HISTORIA

Vademecum maturzysty

to 7 książek,opracowanych na podstawieobowiązującego programu nauczania,do 7 maturalnych przedmiotów:

język polskimatematykafizykachemiabiologiageografiahistoria

VADEMECUM MATURZYSTY

HISTORIAPraca zbiorowa pod redakcjaANDRZEJA CHOJNOWSKIEGO

i HALINY MANIKOWSKIEJ

WYDAWNICTWO „OŚWIATA" • WARSZAWA 1995

Okładkę i stronę tytułową projektowałaKatarzyna Pacanowska

© Copyright by Wydawnictwo „Oświata"Warszawa 1995

ISBN 83-85394-39-7

Wydawnictwo „Oświata"Warszawa 1995Wydanie pierwszeKorekta i łamanie: COMPTEXT

SPIS TREŚCI

Słowo wstępne 19

ŚREDNIOWIECZE(Halina Manikowska)

I. PAŃSTWO I DZIEJE POLITYCZNE 22

Rozdział 1. Państwo wczesnośredniowieczne 221. Monarchia Franków 22

Koronacja Karola Wielkiego i OdnowienieCesarstwa Rzymskiego (800) 24Podział monarchii i jej rozpad 25

2. Drugie Odnowienie Cesarstwa Rzymskiego na Zachodziei kształtowanie się Rzeszy Niemieckiej 26

Koronacja cesarska Ottona I i zwierzchność cesarza rzymskiego . . . 273. Feudalizm i system wasalno-lenny 28

Definicje feudalizmu 28Stosunki polityczno-prawne 30Stosunki społeczno-prawne 31

4. Polska wczesnośredniowieczna 31Najstarsze państwa na terenie Słowiańszczyzny 33Powstanie państwa polskiego 34Charakter władzy, organizacja państwa 35Koronacje królewskie 36Kryzysy państwa piastowskiego 37

5. Polska w Europie od pół. X do pół. XII w 39Stosunki z Niemcami 41

Rozdział 2. Epoka pełnego średniowiecza 43l. Walki cesarstwa z papiestwem o zwierzchnictwo

nad światem chrześcijańskim 43'Spór o inwestyturę - Grzegorz VII i synod 1075 r 44Rywalizacja w XII i XIII w 45

2. Wyprawy krzyżowe 47a. Krucjaty do Ziemi Świętej 47

Przyczyny wypraw krzyżowych 47I krucjata i Królestwo Jerozolimskie 48Bilans krucjat 50

b. Inne krucjaty w Europie 50c. Rekonkwista 51

3. Monarchie europejskie pełnego średniowiecza 51a. Anglia 52

Dynastia Plantagenetów 52Organizacja państwa 52

b. Francja 53Dynastia Kapetyngów 53

c. Władza królewska 544. Epoka rozbicia dzielnicowego w Polsce 55

Rozbicie dzielnicowe w Europie 55Testament Bolesława Krzywoustego (1138) 56Wygnanie Władysława i hołd w Krzyszkowie (1157) 57Czynniki odśrodkowe i pogłębienie rozbicia dzielnicowego 57Walki o tron krakowski 57Przemiany ustrojowe 58

Rozdział 3. Epoka późnego średniowiecza 611. Królestwo Polskie za ostatnich Piastów. Procesy zjednoczeniowe . . . . 61

Panowanie Władysława Łokietka 62Panowanie Kazimierza Wielkiego 63

2. Polityka zagraniczna Polski w dobie panowania ostatnich Piastów . . . 633. Rządy andegaweńskie w Polsce 664. Polska Jagiellonów . 67

Unie Polski z Litwą 68Unia lubelska 69

5. Organizacja państwa w XIV w 70Urzędy centralne i administracja lokalna 70Wojsko 72Prawo i statuty Kazimierza Wielkiego 72

6. Przemiany ustrojowe w Polsce pierwszych Jagiellonów 72Sejmiki ziemskie 73Sejm walny 74Rada królewska 74

7. Społeczeństwo stanowe w Polsce 758. Polska w Europie od ppl. XIV do końca XV w 77

Monarchie Europy Środkowej 77Reorientacja polityki polskiej i zerwanie sojuszu z Węgrami 78Wielka wojna z Zakonem i wojna trzynastoletnia 78Polityka dynastyczna Jagiellonów 79

9. Wojna stuletnia 84|

Przebieg wojny 8510. Monarchia stanowa w Europie 88

Zgromadzenia stanowe 8911. Republiki miejskie we Włoszech 90

Ustrój miasta-państwa 90Powstanie państw terytorialnych 91

II. LUDNOŚĆ I GOSPODARKA 94

Rozdział 1. Wieś i społeczeństwo wiejskie 94

1. Wieś i rolnictwo do X w 94Regres demograficzny i gospodarczy w V-VII w 94Wielki majątek ziemski 95

2. Włość senioralna 963. Wzrost gospodarczy i demograficzny w X-XIII w 97

Postęp w rolnictwie 97Typy rolnictwa i osadnictwa 97Położenie ludności wiejskiej 98

4. Kryzys i przebudowa gospodarki wiejskiej na Zachodzie 99Czarna śmierć 99Spadek wartości renty feudalnej 99Przebudowa gospodarki wiejskiej 100Powstania chłopskie 100

5. Gospodarka wiejska w Polsce do XIII w 101Opola 101Postęp w rolnictwie 101Wielka własność 102

6. Osadnictwo na prawie niemieckim 1027. Wieś i społeczeństwo wiejskie w Polsce w XIV-XV w 104

Rozdział 2. Miasto i jego gospodarka 1051. Narodziny średniowiecznego miasta 105

Sieć miejska 1062. Rozwój rzemiosła 107

Sukiennictwo, metalurgia, budownictwo 108Nowe gałęzie produkcji i system nakładczy 108

3. Handel 109Rozwój handlu w X-XIII w 109Obrót pieniężny 110

4. Regiony gospodarcze 110Włochy 110Nadrenia, Niderlandy, płn.-zach. Francja, płd.-wsch. Anglia . . . . 111Hanza Niemiecka 111"Południe Francji i Katalonia 111Jarmarki szampańskie 112

5. Społeczeństwo miejskie 112

Ustrój miast 1136. Miasto i mieszczaństwo w Polsce średniowiecznej 113

Początki miast 113Lokacje na prawie niemieckim 114Samorząd miasta i społeczeństwo miejskie 116Rozkwit miast w późnym średniowieczu 116Polityka antymiejska szklachty 117

III. KOŚCIÓŁ , 1 1 8

1. Organizacja kościelna 118Schizma Wschodnia 118Biskupstwo i parafia 118

2. Misje chrystianizacyjne 119Misje państwowe 119

3. Synkretyzm religijny 1204. Państwo Kościelne 1205. Reformy Kościoła i ruchy religijne 121

Kryzys papiestwa w X w. i programy reform 121Synod w 1075 r. i reforma gregoriańska 122Ruch dobrowolnego ubóstwa i nowe zakony 122Reforma laterańska 123

6. Niewola awiniońska 1247. Wielka Schizma Zachodnia i kryzys chrześcijaństwa w dobie

przedreformacyjnej 124Ruch soborowy 124Husytyzm 125Jan Wiklef 125

8. Zakony 126Początki zakonów 126Eremici i cystersi 126Mendykanci: franciszkanie i dominikanie 126Zakony rycerskie 127

ERA NOWOŻYTNA(Łukasz Kądzielą)

I. PAŃSTWO NOWOŻYTNE 130

Rozdział 1. Monarchie absolutne 130

1. Przeobrażenia monarchii stanowej 1302. Cechy państwa absolutnego 1303. Absolutyzm oświecony 1324. Francja 1325. Monarchia Habsburgów 134

Domena Habsburgów w XVI w 135

Powstanie i rozwój absolutyzmu w państwach Habsburgów 136Absolutyzm oświecony w państwach Habsburgów 137

6. Hiszpania 1387. Prusy 1398. Rosja 141

Rozdział 2. Parlamentarna monarchia angielska 144

1. Próby wprowadzenia władzy absolutnej za panowania Tudorówi pierwszych Stuartów 146

2. Zmiany ustrojowe dokonane przez rewolucję angielską 1473. Zmiany ustrojowe w Anglii w końcu XVII i w XVIII w 147

Rozdział 3. Rzeczpospolita Obojga Narodów 149

1. Szlachta i ustrój demokracji szlacheckiej 149Przywileje szlacheckie 149Sejm i senat 149Demokracja szlachecka 150

2. Ruch egzekucyjny 1513. Wolne elekcje i ustrój monarchii elekcyjnej 153

Artykuły henrykowskie 154Pacta conventa 154Konfederacja warszawska (1573) 155

4. Zmiany w ustroju Rzeczypospolitej w XVII w 155Dezintegracja ruchu egzekucyjnego 155Rokosz Zabrzydowskiego (1606-1609) 156Rokosz Lubomirskiego (1665-1666) 157Wojsko 157Oligarchia magnacka 158Sejmiki 159Liberum veto 160

5. Unia z Saksonią 161Reformy sejmu „niemego" (1717) 162Polityka dynastyczna Wettynów . 1 6 2Upadek państwa za panowania Augusta III 162

6. Panowanie króla Stanisława Augusta Poniatowskiego 163Przeciw reformom (1766-1772) 164Reformy sejmu rozbiorowego z lat 1773-1775 164Reformy z lat 1776-1788 165Reformy Sejmu Czteroletniego (1788-1792) 165Konstytucja 3 maja 166Powstanie kościuszkowskie 167

Rozdział 4. Republika we Francji 168

Rewolta uprzywilejowanych 168Stany Generalne 168Konstytuanta 169Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela 169

Konstytucja z 1791 r 170Legislatywa 17!Obalenie monarchii 171Konwent 171Najważniejsze ugrupowania polityczne rewolucji francuskiej 171Kalendarz rewolucyjny i kult Najwyższej Istoty 173Konstytucja z 1793 r 173Dyktatura jakobińska 174Zamach stanu 9-10 thermidora 175Konstytucja z 1795 r 175Demokratyczna spuścizna rewolucji francuskiej 176

II. GŁÓWNE KONFLIKTY W EUROPIE NOWOŻYTNEJ 178

Rozdział 1. Walka o hegemonię w Europie Zachodniej w XVI w 178

1. Układ sil w Europie u progu XVI stulecia 1782. Wojny włoskie w XVI w 17J

Rozdział 2. Powstanie Zjednoczonych Prowincji Niderlandów 180

Rozdział 3. Konflikt Anglii z Hiszpanią w II pół. XVI w 181

Rozdział 4. Zagrożenie tureckie w XVI-XVII w 182

1. Podboje tureckie w XVI w 1822. Stosunki polsko-tureckie 1833. Walki z Turcją w XVII w 184

Rozdział 5. Walka o panowanie nad Bałtykiem w XVI-XVII w 184

1. Wojny o Inflanty w II pół. XVI w 1842. Konflikt polsko-szwedzki w I pół. XVII w 1853. „Potop" szwedzki (1655-1660) 186

Rozdział 6. Rywalizacja polsko-rosyjska w XVI-XVII w 188

1. Stosunki Litwy z Moskwą w końcu XV i na początku XVI w 1882. Konflikt Rzeczypospolitej z Moskwą w II pół. XVI w 1893. Interwencje polskie w Moskwie na początku XVII w 1894. Powstania kozackie 1915. Powstanie Bohdana Chmielnickiego 1916. Wojna z Rosją 1654-1667 192

Rozdział 7. Wojna trzydziestoletnia (1618-1648) 193

1. Okres czeski (1618-1620) 1932. Okres duński (1625-1629) 1943. Okres szwedzki (1630-1635) 1954. Okres francuski (1635-1648) 1955. Zmiany w sztuce wojennej 1956. Tak zwany traktat westfalski (1648) 1967. Skutki wojny trzydziestoletniej 197

Rozdział 8. Przewaga francuska w Europie w II poł. XVII w 197Rozdział 9. Zmiana polityczno-militarnego układu sił w Europie

w ciągu XVI i XVII w 199Rozdział 10. Sytuacja w Europie w XVIII w 201

1. Wojna o sukcesję hiszpańską (1702-1714) 20!2. Wojna północna (1700-1721) 2023. Wojna o sukcesję polską (1733-1735) 2044. Wojna o sukcesję austriacką (1740-1748) 2055. Wojna siedmioletnia (1756-1763) 206

Rozdział 11. Kryzys wschodni lat 1768-1774 i I rozbiór Polski 208*1. Międzynarodowe położenie Rzeczypospolitej 2082. Przebieg wojny wschodniej (1768-1774) a I rozbiór Polski 2103. I rozbiór Polski (1772) 2104. Międzynarodowe konsekwencje I rozbioru Polski 211

Rozdział 12. Europejski teatr wojny o niepodległość Stanów Zjednoczonych . 211Rozdział 13. Kryzys wschodni lat 1787-1792 oraz II i III rozbiór Polski . . . 212

1. Geneza kryzysu 2122. Wojna turecko-rosyjska a wydarzenia w Rzeczypospolitej 2133. Konfederacja targowicka (1792-1793) 2134. II rozbiór Polski (1793) 2145. Powstanie kościuszkowskie (1794) 2156. III rozbiór Polski (1795) 216

Rozdział 14. Wojny rewolucyjnej Francji z. Europą (1792-1797) 216

III. EUROPA A RESZTA ŚWIATA 218

1. Odkrycia geograficzne 2182. Budowa imperiów kolonialnych 2203. Powstanie Stanów Zjednoczonych Ameryki 223

IV. SPOŁECZEŃSTWO l GOSPODARKA 225

Rozdział 1. Ludność 225Rozdział 2. Wieś europejska w XVI-XVIII w 226

1. Dualizm rozwoju gospodarczego Europy 2272. Rewolucja cen 2273. Grodzenia w Anglii 2274. Nowe uprawy w rolnictwie 2285. Rewolucja agrarna 2296. Nowa szlachta 229

Rozdział 3. Gospodarka folwarczno-pańszczyźniana 2291. Folwark pańszczyźniany 2292. Handel zbożem 231

3. Kryzys gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej 232Rozdział 4. Społeczeństwo wiejskie Rzeczypospolitej 234

