyidir. Güneşte oldukça sevilecek bir hararet var.Tercümanveİkbal’den:Hollanda ile İngilterearasındamünasebat-ısiyasiyekesilmiş, Hollanda, askerini silâhaltına almış. Padişahımız Enver Paşa’nıncehd ü gayreti [çalışma ve çabalaması] ve askerin muharebede sebatıhakkında şiir söylemiş. Bulgarlar ile Romanya arasındaDobruca’da büyük,kanlı harp oluyor imiş. Kafkasya’da elan müthiş harp devam ediyor imiş.Hemedan’dakolerahastalığıçıkmış.KamarotHüseyin’den,Dauria’danşimdibirkartaldım.

2Ekim1916

19 – Hava iyidir. Sabah yoklamasından sonra bir Avusturya zabiti geldi.Türkkazarmasınınbüyükrütbelisikimise,Avusturyamiralayıtarafındanbazıhususatın konuşulması hususunda davet ediyor. Ethem Kaptan’ı irâe ettik[gösterdik].LakinlisanbilmediğindenYüzbaşıSıtkıEfendigitti.Bakalım,odanesöyleyecek?Buradabugibiufak,tefekşeylerbizimiçinbüyükvukuat-ıyevmiyeden ma’dûddur [günlük olaylardan sayılır]. Akşama kadar herkesbirbirinden havadis sormak, “filân böyle yapmış” diye saatlerce onuçekiştirmek,yiyecekdüşünmek…Enbüyükgaileisegündeüçdefayoklamaolmak.Hakikatenbuyoklamabizeenağırbir işoluyor.Sabah,öğle,akşamherkeskendikışlasınınönüneikisıradiziliyor.Beherkışladayüzzabit,otuzkadar hizmetçi nefer var.Rus zabiti deftermucibince esami okuyor.Bu biraydırhergündevamediyor.Akşamlarıhavaziyadesoğukoluyor.Yarımsaatkadaroradabeklediğimizmüddettetitreşiyoruz.Evvelceyirmidörtsaattebir,defterimzaediyoridik.Bukadarsıkıyoklamayaptıklarıhâlde,Avusturyalılargene firar ediyor.BizimkazarmadanGros isminde birAvusturya zabiti beşgün evvel firar etti. Elan Ruslar haber alamadı. Bu herifler birbirine gayetmüttefik. Bu kaçan zabite, tekmil zabitan altı yüz ruble toplayıp vermiş veefrat arasından kendisine oldukça benzeyen bir çavuş getirip, elbisesinigiydirmiş. Şimdi yoklamada Mülazım Gros okunduğu zaman “buradayım”deyip o çavuş geçiyor.Ruslar katiyen farkına varamıyorlar.Böylece devam

ediyor.Bugidişlebirtürlüanlayamayacaklargibigörünüyor.OzabitkendinikurtaracakvesefalettendiğerbirvatandaşınıdakendiyerinebırakıpodaelliRublealacak,odaoyoldasefalettenkurtulacak.ŞimdiAvusturyalıMülazımWeisssöylediki, sözdebirAlmankruvazörüaltmışbin toncesametindebirtransport batırıyor ve on adet sefine de zapt ederekAmerika hükümetlerinesatmış.Buokadarinanılacakbirşeydeğil.ŞimdiSıtkıEfendigeldi.MeğerRuslar “umum zabitanın Rus menajından yemek mecburi olacak” diyorimişler.Lakin,bizimTürkleregöredeğil imiş.Avusturyalılarmutlakoradanyemek mecburiyetinde bulunuyorlar. Bakalım, sonu ne olacak? BugünDauria’da bulunan kamarot Hüseyin’e, aldığım karta mukabil, bir kartyazdım.PostagünüolmadığındanÇarşambagünüvereceğim.

3Ekim1916

20 –Hava bir az soğuktur.Yiyecek için günden günemüşkülat büyüyor.Bakkaldaeskidenetveşekerbulunuyoridi.Şimdisadeyağdayoktur.Bugünyemekpişirmeyeyağbulamadık.Birpaket tereyağbulduk,odapaketibirrubledir. Bir yemek pişirmeye o paketten iki adet lâzımdır. Bu gidişle pekbüyüksıkıntıiçindekalacağız.

4Ekim1916

21–Bugünpostayaüçkartverdim.BirtaneevevebirtaneHıfzı’yavebirtanesi de biraderim Asım Efendi’ye. Lakin Romanya harbe başlayalı hiçbirimizmektupalamıyoruz.Oyoldakapandı.İhtimalşimdiİsveçtarikindengelecek.Dünkügünyemek içinbirpaket tereyağıbulmuş idik.Bugünodayoktur. Rus çavuşuna edilen müracaat üzerine, “ne yapalım şehirde yok,Allah’a yalvarın” cevabını verdiler. Bu gidişle birçok zaman kuru ekmeyekalacağımız anlaşılıyor.Lakin, şehirdehakikatenyağyokmu?Zannetmem!BudoğrudandoğruRuslarınedepsizliğidir.Zira,kendilokantalarındayemeğemecbur etmek üzere takip edilen plan neticesidir. Biz Türkler burada azolduğumuzdanveekserimizlisanbilmediğindenmüracaatedemiyoruz.Zatenacz ü meskenet [acizlik ve yokluk] bizim başlıca faziletimiz olduğundanhiçbir şeye teşebbüs etmek elimizden gelmiyor.Ne derler ise, “peki” deyipboynumuzu eğerek katlanıyoruz. Telgraf: Venizelos Girit adasınınistiklâliyetini ilân etmiştir. Romanya’nın kırk bin nefer ve iki general, yüzkırkkadartopilemuhasaraedilenordusuAvusturyalılarateslimolmuş.

5Ekim1916

22 – Bugün hava ziyade fırtınalıdır ve soğuktur. Duyduğumuz havadisegöre, İngiliz ve Fransızlar tarafından karar altına alınıp umum devletleretebligat icra ediyorlar ki “tahte’l-bahirler mürettebatı ele geçtiği andakendileri korsan nazarıyla görülerek idam edilecektir.” Bunun üzerineAlmanya resmen bunlara nota veriyor. Eğer kendisinin bir nefer gemicisi

idamedilir ise,yerineonnefer İngiliz zabiti idamedecektir.Bununüzerinebitaraf hükümetler İngiltere ve Fransa’ya “böyle kanun olamaz” diye itirazediyorlar.Almanyabitarafdevletlerebirnotaveriyor.İngilizordusundamaaşile istihdam edilen bitaraf hükümetler tebaaları esir alınmayıp idamedilecektir.Kenditebaalarınızabildiriniz.Bununüzerineİngilizordusundakiecnebiler oradan alınıp Selanik üzerine sevk ediliyor imiş. Rusların birgeneraligayetağırsuretteyaralanmıştır.Bugünküfırtınaakşamakadardevametti.Havasonderecesoğudu.Pekazhafifkarzerreleriuçuyor.Buradakibuyolda rüzgâr, fırtına bizde pek nadir olarak eser, her hâlde üçüncü kışagiriyoruz.Cenab-ıHakmuînimiz[yardımcımız]olsun.

6Ekim1916

23 – Salib-i Ahmer vasıtasıyla üç kart yazdım. Bir adet kızıma, bir taneCevdet’e ve bir tane de bizim Yörük vapuru kaptanı Hüseyin Efendi’yeyazdım.Soğukelanşiddetlidevamediyor.Yalnızdahakaryoktur.Bakalım,bugünpostagünüdür.Romanya’nınilân-ıharpetmesibizimmektuplarıngerikalmasına sebep oldu. Posta geldi, mektup yoktur. Açık Söz gazetesinden:Dersaadet’teCemilBeyismindebirzatidamedilmiş.Dobruca’daharpedensüvari kıtaatı kâmilen Türk imiş. Riga’da ve kâmilenRus cephesinde Türkaskerivar imiş.Başlarındafesveüstündehilal ilemüzeyyentasgiyenefratkarışık olarak görülüyor imiş.Hemedan’da ikiKürt hanı “Türkiye’ye hain”diye kurşuna dizilmiş. Akşamüstü çıkan havadise göre, iki yüz elli zabitburadanKesita’yagidecekmiş.

7Ekim1916

24–Yevm-i felâketimizinyirmiüçüncüayıbugünhitambuldu.Nekadarazab-engiz[azapverici],uzun,karanlık,sefaletgeçiriyoruz!Eğerbunahayatderisek,bizdeburadayirmiüçayyaşayarakşumüddetibugünikmalettik.Bugeceninfelâketiyahutvukuatı:yedi,sekizaydırbirmiktartecennüneden[deliren]Avusturyazabitlerindenbirievvelcekolunundamarlarınıkatetmişidi. Görülerek süratle tedavi edilip, hastaneye yatırılarak bir müddet sonraeline bir ruhsat kâğıdı veriliyor. Yanında bir süngülü ile bir derece serbestolarak kordon dâhilinde gezebiliyor idi. Bu gece saat alaturka ikide hariceçıkacakkapınınkoridorundagezmeyebaşlıyor.Kazarmanınkapılarıgeceleriumumen[tümüyle]kapanıp,kilitleniyorveherkazarmanınönündeveardındaiki nöbetçi vardır.Bunun içeride dolaştığını pencereden gören nöbetçi bunasesleniyor ise de tabii zabit aldırmıyor.AlçakRus, hariçtenkapınınüzerineateşediyor.Kurşunzabitingöğsüne isabetediyor.Koridoradüşüyor. İçerideuyuyan Avusturya zabitleri uykudan uyanarak yardıma gitmek istiyorlar.İçeride bulunan kazarmanın çavuşu zabitanın oraya gitmesini men ediyor.Zavallımecnunoradasabahakadaryaralı,taşlarınüstünde,soğukbirtaraftan,bağıra,bağırafevtediyor[ölüyor].BusabahsaatdokuzdaRuskumandanıve

yanındabirçokRuszabitleriylegeliptahkikaticraederekcenazeyikaldırdılar.İştehayatımızınkıymetibundanibarettir!Tuhafdeğilmi,buhâlegıptaedenzabitan içimizde bulunuyor. Daha bakalım ne gibi sefalet ve acı tahkirât[hakaretler]göreceğizvenemüddetdahabumahbusiyet içindeacıhatıralarile yaşayacağız? Evet, “insan pek ziyade felâkete de, saadette demütehammildir”diyorlar.Evet, iştebizde tahammülediyoruzveyaşıyoruz.Bugün bizim kaptanlardan Kâzım Kaptan kendisinde pek ziyade ilerlemişolankalphastalığındannaşi[dolayı]hastaneyegidiyor.

8Ekim1916

25 – Bugün Kurban Bayramı’nın birinci günüdür. Her tarafta büyük veküçük tekmil âlem-i İslâm’da bir sevinç ve şâd-mâni [mutluluk] vardır.Bundan biz müstesnayız. Bizde meyusiyet ve keder vardır. Şimdi bizimburada tekmil kalbimiz ve fikrimiz vatan, evlat gailesi içinde çırpınıyor.Acabaçocuklarımneyapıyor?Açmıdır,çıplakmıdır,hastamıdır?YaHıfzıne hâldedir? Hele ondan, daha bir haber alamadım. Yarabbi, ölmedençocuklarımıbirgörsem!İştebenimenbüyükbayramımogündür!Fakatkaçsenedahasonra?Ümidimmünkatıoluyor [kesiliyor].Nekadargeceleri,budüşünce içinde uykusuz geçiriyorumve o geceler ne kadar acı ve uzundur!Döne,döneyanlarımağrıyor,sabaholmuyor.Ömrümüzünşugeçmezseneleriile rekabete çıkmış zannediyorum. Şafak söktüğü anda ben de bitap olarakdüşüyorum. İşte o zaman da gördüğüm bir takım karışık rüyalar içindeyuvarlanıyorum. Hepsi beni ayrı ayrı muazzeb ediyor. Telgraf: Tutrakan’ayeniden hücum eden Romen ve Rus kuvvetleri münhezimen [hezimeteuğrayarak] Tuna’nın sol sahiline çekilmiş. Yunan kabinesi istifa etmiş.Bulgarlar ile Düvel-i Müttefikka arasında Serez yolunda müthiş harpoluyormuş. Ben bugün vakit geçirmeye vesile olsun diye eski pantolonunceplerinideğiştirmeyeuğraştımveyaptım.Demekzaruretteinsanherbirşeyiyapabilecek.

9Ekim1916

26 – Bugün evvelce aldığım bir mintan var idi. Yakası dar olduğundanilikleyemiyoridim.Soğuklardaboynumaçıkkaldığındanfazlacaüşüyordum.Eteğinden keserek güzel bir yaka geçirdim ve benzetebildim. Yemekhususunda pek ziyade müşkülat içinde kalıyoruz. Bir türlü sadeyağbulamıyoruz.BugünRuskumandanınaistidaverdik.Bakalımopezevenknehaltedecek! İkigünevvelvurulanAvusturyazabitininyevm-i tedfini [defingünü] bugün icra edilecek.Her kazarmadan iki zabit bulunmak üzere kararverilmiş.BizdenHocaLütfullahEfendigidiyor.Bugündoktorlarmaaşaldılar.Altı aydır doktorlara fazla maaş verileceği söyleniyor idi. Şimdi bu ayverdiler.Bizimdoktormahiye,yüzotuzrublealıyor.

Bugün posta geldi, lâkin mektup yoktur. Açık Söz’den: Rus cephesine

Mareşal Hindenburg’un yerine Bavyera Kralı başkumandan tayin edilmiş.Ruslar Tirebolu’yu zapt etmiş. Ereğli’de dört yelken gemisini batırmış.Tuhaftır, bugün ekmek de azaldı. Bakkal otuz kişiye bir buçuk ekmekgöndermiş.Avusturyazabitlerininbirkısmıbugünekmeksizkalmış.

Bundan dört ay mukaddem hasta ve sakat olanlar muayene edilip,memleketlerine iade edilmeküzere sevk edilmiş idi.Bugüngelenbir karttabizimTürklerdenüçyüzkadarıileridebirşehirdeimişler.Elangidememişlerve bizimSaffetKaptan da omeyanda bulunuyor idi. Bunlardan yüz kadarıoradavefatetmiş.Zatenbirçoğuölümemahkûmhastalıktanidi.

10Ekim1916

27 – Hava bir derece iyidir. Açık Söz’den: Sırplar Manastır’a girerekmuvakkaten Manastır’ı payitaht ilân etmiş. Yunanistan pek ziyade ihtilaliçinde imiş. Averof zırhlısında isyan büyüdüğünden, kral maiyet alaylarınıAtina’ya celp ediyormuş. Transilvanya’da Avusturya, Alman ordularıtecavüzegeçmiş.BirAlmangazetesinden;MısırHıdivineFransa tarafındanenbüyüknişankordonuverilmiş.Fransa,Afrikaahalisinekendisinebuharpteyardımettiklerindendolayıhaccagitmeyeruhsatveripvebirdebüyüksefinetayin ediyor ve Şerif-i Mekke’ye birçok hediye irsal etmiş. Belçikacephesinde Temmuz birden Ağustos otuza kadar İngilizler yüz altmış binnefer, on yedi bin zabit kaybetmişler. Bu gece saat onda evvelce gideceğirivayet edilen ikiyüzelliAvusturyavebirmiktarAlmanzabitanı arabalaraeşyalarını yükleterek on verst mesafede bulunan Vrahni Odinsk şehrinehareket ettiler. Oradan nehirdeki dubalara irkâb edilerek [bindirilerek] birvapur tarafından cer edilerek [çekilerek] Çin hududuna yakın Kesitaismindeki mevki-i askeriyeye dört günde gidecekler imiş. Dün akşamkitelgraf:RuslarSinop’tayetmişadetyelkenkayığıbatırmış.

11Ekim1916

28–Salib-iAhmervasıtasıylabirevevebirdeHıfzı’yaikikartyazdım.

Busabahkışolancaşiddetiylekendinigösterdi.Gayetsertrüzgâresiyorvekar yağıyor. Üçüncü kışa girdik. Dün gece giden Avusturyalıların hâlinidüşünüyoruz.Yabizibirtarafasevkederlerisediyeendişeiçindeyiz.GeçenseneDauria’dangelir iken tadını tattığımızdanneolduğunubiliyoruz.Postageldi, mektup yoktur. Romanya’nın ilân-ı harbi bizim mektuplarıngelmemesine sebep oldu. Tabii bizim yazdıklarımız da gitmiyor. Elan havaziyadesoğuktur.Ruslardahasobalaraodunvermiyorlar.Bizdeüşüyoruz.

12Ekim1916

29 – Soğuk devam ediyor. Maaş bu ay her ne sebebe mebni ise, dahavermediler.Kimsedeparayok.Olsadabirşeytedarikimümkündeğildir.Ne

şekervenetütünvenedeyağvardır.Akşam,şimdigelenbirRusçavuşundanmaaşlarımızıaldık.

13Ekim1916

30 – Salib-iAhmer vasıtasıyla bir eve, EminEfendi’ye, bir de biraderimAsımEfendi’yeyazdım.Bugünhavabirdereceiyidir.Bugünpostagünüdür.Şimdipostageldi,bizimTürkleremektupyoktur.Dahademekpostaiçinyolaçılmadı.Belkibir-ikiaymektupalamayacağız.Tercümangazetesinden:Taifşehriniİngilizlerzaptederek40top,40zabit,2.000neferesiralmışlar.

14Ekim1916

1Teşrinievvel–Bugünhavagüzeldir.Güneştegezmekhoşagidiyor.Bugünbakkala şeker geldiğini söylediler. Ben de gittim, lâkin içeriye girmekmümkün değil. Bir saat zarfında şeker bitti. Ben alamadım. Lâkin şekerinkıyyesi on altı kuruştur. O da bizim kırmızı loğusa şekeridir. Beyaz şekeryoktur.Bugidişleneçayvenekahveiçemeyeceğiz.

15Ekim1916

2 – Hava gayet güzeldir. Dün gece hastane vasıtasıyla iki fond şekeralabildik. Yüz yirmi beş kapik verdik. Bu hesapça kıyyesi on yedi buçukkuruştur.NumanEfendibugünhastaneyegitti.BugünAvusturyalılarınelinegeçenbirecnebigazetesinden:RomanyaongünevvelkâmilenTuna’nınsolsahilineçekilmiş.BuhesapçaDobrucaveKöstenceBulgarlarınelindeimiş.

16Ekim1916

3 – Hava gayet iyidir. Yeniden yaz görüyoruz. Geçen sene bu vakitlersoğuktan titriyor idik. Bugün posta geldi. Arkadaşlardan bazıları mektupaldılar.

Evvelce Rus kumandanına umumumuz tarafından bir istida verilmiş idi.Buradayağolmadığındanşehirdenbizimiçinbirazyağmubayaaedilmesiniistirhametmişidik.BugünoistidanınaltınaRuskumandanıyazıyorki“benRus olduğum hâlde ben bulamıyorum. Siz ise esirsiniz. Tabiibulamayacaksınız” demiş. Hâlbuki istarca vasıtasıyla köyden ara sıra gizliolarak üç-beş fond aldırıyoruz. Şu hesapça bu herifler bize müşkülatgösteriyor.

17Ekim1916

4–Havagayetgüzeldir.Bugünhamamnöbetiolduğundanbendegittim.LâkinRus efradı olduğundan akşamın dördünde gelmek üzere geriye avdetettik. Bir çeyrek gitmek ve gelmesi yarım saat yürüdük. Kumun kesreti[çokluğu] ve biz iki senedir oturmak neticesi olarak yorulduk. Ben devazgeçtim. Buradaki üsera meyanında bulunan Avusturya miralayı ile

konuşantaburimamıLütfullahEfendisöyledikimiralaydemişki“Almanyabize birçok kendi aldığı üseradan göndermiş. Bunlar Adana ve Konya veBağdatveAnkarahavalilerindeziraatişlerindeçalışıyorimiş.”Bugünekmekbulamadık. İki gündür bakkala ekmek gelmiyor. Bereket versin, Ruslarınefrada tayın olarakverdikleri siyah ekmek, bizimhizmetçilerin tayın olarakaldıklarından,oekmektenyedik.Bakalımyarıngelecekmidir?

18Ekim1916

5–Havagayetgüzeldir.BugünRuslarınbiryevm-imahsusu [özelgünü]var. Etraf, kumandan ve Rus efradının kazarmaları bayraklar ile donandı.Bugündeekmekyok.Rusneferlerindensiyahekmeksatınalarakkarnımızıdoyurduk.Bugidişledaimaaçkalmaktehlikesinemaruzbulunuyoruz.Bugünposta günü idi. Bir-iki mektup arkadaşlara geldi. Bizim mektuplar geneseyrekleşti. Bir türlü bizim ev halkı muntazam olarak mektupgöndermeyecek! İki senedir kendilerine yaza yaza usandığım hâldeanlatamadım.Vebendeartıkusandım.Bugünduyduğumuzagöre,birHilal-iAhmerheyetigeliyorimişvebirkadınberaberimiş.Bugünlerdepekziyadesıkılıyoruz.Artıkvakitgeçirecekbirvasıtabulamıyoruz. İşsizliğinnekadarmüşkülvenekadarahlakafena tesirettiğiniburada layıkıylaanladık.Hattasıhhat için bile pek ziyade mazarrat [zarar] veriyor. Hele ben pek ziyadeçöktüm.Artıkbirişeyarayacakhâlimkalmadı.Telgraf:[boşluk]namAlmansefinesiKaradenizBoğazı’nayakınbiryerdebirRustahte’l-bahiritarafındanyakalanıp Sivastopol limanına getirilmiş. Mezkûr sefineyi biz İstanbul’dantanıyoruz.Altıbintonhacminde,iyibirgemiidi.

19Ekim1916

6–Salib-iAhmervasıtasıylaevebir,idaredeHüseyinKaptan’abir,ikiadetkart yazıp verdim. Hava son derece güzeldir. Dört-beş gündür yemekmüşkülatısondereceyibuldu.Kâfimiktardaekmekbilebulamıyoruz.

20Ekim1916

7–Hava sonderecegüzeldir.Ekmekyokluğuelandevamediyor, gazdayoktur.Efendilerinbazılarıdüngecekaranlıktakaldılar.BuradakiAvusturyabinbaşısı eline geçen bir İsviçre gazetesinden okuyup bize malûmat verdi.GeneralTownshendistidaediyorkiburanınhavasıylaimtizaçedemediğinden[uyuşamadığından]başkabiryerenakli…EnverPaşacevapveriyorki,“seniBağdat’abizdavetetmedik.Sengönüllüolarakgeldin,şimdioradaoturunuz”diyor.

21Ekim1916

8 – Hava rüzgârlıdır. Kızım Vedia’ya bir kart yazdım ve muntazam kartyazmadığından şikâyet ettim. Bugünlerde yakacak gaz bulamıyoruz. Dün

ekmek için birbirimizle kavga ettik. Daha doğrusu can sıkıntısındanolmayacak bir iş için birbirimize çatıyoruz. Bundan bir buçuk ay evvelhastaneye giden Yüzbaşı Kâmil Efendi geldi. Evvelce ona bir oda ayırmışidik. Lâkin kazarmanın diğer kısmına gelen Avusturyalılar oradakiYüzbaşı’nın odasının tahliye edilerek, kendilerine verilmesini talep ettiler.Hakikatten taksimatta da o oda onlara düşüyor. Şimdi Yüzbaşı’ya kenditarafımızdabiryer lâzım.Fakatgerekbizim taraftabulunanodadamülâzımkaptanlar yerleşmiş. Zabitanın tarafında ki odada da mülâzımlar yerleşmiş.TabiidirkiYüzbaşıyolgeçenodalardakalmayacak.Küçüklerodadaotursun,gerek rütbece,gerek since [yaşça]büyükolan, ayakaltındabulunsun.Budacaiz olmadığından, sözde büyükler toplanıp buna bir karar verecekler.Maatteessüfbizdekiâdâb-ımuaşeretinfıkdanı[yokluğu]buradadakendisinigösterdi. Kimseye söz geçirilemedi. Küçükler katiyen kendi rahatlarınıbüyüklere feda edemedi. Burada otuz iki Türk zabiti bulunuyor. Bu kadarufak bir grup hiçbir şey hakkında birbiriyle itilaf edemiyor [uyuşamıyor].Herkes kendi fikrine göre hareket etmek istiyor. Ne büyükler büyüklükedebilir!Neküçüklerküçükolduğunubilir!

22Ekim1916

9 –Hava nispeten soğuktur.Odameselesini bir derece halledebildik. Bizbulunduğumuz küçük odayı tahliye ederek mülâzım kaptanların odasınabugün naklediyoruz.Bulunduğumuz odada üç kişi idik.MustafaKaptan veMekteb-iHukuk’tanmezunvememurîn-iadliyedenZühtüEfendiismindebirgenç vardı. Maatteessüf bu efendiden ayrılmak mecburiyeti hâsıl oldu. OodayaEthemveMustafaKaptanlar ileüçkişi naklediliyoruz.ZühtüEfendibir derece gücendi, fakat ne yapalım, elden başka türlü yapmak gelmiyor.Havaarasıraaçıyorisedebiryandansoğukvekaryağıyor.

23Ekim1916

10 – Bu sabah kalktık, bir de baktık ki ortalık kâmilen kar ile örtülmüş.Artık burada kar bir dahaMayıs ayına kadar kalkmaz. Bugün posta geldi.Arkadaşlardanbirkaçefendimektupaldılar.Banayoktur.Bizimmektuplarınarkasıgenekesildi.Karelanyağıyor,soğuklarkemal-işiddetleicra-ihükümediyor.Bununenfenatesiratı[etkileri]bizeakşamzamanıoluyor.Zirazatenhava mağmûm [sıkıntılı] iken bir de akşamın zulmeti [karanlığı] çöküyor.Cevanib-ierbaamızdaki[dörttarafımızdaki]dağlarormanilemuhatzirvelerihafif bir sis bulutu örtmeyebaşlıyor.O zamankalpte ufak bir kasvet yavaşyavaş icrâ-yı hükme başlıyor. Tekmil fikri ve kalbi istila ediyor. Artıkkonuşmaya veyahut düşünmeye bile iktidar kalmıyor. Zaten düşünmek içinbir kuvve-i müfekkire lâzım, o ise bizde iki senedir mefkud [yok],düşünmektenaciziz.Ozamanherkesmeyusveperişan,birköşeyeçekiliyor.Gazyanıp,yemekgelenekadarbuhâldevamediyor.Bubizimiçinherakşam

vukubuluyor.Bizimiçinenziyadetesirideböylemağmûmolduğuzamandır.Bugece evvelceGros isminde firar edenAvusturya zabitinin yerine gelmişolanneferiRuslarhaberalarakşimdikaldırıphapsegötürdüler.Fakatozabitelanyakalanmamıştır.

Hava soğuk, kar devam ediyor. Dün haber aldık: Çin’de bulunan birmuavenet cemiyeti buradaki üseraya vatanlarında gösterilecek adrestentesviyeedilmeküzereparaikrazediyor.Şimdiyekadarbirkaçdefabuyoldacemiyetlergeldiisedebenalmadım.Ziravereceğimadresancakçocuklarımolabilir.Acabaonlarnehâlde,kendilerini idareedebiliyorlarmı?Bumeselebeni en çok düşündürüyor. Fakat burada her şeyin ziyade pahalı olması vebizimdeevvelcepekziyadeçıplakolmamızyüzündenotuzkırkrublekadarborç ettim.Buborcu elan tesviye edemedimve edemeyeceğim.Bunun içinoradan yirmi ruble almaya mecbur oldum. Ve Emin Efendi’nin adresiniyazdım.Fakatdüşündükçepekziyadenâdim[pişman]oluyorum.Yaparalarıyokise,yaonlardamüzayakada[sıkıntıda]ise,yaHıfzı’yaparagöndermekmecburiyetindebulunuyorlarise,bintürlüdüşünceilemuazzeb[azapiçinde]oluyorum. Şimdi şüphesiz ki İstanbul da pek ziyade pahalıdır. Bahusus kışgeldi, odun, kömür ve saire ve çocukların üst, baş gibi noksanları ikmaledilecek. O da para olur ise yapılacak, ya yok ise? Of! Bu gibi şeyleridüşünmekistemiyorum.Gayriihtiyariolarakfikrimbunlarilemeşguloluyor.

24Ekim1916

11 – Bir Mehmet Emin ve bir tane Hıfzı’ya ve bir de biraderim AsımEfendi’ye üç kart yazdım. Telgraf: Avusturya başvekilini vurmuşlar. Bizimistarcanın söylediğine göre Petersburg ve Moskova’da geceleri sokaklardailânyapıştırılıyorimiş,“sulhisteriz”diye.İnşallahsahihtir.

25Ekim1916

12 – Hava bir derece iyidir. Bugün zabitandan Mülazım Rıdvan Efendi,HakkıEfendi arasında ufak birmünazaa neticesinde,RıdvanEfendi,HakkıEfendi’yegözününüstünebiryumrukvuruyor.HakkıEfendigözlükgözündeolduğundan, gözlük parçalanarak gözünün üstünden ve göz kapağındankeserekkanakıyor.Doktoragidereksardırdı.Bugünpostagünüdür.Üç-dörtmektupgeldi, lâkinbanayoktur.Tercümangazetesinden:Fransız transportuGalya nam vapur iki bin asker yüklü olarak tahte’l-bahir tarafından garkedilmiş.AmerikasularındaAlman tahte’l-bahirleri tarafındanbir İngiliz,birDanimarka, bir İsveç sefinesi batırılmış. Samsun ve Sinop limanlarına Rusdonanmasıgelerekoradakırk-ellikadarbüyük,küçükyelkenkayığıbatırarak,kırkkadaresiralarakSivastopol’egelmiş.Dersaadet’teSaitHalimPaşa’nınriyasetialtındabirkongreolmuş.İttihatveTerakkiCemiyeti’ninbirmeclisiteşkil edilmiş. İkbalden: Asyâ-yı Vustâ’da [Orta Asya’da] bulunanKırgızlardabüyükisyanolduğundanRusyaikialayKazakvebirbataryasevk

etmiş.

26Ekim1916

13 – Hava son derece güzeldir. Yağan kar yavaş, yavaş eriyor. Telgraf:Bulgarlar Köstence ve Mecidiye’yi işgal etmiş. Fas’ta Fransızlara karşışiddetliihtilalvarimiş.

27Ekim1916

14–Havasonderecegüzeldir.Üçadetkartyazdım.Eve,birtaneCevdet’e,birdeİdaredeSaimBey’e.BugünburadakiAvusturyabinbaşısınınifadesinegöre,RuslarGaliçyacephesindeüçayzarfında23general,54ümera,14.000zabittelefatvermişler.

Bizimzabitandan,mudarebeeden [dövüşen]RıdvanveHakkıEfendilerinarasına kimse girmediğinden Hakkı Efendi bir istida yazarak Ruskumandanına vermiş, bakalım ne olacak? İki senedir esarette bulunuyoruz.Binlerleecnebizabitanıvardır.Şimdiyekadaronlarınarasındaböylebirhâlvukubulmadıveyahutbulduisedehariceaslabirşeybildirmediler.Şayan-ıteessüftür ki bizim kışlanın çavuşu olan Rus neferi bile ta’yîb ederek[ayıplayarak] dedi ki; “siz zabit olacaksınız, nasıl olur da kavga eder vebilahare bizim kumandana şikâyet edersiniz?” Bizdeki hamiyet-i milliyeye[millionura]ufakbirnumune!ŞimdiRıdvanEfendigeldi.Ruskumandanıiyibir asker imiş. Kendisine diyor ki “bir zabit bu gibi harekâtta bulunamaz,ayıptır. Bir daha tekerrüründe seni cezalandırır ve aynı zamanda evrakınıhükümetinevererekbilaharekendivatanındada cezagörürsün,buda seninhakkında iyi olmaz. Haydi, barışın ve bir daha bu gibi hâller sizde vukubulmasın.”

Şimdipostageldi.Üç-dörtmektupvar, bizegeneyoktur.Bundanonbeş-yirmigünevvelfiraredenGrosismindekiAvusturyazabitişehirdeyakalanıpgetirilmişve“hastayım”diyerekhastaneyeyatırılmıştır.

28Ekim1916

15–Havabirdereceiyidir.Geçensenebuvakitburadahariçtegezmeksonderecemüşkülidi.Kâmilenetrafbuzilemuhat[çevrili]bulunuyoridi.Şimdioldukçakarvarisedeneayazvenedeokadarşiddetlisoğukverüzgârvar.Ve güneşten oldukça tatlı bir hararet vardır. Yalnız geçen seneye nispetlebizde müzayaka ve can sıkıntısı fazladır. Artık beyaz şeker katiyenbulamıyoruz. Diğer kırmızı şekerin kıyyesi otuz kuruştur. Bu ay zarfındasadeyağaverdiğimizparanınyekûnuotuzkişininyemeğinekullanılmaküzereüç bin kuruş ediyor. Havâyic-i zarûriyenin [zorunlu ihtiyaçların] fıkdanıgündengüneartıyorvebizdeboşoturmaktanveişsizliktendolayı,ahlakhergünsukutundadevamediyor.

29Ekim1916

16–Havamağmûm.Siscevanib-ierbaadakizirveleriihataetmiş,hafifbirkardökülüyor.Lâkinrüzgârolmadığından,birderecehariçtegezilebilinir.Bizburayageldiğimiz zamanburadaki zabitanı pek ziyadeulüvv-i cenab sahibi[âlicenap] zannettik. Lâkin aradan geçen bir sene zarfında geçen vukuatbunların da arasında bir-iki hamiyetsiz bulunduğunu bize gösterdi. Evvelcekendi aralarındabazı vukuat cereyan etti isede, bize ait olmadığından tabiiseyirci kaldık. Fakat bilahare burada üsera arasında en büyük rütbeli zabit,umumüserakumandanıoluyor.Bununvazifesideüseramektuplarıveyahutmuavenetcemiyetlerigibiolan işlerdeumumamüracaatetmekten ise,üserakumandanınamüracaatediyorlar.Vebirdezabitanınbirbirleriyleolacakbazıihtilaflarındaaralarınıtesviyeedecek.BuradaenbüyükrütbeliiseAvusturyamiralayıvar.Kendihakikattenbüyük,kibarbiradamdır.Ondansonradaherkazarmada büyük rütbelilerden bir kazarma kumandanı oluyor.Bu kazarmakumandanıgerekbirşeyiçinRuslaraedilecekmüracaattavegerekseRuslarınvereceği emri umuma tebliğde ve gerekse Avusturya miralayına edilecekmüracaattabukazarmakumandanıbuvazifeyi icraediyor.Bizim tekmilbirkazarma işgal edemiyoruz. Biz kazarmada Avusturyalılar ayrı ve biz ayrıolmaküzereikikumandanoluyor.BizdeenbüyükrütbeliikikumandanvarkibirMustafaKaptanvebirdeEthemKaptan’dır.Bunlarbinbaşıkayıtoldular,bizyüzbaşıkayıtolduk.Zabitanarasındaikivebirdesonradanterfieden,üçyüzbaşı var. Bunlar bir türlü bunu hazmedemiyor. Kendileri kazarmakumandanı olmak istiyorlar. Bunun için Avusturya miralayına müracaatederek “Bunlar sivildir, kumandan olamaz” diyor. Kâfi görmeyip bu kereRuslaramüracaat ediyor.Üsera kumandanına “Bunlar ne askerdir ve ne detüccardır” gibi bir takım hezeyânda bulunuyor [saçmalıyor]. Akşamyoklamasında kumandan umum içinde “hanginiz kumandan olacaksınız?”dedi. Ethem Kaptan Rusça bilmediği için gene bizi ihbar eden zabitesöyleyiniz, ben lisan bilmediğim için siz olacaksınız. O zabit yanımızdasöyledi ki “Bu parahud kumandanıdır. Ben de zabit kumandanı olacağım.”Ruskızdı.“Parahud”nedemek,butransportdeğilmi,bubahriyezabitideğilmidir?

Bizim hamiyetli vatandaşımız şaşırdı. “Evet” diye tasdikten başka çaregöremedi.Ruskumandanıovakitşuzabitinhatasınıdahaziyadebüyütmek,dahadoğrusutahkiretmeküzere,“SizinTürkordusunundisipliniolmadığınıbilirim.Fakatbenburadaherhâldebirdisiplintalepederim”diyerekgitti.Bubizimefendi,küçükkaptanlaraiçeridetarziyevererek[özürdileyerek],“Bensizi söylemedim. Ben bizim ihtiyat zabitlerinden şikâyet ettim. Üç aymektepte tahsil ederek orduya geliyorlar. Ne nizam ve intizam-ı askerîbilmiyorlar. Onun için ben kumandan olarak onları tedip edeceğim” diyor.Tuhaftır, hâlâ bu yaptığı muameleden hicap etmiyor. Bilahare ordusunda

bugün bilfiil hizmette bulunan arkadaşlarını tahkir ediyor. Bunun üzerinemevcutzabitefendilerdendörtmülazım-ıevvel,ikimülazım-ısânitoplanarakumumzabitannamınabuyüzbaşıya“Senburadabizekumandanolamazsın,zira bir kere arkadaşları gidipbir düşmankumandanına şikâyet ettin. İkincisebep olarak ordumuzu tahkir ettirdin. Burada bizim kumandanımız EthemBey’dir”dediler.Şimdiböylekaldı.Bakalımileridenehâlkesbedecek?

30Ekim1916

17 – Hava nispeten iyidir. Şimdi posta geldi. Dauria’da kamarotHüseyin’denFransızcabirkartaldım.

31Ekim1916

18–Havaiyidir.

1Kasım1916

19–Havaiyidir.BugünbirkartBağdat’aHıfzı’ya,birdeHamit’eyazdımSalib-iAhmer’everdim.

Şimdihaber aldığımızagörepostayok imiş.ZiraKatolikolanlarınbugünbüyükbiryevm-imahsuslarıvarimiş.Bununiçinüçgüntatilimiş.Aşağıdaderekenarındabulunankazarmadakizabitan,kabristanagidecekimiş.

2Kasım1916

20 – Bugün hava son derece güzeldir. Bugün de bizim kazarmalarkabristana gidecek. Buradan kabristan beş kilometre kadar uzaktır. BizimTürk zabitandan bir-iki efendi gidip görmek istiyor. Bizim o kadar yolyürümeyecesaretimizyoktur.Onlargörüpbizehikâyeederler.Bizdeonunlakanaat ederiz. Giden efendiler geldi. Söylediklerine göre gayet güzel birmevkide imiş, cevânib-i erbaası kâmilen orman ile muhattır. Geçen seneburadakizabitanumumibirer rublevermiş idik.Bupara ileorayagüzelbirabideyapılmış.BuabideninbirtarafındaTürkçeolarak“Osmanlızabitanıveefradıburadamedfûndur[defnedilmiştir]”ibaresiyazılıdır.

