helena modrzejewska i jej przyjaciele

Fundacja Wspierania Badań nad Życiem i Twórczością Heleny Modrzejewskiej

Pracownia Dokumentacji Życia i Twórczości Heleny Modrzejewskiej

Uniwersytetu Jagiellońskiego

Wszystkie składające się na tom teksty stanowią przejaw wiedzy (także w zakresie realiówepoki), kompetencji, solidności, rzetelności, dociekliwości w docieraniu do prawdy, osobistego zaangażowania, pasji, wręcz fascynacji. Relacje Heleny Modrzejewskiej z kręgiem jej przyja-ciół bądź osób do tego miana pretendujących stały się dla badaczy fascynującą materią poznawczą, inspirującą do nowych przemyśleń, otwierającą nowe pola badawcze. Dotarcie do wielości źródeł umożliwiło reinterpretację ustaleń zastanych, wery-fikację rzeczy już opracowanych. Zaproponowana przez redaktorów tomu tematyka skłoniła Autorów do poszukiwania nowych metod opisu, analizy i interpretacji więzi osobowych.

Walor poznawczy w zakresie zakreślonej tytułem problematyki tomu jest nie do przecenienia. Zgodnie z nadzieją redaktorów jego opubli-kowanie niewątpliwie „wzbogaci stan badań nad życiem i twór-czością Heleny Modrzejewskiej” oraz „przekona do uznania potrzeby ustawicznego konstruowania rzetelnych biografii wybitnych osobistości świata kultury i sztuki wspartych nie tyle na powszechnie dostępnych, bardzo licznych […] opracowaniach, co na starannych badaniach źródło-wych” [Wstęp]. Błędem byłoby jednak zamykanie znaczenia tomu li tylko do dziedziny teatru. Patrząc szerzej – przedstawiony do recenzjizbiór to piękna, wieloaspektowa, budująca rzecz o istocie przyjaźni. Z pewnością wzbudzi zainteresowanie szerszegokręgu odbiorców.Z recenzji dr hab. Mirosławy Pindór, prof. UŚ

https://akademicka .pl

Helena M

odrzejewska i Jej Przyjaciele

AR

TE &

RA

TIO

NE

Redakcja

Alicja K

ędziora · Emil O

rzechowski

Helena Modrzejewska i Jej Przyjaciele

ARTE & RATIONE

Wydawnictwa Pracowni Dokumentacji

Życia i Twórczości Heleny Modrzejewskiej

i Fundacji dla Modrzejewskiej

Redakcja Alicja Kędziora Emil Orzechowski


^ Kędziora 'Helena Modrzejewska i Jej Przyjaciele'.indb 1 2020-10-05 12:27:20

ARTE

& RATIO

NE

Wyd

awnic

twa P

raco

wni Dok

umen

tacji

Życia

i Twór

czoś

ci Hele

ny M

odrz

ejewsk

iej

i Fun

dacji

dla

Mod

rzeje

wskiej

Spotkania u Modrzejewskiej

RedakcjaAlicja KędzioraEmil Orzechowski


ARTE

&R

ATION

E

Wyd

awnic

twa P

raco

wni Dok

umen

tacji

Życia

i Twór

czoś

ci Hele

ny M

odrz

ejewsk

iej

i Fun

dacji

dla

Mod

rzeje

wskiej

Spotkania u Modrzejewskiej



Copyright © by Pracownia Dokumentacji Życia i Twórczości Heleny Modrzejewskiej i Fundacja dla Modrzejewskiej, 2020

Seria: Arte et Ratione. Wydawnictwa Pracowni Dokumentacji Życia i Twórczości Heleny Modrzejewskiej i Fundacji dla Modrzejewskiej, t. 11Redakcja naukowa serii: Alicja Kędziora, Emil Orzechowski

Rada naukowa: Jan Hyvnar, Dorota Ilczuk, Anna Kuligowska-Korzeniewska, Małgorzata Leyko, Andrzej Linert, Piotr Marecki, Jan Michalik, Małgorzata Sternal