1. Szlachta 2342. Magnateria 2353. Duchowieństwo 2364. Chłopstwo 237

Rozdział 5. Miasta w Europie Zachodniej 2371. Urbanizacja 2372. Rzemiosło 2383. Nakład 2394. Manufaktura 2395. Regiony gospodarcze 2406. Handel 2407. Spółki akcyjne 2428. Banki i pieniądz 2439. Merkantylizm 244

10. Fizjokratyzm 24411. Liberalizm ekonomiczny 245Rozdział 5. Narodziny kapitalizmu i rewolucja przemysłowa 245

1. Narodziny kapitalizmu 2452. Rewolucja przemysłowa 246

Rozdział 6. Miasta w Rzeczypospolitej 2471. Czynniki hamujące rozwój miast 2482. Produkcja i handel 2503. Spóźnione próby reform 251

V. KOŚCIÓŁ 2521. Reformacja (reforma protestancka) 252

Luteranizm 253Kalwinizm 255Anglikanizm 257Reformacja we Francji 259Najważniejsze zasady protestantyzmu odróżniające good katolicyzmu 260

2. Reformacja w Rzeczypospolitej 2613. Kontrreformacja (reforma katolicka) 263

Sobór trydencki 263Inkwizycja i „Indeks ksiąg zakazanych" 264Jezuici 265Wprowadzenie w życie uchwał soboru trydenckiego 265Misje 266

4. Oświecenie przeciw Kościołowi 266Kryzys świadomości europejskiej 267

Wolnomyślicielstwo 267Deizm i religia naturalna 268Rozwój nauki a religia 268

5. Kasacja zakonu jezuitów 2696. Kościół unicki 269

DZIEJE NAJNOWSZE(Andrzej Chojnowski, Tomasz Nałęcz, Anna Rosner)

I. WIEK XIX 272

Rozdział 1. Główne linie rozwoju 2721. Cezury epoki 2722. Oświecenie a romantyzm 2723. Konserwatyzm 2734. Liberalizm 2745. Socjalizm utopijny 2756. Nauka i technika 276

Rozdział 2. Teoria państwa i ustroje polityczne 2771. Prawa obywatelskie 2782. Trójpodział władzy 2783. Konstytucje 2794. Prawo 280

Rozdział 3. Naród 2801. Suwerenność narodu 2802. Dążenia do niepodległego bytu narodowego i powstania narodowe . . 2813. Kwestia narodowa w okresie Wiosny Ludów 2824. Problem narodowy na ziemiach polskich 282

Rozdział 4. Przeobrażenia społeczne 2841. Burżuazja 2842. Klasa robotnicza 2853. Ustawodawstwo socjalne 2864. Likwidacja zależności feudalnych na wsi 2865. Przeobrażenia społeczne na ziemiach polskich 286

Szlachta 287Chłopi 288Miasta: rozwój nowej struktury społecznej 290

Rozdział 5. Przemiany ekonomiczne 2911. Wzrost demograficzny 2922. Rewolucja agrarna 293

3. Rozwój przemysłu 2944. Wymiana handlowa 295

Rozdział 6. Epoka napoleońska . v 2961. Francja Napoleona 2962. Hegemonia Francji w Europie 2973. Ziemie polskie w latach 1795-1807 299

Konsekwencje rozbiorów 299Postawa społeczeństwa 300Legiony Polskie 301

4. Księstwo Warszawskie 302

Rozdział 7. W dobie Świętego Przymierza 3051. Kongres wiedeński '. 3052. Europa po kongresie wiedeńskim 307

Austria 307Prusy 307Rosja 308Francja 308Anglia 308Polityka kolonialna 309Królestwo Polskie, - c 309

3. Powstanie listopadowe 3 1 1Spisek podchorążych 311Wojna polsko-rosyjska . 312

4. Polityka państw zaborczych 313Sytuacja Królestwa i ziem zaboru rosyjskiego , . 313Położenie pozostałych ziem polskich 314Praca organiczna 315

5. Ruchy niepodległościowe po 1831 r 316Ruchy spiskowe 316Powstanie 1846 r 316

6. Wiosna Ludów 3177. Emigracje polityczne w l pół. XIX w 3228. Ziemie polskie po 1848 r 325

Zabór pruski 325Zabór austriacki 325Królestwo Polskie 326

9. Powstanie styczniowe 32710. Stany Zjednoczone Ameryki 33011. Wydarzenia w Europie w II pół. XIX w 332

Wojna krymska 332

Zjednoczenie Włoch „ 333Zjednoczenie Niemiec 334Wydarzenia we Francji 335

II. NARODZINY WIEKU XX 337

Rozdział 1. Rewolucja przemy słów o-naukowa i jej konsekwencje 337

1. Druga faza rewolucji przemysłowej 3372. Nowe społeczeństwo 3393. Państwo 340

Monarchie konstytucyjne 340Despotyzm 342

4. Demokracja w społeczeństwie masowym 342Prawa wyborcze 342Partie polityczne 343Początki partii politycznych na ziemiach polskich 344

5. Kwestia narodowa i narodziny nacjonalizmu 3456. Ruch socjalistyczny 349

Ruch socjalistyczny na ziemiach polskich 350

Rozdział 2. Sytuacja polityczna na przełomie XIX i XX w 351

1. Zbrojny pokój w Europie 3532. Kolonialny podział świata 3553. Nowe mocarstwo: Stany Zjednoczone 3574. Sytuacja na ziemiach polskich 357

Polityka państw zaborczych 357Przemiany gospodarczy 359Życie polityczne 361Zmiany w polskim życiu politycznym w przededniuI wojny światowej 363Rewolucja 1905-1907 na ziemiach polskich 363

Rozdział 3. Wielka wojna 1914-1918 365

1. Przyczyny I wojny światowej 3652. Przebieg działań militarnych . 3 6 63. Konsekwencje wojny 3674. Rewolucja rosyjska 3685. Sprawa polska w okresie I wojny światowej 373

III. MIĘDZY WIELKIMI WOJNAMI 377

Rozdział 1. System wersalski 377

1. Układy pokojowe 377

2. Państwa i terytoria 3793. Liga Narodów 3804. Odrodzenie państwa polskiego 381

Powstawanie zalążków państwowości polskiej 381Organizacja władz państwowych 383Ustalenie granic i 384

Rozdział 2. Kryzys systemu liberalno-demokratycznego . ,3871. Europa po I wojnie światowej ,3872. Erozja systemu wersalskiego ;' 3883. Kryzys demokracji parlamentarnej ; 3904. Rządy totalitarne (komunizm, faszyzm) i autorytarne 391

Komunizm ( 392Faszyzm 395Autorytaryzm 397

5. Wielki kryzys gospodarczy (1929-1935) _.__. 3976'. Druga Rzeczpospolita ,399

Terytorium, ludność, struktura narodowościowa 399Ustrój polityczny 400Życie polityczne 403Sytuacja gospodarcza . . 407Położenie międzynarodowe 409

IV. LATA II WOJNY ŚWIATOWEJ (1939-1945) 411

Rozdział 1. Geneza II wojny światowej 4111. Skutki traktatów pokojowych z lat 1919-1920 4112. Plany nowego podziału świata 4123. Bezpośrednie okoliczności wybuchu II wojny światowej 414

Przygotowania do wojny z Polską 414Rozdział 2. Przebieg działań militarnych 416

1. Okres niemieckich sukcesów (wrzesień 1939 - grudzień 1941) 4172. Zatrzymanie ofensywy państw „Osi" (styczeń 1942 - sierpień 1943) . . 4193. Klęska państw „Osi" (wrzesień 1943 - sierpień 1945) 421

Bitwa o Niemcy i kapitulacja III Rzeszy 424Koniec wojny na Dalekim Wschodzie 424

4. Wojskowe rezultaty wojny 4265. Polski udział w zmaganiach wojennych 426

Rozdział 3. Sytuacja podbitych narodów 4291. Status prawny krajów pokonanych 429

Formy panowania państw „Osi" na zajętych terenach 429

Działania ZSRR na zdobytych terenach (1939-1941) . . .' 431Wykorzystywanie miejscowej ludności do legalizacji podbojów(kwestia kolaboracji) 435

2. Zamierzenia państw ekspariśjonistycznych wobec zajętychterytoriów 435

Niemieckie koncepcje „nowego ładu" 435„Generalny Plan Wschodni" 436„Ostateczne rozwiązanie kwestii żydowskiej" 436

3. Metody zniewalania i eksploatacji zajętych terenów 438a. Postępowanie Niemiec 438

Eksploatacja gospodarcza 438Przesiedlenia 439Wykorzystywanie antagonizmów między podbitymi narodami . 439Germanizacja 440Oddziaływanie na ludność podbitą w dziedzinie kultury 441Terror i eksterminacja 442

b. Polityka radziecka na zaanektowanych terenach 4434. Ruch oporu 444

Opór cywilny 445Wojskowy ruch oporu 446Państwo podziemne 448

Rozdział 4. Aspekt polityczno-dyplomatyczny II wojny światowej . 4 4 81. Uczestnicy wojny 448

Blok państw „Osi" 449Koalicja antyfaszystowska 449Wewnętrzne konflikty w państwach uczestniczących w wojnie . . . . 450

2. Porozumienia międzynarodowe 451Sojusze militarne 451Porozumienia polityczne 452Współpraca gospodarcza 452Konferencje wielkich mocarstw alianckich 453

3. Polityczne konsekwencje wojny 455Losy bloku „Osi" 455Rozstrzygnięcia w sprawach terytorialnych 457Powstanie Organizacji Narodów Zjednoczonych 459

V. ŚWIAT PO II WOJNIE ŚWIATOWEJ 461

Rozdział 1. Obraz statystyczny 4611. Demografia 461

Demografia a poziom rozwoju społeczno-ekonomicznego 4622. Ekonomia 463

Biedni i bogaci ,.. 463Przemysł 464Energia -, 466Rolnictwo t 467Ekonomia i ekologia 469

Rozdział 2. Obraz sytuacji politycznej .' 4701. Problemy narodowościowe i religijne 4712. Dekolonizacja , 4763. Prawa polityczne i swobody obywatelskie ' 4794. Rozwój i upadek systemu komunistycznego . 4 8 25. Rywalizacja dwóch bloków na arenie międzynarodowej 496

a. Trzydziestoletnia „zimna wojna" między supermocarstwami(1945-1975) . ;. . 496

Podział świata na dwa bloki (1945-1953) '. . 496Współistnienie i konfrontacja (1953-1962) 498Próby odprężenia i zmierzch dwubiegunowości w polityceświatowej (1962-1975) 500

b. Powrót „zimnej wojny" i ponowne odprężenie (1975-1989) . . . . . . 504Rezultaty polityki odprężenia 504Powrót „zimnej wojny" 505Zwycięstwo polityki odprężenia i rozpad imperium radzieckiego . . 506

Wykaz tablic chronologicznych 509

Słowo wstępne

Historia, podobnie jak inne pozycje z serii Yademecum maturzysty, niejest klasycznym podręcznikiem i czytelnik nie powinien szukać tu cało-ściowego wykładu wiedzy historycznej na poziomie szkoły średniej.

Książka została napisana z myślą o uczniach przygotowujących się domatury i egzaminów wstępnych na wyższe uczelnie. Wypełniają ją wykładyprzekrojowe z dziejów państwa, wydarzeń międzynarodowych, historiiKościoła, ideologii oraz problematyki społeczno-gospodarczej, ułożonewedług wielkich epok historycznych i ogólnie przyjętych cezur chrono-logicznych.

Powtórzenie i zapamiętanie materiału ułatwią liczne tabele - ze-stawienia chronologiczne wypadków politycznych, ich przyczyn i skutków,najważniejszych procesów i zjawisk. Wyróżnione też zostały rozbudowanedefinicje niektórych pojęć, terminów i nazw, co powinno wzbogacić język,którym posługiwać się będzie kandydat na studia wyższe. Dodatkowoautorzy sygnalizują niektóre z prowadzonych przez historyków sporówi dyskusji, pokazujących wielość interpretacji poszczególnych kwestii.

Staraliśmy się, by nasze wykłady były zwięzłe, a jednocześnie zawieraływszystkie informacje niezbędne do zrozumienia problemu. Dzieje państwai prawa oraz historia społeczno-gospodarcza przedstawiane są niekiedyobszerniej niż w podręcznikach szkolnych - w ten sposób chcieliśmyułatwić przygotowanie się do egzaminów wstępnych na prawo i naukiekonomiczne. W pracy dominuje problematyka z zakresu historii po-wszechnej - nie bierze się to z naszego przekornego antypolonocentryzmu,lecz z chęci uświadomienia czytelnikowi, iż wydarzenia przeszłości naszegokraju mają przeważnie swój ogólnoeuropejski kontekst, a czasem wręczodpowiednik w historii innych społeczeństw.

Autorzy poszczególnych rozdziałów starali się dostosować wykład do

wymagań programów szkolnych, zarazem jednak Yademecum jest propo-zycją modyfikacji tych programów, często przeładowanych szczegółowymiinformacjami. Pominięto historię starożytną, ponieważ pytań z tegookresu nie ma ani na egzaminach maturalnych, ani wstępnych na wyższeuczelnie. Z innego powodu opuszczono historię kultury - jest onaw podręcznikach szkolnych potraktowana przekrojowo, nie wymaga więcpowtórnego opracowania w Yademecum.

W obecnym wydaniu nie zamieszczono map, w związku z tymniezbędną pomocą w korzystaniu z tej książki jest atlas historyczny.

ŚREDNIOWIECZE

l. PAŃSTWO l DZIEJE POLITYCZNE

Rozdział 1.Państwo wczesnośredniowieczne

Państwo patrymonialne

Powstałe na gruzach cesarstwa rzymskiego, a następnie na terenach germań-skich i słowiańskich monarchie dały początek nowym typom społeczeństwa,nowym formom państwa. Powstało wczesnośredniowieczne państwo pat-rymonialne. Sprawujący w nim władzę monarchowie (królowie, książęta)-dzielili podległy ich panowaniu obszar między spadkobierców, mogli też nimswobodnie dysponować, oddając część we władanie innym osobom.W okresie tworzenia się państwa władca był wodzem dominującego plemie-nia (ludu), które podbiło bądź podporządkowało sobie inne. Władcy(wodzowie) i elita przywódcza plemion podbitych zostali albo całkowicieodsunięci od władzy, albo włączeni do elity władzy zwycięskiego ludu(ułatwiały to małżeństwa). Silnie związane z podbojem początki państwwczesnośredniowiecznych określiły wyjątkową pozycję oddziałów zbrojnych(np. drużyn w państwach słowiańskich). Strukturę aparatu władzy tworzyłyzaś nie tyle instytucje, co więzi osobiste z władcą, pokrewieństwo z nimi w obrębie grupy rządzącej.