Abidenin mevkii gayet güzel imiş. Havadis Rus gazetelerinden: Amerikamühimmat fabrikaları aksiyonları fiyatıpekziyadedüşmüş.BudaAmerikasularındabundanbirhaftamukaddem[evvel]tahte’l-bahirlerinfaaliyetisebepolmuş. Bugünlerde Amerika reisicumhur intihabı [seçimi] meselesigeldiğindenumumunnazarı orada imiş.RuslarBukovinya’da taarruz etmekistemiş iseler de, büyük telefat vererekmuvaffakıyet görememişler. Bükreşşehripekziyadetehlikeiçindeimiş.Alman,BulgarkuvvetleriKöstence’denyetmiş verst şimale doğru ilerlemiş. Demek Romanya’nın işi son derecevahimdir.Yunan kralı bir emirnâme neşretmiş; herhangi zabitVenizelos ilegörüşür ise, ileride ordudan tart edilecektir. Saat ona çeyrek var idi gece

istarca geldi, elinde bir kâğıt. “Mülâzım Sırrı ve Keremi Efendiler şimdigidecekler,süratlehazırlansınlar”diyehaberverdi.Buikiefendibundanikiay evvel istidavermiş idi.Bu istidamuamelegörmüşbugece emirgelmiş,saat on iki şimendiferiyle bu gece hareket edecekler. Süratle hazırlandılar.Cümlevedaettik,yataklarınıbağladık. İkihizmetçiyüklenerek, iki süngülüilegittiler.Cenab-ıHakkendilerinehayırlı selametversin.SabahleyinhaberaldığımızagöreAsya’daTaşkentdenilenmemleketegitmişler.

3Kasım1916

21–Havasoğuk,rüzgâr,fırtınahâlindedir.Bugünpostavar.Yazdığımikikartbugüngönderdim.

4Kasım1916

22–Soğuk ve fırtına elan devamediyor.Bu gece birmiktar kar yağmış,soğukpekziyadedir.

5Kasım1916

23–Havakapalıdır.Arasırakaryağıyor.Fırtınakesildi.Akşamüstümaaşaldık.

6Kasım1916

24–Yevm-ifelâketimizinikincisenesinibugünikmalettik.İkisene,buikisenezarfındanekadarağırvarta,nemüşkülsefaletgeçirdik!Bununlaberaberiki sene geçti. Bundan böyle geçecek olanı düşünüyoruz. İşte asıl bizidüşündüren geçecek olan ne kadar? Bir yahut iki sene daha mı? Zirabirçoğumuzda ümit münkatı oluyor. Ara sıra bizi burada bir derece teselliedecekolanmektuplardakesildi.Üçaydırodayok.Bütünbütünmeyusiyetiçindeyiz.Vakitgeçirmektenacizbulunuyoruz.Tabiiaramızdaki intizambirderecekarıştı.Odarahatsızolmayabirvesileteşkilediyor.Etrafkar,soğuk.Hertarafkapalıdır.Gündekışlanınönündeikisaatsabahvebirbuçukakşamdolaşmayamüsaadevarisedehangiyiğitdolaşabilir!Geçecekolanveyahutgeçmiş olan seneler bir odanın içinde geçecek. Şimdi posta geldi, mektupyoktur. Yalnız bizden sonra batırılarak mürettebatı esir edilen Seyyarvapurunun kaptanı Mahmut Kaptan’ın Saratovski’den gönderdiği mektubualdık. Marmara Denizi’ne giren on kadar düşman tahte’l-bahirlerininfaaliyetini ve bizim Barbaros zırhlısının gark edilmesi ve Çanakkale’dedüşmanınmüthişhücumualtındabizimTürkordusununfedakârlığıhakkındaoldukçamühimmalûmatvermişti.VebirdebizimçarkçıŞevketEfendi’ninbir refikiyle beraber oradan evvelce firar ettiği ve bugünlerde Rıza Efendiismindediğerbirinindahafirarettiğinibildiriyor.

7Kasım1916

25 –Bugün hava oldukça güzeldir. İkbal gazetesinden:KaradenizBoğazıönündeRustahte’l-bahirleribizdenikisefinebatırmış.

8Kasım1916

26 – Posta günüdür. İki kart yazdım. Bir eve ve bir de Cevdet’e. Salib-iAhmer’e verdim. Romanya ilân-ı harbinden beridir posta kesildi. Bizimyazdığımız kartların gitmediğine emin isek de, gene her hafta muntazamolarak üç-dört kart yazıyorum. Posta geldi. Ne bize ve ne Avusturyalılaramektup yoktur. İkbal gazetesinden: Karadeniz Boğazı altından şimendifergeçmek üzere bir tünel inşa edilmesi hakkında Almanya’da bir cemiyetteessüs etmiş.Romanya veliahdı sözde tifodan vefat etmiş.Avusturyalılarınfikrine göre, katledilmiş. Tahte’l-bahirler yeniden icra-i faaliyete başlayarakNorveçlilerin on sekiz sefinesini batırmış. Amerika’ya İngiltere tarafındankendi sularında icra-yı harekât eden tahte’l-bahirler hakkında verilenültimatoma Amerika cevap vermemiş. Avusturya, Bosna-HersekMüslümanlarından seksen bin neferlik bir ordu teşkil ederek bizim Türkfırkalarınınyanınagöndermiş.

9Kasım1916

27–Havaiyidir.Güneşparlakvesıcaktır.Bununlaberaberortalıkkâmilenkar ile örtülüdür. Geceleri son derece ayaz vardır. Soğuk tahammülünfevkindedir. Burada gerek melbusat [giyecek] ve kundura yoktur.Amerika’danbirçok fotingelmiş.Vakıa,gayetgüzelvesağlamisede fiyatıyirmirubledir.Buparadabirimizdeyoktur.Bununiçinalamadık.

10Kasım1916

28 – Hava mağmûmdur. Bizim meyusiyetten kalbimiz nasıl ağlıyor ise,hava da öyle için için ağlıyor. Telgraf: Avusturya ve Almanya Lehistankrallığını tasdik ederek muhtariyet ilân etmişler. Amerika ReisicumhuruWilsondüşerek,diğerireisicumhurolmuş.

11Kasım1916

29 – Emin Efendi’ye bir kart yazdım. Bugün ziyade rüzgâr var. Dışarıdagezmek müşküldür. Postada elan ne bize ve ne Avusturyalılara mektupgelmiyor.

12Kasım1916

30–Havabirdereceiyidir,lâkinsoğukvar.

13Kasım1916

31 – Hava açık, güneş güzeldir. Soğuk devam ediyor. Sobalara odunyetişmediğindenhariçtenmübâyaaetmeye[satınalmaya]mecburolduk.Otuzruble verdik. Ruslar eskisi gibi odun vermiyorlar. Gaz hiç vermiyorlar.

Hâlbukibunlarınnizamı,yatacakveyanacakhükümeteaitolduğunudefaâtle[birçok defa] duyduk. Buradaki kumandan hırsız olduğundan bunlardanistifadeediyor.Bugünpostageldi,lâkinmektupyoktur.YalnızbizimgibiesirolanikikaptandanTahsinveİhyaKaptanlaramektupgeldi.Kendilerineredeesirolduklarınıvebirçoksefinelerindahabattığınıanladık.

14Kasım1916

1Teşrinisani–Havagüzeldir.Soğukçokziyadedir.Düngelengazetelerden;Dobruca’daBulgar ve bizim kıtaat ileri harekâtında devam ediyor imiş.Vebizimkıtaat-iaskeriyenincesaretihakkındapekziyademetihtebulunuyor.NeBulgarvenedeAlmanlarTürklerkadarcesuraneharpedemiyorlar.BirTürkneferiyaralanıyordageneelindentüfeğinialmakmümkünolmuyor.Norveçhükümeti yedi hafta zarfında elli beş sefinesi Alman tahte’l-bahirleritarafındanbatırılmış.Buradakiahval-iumumiyemizsonderecebozuldu.BizTürklerin ahval-i ruhiyesi [ruhsal durumu] ve ahlak-ı umumiyesi o kadarbozulmuştur ki ufak bir numune yazıyorum. Burada binden mütecavizAvusturya zabitanı vardır. Bunların arasında da bazı ahval-i gayr-i lâyıka[yakışıksızdurum]vukubulurisede,nebizimkadardevamedervenedehertarafa akseder. Burada mevcudumuz otuz kişi bulunuyoruz. Bu otuz kişidaimabirbirimizi tenkit etmek,birbirimizinhakkında idare-i lisanetmekvebirbirimize tahakküm etmek ve birbirimizin aleyhinde fesat kurmak başlıcavazifemizdir.

Evvelcebahsettiğimistarcadavasıaramızdaokadarbüyüdüki,nihayetbizi“bunlar sivildir” diye Ruslara şikâyete kadar yürüdüler. Bu mesele elanaramızdadevamediyor.Bubunusöyledi,hayıroşöyleyaptı,hayıröyledeğil,filânşunusöyledi…Hergünbirtürlüşayiabirtürlüerâcif[yalan]söyleniyor.Anlamalı, biz Türkler ki birbirimizi tahkir yahut tehdit etmek için ne türlüdenâetlere[alçaklıklara]kadarcüretediyoruz!Acabavicdandenilenbirşeyinhakikaten olup olmadığında insan tereddüde düşüyor. Bu esarettebirçoğumuza daha ağır gelen mesele vatanımızdan, ailemizden ayrıdüşmekten ziyade, kendi muhitimizde bulunan bu gibi şayan-ı teessüfvukuattır.

15Kasım1916

2 – Hava bir derece iyidir. Bugün posta günü olduğundan her ne kadarmektuplar kesildi ise de gene yazmaktan vazgeçemediğimizden hepimizyazıyoruz.BendebirHamit’e,bir taneCevdet’evebirdeHıfzı’yayazdım.Salib-i Ahmer vasıtasıyla postaya verdim. Posta geldi, mektup yoktur.İkbal’den: Romanya Köstence’yi terk eder iken gaz ve benzin ve zahiredepolarını yakmış ve yangın üç gündevametmiş.Almanya’dan son sistemtahte’l-bahirlerdenbirkaçadetbizegelmiş.Şimdigerekbizimtahte’l-bahirlerve gerek Bulgar tahte’l-bahirleri Köstence ve gerek Mankaliya limanlarını

üssü’l-hareke [hareket merkezi] ittihaz etmiş. Birçok Romanya muhacirleriOdessavecivarınageliyorimiş.

16Kasım1916

3–Havabirderecegüzeldir, lâkinsoğukpekziyadedir.Aşağışimendifergüzergâhında bulunan kışlalardaki Avusturya zabitlerinden biri kendisinipenceredenatarakintiharetmiştir.

17Kasım1916

4–BugünbirkartbiraderimAsımEfendi’ye,bir taneVedia’yavebirdeDauria’ya Vehbi’ye yazdım. Hava bugün son derece güzeldir. Posta geldi,mektup yoktur. Esir olan Seyyar vapuru mülâzım kaptanından bir mektupİhya Kaptan aldı. Bunlar seferberlik ilân olunduğu zaman mekteptenşahadetnamealmışlar.Mektubundayazıyorki,bizimsınıftanşehitveyaesirolmayan kalmadı. Dersaadet’te âlî [yüksek] tahsil değil ibtidai [ilk] tahsilgörenlerbilebugünorducaaranıyor.Okadargençefendilerzayioldu!Şimdihaber aldığımıza göre, burada esir olan Alman zabitanının maaşınıkeseceklerinivekendileriniefratkışlasınaatacaklarınınaklediyorlar.

Ethem Kaptan, Jandarma Kâmil ve Müstantik Hulusi Efendilerin verdiğiistida üzerinemuayene edilmek ve kendileri Sibirya’da ikamet etmelerindemahzur görüldüğü veçhile, başka mahalle nakledilmek üzere bugünakşamüstühastaneyekaldırdılar.

18Kasım1916

5 – Hava güzeldir. Güneş parlak ve rüzgâr yok. Hariçte oldukçagezilebiliyor.

19Kasım1916

6–Havagayetgüzeldir.İkigündürhavalarbizimsonbaharkadargüzeldir.AçıkSöz’den:Habeşistan’daecnebilerhakkındabüyükbirgaleyanvarimiş.Hal’edilen[tahtındanindirilen]imparator,kendisiniSomaliKralıilânetmiş.SözdeoradabizimTürklertarafındanteşvikat[kışkırtmalar]yapılıyorimişveİngiliz ve Fransız müstemlekelerine kadar bu galeyan intişar ediyormuş[yayılıyormuş]. Fas hükümdarına Rusya tarafından bir murassa nişangönderilmiş.

20Kasım1916

7 – Hava iyidir. Burada son dereceye geldik. Bir şey yoktur. Altı-yedigündürrevgan-ısâde[sadeyağ]yoktur.Yemekleryağsızolarakpişiyor.Bazıgün et de bulamıyoruz. Şekerin kıyyesi otuz yedi buçuk kuruş. Revgan-ısadenin elli kuruş. Et on kuruş burada. Sair yerlerde haber aldığımıza göreotuz yedi kuruştur. Her şey buna göre, hem yok ve hem de pahalıdır.

Aldığımızelli rublekendi iaşemizekâfideğildir.Yabuharpgelecekseneyekadardevamederiseozamanneyapacağız?Adetaşimdidenyemekpişirmekhususundapekbüyükmüşkülatçekiyoruz.Evvelceodunvegazveriyorlaridi.Şimdibunlarıdaparailetedariketmeyemecburuz.Şimdipostageldi,mektupyoktur. Gelen gazetelerden: Türkiye hükümeti Berlin, Viyana sefirlerineresmen bildirmiş: Eski Berlin ve Paris Muahedesi battal [işe yaramaz]edilmiş. Evvelce bedel-i nakdî veren ahalinin kâffesi [tamamı] silâh altınaalınıyormuş.Göçebe aşâirden [aşiretlerden] iki kolordu teşkil ediliyor imiş.Şerif-iMekke,kendisiniArabistanhükümdarıilânetmiş.İran’dabizimorduRuslarilekanlı,büyükbirharbegirmiş.RuslarıngeçenseneindirmişolduğubüyükdrednotSivastopolönündemayınaçarparakgarkolmuş.Yunanistan’daVenizelos taraftarıyla Yunan askeri arasında bir müsademe olmuş. Buranınhavadisi: Burada ne kadar Alman zabit ve efradı var ise bugün kâmilenşimendifer ile sevk ediliyorlar. Ruslar her hâlde Alman üserasına pek iyimuameleetmeyeceklerianlaşılıyor.

21Kasım1916

8–Havabirdereceiyidir.Canımızpekziyadesıkılıyor.Vakitgeçirmeyebirçare bulamıyoruz. Daha doğrusu bu menhus yerden kendimizi sağ, salimkurtarmak ümidi kesiliyor. Bu harp bu gidişle daha gelecek seneye bileşüphelidir.Bizdeiseartıkhâlkalmadı.Şimdidenkendimizinbirişeyaramazbirhâlegeldiğimizigörüyoruz.

22Kasım1916

9 – Hava son derece güzeldir. Bugün Hıfzı’ya bir kart yazdım ve bir deDauria’ya Vehbi Efendi’ye yazdım. Bugün posta günüdür, lâkin mektupyoktur.Tercümangazetesinden:SivastopolağzındabatanRusdrednotuyeniindirilmiş,MariaTereza isminde imiş, limanağzında sefinedeyangınzuhuredereknihayetcephanepatlayıpsefinegarkolmuş.Mürettebattan150kadartelefatvarimiş.Sefinederinsudaolmadığındançıkarmayaümitediyorlarmış.PolşayahutLehistankrallığınaBavyeraKralı’nınveliahdıkraltayinedilerekistiklâliyetini imparator Wilhelm ile Fransuva Jozef tasdik etmişler.Dobruca’da bizim Türk kıtaatının esir ettiği Romen ve Rus üserasıDersaadet’esevkediliyorimiş.

23Kasım1916

10–Havagüzeldir.Geçen senebuvakitdışarıyaçıkmakheryiğidinkârıdeğil idi. Bu sene demek daha buralarda kış başlamadı. Vakıa etraf dağ,ormanlar kar ilemuhattır. Lâkin o kadar fazla soğuk, o sert rüzgâr yoktur.Gözlerim bugünlerde son derece bozuldu. Yazdığım şu hatırayı bile pek okadar yakından göremiyorum. Bunun için bugün doktora müracaat ettim.Hastaneye giderek gözlerimi muayene ettirip bir gözlük sipariş edeyim.

Bakalım,doktor“Birikigünsonrasizihastaneyemuayeneiçingönderirim”cevabınıverdi.

24Kasım1916

11–Havabugünyakıcı,haşin,sert.Sibirya’nınkururüzgârıgecedenberiesiyor. Bu rüzgâra tahammül pek güçtür. Buranın soğuğuna bir derecetahammül edilebilir, lâkin rüzgârına tahammül kabil değildir.Avusturyalılardan haber aldığımıza göre İmparator Fransuva Jozef vefatetmiş.Fakatdahabuhaberinsıhhatibellideğildir.

25Kasım1916

12–Havagüzeldir.Okavurucu rüzgâryoktur.Avusturya İmparatoru’nunvefatı tahakkuk ediyor. Avusturya zabitanı son derece mükedder oldular.Şayan-ı hayret bir hâl, zira gerek Avusturyalılar ve gerekse Macarlararalarında pek büyük bir adâvet-i kavmiye [etnik düşmanlık] olduğu hâldeFransuva Jozef hakkında kalplerinde büyük bir muhabbet var. Alelumumhepsisonderecemeyusvemükedderdir.FransuvaJozef’invefatını,şimdidenAvusturya’nın Alman imparatorunun elinde bâzîçe [oyuncak] olacağını veAvusturya’nınakıbetipekiyiolamayacağıhakkındahem-efkârbulunuyorlar.Fünûn[fenler]vesanayidebukadar tekemmületmişvekuvvetvesiyasetteteferrüd[benzersiz]derecesinevarmışbeş-altımilyonsüngülüyeistinatedenbirmilletkendiatilerihakkındabukadarkaranlıkgörmelerişayan-ıhayrettir!Zira kendi varlıklarını ne kendi terakkileri ve ne de kuvvetleri sayesindegörmeyip, yalnız imparatorun şahsında görmeleri en büyük calib-i nazarolacakbirhâldir.Akşamhavabirdenbireziyadesiylesoğudu.Yirmibirdereceolduğunusöylediler.

26Kasım1916

13–Havabugünde soğuktur.Herneesbabamebni ise,bugünlerdeaslamuharebeye dair telgraf gelmiyor. Biz de asla havadis alamıyoruz. Bugündoktorayenidenmüracaatettimisedebirsemere[sonuç]hâsılolmadı.“Benyazdım, oradan kâğıdınız gelecek, ondan sonra muayeneye gideceksiniz”diyor.Bakalım,kaçgüngeçecek?

27Kasım1916

14 – Dün akşamdan beri kar yağmaktadır. Bugün posta günü idi. Lâkinmektup gelmedi.Yalnız bizimgibi esir olan arkadaşlardanMahmutKaptanyazmış,orayagelenyelkenkaptanlarındanhaberaldığınagörebizimkömürşileplerindenbirşilepgiderikenikiRustorpidosutesadüfeder.Şilepteslimişaretiçeker.Torpidolaryanınayaklaştığızamanşilepkendisindemevcutüçtoptanşiddetliateşaçar.Torpidonunbirigarkolur,diğerisefineyizapteder.Kaptanlarındanber-hayat[hayatta]kimsekalmamış.

28Kasım1916

15–Dünakşamakadarkardevametti,lâkinrüzgâryokidi.Buradarüzgârolmaz ise bir derece soğuğa tahammül ediliyor. Bugün gene rüzgâr yoktur.Seyrekolarakkartaneleridökülüyor.

29Kasım1916

16 – Bugün posta günüdür. Hıfzı’ya bir kart yazdım. İki adet kart daDauria’daBinbaşıSabriBey’evebirdekamarotHüseyin’eyazdım.EvvelceburadakiÇinMuavenet-iMilliyeCemiyeti’ndenalacağımyirmibeşrubleninbugünyirmirublesinialmaküzerepostayagideceğim.Postayagittik,oradakideftere Emin tarafından Dersaadet’te tesviye edileceğini yazıp, yirmi rublealdım. Gelip onu da Mustafa Kaptan’a verdim. Daha on bir ruble borcumkaldı. Postada asla mektup yok. Gelen Tercüman ve İkbal gazetelerinden:Şerif-i Mekke, hükümdarlığını İran hükümetine ve Fransa’ya sefir tayinederekbirheyet-imahsusairsaletmiş.Ruslarınbirlimanındacephaneyüklübir sefine dâhilinde iştiâl [yangın] vuku bularak gerek sefine ve gerekseetrafındabulunanebniyeler[binalar]kâmilenharapolmuş.

30Kasım1916

17 – Kar kemal-i şiddetle yağıyor. Bir-iki gündür hafif bir baş ağrısı,bununla beraber gözlerim kararıyor, başım dönüyor. Son derece sinirzafiyetineduçaroldum.

1Aralık1916

18 – Bugün posta günüdür. Salib-i Ahmer vasıtasıyla kızımVedia’ya birkartyazdım,birdepostaileCevdet’eyazdım.Bugüneğerrüzgârolmasaidi,adetayazdanbirgünoluridi.Okadargüzelbirgüneşvar.Lâkinesenrüzgârsert olduğundan insan pek ziyade hariçte gezemiyor. Şimdi posta geldi,mektupyoktur.

2Aralık1916

19–Havakapalıdır.BugünAvusturyazabitanıFransuvaJozef’inistirâhât-ıruhuiçinburadakikiliseyegidiyorlar.LâkinbunlarıniçindeekseriYahudi,birkısımProtestanvebirkısmıKatolikolduğundanüçpartiolarakgidiyorlar.

3Aralık1916

20–Havagüzeldir.Günlerimizingeçmesine çalışmaktanbaşkabir işimizyoktur. Maatteessüf, o da geçmiyor! Telgraf: Romanya erkân-ı hükümetikâmilen Bükreş’ten Yaş’a nakletmiş. Mackensen ile Falkenhayn ordularıbirleşmiş.

4Aralık1916

21–Havadisyoktur.Bugünpostagelecektir.Bakalımmektupvarmı?Herne kadar geleceğini me’mûl etmiyor [beklemiyor] isek de gene bir türlübeklemekten vazgeçemiyoruz. Bugün ara sıra kar yağıyor. Posta geldi,mektup yoktur. Bizim gibi esir olanMahmut Kaptan’dan uzun bir mektupTahsinKaptan’ageldi.GeçenseneKale’dedüşman tahte’l-bahirleri ileolanharbi ve bir düşman tahte’l-bahiri ele geçtiği ve isminin Müstecib Onbaşıtesmiyeedildiğiveonkadarbatırıldığıhakkındamufassalmalûmatveriyor.AçıkSözgazetesinden:BulgaristanDobruca’nın ilhakını resmen ilân etmiş.BunamukabilTrakya,Devlet-iAliyye’ye[OsmanlıDevleti’ne] ilhakoluyorimiş.

5Aralık1916

22–Karyağıyor,soğukziyadedir.Öğledensonraokadarşiddetlibirrüzgâresmeye başladı ki! Aman Yarabbi, o kadar sert, o kadar yakıcı, tahammületmekgayrimümkün!Gitgide,birfırtınahâlinialdı.Tageceyarısınakadardevametti.

6Aralık1916

23–Postagünüdür.ÜmitsizolarakVedia’yabirkartyazdım.Bugünsoğukpekziyadedir.Yalnız,dünesenrüzgâryoktur.Postageldi,mektupyoktur.

7Aralık1916

24–Havabirdereceiyidir.Bugüngözlükiçinhastaneyegitmeküzerebirsüngülü nefer verdiler. Gittik, muayene olup, gözlük reçetesini aldım.Hastaneye gidişim ikinci defadır. Evvelki gidişimde o kadar her tarafınıgörememiş idim. Bu sefer birçok mevkiini gördüm. Şayan-ı hayrettir, şuSibirya’nınvasiçölündeyalnızburadakimevki-iaskeriyeyeaitolanhastanenekadarmuntazamvenekadartemizdir!Pavyontarzındayapılmış,binkişiistiabınaelverir.Doktorlarınintizamıvegereksehastabakıcıkadınlarıntarz-ıhareketi ve bahusus şunun gibi ücra bir mevkide bulunan doktorlarınsanatındaki sadakati şayan-ı dikkattir. Diyebilirim ki bu hastane bizimDersaadet’tekiEtfalHastanesiistisnaedilirise,başkayoktur.ArtıkAvrupa-yı Rusî’de [Rusya’nın Avrupa bölümünde] bulunan hastaneleri bununlamukayeseetmeli!

8Aralık1916

25–Bugünpostagünüdür.Bir kartCevdet’evebir deHamit ’e yazdım.Posta geldi, yalnız İhya Kaptan Teşrinievvel tarihli bir mektup aldı. Başkamektup yoktur. Burada bugünlerde şüyu bulan havadise göre İngilterekabinesinin istifa edeceği ve keza Rus kabinesinin istifa edeceği. VeBükreş’inmuhasarası,bunlarkâmilenağızhavadisi.Lâkinsıhhatimeçhuldür.Yalnız İkbal ve Açık Söz gazetesinin yazdığına göre: Rusya’nın Duma

Meclisi ile heyet-i vükelanın arası çok açıktır. Romanya kuvveti daimaçekilmektedir.

9Aralık1916

26–Havabirdereceaçıkvegüzeldir.GözlükiçinaldığımreçeteyiburadakiAvusturyadoktorunaverdim.Obugibi siparişâtı şehirdengetiriyor.Üç-beşgüne kadar gelecektir. Şimdi Avusturya zabitanından bir efendi telgrafokumuş, hepimize müjde verdi. Bükreş düşmüş, tafsilat yoktur. BugünNuman Efendi hastaneden geldi. Rusların gerek kendisine ve gerekse Türkefradına gösterdikleri hüsn-i muamele o kadar iyi imiş ki tarif ede edebitiremiyor. Avusturyalılara gelince, Ruslar onlar hakkında adeta nefretgöstermekteolduklarınıaşikârolarakikrarediyormuş.Diyorlarmışki“Bunlarolduğu[gibi]hepsiesirolmuşvebirdemedeniolacaklar,nenizamvenedenezafet biliyorlar!” Her gün gerek sıhhiye efradı ve gerekse hastabakıcıkadınlar tarafından, Türk efradı ve zabitanı ayrı ayrı istifsâr-ı hâtır edilerek[hatırsorularak]yataklarıdüzelipvekendileriteselliedildiğihâlde,Avusturyaefradınadeğil, hatta zabitanınabile bakmayıp, kendi hizmetçileri tarafındanişleriyapılıyormuş.Beş-ongünevvelAli isminde,kırksekizelliyaşlarındabir Türk neferinin ameliyatı yapılarak, ayağının birisini kat ediyorlar.Yatağında aklı başına gelince hastabakıcı kadın boynuna sarılarak kendisiniteselliederek“TürkAli,öpbeni”diyerekyanaklarınıuzatıyor.Tabiidirkibirkötükadınbileokadarkişininiçinde“öpbeni”diyemez.Lâkinhakikatenbirhemşiregibimuameleve teselli ediyorlar.Şurada iki senezarfındapekçoktemas ettik, her hâlde Ruslar biz Türklere Avrupalılardan pek çok yakınolduklarını görüyoruz. Ahali kısmının ve hele köylülerinin pek çok âdâtı[âdetleri]bizimkininaynıdır.

10Aralık1916

27–Havabirdereceiyidir.ŞimdihaberaldığımızagöreBükreş’teOsmanlısancağı temevvüc etmekte [dalgalanmakta] imiş ve hâl-i hazırda BükreşidaresikâmilenTürkelindebulunuyormuşveBükreş’tekizahirevegereksairlevazımatın kâffesi bizim Türkler tarafından Dersaadet’e naklediliyor imiş.İngiltere kabinesi istifa etmiş. Bu gibi güzel havadisler kalbimize pekfevkalade bir inşirâh [ferahlık] verdiği gibi, son derece bir ümit hepimizinkalbinde doğuyor. Bu gidişle yakında harbin biteceğini zannediyoruz.Yunanistan’ın kral taraftarı olan asker, ellerindeki cephaneyi almak isteyenFransız ve İngiliz askerlerine ateş açarak yetmiş-seksen kadar efrat öldürüpellerindekicephaneyimuhafazaederekşimaledoğruçekiliyormuş.

11Aralık1916

28 –Hava bir derece güzeldir.Güneş parlak ise de soğuk var yahut bizegöresoğuk,Ruslaragöre,busenedahakışyapmadı.Postageldi.İhyaKaptan

ikimektupaldı.Başkakimseyeyoktur.

12Aralık1916

29–Havagüzeldir.Bugünyazacakvukuatyoktur.

13Aralık1916

30 – Bu sabah şafak zamanı Rus süngülüleri yataklarımızın başucunadikildi. Ne olduğumuzu şaşırdık. Her odaya birer süngülü diktiler ve“Birbiriniz ile katiyen lakırdı etmeyeceksiniz” emrini verdiler. Bakalım neolacak?Süngülü içerdedir.Bendeşuparçayıyazıpdefterikapadım. İşinneolacağınıbekliyoruz.Saatbir, tambeşsaatbumahbusiyettensonra,birRuszabiti yanında üç çavuş ile geldi. Tekmil yatakları ve sandıkları birer birergözden geçirdi. Gümüş ve altın parayı alıyorlar ve bir takım anlayamadığıevrak ve defter var, onları da alıyor. Silah arıyor. Benim iki küçük hatıradefterinialdılar.Bereketversinbüyükdefternazar-ıdikkatcelpetmediğindenonugöremedi.Bendebunasevinerekdefteriyerinebıraktım.Diğerlerinialıpgitti.Diğerodalarımuayeneediyor.Akşamsaatbeşte tamammuayenebitti.Hariçte tekmilkazarmalarKazaklar tarafındanablukaedilmiş idi.BirbölükKazakvar.

14Aralık1916

1Kânunuevvel –Yavaş yavaş kar yağıyor.Bugün haber aldığımıza göre,Avusturya zabitanının kâmilen defterlerini almışlar. Ve onlar da kuruüzümden şarap yapıyorlarmış. Onları da kâmilen alıyorlar. Şimdi çıkanşayiaya göre Yunanistan Selanik’e hücum ederek Düvel-i Müttefikanınelinden zapt etmiş. Kral Kostantin Düvel-i Müttefika ya ilân-ı harp etmiş.Akşam telgraf: Almanya, Avusturya, Türkiye, Bulgar sefirleri bitarafhükümetlere artık sulha hazır olduklarını resmen bildirmişler. Gece telgraf:AlmanyaSefiriPapa’yasulhahazırolduklarınıbeyanediyorvePapatavassutediyormuş.

15Aralık1916

2–Bugünpostagünüdür.EvebirkartyazdımvebirtanedeidaredeSaimBey’e yazdım. Bir tane de Sami Beyefendi’ye ve bir tane de Bağdat’taHıfzı’ya yazdım. Şimdi, postaya gidecek efendiye verdim. Bugün dünkühavadisleregörehiçbirhayırlıhavadisalamadık.

16Aralık1916

3 – Hava mağmûmdur. Herkeste yeniden büyük bir meyusiyet var. Zirahavadislerbirdereceşayiakabilindenolduğuanlaşıldı.Benimzannımagöredaha sulh zamanı değildir. Herhâlde gelecek yaz da kemal-i şiddetlevuruşulacaktır. Ondan sonra sulhu bekleyebiliriz. Yalnız o bir seneyi daha

geçirmekbüyükbirsaadettir.BundanüçayevvelŞin-çinbankasımuavenetcemiyetineyazmışolduğumkartıncevabıgeldi.Yirmirubleonbeşgünsonraverilecek ve bunun tediyesi için İstanbul’a Emin Efendi’ye bir kart yazmışidim.Bilaharebuparagelmeyeceğişüyubuldu.Obankadanburayabüyükbirmeblağgeldi.Bundanongünevvelbendeoparadanyirmibeş rublealmışidim. Şimdi bu para da geldi. Ne yapalım, vakıa şimdi bana bu paranınlüzumu yok ise de “ne olur ne olmaz, ileride lâzım olur” diye alıpsaklayacağım. Telgraf: Rusya’nınDumaMeclisi, Almanya tarafından teklifedilensulhureddederekbirneferkalıncayakadarharpetmeyekararvermiş.Mareşal Falkenhayn, Romanya sahnesinden kâfi miktar kuvvet ile Selaniküzerinehareketetmiş.

17Aralık1916

4–BugünTahsinKaptan,mevkikumandanınaistidaverdiğindendolayıüçgünhapisedildi.Almanya’nınsulhteklifiRusDumaMeclisitarafındakabuledilmemiştir.Havaoldukçagüzeldir.

18Aralık1916

5–Havasonderecesoğuktur.Şimdiyekadaroduniçin,yokdiyeişittiğimizyok iken şimdi odun yoktur diye işitiyoruz. Tuhaf değil mi? Kâmilenetrafımızormanilemuhattır.Demek“kesmekve taşımakiçinadamyoktur”sözü“odunyoktur”atahvilediyor.

19Aralık1916

6–Soğukpekziyadedir.Dörtarabaodunuotuzdört rubleyealdık.Lâkinpekziyadeıslakolduğundanpekgüçyanıyorvekorbırakmıyor.Bununiçinhemfazlasarfoluyorvehemdekâfiderecedehararetvermiyor.

20Aralık1916

7 –Havalar pek ziyade soğuk gidiyor.Bugün posta günü olduğundan birkart eve, bir tane deCevdet’e yazdım. Şimdi posta geldi. İstanbul’dan aslamektup yoktur. Dauria’dan beş adet kart geldi. Bir tanesi Binbaşı SabriBey’den bana geliyor. Diğer esir bulunan kaptanlardan üç adet kart geldi.Onda yazıyorlar ki kâtip, TahsinKaptan da esir olarak buraya geldi.Bizimidarenin, tanımadığımız Tutak nam vapuruyla kömüre gider iken yakalanıpgelmiş.

21Aralık1916

8–Havaziyadesoğuktur.Bugünetveyağkatiyenbulamadık.Öğleyemeğiyalnızyumurtaveyoğurttanibaretti.Bakalım,akşamnetedarikedebileceğiz?

22Aralık1916

9–Bugünpostagünüidi, lâkinyazdığımızkartlarıkabuletmediler.Posta

günüdeğişmiş,yarınakaldı.Yarıngöndereceğiz.SaffetKaptan’danbugünbirkartaldım.

Bundan üç, dört ay mukaddem Park’ta Yüzbaşı Kâmil Efendi, zabitnamzediŞabanEfendiismindekitalebe-iulûmdan[medreseöğrencilerinden]bulunanefendiilebirmünazaaetmişidi.OzamanyüzbaşıbuefendininzabitolmadığındanbahisileRuskumandanınabiristidaveriyor.BilaharePark’tangeldiktensonraRusüserakumandanlığınabuistidagelmiş.Zabitandanbir-ikiefendi celp ederek bu işi tahkik ediyor ve ehemmiyetsiz görerek “haydi,gidiniz”emriniverir.Aradanikiaygeçti,birçokdedikodulargeçtifakatdünbirden bire Şaban Efendi’nin bir zabit bulunduğunu tasdik etmiş olanSüleyman Efendi ismindeki zabit namzedi olan bir efendi ile her ikisininmaaşıkatileefratkazarmasınagidecekleritebliğedildi.Tabiişuhâlhepimizison derecemükedder etti. Bahusus biz gemiciler bu hâlin ne kadarmüşkülolduğunu, bir senemüddet zarfındapek acı olaraköğrenmişolduğumuzdanpek meyus idik. Herhâlde şu iki gencin birçok sefalet ve felâket içindeuğraşacakları derkâr [belli] idi. Bugün umumiyetle toplanarak Rus zabitinemüracaatakararverdikveettik.Ruszabitikendisininbirşeyyapamayacağınıvebuemrinasılİrkuçkumandanlığındantebliğedildiği,yalnızyapabileceğibir iş var ise o da vereceğimiz istidayı resme koyacağını bildirdi. Bizmaaşlarından geçtik, yalnız o efendilerin içimizde kalmasına müsaadeedilmesinitalepettikOda“Elimdengelmez,yalnızkumandanasöylerim,birsaat sonra size bildiririm” dedi. Burada miralay rütbesinde umum birkumandanvar.Nihayetefendilerinburadakalacağı,yalnızşimdilikmaaşlarıkatedilerekistidamızınmuamelegöreceğinibildirdi.Bugürültülerdeyüzbaşıyok,zirakendisihastanededir.Buakşamumumarkadaşlartoplanarakyüzbaşıile katiyen kimsenin görüşmeyeceğini ve yaptığı bu muamelenin şayan-ıtakbiholduğunu[kınanmasıgerektiğini]kendisinebeyanileherveçhilekat-ıalaka edeceğimizi mübeyyin [bildiren] bir kâğıt kaleme alarak bugünhastanedekendisinebildireceklerdir.

23Aralık1916

10 – Bugün posta günüdür. Bir kart Emin ve bir kart biraderim AsımEfendi’yeyazdım.

DünSaffetKaptan’danaldığımkartadahicevapyazdım.Havasonderecesoğuktur.Dünakşamotuzdörtderecediyorlaridi.Almanyahükümetininsulhhakkındaki teklifatı [önerileri] Amerika tarafından Düvel-i Müttefika’yabildirilmiş.Bugünkütelgrafyazıyor.

24Aralık1916

11–Havasonderecesoğuktur.Gittikçeme’kûlât[yiyecekler]fiyatıartıyor.Sadeyağ,kıyyeyetmiş ikibuçukkuruştur.Şekerinkeza,yetmiş ikibuçuk,o

da bulunmuyor. Bugün otuz Türk burada gerek şeker ve gerek yağbulamıyoruz. Bir efendi diğerinden ödünç olarak para ister ise ehemmiyetiyoktur.Lâkinşeker ister ise,onaherkesnazar-ı taaccüb[şaşkınbakışlar] ilebakar.Şekeriödünçkimkimeverebilir?Et,odapekazolarakbulabiliyoruz.Bunun gibi her şey son derece yok ve fiyatları pek ziyade yükselmektedir.İkbal Gazetesinden: Rusya Duma Meclisi’nde başvekil söylediği nutuktaDüvel-iMüttefikaBoğazlarileİstanbul’uRusya’yavereceğivebuyoldabirmuahede akd olunduğunu beyan etmiş ve bunun için Rusya şimdiye kadartakip ettiği âmâline [amaçlarına] nail olacağından, harpte muzafferolunacağına kadar devam edeceği bildirmiş. İnşallah biz muzafferen buharpten çıkacağız. Ruslar, Cenab-ı Hakk’ın inayet-i samedânesiyle,makhûrolacaktır[kahrolacaktır].