Sekretarz redakcji: Joanna Zdebska-Schmidt

Recenzent: dr hab. Mirosława Pindór, prof. UŚ

Redakcja: Mirella Hess-Remuszko

Projekt okładki: Marta Jaszczuk

ISBN: 978-83-8138-317-2 (druk)ISBN: 978-83-8138-318-9 (on-line, pdf )

https://doi.org/10.12797/9788381383189

WYDAWNICTWO KSIĘGARNIA AKADEMICKAul. św. Anny 6, 31-008 Krakówtel./faks: 12 431-27-43, 12 421-13-87e-mail: [email protected]ęgarnia internetowa: https://akademicka.pl


5

Spis treści

Alicja Kędziora, Emil Orzechowski, „Biografia to nie selfie” ................... 7

Między nami

Emil Orzechowski, Modrzejewska i krąg jej polskich przyjaciół ............... 17

Dorota Jarząbek-Wasyl, Madame i doktorzy .......................................... 41

Alicja Kędziora, Modrzejewska i kompozytorzy ....................................... 99

Marta Kłak-Ambrożkiewicz, Modrzejewska, Matejko i inni… W kręgu inspiracji krakowskiego „Obozu Młodych” ..................... 133

Krzysztof Kurek, O związkach Heleny Modrzejewskiej z Poznaniem – wybrane konteksty i źródłowe świadectwa.................................... 153

W cztery oczy

Anna Jędrzejczyk, „Pierwszy i jedyny nauczyciel” – relacje Heleny Mo-drzejewskiej z Janem Tomaszem Sewerynem Jasińskim ................. 205

Agnieszka Kowalska, „Kto oczy od ócz tych uleczy?!” – Modrzejewska i Mrozowska ............................................................................. 225

Lidia Kuchtówna, Irena i Ludwik Solscy w orbicie wielkiej gwiazdy ........ 241

Agnieszka Marszałek, „Kocham Cię, siostro moja!” – Modrzejewska i Ujejski .................................................................................... 253


Spis treści

Jan Michalik, „Zawsze ten sam” Estreicher i Pani Helena ........................ 279

Mariola Szydłowska, Helena Modrzejewska i Gustaw Fiszer ................... 311

„Widziałem ją…”

Anna Kuligowska-Korzeniewska, „Wielka miłość”. Andrzej Wajda kręci film o Sienkiewiczu i Modrzejewskiej ......................................... 337

Tomasz Sobieraj, Ibsen Modrzejewskiej. Dzieje jednej (słynnej) kreacji..... 347

Indeks nazwisk ..................................................................................... 371


7

https://doi.org/10.12797/9788381383189.00

„Biografia to nie selfie” 1

„Talent rodzi się wraz z nami, ale wpływ otoczenia kształtuje go, rozwija lub tłumi” – myśl taką zapisała Modrzejewska we Wspomnieniach i wra-żeniach 2. Idąc tym śladem, postanowiliśmy się temu otoczeniu przyjrzeć nieco bliżej. Korzystając z ochotnej pomocy licznego grona admirato-rów, a i krytycznych badaczy dzieła Madame, Pracownia Badań nad Ży-ciem i Twórczością Heleny Modrzejewskiej Uniwersytetu Jagiellońskiego i Fundacja dla Modrzejewskiej wspierająca te badania, postanowiły zor-ganizować seminarium pod hasłem Helena Modrzejewska i Jej Przyjaciele, tłumacząc swe intencje w sposób następujący:

Wybór tematu nie jest przypadkowy. Krąg przyjaciół budu-je osobowość, sprzyja podejmowaniu trafnych życiowo decyzji, a doznane wsparcie skłania do czynienia dobra wobec potrze-

1 Cytat zaczerpnięty z tytułu artykułu Hansa Rendersa, Biography is not a Selfie. Au-thorisation as the Creeping Transition from Autobiography to Biography [w:] The Bio-graphical Turn. Lives in the History, red. H. Renders i in., Routledge, London−New York, 2016, s. 222.

2 H. Modrzejewska, Wspomnienia i wrażenia, tłum. M. Promiński, WL, Kraków 1957, s. 17.


8

Alicja Kędziora i Emil Orzechowski

bujących rady i pomocy. Widać to doskonale na przykładzie Modrzejewskiej, której kariera możliwa była dzięki pomocy wielu osób; ona sama wielu potem pomagała. Zaledwie nie-które z tych więzi zostały wstępnie rozpoznane; inne czekają na opracowanie 3.