1. Monarchia Franków

Najbardziej stabilne państwo spośród tych, które powstały na gruzachimperium rzymskiego, stworzyli Frankowie - lud germański, który podbiłGalię. Budowa monarchii została dokończona w drugiej połowie V w.,wieńczyło ją przyjęcie przez króla Chlodwiga (Klodwiga) w 496 r. chrztuw obrządku katolickim (większość ludów germańskich, które wdarły się naterytorium cesarstwa rzymskiego, wyznawała arianizm, potępiony w IV w.i wyparty z terenów cesarstwa).

Typowe dla państwa patrymonialnego podziały terytorium i władzy,silne tendencje odśrodkowe, które wypływały z odmienności tradycjii kultur (plemiennych, między Frankami a Rzymianami, arianami a katoli-kami itp.) utrudniały utrzymanie jednolitej, scentralizowanej monarchii.W VII w. rozpadła się ona faktycznie na Neustrię (płn.-zach. Galia),Austrazję (płn.-wsch. Galia), Akwitariię i Burgundię. W ostatniej ćwierciVII w. majordom (najwyższy urzędnik) Austrazji, Pepin z Heristalu,pozbawił faktycznie Merowingów (dynastia rządząca Frankami od po-czątku istnienia monarchii, wywodząca się od legendarnego Merowiusza)władzy w Austrazji i Neustrii. Jego syn Karol Młot umocnił i rozszerzyłswoją władzę, a jego następca Pepin Krótki koronował się (751) na królaFranków.

Za panowania Karola Wielkiego (772-814) państwo Franków roz-szerzyło swoje granice: na południowym zachodzie powstrzymało ekspan-sję Arabów i uszczupliło zajmowany przez nich obszar na PółwyspiePirenejskim (Marchia Hiszpańska, po rzekę Ebro), na wschodzie pod-porządkowało sobie znaczne obszary Germanii, podbijając i chrystianizu-jąc Sasów (772-804), umacniając władzę nad Bawarią; objęto wpływamisłowiańskich sąsiadów, zniszczono państwo Awarów; na południu, popokonaniu Longobardów i odparciu pretensji Bizancjum, Królestwo Italii(pomocne i środkowe Włochy) włączone zostało do domeny karolińskiej.Władca Franków stał się protektorem papieża i opiekunem jego państwa.

Za panowania Karola Wielkiego został znacznie rozbudowany i scent-ralizowany aparat państwowy, rozwinięto również ideę państwa chrześ-cijańskiego, mającą istotny wpływ na losy polityczne Europy.

Kierunki ekspansji Franków, VI-VIII w. :Akwitania, Alemania, Burgundia, Bawaria, Bretania, Saksonia

Podboje Karola Wielkiego

płn. część Płw. Pirenejskiego, Królestwo Italii, Bawaria, Saksonia , ziemieChorutan ( Marchia Awarska, między Bawarią a Panonią), ziemie Wieletów,Serbów Połabskich, Kotlina Czeska

W państwie Franków co roku zbierało się zgromadzenie ludzi wolnych(połączone z dorocznym przeglądem wojsk), grupujące arystokracjękościelną i świecką. Uprawomocniało ono i akceptowało decyzje monar-chy wydawane potem w formie ustaw (kapitularzy). Ośrodkiem sprawo-wania władzy była rezydencja władcy (palatium). Wraz z postępującymrozrostem terytorium monarchii i centralizacją władzy rosła liczebniegrupa urzędników monarchy. Władzę w terenie sprawowali hrabiowie (ok.700 hrabstw), a na terenach przygranicznych i świeżo zdobytych mar-grabiowie i książęta (wodzowie - duces). Utrzymywał się partykularyzmprawą: różne odłamy Franków, Sasi, Bawarowie, Rzymianie rządzili sięswoim własnym prawem. Ważną funkcję pełnili posłańcy królewscy (missidominict) nadzorujący lokalną administrację i przestrzeganie prawa.Reforma sądownictwa w czasach karolińskich zmierzała do ograniczeniawładzy sądowej hrabiego i uczynienia z sędziego funkcjonariusza publicz-nego (królewskiego). W sprawy zarządu państwem zaangażowanych byłook. 3000 osób.

Ważnym elementem podjętych reform była reforma monetarna (ijednocześnie rachunkowa), wprowadzająca stałe relacje między jedno-stkami (funt = 20 soldów, l sold = 12 denarów), która przetrwała weFrancji aż do rewolucji francuskiej. Uporządkowanie modelu oświatyi systemu szkolnictwa towarzyszyło tzw. renesansowi karolińskiemu.

Koronacja Karola Wielkiego i Odnowienie CesarstwaRzymskiego (800)

Od czasów wypraw Pepina Krótkiego przeciwko Longobardomi utworzenia zaczątków Państwa Kościelnego (s. 120), władca Franków byłprotektorem papieża. Interweniował w Italii przeciwko Longobardomtakże Karol Wielki, ostatecznie podbijając północne i środkowe Włochy.W 800 r. przebywając w Rzymie (na prośbę papieża Leona III), królFranków został koronowany na cesarza rzymskiego. Akt ten nazwanoOdnowieniem Cesarstwa Rzymskiego, mimo iż w Konstantynopolurezydował inny spadkobierca starożytnego imperium, cesarz bizantyjski.

Władcy z dynastii Karolingów

Karol Młot, majordom królestwa; Pepin Krótki,Karol Wielki, cesarz; Ludwik Pobożny, cesarz

król Franków;

Dopiero w 812 r. uznał on tytuł cesarski Karola Wielkiego. Koronacjacesarska w 800 r. ponownie wiązała tytuł cesarza z Rzymem, co miało swojekonsekwencje w późniejszych stuleciach, gdy sięgnęli po tę godność władcyNiemiec. Mimo iż to papież koronował Karola, co można było odczytaćjako akt wyższości władzy duchowej, w rzeczywistości Karol występowałjako protektor papieża i Państwa Kościelnego.

Odnowione Imperium Romanum było monarchią chrześcijańską,w której religijny pierwiastek władzy cesarza silnie był związany z pierwias-tkiem świeckim. Karol wypowiadał się na synodach kościelnych, nawetw sprawach kultu (zwalczał ikonoklazm bizantyjski, czyli walkę z kultemobrazów), sam synody zwoływał, przewodniczył im, mianował biskupówi opatów, którym powierzał funkcje administracyjne. Był inicjatoremreformy kościelnej (rozwój sieci diecezjalnej i parafialnej, uregulowaniedziesięciny itp.).

Podział monarchii i jej rozpad

Ogromny wysiłek centralizacji państwa nie sprostał wszystkim prze-ciwdziałającym jej czynnikom: najazdom, procesom feudalizacyjnym,podziałom obszaru państwa między dziedziców korony. Spośród licznychpaktów i podziałów, do których doszło po śmierci Karola Wielkiego (anawet jeszcze za jego życia), najtrwalsze konsekwencje miał podziałw Yerdun (843) pomiędzy trzech synów Ludwika Pobożnego.

Podział opracowany przy udziale ok. 100 ekspertów brał pod uwagęnie tyle względy etniczno-językowe, co przede wszystkim osadni-czo-gospodarcze. Każda z części miała regiony odpowiednio zagospodaro-

Podział monarchii karolińskiej w Yerdun (843)

Lotar - obszary centralne (z Akwizgranem), od Morza Północnego poProwansję; Królestwo Włoch

Ludwik Niemiecki - Królestwo Wschodniofrankijskie (od Saksonii poBawarię ) - tu zaczną kształtować się Niemcy

Karol Łysy - Królestwo Zachodniofrankijskie - tu zacznie kształtować sięFrancja

wane, bogate w saliny oraz oliwę i przez każdą przebiegały główne szlakikomunikacyjne i handlowe. Jedynie na krótko (pod koniec IX w.) doszłodo zjednoczenia państwa karolińskiego.

Władza Karolingów wygasła w 987 r. w zachodniej części, jużpoważnie rozbitej na drobniejsze państewka, we wschodniej - w 911 r.,w Italii-w 888 r.

2. Drugie Odnowienie Cesarstwa Rzymskiegona Zachodzie i kształtowanie się Rzeszy Niemieckiej

Jedną z ważniejszych przyczyn dezintegracji królestw, które wyłoniłysię z podziału w Yerdun, były najazdy Normanów (zwłaszcza na KrólestwoZachodniofrankijskie i Nadrenię), Węgrów ( na Królestwo Wschodnio-frankijskie i Italię) oraz grasujących na wybrzeżach Morza Śródziemnegokorsarzy arabskich. Konieczną obronę mogły podjąć tylko lokalne ośrodkiwładzy,'ludność i wojsko organizowane przez hrabiów czy biskupów.

Drugi zespół przyczyn tkwił w procesach społecznych i politycznych.W państwie średniowiecznym ścierały się ze sobą dwie tendencje: odśrod-kowa, popierająca partykularyzm (rozbicie dzielnicowe, rozdrobnieniefeudalne) oraz integracyjna, prowadząca najpierw do centralizacji władzy,wzmocnienia pozycji monarchy, następnie do wykształcenia się monarchiistanowej.

W Królestwie Wschodniofrankijskim separatyzmy dzielnicowe wyni-kały jeszcze z podziałów plemiennych, odmiennej historii poszczególnych

Najazdy w Europie, IX - pocz. XI w.

Normanowie: Anglia, Irlandia i wyspy na Morzu Północnym i Atlantyku,Królestwo Zachodniofrankijskie i Wschodniofrankijskie, płd. i wsch. częśćPłw. Pirenejskiego, Prowansja, Sycylia i płd. Włochy, płd. wybrzeże Bałtyku,Ruś

Węgrzy: Królestwo Wschodniofrankijskie, płn.-wsch. część Płw. Apenińs-kiego, Cesarstwo Bizantyjskie

Arabowie: Sycylia, Sardynia, Korsyka, zach. wybrzeże Płw. Apenińskiego,Prowansja, wybrzeża Morza Adriatyckiego, Kreta, wybrzeża Morza Egejs-kiego

jego części, zwyczajowych w dynastii karolińskiej działów po śmierciwładcy (Ludwik Niemiecki podzielił Królestwo zgodnie z granicamidawnych państw plemiennych). W okresie słabnięcia władzy Karolingów(IX/X w.) na czele tych państw stali wybierani przez możnych dowódcywojskowi - książęta (Herzóge).

Została jednak utrzymana jedność monarchii, którą uosabiał wybiera-ny król. Wzmocniła tę jedność dynastia saska, powiększając ponadtoobszar podległy jej władzy o: Lotaryngię (za panowania Henryka I), Italiępółnocną i środkową (za panowania Ottona I), wreszcie Burgundię. Nawschodzie podjęto walkę z pogańskimi Słowianami Połabskimi, tworzącmarchie i placówki misyjne (m.in. w Magdeburgu).

Przyjęcie zasady elekcyjności tronu oznaczało zerwanie z karolińskątradycją podziałów państwa między spadkobierców. Tradycja ta mogłabyć respektowana tylko w obrębie dziedzicznych księstw. Książę saski,wybrany na króla całego państwa, rozporządzał tylko domeną saską. Odelekcji Ottona I Wielkiego wybór i koronacja (na kamiennym tronieKarola Wielkiego) odbywały się w Akwizgranie.

Niemcy tego okresu (pojęcie Królestwo Niemiec, Regnum Teutonicum,zaczyna się upowszechniać w XI w.) były państwem, które określa się jakoimperialne królestwo, to znaczy jednoczące pod władzą „króla królów"(cesarza) liczne królestwa i księstwa plemienne. Od czasów Henryka III(pół. XI w.) władca nosił tytuł króla rzymskiego, a po koronacji cesarskiejw Rzymie - cesarza rzymskiego (tytuł cesarz niemiecki oraz pojęciecesarstwo niemieckie są błędne). Władcy z dynastii saskiej przeciwstawialisię partykularyzmom książąt i królów, wykorzystując podporządkowanymonarchii Kościół - mianowani przez nich biskupi i opaci mieli stanowićprzeciwwagę dla lokalnych dynastii i możnowładztwa.

Koronacja cesarska Ottona l i zwierzchność cesarzarzymskiego

Koronacja Ottona I na cesarza w Rzymie w 962 r. otwierała okresbudowy uniwersalistycznego cesarstwa chrześcijańskiego i potwierdzałazwierzchnictwo cesarza nad Kościołem powszechnym (papież musiałskładać cesarzowi przysięgę). Wnuk Ottona I, Otton III jeszcze silniejnawiązywał do karolińskiej idei Odnowienia Cesarstwa Rzymskiego.Zmierzał - we współpracy z papieżem - do stworzenia jednego imperiumchrześcijańskiego, obejmującego także Bizancjum. Centrum politycznym

i duchowym tego cesarstwa miał być Rzym, cesarz zaś jego zwierzch-nikiem, wchodzące w jego skład - na równych prawach - ludy chrześcijań-skie tworzyłyby rodzaj „federacji". Zjazd gnieźnieński i utworzenieniezależnej metropolii kościelnej w Polsce (1000) oraz podobna politykawobec Węgier (powstanie metropolii, koronacja Stefana Węgierskiego)były posunięciami realizującymi te projekty. Idea imperium christianum niezostała jednak urzeczywistniona. Otton III, zmuszony do opuszczeniawrogiego mu Rzymu, zmarł z dala od stolicy imperium; kolejni władcyNiemiec, by koronować się na cesarzy, musieli prowadzić wojny weWłoszech, gdzie ich panowanie budziło niechęć i opór, podsycany przezpapieży od czasów pontyfikatu Grzegorza VII i sporu o inwestyturę.