25Aralık1916

12 – Keza, soğuk pek ziyadedir. Can sıkıntısı bizim için pek müthiş birhastalık hâlini aldı. Bugün Astragan’dan gelecek zabitan geldi, hepsiAvusturyalıdır. Bunlar Galiçya’da Brusilov ordusu tarafından icra edilentecavüzde esir edilmiş. Demek dört-beş aylık esir bulunuyorlar. Bunlardanaldığım havadise göre, Galiçya cephesinde iki fırka Türk askeri var imiş.Bunların bulunduğu mevkide bizim Doksanbirinci Alay bulunuyor imiş.HepsibizimTürkkıtaatınınfedakârlığıvecesaretihakkındapekziyademedhüsenâdabulunuyorlar.Dediklerinegöreorducabirbüyükfedakârlıkicrasınalüzum göründüğü takdirde hemen Türk kıtaatı sevk olunuyor imiş.Dobruca’dakezaMackensen’inidaresindedehâlböyleolduğunusöylüyorlar.Tabiidirşuhâlbizimiçinbadî-imefharettir[övünçsebebidir].Akşamtelgraf:Almanya Ruslara ettiği sulh teklifinde, sözde Erzurum ve havalisi, dahadoğrusu Rusların işgali altında bulunan arazi kâmilen Ruslarda kalmak veİrankezaRuslaraverilmek,Çanakkale istihkâmı tahripedilmeküzere teklifediliyorimiş.Bunanekadarinanmaklâzımiseokadarinandık.

26Aralık1916

13–Bugecerüyamdaİstanbul’dabulunuyorum,evdesünnetdüğünüicraediliyorveEminsünnetoluyor.Yanındabirçokgemicilerdeberabercesünnetedilmiş. Böyle gördüm, Cenab-ı Hak hayırlar ihsan etsin, âmin. ŞimdiAvusturyalılardan haber aldığımıza göre, Amerika’da milyarderlerdenmüteşekkilbirheyet,riyasetlerindesabıkcumhuriyetreisiTaftolduğuhâldeDüvel-iMüttefikayatavassutiçinmüracaatediyorlar.Şayetkabuledilmediğitakdirde,Amerika’dankatiyenkendilerinemühimmatveerzakverilmeyeceğigibi, istikraz suretiyle para da vermeyeceklerini kati olarak bildiriyorlar veİngilterekömürnakliyatıhususundapekbüyükmüşkülat içindekaldığıdahizikrediliyor ve bunu da Rus gazeteleri yazmış olduğundan, bize “sulhyakındır” diye müjde verdiler. İnşallah nihayeti hayırlı olur, biz de şu

beliyedensalimenhalâsolarakvatanımızaveailemizekavuşuruz.

27Aralık1916

14–Postagünüdür.Salib-iAhmervasıtasıylabirkartEmin’eyazdım.BirkartdapostaileCevdet’eyazdım.Soğuksonderecedir,deminbirAvusturyazabitigezerikenikiparmağıdonmuş.Bugibivukuatdört-beşdefadırtekrarediyor.Telgraf:AlmanlarBükreş’tenbirmilyarfrankteklifat-ıharbiye talepediyor imiş ve her evde yahut mağazada ne miktar erzak olduğunukaydediyormuş.Saklayanaağırcezavereceğiniilânetmiş.

28Aralık1916

15–Soğukpekziyadedir.Haberaldığımızagöre,bugüntahte’s-sıfır[sıfırınaltında]kırkikiderecedir.BugünRusçavuşundannaklensöylediklerinegöre,Papa’danPetersburg’abirsefirilenâme-imahsus[özelmektup]gelmiş.Papagelen sene başı münasebetiyle, dökülen kanların fazlalığından bahis ile ogünün şerefine sulh akdedilmesine tavassut ederek rica ediyor imiş. Bumünasebetle Petersburg iki fırkaya ayrılarak bir kısmı kabul ediyor, diğerkısım ise reddediyor. Petersburg’ta büyük, bundan mütevellit bir iğtişâş[karışıklık]oluyorimiş.

29Aralık1916

16–Bugünhaberaldığımızagöre,FransuvaJosef’invasiyetnamesiaçılarakokunmuş, 130milyon kron serveti var imiş. 60milyonu harpte vefat edenasker ailelerine, 40 milyonu iki kızına, 20 milyonu verilen veliahdınzevcesine, 10 milyonu mektep ve tiyatrolara terk etmiş. Tercümangazetesinden:EnverPaşaMeclis-iMebusan’dasöylediğinutuktaBalkanlardaiş hitama ermiştir, artık bizim için Mısır seferi icrasına bir manikalmadığındanyakında icrasınabaşlayacağız.Fransızlarınbir zırhlısımayıntarafındangarkedilmiş.AvusturyayenibirtopdahaicatediyorkiAlmanlarınkırkikiliğindendahahafifvedahasüratliimiş.

30Aralık1916

17 – Posta günü olduğundan Hamit’e bir kart yazdım ve bir de Hıfzı’yayazdım. Postaya giden efendi geldi, yalnız İhya Kaptan üç mektup aldı,TeşrinievvelveTeşrinisanitarihlidir.Başkakimseyeyokturneyapalım,bizegöndermiyorlar. Tercüman gazetesinden: İngiltere ve Fransa, Rusya harbindevamınakararvermişler.RusyaÇarıdonanmayaemirvermiş:“Sulhyoktur.Denizeçıkıpvazifeleriniifaetsinler.”

31Aralık1916

18–Hava soğuktur.Başkabir havadis alamıyoruz.Can sıkıntısı hastalığısonderecededir.

1Ocak1917

19–BugeceEfrenci [Avrupalılaramahsus]yılbaşı olduğundangece saatbirekadarAvusturyalılartürküsöyleyereksabahıettiler.Soğukpekziyadedir.Yiyecek için son derece müşkülata düştük, hiçbir şey bulamıyoruz.Bugünlerdeyegâneeğlencemizbulunan,tütündebulamıyor.Birpakettütünsekiz-dokuzkuruş,birsigarakâğıdıdörtbuçuk-beşkuruş,birkutukibritonbeş-yirmiparadır.

2Ocak1917

20 – Soğuk pek ziyadedir. Lâkin gündüzleri parlak güneş olduğu hâlde,hariçtegezmekkolaydeğil.Geceleriisetahammülünfevkindesoğukoluyor.İki-üç gündür doğru bir havadis alamıyoruz. Ağız havadisi olaraksöylediklerine göre, Japonya manevra yapmak üzere Mançuri’ye askertopluyor imiş.Mançuri’nin bir kısmıRusya’nın, bir kısmıÇin’in, bir kısmıJaponya’nınimtiyazıaltındadır.ŞimdiDauria’danBinbaşıSabriBey’denbirkartaldım.Akşamhavadisi:ŞimalivegerekCenubiAmerikahükümetleriileİspanya ve İsveç, İngiltere’ye bir nota vererek “Almanya’nın sulh teklifinikabul etmiyorsunuz, lâkin ileride size asla muavenet etmeyeceğimiz gibi,gerek batan sefinelerimizin ve gerek diğer suretle olan zararlarımızıntarafından tediyeedilmesini [ödenmesini] talepedeceğiz”demişler.Bakalımbundan da ne çıkacak? Açık Söz’den: Reichstad’ta, Bethmann Hollwegnutkunda kendilerinin galip olarak harp etmekte iseler de şimdiye kadardökülen kanlar pek ziyade olduğundan, gene kendilerinin düşmanlara sulhteklifi icra ederek kabul etmedikleri takdirde âlem-i insaniyetin kendilerinitelin edeceğini beyan etmiş, Avusturya hükümeti de buna yakın birbeyannameneşrediyor.Bosna’dabulunanbizimkonsolosveAvusturya’dakisefirimiz tarafından Bosnalılara hitaben beyanname neşrederek kendilerini,arzularıyla Türk ordusuna iltihak etmeye [katılmaya] teşvik ediyorlar.Avusturya hükümeti gideceklere mahsus şimendifer katarları hazırlatıyorimiş.

3Ocak1917

21 – Posta günüdür. Bir kart sevgili Vedia’cığıma yazdım ve bir adetHıfzı’yayazdımvebir debiraderimAsımEfendi’yevebir tanede idaredekâtip Kemal Bey’e yazdım. Her ne kadar geleceğinden ümidim yok ise degeneyazmaktanvazgeçemiyorum.EthemKaptanbirkartaldı.Arkadaşlardanbir-ikikişidahakartaldılarTercümangazetesinden:Karadeniz’deRusya’nınsalib-iahmersefinesiBatum’danTrabzon’agiderikentahte’l-bahir,mayınilegark edilmiş.Almanya gayet cesim zırhlı otomobil inşa ediyor imiş. İçindekırkbeşneferilemüteaddittopvemakinelitüfekvarimiş.Buise,İngilizleriziyadeheyecanadüşürüyorimiş.

4Ocak1917

22–Telgraf:Düvel-iMüttefikaAmerika’yasulhhakkındacevapvermişlerki: “Almanlar harbinmüsebbibidir [sebep olanıdır]. Bununla beraber şimdisulh teklif ediyorlar. Lâkin ellerinde bulunan Belçika, Sırbiya, Karadağ veRomanyaveRusya’nın,Fransa’nınzaptettiğibukadararazihakkındabirşeysöylemiyor. Bunun için harpte son deme kadar devam edeceğiz.” Bakalım,ilerdeneolacak,herhâldedahasulhzamanıgelmediğianlaşılıyor.Bizburadaherhâldedahabirsenekadarkalacağımızmuhakkaktır.DüngelenAçıkSözgazetesinde Ömer Faik imzasıyla bir acı, dilsûz [yürek yakıcı] makaleyazılmış idi. Onu okuduk da cümlemiz müteessir olduk. Makaleninmuhteviyatı [içeriği] bizim Anadolu’da düşman ayağı altında çiğnenenErzurum, Van, Beyazıt, Erzincan gibi mevakide [yerlerde] kimsesiz kalanbiçare kadınlar ve çocuklar hakkında yazılmış. Onların gerek açlıktan vegereksefaletten,ölümdenbeterbirhâldeolduklarınıtasvirediyorvediyorki:“Türklük namına bu bi-çaregâna [çaresizlere] yardım ediniz. ErmeniCemiyet-iHayriyesi’ne bakıp ibret alalım.BizTürkler bu kadar hamiyetsizyahut kansız bir millet değiliz!” diye feryat ediyor. Buradaki arkadaşlarıteşvik ettim, cümlesi razı olarak iki-üç ruble adam başına toplayarakgöndereceğiz. Şimdiden birçok arkadaşlar verdiler. İnşallah bu posta ilegöndeririz.

5Ocak1917

23 – Hava ziyadesiyle soğuktur. Dün geceden beri birmiktar rahatsızım.Hele“sulholmayacak”gibihavadislerbizipekfenamüteessirediyor.

6Ocak1917

24 –Yirmi yedinci ayı ikmal ettik. Nasıl, bunu biz de anlayamıyoruz. Okadaruzunbirzamanınasılgeçirebildikvenasıltahammüledebildik,şayan-ıhayrettir!İnşallahyakınvakitteartıkbubeliyedenhalâsoluruz.Bugünpostagünüdür. Salib-iAhmer vasıtasıyla bir kart eve ve bir deCevdet’e yazdım.PostailebirkartdaKocamustafapaşa’yayazdım.İkiadetkartdaDauria’yaBinbaşıSabriBeyileVehbi’yeyazdım.Bugünhaberaldığımızagöre,Salib-iAhmertarafındanbirAvusturyalımadamgelmiş.İhtiyacıolanzabitanaparaveriyor. Memleketlerinden tesviye edilmek [ödenilmek] üzere adresleriniyazıyor.Bizdedebirçokefendileralacaklardır.

7Ocak1917

25 – Kar yağıyor, ziyade soğuk vardır. İkbal Gazetesinden: Ruslarınbeyanatı: “İki yüz senedir ki biz Türkler ile harp ediyoruz. O da yalnızİstanbul’a ve Boğazlara malik olmak için. Şimdi her Rus bilmelidir ki herhangi taraftaharpeder ise,mutlakoharbinarkasındabuemelvardır.Onuniçinsulhdüşünmeyerek,düşmanlarımızınmağlubiyetinekadarharptedevam

edeceğiz.”İkbal’den:Dersaadet’teErmenimağazalarıkâmilenyağmaedilmişve Patrikhane kapatılmış ve Patrik Kudüs’e nefyedilmiş [sürülmüş] ise deyolda öldürüldüğü zannediliyor. Ermeni ekâbiri kâmilen nefyedilmiş, kalanfukarakısmıiseaçlıktanölüyor.İkbal’den:Almanlarİngiltere’yitehditediyorki:“Londra’yamikropyağdırarakgeneİngiltere’yisulhamecburedeceğim.”Fransızların Gaulois ismindeki zırhlıları tahte’l-bahir tarafından batırılmış.Buradaki şayiata nazaran Rusya dâhilinde harp hakkında oldukçaehemmiyetli ihtilal var imiş. Rusya hükümeti Duma’yı kuvve-i müselleha[silahkuvveti]ilekapamıştır.

8Ocak1917

26 – Bu gece müthiş bir fırtına hüküm-fermâ idi [hüküm sürdü]. Tâ-be-sabah [sabahakadar] esti, savurdu.Elanbirmiktardahaesiyor.Avusturyalımadam on beş binRuble getirmiş.Defter yapıldı, para alacak zabitana ellirubleverecekler.Bizdenonkadarefendialacaktır.

9Ocak1917

27–Bugünhava fevkalâdegüzeldir.Omüthiş soğukyoktur,güneşgayetparlak.Eğerbirdekarolmasaidi,adetailkbaharhavasıkadarlatifoluridi.

10Ocak1917

28–Postagünüdür.Salib-iAhmervasıtasıylabirkarteveyazdım,birtanede Hıfzı’ya yazdım. Posta vasıtasıyla idarede Saim Bey’e bir kart yazdım.DünAvusturyalımadamgelmiş,kendisi28yaşlarındavekontesolup,şayan-ıhayrettirSibirya’nınşuıssızyerlerindeSalib-iAhmernamına,dahadoğrusuvatanı ve milleti için dolaşıp, lâzım gelen muavenet-i insaniyeyi [insaniyardımı] ifa ediyor. Kendisine dün üseradan mürekkep bir heyet gitti.Avusturyalı bir miralay, iki binbaşı, iki yüzbaşı ve bizden Yüzbaşı SıtkıEfendidâhil idi.Kendisinepekçokşikâyettebulunmuşlar.Ruslarıngereketve şeker hakkında ve gerek burada zabitana son derece her şey hakkındamüşkülat gösterdiklerini bildirmişler. Bugün gelip kazarmaları gezeceğisöyleniyor. Posta geldi, mektup yoktur. Yalnız Şirket-i Hayriyekaptanlarından İbrahim Kaptan esir olmuş. Bizim Ethem Kaptan’aKrasnoyarsk’tanbirkartyazıyorvebiraderiZiyaKaptan’danhabersoruyor.Başka bir şey yazmadığından kendisinin ne suretle ve hangi sefine iletutulduğuhakkındamalûmatvermiyorveZiyaKaptanhakkındadanedemekistediğinianlayamadık.BugünKontesgelmedi.Haberaldığımızagöre,bugünaşağılagerigezmiş,yarınburayagelecekimiş.

11Ocak1917

29 – Hava güzeldir. Sabah saat onda Kontes, yanında beş-altı kadar Ruszabiti ile ilk evvel bizim barakaya geldi. Bizim Türk zabitanı tarafından

istikbal edilerek Yüzbaşı Sıtkı Efendi’nin odasında oturdu. Alaturkakendilerine kahve takdim edildi ve bazı husûsât ve nevâkıs [konular veeksiklikler] bildirildi.Birmiktar oturup söylenilen husûsâtı not ederek, ayrıayrıherkesinelinisıkarakAvusturyalılarınbarakalarınagitti.Kendisigençveoldukçagüzel,lâkinfazlacazayıfveüç-dörtlisanbiliyor.Budaöylegeçti.

ŞimdiAvusturyalılarokuduklarıbirgazetedenbizedemalûmatverdilerki,Düvel-i Müttefika sulh kabul etmeyerek harpte devama resmen kararvermişler.İştebizimiçinenbüyükbadi-ifelâket[felâketsebebi]birhavadis!Demekşuralardabirkaçzamanyahutsenelersürüneceğiz!Elimdennegelir,Cenab-ı Hakk’a tevekkül olmaktan başka! Ne yapalım, Cenab-ı Kadir-iMutlak vatanımıza saadet ve muzafferiyet ve çocuklarımıza ve kendimizesıhhat ihsan buyurur ise, inşallah er geç sağ salim evlat ve ahfadımıza,vatanımızakavuşuruz.

12Ocak1917

30–Telgraf:Rusyabaşvekiliistifaetmiş.Havavakıaokadarmüthişsoğukyokisedesonderecemağmûmdur[sıkıntılıdır].Bugibihavalarzateninsanabir kasvet verir, bize ise tesirini daha fazla icra ediyor.Ben dün akşamherneden ise pek fena bir baş ağrısına yakalandım. Adeta gece başımınağrısındanuyuyamadım.Şimdivakıabirderecehafiflediisedeelangeçmedi.

13Ocak1917

31–Postagünüdür.BirkartEmin’evebirtaneKüçükayasofya’yayazdım.Dünkü İkbal gazetesinden: Mısır üzerinde İngilizler El-Ariş’i bizden zaptetmiş. Bağdat üzerinde Beyne’n-nehreyn’de [iki nehir arasında] İngilizlertecavüzegeçmiş. İranüstündeMehmetPaşa ismindekikumandanHemedanileHankin arasında şoseyi on binRus üserasına yaptırıyor imiş ve oradakiİranaşâyirinden[aşiretlerinden],Lûrlardankırkbinneferlikbirorduteşkilineçalışıyor imiş. Tercüman’dan: Suriye kumandanı olan Cemal Paşa, sözdeEnverPaşaveTalatBeyilearasısondereceaçılmışolduğundanveCemiyet,Cemal Paşa ile beraber hareket ettiğinden Dersaadet’te kâmilen Cemiyetkulüpleri seddedilerek [kapatılarak] Cemal Paşa idam edilmiş. Bu havadisepek de inanamıyoruz. Türkiye’den on yedi ve on sekiz yaşlarında birçokgençler Alman fabrikalarında sanat öğrenmek üzere Berlin’e sevk ediliyorimiş.Bağdathattınınkalankısmınınsüratleinşasınaçalışılıyorimiş.

14Ocak1917

1Kânunusani–Havanispeten,ziyadesoğuktur.Telgraf:BirAlmantahte’l-bahiritarafındanBahr-iSefidde[Akdeniz’de]dörtadettransportileikiharpsefinesi gark edilmiş. Çin hükümeti tarafından Amerika notası tarzındamuharip devletlere bir nota verilmiş. Danimarka hükümeti elindeki adalarıAmerikahükümetine satıyor imiş.Şimdiyekadarburadahernasıl ise çorap

meselesinihallediyoridik.Lakinşimdimeselegüçleşti.Çorabımkalmadı,enadibirçorap,dahadoğrusubizimMahmutpaşa’damezatmallarındasatılanenaditireçoraplarkialtmışparaeder.Buçoraplarıburadaikibuçuk,üçrubleyeancakveriyorlar.Elimdegeçensenegelenianedensatınalmışidim.Onlarınaltları yırtıldı, yamamak için bugün tam dört saat uğraşarak bir çiftiniyapabildim. Hâlbuki ötekiler daha yırtık olduğundan onları yapabileceğimizannedemiyorum. Bakalım, ileride ne yapacağız? Havadis: Duyduğumuzagöre Amerika Hariciye Nezareti sulh hakkında gazetelerin münakaşâtını[tartışmalarını] men ediyor. Diyor ki “şimdi son derece nazik bir zamaniçindeyiz,bununiçinbugibimünakaşalarhemsulhunakdinemaniolabilir.”Rusya’da, Moskova’da ve gerek Petersburg’ta son derece bir heyecan varimiş. Çarın vaftiz pederini vurmuşlar. Hükümet kuvve-i müsellâha [silahlıgüç] ile Duma’yı, gerek şehirler ittifakı namındaki heyeti içtimadan menetmiştir. Daha doğrusu ahalinin bir yere toplanıp konferans yahut içtimaetmesimemnudur.

15Ocak1917

2–Havanispeteniyidir.Günbegünherşeyinfiyatıtereffuda[yükselmede]devamediyor.

16Ocak1917

3 – Bugün hava iyidir. Şimdi Avusturyalılardan haber aldığımıza göre,Düvel-iMüttefikaAmerika notasına cevap vermiş ki “Almanya, Avusturyaişgalettikleriaraziyitahliyeettikleritakdirdesulhahazırız.”Bakalım,Alman-Avusturya buna razı olacaklar mı? Şimdi İrkuç’tan gelen emir üzerinezabitandansakatvemalulolanlarmuayeneedilerekİsveç’esevkedilecekmiş.Sulha kadar orada kalacaklar. Fakat bundan bizim Türkler bu muayeneyekabuledilmiyor.Bizimhükümetilebumukaveleakdedilmemiştir.

17Ocak1917

4–Bugünpostagünüdür.BirkartHıfzı’yabirtanedeHamit’eyazdımvebir adet de Dauria’ya, Vehbi Efendi’ye yazdım. Telgraf: Ruslar Riga’datecavüze geçerek bir miktar ilerliyorlar ve Almanlardan bir miktar esir veesliha [silahlar], ganâim [ganimetler] ahzetmişler [almışlar]. Şimdi postageldi,yalnız İhyaKaptanpederindenbirkart aldı.Başkayoktur.Gazeteleregöre, Düvel-iMüttefika Amerika notasına cevab-ı red vermiş, demek dahasulhzamanıgelmedi.

18Ocak1917

5–Havasonderecegüzeldir.Benbirhaftadırkipekrahatsızbulunuyorum.Bu gece oldukça, epey nöbet geçirdim. Her tarafım ağrıyor, başım kazangibidir.Sonderecesıkıntıdayım.Rusgazetesinden:İtalya’nınensonyaptığı

drednotubirAvusturyatahte’l-bahiritarafındangarkedilmiş.İçindebulunanmevcut bin dokuz yüzmürettebattan yedi yüz kişi ancak tahlîs edilebiliyor[kurtarılabiliyor].

19Ocak1917

6 – Hava nispeten iyidir. Gazetelerin yazdığına göre, Düvel-i Müttefikakemal-i şiddetleharbekarar vermişler. “Dahabir-iki senedevamedecektir”diyorlar.Eyvah,bizdeümitlermünkatıoluyor[kesiliyor]!Acabaömrümüzünson günleri burada hitam bulacak mıdır? Çocuklarıma hasret olarak mıgideceğim? Bugünün vukuatı pek büyüktür. Çünkü ordunun, daha doğrusuTürk denilen o kocamilletin namusu üzerinde bir dehşetli oyun oynanıyor:BizdeAğaismindebirKürtvardır.BuAğaİstanbul’da,gümrüktehamallarınkesedarlarından[parayıtoplayanlarından]olup,BalkanHarbi’ndeŞeyhSadıkisminde birisinin maiyetinde çete zabiti sıfatıyla bulunuyor. Bu harbinbidayetinde gene Şeyh Sadık’ın maiyetinde çete teşkil etmek üzereDersaadet’ten bizim gemilere liman kumandanlığından verilen bir emirüzerine irkâbedilerek [bindirilerek],Ereğliönlerindebattığımızzamanodaesir düştü, Dauria’dan beri bizim ile beraber buraya kadar geldik. BuradaRuslarbizibukordondâhilindenhariceçıkarmadıklarından,buradazabitanınoturduğu on dört-on beş barakanın me’kûlâtının tedarik edilmesi için birbakkal dükkânı açtılar. Bu bakkal Rus kumandanının olup Avusturyalılarınburada her yere ettikleri nüfuz gibi, bu bakkal da bir Rus çavuşununidaresinde ise de bâtınen [içinden olarak] orada bulunan üç-dört Avusturyaçavuşuveonbaşınınelindedir.Biriyazıphesappusulasıveriyor.Opusulaüçkısımdan ibaret zımbalanmış koçandır.Dip koçan yazan Fisher’in nezdindekalıyor.İkikoçansizeveriliyor,sizdekasayagiderekkoçanıveripkasadaraparayı veriyorsunuz.Kasadar koçanın bir parçasını nezdinde alıkoyup diğerparçayısizeveriyor.SizoparçayıSchifer’eteslimederekoradaneşyanızıalıpgidiyorsunuz. Ağa dediğimiz Kürt okumak yazmak bilmiyor. İki senedirburada çalışarak bir miktar yazmak, okumak öğrendi. Her ne ise gider,bakkaldan yirmi ruble alış veriş eder. Frish’ten kuponu alıp kasaya gider,parayı verir, kasadarın verdiği kuponu Frish’e götürür. Kupon beş rublelikolduğundan Frish eşyayı vermez, kasaya giderler. Kasada yirmi rublelikkoçan bulunamaz. Bunun üzerine Ağa’yı sahte kupon verdi diye ithamabaşlarlar.TürkçeokuyupyazmaktanacizolanAğa’nınecnebirakamınıgerekokumasıvegerektaklitetmesimümkünattandeğildir[imkânharicidir].

NihayetgelipAğa’yıbizimTürkzabitanınkıdemlisisıfatıylaEthemBey’emüracaatettiler.Kasadariddiaediyorki“Banabubeşrublelikkoçanıgetirdivebendeparasınıalıp,parçasını iadeettim.”Ağa“Yirmibeş rubleverereküstünüaldım.“Budavauzadı,görenbirşahittalepettik.Avusturyalıçavuşunkendi alayından bir zabit gelerek Ağa’nın beş ruble verdiğine şahadet etti.

Hâlbukibununyalanolduğubizcemuhakkaktır.Ziraoradakimsediğerlerininneparaverdiğinedikkatedemez.Fakatne ile isbat-ımüddeâ [iddiayı ispat]edeceksin? İşbüyüdü,bu sefer tarziye [özür] talebinebilekıyamettiler.Ennihayet iş Rus zabitine aksetti. Bakalım ne olacak? Bu AvusturyalılarhakkındaalelumumTürkzabitanıpekfenafikredüşüyoruz.ZirabuheriflersondereceşarlatanveherhâlvetavrıylaTürklerledaimamüstehziyâne[alayedercesine]birmuameleetmekistiyorlar.İçlerindeağırveciddiadamlarpekaz görünüyor. Bakalım bu Ağa’nın meselesi ne hâl kesbedecek [durumalacak] ve bu hâlden dolayı hepimiz son derece dil-gîr [şikâyetçi] vemüteessiroluyoruz.

20Ocak1917

7–Bugünpostagünüdür.Bir kart evevebir deCevdet’eyazdım.Şimdiposta geldi, lâkin mektup yoktur. Gazeteden: Almanlar bizim Anadolu’damevcut bakırmadenlerini işleterek yevmiyeüç vagon alıyorlar imiş.Adanavilayetine Alman, Avusturya üç bin kadar ziraat makinesi sevk edilerekpamukziraatınapekbüyükbir terakkivermişler.Kâmilenziraatısondereceilerletmeküzereçalışıyorlarimiş.ŞimdiburadakiAvusturyamiralayıgelerek“Ağa’nın işineRuslar tarafındanbakılmasımünasip değildir, biz buradabirheyet teşkilederekgörelim.Lâzımgelenfezlekeyiyaparakmemleketimizdehükümetimize vererek muamele-i kanuniyesini [yasal işlemini] orada icraederler” dedi. Tabii bu teklif bizden de kabul edildi. Miralay Rus zabitinegiderekricaedip,onadasözünükabulettirdi.Yarınlâzımgelenheyetteşkiledilecektir.

21Ocak1917

8 – Soğuk pek ziyadedir. Rus gazetesinden: Amerika’dan zahire yüklüolarakhareketedensekizİngiliz, ikiFransızsefinesi tahte’l-bahir tarafındangarkedilmiştir.

22Ocak1917

9–Soğukpekziyadedir.ŞimdiesirbulunanMahmutKaptan’danbirkartgeldi, bizden sonra vukua gelen bazı vukuatı bildiriyor. Bizim idareninKızılırmak vapuruna Arnavut Fehmi Kaptan verilmiş. Zavallı, kim bilir negibisebeptahtındaolarakvapurukarayabindirmişolduğundansefinebatmış.Bunun üzerine Fehmi Kaptan açığa çıkarılmış. O da Şirket-i HayriyevapurlarınagirerekKöstence’yegideriken,köprüüstündenkendisinidenizeatarak intihar ediyor. Zavallı gayet namuslu, son derece halîm [yumuşakhuylu] ve umum arkadaşları tarafından sevilir ve oldukça malûmatı ilearkadaşları arasında iştihâr etmiş [ün salmış] idi. Bizim Karadeniz vapuruBahr-i Ahmer’de [Kızıldeniz’de] İngilizlerin eline esir düştüğündenmürettebatı Bombay’da imiş. Doktor ile lostromosu İngilizler tarafından

serbestbırakılarakvatanlarınaavdetetmişler.

23Ocak1917

10–Soğukşiddetledevamediyor.Bugünale’s-sabahverilenemirüzerineciğer hastalığı bulunan zabitan saat onda muayene olmak üzere doktorunnezdinegideceklerdir.Hastalıkhakikattenvar iseAvrupa-yıRusiye’ye sevkedilecekmiş. Rus gazetelerinden: Fransızlar Sarapel ordusu hakkındagazetelerinyazıyazmasınımenetmişler.

24Ocak1917

11 – Posta günüdür. Bir kart Vedia’ya yazdım. Bir adet de idarede SaimBey’e yazdım. Hava güzeldir. Bugün Ağa’nın muhakemesi icra edilecek,bakalımnegibineticeverecektir?Tercümanve İkbalgazetesinden:GauloisnamFransızdrednotuBahr-iSefid’detahte’l-bahirtarafındangarkedilmiş.

Bizim Hükümet-i Osmaniye, kendisinin Düvel-i muazzama idâdına dâhilolduğunu [büyük devletlerden sayıldığını] resmen müttefiklerine bildirmiş.Amerikahükümeti İtilafDevletlerine ikincibirnotadahavermiş.RuslarveRomenlerkâmilenDobruca’yıtahliyeederekçekilmiş.SultanMehmetReşadEfendimiz Viyana’ya gidecek imiş. Avusturya’dan, rükûbu [binmesi] içinmahsus bir adet katar gelmiş. Şimdi haber aldığımıza göre, buranınkumandanı olan Miralay Nikigerof isminde bulunan zabit iki Rus neferitarafındanöldürülmüşdiyehaberaldıkvesevindik,zirabuadamhakikattenüsera hakkında pek zalim idi. Son derece bizi sıkıyor, hariçle aslamünasebetimiz yoktur.Hep bu icraat onun emriyle oluyor. Tuhaftır, buradaRusefradıkâmilenseviniyor.Hepsibuadamınzalimveumumhakkındahainolduğunusöylüyorlar.

25Ocak1917

12–Hava bir derece güzeldir.Dünkümiralayı öldüren nefer yakalanmış.Meğerneferbirbaltailemiralayıbekliyor.Tamyanınageldiğizamanelindekibaltailehücumediyor.Miralayhernekadarkılıcadavranmakistiyorisedenefer onameydan vermeyerek baltayı indiriyor, kafanın yarısını düşürüyor.Miralaybaygınolarakbirkaçsaatyaşıyor.

26Ocak1917

13–Havagayetgüzeldir.Vakıasoğukdaimdir,helegeceleri tahammülünfevkindedir.Bugünsaatonbirdemiralayıncenazesinikaldırıpgötürmüşlervevuranneferale’s-sabahbirmüfrezeRusaskeritarafındankurşunadizilmiş.

27Ocak1917

14 – Bugün posta günüdür. Biraderim Asım Efendi’ye bir kart yazdım.Saffet Kaptan bundan beş-altı ay mukaddem invalid olarak Dersaadet’e

gitmek üzere buradan birçok efrat ve çarkçı Kâzım ve Galip Efendiler ileberaber hareket etmiş idi. Şimdiye kadar İrkuç’ta, Gansk’ta bulunduklarınıbiliyor idik. Bugün Saffet’ten bir kart aldım. Kânunuevvel yirmi dörttarihindeMoskova’yahareketettikleriniyazıyor.Cenab-ıHakhayırlıselametversin.Şuhâldeonlarkendilerinikurtardı.Bakalımbizdahanekadarzamanburada sürüneceğiz? Rus gazetelerinden: İtalyanlar Trablus’ta pek büyüktelefat ile ricat ediyorlarmış. Almanya, Avusturya, Türkiye yeniden bitarafhükümetlerebirnotadahavermiş

28Ocak1917

15–Havabirderecegüzeldir.Haberaldığımızagöre, İrkuç’tanöldürülenmiralayhakkında tahkikat icraetmeküzere ikigeneralgelmiş.Zirakurşunadizilen nefer o zamanki ifadesinde diyor ki, “Burada ben yalnız değilim,benimgibidahabirçokfedakârvardır.Kâmilenzabitanıöldüreceğiz”demiş.Buifadeyiİrkuçkumandanlığınabildirmişler,onuniçinbuişintahkikineikigeneraltayinedilmiş.

29Ocak1917

16–Havagüzeldir,havadisyoktur.Herneesbabamebniisebirkaçgündürtelgraf yoktur. Rus gazetesinden: Romanya erkân- ı hükümeti ve hanedan,Kral’ıPetersburg’anakletmiş.

30Ocak1917

17 – Bugün hava pek ziyade soğuktur. Şimdi haber aldığımıza göre düngece mezarlıktan miralayın cenazesini çıkarıp, elbisesini ve çizmelerinialıyorlar,kılıcınıkırıporayaatıyorlar.Altındanmamulolanboynundakisalib[haç] ve saire ve yüzüğünü alarak kendisini oradaki ağaçlardan birisininüzerine asıyorlar ve İrkuç’ta da bir general keza askerler tarafındankatledilmiş.Demekbuhesapta,efratarasındazabitanakarşıbüyükbirhırs-ıintikam var. Ne için, tabiidir ki biz bu meseleyi anlayamıyoruz. Zira nekendileriiletemasediyoruzvenedelisanlarınıbiliyoruz.

31Ocak1917

18–Postagünüdür.Emin’ebirkartyazdım.Vakıa,artıkmektupalmaktanale’l-umum [umumiyetle] ümidimiz kesildi. Fakat bu burada bizim yegânemeşguliyetimizolduğundan,hernekadarbeyhudeisedegeneyazmaktanbirtürlüvazgeçemiyoruz.Onukendimiziçinadetabirvazifehâlinekoyduk.Herne kadar karşılığını alamayacağımızı biliyor isek de onu yazmak bize pekbüyükbirteselliveriyor.

1Şubat1917

19–Havagüzeldir.Birderecehariçtegezmekhoşagidiyor.Deveraneden

havadise göre, Petersburg’ta müttefikler tarafından bir şura akt olunmuş.BugünburayayenitayinedilenkumandanıngezeceğiRusistarcasıtarafındantebliğ olundu. Kazarmalar hizmetçilerimiz tarafından temizleniyor. Akşamelankumandangelmedi,demekgelmeyecek.

2Şubat1917

20–Havagüzeldir.Burada,üçüncübarakadaAvusturyalıikidoktorvardır.Bunlarhergünzabitanınhastalarınımuayeneederler.Lâzımgelenihastaneyesevk eder, bazısına ilaç verir. Muâlece [ilaç kullanma] para iledir. Aynızamanda kendileri mükemmel dişçi olduklarından, diş imal ederler. Bu dişimalinde Ruslar müşterektir. Yüzde kaç alıyor ise, kumandan ve üserakumandanıhisselerinialıyor.Birkaçvakittirbendeöksürüktenvegöğsümdenrahatsızım. Bugün muayene olmak üzere gideceğim, bakalım ne diyecek?Gittim, muayene oldum, doktor hastaneye gitmekliğimi teklif etti, ben de“peki” cevabını verdim. İsmimi yazdı. Pazartesi günü gideceğimi bildirdi.Tuhaftır, her neden ise pek büyük bir heyecana kapılmaktan kendimi menedemedim.Bugünakşamakadarpekbüyükheyecaniçindeyim.

3Şubat1917

21 – Bugün posta günüdür. Bir kart kardeşim Asım Efendi’ye yazdım.Şimdi Mahir Kaptan geldi. Evvelce o da hastaneye gidecek idi. Doktorugörmüş, bugün benim ile beraber gideceğimizi doktor haber verdiğindenMahir Kaptan gelip haber verdi. Bugünü nasıl geçirdiğimi bilemiyorum.Bugün Rus zabiti öğleüstü gelerek maaşımızı verdi. Akşam saat üçteAvusturyalı doktorun yanından hizmetçi gelerek, “haydi” dedi. Arkadaşlaravedaederekçıktık,ikisüngülüilehastaneyegeldik.Lâkindedimya,kendimde anlayamadığım bir heyecan içindeyim. Süngülüler bizi hastaneye teslimederek gittiler. En büyük teşekkür ettiğim bir şey var ise, o da yalnızolmadığım idi. On altı yatak bulunan bir koğuşa yattık. Hepsi Avusturyazabiti idi. Biz orada kâmilen yabancı olarak bulunuyoruz. Lisanları başka,ahlakları başka, ne kadar müşkül, ne yapalım! Ortalık kararmaya başladı.Aman Yarabbi, o beğenmediğimiz arkadaşların şimdi burada kıymetlerinianlıyoruz. Ya yanımdaMahir de olmasa idi, ben ne yapar idim? Saat altı,banyoya gideceğimizi hizmetçi haber verdi. Muayenemiz yarın olacakmış.Cenab-ı Hakk’a tevekkül olmaktan başka çare var mıdır? Şimdi banyoyagittim. Banyo bir kişiliktir. Bir Rus neferi orada hizmet ediyor. Çâr-nâ-çâr[çaresiz]soyunduk,peştamalyoktur.Müddet-iömrümdeilkdefaolarakböyleçıplak, bir adamın önünde bulunuyorum. Her ne ise, banyoyu yapıpkaryolama geldim, yattım. Lâkin, belki sabaha kadar iki saat uyuyamadım.Sabahşafaksökerikenhizmetçilersüpürmeyebaşladılar.Ondansonradörderşeker, bir francala, bir bardak sütlü kahve getirdiler, onları içtik. Şimdi birdoktorgeldi,benimhastalığımhakkındasualsorupbirkâğıdayazdı.Birşey

anlayamadığındanbirazdanmuayeneetmeyekararverdiler.