Efekt przeszedł oczekiwania organizatorów. Wygłoszono 13 referatów, a każdy z nich ujawniał coraz to nowe fakty na temat otoczenia, które albo miało wpływ na wrodzony talent córki Józefy Bendowej, „kształtując go” czy „rozwijając”, albo też, na które ona inspirująco i w sposób kon-kretny wpływała. Zestaw tematów pokazuje, że niekoniecznie kierowano się przy tym nazwiskami stawianymi przez historyków teatru na pierw-szym planie. Starano się raczej pójść tropem szczególnie bliskich relacji Heleny z pewnymi kręgami osób czy indywidualnościami, które mogły mieć wpływ na kształtowanie się jej skali wartości i życiowych, i artystycz-nych, albo na które ona potem miała wpływ. Wykluczono przy tym więzy rodzinne, bo jest to temat do osobnych i innego rodzaju rozważań.

Seminarium odbyło się w gościnnym Domu Matejki, gdzie oczywi-stością była refleksja na temat relacji obojga artystów: Modrzejewska, Ma-tejko i inni…W kręgu inspiracji krakowskiego „Obozu Młodych” [M. Kłak--Ambrożkiewicz], w kontekście kształtowania się osobowości artystycznejmłodej aktorki. Rekonesans ten pokazał, że związek tych dwu wielkichindywidualności był bliższy, aniżeli dotąd sądzono; nadto prowokuje dodalszego rozpoznania grupy „przedburzowców”, skupionej wokół Pary-sa Filippiego. Drogi zarówno Matejki, jak i Modrzejewskiej prowadziływ Krakowie do Biblioteki Jagiellońskiej, co na seminarium skutkowałotekstem „Zawsze ten sam” Estreicher i Pani Helena [J. Michalik], w któ-rym uporządkowano wiedzę (rozproszone dotąd informacje) na tematich wzajemnych relacji, w sposób prowokujący do dalszych badań nadzwiązkami artystki ze środowiskiem akademickim. Nie brakło referatuo „ojczulku”, jak go nazywała aktorka; jest on obecny w tekście „Pierw-szy i jedyny nauczyciel ” – relacje Heleny Modrzejewskiej z Janem Toma-

3 Z notatki informacyjnej. Źródło: Fundacja dla Modrzejewskiej, materiały pro- mocyjne.


9

„Biografia to nie selfie”

szem Sewerynem Jasińskim [A. Jędrzejczyk]. Dziwne nieco i trudne do interpretacji ślady powiązań między Kornelem Ujejskim a Modrzejewską zbierało (także z mało znanych źródeł) wystąpienie pod dwuznacznym tytułem „Kocham Cię, siostro moja” – Modrzejewska i Ujejski [A. Mar-szałek]. Równie trudne do opisania i objaśnienia, ale pod innym wzglę-dem, były relacje przedstawione w starannie skomponowanym artykule Helena Modrzejewska i Gustaw Fiszer [M. Szydłowska]. Próba penetracji zupełnie nieznanych obszarów to referat „Kto oczy od ócz tych uleczy?!” – Modrzejewska i Mrozowska [A. Kowalska]. Znakomita dokumentacja, z wykorzystaniem mało znanych materiałów, przestawiona została w tek-ście, którego tytuł dobrze oddaje jego główną tezę Irena i Ludwik Solscy w orbicie wielkiej gwiazdy [L. Kuchtówna]. Helena była Modrzejewską w teatrze, a w towarzystwie – Chłapowską, zatem także i sfery wielkopol-skie musiały zostać uwzględnione w programie seminarium. Zajęto się nimi – i to w sposób dosyć przekorny: O związkach Heleny Modrzejew-skiej z Poznaniem – wybrane konteksty i źródłowe świadectwa [K. Kurek].