Szczególnie silny był on wobec Fryderyka Barbarossy (XII w.), który 'usiłował uniemożliwić współdziałanie walczących o swoją suwerennośćkomun północnych Włoch, burząc m.in. Cremonę i Mediolan. Komunyzawiązały Ligę Lombardzką, której wojska pokonały w 1176 r. armięcesarską. W 1183 r. pokój z cesarzem potwierdzał ich autonomię, alewładza zwierzchnia pozostała przy cesarzu.

W XII w. uzasadnieniu pretensji cesarza do zwierzchnictwa nadinnymi monarchami europejskimi zaczęły służyć przepisy prawa rzyms-kiego (przez to pojęcie rozumiano dokonaną w VI w. na polecenie cesarzaJustyniana Wielkiego kodyfikację prawa rzymskiego), komentowanespecjalnie dla Fryderyka Barbarossy przez prawników bolońskich. Niechcieli jednak uznać w nim najwyższego autorytetu nie tylko papieże, alei świeccy monarchowie (ostro zwłaszcza na pretensje cesarza zareagowałkról Anglii Henryk II).

Na przełomie XII i XIII w. ukształtowała się ostatecznie RzeszaNiemiecka, do której należały władztwa polityczne Niemiec. Cesarstwo(rzymskie) miało zasięg szerszy i obejmowało obok Niemiec także północ-no-środkowe Włochy i Czechy. Władzę zwierzchnią miał w Niemczechkról, któremu książęta składali przysięgę wierności.

3. Feudalizm i system wasalno-lenny

Definicje feudalizmu

Termin feudalizm wprowadzony w XVII w. jest wieloznaczny, używasię go na określenie stosunków politycznych, gospodarczo-społecznych,prawnych. Karol Marks w swojej koncepcji dziejów ludzkości zastosowałgo, by określić formację społeczno-gospodarczą - mieszczącą się między

formacją antyczną (niewolnictwem), charakterystyczną dla społeczeństwstarożytnych, a kapitalizmem, właściwym dla społeczeństwa nowożytnego- w której decydujące znaczenie miało posiadanie ziemi.

Cechami charakterystycznymi feudalizmu były:1. ustrój społeczno-gospodarczy oparty na podzielonej własności ziemi

(własność pełna, zwierzchnia, przysługująca panu feudalnemu i użytkowa,którą posiadali chłopi);

2. wielka własność ziemska;3. eksploatacja ziemi przez uzależnionych ekonomicznie i prawnie od

właściciela majątku chłopów;4. przejmowanie znaczącej części lub całości zysków z tej eksploatacji

przez właściciela (renta feudalna);5. system społeczno-prawny, który utrzymywał w poddaństwie chło-

pów i blokował awans społeczny stanom niższym.Ten ustrój kształtował się stopniowo w Europie wczesnośred-

niowiecznej i doprowadził do znacznego zaniku wolnego majątkuziemskiego na rzecz włości senioralnej, przynosząc jednocześnie uzależ-nienie ekonomiczne i prawne chłopów (poddaństwo). W XII w. podwpływem przemian gospodarczo-społecznych włość senioralna uległarozkładowi, upowszechniły się dzierżawy i system czynszowy, coprzyniosło chłopstwu wolność prawną i znaczne swobody ekonomiczne(zanik poddaństwa). W późnym średniowieczu i w początkach epokinowożytnej pod wpływem rozwoju gospodarki folwarcznej w EuropieŚrodkowowschodniej doszło do procesów refeudalizacyjnych (wtórnepoddaństwo).

Tzw. klasyczna definicja feudalizmu, wypracowana w XIX w. i stoso-wana także przez współczesną historiografię, jest węższa. Określa się tymterminem specyficzny, charakterystyczny dla średniowiecza zachodnio-europejskiego ustrój społeczno-prawny, regulujący więzi społeczno-praw-no-polityczne między wyższymi warstwami społeczeństwa: arystokracjąi rycerstwem. Dla odróżnienia jej od definicji pierwszej, często stosuje siętermin węższy niż feudalizm, a mianowicie system wasalno-lenny.

Najważniejszymi elementami tego systemu były:1. bezpośrednie więzi osobowe łączące wasala z seniorem;2. hołd lenny składany przez wasala seniorowi i określający ich

wzajemne zobowiązania;3. lenno (feudum) - ziemia nadana przez seniora wasalowi;4. specyficzne stosunki polityczne między władcami - przykładem

może być tu zależność lenna od króla Francji należących do króla Angliiksięstw francuskich;

5. drabina feudalna;6. władztwo gruntowe - poddane władzy feudała terytorium, nad

którym sprawował on władzę ekonomiczną i sądową.System wasalno-lenny wykształcił się na zachodzie Europy na przeło-

mie pierwszego i drugiego tysiąclecia n.e. Jego geneza jest złożona,historycy podkreślają znaczenie takich czynników, jak:

1. wykształcenie się tego systemu na terenach (Galia) zetknięcia sięspołeczeństw germańskich z późnoantycznymi strukturami społecz-no-prawnymi i gospodarczymi (latyfundia);

2. dominacja we wczesnym średniowieczu gospodarki naturalnej,opartej na wzajemnych świadczeniach i zobowiązaniach (zasada ta znaj-dzie szczególny wyraz w hołdzie lennym);

3. słabość wspólnot wiejskich, niezdolnych do stawienia skutecznegooporu możnym;

4. brak poczucia bezpieczeństwa, którego nie zapewniało ani państwo,ani wspólnota lokalna, zwłaszcza w okresie najazdów w IX-XI w. Koniecznąwówczas obronę mogli zapewnić tylko lokalni hrabiowie czy biskupi;

5. słabość struktur państwowych, konieczność istnienia szczeblapośredniego między władzą najwyższą a poddanymi;

6. konieczność zapewnienia sobie przez władcę grupy wykwalifiko-wych wojowników (jazda), wynagradzanych za służbę nadaniami ziems-kimi (beneficja), zwolnionych od innych świadczeń na rzecz monarchy;

7. feudalizacja urzędów postępująca od czasów panowania KarolaWielkiego; urzędnicy wynagradzani byli beneficjami, które w okresiesłabości władzy karolińskiej stawały się stopniowo dziedziczne, tak jaki same urzędy, co ułatwiło przejęcie przez posiadaczy beneficjów świadczeńnależnych państwu.

Stosunki polityczno-prawneCharakterystyczną cechą średniowiecznego feudalizmu europejskiego

było rozdrobnienie władzy publicznej; szczególnie silnie wystąpiło ono weFrancji i w pómocno-środkowych Włoszech. Hrabiowie i margrabiowieprzejęli w IX-XI w. znaczną część przysługujących monarsze świadczeńi zdołali podporządkować swojej bezpośredniej władzy ludność zamiesz-kującą na terenie ich hrabstw. Najpotężniejsi z tych urzędników uzależniliod siebie także słabsze hrabstwa, tworząc udzielne władztwa (proces ten

wystąpił także w Niemczech); niektóre z nich stały się całkowicieniezależnymi księstwami, a nawet królestwami. By zachować nad nimiwładzę zwierzchnią, dążący do odbudowy władzy centralnej monarchowie(np. Fryderyk Barbarossa, Kapetyngowie) wykorzystali prawo lenne,czyniąc z władców lokalnych własnych lenników, usuwalnych (w praktyceniezwykle trudno) z lenna za niewywiązywanie się z obowiązków lennika.Zależność lenna była stosowana także w stosunkach międzynarodowych(np. zależność lenna, z całości terytorium lub tylko jego części, władcówPolski od cesarza, księstw śląskich od króla Czech, Zakonu Krzyżackiegood Polski itp). Ekstremalne rozdrobnienie władzy publicznej i wynikającaz niego krwawa niekiedy rywalizacja między feudałami określane sąmianem anarchii feudalnej. Przeciwdziałała jej silna władza królewska(np. w Anglii), która ograniczała proces „prywatyzacji państwa" przezfeudałów.

Stosunki społeczno-prawne

Ustrój wasalno-lenny upowszechnił się przede wszystkim w zachodniejEuropie i doprowadził tam do wykształcenia się tzw. drabiny feudalnej- skomplikowanego systemu zależności osobowych między senioramia wasalami. Najwyższym seniorem był król. Jego lennicy, dysponującyrozległymi władztwami terytorialnymi (książęta, hrabiowie, margrabio-wie), stanowili współuczestniczącą w sprawowaniu najwyższej władzygrupę baronów (we Francji nazywanych parami - równymi). Wasalekrólewscy byli jednocześnie seniorami swoich wasali - feudałów pod-legających ich władzy. Walki polityczne między seniorami oraz dążeniafeudałów do posiadania jak największej liczby lenn powodowały, że seniormógł być wasalem (z tytułu posiadania lenna) nawet człowieka stojącegoniżej w hierarchii społeczno-politycznej. Ta komplikacja stosunków społe-czno-prawnych doprowadziła do zamazania wynikającej z drabiny feudal-nej-hierarchii i wykształcenia się zasady, że wasal mojego wasala nie jestmoim wasalem (obowiązującej zwłaszcza we Francji).

Mianem lenna określa się wszystkie nadania ziemskie obciążone świad-czeniami na rzecz seniora, dysponującego własnością zwierzchnią. Lennamibyły więc zarówno wielkie władztwa terytorialne (np. Akwitania), jaki drobne majątki ziemskie rycerstwa.

Składany przez wasala hołd lenny wiązał przysięgą lennika orazseniora i stosowany był zarówno w stosunkach międzynarodowych (hołdpruski), jak i w domenie feudała obdarzającego nadaniem służących murycerzy. Wasal przysięgał całkowite oddanie seniorowi, wierną mu służbę,do której należały przede wszystkim: udział w radzie oraz służba wojs-kowa. Senior zobowiązywał się do zapewnienia wasalowi opieki i obrony.Hołd najczęściej był powiązany z nadaniem lenna, określanym mianeminwestytury. Symbolem przekazania lenna była chorągiew (lub włócznia),a w przypadku nadania majątku biskupiego - pastorał. Śmierć senioraoznaczała obowiązek złożenia hołdu jego następcy.

System feudalny wpłynął nie tylko na więzi społeczne, określił relacjemiędzy władzą publiczną a poddanymi, ale także przesądził o charakterzecywilizacji europejskiej pełnego i późnego średniowiecza.

1. Spowodował wykształcenie się odrębnego w rodach feudal-no-rycerskich modelu rodziny (klan feudalny). By nie rozdrabniać posia-danych lenn, tytuł i władztwo feudalne dziedziczył tylko najstarszy syn (weFrancji) albo rodzina wspólnie dzierżyła własność feudalną (we Włoszech).W zasadzie system wykluczał z dziedziczenia kobiety (część majątkuprzechodziłaby wówczas w posiadanie innej rodziny).

2. Świadomość wyższości społecznej, dysponowanie pełnią praw orazkonieczność utrzymywania w poddaństwie ludności zależnej wytworzyływśród feudałów najpierw silne poczucie więzów krwi, a następnie przeko-nanie o szlachetności urodzenia. Posiadane środki materialne pozwalały nademonstrowanie swojej pozycji i swojego prestiżu kosztownym strojemi wystawnością życia (inne warstwy społeczne były nie tylko z powodubraku środków, ale także ze względów prawnych tej możliwości po-zbawione).

3. Wyróżnienie spośród ludności wolnej zobowiązanego do służbykonnej w ciężkiej zbroi rycerstwa, demonstrowanie przez nie siły, wartość,jaką w dobie wypraw krzyżowych niósł udział w wojnie świętej, zaowoco-wały wykształceniem się silnie nacechowanego religijnie (rytuał pasowaniana rycerza) etosu rycerskiego.

4. Powstała, mająca zasięg ogólnoeuropejski, kultura rycerska i feuda-Ino-dworska.

5. Budowa władztw gruntowych, konieczność posiadania feudalnychformacji wojskowych do obrony i egzekwowania władzy spowodowały, żeEuropę pokryła gęsta sieć zamków - centrów władztwa i kultury, symbolupanującego w średniowiecznej Europie systemu feudalnego.

4. Polska wczesnośredniowieczna

Najstarsze państwa na terenie Słowiańszczyzny

Nazwa i data(okres istnienia)

Państwo SamonaI pół. VII w.

Wielkie Morawypocz. IX w.- pocz. X w.

Bułgariaod końca VII w. popodboju Słowiannaddunajskich

Ruśod II pół. IX w.

Czechyod II pół. IX w.

Węgryod pół. X w.

Założyciel(legendarny

lub historyczny)

Samo, kupiecfrankijski

Mojmir I

Asparuch, wódzProtobułgarów, ludupochodzenia turec-kiego

Ruryk i jego następcaOleg (Waregowie)

Borzywój I

Arpad - wódz Węg-rów, ludu pochodze-nia ugrofińskiego,IX/Xw.

Zasięg

najszerszy: Morawy, Czechy,Karyntia

Morawy, Słowacja, Czechy,Górny Śląsk, Panonia,kraj Wiślan - najszerszy zapanowania Świętopełka I, ko-niec IX w.

najszerszy w IX/X w. za pano-wania Borysa Michała i Sy-meona: od górnej Cisy na płn.po Macedonię na płd.

od Zat. Fińskiej, jeż. Ładogai Onega na płn. po ziemiegraniczące z Połowcami i Pie-czyngami na płd. (Ruś Nowo-grodzka i Kijowska)

Czechy, od I pół. XI w. Mora-wy, przejściowo Śląsk, krajWiślan

Nizina Panońska, od pocz.XI w. Słowacja

Chrystianizacja

831, Mojmir; działal-ność Cyryla i Meto-dego (II pół. IX w.)