4Şubat1917

22 – Bugün hava gayet güzeldir. Bize bugün sabah akşam süt ve birfrancaladan başka yemek vermediler.Akşamher neden ise bugünmuayeneolmadım. Burada pek ziyade sıkılıyoruz. Fakat ne yapalım, bir kaç günsabretmeyekararverdim,yalnızyataklarpekrahatsızdır.

5Şubat1917

23 – Hava güzeldir. Bu sabah sertabip geldi. Bu doktor Avusturyalı biresirdir.LakingerekRusvegerekAvusturyalıdoktorlarkendisine fevkalâdehürmetibrazediyorlar.Kendisigençvememleketindegayetmeşhuremrâz-ıdâhiliye [dâhiliye hastalıkları] profesörüdür. Öğleye kadar üç Avusturyazabitini muayene etti. Bizi akşamüstü muayene edecek, lâkin muayene nedemekolduğunuburadagördüm!Şimdiyemekgeldi,içindebirmiktaretilebir tas çorba, bir tabak garnitürlü et, bir ufak tabak hoşaf. Oturup öğleyemeğiniyedik.Şimdidoktorungelipmuayeneetmesinibekliyorum.Akşam,bugün muayene olamadık. Şimdi postadan gelen, İkbal ve Açık Söz’den:Düvel-iMüttefikanınverdiklericevab-ıredüzerineAvusturyaveAlmanyaveTürkiye sonderecemuharebededevametmeküzere hazırlık görmekte olupve ordularına birer beyanname neşretmişlerdir. Türkiye Almanya’dan üçmilyonliraistikrazakdetmiş.Almantahte’l-bahirleritarafındansekizİngiliz,iki Fransız vapuru batırılmış. Ruslar tarafından Boğaz ağzında iki Türksefinesi batırılmış. İsviçre, Norveç, Danimarka hükümetleri büyük bir telaşiçinde hazırlık görüyorlar imiş. Telgraf: Amerika’da bulunan Alman sefiriçıkmıştırvekezaAlmanya’dakiAmerikasefiridehareketetmiş.AmerikaileAlmanya arasında kat-ı alaka edilmiş [münasebetler kesilmiş]. Demek şuhesapta,dahabizburalardabirçoksenekalmayamahkûmoluyoruz.Şimdiyekadarümidimkesilmemiş idi.Lâkinartıkvatanımaavdetedip, çocuklarımakavuşmaktankat-ıümitediyorum.

6Şubat1917

24–Yirmiyedinciaybugünhitambuldu.Havagüzeldir.Bizelanmuayeneolamadık.Avusturyalılar pek çok olarakmuayeneye geliyorlar. Zira onlarınhükümetiileRusyaarasındaakdedilenmuahedemucibincemaluliyeteyakınolan zabitan İsveç’egideceklerdir.Bunun içinkomisyon teşkil edenekadar,gidebilecek olanları şimdiden muayene edilip hazırlıyorlar. Şimdi doktorgeldi, beni son derece dikkatle muayene etti. Göğsümde bir arıza buldu.Yarın,ilaçverecekler.“Sizzamanıylapekkuvvetlibiradamimişsiniz”diyor.Demek bulduğu arıza her ne ise beni o kadar sarsamamış olacak. Lâkingözlerimpekfenahâldebozuldu.

7Şubat1917

25–Havagüzeldir.Bizburadazatenfenahavagörmedik.Buranınkışıhergüngüneşvardır.Fakatogüneşileberaberpekziyadesoğukoluyor.Karazyağıyor fakat asla kar yerden kalkmıyor. Sonbaharda yağıyor, ta İlkbahardakalkıyor,pekziyadesoğukyapıyor.Kırk,nihayetelli,ellibeşekadarçıkıyor.Bugün öğle yemeğinde et suyu ile çorba, içinde sığır etinden ufak birkaçparçavar idi,yedik.Yemekgeldi,güzelbirkızartmaveyanındapatatesvaridi.Avusturyalılarınbakışındanşüphelendim.Ethernekadarkızarmışisede,pek ziyade yağlı idi.Bir-ikisine ne olduğunu sordum ise de “ufak danadır”dediler. Ben şüphe ettiğimden asla yemedim. Mahir bir parça aldı, o dabıraktı.Hakikattendomuzimiş.Yağvereçelyedik.Buradaenfenabizimiçinbir âdet var ise, o da abdesthaneye susuz gitmeye mecbur olduğumuzdur.Vakıa, kimse bir şey diyemez ise de her hâlde pek büyük istihzaya duçarolacağımızbedihidir [açıktır].Bugece rüyamdaHıfzı ilepek çokuğraştım.Evet, Hıfzı’yı pek çok düşünüyorum. Bir senedir ki Hıfzı’nın hakkında birseferBağdat’ta olduğunuyazdılar, başka birmalûmat alamadım.Gerek eveveCevdet’evekendisineherhaftabirerkartyazdım,cevapvermediler.

8Şubat1917

26–Havagüzeldir, soğukziyadedir.ElanAvusturyalılaryevmiyebeş-altıgeliyorlar. Bir kısmı muayene olup gidiyor. Diğer kısmı geliyor, lâkiniçlerinde Avusturyalı yoktur, kâmilen Macar’dır. İkbal gazetesinden:Bükreş’te büyük bir meclis akdedilmiş. Bunda Willhelm ve Avusturyaimparatoru,BulgarÇarıvebizimpadişahımızdavetediliyor,gidemediğindenEnver Paşa gidiyor. O Mecliste pek büyük kararlar verilmiş. Şimdi deBerlin’de dört müttefik hükümetin başvekilleri tarafından bir şura oluyorimiş. Bir ay-bir buçuk ay sonra pek büyük muharebeye başlanacağıgözleniyor imiş. Bugün doktor arsenik verdi, Bugünden itibaren almayabaşladım. Her hâlde burada ilaç azdır. Tedavi, burada yatıp gitmektenibarettir.

9Şubat1917

27 – Bugün hava son derece soğuktur, biraz da rüzgârlıdır. Dauria’dan,BinbaşıSabriBey’denbirkart,Vehbi’denikikartaldım.Bugecesonderecefırtınavarveonispetlesoğukziyadeidi.

10Şubat1917

28–Bugünikikartyazıppostayaverdim.BiriVedia’yavebirdeDauria’daVehbiEfendi’ye.Bugün rüzgâryoktur, lâkin soğuk ziyadedir.BugünMahirkazarmayagidiyor.BenburadaAvusturyalılarıniçindeyalnızkalıyorum.BirAvusturyalı var ki ismi Margus’tur. Bu ihtiyat zabitidir. Bu adam Türkçebiliyor.O da olmasa idi, benim burada hâlim hakikat güç olur idi.Kim ilekonuşacakvekimederdimianlatacak idim?Akşamüstübanyoyagittim.Bir

miktarsıcakidi.Hakikatenbirbaygınlıkgeçirdim.Bizdemecburiyettahtındaolarakalıştık,çıplakolarakgiriyoruz.

11Şubat1917

29 – Hava gayet güzeldir. Nispeten vücutça pek yorgun bir hâldeyim.Esbabı [sebepleri] nedir? Vakıa, bir tarafımda ağrı, sızı yoktur, lâkin pekbüyükbirdermansızlıkhissediyorum.Telgraf:TalatBeybaşvekilolmuş.

12Şubat1917

30–Havagüzeldir.Tuhaftır,Avusturyalılaryevmiyebir-ikikart alıyorlar.Biz Türkler yedi aydır ki bir kart alamadık. Bizim postamız yok mudur?Alman-Avusturya postaları her gün muntazam surette gelip gidiyor, yalnızTürklereyoktur.HerhusustabizTürklerherşeydengerikalıyoruz.Elanbumillet nisyân [unutma] içinde bulunuyor. Bizim zuâfa [güçsüzler]onlarınkinden bir sene sonra gidebildi. Onların zabitanı muayene oluyor,İsveç’egidecek,birdereceserbestyaşayacak,Türklereyoktur.Senedebir-ikionların Salib-i Ahmer’inden heyet geliyor. Bizim yoktur. Hülâsa her türlüesbâbda[sebepte]bizetefevvukediyorlar[üstünlüksağlıyorlar].Kendilerinindaima düşünüldüklerini biliyorlar ve bununla müteselli oluyorlar. Biz debilakismuazzeb [azap içinde] oluyoruz. Telgraf:Amerika’dan harice hiçbiryüklüsefinekatiyengidemiyor imiş.Alman tahte’l-bahirleri tarafındangarkediliyorimiş.Bugünöğledensonradoktorlaraettiğimmüracaatüzerineikincibarakayagidiyorum.OradaHasanveTahsinKaptanlarvarvebirdeoranınyataklarıdaharahattır.Bakalımbirkaçgündeoradayatayım.Cenab-ıHaknegösterir?

13Şubat1917

31 – Dün gece ilk defa olarak güzel bir yatakta yattım. Altımda kuştüyünden bir şilte, onun altında bir ot minder, keza yastık kuş tüyüdür,çarşaflar temizdir.Bugünhava sonderece iyidir.Bugündoktorbir şişe ilaçvereceğinisöyledi.Düngeceyatağınrahatolmasınamukabilbendebirmideağrısı, beni biraz rahatsız etti. Hâlbuki akşam yemek, “yemedim” diyecekderecedeazidi.Bilmiyorum,bumideağrısınedenilerigeldi?Şimdidoktorubekliyorum,onaanlatayım,ziraelanarasırageneoağrıgeliyor.

14Şubat1917

1Şubat–Bugünpostagünüdür.Birkarteveyazdım.Havagayetgüzeldir.BugünseksenkadarAvusturyazabitimuayeneyegirdiler,İsveç’egidecekler.Bir kartCevdet’e yazdım,Hamit’inMekteb-i Sultani’den birisine verilmesihususunda.BirkartdaDauria’da,BinbaşıSabriBey’eyazdım.

15Şubat1917

2 – Bugün sabahleyin bir miktar kar yağdı. Şimdi göz doktoruna gittim.Evvelcedeonamuayeneolarakgözlükalmışidim,lâkinogözlükgözlerimipek ziyade yoruyor, kendisine anlattım. Gözlüğü muayene etti, “benimyazdığımgibivermemiş”dedi.Tekrarbirgözlükreçetesiyazdıvebirdeilaçyazdı.Hergünüçdefadamlatılacak.İstarcayareçeteyiverdim,şehirdenparaile yaptıracak. Burada birçok muâlecenin esmanı [ilaçların parası],tarafımızdantediyeediliyor[ödeniyor].

16Şubat1917

3 – Dün akşam Avusturyalı profesör olan doktor tarafından muayeneedildim.“Bensizeilaçvereceğim”dedi.Dahailaçgelmedi.Şimdilikiştihamyoktur ve geceleri muntazam uyuyamıyorum. Zaten yemekler bizimyiyebileceğimizgibideğildir.Bizalıştığımızyemeğiarıyoruz.Bunlarsığıretihaşlayıp,yanınapatateskoyuyorlar.Bunların sabahakşamyedikleribundanibarettir. Ben bir-iki gün yedim lâkin artık yiyemiyorum. Burada pastırmayahutsucukgibişeyleryoktur.Varisededomuzsucuğudur.Onuniçinbugündoktorasöyledim“akşamlarıbanasütveriniz”dedim,“peki”dediler.Birazdapeynirveyumurtaalıpbirmiktarreçelyaptıracağım.Bakalımbir-ikigündeböyle geçirelim. Telgraf: Amerika tahte’l-bahirlerinden naşi Almanya’yıprotestoediyorvebitarafhükümetleredeprotestoeylemelerini teklif etmiş.Lâkin, bitaraf olan hükümetler iştirak etmiyorlar. Bundan da Ruslar sonderecemuğberoluyorlar[güceniyorlar].

17Şubat1917

4 – Hava son derece güzeldi. Bugün kızım Vedia’ya bir kart yazdım,beyhude ise de benim için pek büyük bir teselli oluyor, onunla kendimialdatıyorum. Gün be gün kendimde büyük bir dermansızlık görüyorum.İştiham yok, geceleri bir türlü muntazam uykum yok. Aman Yarabbi, şumurdar yerden kurtulamayacak mıyım? Acaba çocuklarıma kavuşupgörüşemeyecek miyim? Bunun için pek ziyade korkuyorum. ŞimdiAvusturyalı profesör bir daha uzun muayene etti. Yanındaki muavini olandoktordabazıemirlerverdi.Yarınaslabirşeyyemeyeceğim.Genemuayenemiedecek,yoksamidemibiraletvasıtasıylamımuayeneedecek?Bakalım,yarınonudaanlarız.

18Şubat1917

5–Havasonderecegüzeldir,zannedilebilirkiilkbahargeldi.Sabahakşam,bir ispirto vasıtasıyla hâsıl olan buhara onar dakika boğazımı tutuyorum.Öğleyeyakınküçükdoktorelindebir lastikboruveucundacamdanmamulbirhuniilegeldi.Biriskemleüzerineoturttu,olastikboruyuboğazımdanikikarışkadarsokaraktamidemeindirdi,midemdenbirmiktarsualdı.Osuyumuayeneedecek.Lâkinpekgüç imiş.Bilmiyorumdahabaşkayapacakmı?

Buradapekziyadecanımsıkılıyor.Hergünkoridordasaatleriledolaşıyorum.Bir türlü vakit geçmiyor. Her gün birçok Avusturyalı geliyor, bir yandangidiyor.

19Şubat1917

6–Havasonderecegüzeldir.Bugündeakşamakadardüşünerek,koridordadolaşarak vakit geçirdik. Daha doğrusu ömrümüzün kısalmasına duaediyoruz.Yarabbi,buesaretnekadarağır,nemüşkülbirdertimiş!

20Şubat1917

7 – Hava son derece güzeldir. Yarabbi dün gece rüyamda çocuklarım ilebirçok uğraştım. Safiye’de içlerinde idi. Ah, ne kadar göreceğim geldi!Kendilerinibirkeregörsem,der-aguşedebilsem[kucaklayabilsem]!Ölürsem,ozamangamdeğilfakatgörmedenölmek!Yarabbi,nekadarağırvegüç!Hernetarafabaksamonlarınhayaligözümünönündengitmiyor.

21Şubat1917

8–Havagüzeldir.BugünbiraderimAsımEfendi’yebirkartyazdım.Elanbuhariletedavidevamediyor.Üçtürlüilaç,yevmiyealıyorumvegözlerimesabah akşam bir damla akıtıyorlar. İştahım yoktur, bir de buranın yemeğiniyiyemiyorum.Peynir, süt ilevakitgeçiriyorum.Canım tuzluveekşi istiyor,lâkinbulamıyorum.Bucansıkıntısındaaklımayalnızçocuklargeliyor.Onlarıdüşündükçebütünbütünsıkılıyorum.Evvelcearasırakartaldıkçabirderecemütesellioluyoridim,şimdiodayok.Bugünbirazziyaderahatsızım.

22Şubat1917

9–Havasonderecegüzeldir.Lâkinbenelanziyaderahatsızım.

23Şubat1917

10 – Hava son derece güzeldir. Rahatsızlığım devam ediyor. Doktoramüracaatettim.“Yarınsabahmideniyıkayacağım”dedi.Bakalım,ondandanefaydagöreceğiz?Hastaneyegeldiğimgünşimdikihâlimdençokiyiidim.Ohâlişimdiarıyorum.İştihayok,midemşişer,başımağrıyor.Ara,sırabelimağrıyor,tekmilvücudumdermansızbirhâldedir.

24Şubat1917

11–Havagüzeldir.BugecerüyamdaHıfzıveHamitilebirçokuğraştımvekayınvalide bir çorap örüyor idi. “Bana da ör dedim, peki sana da örerim”dedi.Her ne ise bugünlerde pek çok rüyalarımda çocuklar ile uğraşıyorum.Cenab-ıHakhayırlarihsaneylesin.

25Şubat1917

12–Havasonderecegüzeldir.BugünEmin’ebirkartyazdım.Çokşükür

bir derece iyiceyim. Telgraf: Alman tahte’l-bahirleri on günde yüz bir adetsefinegarketmiş.

26Şubat1917

13 – Hava güzeldir. Zaten Sibirya’nın bu köşesinde bulutlu hava peknadirdir.Hernekadarsoğukolsadagenehavagayetlatifvegüneşsondereceparlaktır. Bugün çıkan havadise göre, bizim Türk zabitanı İsveç’e gitmeküzereemirgelmişolduğundanbizidemuayenekomisyonunakabuledeceklerimiş.Eğerbuhavadissahihçıkarisekomisyonabendegireceğim.

27Şubat1917

14 –Hava gayet latiftir. Adeta buralar ilkbahar letafeti gösteriyor. Lâkin,soğukdevamediyor ise de insanı olduğuyerde donduracak kuvveti yoktur.Düngeceokadaröksürdümkibirtürlüuykuuyuyamadım.Doktoramüracaatettim,dörtkâğıttozverdi.Bakalım,negibitesirgösterecek?

28Şubat1917

15–Havagayetlatiftir.BugünbirevevebirdeCevdet’eikikartyazdım.Bugecegüzeluyudum.Doktorunverdiğitozgüzelbirtesirgösterdi.

1Mart1917

16 – Hava son derece latiftir. Bugün İsveç için komisyon var. BirçokAvusturya zabitanı girdiler.Bizim için de emir geldiğini doktor söyledi.Buaybaşındaki komisyona Türk zabitanı girecek. Gerek ben ve Tahsin’in okomisyonadâhilolacağımızıdoktorsöyledi.

2Mart1917

17–Havasonderecegüzeldir.BirkartevevebirdeCevdet’eyazdım.

3Mart1917

18 – Hava son derece güzeldir, yalnız can sıkıntısından başka her şeymefkuddur[yoktur].Havadisyoktur.

4Mart1917

19–Havagüzeldir.Birkarteveyazdım.Buradahergüncansıkıntısındankoridordagündüzvegeceokadardolaşıyorumkieğerokadaryolyürümemlâzımgelse idi, şimdiye kadar vatanıma gideceğimyolun yarısını kat etmişolur idim. Artık bu hatıra defterini yazmaktan da usandım. Her gün aynıhayat,nedeğişeceğivar,nebaşkabirtarzagireceği!Adetazannediyorumkiömrümbuyoldageçecek.

5Mart1917

20–Havagüzeldir.Bugünkühavadis, geçen sene invalid olarakvatanına

giden bir Avusturya kaymakamı tarafından hükümetine verilen rapordaüseranınahval-isıhhiyesi[sağlıkdurumu]hakkındavesaireiçinbüyükizahatvermiş.OnunüzerineAvusturyahükümetiresmenRusya’yaprotestoediyor.Bugün çıkan şayiaya göre, Rusya bir general tayin etmiş, her tarafı gezipüseranın ahvali hakkındamüşahedatta [gözlemlerde] bulunarak hükümetinelâzımgelen raporunu verecek imiş.Onun için burada büyük bir faaliyet ilenezâfete [temizliğe] çalışıyorlar. Ortalık silinip, temizleniyor, her tarafıntozları alınıyor,masalar, iskemleler yıkanıyor. Sözde, general yarın gelecekimiş.

6Mart1917

21 – Hava güzeldir. Elan son derece bir gayretle her tarafta nezâfeteçalışıyorlar. Bugün hastanenin sertabibi olan general gezdi, her tarafı sonderece temiz tutmaları hakkında emir verdi. Akşam oluyor, elan müfettişgeneralgelmedi.

7Mart1917

22–Havabugünekşidir.Sabahtanberitemizlikdevamediyor.Öğlesaatoniki,şimdigeneralgeldi.Tekmilhastaneyiveherodayıgezdi.Birçokemirlerverdi, defolup gitti. İkbal gazetesinden: Sultan Mehmet Han Viyana’yagidiyor imiş. Şimdi doktor söyledi ki, “Emir geldi Türkler komisyonagiremeyeceklerdir.” Bu ümit de bitti. Belki orada daha serbest bir hayatgeçirebilirdik.Hertaraftanümidimizmünkatıoluyor[kesiliyor].Yarabbi,buağır hayat daha ne kadar devam edecek! Bunun sonuna kadar kendimidayanamayacak bir hâlde görüyorum. Ne müşkül bir vaziyetteyiz!Çocuklardanmektupalamamakbenidahaziyadesıkıyor.Evvelcebirdereceonunla müteselli oluyordum. O da kesildi. Adeta bir caninin hapishanedeyevm-i idamını [idam gününü] beklediği gibi biz de “hangi gün öleceğiz?”diye bekliyoruz. Sulhtan kat-ı ümit ediyorum. Zira kendimi o vakte kadaryaşamayacağımzannediyorum.Birşeyilemüteselliolamıyorum.

8Mart1917

23–Havagüzeldir.Cevdet’e ümitsiz olarakbir kart dahayazdım.Cevapalamayacağım, beyhudedir. Fakat yazmaktan bir türlü vazgeçemiyorum.Acaba onlar bizim yazdığımız kartları alabiliyorlar mı? Bu da bizim içinşüphelidir.

9Mart1917

24 – Hava bir derece soğuktur. Bugün felâketimizin yirmi sekizinci ayıhitambuldu.Fakatnekadarümitsizbirhâlde,nebüyükfelâket,sefaletiçindegeçti. Aman Yarabbi, ne kadar uzun bir zaman! Bu kadar zamanı nasılgeçirdik?Düşündükçekendimbilehayretediyorum.Yalnız,bendebukadar

zamanın bıraktığı bir iz yahut bir eser var ise, o da son derece vücuttandüştüğümvehercihetle ihtiyarolduğumgörünüyor.Evet, esaretinnekadaracı ve ne kadar azâb-engîz [azap verici] olduğunu bize sual etmelidir. Eskiüseradan dinlediğimizmisaller, hepsinin yalan olduğunu pek güzel anladık.Biz burada bir mahpus hayatı geçiriyoruz. Bir yokluk içinde dünyadanhaberimizyoktur.Hergünbirbirimizinyüzünebakmaktan,ümitsizbirhâldebirbirimizden haber sormaktan başka bir işimiz yoktur. Ya, mektuplarınkesilmesi,bizenefenabirtesiricraediyor!Evvelcegenearasıraaldığımızokâğıtparçalarıbizepekbüyükbirmedâr-ıteselli[avunmasebebi]idi.Şimdiondan da mahrum olmak pek acı geliyor. Yarabbi, artık kâfidir! Bizi buazaptanan-karîb[yakında]halâsolmaknasipeyle!

10Mart1917

25 – Hava soğuktur. Bugün Hilal-i Ahmer vasıtasıyla Hıfzı’ya bir kartyazdımvebirkartdaKüçükayasofya’dakilereyazdım.Hıfzı’danbirsenedirkihiçbirhaberalamıyorum.Şimdiyekadarikiyüzekarîbkartyazdım.Mutlakbunların bir miktarını almıştır. Ne için cevap vermiyor? Bu beni ne kadarmuazzeb ediyor, kendi derdimi unutuyorum. Onun ahvalini düşünüyorum.Yarabbi, senin yed-i emanetine tevdi ettim. İnşallah bunların hepsiniunuturuz, sağ salim kendilerini ölmeden bir daha görürsem bu acıların, bufelâketlerinehemmiyetikalmaz.Yarabbi,banavecümleyebusaadetinasip,müyessereyle!

11Mart1917

26 – Hava soğuktur. Hastanede pek ziyade sıkılıyorum, lâkin bir miktardahatedaviolmakiçin,çıkmayapekcesaretedemiyorum.Rusgazetesinden:Bizim ordu Kûtü’l-amare’de İngilizler tarafından ricat ettiriliyor imiş veKûtü’l-amare sukut etmiş veHamedan cihetindeki ordumuz da ricat ediyorimiş. Bu gibi fena havadisler bize ne kadar fena tesir ediyor! Yarabbi, osaadeti biz işitemeyecekmiyiz ki gerek Ruslar, gerek İngilizler perişan birsurette ricat ediyorlar. Ordu-yı Osmanî muzafferen ileri harekâtına devamediyor.Ozamanbizim içinnebüyükbahtiyarlık teşkil eder! İnşallahyakınzamanda Cenab-ı Hak bize bu muzafferiyeti ihsan eder ve bizi bu yüzdenmesrûreder[sevindirir].

12Mart1917

27–Havabugünoldukçaiyidir.

13Mart1917

28 – Hava güzeldir. Telgraf: Burada bizim için en büyük teselli,vatanımızdan gayet güzel haberler almak ise de ne çare, kader bize daimafenahabervermektebulunuyor.Bazızamankendiderdimizibileunutuyoruz.

İşte bugün de bizim o menhûs [uğursuz] günlerimizden bulunuyor. Evet,bugünkü telgraf: Bağdat sukut etmiş, İngilizlerin eline düşmüş.Yarabbi, neacıbirmalûmat,bukadaryüzlercesenediroralarabirdüşmangelmesihatırvehayalegelmez iken,bugündüşmanoralarıçiğnesin!NeolacakErzurum,Erzincan, Trabzon, Basra kâfi değil mi idi! Bugün de Bağdat’ın acısınıduyuyoruz. Yarabbi ehl-i İslâm’a nusret ihsan et, o mukaddes topraklarıdüşman ayağından sen muhafaza buyur! Bu Bağdat meselesi bana o kadarbüyükbirtesiricraettikiHıfzı’yıunuttum.Yarımsaatsonra,şudefterielimealarak şimdi yazıyorum: Evet, Hıfzı ne oldu? Aman Yarabbi, orada benimHıfzı’mgibibinlerceHıfzılardahavarvesonraBağdatgibibirmukaddesbirmakam var! Hepsini düşünüyorum, cümlesini de Cenab-ı Hakk’ın hıfz-ısamedâniyesine emanet ediyorum. Yarabbi, cümlenin penâhısın! Sendenbaşka meded-resleri [yardımlarına yetişenleri] olmayan bî-çaregâna[çaresizlere]eltaf-ırahmaniyen[ilâhilütufların]şamildir!

14Mart1917

1Mart–Yeniseneyegirdik,havagüzeldir.DünikiAlmanzabitigetirdiler,başka bir mevkide imişler. Oradan firar ederler, yolda her ikisinin ayaklarıdonup,Kazaklar tarafından çevrilerek hastaneye geldiler.Köşede ikisini birodaya koydular ve kapının önünde bir süngülü bekliyor. Zannedersem herikisininayaklarıkesilecektir.Kendileriyirmibeşyahutyirmialtıyaşlarındavardır. Rusya’dan kaçmak pek kâr-ı akıl değil ise de bunlar bir türlü bufikirden vazgeçemiyorlar. Her kaçan da mutlak bir ay-bir buçuk ay sonrayakalanıyor, gelip hapis yatıyor. Gene ilk fırsatta firar ediyor. Nihayet yavuruluyorlar,yahutböyleceayaklarındandonarakayaktanoluyorlar.

15Mart1917

2 – Bugün o kadar güzel bir hava vardır ki adeta ilkbaharda bu kadarolabilir. İsveç içinRusveAvusturyadoktorlarındanmürekkepbirkomisyonoldu, birçok Avusturya zabitanı girdi, bize yoktur. Yalnız Yüzbaşı İsmailKâmil Efendi invalid olarak girdi ve kazandı. Bugünkü postada ilk defaolarakkırk-ellikadarTürkmektubugelmiş,fakatbanayoktur.Benbugünbirkart Dauria’da, Binbaşı Sabri Bey’e ve bir de Moskova’da, çarkçı KâzımEfendi’yeyazdım.

16Mart1917

3 – Hava güzeldir. Buradaki şayiata [söylentilere] göre, Rusların DumaMeclisi asker ile birleşerek tekmil nazırları hapsetmişler ve Petersburg’taahaliyiyecekbulamıyorimiş.

17Mart1917

4–BugünbirkartHamit’evebirtanedeCevdet’eyazdımDünküpostada

otuz kadar Türk mektubu var idi. Arkadaşların birçoğu aldı, zaten mektuphususundaengerikalandaimabenoluyorum.Budatabiibeniçokdüşünüp,fazlayazdıklarındanilerigeliyor!

18Mart1917

5 – Buradaki şayialara göre, Ruslar Çar’ı tahtından indiriyor imiş.Kronstadht kumandanı olan amirali vurmuşlar, Kazakların ekserisinikatlederek, evlerini yağma ediyor imişler.Her tarafta sonderecemeşrutiyethakkındaaskerveahalibirliktehareketediyorvecümlesiDuma’nınemrinetabioluyorimiş.

19Mart1917

6–Havasonderecegüzeldir.Telgraf:Üçgeneralöldürülmüştür.DüngecehastaneninyanındakitiyatrodaSibirya’damenfî[sürgün]olanbirDumaazasıtarafından Rus zabitleri ve efradı toplanarak nutuk vermiş ve alelumumRuslarşimdibizdeolduğugibihafiyearıyorlar.Hertaraftabüyükbirgaleyan,bazı herc ümerc [kargaşalık] devam ediyor. İnşallah daha ziyade karışıklıkhâsılolur.

20Mart1917

7 – Hava son derece güzeldir. Rusya’nın karışıklığı devam ediyor.Petersburg’ta büyük bir müsademe olmuş. Beş bin kadar telefat verilmiş.Kâmilenvalilerazlediliyor.Jandarmalarkâmilenhududasevkediliyorimiş.

21Mart1917

8–Havagüzeldir.Bugünikikartyazdım,biradedievevebiradediidaredeSaim Bey’e, postaya verdim. Bizim Türk mektupları geliyor, lâkin benimmektubumyoktur.Zatenburadaherkestensonraalmakveherkesonmektupalır ise, ben bir mektup almak… Üç senelik tecrübe ile bunu pek güzelöğrendim. Evet, beni pek çok düşündüklerinden ileri geliyor! Kendilerinizahmete koyup her haftamuntazammektup yazmak ne büyük bir külfettir!Haklarıvar,zirabenidüşünmeyenedenmecburolsunlar?Kendirahatlarıvekomşu kadınlar ile gece, gündüz edecekleri uzun boylu masaldan gerikalmayamecburiyetleriyoktur!

22Mart1917

9 – Hava güzeldir. Dün akşamüstü Tahsin Kaptan’a İstanbul ’dan ailesitarafından bir tahta kutu derununda bir adet hasırlı fes, üç adetmendil, birçorap, dört paket Bafra sigarası geldi. Ben iki sene mukaddem çocuklarınfotoğrafını istedim. Benden gören arkadaşlarım üç-dört ay sonra yazdılar.Onların iki, üç defadır ayrı, ayrı geliyor.Geçen sene fes için yazdım, kezaduydular, onlar da yazdılar, beş ay mukaddem [evvel] hocanın fesi geldi.

Tahsin Kaptan’ın dün geldi. Bana da onlar bakıp güldüler: “Senin fes vefotoğraf gelmese idi, biz bunu akıl edip göndermelerini yazmayacak idik”diyebenimileistihzaediyorlar.Zararıyok,zatenbuseferkendiminnekadarehemmiyetle düşünüldüğüm ve ailemin ve çocuklarımın hakkımdakifedakârlığını takdir ettim, şayan-ı teşekkürdür! Lanet olsun öyle kalbe,vicdanakibenbinlerce sefaletve felâkethengâmındayalnız fikrim,kalbimonlar ile meşgul oluyor! Bir türlü düşünmek, hatırlamaktan kendimi menedemiyorum.

23Mart1917

10 –Bugün gelen emirde haftada bir kart yazılacağı bildiriliyor. Şimdiyekadar her hafta üç-beş yazabiliyor idik. Hamdolsun o külfetten Ruslar bizikurtardılar. Zaten beyhude olarak yazıyor idim. Çünkü cevap yazacak birkimseyemalikdeğilim.Yazıpdabeyhudeyereümidedüşmekvesonrameyus[üzüntülü] olmak pek acı geliyor idi. Ben kendi kendime bu kararı birkaçdefalar verdim ise de, bir türlü icra edemedim. Her defasında kararımıbozarak, muntazam her hafta üç, dört bazı beş, altı kart yazdım. Fakat buseferkihatırabanahakikatenpekgirân[ağır]geldi.Sonderecemeyusoldumvebuseferkikararımkati!Kendilerineiki-üçkartyazacağım.Ondansonraburadailelebetkalsambileyazmayacağım!

24Mart1917

11 –Bugün gelen emirde komisyonda kazananAvusturya zabitanı süratleişlerinintesviyesiyle,biranevvelİsveç’ehareketedeceklerimiş.BizTürklerbundanistifadeedemeyeceğiz.

25Mart1917

12–Havasonderecegüzeldir.Yarabbi,nekadardüşünmekistemiyorisemde hakkımda gösterilen lâkaydâne [ilgisizcesine] muameleden dolayıduyduğumacı ıstırabıbir türlüyenemiyorum!Günbegünbu teessürbendeartıyor. Haydi, kendime birçok teselli verecek fikirler düşünmek istiyorum.Lakinhakikatherzamanönümdeduruyor.Herkesiçinmümkünolanvehergünposta ilegelenbinlerceemânât [emanetler]ve fotoğraflarvemektuplargözümün önünde. Yalnız müşkülat ve çaresizlik benimkinde olamayacağıtabiidir. Ba-husus [özellikle] geçen sene ilkbaharda “çocukların fotoğrafınıgönderdim” diye bir kartlarını da aldım. Demek, yazdığım ellerine vusulbuluyor. Şu hâlde yalnız iş, onların ihmal etmelerinde ve bana karşı olankayıtsızlıklarındadır. Peki, ya çocuklarım, onlar da demek beni unuttular!Dünyadabukadaracı,ıstırap-engiz[ıstırapveren]birhatıraileşimdiyekadardil-hûn olmadım [içim kan ağlamadı]! Gece, gündüz bu düşünce beni nekadarrahatsızediyor!Artıkbuhastanedençıkmakistiyorum.Belkibarakadaarkadaşlararasındagürültü,patırtıileunuturum.

Havadis: Ruslar Kafkasya kumandanı olan Grandük Nikola ’yıhapsetmişler.Petersburg’dayetmişbinekarîb telefatvermişler.Bunahernekadarinanmıyorisekdeinşallahsahihtir.

26Mart1917

13 –Hava son derece güzeldir. Bu gece rüyamdaHıfzı ile pek uğraştım.Hıfzı’nınbirkeresıhhathaberinialabilsemnekadarmemnunolacağım!Birsenedirkiçocuktanbirmalûmatalamadım.KendinamınaBağdat’ayazdığımyüzlerce kart eline vasıl olmuyor demek ki, elan kendisinden karşılığınıalamadım.

27Mart1917

14–DünakşamüstüarabaileFuatBey’ingeldiğiniarkadaşlargörmüş.Hepbirlikte koştuk. Eyvah, zavallı bir gece evvel barakada kendisine fenalıkgelereknüzul [felç] isabetediyor.Dilibirazağırveaklıbirazgelipgidiyor.Buradaki doktora müracaat ettik. Muayene ederek, asla yataktankalkmamasınıtembihetti.Sağkolubirazağırhareketediyor.AmanYarabbi,burada bu hâl ne büyük felâkettir! Sonderecemüteessir oldum.Hepimizdekorkumuz, bu gibi bir arıza ile vatanımıza kavuşamamak, burada kalmak.Yarabbi,Hıfz-ısamedâniyeneilticadanbaşkaneçaremizvardır!Şubeliyedencümleyivebuacizidekurtarmaknasip,müyesseretsin!

28Mart1917

15 – Hava son derece güzeldir. Bugün eve bir kart yazdım. İki senedirhakkımdakilakaydâneharekâtlarındanbirinideyazmadangeçemedim.Zatenbukarttanüçadetgöndereceğimvebirdahaburadailelebetkalacakolurisemdebilebaşkakartyazmayacağım.Hiçolmaziseburadakimsesiolmayanüç-dörtefendivar.Onlarnemektupbekliyorvenedeyazacakkimselerivardır.Bendeşimdidensonraonlaradâhilolacağım.Benimdekimsemyok.Kimeyazacağım ve kimdenmektup bekleyeceğim?Vâkıâ, acı bir hatıra beni herzaman muazzeb ve rahatsız ediyor. Fakat insan dünyada her şeye alışıyor.Buna da alışırım. Şimdi doktorlar beni istemiş, gittim. Uzun boylu birmuayene ettiler. Yarın Fuat Bey ile beraber komisyona gireceğimizisöylediler. Aman Yarabbi, bir türlü inanamıyorum! Acep bu vasıta ile şumenhusfelâket,sefaletiçindenkurtulupvatanımagidebilecekmiyim?Yarınakadar beklemek ne kadar uzun bir zaman! Bugün İsveç’e gidecek olanAvusturyazabitanıdahagidemedi.Elanvagonbekliyorlar.

29Mart1917

16–Yarabbi,düngeceherkesuykuda,benisekoridordadüşünüyorum.Birtürlü gözüme uyku girmiyor. Acaba kurtulacak mıyım, kendimi o kadarsevince veyahut o kadar meyusiyete tahammül edemeyecek zannediyorum.

Şafak söktü, ben de “belki birmiktar uyurum”ümidiyle yatağa girdim.Birmiktardönerekuyumuşum.Üçsaatsonrakaldırdılar.Yenidenmidemeohunigibi olan âlâtın [aletlerin] lastik borusunu sokarak bir miktar su aldılar.Oradan komisyona gittim. Yarabbi, ne kadar halecan içindeyim! Orada nekadar bekledim, bilemiyorum. Hatta, hiçbir şey düşünmeye iktidarım yok.Yalnız emelim, fikrim buradan kurtulmak. Mümkün mü acep, o kadarbahtiyarolabilecekmiyim?NihayetbirRusdoktoruvegeneralrütbesindevehastanenin ser-tabibidir. Onun riyasetinde teşekkül eden komisyona girdim.Sırasıyla ismi okunan giriyor. Orada ufak bir muayeneden sonra kendikoğuşuma geldim, fakat ne oldu bilmiyorum. Doktoru bekledim. Nihayetdoktorgeldi.GerekbenvegerekFuatBeykabulolunmamış.Nekadarmeyusoldum! Adeta esarete yeni düştüm! Yarabbi, senden başka meded-resim[yardımayetişenim]yoktur!Artıkherişimivekendimiseninyed-iemanetinetevdîediyorumvebaşkabirşeyyazamayacağım.