Próbami rekonesansu relacji artystki już nie z pojedynczymi partnera-mi, lecz pewnymi specyficznymi kręgami zawodowymi, były dwa wystą-pienia. Jedno z nich, to oparty na bardzo rozproszonych i mało rozpozna-nych źródłach artykuł, którego tytuł mówi sam za siebie: Modrzejewska i kompozytorzy [A. Kędziora]. Drugi referat ma tytuł równie wymowny: Madame i doktorzy [D. Jarząbek-Wasyl], a jego ubogaceniem są zupeł-nie nieznane dotąd fragmenty dziennika kalifornijskiego lekarza aktor-ki, dr. Bullarda, udostępnione przez B. Skubis z Modjeska’s Foundation w Kalifornii. Na jeszcze szersze grupy przyjaciół artystki wskazuje tekst Polski krąg Heleny Modrzejewskiej [E. Orzechowski], zwracający uwagę zwłaszcza na jej związki z Marią Kalergis Muchanową, ale także z rodziną Tarnowskich.

Swego rodzaju intermedia to dwa wystąpienia. Pierwsze z nich jest próbą zebrania informacji dotyczących zdumiewającej historii roli aktor-ki, a mianowicie Nory, i ich zrozumienia, w tekście Ibsen Modrzejew-skiej. Z dziejów jednej (słynnej) roli [T. Sobieraj]; roli w Polsce uznanej za genialną, w Ameryce zagranej jeden jedyny raz (bodaj ze stratą 10 tys. dolarów). Równie zaskakujący, ale z całkiem innych powodów, był referat


10


pod pięknym tytułem „Wielka miłość”. Andrzej Wajda kręci film o Sien-kiewiczu i Modrzejewskiej [A. Kuligowska-Korzeniewska]. O tym, czy chodzi tu o „wielką miłość” Wajdy do jego bohaterów, czy o coś całkiem innego, łatwo i z niewątpliwą przyjemnością, dowiedzieć się można z lek-tury tego tomu.

Wnikliwe opracowanie szczegółowych wątków z życia tak prywatne-go, jak i zawodowego Modrzejewskiej pozwala nie tylko na pokazanie sieci wzajemnych zależności i powiązań, ale także ukazuje zastane infor-macje, często powtarzane od dziesięcioleci, w nowym świetle, co pozwala na ich reinterpretację. Stawiając nowe pytania, czasami skromne i po-zornie nieistotne, otwieramy nowe, zaskakujące pola badawcze. Badacze historii teatru amerykańskiego 4 jak mantrę powtarzają, że Helena Modje-ska wprowadziła na scenę nowego kontynentu Ibsena, przywołując datę prapremiery Thory (Domu lalki) w Louisville 7 grudnia 1883. To właśnie po tym przedstawieniu do Modrzejewskiej miał podejść znany miejscowy cukiernik – zainspirowany odegraną przez Madame Norą – i poprosić o możliwość nazwania produkowanych przez siebie pralinek nazwiskiem aktorki – „Modjeska” 5. Jak to możliwe, że sztuka, która miała tylko jedno przedstawienie w prowincjonalnym miasteczku rozpoczęła amerykańską recepcję twórczości Ibsena? Dlaczego Modrzejewska zrezygnowała z wy-stawiania tej sztuki, skoro zainwestowała w nią tak wiele pracy i fundu-szy? Aktorka, przygotowując kampanię reklamową tourów, opracowy-wała także ich stronę wizualną – portretowała się w celniejszych rolach, mających być clou teatralnych wypraw. Zachowały się piękne zdjęcia,

4 Zob. The Cambridge History of American Theatre, red. D.B. Wilmeth, Ch. Bigsby, Cambridge University Press, New York 1999, t. II: 1870−1945, s. 38; S. Duncan, Shakespeare’s Women and the Fin de Siecle, Oxford University Press, Oxford 2016, s. 84; A Sourcebook on Naturalist Theatre, red. Ch. Innes, Routledge, London−New York 2002, s. 84 (tutaj błędna informacja, jakoby Modrzejewska miała występować w roli Nory w Petersburgu); B. Holmgren, Starring Madame Modjeska. On Tour on Poland and America, Indiana University Press, Bloomington-Indianapolis 2012, s. 233−234.