865, Borys Michał

988, WłodzimierzWielki

845 w Ratyzbonie 14książąt czeskich orazprzed 885 Borzywój I

974, Gejza

Plemiona polskie

Śląsk: Śleżanie, Dziadoszanie, Opolanie, Golęszyce, Bobrzanie, Trzebo-wianie;

Małopolska: Wiślanie. Ledzianie (1). Bużanie. DulebowieWielkopolska: Lubuszanie. Polanie. Goplanie (Kuiawianie^:Mazowsze: Mazowszanie;Pomorze: Pyrzyczanie, Wolinianie, Kaszubi

Powstanie państwa polskiego

Dzieło stworzenia państwa na zajętym przez Słowian Zachodnichobszarze między Odrą a Bugiem podjęli z sukcesem usadowieni wokółGniezna Polanie. Data przybycia Słowian - ludu indoeuropejskiego - doEuropy Środkowowschodniej i Południowej jest przedmiotem nie roz-strzygniętego do dzisiaj sporu w nauce. Nazwa Słowianie i informacjeo nich w źródłach pisanych pojawiają się dopiero w VI w. Ostatnieinterpretacje archeologów także skłaniają się ku hipotezie późnego(V-VIw.) ich przybycia na te tereny. W historiografii polskiej za naj-popularniejszy należy uznać pogląd, iż ok. II w.n.e. ziemie polskiezamieszkiwali Prasłowianie, identyczni z notowanymi w źródłach tegookresu Wenetami (Wenedami). Gród w Biskupinie, datowany na VIII w.p.n.e., należy do kultury łużyckiej, która nie miała nic wspólnego ani zeSłowianami, ani z Prasłowianami.

W końcu IX w. (875-880) ekspansja najsilniejszego państwa w tymregionie, monarchii wielkomorawskiej, prawdopodobnie objęła ziemiezajmowane przez Wiślan, być może również Śląsk. Po rozpadzie WielkichMoraw w X w. oba terytoria znalazły się pod panowaniem czeskichPrzemyślidów.

Pierwszym, zanotowanym przez źródła współczesne, władcą Polan byłMieszko I, ale znaczna część historyków uznaje za wiarygodną „listędynastyczną" Piastów przekazaną przez Galia Anonima, zawierającąimiona: Siemowita, Leszka i Siemomysła (domniemany ojciec Mieszka),wskazując na nich jako na bezpośrednich przodków pierwszego historycz-nego księcia. Ekspansja Polan na sąsiednie terytoria, zajmowane przezGoplan (Kujawy), Mazowszan, Lędzian, przypadła na połowę X w.Kolejno podbijane obszary, zajmowane przez tzw. plemiona polskie,powiększyły się o zdobyty w wojnie z Czechami Śląsk. Piastowie w latach90. sprawowali władzę nad terytorium zbliżonym do obszaru dzisiejszejPolski (poza płn.-wsch. terytorium Prusów). Nie została ostatecznierozstrzygnięta przez historyków kwestia przynależności Krakowa i ziemikrakowskiej do państwa Mieszka. W wydanym między 990 a 992 r.dokumencie, stanowiącym akt donacji Stolicy Apostolskiej władztwaMieszka (Dagome iudex), nie jest wymieniony syn, Bolesław Chrobry,Kraków zaś leży poza granicami kraju. Najpóźniej zaraz po śmierciMieszka Bolesław, obejmując władzę w Polsce, przyłączył do państwaPiastów także tę ziemię.

Ukształtowanie się państw słowiańskich umożliwiło szybką ich chrys-tianizację (z wyjątkiem Połabia, gdzie nie doszło do powstania stabilnejwładzy państwowej). Chrzest Mieszka w 966 r., poprzedzony sojuszemz Czechami i ślubem z księżniczką Dąbrówką, włączał jego państwo dogrona państw chrześcijańskich. Przyjęcie chrztu wzmacniało władzę we-wnętrzną Mieszka, powstanie organizacji kościelnej utrwalało słabe struk-tury państwowe, monarsze fundacje kościołów murowanych służyłypodkreśleniu jego majestatu, zapewnić miały opiekę Boga i pomyślnośćkraju. Monarcha bowiem, tak jak przedtem wódz plemienia, ponosił winęza klęski spadające na podległy jego władzy lud.

Charakter władzy, organizacja państwa

Władza książęca nosiła charakter autorytarny, ale nie była absolutna.Ważny głos miała elita państwa - możni (principeś) sprawujący funkcjeurzędnicze w powoli rozwijającej się administracji. W tzw. pierwszej (MieszkoI - Mieszko II) oraz drugiej (Kazimierz Odnowiciel - Bolesław Krzywousty)monarchii wczesnopiastowskiej obowiązywała prawdopodobnie elekcja natron książęcy, faktycznie jednak ograniczona do rodziny panującej.

Ośrodkiem władzy był dwór monarchy, skupiający poza rodzinąwładcy dostojników kościelnych i najwyższych urzędników, funkcjonariu-szy niższego szczebla, pisarzy oraz drużynę, wreszcie skarb. Dwór objeż-dżał kraj, co było typowym sposobem sprawowania władzy we wczesno-średniowiecznej Europie. Przyczyną były m.in. trudności aprowizacyjne,niemożność wyżywienia dworu przez cały rok w jednym miejscu. Objazdysłużyły ponadto kontroli i sprawowaniu władzy sądowej. Podstawąadministracji była sieć grodowa. Wokół grodu rozciągał się okręg grodowy(później kasztelania), na czele którego stał pan grodowy (kasztelan).Okręgi grodowe (ok. 90) były zgrupowane w prowincje (7 lub 8). Na czeleprowincji stał komes - wojewoda. Stosunki między monarchą a pod-danymi regulował system prawa książęcego. Większość ludności podlegałatylko władzy księcia i musiała ponosić ciężary na rzecz państwa. Urzędnicybyli wynagradzani częścią dochodów monarchy z danin.

Prawo książęce (ius ducale) - całokształt uprawnień monarchy do sprawo-wania władzy sądowej nad ludnością, pobierania danin oraz posług i korzys-tania z regaliów zastrzeżonych (jako monopole) dla książęcego skarbu (np.regale ziemi).

Koronacje królewskie

Przed 1320 r. (koronacja Władysława Łokietka) koronacja władcówPolski odbyła się tylko pięć razy. Akt ten, związany z uroczystą ob-rzędowością kościelną (namaszczenie świętymi olejami) i państwowąwzmacniał pozycję monarchy na arenie międzynarodowej, wywyższałpanującego, sakralizował jego władzę, sankcjonował panowanie dynastii.Koronacje we wczesnośredniowiecznej Europie Środkowej wymagały

Najważniejsze świadczenia i daniny w Polsce pierwszych Piastów

stróża - danina ustanowiona w miejsce strzeżenia grodu, który to obowiązekprzejęło rycerstwo;powolowe - poradlne lub podymne - płacone od wielkości majątku (parawołów obrabiała obszar 1 radła) lub od dymu, czyli rodziny;podworowe - coroczna danina w bydle, prawdopodobnie ściągana od całejwsi;narzaz - za wypas trzody w lasach władcy, z reguły w nierogaciźnie;stan - przewóz, obowiązek goszczenia urzędników i dostarczenia imśrodków transportu;szron - danina łowiecka

Najważniejsze urzędy w Polsce wczesnośredniowiecznej

urzędy dworskie:wojewoda (palatyn) - zarząd dworu monarchy, sprawowanie sądów w za-stępstwie księcia, dowództwo wojskowe, nadzór nad ściąganiem świadczeńi administracją terenową;podkomorzy (komornik) - zarząd gospodarczy dworu i państwa (skarbksiążęcy i państwowy nie były rozdzielone);włodarz - zarząd majątkami księcia;cześnik, strażnik, miecznik, koniuszy, łowczy - nadzór nad powierzoną imczęścią gospodarstwa dworskiego;kanclerz (od XII w.) — duchowny, zwierzchnik kancelarii i kaplicymonarszej, szybko stał się obok wojewody głównym dostojnikiem państwa;administracja terytorialna:komesi grodowi (kasztelanowie) - zarząd grodem i okręgiem grodowym(kasztelanią), funkcje policyjne (ochrona miru drogowego i targowego),wojskowe, pobieranie od miejscowej ludności świadczeń.

zgody cesarza rzymskiego lub (i) przyzwolenia papieża. Obietnica wy-niesienia Polski do rzędu królestw została być może złożona przezcesarza Ottona III w 1000 r. na zjeździe w Gnieźnie. Dwie pierwszekoronacje, Bolesława Chrobrego i Mieszka II (1025), odbyły się w mo-mencie zmiany na tronie niemieckim, po śmierci cesarza Henryka II,i przez nowego władcę Konrada II zostały odebrane jako akt wrogi;uważał on Mieszka II za uzurpatora. Koronacja młodszego syna (star-szym był Bezprym) Chrobrego miała wzmocnić jego pozycję wobecbrata.

Trzecia koronacja - Bolesława Szczodrego (1076) odbyła się z pogwał-ceniem roszczeń, jakie wysuwali władcy Niemiec, uważający się za szafarzykoron królewskich. Książę Polski wykorzystał zarówno konflikt HenrykaIV z Grzegorzem VII, jak i przychylność tego ostatniego, którego legaci,wysłani do Polski, pomagali odbudować zniszczoną w latach 30. met-ropolię gnieźnieńską. Burzliwe panowanie Bolesława Krzywoustego, któredoprowadziło do ingerencji cesarskich w sprawy polskie, oraz okresrozbicia dzielnicowego uniemożliwiły władcom piastowskim sięganie pokoronę.

Jednym z głównych twórców odnowienia królestwa i promotoremkoronacji królewskich był na przełomie XII i XIII w. arcybiskup JakubŚwinka, zdecydowany przeciwnik wpływów niemieckich w Polsce i ekspan-sji książąt Rzeszy (przede wszystkim władców Brandenburgii). W 1295 r.koronował Przemyśla II, księcia Wielkopolski, na króla Polski (Przemysłwywiózł z Krakowa, nad którym na krótko przejął władzę jako sukcesorHenryka Probusa, insygnia koronacyjne Szczodrego). Król został wkrótcepotem zamordowany.

Następna koronacja odbyła się jednak szybko, gdy zwycięzcą w walceo władzę nad Polską został król czeski Wacław II. Koronował go na królaPolski w 1300 r. Świnka. Koronacja ta oznaczała zawiązanie uniipersonalnej między Polską a Czechami. Następca Wacława II, Wacław IIIdo Polski nie dojechał, zginął zamordowany (1306).

Po odbudowie władzy centralnej, chociaż nad bardzo uszczuplonymterytorium, koronacja Władysława Łokietka w 1320 r. zapoczątkowałaregularne już odtąd koronowanie wszystkich władców Polski.

Kryzysy państwa piastowskiego

Charakter patrymonialny monarchii piastowskiej (traktowanie państ-wa jako własnego majątku, dzielenie władzy i kraju między synów), słabe

ugruntowanie władzy dynastii, procesy odśrodkowe, powolna chrys-tianizacja, ciężary świadczeń nałożonych na ludność i związane z wy-prawami wojennymi powodowały, że każdy z władców, od BolesławaChrobrego poczynając, stawał przed problemem kryzysu władzy. Najczęś-ciej jego bezpośrednią przyczyną był konflikt między uprawnieniamidziedzicznymi wszystkich (męskich) członków dynastii a dążeniami jed-nego z nich do jedynowładztwa. Starano się temu zapobiegać, dzieląc krajna dzielnice, ale jednocześnie ustanawiając władzę naczelną. BolesławChrobry wykorzystał jednak tę władzę szybko i zdecydowanie, wyganiającbraci i oślepiając przywódców opozycji możnowładczej. Prowadzone przezniego od 1002 r. wojny, postępująca rozbudowa aparatu państwowego(dwór i organizacja grodowa) i świadczeń na jego rzecz, energicznewspieranie misji chrystianizacyjnej, która niszczyła tradycyjne wierzeniapoddanych, przyniosły narastanie niezadowolenia i pierwsze rozruchyludowe w ostatnich latach panowania Chrobrego.

Zorganizowanie się po wstąpieniu na tron Mieszka II opozycji wokółodsuniętego od władzy Bezpryma, który ponadto pozyskał do swoichplanów księcia kijowskiego, Jarosława Mądrego, oraz wyprawa cesarza naMilsko i Łużyce doprowadziły do załamania władzy króla (1031). PowrótMieszka II z Czech w 1032 r. (siedział tam w więzieniu władcy czeskiego)został opłacony rezygnacją z tytułu królewskiego i koniecznością podziałukraju (dzielnice otrzymali brat Otton i kuzyn Dytrych, Bezprym już nieżył).

Silnej władzy nie był w stanie odbudować jego następca Kazimierz,zwany później Odnowicielem, wygnany z kraju (ok. 1036). Władzaznalazła się wówczas w rękach możnych, z których jeden - Miecław- umocnił swoje panowanie nad Mazowszem. Wybuchły powstanialudności przeciwko władzy państwowej, możnym (najsilniejsze praw-dopodobnie w Wielkopolsce) i przeciwko Kościołowi. Kulminacyjnymmomentem upadku monarchii był najazd księcia czeskiego Brzetysława,który zniszczył Wielkopolskę (w tym Gniezno) i przyłączył do CzechŚląsk.

Kazimierz uzyskał pomoc Henryka III. Władca Niemiec obawiał sięm.in. rosnącej potęgi Czech. Powrót księcia do Polski z wojskiemniemieckim (500 rycerzy) oraz wspomagające uderzenie niemieckie naCzechy, wreszcie sojusz z Jarosławem Mądrym ubezpieczały dziełoodbudowy władzy piastowskiej w Polsce. Kazimierz stosunkowo szybkopozyskał stronników wśród możnych, w sojuszu z Jarosławem pokonał

Miecława. W 1054 r. zjazd w Quedlinburgu zatwierdził panowanie księcianad Śląskiem (odzyskanym w 1050 r.), z którego musiał jednak płacićCzechom trybut. Nie do końca udała się odbudowa organizacji kościelnej.Gniezno ponownie uzyskało prawa metropolii dopiero za BolesławaSzczodrego (Śmiałego).

Powrót do władzy i odbudowa organizacji państwowej wiązały się z jejreformowaniem. Okręgi grodowe przekształciły się w kasztelanie, centrumwładzy przeniosło się ze zniszczonego Gniezna do Krakowa, rozpoczęło sięnadawanie majątków ziemskich jako wynagrodzenia za zasługi dla władcyi udział w sprawowaniu rządów.