30Mart1917

17–Havasonderecegüzeldir.Tekmilhastanedekihastalardışarıya,güneşedöküldüler.Bugünonbeşkadarmektupgeldi.BahtiyarMustafaKaptanaltıadet birden aldı. Gazeteden: Bağdat’ın sukutu tafsilatını yazıyor.Okudukçason derecemüteessir oldum.Yarabbi,millet-i İslâm’ı senmuhafaza buyur!Bağdat bizim için ne kadar mukaddes ve mühim bir şehirdir. Kâfi derecekuvvet olmadığından tahliyeye mecbur oldular. İnşallah yakın vakitteİngilizlerin oradan tardıyla tenkîllerini [uzaklaştırılmalarını] okuyarakmemnun oluruz. Ya Hıfzı nerede, ne oldu? Kendisinden malûmatalamıyorum. Yazdığım kartlara cevap alamadım. Ba-husus şimdiden sonrahangi adrese yazacağım? Cevdet’e müteaddit defa yazdım. O da cevapvermedi.

31Mart1917

18 – Hava güzel ve erkenden herkes harice döküldü. Telgraf: yenidenRuslarbirçokgeneraldahaöldürmüşler.Rivayet,RusdonanmasıisyanederekKronstadht Adası’nı ve mevkii-i müstahkemesini bombardıman eder veyetmişbinkadartelefatolmuş.

1Nisan1917

19–Düngecehastanemüdürüolanbirkaymakamı[yarbay]hapsealdılar.Eve ikinci kartımı yazdım. Dünkü posta ile bizim arkadaşlar yirmi kadarmektupaldılar.

2Nisan1917

20–BugünbirkartdaCevdet’eyazdım.Hıfzı’danmalûmatvermesiniricaettim.Bağdat’ın sukutundaonlarneoldu?Harbe iştirak ettimi?Esirmidir,

yoksa şehadete erdimi yahut ordu ile beraber çekildimi?Ondan bir haberalamadıkça kalbim rahat edemeyecek. Gece gündüz aklım, fikrim onundüşüncesiylemeşguldür.

3Nisan1917

21–Havasonderecegüzeldir.Bugüntamamhastaneyegeleliikiayoldu.

4Nisan1917

22–Hava sonderecegüzeldir.Dünevvelce firar edipte ayakları donarakyakalananikiAlmanzabitiningencininbirayağınıkestiler.Düngecesabahakadar başında beklediler. Zira pek ziyade nöbeti var idi. Şimdiki hâlde birderece iyidir. Bakalım, ötekinin ayakları nasıl olacak? Daha ona tedavi ileuğraşıyorlar. Burada her şey ziyadesiyle pahalılaşıyor. Yağın okkası yetmişbeşkuruş,ekmekbeşkuruştur,bir sigarakâğıdıbeşkuruş,kahveninokkasıdoksan kuruş. Aldığımız elli ruble aybaşına yetişmiyor. Etin okkası sekizkuruştur.Etherşeydenucuzdur.Lâkinhervakitbulamıyoruz.

5Nisan1917

23–Havalargayetgüzelgidiyor.

6Nisan1917

24–Havasonderecegüzeldir.Bugünevvelcehapsettiklerihastanemüdürüolan kaymakam hasta olduğundan bizim hastaneye getirdiler. Almanzabitlerininyanındakiodayayattı.Genehapistir.Kapınınönündesüngülüvar.Kendi ihtiyarcadır. On dört çocuğu var. Evi de bizim hastanenin birtarafındadır. O ufak çocukların beş-altı tanesi birden geldiler, babalarınasarıldılar. O da onları sevdi. Biz odanın kapısına yığıldık, nöbetçi bir şeysöylemedi.Rusaskerleridebizimileseyrediyorlar.Çocuklarınekserisikızdır.Gayet güzel ve sevimli çocuklar. Bu hâlden cümlemizmüteessir olduk.Nekadarmüşkülbirhâldir!Bugünyirmidokuzuncuayhitambuldu.

7Nisan1917

25–Otuzuncuayınbirincigünüdür.Otuzaynekadaruzun,bizimiçinnekadar ıstırap-engîz zaman, ne kadar sefalet çektik ve daha ne kadarçekeceğiz?Telgraf:Amerika,Almanya’ya ilân-ı harp etmiş.AmanYarabbi,bütün dünya dört devlete karşı muharebe ediyor ve edecek! Ya, bu harbinneticesineolacak?Nemüşkülbirhâliçindeyiz!Buharptenneileçıkacağız?Evet,hayatmematburadayaöleceğiz,yayaşayacağız.Fakatneile?Servet-iumumiyeveinsanlarkâmilenmahvoluyor.Ancakbunevakıs[eksikler]kırk-ellisenedeikmalolabilir.

8Nisan1917

26–Bugece rüyamdaHıfzı ilepekçokuğraştım.Bendenpara istiyorve

ona vermek üzere bir mecidiyelik büyük renkli bir kâğıt aldım. Veripvermediğimi bilemiyorum. Acaba ne hâldedir, ne gibi müzayaka içindebulunuyor?Gecegündüz fikrimienziyademeşguledenHıfzı’nınahvalidir.Kendisindenbirhaberalsaydımbelkibukadarüzülmezidim.Neiçinbanabirkartyazmadı?Birtürlübunuanlayamadım.

9Nisan1917

27–BugünbirkartBinbaşıCemalBey’eyazdım.Hıfzı’danbanamalûmatbildirsin,ziraevdenvegerekseCevdet’tenümidimmünkatıoldu.BirkartdaidaredeSaimBey’eyazdım.Havasonderecegüzeldir.Dünkütelgrafagöre,Schtoht Çayı başında Almanlar Ruslara hücum ederek büyük telefatverdirmiştir.

10Nisan1917

28–Havasonderecegüzeldir. İkigünevveldiğerkoğuştavefatedenbirAvusturya zabitinin cenazesini kaldırmak üzere, yüz kadar Avusturyaefradıyla,otuzkadarzabithastaneninkilisesinegeldiler.EtraflarındaonkadarRussüngülüsüvaridi.Merasimilekaldırıpgötürdüler.

11Nisan1917

29–Havasonderecegüzeldir.Bilmemherneesbabamebni[sebeplerdendolayı] ise bugünlerde pek ziyade sıkılıyorum.Her gece rüyamdaHıfzı veVedia ile uğraşıyorum. Pek ziyade bunaldım. Aybaşına hastaneden katiyençıkmayakararverdim.

12Nisan1917

30–Havasonderecegüzeldir.Bugünpostageldi.Avusturyazabitlerindenbirisinebirpaketçamaşırvaridi.Benimyatağımınkarşısındayatıyor.Paketiaçtı,içindeçamaşır,birpantolon,birşişelavantaçıktı.Pantolonunhertarafınıyokladı. Belindeki astarın içinde birmektup buldu. Birçok sevindi.Okudu,ailesindenimiş.BizzavallıTürklerdeğilpaket,mektupbilealamıyoruz.

13Nisan1917

31 – Hava güzeldir. Bugün doktora gittim. Artık burada son derecesıkıldığımdan beni lagere gitmek üzere yazmasını rica ettim, kabul ederekyazdı.Yarıngideceğim.

14Nisan1917

1 Nisan – Hava kapalı, sert bir rüzgâr esiyor. Öğleden elbiselerim geldi.BuradakiAvusturyazabitleriilevedalaşarak,dörtkişibirsüngülüilehareketettik. Ben hastanede iken bizim arkadaşlar birinci barakadan üçüncübarakanınüstkatınagelmişler.Yeniodamızageldim.OdadaMustafaKaptanilenizamiyezabitanındanMülâzımCelalEfendiileüçkişioluyoruz.Tekmil

arkadaşlar geldiler. “Sefa geldiniz” diye merasim icra ettiler. Akşambirdenbirekaryağmayabaşladı.Yarımsaat sonraortalıkkâmilenbeyazkarileörtüldü.

15Nisan1917

2–Bugünhavasonderecegüzeldir.Düngeceyağankardaneserkalmadı.Lâkin, ben dün gece bir türlü uyuyamadım.BugünBinbaşıHalilBey’e birkart yazdım.Hıfzı’nın hakkındamalûmat yazmasını rica ettim. Telgraf:OnbirTürkalayı,dörtAlmanalayı,cemanonbeşalaysürat ileBağdatüstünehareket ediyor imiş. Benim dünden beri iki adet dişim ağrıyor ve beni sonderecemustaripediyor.

16Nisan1917

3 –Hava soğuktur. Bu gece gerek dişimin ağrısından ve gerekse yatağınrahatsızlığındansabahıettim.Nihayetdişçiyegitmeyekararverdimvegittim.O iki dişi de çektirdim. Otuz ay zarfında yedi diş oluyor ki çektirdim, ikiadedi de kırıldı. Dokuz diş ediyor. Artık ekmek yemek için ağzımda dişkalmadı. Başımda, yüzümde siyah yok. Gözlerim gece yazı görmüyor. Şuhesapça, artık ben bittim. Bazı buradan sağ olarak kurtulmaktan bile kat-ıümit ediyorum.Havadis:Rusların dâhili işleri, her hâlde pek bozuk olduğubirçokrivayetlerdenanlaşılıyor.Fakatnederecesıhhatteolduğubizcemalûmdeğildir. Lâkin herhâlde Ruslar harpte pek devam edemeyeceklerizannediliyor.Bakalımnehâlkesbedecek?

17Nisan1917

4–Havagüzeldir.Birçokhavadislerdeveranediyorisedeneticelerimalûmdeğildir.AkşamAlmanlar,Fransızlaraonaltımilyarfrankvermeküzeresulhteklifetmiş.

18Nisan1917

5 – Hava güzeldir. Bugün bir kart eve ve bir tane de Cevdet’e yazdım.Bugün gelen telgrafta: Ruslar kırk yaşından yukarı olan altı senelik efradıterhisetmeyekararvermiştir.Buradatekmilüseramevkiinde,hastanelerdeveşehirlerdebuefrat,muhafazavazifesiniifaediyoridi.

19Nisan1917

6 – Hava güzel ise de son derece rüzgârlıdır. Ruslar harp taraftarı olanMilyukov’un kabinesinin sukutunu talep ediyorlar. Her hâlde Rusların sulhyapacağınainanmayabaşlıyoruz.Bakalım,ileridenezuhuredecek?PostaileKâzımKaptanbirfesvebirmektupaldı.

20Nisan1917

7–Havagüzeldir.Lâkindüngecesondereceşiddetlibirrüzgârvaridi.Bir

de sabahleyin baktık ki etraf dağlar kâmilen kar ile örtülerek, ortalıkbembeyazkesilmiş.Öğleyekadargüneşhepsinimahvetti.

21Nisan1917

8–Havagüzeldir.Havadisyoktur.Benelansüt,yumurtave tereyağındanbaşka bir şey yemiyorum. Hastaneye gittiğimden bugüne kadar bunlardanbaşka bir şey yemedim. Bakalım ne zamana kadar bu perhizde devamedebileceğim?

22Nisan1917

9–Havasonderecegüzeldir.Bugünpostagünüdür.YalnızMustafaKaptantaahhütlü olarak bir mektup aldı. Başka mektup yoktur. Bu birkaç gündürhavadis alamıyoruz.BuradakimevcutRus askerlerininkırkyaşındanyukarıolanları bugün memleketlerine gitmek üzere silahlarını teslim ederekşimendiferebiniphareketettiler.Başkabirhavadisyoktur.

23Nisan1917

10 – Hava güzeldir. Bugün Dauria’dan, Binbaşı Sabri Bey’den bir kartaldım. Havadis: Kopenhag’da Alman, Avusturya, Rus sosyalistlerindenmürekkepbirmeclistekendihükümetlerinebumealdesulholmaküzerebirkararverilmiş.Bukararagöre,Belçika,Almanidaresindemüstakilkralolup,ordubeslemeyecek,AlcaseLorraineAlmanya’yakalacak,MetiadaveLitvavilayetleri, Polşa Kraliyeti keza Alman idaresinde müstakil olacak, ordubulunmayacak. Sırbistan, Karadağ müstakil olup, Avusturya idaresinde veordusu bulunmayacak. Bize gelince, Çanakkale küşâd edilecek [açılacak].Ermenistan beylik olacak, ordusu bulunmayacak, bizim idaremiz altındabulunacak. Türkiye’nin ne kazandığı görünmüyor. Üste de Ermenistan’ıveriyor.Bugünakşamakadarbumünakaşaaramızdadevametti.Tabiidirkievliyâ-yıumur[işbaşındabulunanlar]bunubizdeniyidüşünüyor.Lâkingenemuazzeb olmaktan [azap çekmekten], üzülmekten insan kendi nefsini menedemiyor.

24Nisan1917

11 – Bugün bir havadis yoktur. Elan aramızda dünkü münakaşa cereyanediyor. Bugün posta geldi. Arkadaşlardan dört-beş efendi Dersaadet’tenmektupaldılar.

25Nisan1917

12 – Dün geceden beri esmekte olan şiddetli rüzgâr, bugün de devamediyor.Kumdanhariçtegezinmekpekzordur.Buradabirmiktar rüzgâreserise, kış geri geldi demektir. Güneş var mı, yazdır! Ahval-i tabiiyesi [tabiidurumu] anlaşılmaz bir memlekettir. Amerika’dan efrada iane olmak üzere

miktar-ı kâfi kuru meyve, pirinç, börülce ve şeker gelmiş. Avusturyazabitanının vermiş olduğu karar üzerine bu erzak zabitana tevzi edilerek,parasınıalıpefradavermeyimünasipgörmüşler.Bizedeverdiler.Şekerpekziyadebozulmuşveadetayenemeyecekbirhâlegelmiştir.

26Nisan1917

13 – Bugün Cevdet’e bir kart daha yazdım. Bugün postadan dört-beşmektup geldi. Havadis: Mareşal Mackensen bizim Kafkasya ordusukumandanlığınatayinedilmiş.İran’daRusordularıbizimhududailerledikçearkasındatelgrafhatlarınıkâmilenİranaşairi [aşiretleri] tahripetmiş.Kazanşehrinde Tatarlar tarafından isyan çıkmış. Rusların bir kısmı harp aleyhineolarak hükümet-i muvakkateye [geçici hükümete] karşı propagandayabaşlamış.

27Nisan1917

14 – Havalar gayet güzel gidiyor. Buradaki havadise göre Alman veAvusturyaordularıRus ileharpetmeyerekkarşıkarşıyaoturuyor imiş.ZiraRuslar hürriyet ilemeşgul olduğundan her iki ordu tecavüz etmemek üzereemiralmışlar.

28Nisan1917

15–Havadisyoktur.

29Nisan1917

16 – Bugünkü havadis, İngilizler Bağdat’tan ilerideki Samara ’yı zaptederekdört-beşkadar lokomotifzaptetmişler.Akşambanaarızolanbirbaşağrısındanokadarmustaripoldumkitarifedemem.Belkimüddet-iömrümdebu kadar şedid [şiddetli] baş ağrısına asla duçar olmadım. Baygınlıklargeçirdim,tageceyarısınakadarkıvrandım.

30Nisan1917

17–Elanbaşımdasonderecebirağırlıkvesersemlikvardır.BugünküRusgazetesinden: Petersburg’ta ahali büyük bir nümayiş icra ediyor. Ellerindesiyah bayraklar ile toplanarak, nutuk irad ederek umum İngiltere ve Fransanamına “kahrolsunlar” diye bağırarak harbin aleyhine nümayiş yapıyorlar.Bugünpostageldi.Efendilerdenbazılarımektupaldılar.

1Mayıs1917

18 – Ruslar şimdiye kadar bizim tarih-i Rumî kullanıyor idiler. ŞimdiEfrenci kullanmaya verilen karar üzerine, bugün Efrenci [Avrupalılara ait]Mayıs bir olduğundan onlar da bugün Mayıs bir itibar ettiler. BizimTürkiye’de de geçen sene Efrenci tarihi kullanmaya başladıklarını duymuşidik. [1 Mart 1333=1 Mart 1917 tarihinden itibaren Türkiye’de Rumi

takvimindeki13günlükfarkkaldırılmıştır.HasanBasriEfendigünlüğündebufarkısonunakadarsürdürmüştür.]

2Mayıs1917

19–BugünKüçükayasofya’ya,KadriBey’e bir kart yazdımveHıfzı’nınhakkında bana malûmat bildirmesini rica ettim. Bir de Dauria’da BinbaşıSabriBey’eyazdım.

Havadis: Almanya ve Avusturya orduları Rusya hükümetine bildirmiş kiMayısyirmidördekadarsulhakararvermezler ise,şiddetli taarruzageçerekperişanedeceklermiş.Birhaftazarfındatahte’l-bahirlertarafındanyirmiyedisefinegarkedilmiş.Akşampostageldi.ZühtüEfendiismindebirgençihtiyatzabitivardır.KendiÜsküdarlıveadliyeketebesindendir[kâtiplerindendir]Okoşarak“müjde,birkartgetirdim”dedi.Sevinçilekartıaldım.OhçokşükürYarabbi, imza Hıfzı’nın olduğundan o kadarmemnun oldum ki sanki artıkesarettenkurtuldum!Evet,onuniçinsonderecemerakiçindebulunuyoridim.Gece,gündüzdüşüncemonunhayatındanbirhaberalmak.Birtürlükendimiteselli edemiyor idim. Hamdolsun, Cenab-ı Hakk’ın lûtf-i keremine!Evladımın sağolarakvalidesininnezdineavdeti [yanınadönmesi], beni sonderecebahtiyaretti.Cenab-ıHakcümleninevladınıbağışlasın!

Bu gece tabur imamı Lütfullah Efendi’nin emri geldi. Diğer mevkienakletmeküzere saatonda trene irkâben [binerek]gidecek.Kendisiylevedaettik.Bugecesondereceşiddetlibirrüzgâresiyor.

3Mayıs1917

20–Rüzgârneticesi olarakbu sabahkar yağıyor.Buradayağmuryoktur.Bugecebir türlüuykuuyuyamadım.Evvelcekeder,düşüncegibibir takımendişedenisedebugeceki tabiisevinçtenidi.Bugünkühavadis,bizimordubüyük bir taarruz yaparakRuslara pek büyük zayiat verdiriyor veErzincantarafındanilerliyorimiş.

4Mayıs1917

21 – Hava güzeldir. Bugün bir havadis alamadık. Şimdi burada bizi enziyade sıkan tütünsüzlüktür. Asla tütün yok. Sigara geliyor ise de, o dazıvanalıveancakucunda,birparmakkadaryerindeyavaşbirtütünvar.Çâr-nâ-çâr[isteristemez]alıyorisekdebirşeyanlayamıyoruz.Enfenatütünerazıolduk.

5Mayıs1917

22 – Hava güzel ise de, rüzgâr pek ziyade şiddetlidir. Kumdan hariçtegezmek kabil değildir.Havadis: Fransa cephesindeki İngiliz ve Fransızlarıntaarruzunda Almanlar doksan bin kadar telefat vermiş. Lâkin gerek

İngilizlerin ve gerek Fransızların telefatı bunun iki-üç misli ziyade imiş.Taarruzdan evvel on bin top ile on gün bombardıman etmişler ve butaarruzdan pek büyük ümit besledikleri hâlde muvaffakıyet görememişler.Artıkbuhâlharpdeğil,adetavahşet!Demekonbintop,ongünateşederisebuna insan nasıl tahammül eder! İhtimal ki birçoğu tecennün etmiştir[delirmiştir]!

6Mayıs1917

23–Rûz-ıHızır[Hıdrelez].Negüzelhavavar!İri,irikaryağıyor.Buradayağmurpeknadir olduğundan, rüzgârdan sonra yağmur yerine kar yağmak,her daim beklenilen bir hâldir. Alman tahte’l-bahirleri tarafından Mart ayıiçindeonbin tonhacmindedörtyüzümütecaviz sefinegarkedilmiş.SözdeburadakibirRuszabitininifadesinegöreKesita’danfiraredenİhsanPaşabuseferBağdatüstündeİngilizlereesirdüşmüş.

7Mayıs1917

24 – Sabah elan kar yağıyor. Vâkıâ, yerde kar yoktur, yağan eriyor. Onispettesoğukdayoktur.

8Mayıs1917

25–Havabugünsonderecegüzeldir.Havadis:BağdatüstündeMuhammedAbdullahPaşaismindebiraşiretreisisonderececesaretleharpediyormuş.

9Mayıs1917

26–Bugünpostagünüdür.Hıfzı’yabirkartyazdım.Havadis:Buradahaberaldığımızagöre,Petersburg’ta ahali ile asker arasındabirmüsademeolmuş.GeneralBerilovnamındabirisionbeşbinaskerilehükümet-imuvakkatenin,“Rusya yalnız başına sulh akdetmeyecektir” diye olan beyanatına karşınümayişyapmış.DünyanınenbüyükmühimmatdeposuolanRusya’nınbirşehrindekidepodaiştiâlvukubularak[yangınçıkarak],üçbinneferameledeniki yahut üç yüz adam kurtulabilmiş. Şiddetinden deniz kenarında beş-altıgemibatıpyahutyaralanmış.

10Mayıs1917

27–Havasonderecegüzeldir.Havadis:Ruslarotuzdokuzyaşındaolanlarıterhis etmek üzere emir verilmiş. Ecnebi gazetelerinin yazdığına göre,İngiltere ile Almanya arasında sulh edilmek üzere imiş. Rusya HarbiyeNazırınınbeyanatıdiyorki,“maatteessüftekmilordumuzugezdim,gördüm.Bizimaskerharpedecekbirhâldedeğildir.”Bugibihavadislersulhhakkındabizeümitveriyor, lâkinbir türlükalbimiz inanmıyor.Zirabugibişayialarınbinlerceyalanlarını dinledik.Bukadarmilyonlarcadökülen insankanı, sarfedilen milyarlarca liraların mukabilinde ne gibi şerait altında sulh imza

edilecek? O büyük devletlerden daha hiç biri yıkılmadı ki bir takım şeraitaltındaimzayamuvafakatetsin…

11Mayıs1917

28–Hava sonderecegüzeldir.Bugece rüyamda çocuklar ile pek ziyadeuğraştım.Hamityatağımdabenimileyatıyor.Kendisinibirçoköptümsevdim.Katiyen tütün yoktur. Bugün bir Rus neferinden iki paket tütün buldum.Bizim paketlerin altı adedi kadar vardır. Elli altı kuruş para verdim. Neyapayım,busıkıntınınüstünebirdetütünsüzlükolurisedayamayacağım.

Şimdibakkalaikiarabadaonçuvaltozşekergeldi.Rusefradıbununşekerolduğunuanlayarakotuzkadarıbirarayabirikipgeldilerveşekerikendilerialacaklarınıbildirdiler.BununüzerineüçtaneRuszabitigeldiisedeaskerlerdinlemediYarım saat kadarmübahaseden [konuşmadan] sonra arabaları ikisüngülüveikizabitberaberindeolarakkomiteyeyahutkumandanlığagittiler.Asayiş-imemleketveintizam-ıaskeribuyoldadır.Mesmûâta[işitilene]göreşehirde ahali kartoçka usulüyle şekerin fondunu otuz beş kapiğe alıyormuş.Bizimparaileyüzotuzdirhemşeker,dörtkuruşonbeşparaeder.BizburadaRus efradındanbeher fondunubir ruble onkapiğe alıyoruzki onbeş kuruşeder.Bakkaldaşekeryoktur.

12Mayıs1917

29–BugünHıfzı’yabirkartyazdım.Havasonderecegüzeldir.Şimdipostageldi, 13Şubat tarihliHıfzı’danbir kart aldım.Çok şükürYarabbi!DemekHıfzı olmasa elan Dersaadet’ten bana mektup yazacak başka kimsembulunmayacakidi.HastaneyedünbirTürkzabitigelmiş.İran’daesirolmuş,Mançuri’ye gider ikenhasta olduğundanburaya çıkarmışlar.Yedi aylık esirimiş.

13Mayıs1917

30 – Hava son derece güzel ise de hariçte kumdan gezmek mümkündeğildir.

14Mayıs1917

1 Mayıs – Hava güzel, rüzgârlıdır. Kum pek ziyadedir. Havadis: Almantahte’l-bahirleri bir Fransız drednotu batırmış ve yirmi beş adet İngilizsefinesigarketmiş.Rusefradımahiyebeşrublemaaşistiyorlar.Bugünsilâhaltında beş-altı milyon asker var imiş. Mahiye beş-altı milyon ruble efratmaaşıeder.Nemüthişyekûndur!

15Mayıs1917

2–Havagüzeldir.Havadisyoktur.

16Mayıs1917

3–Hıfzı’yabirkartyazdım.13Şubat tarihlikartınacevaptır.BirkartdaDauria’daOsmanBey’e,birkartdaİkbalgazetesiidaresineyazdım.Üçaylıkaboneiçindörtrublegönderdim,havadisyoktur.Maatteessüf,gospodinolanRus neferleri postaya gitmediklerinden, yazdığım kartlar Cumartesi gününekaldı. Dün hastanede fevt olan bir Avusturya zabitinin cenaze merasimineiştirak etmek üzere bizim Türk zabitanından iki efendi talep ettiler.Mezaristan uzak ve toz çok olduğundan kimse gitmeye cesaret edemiyor.GençlerdenZühtüEfendinamındakiihtiyatzabitigitti.

17Mayıs1917

4–Bugeceokadarmüthişbirrüzgâresiyoridikiadetadehşetlibirfırtınademekidi.Sabahakadardevametti.Havadis:Tahte’l-bahirler tarafındanbirFransız transport gark edilmiş. İçindeki efrat ve kumandan kâmilen garkolmuş.

18Mayıs1917

5–Bugünaslahavadisyoktur.

19Mayıs1917

6 – Hıfzı’nın kartını ancak bugün postaya verebildim. Havadis: RusyaHarbiye Nazırı ordunun adem-i intizamı ve erzakın ve cephanenin fıkdanıhasebiyle,bugibibirgayr-ımuntazamkuvvetileharbedevamedilemeyeceğivekendisininmesuliyetikabuledemeyeceğindenbahisileistifaetmiş.AkşamHariciyeNazırıMilyukov,enbüyükharptaraftarıolanbuherif,istifaetmiş.YerineAmelePartiveSosyalistReisiolanKerensky,HariciyeNazırıolmuş.

20Mayıs1917

7–Havagüzeldir.BirseneyeyakındırkiSaimBeybirfotoğrafistemişidi.Bugün Mustafa Kaptan ve diğer beş efendi, birlikte olarak gidip altı adetfotoğrafçıkarttım.Beşrubleyedir.Birhaftasonraalacağız.Havadis:Buradabizim muhafazamıza memur olan Rus efradı bütün bütün nizam veintizamdanârî[yoksun]birhâldeolduğundan,kendizabitanınıbiletanımıyor.Gerekpostayavegerekhamamagidecekzabitanıdaimamiktar-ıkâfisüngülüile gönderiyorlar idi. Lâkin şimdi Rus zabitleri bir türlü efradı bu gibihizmetlere sevk edemiyor. Yalnız nöbet bekliyor, başka bir iş tanımıyor.Bugünkü havadise göre, birkaç gün sonra nöbetmahallerini terk edeceklerisöyleniyor. Fakat bu bizim için iyi bir havadis değildir. Zira onlar bizi herhusustamuhafazaediyor.Yarıncahilahalisarhoşolarakgecebarakalarıbasarise,ovakithayatımıztehlikedekalacaktır.Hernehâlise,bakalımileridedahanelerolacak?

21Mayıs1917

8–Havasıcaktır.Hertarafsisiçinde,pekziyadesıkıntılıdır.Birhaftadırkietyoktur.Yemeklerimizfasulye,lapadanibarettir.Havadisyoktur.

22Mayıs1917

9–Hava sislidir.Havadis:Gazze civarında edilen bir harpte İngilizler üçbintelefatveonikimakinelitüfekterkederekgeriçekilmiş.Bağdattarafındaİngiliz, Rus kuvvetleri ile olan bir harpte dört bin telefat ile Rus, İngilizkuvvetlerimünhezimen[hezimeteuğrayarak]DiyalaNehri’ninöbürsahilinegeçmişler.Buradakirivayetegöre,JaponyaVladivostoklimanınıişgaletmiş.Rusyatopveaskergönderiyorimiş.Fakatbizbuhaberepekinanamıyoruz.

23Mayıs1917

10–Havasislidir.BugünHıfzı’yabirkartyazdım.Havadisyoktur.Postageldi,arkadaşlardanbazılarımektupaldılar.

24Mayıs1917

11–Havabirderecekadargüzeldir.Havadisyoktur.

25Mayıs1917

12 – Hava bir derece güzeldir. Tercüman gazetesinden: Cezayir ’deFransızlarakarşıAraplarisyanetmiş.

26Mayıs1917

13 – Berlin’de Kayzer Willhelm’e üç el tabanca endaht edilmiş ise de,tesadüf ettiremeyerek cani yakalanmış. Adriyatik’te İngiliz’in hafif filosuAvusturya filosu tarafından bastırılarak on dört parça gark ediliyor.Avusturya’nınyalnızbirteknesiyaralanmış.Rusya’nınSüleymaniyetarafındabizimileettiğiufakbirmüsademedebirmiktaresirilemakinelitüfekvermiş.

Rusya’nın Kafkas hattında bir istasyonda bir miktar Rus askeri bir trenisoymuşlarimiş.

AvusturyaSalib-iAhmer’inin[Kızılhaç’ının]buradakiesirefradamuavenetolmak üzere göndermiş olduğu eşya bugün tevzi edildi. Türk, Alman,Avusturyaefradınakâmilenverdiler.Eşyanınmiktarıpekçoktur.Efratbaşınadört adet keten mendil, iki adet havlu, iki çift fanila, maa-don [don ilebirlikte] bir adet büyük hırka ve aynı bezden ve pamuklu pantolon, bir çiftfotin. Bizim Park’taki Doktor Rıfat Efendi Tien-Çin’den muavenet akçesinamıyla her ay mühim miktarda gelen paradan bizim Türk efradına hakirenkte ince bir kumaştan bir pantolon ve bir adet ceket tevzi etti. Oradabulunanterzilerediktirmiş.Oldukça,efradınkıyafetidüzeldi.

27Mayıs1917

14–Birkaçgündürhava sonderece sislidir.Her taraf sis içinde, dumanlıolup son derece sıkıntılıdır. Rüzgâr ara sıra estiğinden bir yandan da onunkaldırdığıkumdannegezilebilir,nehariçteoturulabilir.Böylebir sıkıntı ilegün geçirmeye uğraşıyoruz. Posta geldi. Arkadaşlardan bazıları mektupaldılar.

28Mayıs1917

15–Keza,havanınsis,dumanıdevamediyor.Fazlaolaraksertbirrüzgâresiyor. Buradaki Rus efradı pek ziyade şımardı. Ne zabit dinliyor, nevazifesinebakıyor.Yalnıznöbetbekleyip,kendikeyfinegörehareketediyor.Üçgündürüserazabitan içinbakkalagelenekmekarabasınıçevirdiler.“Bizsiyahekmekyiyoruz,onlarnedenbeyazekmekyesinler?”diyorlar.Bugündesüt arabasını çevirdiler. “Üsera zabitana süt ve beyaz ekmek ve şekervermeyeceğiz”diyorlar.Kendizabitlerihernekadar ibrâm[ısrar]ettiler isededinletemediler.Bakalımbugidişleneolacak?

29Mayıs1917

16 – Hava bir miktar serindir. Rüzgâr esiyor, bir miktar sislidir. Havadisyoktur.

30Mayıs1917

17–Postagünüdür.BugünbirkartHıfzı’ya,birtanedeCevdet’eyazdım.Havadisyoktur.Bugünpostadaikiadetmektupgeldi,arkadaşlaraldılar.Havaziyadecesoğuktur.

31Mayıs1917

18 – Sabah yoklamasına çıktığımız zamanRus zabiti yanında birkaçRusneferiileonüçüncüAvusturyazabitlerininbarakasındanbirRuskarısıbulupçıkarmışlar.Kadınıbizdegördük.Onsekiz,nihayetyirmiyaşlarındaoldukça

güzel idi. İki süngülü ile posta edip gönderdiler. Avusturyalılar Rusneferlerinepara ile her işlerini gördürüyorlar.Başkahavadisyoktur.Akşampostageldi.Dörtadetkartaldım.Biradedikayınvalideden,3Şubattarihliidi.Safiye’den ve çocuğundanmalûmat aldım.Üç adet deHıfzı’dan aldım.BiradediKânunusanibeş,biradediŞubat1vebiradediŞubat3tarihliidi.Pekziyadememnunoldum.Cenab-ıHakevladımauzunvehayırlıömürversin.Ogeldi,bendekendiminkimsesizolmadığımıanladım.

1Haziran1917

19 – Bugün asla bir havadis alamadık. Bugün Şubat 10 tarihli iki kartHıfzı’danaldım.

2Haziran1917

20–Başkahavadisyoktur.

3Haziran1917

21–Havadisyoktur.

4Haziran1917

22 – Bugün iki kart yazdım. Bir tane Hıfzı’ya ve bir adet de HüseyinKaptan’ayazdımvebir adet debiraderimAsımEfendi’yeyazdım.Zirabirseneden ziyade oluyor ki ne Cevdet’ten ve ne de kendisinden mektupalamıyorum. Akşam postasında Saffet Kaptan’dan bir kart aldım. Havadisyoktur.

5Haziran1917

23–Can sıkıntısı bizim için enmüthiş bir hastalıktır.Üç seneyekarîbdir[yakındır]kidaimibirmahbusiyyetiçindebulunuyoruz.Dünyadankat-ıalakaetmişbirhâldeyiz.Üst,başyok.Gıdayok.Sütünkıyyesiyedibuçukkuruş.Tütünenadisinden,hattabizimotuzparalıktütündenpekaşağıolmakşartıylayüzotuzdirhembirliraya.Şekeryok,sebzeaslayoktur.Birsigarakâğıdıbeşkuruş.Hergün,hergecebirmuhitdâhilindebirbirimizigöregöreartıkkendikendimizdenusandık.Hariceçıkarisekkumdan,rüzgârdanyarımsaatancakdolaşabiliyoruz. İçeri giriyoruz, orada oturamıyoruz. Efrat her hâlde bizdenpek ziyade serbesttir. Biz on üç zabitan, barakası etrafı süngülü ile muhat[çevrili] bir daire dâhilindemahbus olarak bulunuyoruz. Pek ağır bir hayatgeçirmekteyiz. Her sabah köyden arabalar ile ekmek ve süt vesaire buradaRuskumandanıtarafındanaçılanaskeribakkalageliyorvemevcutbinekarîbüsera zabitanobakkaldan alıyor idik.Bugüngelen süt arabasınıRus efradıbırakmadığından, Rus zabitleri geldi ise de efrada bir türlü sözleri kâr-gîrolmadığından [işe yaramadığından] araba geriye avdet etti. Bugün dörtgündür ki ekmek gelmiyor. Şimdi yirmi kadar ekmek geldi. Nihayet üsera

muhafazasına memur olan Rus, dört-beş kadar Rus zabitinin, “efradın buhareketine karşı bizim burada mevcut esir ecnebi bin kadar zabitana karşıhaysiyetimizin pây-mâl edilmesine [ayakaltında çiğnenmesine] ve efradaterbiyedenacizolmamızakarşıbuhizmetiifadadevamedemeyeceğimizden”istifaettiklerinihaberaldık.

6Haziran1917

24 – Felâketimizin otuz birinci ayı bugün hitam buldu. Daha ne miktardevam edeceğini ati gösterecektir. Bugün posta günüdür. Saim Bey’in birseneden beri talep ettiği fotoğrafı bugün postaya verdim. Bir kartkayınvalideyeyazdım.Havadisyoktur.

7Haziran1917

25–BusabahgelensütveekmekarabalarınıRusaskerleriçevirdi.HernekadarRus zabiti kendilerinimen etti ise de dinlemediler. Bir-iki saat sonrakomiteden bir nefer geldiğinden bıraktılar. On beş gün vardır ki et ve yağyoktur. Akşam yemek zamanı bir Rus kaymakamı beş, altı zabit ve bir ikineferbirliktegeldiler.Karşımızdakiikincibarakayagirdiler.Oradandördüncübarakayagittiler.Yemeklerebakmışlar.Avusturyazabitanınınyediğiyemeğigörerek başka barakalara uğramadan gittiler. Avusturyalıların yediği sadesuda haşlanmış patates ve bir miktar bozulmuş makarna olduğunu görerekinanmışlarkierzakyoktur.Tamgeceonbirde,yatacağımızzamanüçarabaerzak bakkala geldi. Daha maaş alamadık, para yok imiş. İrkuç’tan gelenekadarbakkaldefterverecek,paragelenekadarveresiyealacağız.

8Haziran1917

26 – Bugün gayet ince bir yağmur yağıyor. Kış kadar soğuktur.Arkadaşlardan birçoğu mektup aldılar. Havadis yoktur. Yalnız buradakişayiata göre, buradan tekmil üseranın başka bir mahalle nakledileceğisöyleniyor.

9Haziran1917

27 – Bugün beş aylık bir Times gazetesi okudular. Bizim Türkiye’debulunan İngiliz üserasından bahsediyor. Beş adet general, bir tanesiBüyükada’da,diğerleriBursa’daoturuyorimiş.YüzkadarzabitAnadolu’da,66 kadar İslam zabit Eskişehir’de imiş. Son derece rahat ve hâllerindenhoşnutimiş.Yalnızhergünşehrekadargidipgelmeğemüsaadetalepediyor,başkabirgûne[çeşit]rahatsızlıklarıyokimiş.Negaripbirdava,bizburadakâmilen mahbus bir hâldeyiz! Daha bir gün bir şehre değil, bir köye bilegidemedik. Barbar dedikleri Türkler ile medeni Rusların hâlini düşünmeli.Bugünpostageldi,arkadaşlarınbazılarımektupaldılar.

10Haziran1917

28 –Hava yağmurludur.Bu gece rüyamdaVedia ile birçok uğraştım.BirRus gazetesinden tercüme: Kronstadht ilân-ı istiklâliyet [bağımsızlık ilân]etmiş.Ogazeteden:“Bizdekiüseranınhâli”diyeyazıyorimiş.“AlmanyaveAvusturya ve Türkiye’de bizim üsera fevkalade istirahat içinde olduklarıhâlde, onların esirleri bizim memleketimizde ne gibi bir hayat geçiriyor?Samaraİstasyonu’ndabeşgünkatar içindeaçkalanonbeşkadarTürkesiriile beş-altı Avusturyalının karın tifosuna tutulduklarından dolayı, marazınbaşkalarına sirayet etmemek üzere yakıldığını öğrendik. Acaba medeniyetnamı tahtındakibuvahşetnedenicabetti?”diyeyazmış.ArtıkRuslarınhâl-imedeniyetianlaşılmalıdır.