5 The Encyclopedia of Louisville, red. J.E. Kleber, The University Press of Kentucky, Kentucky 2001, s. 624.


11


przedstawiające Modrzejewską w Domu lalki m.in. w scenie z tarantellą, autorstwa nowojorskiego fotografa Napoleona Sarony’ego. Dramat miał mieć prapremierę amerykańską nie w Louisville, a w Chicago 6. Znano nawet datę dzienną – 3 września 1883 roku 7. O nowej sztuce dyskutowa-no w prasie na wiele miesięcy przed premierą, nazywając ją „[…] kome-diodramatem, […] różniącym się znacznie od innych sztuk z repertuaru Madame Modjeskiej.” 8 Czyż nie zaskakujące? Po jednym przedstawieniu pozostały co najmniej tytuł propagatorki i inicjatorki wystawień Ibse-na w Ameryce, kolekcja pięknych zdjęć, egzemplarz reżyserski w Irvine University i cukierki. Nie zwrócilibyśmy pewnie na to uwagi, gdyby nie pewne urodzinowe popołudnie 12 października 2019 roku (a to już 179 urodziny!) w Domu Jana Matejki w Krakowie i frapująca opowieść snuta przez Tomasza Sobieraja.

Mamy nadzieję, że niniejsza publikacja wzbogaci stan badań nad ży-ciem i twórczością Heleny Modrzejewskiej, zachęci do kontynuowania kwerend, śledzenia wątków i przekona do uznania potrzeby ustawicznego konstruowania rzetelnych biografii wybitnych osobistości świata kultury i sztuki wspartych nie tyle na powszechnie dostępnych, bardzo licznych – Modrzejewska nieustająco fascynuje – opracowaniach, co na starannych badaniach źródłowych. Redaktorzy tomu The Biographical Turn. Lives in the History wskazują na ważną tendencję w nauce, jaką jest na nowo odkryta metoda biograficzna, której wcześniejsze cele badawcze upatry-wane głównie w rekonstrukcji faktów, radykalnie zostały zmienione 9. Sy-tuowanie wydarzeń i faktów z życia Heleny Modrzejewskiej w szerokim kontekście historycznym, nie tylko artystycznym, ale i ekonomicznym, politycznym, gospodarczym jest możliwe tylko dzięki dogłębnemu ba-daniu materiałów źródłowych oraz zasadzie weryfikalności. To także cele,

6 „Savannah Morning News” 30 III 1883.7 Tamże. 8 Zob. [b.a.] Mme Modjeska’s Arrival, „The New York Times” 19 IX 1882, s. 2.9 Zob. H. Renders, B. de Haan, J. Harmsma, The Biographical Turn. Biography as

Critical Method in the Humanities and in Society [w:] The Biographical Turn…, s. 30.


12


które przyświecały seminarium Modrzejewska i jej Przyjaciele. A krąg to przecież bardzo szeroki – muzyków, lekarzy, bibliotekarzy, reżyserów, ak-torów. Często traktowane marginalnie, jako mało naukowe bądź niewy-starczająco naukowe, biografie artystów stanowią przeciwwagę dla przy-czynowo-skutkowych, nierzadko abstrakcyjnych, związków w badaniach historyczno-kulturowych, pozwalają na relatywizację istniejących inter-pretacji przeszłości, ich negację, potwierdzenie czy korektę 10. Fascynaci i badacze (ci drudzy najczęściej są także i pierwszymi) talentu Madame często powtarzają, wyświechtaną jak stary frazes, historię o poznaniu się aktorki z Janem Matejką w Bibliotece Jagiellońskiej, relację niezwykle interesującą, kuszącą szczegółowymi opisami nastroju młodej artystki, spotykającej w przedsionku budynku słynnego malarza, relację jak by się wydawało najbardziej wiarygodną, gdyż pochodzącą od samej Modrze-jewskiej 11, tylko że… nieprawdziwą. Dekonstruując tę piękną fikcję, ku-stosz Domu Jana Matejki, przywołuje wiele detali, wspartych gruntowny-mi badaniami archiwalnymi, dowodzących, iż zdolna aktorka i wybitny malarz znać musieli się już znacznie wcześniej, a ich wzajemne relacje wyrosły na gruncie wspólnych idei „Obozu Młodych”.