W porównaniu z całkowitym załamaniem się władzy państwowejw latach 30. upadek Bolesława Szczodrego nie miał tak poważnychnastępstw dla państwowości polskiej. Przyczyny wygnania króla Bole-sława (1079) nie zostały ostatecznie przez historyków wyjaśnione. Zwracasię uwagę na takie okoliczności, jak: zaniepokojenie cesarza koronacją,działanie opozycji politycznej prawdopodobnie związanej z młodszymbratem króla Władysławem Hermanem, stracenie biskupa krakowskiegoStanisława (1079). Po wypędzeniu króla władcą został Władysław, którymusiał zrezygnować z godności królewskiej, a ponadto przez całe niemalpanowanie zmagał się z opozycją możnych. Występowała ona zwłaszczaprzeciwko palatynowi Sieciechowi i jego polityce, a także przeciw wszelkimzamierzeniom centralizacyjnym. Doprowadziła do podziału kraju (1097):Zbigniew, starszy syn, otrzymał Wielkopolskę i Kujawy, Bolesław Krzy-wousty Śląsk i Małopolskę, Herman pozostawił sobie władzę zwierzchniąoraz Mazowsze.

Po śmierci ojca dążenia Bolesława do jedynowładztwa spowodowałyostry konflikt między braćmi. Trwał on w latach 1106-1112 i naraził Polskęna interwencje zbrojne cesarza (wojna w 1109 r.). Oślepienie Zbigniewai jego rychła śmierć (1112) spowodowały wystąpienie przeciwnikówBolesława, któremu udało się rozwiązać kryzys pokojowymi środkami(pokuta, obdarowanie Kościoła). Pokonał także bunt potężnego palatynaSkarbimira (1117).

5. Polska w Europie od pół. X do pół. XII w.

Chrystianizacja Polski oraz wejście jej w bliższe (często wrogie)stosunki z Niemcami oraz z Czechami wprowadziły państwo Polan naarenę polityczną tej części Europy i na karty współcześnie spisywanych

kronik. Polityka pierwszych Piastów, Mieszka i Bolesława, podyktowanabyła przede wszystkimi dążeniami ekspansywnymi podporządkowaniawłasnej władzy jak najrozleglejszego terytorium. Doprowadzić to musiałodo konfliktów z równie ekspansywnymi sąsiadami: Czechami, z którymiwalczono o Śląsk i Morawy, książętami niemieckimi i cesarstwem o Mils-ko, Łużyce i Miśnię, z plemionami nadbałtyckimi o Pomorze Zachodnie,z Rusią Kijowską o Grody Czerwieńskie. Polityka władców Polski nieróżniła się od polityki innych ówczesnych monarchów.

Szczyt ekspansji państwa polskiego przypadł na okres panowaniaBolesława Chrobrego, ale jego zdobycze terytorialne nie zostały utrzymaneprzez następcę, gdyż okrzepłe w tej części Europy państwa (Niemcy,Czechy, Ruś, Węgry) zaczęły starać się chronić tę dosyć kruchą równowagęi zabiegać o utrzymanie granic, jakie ustaliły się między państwamiw końcu X i pierwszej połowie XI w.

Cechy charakteryzujące politykę wewnętrzną i międzynarodową

1. Wyprawy miały charakter łupieżczy, gdyż łupy oraz uprowadzana doniewoli ludność (osadzana na roli bądź sprzedawana kupcom zaopatrującymzachodnią i południową Europę oraz świat islamu w niewolników) byłyjednym z ważniejszych źródeł bogactwa księcia, jego drużyny i elityrządzącej.2. Sojusze polityczne miały często krótkotrwały charakter - np. z Czechamiw pół. X w.; z Jarosławem Mądrym najpierw walczono (w 1018 r., 1030/31),a następnie zawarto sojusz, by pokonać Miecława.3. Metody walki z przeciwnikami politycznymi były niezwykle brutalne;pokonanych lub zdradzonych władców:

a) oślepiano (Bolesław Chrobry oślepił swojego brata ciotecznego Bole-sława Rudego czeskiego i zagarnął tron praski, Bolesław Krzywoustyoślepił Zbigniewa, czym spowodował jego śmierć),b) wyganiano (wygnani zostali: bracia Bolesława Chrobrego, Bezprym,Mieszko II, Kazimierz Odnowiciel, Bolesław Szczodry, Zbigniew),c) mordowano (z polskich władców z pewnością zamordowani zostali:Bezprym, Leszek Biały, Przemysł II),d) więziono (m.in. Mieszko II, Zbigniew),e) kastrowano (Mieszko II).

Dla zagwarantowania warunków pokoju brano zakładników (zakładnikiemcesarza był Chrobry).

Stosunki z Niemcami

Problemem trudnym do pełnego wyjaśnienia z powodu enigmatyczno-ści źródeł, a także drażliwym dla polskiej świadomości historycznej jestcharakter stosunków państwa polskiego z Niemcami, a ściślej z cesarstwemrzymskim. Przez większą część tego okresu władca Polski był w jakimśstopniu podporządkowany władcy Niemiec. W stosunku lennym (trybuta-rnym) do cesarza przez część swojego panowania znajdował się Mieszko I,z korony i tytułu królewskiego zrezygnować i uznać ponadto zwierzchnośćcesarza musiał Mieszko II. Cesarz był rozjemcą w sporach polsko-czeskichw latach 50. XI w. oraz zwierzchnikiem lennym Kazimierza Odnowiciela.Cesarz interweniował w czasie walki o władzę w Polsce za panowaniaBolesława Krzywoustego i mimo przegranej w 1109 r. wojny utrzymałprawdopodobnie zwierzchność nad księciem, a w 1138 r., być może z tegowłaśnie tytułu, był obok papieża gwarantem dotrzymania układu o po-dziale kraju na dzielnice. Mimo tych zależności, między połową X a połowąXII w. władcy Polski zapewnili sobie większą samodzielność działania niżwładcy Czech. Polska miała własną prowincję kościelną obejmującąwszystkie jej ziemie, a Bolesław Chrobry i Bolesław Szczodry potrafiliwykorzystać sytuację polityczną w Niemczech, by - wbrew woli i interesomich władców - przeprowadzić koronacje.

Główne wydarzenia polityczne w dziejach Polski wczesnopiastowskiej

960-967

965

-Too

968-979

przed 990

990-992

992

Mieszko I (ok. 960-992)

walki z Pomorzanami i Wolinianami, podporządkowanie części ziempomorskich

sojusz z Czechami, małżeństwo Mieszka z Dąbrówką

chrzest Mieszka I, następnie początki organizacji kościelnej w Polsce,utworzenie w Poznaniu biskupstwa misyjnego

wojny z Wieletami i margrabiami niemieckimi (klęska margrabiego Hodo-na w bitwie pod Cedynią w 972 r.) zakończone układem z cesarstwem,podbój Śląska

oddanie Polski pod opiekę papiestwa (Dagome iudex)

Bolesław Chrobry (992-1025)

przejęcie władzy w Polsce, wypędzenie braci; być może dopiero wówczasprzyłączenie Krakowa i Małopolski do państwa Piastów

997

1000

1002-1018

1018

1025

1029-1030

1031

1032

ok. 1035--1039 '

ok. 1040

ok. 1040--1047

ok. 1050

lata 60. i 70.

1076

1079

ok. 1097

wyprawa misyjna św. Wojciecha do Prus i jego męczeńska śmierć

zjazd w Gnieźnie z pielgrzymującym do grobu św. Wojciecha cesarzemOttonem III, utworzenie metropolii (arcybiskupstwa) w Gnieźnie, bi-skupstw w Kołobrzegu, Krakowie, Wrocławiu

interwencja w Czechach i przejściowe ich opanowanie wraz z Morawami,wojny z Niemcami zakończone pokojem w Budziszynie; Milsko i Łużycewłączone do Polski

wyprawa na Kijów, przyłączenie Grodów Czerwieńskich

koronacja Bolesława Chrobrego oraz jego następcy, Mieszka II

Mieszko II (1025-1034)

wojny z Niemcami

wojna domowa, poparcie Bezpryma przez cesarza i ks. kijowskiego,wygnanie Mieszka

powrót Mieszka do władzy, zrzeczenie się korony i oddanie Łużyc

Kazimierz Odnowiciel (1034-1058)

załamanie się władzy Piastów, wygnanie Kazimierza, utworzenie przezMiecława państwa na Mazowszu, powstanie ludowe w Wielkopolsce,utrata Pomorza, najazd na Wielkopolskę ks. czeskiego Brzetysława,przyłączenie Śląska do Czech

sojusz Kazimierza z władcą Niemiec Henrykiem III i ks. kijowskimJarosławem Mądrym

pokonanie Miecława i odzyskanie władzy przez Kazimierza nad Polską,stolica w Krakowie

odzyskanie Śląska za cenę płacenia z niego trybutu Czechom

Bolesław Szczodry (Śmiały, 1058-1079)

utrata Pomorza Nadwiślańskiego, interwencje zbrojne w walki wewnętrznena Węgrzech i na Rusi, ponowne przyłączenie Grodów Czerwieńskich(utraconych w 1031 r.), odbudowa metropolii w Gnieźnie

koronacja Bolesława Szczodrego na króla

spisek przeciwko władzy króla, skazanie na śmierć biskupa krakowskiegoStanisława, wygnanie króla z kraju

Władysław I Herman (1079-1102)

podział kraju na dzielnice pomiędzy synów Bolesława i Zbigniewa,zachowanie przez Hermana władzy zwierzchniej.

ok. 1106--1112

1109

1119-1125

1135

1138

Bolesław Krzywousty (1102-1138)

walki Bolesława ze Zbigniewem o władzę nad Polską zakończone oślepie-niem i śmiercią Zbigniewa

interwencja zbrojna cesarza w obronie Zbigniewa, najazd na Śląsk i odpa-rcie wyprawy niemieckiej

podbój Pomorza Zachodniego (uzyskanie władzy zwierzchniej nad loka-lnym księciem), ponowna chrystianizacja Pomorza, opanowanie i włączeniedo Polski Pomorza Gdańskiego

zjazd w Merseburgu z cesarzem, potwierdzenie praw metropolitalnychGniezna

podział kraju między synów (testament Bolesława Krzywoustego)

Rozdział 2.Epoka pełnego średniowiecza

1. Walki cesarstwa z papiestwem o zwierzchnictwonad światem chrześcijańskim

Monarchia uniwersalistyczna

Idea uniwersalistycznej monarchii, jednej i obejmującej cały lud chrześcijański(w niektórych koncepcjach także Bizancjum), odwoływała się do tradycjistarożytnego imperium rzymskiego. Istniało tylko jedno cesarstwo w świeciełacińskim i konsekwentnie nazywano je rzymskim, ogłaszając jego odnowieniepo raz pierwszy w 800 r. Najważniejsze jednak były koncepcje polityczne, którenarodziły się w okresie karolińskim i ottońskim. Monarcha chrześcijański,jakim był Karol Wielki, miał nie tylko dzierżyć władzę świecką, ale także byćprzewodnikiem poddanego sobie ludu (a więc także kleru) w jego drodze kuzbawieniu. Otton III snuł plany przywrócenia jedności w podzielonym świeciechrześcijańskim, którego byłby zwierzchnikiem. Katastrofalna sytuacja papie-stwa w X w. nie pozostawiała wątpliwości, że rolę tę pełnić może tylko cesarz.Podejmując jednak reformy, środowiska kościelne wybrały całkowicie prze-ciwstawną orientację, upatrując przyczyn zła i upadku moralnego właśnie wewładzy świeckiej i uwikłaniu w nią kleru, a zwłaszcza dostojników Kościoła.Według tej koncepcji jedność i odrodzenie miała przynieść rzeczywista władzaPapieża nad całym światem chrześcijańskim i podporządkowanie jej władzyświeckiej.

Spór o inwestyturę - Grzegorz VII i synod 1075 r.Tak zwany spór o inwestyturę wybuchł w drugiej połowie wieku

XI, w momencie gdy reformujący Kościół papieże, a zwłaszcza Grze-gorz VII, sformułowali postulat suwerenności papiestwa i wyższościwładzy duchowej papieża nad władzą świecką cesarzy rzymskich.Oznaczało to obalenie idei, jaka ukształtowała się w czasach ka-rolińsko-ottońskich, według której cesarz był zwierzchnim władcąwszystkich ludów chrześcijańskich w łacińskiej Europie. Wydany przezOttona I edykt (962) przewidywał złożenie przez każdego z papieżyprzysięgi cesarzowi.

Przedmiotem najostrzejszego sporu było prawo panujących do mianer-,wania,biskupó.w.JLo4iatÓJK (inwestytura). Obejmując te godności, przej-mowali oni zarazem zarząd nad ogromnymi majątkami kościelnymi(powstałymi w wyniku nadań władców i donacji możnych), z czym wiązałasię władza nad ludźmi i potężne wpływy w państwie. Cesarze nie chcieliwięc rezygnować z kontroli nad nimi, a ponadto w Niemczech od czasówOttonów biskupi i najważniejsi opaci stanowili istotne ogniwo władzyi podporę monarchii.

Przebieg konfliktu Henryka IV, władcy Niemiec, z papieżem Grzegorzem VII

1075-1084wprowadzenie przez papiestwo zasady kanonicznego wyboru biskupówi opatów oraz ogłoszenie na synodzie w 1075 r. zakazu przyjmowaniainwestytury z rąk świeckich pod groźbą ekskomuniki (klątwy kościelnej) dlawładców, którzy kontynuowaliby nadawanie godności kościelnych;nieprzestrzeganie przez Henryka IV tego zakazu, klątwa papieska i ogłosze-nie przez Grzegorza VII detronizacji Henryka IV;wykorzystanie ekskomuniki przez opozycje antykrólewską w Saksonii orazprzez Bolesława Szczodrego, który koronował się na króla Polski;Henryk IV, by odzyskać pełnię władzy w Niemczech i uwolnić się od klątwy,ukorzył się przed papieżem w Canossie;detronizacja Henryka IV w Niemczech (1077) i dalszy ciąg wojny domowejzakończonej zwycięstwem Henryka i ogłoszeniem detronizacji papieża(1080) oraz wyborem antypapieża;wkroczenie Henryka IV do Italii, koronacja cesarska (1084), śmierć Grzego-rza VII na wygnaniu (1086).

Walkę o zwierzchnictwo nad ludem chrześcijańskim i kontrolę nadKościołem kontynuowali następcy obu adwersarzy. Pierwszą próbą za-łagodzenia konfliktu był układ zawarty między Henrykiem V a papie-żem (11H)> w którym władca Niemiec zrzekał się inwestytury, Kościółzaś zrzec się miał praw do lenn biskupich i opackich. Jako zupełnienierealistyczny nie mógł zadowolić żadnej ze stron. Rzeczywisty kom-promis został zawarty dopiero w 1122 r. na synodzie w Wormacji(konkordat wormacki).