11Haziran1917

29–Hava gayet güzeldir. İki gündür şeker bulamıyoruz.Nekahve ve neçay var. Can sıkıntısı son derecede. Ne yapacağımızı şaşırdık. Tütün yok,peynir yok, et yok,maaş da daha alamadık.Akşam, şimdimaaşımız geldi,aldık.Veistarcadanbirfondşekerbulup,birrubleyirmikapiğealdım.Bizimhesapça,yüzotuzdirhemşekeronbeşkuruşediyor.

12Haziran1917

30–Havasonderecelatiftir.BirRusgazetesinden:Almanlarsenedeikiyüzelli kadar tahte’l-bahir inşa ediyor imiş. Amerika sahiline beş bin tonhacminde ve zırhla mücehhez ve yirmi beş santimetrelik topu hamil birtahte’l-bahir gelmiş. Amerikalılar bundan pek büyük endişe ediyor imiş.BizimTürkordusuİran’daKirmanşahüstüneyenidentecavüzediyorimiş.

13Haziran1917

31 – Bugün bir kart Hıfzı’ya yazdım ve bir fotoğraf biraderim SabriEfendi’yegönderdim.Havaserindir.Oldukçasertbirrüzgâresiyor.

14Haziran1917

1Haziran–Busabahdoktoramüracaatederekhastaneyegitmeküzerebirkâğıtaldım.MülâzımNecatiEfendionbeşgündürhastanededir.Boynundaki,birkaç aydır zuhur eden, bir ufak şişe ameliyat yaptırmış idi.Onu görmeyegittim.Havadis:HertaraftaRusrublelerinkıymetitenzilediyorvehertaraftaintizam-ı idarebozulmuşvebirçokşehirlerdeyangınyapıyorlar imiş.SözdeBudapeşte’de ahali bir nümayiş yapmış. Avusturya kuvve-i askeriye sevkederekahalininüzerineateşemrivermişisedeaskeremriifaetmiyor.BununüzerineAlmankuvvetisevkediliyor.Onlardaemrinifasındatereddütediyor.NihayetTürktaburlarısevkediliyor,ilkemirdeahalininüzerineşeditbirateşaçıyorlarveahaliküllizayiatiledağılıyor.Fakatsıhhatinederecedeolduğubizcemalûmdeğildir.

15Haziran1917

2–BuradavefatedenüseranınvegerekRusefradınındefnedilegeldiğibirmezarlık var imiş. Bir saate karîb bizimmevkiimizden uzaktır.Geçen senehepimizden toplanılan bir para ile oraya bir abide yaptılar. Bundan on günevvelAvusturyalılarınmüracaatıüzerine,Ruslarhergünotuzefendininorayagidip mezarlığın tanzimi için müsaade ettiler. Bizden yevmiye iki Türkgidecek.BizimTürkefradındanyüzonkadarmezarvar.Şimdiyekadarbizimefradınmezarlarıperişanbirhâldekalmış.Avusturyalılarınbirkaçdefatanzimedilmiş. Bizim gençlerden on iki efendi intihap edildi [seçildi], sıra ilegidecekler.Lâkinbizyalnızemretmeyevenümayişevegösterişemağlupbirkavim olduğumuzdan, “sen gideceksin” gürültüsü başladı. Oraya gidenAvusturyalılar bile bizim mezarlara yardım ettikleri hâlde bizim efendilergitmekistemiyor.Bugüniçinherkesitirazettiğinden,benhernekadarihtiyarisemde,“zararıyok,bugündebengideyim”dedim.Saatondagideceğiz.

Şimdikabristandangeldim.Sondereceyorgunum.Ziraoturaoturaartıkyolyürümeye yahut çalışmaya iktidarım kalmamış. Bizim Türk Mezarlığı pekharaptır. Avusturya zabitlerinin yardımı sayesinde tesviye olunuyor.Hakikaten Avusturyalıların çalışma hususunda pek ziyade faydaları var.Çünküişyapmasınıbiliyorlar.BurasıSibirya’nınenmüthişbirmevkiiolduğuhâlde, aman Yarabbi, ne güzel bir manzaraya maliktir! Kâmilen gözüngörebildiği kadar çam ormanı, aralarında binlerce yabani gülfidanları, ya obülbüllerinsedası?Ufakbirbayırınaltındalatifufakbirdereakıyor.Dereninetrafınıkâmilenzümürrüd-âsâ[zümrütgibi]ağaçlarihataetmiş.Okadarlatifbir manzara ki belki müddet-i ömrümde bu kadar şairane bir mevkigörmedim.Yalnızbirkusuruvarise,giderikentuğlaharmanındangidiliyor.Oraların ağaçları kesilmiş. Kum olanca dehşetiyle meydana çıkmış. Birmiktar yokuş da var. Oranın tozu pek fenadır. Akşam postasından idaredeSaimBey’denbirkartaldım.Havadis:YunanKralı’nıtahttanindirmişler.

16Haziran1917

3–Postagünüdür.BirkartHıfzı’yayazdımvebirkartSaimBey’eyazdım.Havadis;Kafkasya’daİslamahalihükümet-imuvakkateye[geçicihükümete]karşı isyan etmiş. Beserabya’da bulunan kıtaat isyan ederek kendizabitlerinden iki zabit öldürmüşler.Onları terbiye etmek üzere sevk olunankıtaatileharpediyorlarmış.

17Haziran1917

4–Bugünçıkanhavadisegöre,RuskoslavgazetesiyazmışkiikiAvusturyagenerali, yirmi erkân-ı harp zabiti [kurmay subayı] ile beş-altı kadar büyükrütbeli Rus zabitanı birlikte olarak Petersburg’a Romanya cephesindengelmişler.Fazlamalûmatyoktur.

18Haziran1917

5–Bugünhavadisyoktur.

19Haziran1917

6 – Havadis: Gelen Avusturya heyet-i askeriyesi Ruslar tarafından esiredilmiş.Kafkasya’dabizimordutarafındanikizabitgeçerekbazıyerlereilânyapıştırıppropagandaetmekistemişiselerdeonlardaesiredilmiş.Muharebehakkında havadis yoktur.Bizim ahvalimize gelince, artık yevmiye [günlük]vukuatını, birçok zamandır yazmaya üşeniyorum.Her gün aynı hayat, aynımahbusiyet. Pencerenin önünde oturup, saatlerce karşıdaki dağa bakmak,önümüzdekikumçölünüseyretmeklegeçti.Vakitoluyorkibirodadaüçkişiolduğumuz hâlde, saatlerce birbirimize lakırdı söylemiyoruz. Herkes kendidüşüncesiyle meşgul oluyor. Böylece bu ağır hayatı taşımaya uğraşıyoruz.Bakalımnekadarzamantahammüledeceğiz,yahutbuhayatnezamanhitambulacak?

20Haziran1917

7 – Posta günüdür. Bir kart Hıfzı’ya yazdım, bir fotoğraf Şahende’yegönderdim.BirkartdaBakü’yeEmirTimurnamkitabın irsali içinyazdım.YarınRamazan-ıŞerifolduğubildirildi.BununüzerineRuszabitinemüracaatedilerekgecenöbetçilerinlambayanmasınamuhalefetetmemelerihususundaemir verilmesi istirhamolundu.Zira iki aydan beridirRus neferleri nöbetteakşamsaatondansonra lambaları söndürmek içinbağırıyorlar.Bunakanaatetmeyerek birkaç defalar pencerelere kurşun endaht ediyorlar. Rus zabiti,“emirverdim”cevabınıverdi.

21Haziran1917

8–Gecesaatonbirdebizimkazarmanöbetçisibir-ikidefabağırdıisede,“kendisine emir verilmiştir” diye aldırmadık.Birde elindeki tüfeği ateş etti.Kurşun duvara vurdu.Çâr-nâ-çâr [ister istemez] lambaları söndürdük.Oruçtutacak efendiler koridorda yemek yediler. Sabahleyin Rus zabitine tekrarmüracaat edildi ise de, efrada zaten Rus zabitanı da emir vermekten acizolduklarını görüyoruz. “Yanlış olmuş, ben şimdi emir vereceğim” dedi.Bakalımneolacak?

24Haziran1917

11 – Pazar. Bugün bir tabur kadar Rus askeri, yanlarında bin kadarAvusturya efradı beraber olarak önlerinde mızıka ile mezarlığa gittiler.Bilahare haber aldığımıza göre, bundan beş-altı ay evvel bir Rus neferitarafından balta ile öldürülen Berezovka kumandanı Miralay Nikigerofmezarını kâmilen tahrip ediyorlar ve o Rus neferi kabristanın yanında birağaca bağlanarak kurşuna dizilmiş idi. Benmezarlığa gittiğim gün görmüşidim. O ağacı kesmişler ve yakmışlar idi. Rusların âdetleri iktizasından

[gereğinden] imiş. Ve kurşuna dizilen o nefer orada gömülmüş. O neferinenkazını oradan çıkararak mezarlığa götürüp muhteşem bir mezar yapıpgömüyorlar. Ve şimdiki hükümet-imuvakkateden o neferemülâzım rütbesiverilmiş.MezarınaBudboraçikunvanıyazıyorlar.

27Haziran1917

14 –Bugün posta günüdür.Bir fotoğraf sevgiliVedia’ma gönderdim.BirkartdaCevdet’eyazdım.

30Haziran1917

17–MoskovaSalib-iAhmer’ivasıtasıylabirmektupHıfzı’yayazdım.BirkartdaidaredeSaimBey’eyazdım.

4Temmuz1917

21–BugünHıfzı’yabirkartyazdım.

5Temmuz1917

22–Tarihi13.13.32,buyoldana-malûm[belirsiz]Hıfzı’danbirkartaldım.Bundan birkaç gün evvel Ruslar tarafından umum esir zabitana birbeyanname verilmiş idi. Meali: “Türk, Alman ve Avusturya zabitanıhükümetlerinize yazınız. Orada bulunan Rus esirlerine hükümetiniz güzelbaksın. Olmadığı takdirde burada biz de size karşı pek fena muameleedeceğiz”tehdidinibildiriyor.Yanibundanziyadebizenegibifenamuameleedeceklerini anlamıyoruz. Daimi bir mahbusiyet ve yoksulluk içindebulunuyoruz.Şehirdekendileriiçinkırkyahutellikapikolanbireşyabizebirrubleye geliyor. Şeker katiyen yok, tütün, peynir buna mümasil kâmilenyoktur.Dahaneyapabilecektir.

6Temmuz1917

23 – Şimdiye kadar beyaz ekmek geliyor idi. İlk tehdidât [tehditlerden]olarakbugünbeyazekmeğikestiler.Siyahekmekgeldivebundansonraaslabeyaz ekmekverilemeyeceğini bildirdiler.Daha bakalım, ne gibimüşkülatavesefaleteduçarolacağız[uğrayacağız]?Cenab-ıHakmuinimizolsun.

7Temmuz1917

24 – Bugün otuz ikinci ayı esarette ikmal ettik. Hava gayet mağmûm[sıkıntılı].Arasıraincebiryağmurdökülüyor.Bizimileberaberhavadabuuzunfelâketimizemüşterekenağlıyor.Akşampostageldi.Hıfzı’dan14Nisantarihlibirkartaldım.

8Temmuz1917

25–Düngeceyağmursabahakadardevametti.Bugünelanyağıyor.Havabirderece soğuktur.Bizim taraflardaancakKasım ibtidalarında [başlarında]

bukadar soğuk olabilir.Tuhaftır, burada birmiktar yağmur yağıp da güneşgörünmez ise, o anda kış içerisindeki kadar soğukdevamabaşlıyor.Akşamelanyağmurdevamediyor.ŞimdipostadanOrhanBeygeldi,banadörtadetkart getirdi. Kânunuevvel ve Kânunusani tarihli, beş-altı aylık kartlardır.Demek yolda bir yerde ilişip kalmış. İki adedi Vedia’nın ve iki adedi deHıfzı’nın imzası iledir. Her ne ise, Cenab-ı Hakk’a hamd ü sena olsun!Çocuklarım berhayat ve afiyettedir. İnşallah bir gün kendilerine kavuşmasaadetine nail olurum. Şimdi bir adet kart daha getirdiler. Kânunusani 13tarihliUlviyeHanım’dan idi.Memnun oldum, geçen sene istemiş olduğumbir adet hasırlı fesin cemiyete teslim edildiğiniHıfzı yazıyor ise de, demekodayoldakayboldu.

9Temmuz1917

26 – Elan yağmur devam ediyor. Akşam postası geldi. Hıfzı’dan 12Kânunusanitarihlibirkartaldım.

12Temmuz1917

29–Postagünüdür.BirkartHıfzı’yavebirfotoğrafUlviye’yegönderdim.Dauria’da Vehbi Efendi’ye bir kart ile yirmi iki ruble, borcuma mukabilgönderdim.Yağmurelangayetinceolarakarasıra,sisiçindedökülüyor.

16Temmuz1917

3 Temmuz –BugünHıfzı’ya bir kart yazdım veHamit’in büyüdüğündenbahislekendisininsünnetedilmesiiçinAsımEfendiilegörüşerekbiranevvelçaresinebakmasınıbildirdim.

Burada bizim iaşemiz günden güne pek müşkül oluyor. Siyah ekmekveriyorlar.Bunudabizdenbirçokefendileryiyemiyor.Ekseriyabirsancıvemideağrısı veriyor. İçerisi sonderecehamurdur.Adetabir çamurparçasınabenziyor. Et yoktur. Haftada otuz efendi olduğumuz hâlde otuz dört fondkadar et veriyorlar. Şeker bulamıyoruz. Peynir asla yoktur.Hülâsa, yiyecekhususunda pek ziyade bir sıkıntı içindeyiz. Bakalım, ileride daha nelergöreceğiz?

Bugünkü havadis: Rus gazetesinden tercüme edildiğine göre, RuslarınGaliçya’da yaptıkları taarruz üzerine Avusturyalılar ricat etmişler veLemberg’e otuz kilometre kalmış. Budapeşte’de,Macar ahali tarafında nîm[yarı] isyan var imiş ve birçok mağazalar yağma edilmiş ve Macarlaristiklâliyet istiyor imiş.Hülâsa,Avusturya’nındâhilipekkarışık.Galiçya’dabulunanbizimTürk askeri İstanbul’a azimet ediyor imiş.Şuhavadistenbizson derecemüteessir olduğumuz hâlde buradakiAvusturya zabitanı katiyenmüteessir değiller.Hepsi zevkü sefasında.Bugünbuhavadis çıktığı zamanmüteessir olmayan bir Türk yoktur. Hâlbuki Avusturyalılar pekmükemmel

birkonserveriyorlar.Çalgı,zevküsefaiçindebulunuyorlar.İhtimalkibuhâlböyle devam eder ise, bu Avusturyalıların hareketi mağlubiyetimize sebepolacak.Dünhaber aldığımıza göre,Avusturya efradındanyetmiş kadarÇekneferiRusefradıiletalimediyorimiş.KendilerininarzusuüzerineAvusturyaordusununüzerineharbegideceklerimiş.Bugibibirmillettennegibifaziletbeklemeli!Bakalım,şubeliyedennevasıtailekurtulacağız?

17Temmuz1917

4 – Bugünkü postadan dört adet kart aldım. İki adediMart ve bir adediNisan on tarihli ve Hıfzı’nın imzasıyladır. Ve bir adet de biraderim AsımEfendi’den,Mayısonsekiz tarihlidir.Yazıyorki“Hıfzınizamiyeyegeçtivemektepte tahsildedir.”Demek ihtiyat zabiti olacak.VeEminEfendi için de“Fabrikada tahsilde olup her vakit kendisinden mektup alıyoruz” diyor.Zavallı valideleri pek yalnız kaldı! Cenab-ı Hak ona sabır ve çocuklarımaişlerindemuvaffakıyet,vücutlarınasıhhatihsanetsin.

20Temmuz1917

7 – Posta günüdür. İki adet kart yazdım. Bir Hıfzı’ya ve bir tane debiraderim Asım Efendi’ye. Emin’in hangi fabrikada olduğunu ve Hamit’insünnetihakkındamalûmatvermelerinitalepettim.

21Temmuz1917

8–Ruszabitanınamüracaatedildi.Bayramnamazıiçinşehregitmeküzereizin talep olundu. Ve Ruslar müsaade ettiler. Yarın cümle efendiler namusüzerine söz vererek bir zabit ile şehre gidilecek. Ben de gitmek istiyorum.Daha bir Rus memleketini görmedik. Geçtiğimiz yerlerden bir panaromaseyreder gibi geçtik. Bakalım ne gibi bir manzara göreceğiz ve buranınİslavlarıhakkındanegibibirfikiredineceğiz?

22Temmuz1917

9–Busabahüçbuçuktacümleefendilerkalktılar.Herkeskahvesiniiçereksabahkahvaltısınıyiyiphazırlandı.SaatbeşbuçuğayakınbirRuszabiti ileistasyonahareketettik.Yirmidakikakadarçekenistasyonageldik.Trenhazıridi,binerekVrahniOdinsk’egeldik.Trenondakikadageliyor.Kırk-ellikadarbizim efrat var idi. Oradan doğru şehre girerek mescide geldik. MescidePark’tan gelmiş doktorlar ile altmış kadar efradı orada bulduk. Mescidegirdik.Bayramnamazıhernekadargeçmişisedekılmayıpbizibeklemişler.Tatar, Çinli, Moğol ve biz Türkler Mescitte toplandık. Namaz kılındı vemektepiçinianetopladılar.Bizdeiştirakettik.Benikibuçukrubleverdim,mescitten çıktık. Avluda masalar, iskemleler dizilmiş idi. Orada zabitanoturduk.Orada,ufakçocuklardoluidi.Bir tanesininanababasıvefatetmiş,bir güzel çocuk var idi. Onu sevdim ve yarım ruble verdim. Orada İslam

ahali,kendiaralarındabiriane[yardım]topladılar.Bizimefradaelliüçrublepara tevziettiler.Masalarınbaşınaoturduk.Çay,pasta,doyanakadaryedik.Biz kalktık, efrat oturdu.Onlar da yediler.BilahareTatarlar tarafından celpedilen bir fotoğrafmakinesi tarafından, cümlemizin resmi alındı. Çocuklar,Tatarlar,Moğollar,Çinliler,Tatar-Rus efradı, bizim zabitan ve efrat beraberidik.Oradan,saatbirbuçuk,camiinavlusundatoplanmaküzere,efratşehirdebirmiktargezmeküzereçıktılarvebizideeşraf-ımemleket,kendievlerinegetirdiler.Biz altı efendi bir aradaoranın enbüyük zenginlerindenbirisininhanesinegittik.Hanegayetmükemmel,müzeyyen[süslü]idi.Birsaatkadaroturduk. Çay, pasta yiyerek eğlendik, konuştuk. Oradan diğer bir haneyekaldırdılar.Orasıdazenginbiradamınidi.Oradaeşraftanbeş-altıkadarzevatgelmiş. Sofra kurdular.Hâlbuki bizde yiyecek iktidar yok.Kendilerine ricaederek kalktık, vaktin gelmesinden, özür dileyerek tekrar cami avlusunageldik.Cümletoplandıkveistasyonagelerek,trenebinipmevkiimizegeldik.Hissiyatıma gelince, Tatarlar İslamiyet namına hamiyetleri ziyadedir. Fakatdaha pek ziyade uykudadırlar. Kadınları tesettür meselesinde pek ziyademüsamahakâr,adetakaçmıyorlar.Erkeklerikâmilenşapkagiyiyor.ÇocuklarıTatarcaveyahutTürkçedenziyadeRusçaokuyorlar.Herhâldeçocuklarzekive çalışkandır. Maalesef Rus mekteplerine daha ziyade mütemayilbulunuyorlar[eğilimliler].

27Temmuz1917

14–Postagünüdür.BirkartHıfzı’yayazdım.BirkartdabiraderimAsımEfendi’yeyazdım.Hıfzı’nınhangimektepteveEminneredefabrikadadırveHamit’insünnetolupolmadığı,Vedia’nınterbiyevetahsilihakkındamalûmatistedim.Şimdipostadandörtadetkartaldım.Mart5,Mart7,Mart8,Mart11tarihli olup, Hıfzı’nın, Emin’in, Vedia’nın ve bir tanesi de kayınvalideninimzasıyladır.

30Temmuz1917

17–BugünbirmektupilebirkartHıfzı’yayazdım.

1Ağustos1917

19–Hıfzı’yabirkartyazdım.İdareye,SaimBey’ebirkartyazdım.

6Ağustos1917

24–Otuzüçüncüayıikmalettik.Lâkinderece-inihayede[sonderecede],hercihettensıkıntıdasonderecesinibuldu.Tütün,aslayoktur.Yiyecekkâfimiktardabulunmuyor.Bazıkereekmekbilehadd-ikifayede[yeterseviyede]bulunmuyor. Bakalım daha neler göreceğiz? Şayiata [söylentilere] göreAvrupa-yıRusi’de [Rusya’nınAvrupa’dakikısmında]beyazunadeta reçeteilealınıyorimiş.

8Ağustos1917

26 – Bir kart Hıfzı’ya, bir tane de Kocamustafapaşa’da, Şahende ’yeyazdım.

11Ağustos1917

29–BirkartVedia’yavebirdeAsımEfendi’yeyazdım.

18Ağustos1917

5Ağustos–BirmektupHıfzı’yavebirkartdaSaimBey’eyazdım.

21Ağustos1917

8–Bugünpostadandörtadetkartaldım.Mayıs15,Haziran10,Temmuz4ve6tarihliveHıfzı’nınimzasıyladır.İkikartyazdım.BirHıfzı’ya,birtanedeVedia’ya.

İrkuçgazetesindentercüme:Hergüniçin:

Ölü:6.364

İnvalid:4.546

Yaralı:12.726

Türk,Alman,Avusturya:

Ölü:2.450.000

İnvalid:4.750.000

Yaralı:5.900.000

YalnızRusordusu:

Ölü:2.250.000

İnvalid:1.625.000

Yaralı:5.800.000

26Ağustos1917

13–Dauria’dan3Şubattarihlieskibirkartaldım.Havadis:Ruslar,buseferGaliçya’dabeşyüzellibinesirvermişler.

27Ağustos1917

14 – Bugünkü postadanKâzımKaptan, ailesinin bir kıta fotoğrafını aldı.Yanındaküçükbirçocuğuile.Bununladörtdefaoluyorkigerekçocuğununvegereksefamilyasınınfotoğrafıgeliyor.

29Ağustos1917

16–BirkartHıfzı’yayazdımvebirkartdaDauria’daVehbi’yeyazdım.

Şimdi posta geldi beş adet Hıfzı’dan kart aldım. Kânunuevvel ve sâni[aralıkveocak]tarihlieskikartlardır.VebiradetdebacanağımızNuriEfendiyazmış.OdaKânunuevveltarihlidir.

1Eylül1917

19–BugünbirmektupHıfzı’yavebirkartdaAlmancaolarakDanimarkaSalib-iAhmer’i vasıtasıylaHıfzı’ya yazdım.Vebir kart daSaffetKaptan’ayazdım.Buradaahvalimizgünbegün[gündengüne]fenalaşıyor.Tütünaslayoktur. Ekmek kâfi derece değildir. Tereyağı, peynir, süt yoktur. Yiyecekyemekiçinsadeyağıkâfimiktarvermiyorlar.Et,haftadayirmialtızabiteonokka veriliyor. Şeker yoktur. Hülâsa son derece bir yokluk içindebulunuyoruz.

2Eylül1917

20–BugünküpostadanikiadetHıfzı’nınimzasıylakartaldım.Mayıs25veTemmuz17tarihliidi.

5Eylül1917

23–BirkartHıfzı’ya,birkartdabiraderimAsımEfendi’yeyazdım.Dünakşamalınantelgrafıntercümesinegöre:AlmanordusuRiga’yızaptetmiş.

9Eylül1917

27–Saatonbirgündüz,KâzımKaptan’dapekşiddetlibirkalphastalığıvaridi. Bugün birdenbire kendisine bir baygınlık geliyor. O aralık oraya gelenFuat Bey’e “aman beni oku” diyerek kendisi kelime-i şahadet getiripkendisinikaybediyor.BizimDoktorRasimBeygeliyor.AşağıdakiAvusturyadoktoruna haber veriyorlar. Avusturyalı doktor, tekmil lagere o bakıyor veyanındahertürlümuâlece[gerekliilâç]mevcutolduğundan,şırıngaettiisedebir türlü kendisine gelemediğinden, aşağı hastaneye telefon ederek, oradanDoktor Schuster geldi. Her iki doktor tekrar muayene ederek, sol tarafınanüzul[felç]isabetettiğinibeyanettiler.Böylecearadanikisaatgeçti.Bilâharebir sedye celp ederek hastaneye kaldırdılar. Hasan Kaptan, orada yanındabulunmaküzere,doktorasöyleyerekodagitti.Cenab-ıHakşifaihsanetsin!Hepimizsonderecemüteessirolduk.Çocuğununfotoğrafıbaşucundaasılıidi.O fenalıkhâlinde çocuğudüşünerekonu söylemesi ciddenpekacınacakbirhâl idi.Kendisi genç ve son derece ailesine ve çocuğuna düşkün ve daimaonlarıdüşünmeklemeşgulbulunuridi.Kendisindebulunankalphastalığıiçinen ziyade muzır olan o hâl kendisinde pek ziyade idi. Eğer hakikaten şuhâldenkurtulamaz isebizimbirçoğumuz için ilelebetunutulmayacakbiracıhatıra bırakacaktır. Cenab-ı Hak ailesine ve çocuğuna in’âm [iyilik] ihsanederekkendisinesıhhatveselâmetihsanetsin.

10Eylül1917

28–BugünsabahleyinDoktorveTahsinKaptanhastaneyegittiler.KâzımKaptanelankendisinegelmemiş.Lâkinhayatındanbirmiktarümitolduğunudoktorsöyledi.

Öğleye yakın şehirden Doktor Rıfat Efendi ile Park’tan Doktor İbrahimEfendigeldi.DoktorİbrahimEfendi’ninsöylediğinegörePark’aonbirTürkzabiti gelmiş. Bunlar bir senelik üseradan olup Moskova’da bulunuyorimişler. Lâkin yanlarında bulunan Arap zabitanı ile ettikleri bir münazaa[çekişme] üzerine onları oradan buraya sevk ediyorlar. Buradan daTranskazak denilen Moğol hududunda bulunan gayet sıkı bir lagere, cezaolmaküzeregideceklerimiş.Zabitanınneparasıvenedeüstbaşlarıpekfenahâldeimiş.Kendileriepeybirzamandırmaaşdaalmadıklarındansonderecemüzayaka [sıkıntı] içinde bulunuyorlarmış. O zabitanın rivayetine göre,Kale’deikibinzabitkaybolmuşveoharptensağkalanzabitan,kollarındabirkırmızı kurdele taşıyor imiş. Akşam Kâzım Kaptan’ın sıhhatine dair şimdigelen haberde, derece-i hararet [vücut ısısı] ve nabzı mutedil [uygun] birhâlde olduğundan Doktor Schuster, böyle devam eder ise kurtulacağınıbildirmiş. İnşallah zavallı genç ifakat bulup [iyileşip] sağ salim ailesine,vatanınakavuşmaksaadetinenailolur.

11Eylül1917

29–Akşam,gereksabahvegerekakşamhastanedengelenhaberdeKâzımKaptan’ınkurtulmakihtimalipekazdır.Elankendisinegelmemiştir.

12Eylül1917

30 – Sabah saat on, Orhan Bey geldi. Kâzım Kaptan’ın vefatı vukubulduğunu haber verdi. Bugün akşama kadar Avusturya zabitanı taziyeyegeldiler.Cümlemizsonderecemüteessirolduk.Cenab-ıHakailesineecirvesabırihsanbuyursun.

13Eylül1917

31–Cenazebugünkaldırılacağıiçin,dünbirdereceserbestolanOrhanBeyvasıtasıylaşehirden,gerekimamvegereksekefenalmakvePark’tabulunandoktorveTürkzabitanının, cenazeyegelmesi için lâzımgelenleremüracaatetmiş idi.BugünPark’tandörtdoktorveyirmibeşkadarefratgeldi.Bizdeburadan saat bade’z-zeval [öğleden sonra] ikide tekmilTürk zabitanı ve ikiAvusturya binbaşısı, otuz beş kadar Avusturya zabiti ile hastaneye gittik.Orada techîz [yıkama] ve tekfîn [kefenleme] icra edilerek, cenaze namazıkılındı.Oradankaldırılıp,yoladüzüldük.YoldaaltıAlmanefradının,çavuşvebaş rütbesinde olarak, muntazam üç buket ile cenazeye iştirak ettiler.Mezarlık,birsaatekarîb[yakın]çekiyor.Etrafımızdabeş-altıRussüngülüsü

olduğu hâlde giderek, Kuran okunup kabre indirildi. O aralık, AvusturyabinbaşısıtarafındanAlmancabirnutuksöylendivebizdenRıdvanEfendi,birnutuksöyledi.OradakiAvusturyazabitanına,umumTürkzabitanıtarafındanteşekkür edilerek, avdet ettik. Akşam saat altıda kazarmaya geldik. Postagelmişidi.KâzımKaptan’ınailesindengelmişbirmektupvaridi.Mektupta,sakalbıraktığıhâldegöndermişolduğufotoğrafıaldıklarınıvesakalıgörerekbirçok ağladıklarından bahsediyorlar. Hepimizi son derece müteessir etti.Çare ne, kendimizin ne olacağımız meçhul! Tabiidir ki birçok zamanunutamayacağız. Bu akşam, Kadı Lütfi Efendi tarafından mevlid-i şerifokunacak.

Avusturyalılar, son derece müteessir oldular. Profesör Hofmann EfendinamındaTürkçeye çalışan bir efendi vardır.Bu adam, cenazemezara inenekadar ağladı. Kendisine biz teselli vermeye mecbur olduk. Her ne hâl ise,Cenab-ı Hak rahmet eylesin! Doktor Rasim Bey, Dersaadet’ten bu akşamaldığıbirkartta,ailesikendisineyazıyorkioradabazızabitansefahatedalmış.Ne tuhaf hâl, biz burada üç senedir ki daimi birmahbusiyet içindeyiz, hertarafımız Rus süngüsü ile muhat [çevrili]. Aldığımız elli ruble, vakıavatanımızda oldukça mühim bir para ise de burada idaremize gayr-ı kâfi.Avusturyalılar,herayvatanlarındanelliyüzrubleyekadarparaalıpekliyorlar.Bizisealdığımızileidareyemecburuz.Sefahatnerede,mahbusiyettenbaşkasefalette bulunuyoruz. Eğer daha birçok eşyanın fiyatları tezayüd eder ise[artarsa]buparailegeçinmekgayr-ımümkünbirhâlegelecektir.

16Eylül1917

3Eylül – Posta günüdür.Birmektup biraderimAsımEfendi ’ye yazdım.Bugünküpostadan18Temmuztarihiylebirkart,biraderimAsımEfendi’denaldım.

17Eylül1917

4–Havasonderecesoğuktur.Vâkıâ,onbeşgündenberivarisedebugünküpekziyadedir.AkşampostasıylaHıfzı’dan1Temmuztarihlibirkartaldım.

19Eylül1917

6–Postagünüdür. İki kart yazdım.BirHıfzı’yavebir tanedebiraderimAsımEfendi’ye.Aldığımkartlarakarşılıktır.

22Eylül1917

9–BugünAvusturyaSalib-iAhmer’i tarafındanbirmösyö ilebirmadamgeldi. Asıl kumanda madamda bulunuyor. Kendisi otuz beş-otuz sekizyaşlarında, oldukça güzel ve asilzade imiş. Herkes ile görüştü, birçokşikâyetlerdinledi.İkisaatkadarlagerigezerekgitti.

23Eylül1917

10 – Bugün postadan Orhan Bey geldi. Elinde resmi bir telgraf var. Butelgraf Petersburg Salib-i Ahmer’i tarafından bura kumandanına çekilmiş.Sual ediyor ki “ticaret-i bahriye [deniz ticaret] kaptanları var mıdır?” Butelgrafanecevapverileceğini resmensoruyorlar.Hepimizibirdüşüncealdı.Uzun bir müzakere neticesinde biz tüccar kaptanı olmayıp Hükümet-iOsmaniye’nin transport kaptanları olduğumuzu bildirdik. Bakalım neçıkacak?

25Eylül1917

12–AkşampostasıylaHıfzı’dandörtadetkartaldım.21Haziran,26minhu[aynı ay],12 Temmuz, 26 minhu. “Dört aya karîbdir [yakındır] ki mektupalamıyoruz”diyeşikâyetediyorlar.Tuhaftır,şimdiyekadarbizimkartlarımızpekmuntazamolarakgidiyoridi.Yalnızbizİstanbul’danmuntazamalamıyoridik.Vekarttaikiadetfesgönderdikleriniyazıyorlar.Demekyoldakayboldu.

26Eylül1917

13 – Posta günüdür. Bir kart Hıfzı’ya yazdım ve bir kart da Dauria’daBinbaşıSabriBey’eyazdım.

27Eylül1917

14–Bugünid-işeriftir.Altıncıbayramıesarettegeçiriyoruz.Düngecenekadar meyus oldum! Her ne kadar düşünmek istemez isem de,memleketimdir. Çocuklarımın hayali fikrimden çıkmıyor. Acaba onlar nehâldedir,müzayaka içindebulunuyorlarmı?Yarabbi, artıkkâfideğilmidir?Şehre gitmek istemiyor idim, lâkin herkes gidince burada daha ziyadesıkılacağım. Gitmeye mecbur oldum. Ale’s-sabah [sabahleyin] saat yedidekazarmadan hareket ettik. Efrattan kimseyi bırakmadılar. Yediyi kırk geçetreniyleşehregeldik.OtuzkadarTatarneferiylebirTatarzabitdahiRuslardantrenebindiler.BizimyanımızdabirRusmülâzımıilebirRusçavuşuvaridi.Şehirde cami-i şerife geldik.Park’tandoktorlar ile efrat gelmiş idi.Bayramnamazı eda edildi. Camiin avlusunda masaların üzerine çay ve kurabiyegetirdiler yedik. Bizden sonra efrat oturdu, öğle daha olmamış idi. Katiyenşehirde gezmeye müsaade etmediler. Saat on birde şehirden hareket ettik.Yarımdakazarmayageldik.

29Eylül1917

16 – Mektup günüdür. Bir mektup Hamit’e ve bir kart da idarede SaimBey’eyazdım.SabahpostasıylaHıfzı’danikiadetkartaldım.13Haziran,15minhü[aynıay]tarihliidi.Fotoğraflarınıirsaledeceklerini[göndereceklerini]bildiriyor.

1Ekim1917

18–Ağustos3tarihliHıfzı’danbirkartaldım.

3Ekim1917

20–BirfotoğrafbiraderimAsımEfendi’yevebirkartdaHıfzı’yayazdım.

4Ekim1917

21 – Temmuz 25 tarihli bir kart Hıfzı’dan aldım. Dauria’da VehbiEfendi’denEylül9tarihlibirkartaldım.

9Ekim1917

26–BiraderimHakkıEfendi’yebirkartyazdım.Hıfzı’ya24tarihlibirkartyazdım.

10Ekim1917

27–Havalarbazıiyi,bazıfenagidiyoridi.Bugünilkdefaolarakhafifkartanelerisinekgibiuçmayabaşladı.Vakıa,dahayerdekargörünmüyorisedeher hâlde dökülüyor. Akşam son derece şiddetli, iri iri kar yağıyor. Beş-ondakikakadardevametti.Etrafımızdakidağlarıntepeleribeyazlandı.

11Ekim1917

28–Havasoğuktur,karyoktur.Lâkinsoğukpekşiddetlidir.

12Ekim1917

29–Havaiyidir.

13Ekim1917

30–Havaiyidir.AkşamOrhanBeygeldi.Türklerindekomisyonagirerekİsveç’egitmeküzereemirgeldiğinivekimleringirmekistediğiniyazdı.Bendeyazıldım.KomisyonÇarşambagünüimişbakalımkazanabilecekmiyim?

16Ekim1917

3Teşrinievvel–BirkartHıfzı’yavebirkartdaDauria’daYüzbaşıHakkıBey’e yazdım.Bugün gelen emre göre sabahleyin saat onda yirmi ikiTürkzabitiolarakKomisyon’agittik.ÖğleyekadarbekledikisedeyüzümütecavizRus efradı muayene olacağından bizi Perşembe gününe bıraktılar. Saat onikidekazarmayageldik.

18Ekim1917

5 – Dün gece yağan kar elan devam ediyor. Bu gün komisyona gittik,muayene olduk. Daha kimin kazandığını anlayamadık. Belki yarın anlarız.YalnızEthemKaptanDersaadet’egitmeküzere invalidolduğunusöylediler.

Akşamkarelandevamediyor.

20Ekim1917

7–BirmektupHıfzı’ya,birkartKüçükayasofya’da,KadriBey’eyazdım.

24Ekim1917

11–BirfotoğrafHamit’evebirkartdaHüseyinKaptan’agönderdim.

30Ekim1917

17–BirfotoğrafHüseyinKaptan’avebirkartdaHıfzı’yagönderdim.

1Kasım1917

19–BirkartHıfzı’yavebirmektupAsımEfendi’yeyazdım.

4Kasım1917

22 – Bu gece rüyamda Vedia ufak bir tabak içinde bulunan pisliktenparmak,parmakyiyor.Bendekendisinebununiçinbir-ikitokatvemaşailedövüyorum. Sonra cebimde iki adet altın saat gördüm ve nedense onun ilekavgaederekkendisiniterkettim.Hülâsapekkarışıkrüyalargördüm.Cenab-ıHakencamını[sonunu]hayırlaratebdîletsin,âmin.

6Kasım1917

24–Felâketimizinüçüncüsenesinibugünikmalettik.Fakatbütünmüddet-iömrüme bedel olarak, gece gündüz bin türlü ıstırap ve düşünce ile acıhatıralar ile daima zehirlenen bir hayat! Evet, artık gözlerim gözlükolmayıncagörmüyor.Ağzımdadişyok.Saç,sakalbeyaz.Tammanasıylabirişe yaramaz bir ihtiyar olarak her türlü yoksulluk, acz,meskenet, daimi birmahbusiyetiçindeyaşamak…Cenab-ıHakk’ahamdüsenâediyorum.Belkibir gün olur da çocuklarımı bir daha görebilirim. Ziyade yazmaya bendeiktidaryoktur.

Bugün posta günüdür.Danimarka Salib-iAhmer’i vasıtasıyla bir fotoğrafHıfzı’yavebirkartdabiraderimAsımEfendi’yeyazdım.

8Kasım1917

26–DanimarkaSalib-iAhmer’indenbirkartaldım.

14Kasım1917

1Teşrinisani–Bugün20AğustostarihliHıfzı’danbirkartaldım.