Modrzejewska była postacią wybitną, genialną aktorką i fantastycz-nym człowiekiem, wyprzedzała epokę na wielu polach. Sabina Loriga podkreśla wartość takich osobowości, nie umniejszając jednak znaczenia postaci typowych, reprezentatywnych dla danego okresu historycznego:

Nie jest konieczne, aby jednostka była postrzegana jako repre-zentatywna lub typowa dla czegoś szerszego. Wręcz przeciwnie, życie, które odbiega od średniej, wydaje się oferować lepszy sposób myślenia o równowadze między specyfiką osobistego losu a społeczeństwem jako całością. Różnorodność jest waż-niejsza niż typowość. Tylko mnogość doświadczeń pozwala od-nieść się do dwóch podstawowych aspektów historii: konfliktów i możliwości 12.

10 Tamże.11 H. Modrzejewska, dz. cyt.12 S. Loriga, The Plurality of the Past. Historical Time and the Rediscovery of Biography

[w:] The Biographical Turn…, s. 63.



Życie Modrzejewskiej bez wątpienia odbiegało od średniej. Mamy głęboką nadzieję, że kolejne seminaria zaowocują równie interesującymi i bogatymi poznawczo wystąpieniami, które pozwolą udowodnić wyjąt-kowość Madame Modjeskiej Countess Bozenta.

Seminarium nie mogłoby się odbyć, a jego plon nie mógłby się ukazać drukiem, gdyby nie bezinteresowna gościnność Muzeum Narodowego w Krakowie (Dom Jana Matejki) i wsparcie finansowe Urzędu Miasta Krakowa. Dziękujemy w imieniu Madame i własnym.

Miłej i pożytecznej lektury życzą Autorzy tekstów i Redaktorzy książkiAlicja Kędziora i Emil Orzechowski


Fundacja Wspierania Badań nad Życiem i Twórczością Heleny Modrzejewskiej

Pracownia Dokumentacji Życia i Twórczości Heleny Modrzejewskiej

Uniwersytetu Jagiellońskiego

Wszystkie składające się na tom teksty stanowią przejaw wiedzy (także w zakresie realiów epoki), kompetencji, solidności, rzetelności, dociekliwości w docieraniu do prawdy, osobistego zaangażowania, pasji, wręcz fascynacji. Relacje Heleny Modrzejewskiej z kręgiem jej przyja-ciół bądź osób do tego miana pretendujących stały się dla badaczy fascynującą materią poznawczą, inspirującą do nowych przemyśleń, otwierającą nowe pola badawcze. Dotarcie do wielości źródeł umożliwiło reinterpretację ustaleń zastanych, wery-fikację rzeczy już opracowanych. Zaproponowana przez redaktorów tomu tematyka skłoniła Autorów do poszukiwania nowych metod opisu, analizy i interpretacji więzi osobowych.

Walor poznawczy w zakresie zakreślonej tytułem problematyki tomu jest nie do przecenienia. Zgodnie z nadzieją redaktorów jego opubli-kowanie niewątpliwie „wzbogaci stan badań nad życiem i twór-czością Heleny Modrzejewskiej” oraz „przekona do uznania potrzeby ustawicznego konstruowania rzetelnych biografii wybitnych osobistości świata kultury i sztuki wspartych nie tyle na powszechnie dostępnych, bardzo licznych […] opracowaniach, co na starannych badaniach źródło-wych” [Wstęp]. Błędem byłoby jednak zamykanie znaczenia tomu li tylko do dziedziny teatru. Patrząc szerzej – przedstawiony do recenzji zbiór to piękna, wieloaspektowa, budująca rzecz o istocie przyjaźni. Z pewnością wzbudzi zainteresowanie szerszego kręgu odbiorców.Z recenzji dr hab. Mirosławy Pindór, prof. UŚ

https://akademicka .pl

Helena M

odrzejewska i Jej Przyjaciele

AR

TE &

R

AT

ION

ER

edakcja A

licja Kędziora · Em

il Orzechow

ski


ARTE & RATIONE

Wydawnictwa Pracowni Dokumentacji

Życia i Twórczości Heleny Modrzejewskiej

i Fundacji dla Modrzejewskiej


helena modrzejewska i jej przyjaciele

Documents