Postanowienia konkordatu, które dotyczyły Niemiec i Włoch, zostaływ następnym roku rozszerzone na inne państwa, na pierwszym zwołanymdo Rzymu soborze powszechnym Kościoła zachodniego (I^ob^rjajtejań-ski, 1123V Przestrzeganie tych postanowień w poszczególnych krajachzależało od faktycznej pozycji Kościoła w każdym z nich i od władzymonarchy. W Polsce pierwszy wybór kanoniczny przeprowadzono dopierona początku XIII w. (Wincentego Kadłubka na biskupstwo krakowskie).W Anglii za panowania Henryka II Plantageneta zdecydowany opórarcybiskupa Canterbury, Thomasa Becketa, przeciwko ograniczaniu prawKościoła (m.in. praw sądowych, naruszaniu zasady wyboru dostojnikówkościelnych) doprowadził do tragicznego finału - arcybiskup zostałzamordowany przez rycerzy Henryka przy ołtarzu w katedrze (l 170). KrólHenryk musiał jednak zrezygnować z narzucenia zwierzchnictwa Kościo-łowi.

Rywalizacja w XII i XIII w.

Konkordat wormacki nie zakończył rywalizacji*!' otwartych wojenProwadzonych między cesarzami a papieżami. Te|cpem bezpośredniego

Postanowienia konkordatu wormackiego (1122)

1. władca zrzeka się nadawania godności biskupów i opatów (wręczaniapastorału i pierścienia);2. wybór kanoniczny opatów i biskupów, ale w uzgodnieniu z cesarzem;3. władca zatrzymuje w swoim ręku nadawanie dostojnikom kościelnym lenn(inwestytura przez wręczenie berła);4. wybór papieża ma pozostać poza wpływem władz świeckich (wybórkanoniczny przez kardynałów rzymskich, od XIII w. obradujących w za-mknięciu, czyli konklawe).

starcia stały się przede wszystkim środkowe i północne Włochy, w tymPaństwo Kościelne (s. 120). Szczególnie ostrą formę przybrały one zapanowania Fryderyka Barbarossy, który zmierzał do faktycznego, a nietylko formalnego panowania nad bogatymi komunami włoskimi. Ichdążenia do niezależności poparło papiestwo. Z wojny z komunamii papieżem Fryderyk wyszedł pokonany (pokój wenecki, 1177), i mimosukcesów odniesionych w następnych latach w Niemczech i we Włoszech,idea przewodzenia całemu chrześcijaństwu łacińskiemu była już nie dozrealizowania. Nie zamierzali się jej podporządkować ani inni władcychrześcijańscy, ani papieże.

Innocenty III (pontyfikat w latach 1198-1216) ogłaszając się wika-riuszem (zastępcą) Chrystusa - papież najczęściej uważał się za następcęśw. Piotra - interweniował w spory wewnętrzne państw (m.in. w Pol-sce), głosił prawo papieży do dysponowania koroną cesarską (przesą-dził o zdobyciu korony niemieckiej przez Fryderyka II), realizowałpretensje do zwierzchnictwa lennego nad monarchiami europejskimi(lennem Stolicy Apostolskiej stała się Anglia), wydał bezwzględną wal-kę herezjom (krucjata na południu Francji przeciwko albigensom), in-spirował IV wyprawę krzyżową. Ugruntowaniem jego teokratycznychzamierzeń miała stać się reforma Kościoła, ogłoszona na IV soborzelaterańskim (1215, s. 123).

Następcy Innocentego, by utrzymać tę pozycję w świecie chrześcijańs-kim, musieli przeciwstawić się rosnącej we Włoszech władzy cesarzaFryderyka II, który - przekazawszy panowanie w Niemczech synowi - samprzebywał na Sycylii. Królestwo Sycylii i Neapolu bowiem od końca XII w.znajdowało się we władaniu dynastii Hohenstaufów. Otwarta wojnamiędzy papiestwem a cesarstwem prowadzona była w latach 1227-1250, ażdo śmierci cesarza, i spowodowała głęboki podział polityczny we Włoszech(w tym także w Państwie Kościelnym) na zwalczające się miasta-państwagibelińskie (gibelini, stronnicy cesarza) i gwelfickie (gwelfowie, stronnicypapieża).

W drugiej połowie XIII w. ambicje budowania monarchii uniwersalis-tycznej czy narzucenia Europie zwierzchnictwa jednego ośrodka stawałysię anachronizmem. Okrzepłe monarchie europejskie (poza Niemcami,przeżywającymi w II pół. XIII w. okres politycznego rozbicia zwanyWielkim Bezkrólewiem) przechodziły procesy centralizacyjne, władcastawał się niekwestionowanym arbitrem w sprawach wewnętrznych i zmie-rzał także do podporządkowania sobie we własnym państwie Kościoła.

Soór jaki rozgorzał w ostatnich latach XIII w. między papieżemBonifacym VIII a królem Francji Filipem IV Pięknym, tylko z pozoruprzypominał dawną walkę cesarzy i papieży o zwierzchnictwo nadświatem. W istocie władcy francuskiemu chodziło o kontrolę nadKościołem we Francji oraz - w sytuacji ciągłych pustek w skarbcu_ o opodatkowanie kleru i pozbawienie kurii papieskiej opłat, jakieściągała ona z terenu królestwa. Walka zakończyła się całkowitymzwycięstwem króla. Bonifacy VIII został uwięziony przez włoskichstronników króla, od wyboru zaś Klemensa V (1305) papieże, najczęś-ciej Francuzi, byli zakładnikami władców francuskich i przez kilku-dziesiąt lat (od 1309) osiadali w Awinionie (s. 124).

2. Wyprawy krzyżowe

a. Krucjaty do Ziemi Świętej

Przyczyny wypraw krzyżowych

Bezpośrednią przyczyną narodzin ruchu krucjatowego w Europiebyło zwrócenie się cesarza bizantyjskiego Aleksego II do papieżaUrbana II o pomoc. Bizancjum czuło się zagrożone szybkimi po-stępami ekspansji Turków Seldżuckich, którzy zagarniali coraz torozleglejsze obszary na Bliskim Wschodzie. Zdobywszy Palestynę,zagrodzili dostęp chrześcijanom do Grobu Świętego (Arabowie tolero-wali pielgrzymki chrześcijan do Ziemi Świętej). Ale przyczyn wezwaniapapieskiego na synodzie w Clermont w 1095 r. do podjęcia wojnyświętej z muzułmańskimi Turkami i zwycięstwa idei krucjatowej byłowięcej.

Przyczyny ruchu krucjatowego

1. Obserwowany w tym czasie, pod wpływem podjętej reformy Kościoła,wzrost religijności, inspirowany przez rzesze wędrownych kaznodziejów,i spodziewany wkrótce koniec świata (przewidywano go m.in. na rok1033).2. Spodziewane korzyści papiestwa zaangażowanego w ostry konfliktz cesarstwem - dzięki krucjatom pozycja i rola papieża na Zachodzie mogłyWzrosnąć, zaś zdobyte na Turkach terytoria miały być podporządkowaneautorytetowi Stolicy Apostolskiej.

l krucjata i Królestwo Jerozolimskie

Pierwsza wyprawa w 1096 r. w istocie obejmowała dwie, całkowicieróżne. „Chłopska" (ok. 60 tyś. ludzi, w tym dzieci i kobiety), pod wodząkaznodziei Piotra z Amiens, ciągnęła lądem, dopuszczając się po drodzegrabieży i prowokując, zwłaszcza w Niemczech, pogromy Żydów. Niedotarła do celu, dziesiątkowana w starciach z miejscową ludnością,z powodu chorób, rozproszona w końcu w Azji Mniejszej. Po jejniepowodzeniu zorganizowana została przez rycerstwo następna, któradoprowadziła do zdobycia znacznych obszarów nad Morzem Śródziem-nym (od półwyspu Synaj po ziemie nad górnym Eufratem), utworzeniaKrólestwa Jerozolimskiego i mniejszych, podporządkowanych mu pańs-tewek.

Powstały w ten sposób państwa o klasycznie feudalnym ustrojuspołeczno-politycznym, zależne jednak od stałego dopływu pielgrzymówi krzyżowców, dobrej łączności z Europą, którą z ogromnym zyskiemzapewniały porty włoskie. Siłą zbrojną tych kolonialnych państewek byłorycerstwo, m.in. to zorganizowane w zakony krzyżowe, które powstałyz bractw, zawiązanych w Ziemi Świętej do obsługi i niesienia pomocy

3. Fala głodu, która dotknęła znaczne tereny w Europie w latach 90.,przyczyniała się do poszukiwania przez ludzi nowych miejsc osiedleniai nowych sposobów polepszenia sobie bytu.4. Krucjaty były jednym z objawów i elementów ekspansji europejskiej X-XIIIw., która charakteryzowała się m.in. rozszerzeniem granic Europychrześcijańskiej (włączenie państw słowiańskich i skandynawskich), silnymwzrostem demograficznym, migracjami, wielką ruchliwością ludzi.5. Po wygaśnięciu wojen feudalnych i ustaniu najazdów znacznie wzrosłaliczba rycerstwa, które nie miało stałego zajęcia i środków do życia. Tam zaś,gdzie jak we Francji, działała zasada majoratu (dziedziczenie przez pierwo-rodnego, starszego), wzrastała liczba feudałów bez lenn i bez możliwościprzejęcia tytułu po ojcu.6. Nadzieja na bogactwo, wielkie łupy, których zawsze się spodziewano, gdywyruszano gdziekolwiek na Wschód, przedstawiany w opowieściach i legen-dach jako kraina bajecznych bogactw (to ze Wschodu sprowadzano dośredniowiecznej Europy towary luksusowe).7. Warunkiem sprzyjającym były też intensywne już w XI w. kontaktyhandlowe z Lewantem, rozwijane przez miasta włoskie, i w związku z tymdobrze poznane szlaki morskie i drogi lądowe.

pielgrzymom. Stosunki wewnątrz chrześcijańskiej społeczności nie układa-jy się najlepiej. Potomkowie pierwszych zdobywców Ziemi Świętej i naj-starszych osadników czuli się zagrożeni ze strony świeżych przybyszów.Nie ominęły też państw krzyżowców typowe choroby systemu lennego:konflikty zbrojne i anarchia.

We wszystkich wyprawach dochodziło do rywalizacji i konfliktówmiędzy ich przywódcami, co utrudniało osiągnięcie celów i ułatwiłostopniowe odzyskiwanie przez islam utraconych pozycji.

Chronologia i przebieg wypraw krzyżowych

Data

I wyprawa1096

1144

II wyprawa1147-1149

1187

III wyprawa1189-1192

IV wyprawa1202-1205

V wyprawa1217-1221

VI wyprawa1228-1229

1244

Przebieg

zdobycie Jerozolimy (1099),utworzenie Królestwa Jerozo-limskiego, powstanie zakonu tem-plariuszy (1118)

upadek hrabstwa Edessy zdobyte-go przez muzułmanów

bez większych rezultatów, konfli-kty między przywódcami

Saladyn, sułtan Egiptu, zdobywaJerozolimę

śmierć Fryderyka Barbarossy,zdobycie Cypru przez krzyżow-ców

złupienie Konstantynopola, utwo-rzenie Cesarstwa Łacińskiego (do1261 r.), zagwarantowanie inte-resów Wenecji w Dalmacji i Grecji

bez większych rezultatów

opanowanie drogą układów przezFryderyka II Jerozolimy, jego ko-ronacja na króla Jerozolimy

zdobycie Jerozolimy przez muzuł-manów

Przywódcy

Gotfryd z Bouillon, Robert, ks.Normandii, Boemund, syn Ro-berta Guiscarda, Rajmund hr.Tuluzy

Konrad III (Niemcy), Ludwik VII(Francja)

cesarz Fryderyk Barbarossa,król Anglii Ryszard Lwie Serce,król Francji Filip August

Bonifacy di Monferrato, inicjator- papież Innocenty III i Wenecja

Andrzej II węgierski,Leopold VI austriacki

Data

VII wyprawa1248-1254

VIII wyprawa12701292

Przebieg

krótkotrwałe opanowanie przezLudwika IX twierdzy Damiettyw Egipcie

śmierć Ludwika IX w Tunisie

upadek ostatniej twierdzy krzyżo-wców, Akkon

Przywódcy

król Francji Ludwik IX

król Francji Ludwik IX

Bilans krucjatNegatywnymi zjawiskami towarzyszącymi krucjatom, poza pogroma-

mi Żydów, były: narastanie nienawiści między „łacinnikami" a „greka-mi", której kulminacją było zdobycie przez krzyżowców w 1204 r. Kon-stantynopola, połączone z grabieżą i rzezią mieszkańców; spustoszeniamoralne, do jakich prowadziło niebywałe okrucieństwo cechujące obiezaangażowane w wojnę świętą strony, oraz rehabilitacja łotrów i zło-czyńców, którzy udziałem w wyprawie kupowali sobie odpuszczenie wini zbawienie.

Od IV wyprawy idea krucjat traciła zwolenników, a po upadkuJerozolimy (1244) jej orędownikiem pozostawał już tylko władca Francji,Ludwik IX. Największe korzyści wynosiły z wypraw papiestwo orazmiasta włoskie: Wenecja i Genua zdołały zbudować własne „imperia"kolonialne w basenie Morza Śródziemnego i Czarnego. Na MorzuŚródziemnym rozwinęła się na ogromną skalę żegluga morska, rozkwitłhandel z Lewantem i północną Afryką. Aż do IV wyprawy rósł dziękikrucjatom prestiż papiestwa, a także majątek Kościoła, który w zamianza udzielane krzyżowcom pożyczki na wyprawę przejmował ich majątkiziemskie.

b. Inne krucjaty w Europie

I pół. XII w. -- pocz. XIII w.

pocz. XIII w.

krucjaty niemieckie przeciwko Słowianom Połabskim,podbój ich terytoriów, powstanie Marchii Branden-burskiej, kolonizacja niemiecka

wyprawy krzyżowe Duńczyków przeciw pogańskiejEstonii

I pół. XIII w.XIII w.