16Kasım1917

2–ŞimdiHıfzı’dan25Hazirantarihlibirkartaldım.

20Kasım1917

7 – Salib-i Ahmer vasıtasıyla bir kart Hıfzı’ya, posta ile bir kart AsımEfendi’yeyazdım.

22Kasım1917

9–Bugünpostadanüçadetkartaldım.Biradedi7EylültarihliHıfzı’dan.9minhü [aynı ay]Ulviye’den, 17minhü kayınvalideden idi. Burada her günfiyatlarartıyor.Rubleninkıymetidüşüyor.Yevmiye[günlük]adambaşınabirfondsiyahekmekveriyorlar.LâkinbusiyahekmekbizimTürkiye’deyoktur.Buğday değildir. İçinden bazen yulaf çıkıyor, adeta bir çamurdur. Üç günevvel bir Avusturya zabiti hazmedemeyerek vefat etti. Bu ekmek de fazlayoktur. Beyaz ekmek ise asla yoktur. Siyahın fondu evvelce beş kapik idi,şimdi iseyirmibirkapiktir.Buhesaptaokkasıyedibuçukkuruşbeşparayageliyor.Şekerinkıyyesi,bulabilirisek,tozolarakseksenyedikuruştur.Peynirvereçelgibişeyleraslayoktur.Şimdidegazbulunmamayabaşladı.

27Kasım1917

14 – Posta günüdür. Danimarka Salib-i Ahmer’i vasıtasıyla bir kartUlviye’yevebirfotoğrafHıfzı’yayazdım.

3Aralık1917

20 – Sabah gelen bir telgrafa göre Rusya’dan gönderilen bir heyet ileAlman-Avusturya arasında mütareke imza edilmiştir. Pek çabuk zamanzarfındamüzakerât-ı sulhiyeye [barışgörüşmeleri]başlanacak imiş.Demek,artık inşallah yakın zamanda şu felâket membaından kurtularak sevgilivatanımaveçocuklarımakavuşmaksaadetinenailolacağım.AmanYarabbi,birtürlüşusaadeteinanamayacağımgeliyor!

4Aralık1917

21–Postagünüdür.Kayınvalidedenaldığımkartabugüncevapyazdımvebir kart da Saim Bey’e yazdım. Dün gece biz yattıktan sonra birkaç zabitgelmiş,sabahleyingördük.BiradediTürkolupRomanyacephesindeondörtay evvel esir oluyor. Kendisi yaralı imiş. Şimdiye kadar MoskovahastanesindebulunmuşvekendisiEyüplüimiş.Dahagörüşemedim.

6Aralık1917

23–Hıfzı’yabirmektupyazdım.Akşam13EylültarihliHıfzı’danbirkartaldım.

11Aralık1917

28–Hıfzı’yabirkartyazdımveidareyeSaimBey’ebirkartyazdım.

17Aralık1917

4Kânunuevvel–BirkartHamit’evebirkartdaZikriye’yeyazdım.

18Aralık1917

5 – Bugünkü telgrafta, İngilizler Kudüs şehrini işgal etmişler ve arz-ıFilistin’ecumhuriyet-i idarevermişler.Bizimşubulunduğumuzmevkidebugibişayialarnefenaasabımızatesirediyorvebizdenekadaracımüfekkireleruyandırıyor ve bizi ne kadar meyus ediyor! Müttefiklerimizin her üçü demuzaffer, yalnız biz vatanın bir büyük parçasını Ruslara ve diğer büyükparçalarınıİngilizlereçiğnetiyoruz.Ahaliaç,sefilnihayetneolacak?Bundada biz zavallı Türkler gene manen, maddeten zarara duçar olacağız.Kürdistan’ın bir büyük kısmı Ermeni komitalarının elindemahvoluyor.Herne tarafa bakar isek karanlık görüyoruz! BuradaAlman,Avusturyalılar sonderecememnunzirakendilerigalipmevkiinde.Fakatbizvatanımızınbugibiistila edildiğini gördükçe son derece meyus oluyoruz. Kendi esaret,felâketimizi unutuyoruz. Yarabbi, yeter artık terbiye ise olduk, kâfidir!Masumlarınhürmetinevatanımızısenmuhafazaeyle,bizenusretihsaneyle!

27Aralık1917

14 – Bugün posta günüdür. Lâkin mevlûd-ı İsa [İsa’nın doğum günü]olduğundan,bugünmektupyoktur.Buradahaberaldığımızagöreİrkuç’tapekbüyük bir ihtilal var imiş. Bolşeviklerden iki alay topçu ve bir alay piyadegelerekşehrepekbüyükbirateşaçmışlar.İkibinekarîb[yakın]adamölmüşve nihayetinde şehir Bolşeviklerin eline geçmiş. Oradan kaçarak burayahastaneye gelmiş ikiRus zabiti olduğunu söylediler ve bu geceMîlâd-ı İsaolduğundan lager dâhilinde bu gece serbest. Herkes dolaşabileceğinisöylüyorlar.Gecehakikaten,bugecezabitan serbestolarakdolaşıyor.Hattaaşağıefratbarakasınabirçokefendilergidipgeliyorlar.

28Aralık1917

15 – Lagerin etrafında evvelce yirmi beş kadar süngülü nöbetçi var ikenşimdibeşneferkaldı.Onlardahepbirarayatoplanıpoturuyor.Hiçkimseye“yasak” dedikleri yoktur. Herkes serbest. Aşağılara, hastaneye, efratbarakasına gidip geliyorlar.Ben de bugün hastaneye gittim. İrkuç’tan gelenRuszabitlerinigördüm.Geceelanefendilerserbestgeziyor.BugecenöbetegelenbeşefrattanbiriTatarimiş.Bizimbarakayagelditamambirsaatbizimileoturdu.Nöbetyeriboşkaldı.Şehirdeyarındeğilöbürgünmevlid-i şerifgecesiolduğundanbizimdeizinistememizisöyledi.Bizdebirişolsungibi,biristidailemüracaatettik.BugünbirkartHıfzı’yabirkartAsımEfendi’ye.

29Aralık1917

16–Bugünüserakumandanıtarafındanşehreizinilegideceğimizbildirildi.Bu gece bir rüya gördüm. Bir yerde gidiyor idim, arkadaşı rast geldim.Çıplak, sırtında çarşaf yok idi. Kendisine “çarşafın nerede?” diye sordum.Cevabında “yıkadım, ütüledim bohçadadır” cevabını verdi ve kendisine

nereye gitmekte olduğunu sordum. Dedi ki “dişim kırıldı, yaptıracağım.”Hatırımda bu kadar kalmış. Uyandım pek çok düşündüm, bakalım neçıkacak?Sonuhayırdırinşallah.

30Aralık1917

17–Teşrinievvel 3 tarihli veHamit’in imzasıyla ve 4Teşrinievvel tarihlirefikadanikikartaldım.

1Ocak1918

19–BugünHamit’ebirkartyazdım.

3Ocak1918

21 – Bugünkü postadan 30 Ağustos tarihli Hıfzı’dan, 1 Teşrinievvel, 7minhü da iki adet kart biraderim Asım Efendi’den aldım. Hıfzı’nın zabitolarakŞam’agittiğinibildiriyor.

4Ocak1918

22–BiraderimAsımEfendi’yebirkartyazdım.

7Ocak1918

25 – BugünMahir Kaptan dört-beş gündür hasta idi. Sabahleyin aşağıdabulunan Avusturya doktoru “hastalığının tifo olması şüphelidir” dedi,hastaneyegönderdi.Hepimizibirkorkualdı.Buradabukadaruzunmüddettiresir olarak her mezâhime [eziyetlere] katlanıp sonunda bu gibi bir şüpheüzerine,kurtulmakümidipekyakınolduğuzamandaölmek,amanYarabbinekadarkorkunçvenekadarfecibirhâldir!AmanYarabbi,cümleyi,buacizidehıfz-ısamedâniyenetevdiettim!

8Ocak1918

26 – Sıkıntının son derecesindeyiz.Asla gaz yoktur. Şekerin kıyyesi yedirubledir.Tekmilodalargecelerikaranlıkkalıyor.Elektrikiçinmüracaatettik,beher efendi on beş ruble kadar verecek. Lakin oradan da tel kalmadığınıncevabınıaldık.Murdarbiryağbulduk,fondubirruble30kapik.Buyağdankandilyaptık,şimdionunlaoturuyoruz.Vâkıâ,pekziyadeaydınlıkvermiyor,fakat ne yapalım bu uzun gecelerde başka çaremiz yoktur! Bir ispermeçetmumu yetmiş kapiktir. Zaten aldığımız elli ruble burada ne iaşemize ve nesair türlü levazımımıza kâfi gelmiyor. Her hâlde ileride daha ziyademüşkülatadüşeceğimizbellioluyor.

11Ocak1918

29 – Bugün iki kart, 22 tarihli, biri Asım Efendi’ye ve biri Hamit’e vebugünkütarihlebirmektupHamit’eyazdım.

15Ocak1918

2 Kânunusani – İki kart yazdım. Biri Hamit’e ve bir tane deKocamustafapaşa’daUlviye’ye.

16Ocak1918

3 – Şimdi tammanasıyla serbest geziyoruz. Asla nöbetçi kalmadı. Zatenasker de azdır. Ruslar kâmilen askeri terhis etti ve zabitlerde kılıç, apoletyoktur ve zabitlerine mahiye, efrat gibi beş ruble maaş veriyor ve efratkazanındanyemekveriyor.Zabtürabtkalmadı.TammanasıylakocaRusyayıkıldı.Dahabakalımnegöreceğiz?

21Ocak1918

8–BugünKânunuevvelmaaşınamahsubenyirmibeşrublealdık.Zannımagöre Ruslar bizim maaşımızı veremeyecek. O vakit hâlimiz ne olacağınışimdiden düşünüyoruz. Zaten elli ruble idare etmiyor. Ekseri zabitaneşyalarını satıyor. Elli ruble yalnız yemek için bile kâfi gelmiyor.Herhâldeileridepekziyademüşkülatiçindekalacağız.

22Ocak1918

9–BirkartevevebirkartdaSaimBey’eyazdım.

29Ocak1918

16–BirkartHamit’evebir adetdeAsımEfendi’yeyazdım.BugünlerdeRuslartarafındanlagerinetrafındakinöbetçilerkâmilenkalktı.Şimdikihâldeserbest olarak gezebiliyoruz. Efrat barakalarına, hastaneye, postaya,etrafımızda ki dağlarda hatta yarım saat yakınımızda bulunan Berezovkanamındaki köye gidebiliyoruz. Lâkin soğuktan naşi pek az kimse gezmeyecesaret ediyor, lager dâhilindeki tiyatroda her akşam Avusturya efradındanteşekkül eden bir tiyatro heyeti tarafından oyun oynanıyor ve doğrudanzabitanaaitolmaküzereyanımızdabulunanbirbarakayaAvusturyazabitleritarafındanbirtiyatroyapıldı.BuradadaAvusturyazabitlerioynatıyor.BugünÇerkes Hasan Efendi ile Berezovka’ya gittik. Orada bulunan üç İslam ileberaberbirkaçsaatkonuştuk.Akşamüstükalkıpgelirikenköydehernasıliseayağım kayarak düştüm. Fakat ne kadar fena düştüm!Tekmil yüzümün soltarafı,burnumunveüstdudağımınyarısı,solgözümşişten,kâmilenkapandı.Barakaya kadar güç geldim. Mümkün olduğu kadar pansuman yapıyoruz.Herhâldebirkaçgünlerçekeceğimbelli.Neyapalımkısmetböyleimiş!

1Şubat1918

19 – Bugün bir mektup biraderim Asım Efendi’ye yazdım. Bugün lagerdoktoru tarafından hastaneye sevk olundum. Hastanede elli sekizinci haricikoğuşuolanbarakayayatırıldım.Buradabirufakodadayalnızbulunuyorum.

Dışarıdaseksenkadarkaryolavardır,RusveAvusturyaefradıkarışıktır.DörtadetdeTürkneferivarıdır.Cümlesiyaralıdır.Bazısınınbireli,bazısınınbirayağı kesiktir. Burada dört kadın hizmetçi vardır. Bu kadınların buradakihizmetlerişayan-ıdikkattir.Hakikatenhergünoyaralarısarıptemizlemelerisonderecemükemmeldir.Lâkin,yalnızRusefradınabakıyorlar.

2Şubat1918

20–BugünbirRusvebirAvusturyazabitigeldi,odadaüçkişiolduk.Ruszabitininbasurmemesiolduğundanameliyatyapacaklar.

3Şubat1918

21–BugecebirRusneferisaatondavefatetti.

4Şubat1918

22 – Ben bugün tekrar komisyona girmek üzere elli ikinci barakayanaklettim.Geçensenebulunduğumodanınaynıyatağınayattım.Bakalımneolacak?

11Şubat1918

29–Bugünevebirkartyazdım.

12Şubat1918

30–Akşampekçokpostageldi.Lâkinbanamektupyoktur.ZiraHıfzıgitti.Obulunmadığızamanbenimmektuplarımkesiliyor.DemekHıfzı’danbaşkapederini arayacak kimse yoktur. Cenab-ıHak kendisine tûl [uzun] ömür vemuvaffakıyetihsanetsin,âmin.

13Şubat1918

31 – İrkuç’tan gelen emir üzerine bu sabah şimendifere binmek üzere onAvusturya zabiti, beş-altı kadarı yüzbaşıdır, invalid olarak hareket ettiler.Kendileri pek sağlam oldukları hâlde doktorları kendilerini kurtardılar.Vatanlarına giderek tekrar harbe iştirak edeceklerini kemal-i iftihar ilesöylüyorlar,lâkintrendeyerbulamadıklarındangerigeldiler.Akşamtreniylegidecekler.AkşaminvalidolanAvusturyalıonzabithareketettiler.

14Şubat1918

1 Şubat – Bugün hastanede zabitana verilen yemeği kestiler. Efratkazanındapişirilenyemektenverdiler.Bugünşayiolan[konuşulan]havadisegöre,Ruslarharbinbittiğiniresmenilânetmişler.Bizimhastanedoktorununifadesine göre şimdiden sonra invalid komisyonu lağvedilmiş olduğundanartıkhastanedebeklemekicapetmeyeceğinihepimizebildirdi.

15Şubat1918

2 – Rus gazetelerinden: Yavuz ve Midilli kruvazörü Kale’den AdalarDenizi’neçıkarakİngilizdonanmasıileettikleriharbinneticesiolarakMidilligarkoluyor[batıyor],YavuzbüyükyarayiyerekKale’yekaçmış.

16Şubat1918

3–Bugün iki adetkart aldım.BiriHamit’tenvebir tanebiraderimAsımEfendi’den, 10 Teşrinisani 33 Hamit’in sünnet edildiğini bildiriyorlar.Hamdolsun,odabitti.EnziyadebenimemnunedenHamit’inkendiyazısıylagönderdiğikarttır.İnşallahdahatahsiliniilerleterekbenimemnunedervebirdeHıfzı’nınCevdetilebiraradabulunmasınekadarmucib-imemnuniyetbirhâldir.Cenab-ıHakk’ayüzbinhamdüsenâolsun!

Burada şimdilik benim tedavim gayet gariptir.Gece yatacağım zaman birçarşafı soğuksuda ıslatıpgöğsümüsarıyorlar, sabahakadaröyleyatıyorum.Hâlbuki gece döndükçe soğuk çarşaf ile bir türlü rahat edemiyorum.Çıkanhavadise göre şimdiden sonra invalid komisyonu olmayacak imiş. Doğruolduğutebeyyünederisebirikigünekadarbendehastanedençıkarım.Lâkinyukarıdabizim lokantapekpahalı oluyor.Hiçbir efendinin aldığımaaşkâfigelmiyor.Herkesborçiçinde.Nihayetneolacak,bugidişileaçkalacağımızanlaşılıyor.

18Şubat1918

5 –Hastanede benden başkaTürk kalmadığından son derece sıkılıyorum.Vâkıâ,buranınyataklarıpekrahatisedebir-ikigünekadarçıkmayamecburolacağım. Bugün iki adet kart yazdım, biri Hamit’e ve bir tane biraderimAsımEfendi’ye.Aldığımkartlaracevaptır.

Bugünlerdehavadislerinarkasıpekziyadekesildi.Neoluyor?Telgrafyok,gazete yok dünyanın en ücra ve uzak bir köşesinde bulunuyoruz. “Sulholuyor” diyorlar, lâkin bir kısmı da inkâr ediyor. Hiçbir veçhile doğrumalûmatalamıyoruz.Bizideenziyadebugibişayiât[söylentiler]sıkıyor.Ba-husus[özellikle]aldığımızparabirtürlüidaremizekâfigelmiyor.Etinkıyyesiotuzkuruşaçıktı,revgan-ısade[tereyağı]yüzellikuruştur.Şekeryüzonbeşkuruş, ekmek fondu dört kuruştur. Bu hesapta her ne kadar idare etmeyeçalışır isek demümkün olamıyor. En ziyade tütüne ve şekere para gidiyor.Tütününbirfonduonüçbuçukrubledir.

19Şubat1918

6–Bugünbulunduğumodayıdeğiştirdim.Ziraevvelceoturduğumodanınyanında abdesthane olduğundan fena bir koku var idi. Pek ziyade rahatsızoluyordum. Zaten burada bir-iki gün daha ancak oturabileceğim, bendenbaşka Türk olmadığından pek ziyade sıkılıyorum. Vâkıâ, yukarıdan pekziyade rahat ise de insan kendi dilinden ve âdetinden bilmeyen insanların

içinde pek güç oturabiliyor. Havadis: Avusturyalıların beyninde [arasında]şayi olan ağız havadisine göre sulh imza edilmiş ve biz deMart iptidasına[başlangıcına] kadar buradan hareket edeceğimiz söyleniyor. Bize kalır isebunupekdeerkengörüyoruz.Dahaherhâldebizimburadanhareketimiz ikiyahutüçaysonrabelkiolabiliyorzannediyorum.

20Şubat1918

7 – Üç gündür hava pek ziyade soğuktur, oldukça sert bir rüzgâr esiyor.Sıhhatitebeyyünedecekhiçbirhavadisyoktur.BuradahergünAvusturyalılarbir takım yalan şayiât neşrediyorlar ve bulunduğumuz lagerde bine karîb[yakın]Avusturyazabitivardır.Bununkısm-ıazamı[büyükbölümü] ihtiyatzabitidir.Lâkinbinzabitinherhâldedört-beşyüzkadarıYahudi’dir.

BugecebulunduğumuzodadabirMacaryüzbaşıileüçMacarkadetivardır,birdebenbeşkişibulunuyoruz.Benakşamkoridordaoturuyoridim.Yüzbaşıbaşkabarakayagitmiş,diğerodadanbirMacarzabitigelmiş,dörtkişibunlariskambilkâğıdıoynar ikencamınufakpenceresinibir az temizhavaalmakiçin açıyorlar.Yüzbaşı gelir iken camın açık olduğunu görerek cama vurupiçeriye bir parça kar atıyor. Bunlar korkarak koridora kaçmışlar.Kendilerinden ne olduğunu sordum.Anlattılar. İşte bunların cesaretine ufakbirnumune!

21Şubat1918

8–Elanhavapekziyadesoğukdevamediyor.

22Şubat1918

9 – Hava pek ziyade rüzgârlıdır. Ara sıra kar yağmakta devam ediyor.Burada Macar yüzbaşılarından Kaptan Naç ismindeki zabit invalidolduğundan, tekmil ne kadar yarım ve bütün invalid var ise hepsine beşerruble topluyor. İrkuç’a bir doktor gönderecek,mümkün olur ise üç-beş yüzruble vererek kâğıtları bir an evvel yaptırarak buradan kurtulmanın çaresiniarayacak.Bendeüçayevvelyarıminvalidolduğumdanbeşrubleyiverdim.Bakalımneolabilecek?

Öğlen yemeğinden sonra gelen bir telgrafta Ruslar ile sulhun imzaedildiğini ilân ediyorlar. Şimdi burada umumi bir sevinç ortalığı kapladı.İnşallah yakın vakitte sevgili vatanıma ve çocuklarıma kavuşmak saadetinenailolacağım.AkşamPark’a,oradakiarkadaşlarınıgörmeyegidengençRızaEfendi ismindekimülâzım-ısani[asteğmen]geldi.Park’abizimhakkımızdagelen emri kendi görmüş. Bundan üç ay evvel yarım invalid olmuş idik.Şimdiye kadar hiçbir haber alamamış idik. Bundan üç hafta kadar evvelşehirde Tatarların bir konferansı olmuş idi. Bizim Türk zabitanı da gitmişidiler.OradabulunanbirzenginTatardepütanasöylemişler,oda“bensizin

işinize bakarım” demiş idi. Şu hesapça, o Tatar tarafından yapıldığıanlaşılıyor. Emir yanlış olarak Park’a gitmiş. Rıza Efendi on sekiz Türkefendisinin esamisini [isimlerini] görmüş. Bu emir İrkuç kumandanlığındangeliyor.BuradakiRuskumandanınamüracaatederekPark’tan telefon ilebuemri isteyecekler. Bakalım bu vasıta ile kurtulabilecekmiyiz? Pek de ümitetmiyoruz.Ziraartıktalihinbugibisaadetlerinipekdebeklemiyoruz.

23Şubat1918

10 –Elan hava fenadır.Kar yağıyor, ara sıra rüzgâr esiyor, soğuk devamediyor.

BugünPark’abizimkâğıtları almaküzereOrhanBeygitti.Yarıngelecek,bakalımbuiştendeneçıkacak?AkşamlagerdenbirMacarmülâzım-ıevvelisedyeilegetirdiler.Ayağıkayarakdüşmüş,sağbacağınınkemiğiçatlamış.Bugibi hâlleri gördükçe Cenab-ı Hakk’a çok şükür ediyorum. Vâkıâ, benimyüzümelandahaiyiolmadıisede,okadardeğildir.Yalnızyüzümünsoltarafıilesoldudağımelanuyuşukbirhâldedir.Doktorunifadesinegörehisdamarıbirazzedelenmiş,“odatedricenkendinegelir”diyor.

24Şubat1918

11–Elanhavapekfenadır.Arasırakaryağıyor,soğukziyadedir.

BugünkütarihlebirmektupHamit’eyazdım.

25Şubat1918

12–BugünDanimarkaSalib-iAhmerinden[Kızılhaç’ından]birkartaldım.

26Şubat1918

13–BugünbirkartHamit’eyazdım.Havasonderecegüzelveparlakbirgüneş vardır. Lâkin soğuk ziyadedir. Bugünkü muayenede Doktor arsenikşırıngası alacağımı söyledi. Bu akşamdan itibaren alacağım. Hastaneninverdiği yemek gayr-i kâfi olduğundan Doktor hariçten, para ile Almanmutfağından yemek almaklığımı söyledi. Ben tuz yemediğimden dolayıalamadığımıbildirdim.Doktor“benbirkerekonuşacağım,bilahare sizehergünyazarım,alırsınız”dedi.Bakalımnasılolacak?

27Şubat1918

14–Havagüzeldir.Bugünbirincişırıngayıaldım.

28Şubat1918

15–Havagüzeldir.Havadisyoktur.

1Mart1918

16 –Hava güzeldir. Bugünkü havadise göreAlmanlar Ruslara onmadde

üzerinebirsulhprogramıvermişler.EğerRuslarkabuletmeziseMoskovavePetrograd üzerine orduları hareket edecek imiş. Herkesin fikrince Ruslarkabulemecburolacaklar.

Bugünkü postadan İhya Kaptan on kart birden aldı. Son kartın tarihiKânunusani dokuzdur. Bunda pederi yazıyor ki: “pek yakın zamandagörüşmemiz mümkündür. Müsâlaha [barış] son derece ilerlemektedir.”Hâlbuki biz burada tabii bu haberleri alıyoruz, lâkin pek az.Daha doğrusualdığımız haberler her zaman birbirini cerh ediyor [çürütüyor]. Bizimfikrimize göre her hâlde yaz nihayeti belki buradan hareket edebiliriz.MustafaKaptandahiyediadetkartaldı.OnunkartındadaMaltepe’degayetgüzelbirköşkaldıklarınıbildiriyorlar.Cenab-ıHakmübarekeylesin.

4Mart1918

19–Havasonderecegüzeldir.Elanbenimyüzümünağrısıpekhafifdevamediyor.Kendimbugünelimileyoklarikengözümünaltında,burnumayakınufak,sertbirçıkıntıbuldum.Zannımagöreoradakikemikherhâldeçatladı,yahut kırıldı. Şimdilik bana verdiği zarar pek hafif bir ağrı ise de elanyüzümün ve dudağımın sol tarafı uyuşuk bir hâldedir. Yarın doktoragöstereceğim.İlerdebanabirzararvermesin.Şuradakırkaygeçirdim,lâkinsonundabudabaşımageldi.Neyapalım,Cenab-ıHakcümleye,buacizedesıhhatihsânetsin!

5Mart1918

20 – Hava son derece güzeldir. Bugün bir kart Hamit’e ve bir kart daDanimarkaSalib-iAhmer’ivasıtasıylaAsımEfendi’yeyazdım.Şimdibizimdoktorayüzümügösterdim,muayeneederek“oradaufakbirkemikkırılmıştırzannederim, lâkin yarın bu gibi hastalıkların mütehassısı olan doktorasöyleyeyim, bir kere muayene etsin” dedi. Bakalım, yarın öteki doktor nesöyleyecek?

6Mart1918

21 – Bugün de muayene olamadım, zira Park’ta bulunan Avusturyagenerallerinden biri muayene olmak üzere gelmiş. Avusturya ve Rusdoktorlarıbirkomisyonyaparakonumuayeneettiler.Öğleyemeğiyer ikenbir Avusturya zabiti gelerek umumuza müjde verdi. Şimdi gelen telgraftaMart’ın üçüncü günü sulhunRuslar ile imza edildiğini yazıyor imiş. Lâkinpek az sevinebildik, bir türlü gideceğimize inanamıyoruz. İnşallah sahihtir,yakın zamanda şu menhûs [uğursuz] esaret beliyesinden [felâketinden]kurtulmaksaadetinenailoluruz.

7Mart1918

22 – Şimdi sanitar geldi, doktorun muayenehaneye istediğini bildirdi.

GittimoradabizimdoktorunyanındadiğerbirAvusturyadoktorudahavar.Odoktor uzun birmuayeneden sonra, “evet orada bir kemik kırılmıştır, lâkinşimdilik hiçbir şeye lüzum yoktur. Eğer ileride bir ağrı yapar ise o zamanbakarız”cevabınıverdi.“Peki”diyerekçıktım.Bakalımilerideneolacaktır?BugünkühavadisegörebizimorduBatum,ArdahanveKarsşehirleriniişgaletmiş. Eğer bu havadis doğru çıkar ise şuradaki üç buçuk senedir çektiğimıstırabı unutacağım. Şimdi duyduğumuz havadise göre Rusya’da Mayıs’ınüçünekadartekmilüseranıniadeedileceğisöyleniyor.

8Mart1918

23–Dün,bugünhavaeskihâlinibuldu.Sertrüzgâresiyor,soğukziyadedir.Şimdi iki kart aldım.AgâhEfendivekayınvalideden, lâkin tarihleri yoktur.EsatEfendi’denselamyazıyorlar,MuratEfendi’denselamyoktur.Akşamikikart aldım. Temmuz 15 Hıfzı’dan, 20 minhu Vedia’dan. Pek geç kalmış.Teşrinisanikartlarınıpekçokevvelaldım.BugeceaşağılagerdeAvusturya-Macaristan efradı zabitan barakasına adeta bir baskın yapıyorlar. Saat, paragibi zî-kıymet [değerli] eşyaları cebren ellerinde tabanca ile tehdit ederekalıyorlar. İşte Avrupa’nın en muntazam bir ordusunun efradı, cümlesisosyalist olup harp ve kral istemiyorlar. Bizim lagerden daha bir haberalamadım.Bakalımoradadabugibibirhâlvukubuldumu,anlayamadım.

9Mart1918

24 – Hava son derece güzeldir. Yevm-i felâketimizin kırkıncı ayı bugünikmalettik.Dahanekadarzamangeçireceğiz,bunudailerisigösterecek.

10Mart1918

25–BugünbirkartVedia’yavebirkartdaAgâhEfendi’yeyazdımŞimdiburadadeveranedenhavadisegöreDauria,Kazaklartarafındanzaptedilmiş.Transkazak denilen mevki ise Çinliler tarafından zapt edilmiş. Transkazakdenilen mevki buraya yirmi saat kadar ancak vardır. Oradaki üsera yayanolarakyanlarındaaslaRusbulunmadığıhâldeburayageliyorlarimiş.

İkincihavadis, istasyondabirTürkneferiüserayüklübir trengörmüş.Butrende Dauria’da bıraktığımız Salim Bey dahi var imiş. Mezkûr nefer [adıgeçenasker],SalimBeyilekonuşmuş.SalimBeydiyorki“Dauria’datekmilüseragitti, en sonbizhareket ettik, yakında sizede sıragelecek.”Bir türlüinanamıyorisemde,bakalımdahanegibihavadisçıkacak?AkşambirSalib-iAhmer heyeti gelmiş. Bir Amerikalı, bir Danimarkalı, iki İsveçlidenmürekkepimiş.

12Mart1918

27–Havasonderecegüzeldir.Buradahergünyüzbintürlüşayiadeveranediyor,kâh“sulhbittibirayakadargidiyoruz,”kâh“dahabitmediğindenbeş

altı ay buradayız…” Hiç birisine inanmıyoruz. Buradaki intizamsızlık elandevam ediyor. Dün Berezovka’da bir Rus hastabakıcı kadını tehdit edereküzerindekialtmışrubleyialmışlar.Nehükümetbelli,neasker!Pekkarışıktır.Bizimbulunduğumuzmevkibiraskermevkiidir,lâkinhiçbirtürlüemniyetveasayişyoktur.Hergeceon-yirmielsilahatılıyor.Kimatıyor,nereyeatıyorbudabellideğildir.Lagerdeherbarakazabitanıgecenöbetbekliyor.Böylebirhayat geçiriyoruz. Hele Avusturya-Macaristan efradı külliyen [tamamen]intizamdan âridir [intizamsızdır]. En büyük hırsızlık ve adam soymak,barakaları basmak, sosyalist namı altında onlardadır. Ruslarda ise ne menedecekkuvvetvenede intizam-ı askeri vardır.Bakalımbu işinnihayeti neolacak?

14Mart1918

1Mart–Havaiyidir,lâkinbirmiktarrüzgârvar.BugünhastaneyebirSalib-i Ahmer heyeti geldi. İki kişi idiler, meğer birisi Hilâl-i Ahmer namınagelmiş. Benim yatağıma geldi, kendisiyle Türkçe olarak görüştük, lâkinkendisiTürkdeğildir.Şimdiyekadargelenonumütecavizheyetten ilkdefaolarakTürknamınahareketedenbiradamgördük.

15Mart1918

2–Hava son derece güzeldir.Bugünlerde sulh lakırdısının arkası kesildi.Buradabirkaçgünlerdevamedersonrakesilir,üç-beşgünsonrayinebaşlar.Hernekadarpekçoksöylenilensözlerinyalanolduğunubiliyorisekdegeneduyulmasını istiyoruz. Bizim için en büyükmedâr-ı teselli [teselliye yarar]olduğugibi,vakitgeçirmeyedeenbüyükvesiledir.Şimdipostadanbiradet30 Kânunuevvel tarihli Vedia’nın imzasıyla bir kart aldım. AkşamüstüneyakınMustafaKaptanbirmiktarkeyifsizolduğundanhastaneyegeldi,benimyanımdaki yatağa yattı. Şimdi odada dört Macar, iki Türk altı kişibulunuyoruz.

16Mart1918

3 – Hava son derece güzeldir. Şimdi haber aldığımıza göre Dauria’dabulunantekmilüseraİrkuç’taKanskdenilenmevkienaklediliyorimiş.Bugünikitransportgeçmiş.

17Mart1918

4 –Hava son derece güzeldir.Havadis yoktur.KamarotHüseyin ’den birkartaldım.

18Mart1918

5–Bugünhavabirmiktarsoğuktur.

19Mart1918

6 – Hava son derece güzeldir. Havadis yoktur. Asla gazete ve telgrafgelmiyor.Benimyüzümelangeçmedi.Dahauyuşuklukdevamediyor.Eğerbirazsoğuktadışarıdagezer isembütün,bütünkeçeleniyor.Doktorlar“dahageçmesinevakitvar”diyorlar.

20Mart1918

7 – Bugün bir kart Asım ve bir kart da Yörük vapuru kaptanı HüseyinEfendi’ye yazdım, bir kart da kamarot Hüseyin’e yazdım. Bir transportBelçika askeri geçti, Vladivostok’a gidiyor. Galiçya cephesinde imişler.Akşam havadisi: Ruslar ilemüzâkerât-ı sulhiye kâğıtlarımübadele edilmiş.FransacephesindeAlmanlar,İngilizlerdenkırkdokuzbinesirveyirmizırhlıotomobilalmışlar.

22Mart1918

9 – Hava bugün rüzgârlıdır ve ara sıra kar yağıyor. Dün akşamdan berihastanedeki zabitanın isimlerini yazıyorlar fakat ne için olduğunu bir türlüanlayamadık. Şimdi Park’tan gelen Doktor Aleksandır Efendi’nin getirdiğiRusça gazetenin yazdığına göre, Odessa ve Kiev ve Katerin, Alman-Avusturyaorduları tarafındanişgaledilmiş.Biryandansulhunimzaedildiğisöyleniyor, diğer taraftan memleketler işgal ediliyor. Bunun ne demekolduğunubirtürlüanlayamıyoruz.

24Mart1918

11–Havasonderecegüzeldir.BugünSaffetKaptan’danbirmektupaldım.

27Mart1918

14 – Posta günüdür. Bir kart Vedia’ya, bir kart Kocamustafapaşa ’dabiraderimHakkıEfendi’ye,birkartdaidaredeSaimBey’eyazdım.

28Mart1918

15 – Hava iki gündür soğuktur ve rüzgârlıdır. Havadis yoktur. Şimdi 17Teşrinisanitarihli,biraderimAsımEfendi’denbirkartaldım.

31Mart1918

18–Havasonderecegüzeldir,okadarkibelkiyazınbilebukadargüzelhava bulunmaz. Transkazak’tan zabitan Park’a gelmişler. İçlerinde bizdenSamiKaptandahiberaberdir.Düngeceburayagelipbizimbarakadayatmış.Bugüngörüştük, bir buçuk senelik esirdir.GenePark’a gitti.EğermümkünoluriseRuskumandanınamüracaatederekburayagelecektir.DahayirmidörtTürkzabitivarimiş,hepsiPark’agelmiş.

1Nisan1918

19 – Sami Kaptan evvelce bizim ile bulunarak bilâhare buradan istida

ederek bir buçuk sene evvel Türkistan’a giden Mülâzım-ı Evvel Sırrı,Mülâzım-ıSâniKeremiEfendilerbizimlageregeldiler.

Posta günüdür. Bir kart Hamit’e ve bir kart da Asım Efendi’ye yazdım.ŞimdiHamit’tenbirkartaldım16Kânunuevveltarihliidi.

2Nisan1918

20–Havabozuldu,rüzgâresiyor,karyağıyor,soğukziyadecedir.Buranınhavasına akıl ermez. Havadislerin arkası kesildi, yalnız Almanlar, Fransacephesinde pek büyük muvaffakiyet kazanarak pek çok top alıyorlar veParis’eyakınmesafeyekadargitmişler.

DüngeceTranskazak’tangelenTürkzabitanındanbirbinbaşı,birjandarmavebirnizamiyemülâzımıüçkişimisafirgelmişler.BuradakiTürkzabitanıvebizimordudaİrancephesindeesirolanbirAlmanyüzbaşıdâhilolmaküzerehep bir arada yemek yiyerek ve vatan şarkıları okuyup güzel bir gecegeçirmişler. Şimdi haber aldığımıza göre, dün gece burada bulunan büyüktiyatroda Yahudiler Filistin’de diye bir sinema oynamış, zaten AvusturyaMacaristan zabitanının kısm-ı âzamı [büyük bölümü] ve efradın keza,Yahudi’dirvesinemabunlartarafındanoynanıyor.

3Nisan1918

21–Havabozukvesoğuktur.

4Nisan1918

22 –Hava soğuktur. Lager dâhilinde bulunan bakkal et bulunmadığındanbeygiretigetiriyorveherkesileberaberbizdeyiyoruz.

6Nisan1918

24–Havabirmiktariyidir.Şimdibizimenbüyükeğlencemizhavanıniyiolduğugünleristasyonainipgelengeçentrenleriseyretmek,onunlamüteselliolmaktır.Daha ziyade hava iyi ise bir çeyrekmesafede bulunanBerezovkaköyüne giderek beyhude orada dolaşmak ve dönüp gelmek. Berezovka’dadört-beşbakkaldükkânıvardır,alacağımızbirşeyyoktur,zatenbizdedeparayoktur.Dükkânlardadafazlabirşeyyoktur.İki-üçaydırkinispettenserbestgezebiliyoruz.Hastanedeartıksıkılmayabaşladım.Vâkıâ,hergüngezebiliyorisemdegenesıkılıyorum,bir-ikigünekadarçıkacağım.Buradayalnızbirşeyvar ki yataklar gayet rahattır. Yukarıda barakada benim yatağım gayetrahatsızdır. Bunun için şimdiye kadar oturabildim, lâkin artık pek ziyadesıkıldım.Herneolurisegitmeyekararverdim.

9Nisan1918

27 – Bugün bir kart eve ve bir kart daHüseyinKaptan’a yazdım. ŞimdiVedia’nınimzasıylaTeşrinievvel16tarihlibirkartaldım.

11Nisan1918

29 – Hava son derece güzeldir. Bugün doktora söyleyerek kendimiyazdırdım. Yarın lagere gideceğim. Burada Avusturyalı efrattan mürekkepsosyalistler büyük tiyatroda birmiting yaptılar. İçlerinde zabitan var ise deonlarmeydanaçıkmayıp, efradaöğreterekkendileri seyircikalıyor.EkserisiYahudi’dir.Dahaneiçinolduğunuöğrenemedim.

12Nisan1918

30–Bugünlageregidiyorum.Güneşyoktur,havabirmiktarsoğuktur.Bugecefırtınagayetşiddetliidi.Sabahakadardevametti.

13Nisan1918

31–Sabahrüzgârbirmiktarkaldı,lâkinkaryağmayabaşladı.Akşamelankardevamediyorfakatyağankareriyor.

14Nisan1918

1Nisan–Havasoğuktur,elanarasırakaryağıyor.DünakşamüstüOrhanBeygeldi.İsveçHeyetiHilâl-iAhmernamınaumumzabitanayüzerrubleveefradaonarrubleitaettiğiniveşimdiherkesmakbuzunuyazarakparayıkabzetmesini[almasını]bildirdi.Hepimizyazdıkvealdık.OnbeşgünmukaddemAlmanlara da hükümetleri tarafından gelmiş idi. Avusturyalılar pek ziyademuğber oldular [gücendiler]. “Alman ve Türk hükümeti zabitanının veefradının bu ihtiyacını düşünüyor da bizim hükümetimiz nedendüşünmüyor?”diyorlar.Havadis:BugünDoktorRıfatEfendişehirdengeldi.TatargazetesindeokumuşlarkiKafkasyaCumhuriyetidahadoğrusuGürcüveErmeniCumhuriyetiBatumveKarsiçinbizeilân-ıharpetmiş.Gecesaatbir,hepimiz uykuda iken kazarmanın kapısını vurdular. Şimdi tekmilkazarmaların kapılarını gece kapıyoruz. Zira lager dâhilinde asla nöbetçiyoktur. Sosyalist veyahut milis namı altında Avusturya ve Rus efradındanbirçoğubundanbiraymukaddembirkaçbarakayagirereksoymuşlar.Herneisecümlemizkalkarakkapıyı açtık.Ruskumandanı ileMiliskumandanıvediğerikiRusiletekmilodalarıgezdiler,nearadıklarınıanlayamadık.

15Nisan1918

2–Elankaryağıyor,tekmildağlarörtüldü.Soğukelandevamediyor.

16Nisan1918

3–Postagünüdür.BirkartevevebirkartdaAsımEfendi’yeyazdım.Karelanyağmaktadır,soğukpekziyadedir.

17Nisan1918

4–Havabirdereceiyidir.Yağankarnispettenortadankalktı.Berezovka’ya

artık ne efrat, ne zabitan gidemiyor. Köydeki milis tarafından yakalanıphapsediliyor. Bugün Almanların sevki için emir gelmiş, bir-iki güne kadarhareketedecekler.

18Nisan1918

5–Havagayetiyidir.İstasyonabirçokvagongeldi.Almanefradıvagonlarıtemizledilerveyirmisekizgünlükkumanyahazırlayıpyarınyahutöbürgünhareket edecekler. Akşam gelen bir telgrafta, sosyalist namı altındaAvusturya-Macaristan efradından büyük bir kuvvet ve Ruslardan aldıklarıyirmi beş bin kadar tüfek ilemücehhez oldukları hâlde,Omsk şehrini işgaledereküserayımemleketinegitmeküzerebırakmayacaklarmış.Rushükümetibununiçinlâzımgelentedabiriittihâzedecekmiş[önlemlerialacakmış].

19Nisan1918

6–Havasondereceiyidir.BugünAlmanzabitanveefradıbinimütecavizolduklarıhâldekemâl-iintizâm[tambirdüzen]ilevagonlaragirdiler,bizdeistasyonda seyrettik. Bu gece saat ikide hareket edecekler fakat buradakişayiayagöreİrkuç’tatecemmuedecekleri[toplanacakları]söyleniyor,sıhhatibizcemeçhuldür.

20Nisan1918

7 – Hava güzeldir, lâkin biz yeni baştan mahpus olduk. Yalnız lagerdâhilindegezebiliyoruz,nedağlaranedeköyegidebiliyoruz.

21Nisan1918

8–Havagüzeldir.Havadisyoktur.

22Nisan1918

9–Bugünrüzgârpekşiddetlidir,kumdanhariçtegezilmiyor.Postagünüdür,üçkartyazdım.BirtanebiraderimAsımEfendi’yevebiradetVedia’ya,birtaneKocamustafapaşa’daŞahende’ye.

23Nisan1918

10 – Hava son derece güzeldir, tam manasıyla yazdır. Şimdi postadanHıfzı’nınimzasıylaikiadetkartaldım.Tarihleriyediaylıktır,25Eylül33,27minhü [aynı ay]. Sami Kaptan Park’a gitmek üzere kumandandan bir izintezkeresialmış,berabergitmeküzereistasyonahareketettik.

26Nisan1918

13 –Şimendifer ile şehre kadar gittik.Oradan bir arabaya binerekPark’adoktorların barakasına geldik. Bir gece orada kaldım, Çerkes Fahri Bey’inyatağındayattım.Sabahoradanyayanolarakormanlarınarasındanbirsaatteşehregeldik,trenebinerekmevkiimizkumderyasınageldik.

27Nisan1918

14 – Hava son derece sıcaktır. Bugün bizim yevm-i mahsûsumuz [özelgünümüz]olduğuiçinefendilerikişişeispirtobulmuşvebuispirtoyüzgradokuvvetindeolduğundanbireüçsukoyarakiçiliyor,yetmiş-seksenşişedebiraaldılar, beş-altı Avusturyalı davet etmişler, saat gece ikiye kadar eğlendiler.Avusturyalılar da kemanve sair saz var, gayet güzel çalıyorlar.Ben buradayapılan bu gibi eğlencelerin hiçbirisine iştirak etmedim, buna da tabiidir kiiştiraketmedim.

29Nisan1918

15 – Posta günüdür, üç kart yazdım: Kayınvalideye, Asım Efendi’ye,Hamit’e

30Nisan1918

17–Bugünpostadan26Teşrinisanitarihlirefikadanbirkartaldım,altıayüzerinegeliyor.

7Mayıs1918

24–Postagünüdür,birkarteve,birkartkayınvalideye,birkartdaidaredeSaimBey’eyazdım.

8Mayıs1918

25 – Haber aldığımıza göre, Kazak kumandanı Simyonov maiyetindekiKazak ve Belçika ve Sırp ve Moğol ve Çin Tunguzları ile Dauria’yı zaptederek ilerliyormuş. Bolşevikler Kırmızı Gvardiya denilen ve bir de sosyalliberal denilen fırkayı sevk ediyorlar. Yakında aralarında büyük müsademeolacak imiş. Bugün üç tren muhacir geldi, Kazaklardan kaçmış. BizimTürklerdenOrhanveZühtüEfendilerbirizintezkeresialarakşehregitmişler,avdette istasyona gelip daha trenin hareketine vakit olduğundan oturmaküzere birinci mevki gazinosuna girerler, her ikisinin omzunda apoletolduğundanbirsarhoşneferelindekikocamanbirçakıileapoletikeser.OradabulunanbirRuszabitiarayagirmekister.“Kırmızırota”denilenaskerRusveAvusturyaveMacaristanefradındanmüteşekkildir,hücumederekzabitifenahâlde döverler ve sürükleyerek götürmeye kalkarlar. İstasyonda mevcut üçaskeri treni var imiş, sosyalist zabitlerden biri gelir, o da müdahale eder.Bunun üzerine iki asker birbirinin üzerine hücum eder, büyük bir gürültü,dövüşbaşlar.Nihayetkırmızırotamağlupolarakkaçarvetrenebinerektrenhareket eder.Şehirdeçalışanyedi-sekizRumTürkaskeriogürültüdebizimefendilerin yanına gelerek etrafını alırlar, “korkmayınız efendim bizburadayız”diyemuhafazaederekşehrekaçırırlar.HernekadarolsagenebirTürklükgayretigösterirlerkişayan-ıdikkatbirharekettir.

9Mayıs1918

26–BusabahhaberaldığımızagöreKırmızıRotadenilenbuaskerbugünbizim lagere gelerek umum zabitanın apolet ve nişanlarını sökecek imiş.Bakalım daha neler göreceğiz! Şuradaki mevkiimiz [durumumuz] pekmüşküldür. Ruslardan ziyade, Avusturya Macaristan sosyalistleri zabitanakarşıadâvet[düşmanlık]gösteriyorlar.BahususbizTürklere.Acababuradansağ olarak gidebilecek miyiz? Bu hepimiz için şüphelidir. Sulh olduğunuduyduk, lâkin başka bir haber alamıyoruz. Yasak ise, eski hâlinde devamediyor. Başka bir havadis alamıyoruz. Her ne tarafa bakar isek müşkülat.Yiyecekyok,giyecekyok.Elli ruble ile idareolmakmümkündeğil.Tütün,şeker, et, sigara kâğıdı, çorap, kundura elhâsıl bir şey yok. Elimdemevcutolanlar tabiidir ki bitti. Başkasını bulmakmümkün değil. Dört-beş ay dahageçerisebütünbütünçıplakkalacağız.

Rusların ahval-i dâhiliyeleri [iç durumları] son derece karışıktır.Ellerindemevcut olan Kırmızı Rota denilen kuvvet ise zabit ve amir gibi memurtanımaz bir alay yağma-gerden [yağmacıdan] ibarettir. Beyaz ekmek aslayoktur, siyahekmek,odaçamurgibiolarakyüzotuzdirhemialtıkuruşonparadır.Etinyüzotuzdirhemionsekizkuruştur.Tütünün,bulunabilirise,yüzotuzdirhemiikiyüzellikuruştur.Peynirbirsenedirkiaslayoktur.Tereyağıbulunduğutakdirdeyüzotuzdirhemiseksendörtkuruştur.Artık,ellirubleileiaşeyidüşünmeli!Hercihettepekbüyükbiryoklukvemüşkülatiçindeyiz.

13Mayıs1918

30 – Bugün şedit bir rüzgâr esiyor, soğuk ziyadedir. Öğle şimdi karyağmayabaşladı.

14Mayıs1918

1Mayıs–Postagünüdür.BirkartVedia’yavebirkartdaKüçükayasofya’yayazdım.

15Mayıs1918

2 – Bugün bizim için bir id-i milli [milli bayram] oldu. Hiç ümidimizolmadığıhâldePetersburg’tanbir telgrafgeldi.TürklerAlmanlar ileberaberhareket edecekler, yakında Almanlar tarafından mübadele için komisyongelecekveişemübâşeretedecektir[işegirişecektir],imzaRemziPaşa’nındır.Bu sürûr [sevinç] içinde iken tekmil Kafkas’ın Türkler tarafından işgalolunduğununhaberinialdık.AmanYarabbi,bubizimiçinnekadarbüyükbirbeşârettir [müjdedir]! Bize tekmil felâketimizi unutturacak ve yeniden biziihya edecek kadarmühim bir haberdir! Lâkin yalnız sıhhati hakkında teyitedecekbirikincihaberemuntazırız[bekliyoruz].

21Mayıs1918

8–Postagünüdür.BirkartevevebirkartAsımEfendi’yevebirkartdaidaredeSaimBey’eyazdım.

Akşam postasıyla evden iki kart aldım. 5 Nisan 34 tarihli, bir adediVedia’nın,diğerirefikanınimzasıylaidi.

28Mayıs1918

15 – Bir kart Vedia’ya ve bir kart kayınvalideye ve bir kart da HüseyinKaptan’ayazdım.

1Haziran1918

19 – Buradan hareket etmek üzere emir bekliyor idik. “Transport bugüngelecek,yarıngelecek”diyevakitgeçiririkenşimdiİsveçmurahhasıolarak,buradangideceküseranınnaklinenezaretedenzatındediğinegöre,İrkuçilePlepsky arasında asla şimendifer nakliyatı olmadığı ve iğtişâş [karışıklık]bulunduğuiçinbirmüddetdahaburadanhareketedemeyeceğimizisöylemiş.Buhaberbizinekadarmeyusetti.Yarabbi,dahaburadabir-ikiaygeçirmeknekadarmüşkül!Yiyecekyok,ikiaydırkimaaşalamıyoruz,şeker,tütünaslayok,pekfenabiryiyecekilevakitgeçiriyoruz.

3Haziran1918

21–BirkartevevebirkartdaAsımEfendi’yeyazdım.Bugünlageremr-iyevmiyesinde[günlükemirde] invalidolanzabitanınkendiparasıylagitmeküzere Rus kumandanlığına müracaat ederek kâğıtlarını alıp gidebileceğisöyleniyor. Lâkin “şimendifer ücreti ve yiyecek ve saire için beş yüz rubleancak kâfidir” diyorlar. Bazı efendiler şehirdeki Yahudilerden faiz ile buparayı alarak yollar açıldığı gibi gitmeye teşebbüs edecekler. Ben buna birtürlü cüret edemeyeceğim, zira beş yüz ruble altı bin kuruş eder.Buparayınereden vereceğim? Maaştan ise para arttırmak gayri mümkündür. Bugüntekmil efendiler borçludur. Aldığımız elli ruble ancak iaşeye [beslenmeye]kâfigeliyor,odaaçlıktanölmemeküzere.Başkatürlüiaşemümkündeğildir.Neyapalım,bekleyeceğiz.BakalımCenab-ıHakilerdenegösterir?

4Haziran1918

22–Pekçokdüşündüğümhâldearkadaşlardanaltı-yediefendigerekkendiparalarıvegereksekarzen[borçlanarak]tedarikettikleriparailegitmeküzerekarar verdiler. Ben demecbur oldum, bizimTürk efradındanOfluMehmetAli isminde bir neferden yüz elli ruble istikrâz eyledim [borçlandım]. Yüzrublekadarkendibiriktirmişolduğumpara ile ikiyüzelli rubleediyor.Bende istida verdim, yollar açıldığı zaman hareket edeceğim. Lâkin Rusya’nınahval-i dâhiliyesi pek karışıktır. Sibirya vilayetinin İrkuç’tan gayri Omsk,Tomsk,Krasnoyarsk,KalinskkâmilenMenşeviklerinelinegeçti.Çeklerdahiberaberdir.Bugibiahvaldahanekadarmüddetdevamedecek?Bunutabiidir

kikimsekestiremiyor.Korkuyoruzkibirkaçaylardevamederisebizimiçinen büyük felâket o zamandır. Zira iki ay sonra buralarda kış başlar.Üstümüzdebaşımızdaelbiseveayakkabıkalmadı.Soğanınkıyyesiyüzyirmikuruştur.Ekmeğinbir kıyyesi onyedi buçukkuruştur.Et bir kıyyesi altmışkuruştur. Şekerin kıyyesi iki yüz altmış kuruştur. Artık bizim hâlimizinneticesiburadananlaşılabilir.

10Haziran1918

28 –Üç adet kart yazdım.BirHamit’e, bir refikaya, bir idaredeHüseyinKaptan’a.Şimdibakkalabeyazungelmiş,kıyyesiyetmişkuruştur.

14Haziran1918

1 Haziran – Bugün Hilâl-i Ahmer tarafından Nisan ve Mayıs maaşlarıolmak üzere yüz ruble ahz eyledik [aldık]. Hakikaten bu para pek ziyadeişimize yaradı. Geçen defa almış olduğumuz yüz ruble bitmiş idi. BuradaRuslarınbizeverdiğiellirubleileidareetmekgayrimümkündür.EğerHilâl-iAhmer’in bu gönderdiği mahiye [aylık] elli ruble olmayacak olsa bizimhâlimiz son derece müşkül olur idi. Hâlbuki en ucuz lager burası olduğuhâlde, ahval böyle olur ise diğer memâlikte [memleketlerde] bulunanlagerdeki zabitanın ahvali ne kadar vahimdir! Avusturyalılar bizehükümetimiz tarafından edilen şu lütuftan dolayı kendi hükümetlerine sonderecemuğberoluyorlar.Haklarıdavardır.Zirabirçoklarıpekziyadesefaletiçindedir. Bundan dolayı milletimiz ve gerekse hükümetimiz hakkındakalbimiz sondereceminnettardır veAvusturyalılarakarşı kemal-i iftihar ilehükümetimizinHilâl-iAhmervasıtasıylamahiyeellirublezabitana,onrubleefrada gönderdiğini söylüyoruz. Avusturyalılar ise müflis [iflas etmiş] veölmüş zannettikleri Türk hükümetinin zabitan ve efradını böyle düşündüğühâldekendilerinin,omuazzamvezenginveherhâldepekziyademedhüsenâettikleri[övdükleri]milletlerininbugibibirahvaldeAlmanlardan,Türklerdengerikalmasınıpekziyadegüçlerinegidereksonderecemüteessirolduklarınısaklamayarakbizesöylüyorlar.

15Haziran1918

2–Onbeşgünekarîbdir [yakındır] ki aslabulunduğumuzmevkiegazetenamıyla hiçbir evrak gelmiyor. Dünyadan haberimiz yoktur. İrkuç’tan ileriyollar kâmilen kapalı imiş.Menşevik, Çek veBolşevikler arasında ara sıramüsademeoluyor imiş.Tabiibuhavadislerkâmilen lagerdâhilindeağızdanağza söylenilen lakırdılardan ibarettir. Esas madde bizim için meçhulbulunuyor.Yalnızburadabizimenziyadefikrimiziişgaledenmeselegünbegün şu bulunduğumuz mevki-i müşkülden kurtulmak ümidininkaybolmasındadır. Zira on beş-yirmi gün evvel hareketimiz hakkında pekbüyükbir ümidedüşmüş idik, fakat artık buümit zâil oluyor [kayboluyor].

Eğer genekışa kalır isekkorkusu şimdiden zihnimizi, kalbimizi pek ziyadeişgal ediyor. Hakikaten bizim için en vahim bir hâl o zaman meydanagelecektir.

19Haziran1918

6 – Bizim Türkler ile Almanların işlerine bakan İsveç Konsolosunundediğine göre buradan Pazartesi günü İrkuç’a hareket edeceğiz. Eğer ozamana kadar yollar açılır ise vatanımıza gideceğiz. Olmadığı takdirdeyollarınaçılmasınıİrkuç’tabekleyeceğiz.Yoldaiaşeiçinlâzımgelenerzakınmubayaasınabugündenbaşladı.İnşallahyakındabumenhûs[uğursuz]yerdenkurtulacağız.

20Haziran1918

7–İsveçKonsolosuPark’taveburadakiefratvezabitanınbeşgünlükiaşesiiçinlâzımgelenerzakımubayaaediyor[satınalıyor].Lâkinsöylediğinegöreyeniden İrkuç’ta ihtilalmuharebeleri başlamış.Bunun için, ne kadar zamandaha burada kalacağımız meçhuldür. Kırmızı Gvardia denilen ücretli veekserisiMacar veAvusturya efradından teşkil edilen taburlar sevk ediliyor.Bunlarhemihtilal-idâhiliyisöndürecekler,hemateşleyecekler.Dahadoğrusunehükümetvar,neasayişvar.BirtaraftaKırmızıRota,diğertaraftasosyalistrotası, diğer taraftaBeyazRota, diğer taraftaMenşevik Fırkaları…Kim neistediğini bilmiyor. Her tarafta İngiliz, Fransız paraları işliyor ve Ruslarıngazeteleri de bunu saklamayıp yazıyorlar.Yalnız bu gibi fenalıkların önünüalarakasayiş-iumumiyiiadeedecekbirkuvvetyoktur.

25Haziran1918

12–Postagünüdür.Yazdığımızkartlarıpostakabuletmedi,zirayolyoktur.Bunubizdebiliyoruz. İki-üçaydırkipostagidipgelmiyor.Lâkin,bir türlüyazmaktanvazgeçemiyoruz.Akşamçıkanşayiayagöre,KırmızıRotaÇeklerileettiğiharpteÇeklerbozulmuş.GariptirkiRusya’daesirolanAvusturyaveMacarveÇekefradıKırmızıRota,SiyahRota,BeyazRotanamındakiRusalaylarına girerek, Çeklerin büyük kısmı ise Fransızların tarafını iltizâmederek[tutarak],arasıravuruşuyorlar. İçlerindepekazmiktardaRusvardır.Kendi vatanları için kan dökmekten çekinip de burada birbiriyle çarpışmakpek tuhaf bir hâldir. Buna bir türlü mana veremiyoruz. Vâkıâ, Ruslar pekziyade para veriyor ise de, herhâlde gene pek çok garâibdendir[garipliklerdendir].BugünlerdebizimTürkefradındanikialçakdayazılmış.Hernekadarkendilerinelâzımgelennasâyih[nasihatler] icraedilmişisedetesir etmedi.RuslarKırmızıRota’ya yazılan her nefere yüz elli rublemaaşveriyorlar.

30Haziran1918

17–Bugünİsveçdelegesigeldi.Kendisinehareketimizhakkındamalûmatvermesini talep ettik. Daha hareketimiz hakkında asla bir emir almadığınısöyledi. Bizim de ümidimiz büsbütün kesildi. Acaba bu kışı da buradageçirecekmiyiz diye cümleyi birmeyusiyet kapladı.Buradaki şayiâta göre,Avrupa-yıRusî’de[Rusya’nınAvrupabölümünde]aslaesirkalmamıştır.Bizisehâlâburadaesirolarakbulunuyoruzvenevakitkurtulacağımızmeşkûktur[şüphelidir]. Kaçmak, bu işe teşebbüs ise adeta cinnettir. Bir kere lisanbilmiyoruz. Saniyen [ikinci olarak], ahval-i dâhiliye son derece karışıktır.Vatanımızdan, ailemizden ise mektup alamıyoruz. BulunduğumuzBerezovka’ya posta değil, telgraf bile gelmiyor.Yollar kapalıdır. Şeker aslayoktur.Beşsigarabeşkuruştur.Kibritinbirkutusuyüzpara,birsigarakâğıdıyirmikuruş,etinkıyyesiellikuruştur.Giyecekaslayoktur.Üstümüzdeelbiseveçamaşırkalmadı.Eğerbukışakalır isek, soğuktandonacakbirhâldeyiz.Tekmil zabitan bu hâldedir. Yediğimiz ekmek hakikaten köpek bile yemez.Bizyemeğemecburuz.Buekmekgayetsiyah,içerisiçamurhâlinde,dışındakikabuğu bıçak bile zor kesiyor.Bunun kıyyesi on altı kuruştur.Buradan sağolarakkurtulacakinsanlarpekbahtiyardır!

1Temmuz1918

18 – Çekler Kırmızı Rota ile ettikleri harpte bir derece kazanıyor. ŞimdiKırmızıRotaİrkuç’tanBerezovka’yakadarşimendifertünelleriveköprülerikesecekimiş.İrkuç’takikumandanlıkVrahniOdinsk’ekalkıyor.Artıkbizherümidi kat edip kış tedarikine bakmak mecburiyetinde bulunuyoruz. Neyapalım, talih bize daha neler gösterecek? En büyük korkumuz, ilerdesoğuktan ziyade aç kalmak korkusudur. Şimdiden bir şey tedarik emektenaciziz.Biradetyumurtaüçkuruşonparadır.Yüzellidirhemsütaltıkuruşonparadır.Mebzulolarakbulunabilenbirşeyvarise,odapatatesile“haşe”tabiredilen bir nevi darıdır.Onlar da bazı zaman bulunmuyor. Pirincin yüz otuzdirhemi on dört buçuk kuruştur. O da her vakit bulunmuyor. Tabiidir kiİrkuç’taki erkân-ı hükümet buraya gelir ise daha ziyade pahalılık olacaktır.Eldebulunanmevcuterzaknekadarzamaniçinburayıidareedebilir.Yollarhertaraftankapalıdır.İkiayakarîbdir[yakındır]kiaslagerekAvusturyalılar,gerek biz mektup alamıyoruz. Kendimizden ziyade ailemizi düşünüyoruz.Onlar ne kadar büyük üzüntü içinde bulunuyorlar! İhtimaldir ki bizimgazetelerRusya’nınahval-idâhiliyesihakkındamalûmatalıyorveburalardabüyük ihtilal olduğunu yazıyor. Ailelerimiz yolların kapalı olduğundandolayı, postanın olmadığını bilmediklerinden bizim hayatımız hakkındabüyükkorkuiçindedirler.Hâlbukişuihtilalmünasebetiylevakıabizpekçoksıkıntı içinde bulunuyor isek de, hayatımız hakkında hiçbir tehlikedebulunmuyoruz.İnşallahşuihtilalyakındabastırılır,bizdeşumenhûsyerdenkurtulupvatanımızakavuşuruz.

4Temmuz1918

21 – Bulunduğumuz Berezovka’daki lager iki dağ arasıdır. Tûlen[uzunluğu]bir-ikisaatmesafeçekiyor,nihayetindediğerbirdağkapar,arzen[genişliği] on beş dakika çeker birmesafededir. Bu vadide zabitan ve efratiçin bine karîb kazarma vardır. Müteaddit kilise ve bir adet cesim tiyatrobulunuyor.Bukazarmalarınonüçadedikâgirdir,diğerlericesimkütüklerüstüste konarak yapılmıştır. Kâgir barakalarda bine karîb zabitan oturuyoruz.BilahareTranskazak’tangelenzabitanahşapbarakalardanüçadedinegirdiler.Tabiidirkibizimoturduğumuzkâgirler,odaodaolduğuhâldeahşapbarakalarcesim bir koğuştur. Bizim lagerin önünden tren hattı geçiyor. Tren hattınındiğertarafındakezasekizyahutonadetkâgir,zabitanamahsusbarakavardır.Onlardanbugünüçadedinidahaboşaltıp,ozabitanıdabizimlagerdekiahşapbarakalaragetirdiler.Orayaşimendiferidaresivesıhhiyeidaresigelecekimiş.Hâlbuki şimdi haber aldığımıza göre, Park’ta bulunan zabitan dahi burayagelecek imiş. Oraya da İrkuç’tan erkân-ı harbiye gelecek imiş. Park’ta altıyüze karîb Avusturya, yirmi beş kadar Türk zabiti vardır. Onlar da ahşapbarakalaragideceklerdir.Buradada ikibinekarîbesirzabitbirikiyor.Şimdihaber aldığımıza göre, tekmil hat boyundaki postane ve saire gibi üserazabitanının bulunduğu barakalar dahi tahliye ediliyor. Gelen lager evâmir-iyevmiyesinde [günlük emirlerde] yazılıyor ki, hat ve köprü civarı üsera-izabitana [esir subaylara] katiyen memnudur ve idare-i örfiye [sıkıyönetim]ilân edildiğinden sabah sekizden akşam dokuza kadar lager dâhilindegezilebiliniyor. Dokuzdan sonra baraka haricinde gezecek efendilerhapsedilecektir. Herhâlde zabitanı eski hâlinde serbest bırakmayıp, genemahdut bir daire dâhilinde bulunduracaklar, bu da Kırmızı Rota’ya yazılanveyahut sosyalist olan Avusturya efradını zabitan men ettiğinden dolayızabitana son derece adavet besliyorlar. Kırmızı Rota’da yahut sosyalistlereyahut Rusların Bolşeviklerinde zabit üniforması yoktur, hepsi müsavidir[eşittir].Üserazabitandaaslaformayahutyıldız,apoletbırakmadılar,cebrenhepsinisöktüler.Dahabakalım,zamanbizenelergösterecektir?

9Temmuz1918

26 – Birçok günler geçiyor, doğru bir malûmat alamıyoruz. Bizim Parkzabitanı geldiler birçok dedikodu başladı, herhâlde ileride pek çok gürültüolacaktır.

12Temmuz1918

29–Bugünbayramolduğundanedilenmüracaatüzerineşehregitmeküzerezabitan ve efrada ruhsat verdiler, lâkin ben gitmiyorum. Orada camiinavlusunatoplanançocuklarbanapekziyadetesirbırakıyor.Kalbensonderecemüteessir oluyorum. Evet, bu bayram, esirliğimin yedinci bayramıdır.Vatanımdan, çocuklarımdanayrı olarak icra ediyorum.Bennekadarmeyus

isem,tabiidirkiçocuklarımdaokadarmeyustur.Hükm-ikader[alınyazısı]böyleimiş!Akşamefendilergeldiler.ŞehirdeTatarlarkendilerinepekziyadehürmet göstermişler ve evlerine götürüp mükemmel surette it’âm etmişler[yedirmişler].

13Temmuz1918

30 – Haber aldığımıza göre, İrkuç şehri Çekler tarafından zapt edilmiş.Kâmilen memurîn [görevliler] bu tarafa kaçıyorlar. Artık biz de bu senevatanımıza gitmekten kat-ı ümit ettik. Yalnız Çekler buraya da gelir iseler,bizimhakkımızdanegibimuameleedeceklerinidüşünüyoruz.Şimdideniaşesonderecemüşkülbirhâlegirdi.Biraykadarbuhâldevamederise,herhâldeaçkalmak tehlikesibaşgösterecektir.Burada sırfüserazabitanamahsusbirfırın var. Bu fırında ekmek yapan gene Avusturya efradıdır. Başlarında birfırınmemuruvardır.Avusturyamülâzım-ıevvellerindendir.Mahiyezabitanınmaaşındantevkîfedilen[kesilen]birmeblağileodunveunalaraküçgündebir adet ekmek her efendiye veriyor. Bugün ekmek günü idi lakin KırmızıRota tarafından ale’s-sabah fırın basılarak tekmil mevcut ekmekler zaptedildi.Daha“üçgünzarfındaşukadarekmekvereceksiniz”demişler.Bunuhaber alan İsveç delegesi şehirden ekmek mubayaa ederek, götürüp bizimTürkzabitanınatevzietti.BilmiyorumAvusturyalılarneyapacak?Bubir-ikigün zarfında Rota pek büyük nümayiş [gösteri] yapıyor, efradı Rota’yayazılmayacehdediyor[çabalıyor].

14Temmuz1918

1 Temmuz – Elan bu hâl devam ediyor. “Çekler geliyor” diye şayia pekziyade.Rotadanümayişderece-inihâyede[sonderecede].

15Temmuz1918

2–Bu sabah tekmil efradıbarakalardan ihraç ederek istasyona topladılar.Avusturyazabitanınınhizmetçilerinibilegötürdüler.İçlerindenbinkadarefratalıp trene bindirdiler.Mütebaki efrat gene barakalarına yerleştiler. Bu efratcepheye yahut istihkâm kazmaya sevk ediliyor imiş. Yalnız bizim Türkefradınailişmediler.Bakalım,dahanegibiahvalemaruzolacağız?

2Ağustos1918

20–Bugünbinbaşıbeyizinalarakşehregidiyor.ŞehirdeTatarkomitereisiile görüşürken reis kendisine diyor ki, “burada Rusların elinde bir Kürtçocuğuvardır,buçocuğukurtarınız.”Binbaşıgelipbanasöyledi.BendeKürtAğa’ya söyledim. Ağa şehre giderek, komite reisi ile hükümete müracaatederekçocuğualıpgeldiler.BuçocukdörtsenedirRuslarınelindebulunuyorimiş.PederiniRuslarkesipkendisinigetirmişler.Türkçebilmiyor,Kürtçeazsöyleyebiliyor.LâkinRusçapekmükemmelkonuşuyorvedinenhemenRus

olmaküzeredir.Dokuzyaşındavardır,kendisinikandırarakalıkoyduk.

19Ağustos1918

6 Ağustos – Akşam bir tayyare geldi. Berezovka’nın üstünden geçerekTranskazak tarafına gitti. İleride iki adet bomba bıraktı. Burada iseBolşeviklerkaçmaktedarikindebulunuyorlar.Bakalımyarınneçıkacak?

20Ağustos1918

7–Öğleyemeğiniyedik.Sağtarafımızdan,dağdantüfekateşivemitralyözbaşladı. Biz de seyretmeye başladık. İki-üç saat kadar devam etti, bilahareÇeksüvarilerivepiyadeleridağdaninerekbizimlageregirdiler,üserayaaslabir şey söylemediler. Kırmızı Gvardiya’dan yüz elli kadar esir tutmuşlar.“Santral Sibir” dedikleri erkân-ı hükümet kâmilen Kesita’ya çekildi. Şimdihaber aldığımıza göre, yakalanan yüz elli nefer Kırmızı Gvardiya’yı derekenarındakurşunadizmişler.Bizdeherümidimizikatettik.Bukışıdaburadageçireceğimize inandık yahut daha doğrusu buradan sağ salim vatanımızaavdetetmekümidiekserimizinkalbindensilinmiştir.

28Eylül1918

…–Bugünayınkaçıolduğunubilemiyorum.Yalnızyevm-iarefedir[arifegünü].Yarınbayramdır.Ruskumandanıtarafındanüçgünbayramdaşehrevecamie gitmek üzere efrat ve zabitana ruhsat verildi. Bugün de maaş aldık.Lâkin Temmuz, Ağustos, Eylül üç ayda bir maaş aldık. Beher efendininyetmiş, seksen, yüz ruble borçları vardır. Alınan elli ruble bakkaldanvesairedenkesiliyor.Başkayerdenkarzen[borçlanarak]parabulamazisek,açkalacağımız muhakkaktır. Pek acı, sefalet-âmiz bir mevkideyiz. İsveçdelegesindenaslahaberimizyoktur.Danimarkadelegesineçektiğimiztelgrafabugüncevapaldık,yazıyorki,“İsveçliburadayoktur.Benimdehükümetinizile hiçbir münasebatım olmadığından sizin hakkınızda bir muavenettebulunamayacağım tabiidir.” Her yerden kat-ı ümit ettik. Bizim ahvalimizböyle. Ya, vatanda çoluk çocuk ne hâldedir? Aman Yarabbi, bunu hiçdüşünmekistemiyorum!Yalnız,nedüşüneceğimibilemiyorum.Uykumyok,bir yerde oturmak mümkün değil, serseri gibi dolaşıyorum. Geceleri uykuyok, tütünyok, şekeryok,parayokçamaşıryok!Her şeydenkat-ı ümit ileölümümüzü bekleyerek, ömür geçirmek üzere sürünüyoruz. Yarabbi, nemüşkülbirvaziyetteyiz!Birtaraftandörtsenelikbiracıesaret,diğertaraftanpekbüyükbirsefaletkâfideğilgibi!Biziburadaenbüyüktesellimizemedarolan ufacık bir kâğıt parçası ki üzerinde yalnız bir selam ile çocuklarımınsıhhathaberindenbaşkabirşeyyokikenaltıaydırondandamahrumkaldık.Neileteselliolayım!Buradadörtsenedirgördüğümüz,gecegündüzbiraradabulunan rüfekanın [arkadaşların] siması, hep aynı nakarât [tekrarlar]…Birbirimizdenusandık,adetanefretedecekbirhâlegeldik.Nemüşkülbizim

içinburadagecelerinveyahutgünleringeçmesi…Artıkay,günhesabınıbileunuttuk.Ekserilâzımoldukçaon-onbeşefendiyesualederisek,bugününneolduğunuöğrenebiliyoruz.Heleakşamoluphavakararmayabaşladığızamanne kadar meyus, muzdarip bir hâl alıyoruz. Ya böyle eyyâm-ı mübârekede[kutsal günlerde] çocuklar hatıra geldi mi, o zaman kalp ağlıyor! Vâkıâ,gözdenyaşgelmiyorfakatkalptenkanakıyor.Yarabbi,dahanezamanakadarbumenhûsyerlerdekalacağız?Kendidertveelemimizkâfideğilmi?ŞimdideJaponaskerleriningeldiğisöyleniyor.Esaretinkaçıncıdevresinegireceğiz?Evvelce Rus, sonra Kırmızı Rota, üçüncü Çek, dördüncüde Japon esiriolacağız.Dahaneolacağız?Belkiöleceğiz!Osevgilivatanı,oradabekleyençocukları göremeyeceğiz. Evet, evi düşünüyorum. Kimim var? Ben dörtsenedir Sibirya’nın en ücra köşesinde ah u enîn [ah ve inleme] içindemusdarip, perişanım! Hıfzı nerede, Bağdat’ı dolaşarak şimdi de Şam’da,acabasağmıdır?Eminnerede?Almanya’daneyapıyor,bilmem.YaHamit,validesininyanında.YaVedia,odavalidesininyanında.Yavalideleri?Evet,iki çocuğu yanında, evinde, fakat ne hâlde bilmiyorum. Aç mıdır? Çıplakmıdır?Yahuthastamıdır?Bilmiyorum.Yarabbi,şumübarekarifegecesindene kadar masumlar pederinin ya validesinin aguş-i şefkatinde [şefkatlikucağında] seviniyor, ya ne kadarı ağlıyor, of, onu da bilmiyorum!Benimkiler hangi kısımda, onu da düşünemiyorum. Düşünmek için lâzımgelenkuvve-imüfekkire[düşüncegücü]bendekalmadı.Hastayım,gözlerimgörmüyor, ağzımdadiş yok, bacaklarımdakuvvet yok, düşünmek için zihinyok, kalbim hasta, kendim zayıf…Bu kış dayanabileceğim pek şüphelidir.Yalnız ben mi böyle bir hâldeyim? Hayır, birçok arkadaşlarım da benimgibidir. Yarabbi yeter artık, merhamet et, bizi bu beliyeden halâs eyle[felâkettenkurtar]!

29Eylül1918

…- Bugün id-i fıtrın [Ramazan Bayramı][1] birinci günüdür. Arkadaşlarnamaza yetişmek için tren vaktinden evvel karadan gitmek üzere, efrat ileyolaçıktılar.Şehirburadanyediverstmesafedeolduğundansaatbeştehareketettiler. Yalnız Mustafa Kaptan ile ben ve Müstantik [sorgu yargıcı] HulusiEfendi gitmedik. Mustafa Kaptan son derece rahatsızdır. Yarın hastaneyegidecektir. Ben de Ramazan Bayramı’nda gitmediğim gibi, bu bayram dagitmedim.Gidipneyapacağım,kimigöreceğim?Bütün,bütünkalbimdil-hûnolacağına[içikanağlayacağına]buradaoturmakdahaiyideğilmidir?Oradagördüğümçolukçocukbenisonderecedemüteessirediyor.

İkincigünarkadaşlarınibrâmı[ısrarı]üzerine,bugünbendegittim.Nereyegitmeli, bir İranlının hanesine gittik. Üç-dört çocuğu var. Bize son derecehürmet etti. Çay içtik, çörek yedik. Bir miktar şehrin pazarında dolaşarakbizim Erzurumlu iki Türkün tuttuğu bir fırına geldik. Onlar da cebren bizi

sofrayaoturttular.Yemekyedik.Saat üçte trenebinerekmevkiimizegeldik.Birdahagitmeyepekniyetimyok.Hernedense,şehregitmekbenipekziyadesıkıyor.

30Eylül1918

17Eylül –Dün akşam saat beşte bulunduğumuz lageri gezmeküzere beşadet Japon zabiti geldi. Rus kumandanı ile barakaların bazılarını gezdiler.İstasyondaüçyüzaskervarimiş.Onlarıdaefratbarakalarınayerleştiriyorlar,fakat rivayete nazaran üç fırka asker geliyor imiş. Bu yolda Japonlarıngelmekten maksadı ne olduğunu bir türlü anlayamıyoruz. Acaba buralarınıişgaledecekmi?Yahutrivayetedildiğinegöre…[defterburadabitiyor]

[1]İd-iadha[KurbanBayramı]olmalı.