I poi. XIII w.

szwedzkie przeciwko Finom, Bałtom i EstomKrzyżaków i kawalerów mieczowych przeciw Prusom,Litwinom, Łotyszom

francuskie przeciw albigensom w Akwitanii i Lang-wedocji, podbój południa Francji

c. RekonkwistaWjpoczątkach VIII w. Arabowie, dzięki zwycięstwom odniesionym

naćf Wizygotami, opanowali niemal cały PółwysepJ^renejski. Przekro-czywszy Pireneje, weszli do Akwitanii. Walki, jakie wydali im Fran-kjQWJe_pad wodzą Karola Młota (bitwa pod Poitiers, 732 r.), jego synaPepina Krótkiego i jego wnuka Karola Wielkiego (zdobycie w latach797-811 terenów po rzekę Ebro, utworzenie Marchii Hiszpańskiej,późniejszego Hrabstwa Barcelony), zahamowały podboje muzułmanów..Na pomocnym zachodzie półwyspu zdołali utrzymać się Wizygoci,których państwo zwało się Królestwem Asturii, a później Leonu. Nieopanowali Arabowie również środkowych Pirenejów, gdzie powstałoKrólestwo Nawarry.

jOd początku XI w. trwało powolne, ale ciągłe wypieranie Arabówz zajętych przez nich w Europie terenów (nazwane rekonkwistą), czemusprzyjały: rozpad Kalifatu Kordoby na liczne drobne emiraty oraznapływ osadników z Francji - chłopstwa i rycerstwa. Wielka krucjatadowodzona przez króla Kastylii Alfonsa VIII (1212 r., bitwa podNavas de Tolosa) wyparła Arabów ze środkowej części półwyspu,w połowie XIII w. ich posiadłości skurczyły się do południowegoskrawka półwyspu, emiratu Granady, którego zwierzchnikiem lennymbył król Kastylii.

W czasie walk z Arabami na półwyspie utworzyło się kilka królestw:Portugalii, Kastylii (powstało z Królestwa Leonu), Aragonii i Nawarry.W 1479 r. doszło do unii Kastylii z Aragonią, w wyniku której powstałoKrólestwo Hiszpanii.

3. Monarchie europejskie pełnego średniowiecza

W okresie walk pomiędzy cesarstwem a papiestwem i niejako w cieniutego konfliktu ukształtowały się nowe monarchie europejskie i nowa mapaPolityczna Europy.

Wielkim sukcesem zakończyły się podboje przedsięwzięte przez osiad-łych na północy Francji, nad kanałem La Manche, Nprmanów, którzyutworzyli tam swoje państwo, księstwo Normandii. W ciągu XI-XII w.podbili południe Włoch i Sycylię, które w 1130 r. zjednoczyli w usankc-jonowanym przez papiestwo królestwie. W 1076 r. książę NormandiiWilhelm, zwany Bastardem, a potem Zwycięzcą, podbił Anglię, zapocząt-kowując tam panowanie dynastii normandzkiej.

a. Anglia

Dynastia Plantagenetów

W połowie XII w. Normandia należała do Henryka ;'z rodu Plan-tagenetów, który oprócz tego posiadał liczne inne domeny we Francji(całą zachodnią część kraju). W 1153 r. opanował on tron angielski.T£rń]_Ang]ii był więc jednocześnie władcą kilku księstw i hrabstw weFrancji, których zwierzchnikiem lennym (często tylko formalnie) byłkról Francji. Sytuacja ta stanowiła zarzewie konfliktu między oby-dwiema monarchiami.

Własne zdolności Henryka II, sprawna administracja odziedziczonapo dynastii normandzkiej oraz potrzeba zbudowania silnej władzy central-nej i sformułowania jej wszystkich prerogatyw, po to by móc rządzić takrozległym obszarem, zaowocowały oryginalną budowlą państwowościangielskiej. Ustrój Anglii różnił się od ustroju monarchii na kontynencie,mimo iż także na wyspie podstawą porządku prawno-społeczno-politycz-nego był system lenny (s. 29)

Organizacja państwa

Najważniejszym urzędnikiem administracji lokalnej był szeryfmianowany przez króla (często spośród niższego rycerstwa), pobierają-cy podatki, sprawujący funkcje policyjne i sądowe. Na kraj zostałnałożony podatek powszechny, służbę wojskową lenników zastąpionopodatkiem tarczowym (nałożonym także na dobra kościelne), z któregoopłacano wojska najemne. Po władcach normandzkich przejęto teżsprawną organizację skarbu królewskiego, którym zarządzał i kont-rolował wybieranie podatków trybunał zwany Szachownicą.

Odmienna niż we Francji była sytuacja prawna ludności. Wolnimieli prawo do sądu królewskiego, w którym obowiązywało jednoliteprawo, a sprawy rozpatrywali sędziowie przysięgli (lokalni) pod prze-

wodnictwem objeżdżających hrabstwo sędziów królewskich. Próbapodporządkowania Kościoła władzy królewskiej (s. 45) zakończyła siępołowicznym sukcesem.

Następcy Henryka II stanęli przed trudnym zadaniem utrzymaniaspójności państwa, którego części francuskie zagrożone były dążeniami doprzywrócenia jedności w całej Francji, wysuwanymi i stopniowo realizowa-nymi przez umacniających się u władzy Kapetyngów. Pechowe i kosztownewyprawy krzyżowe Ryszarda Lwie Serce, przegrana wojna z królemFrancji, zatarg z papiestwem nie przysparzały królowi autorytetu, zaśnarastający ucisk podatkowy wzmagał opozycję.

W 1215 r. Jan bez Ziemi został zmuszony do wydania przywilejuzwanego Wielką Kartą Swobód (Magna Charta Libertatum).

Podobne przywileje wywalczyło w tym czasie także możnowładztwoinnych krajów, natomiast szeroki zasięg społeczny angielskiej KartySwobód torował drogę kształtującej się powoli monarchii stanowej.W 1264 r. po raz pierwszy zostało zwołane zgromadzenie stanowebaronów, prałatów, przedstawicieli rycerstwa i miast. Do XIV w. zwoływa-no je dosyć nieregularnie, przede wszystkim dla nałożenia nowychpodatków. W późnym średniowieczu uformował się dwuizbowy par-lament. Zapoczątkowane wXIIw. wojny .z Francją-O_pjosiadłQŚci angiejskjena kontynencie zakończyły się dopiero w XV w. wyparciem Anglii z jejdomen francuskich.

b. Francja

Dynastia Kapetyngów

Centralizacja monarchii francuskiej przebiegała trudniej i byładłuższym procesem. Rozpad państwa w X w., partykularyzm po-

Wielka Karta Swobód - najważniejsze postanowienia

1. nakładanie nowych podatków tylko za zgodą Wielkiej Rady, złożonejz baronów i biskupów;2. potwierdzenie i rozszerzenie praw sądowych ludności wolnej (zakazwięzienia i konfiskaty dóbr bez sądu);3. obdarzenie przywilejami handlowymi kupców;4. możliwość skarżenia nadużyć popełnianych przez urzędników królews-kich.

szczególnych księstw i hrabstw, odrębność cywilizacyjna, ale przedewszystkim językowa południa nie sprzyjały budowie jednolitego państ-wa i utrudniały wzmocnienie władzy królewskiej. Od X w. dzierżył ją, naniewielkim jednak obszarze, ród władców Paryża, Kapetyngowie (z tejdynastii wywodzą się także Walezjusze i Burbonowie). Zyskali oniprzychylność Kościoła nękanego - jak cała ludność - nieustannymiwojnami feudalnymi i anarchią polityczną. Pod koniec XII w. królowieFrancji rozpoczęli walki z Plantagenetami o odzyskanie domen angiels-kich znajdujących się we Francji, a w połowie XIII w., po krucjacieprzeciwko albigensom, udało się im zdobyć władzę nad południemFrancji.

Panujący na przełomie XII i XIII w. Filip August posłużył sięsystemem lennym, by osłabić niekorzystne dla monarchii skutki rozdrob-nienia władzy - podporządkował sobie bezpośrednio wielu drobnychfeudałów świeckich i duchownych. Szybki rozwój gospodarczy Francjiw XII i XIII w. oraz rozkwit miast spowodowały napełnienie skarbukrólewskiego.

Za panowania Ludwika IX (1226-1270) monarchia Kapetyngówprzeżywała okres szczególnej pomyślności. Król wzmocnił swoją władzę,podporządkował sobie Kościół (decydował o obsadzie biskupstw, ograni-czył jurysdykcję sądową duchowieństwa i przywileje sądowe kleru).Wprowadzono zakaz wojen prywatnych, zreorganizowano dwór, adminis-trację centralną i lokalną, której głównym ogniwem był bajlif (odpowied-nik angielskiego szeryfa).

c. Władza królewska

Obserwowane w XII i XIII w. procesy centralizacyjne przyniosły nietylko upadek idei uniwersalistycznej monarchii chrześcijańskiej, ale takżeogromnie przyspieszyły rozwój państwowości europejskich.

Władcy - wykorzystując m.in. prawo rzymskie - stawiali się narównym poziomie z cesarzami „król jest cesarzem we własnym królestwie",podkreślając suwerenność swojej władzy. Zdezaktualizowały się stare ideekarolińskie: król, pomazaniec Boży, obdarzony władzą sakralną (copodkreślał m.in. rytuał koronacyjny), był przede wszystkim władcąświeckim, najwyższym sędzią, dysponującym dochodami z własnej dome-ny i podatkami od ludności, uosobiającym dobro ogółu (co dawało muprawo do kontroli nad Kościołem).

Dwór królewski wyłonił wyspecjalizowane instytucje zarządzające

skarbem, administracją, wymiarem sprawiedliwości. Procesy społeczno.gospodarcze tej epoki wzrostu i ekspansji przyniosły ludziom wolność,większą swobodę ekonomiczną i lepszą pozycję prawną. Z poddanychfeudała stawali się poddanymi króla, z przypisanych do ziemi chłopówpańszczyźnianych - przedsiębiorczymi dzierżawcami.

Władza królewska w średniowieczu nigdy jednak nie była absolutna,a jej wzmocnienie w XII-XIII w. najczęściej wywoływało opór, któryprowadził do kompromisu. Gdy typowo feudalne więzi osobiste władcyz jego urzędnikami i elitami społecznymi zastąpiła budowa aparatupaństwowego, a rozproszoną władzę zaczął skupiać w swoim rękumonarcha, pojawiły się układy z całymi grupami społecznymi, przedewszystkim najsilniejszymi. Przygotowywały one powstanie w późnymśredniowieczu społeczeństwa stanowego i monarchii stanowej. Jednaz najważniejszych decyzji - o wysokości świadczeń na rzecz monarchii- została władcy odebrana.

4. Epoka rozbicia dzielnicowego w Polsce

Rozbicie dzielnicowe w Europie

Decyzja Bolesława Krzywoustego o wydzieleniu synom dzielnicmiała być kompromisem między potrzebą utrzymywania jednościpaństwa a dążeniami odśrodkowymi, próbą zachowania władzy cent-ralnej w sytuacji nieuchronnego jej zagrożenia bardzo prawdopodobnąwojną między braćmi. Podobne procesy - decentralizacji władzyi rozbicia dzielnicowego - przechodziły w stuleciach wcześniejszychbądź współcześnie inne państwa zachodniej i środkowowschodniejEuropy. Na Zachodzie główną ich przyczyną było kształtowanie sięsystemu feudalnego oraz najazdy Normanów czy Węgrów, wszędzie zaśczynnikiem sprzyjającym osłabieniu władzy centralnej był w niewielkimjeszcze stopniu rozwinięty aparat państwowy wczesnośredniowiecz-nych monarchii, trudności w scaleniu w jeden organizm obszarówo różnych tradycjach i odmiennej historii (podziały plemienne), czasemtakże językowo zróżnicowanych (tak we Francji, w Niemczech). NaRusi, która kształtowała się wokół dwu ośrodków: Kijowa i Nowo-grodu, tylko nielicznym władcom udawało się narzucić całemu temuogromnemu obszarowi swoją władzę. W Niemczech jednolitość monar-chii uosabiał wybierany król, ale tworzyły ją dziedziczone w ramachlokalnych dynastii księstwa i marchie. Kapetyngowie przez ponad

trzysta lat panowania we Francji nie zdołali, mimo ogromnych suk-cesów, odbudować jej politycznej jedności, jaką cieszyła się za panowa-nia Karola Wielkiego. Prawo własności i zasady dziedziczenia takżestanowiły istotną przeszkodę w pojawieniu się idei państwa jako dobrapublicznego.

Testament Bolesława Krzywoustego (1138)

Treść testamentu nie została przekazana w całości przez żadne źródłohistoryczne, a co za tym idzie, charakter dokonanego podziału na dzielniceoraz zasady ustanowienia władzy zwierzchniej są przedmiotem dyskusjihistoryków. Dominuje pogląd o ustanowieniu w Polsce senioratu-władzyzwierzchniej najstarszego członka dynastii - oraz o wydzieleniu mu z tytułuwładzy naczelnej odrębnej dzielnicy senioralnej, a podzieleniu reszty krajuna dzielnice dziedziczne synów Bolesława Krzywoustego. (Wysuwany jesttakże inny pogląd: w Polsce wprowadzono nową, nie stosowaną wcześniejzasadę primogenitury, czyli obdarzenia władzą naczelną najstarszego synaBolesława Krzywoustego, Władysława. Miała być ona dziedziczona przezjego potomków. Z tytułu tej władzy otrzymał najważniejsze centrapolityczne: Kraków, Gniezno i Wrocław oraz ziemie: Śląsk, krakowską,sieradzką, wschodnią Wielkopolskę, część Kujaw i jako lenno Pomorze.Pozostałe ziemie stały się podstawą do wydzielenia dzielnic młodszymsynom.)

Przypuszcza się, że najmłodszy z synów, Kazimierz, był pogrobowcem.Gwarantami testamentu byli cesarz (zwierzchnik lenny Bolesława) orazpapież.

Prawdopodobny podział na dzielnice dziedziczne i dzielnicę senioralną

dzielnica senioralną - ziemia krakowska, ziemia sieradzka, wschodniaWielkopolska z Gnieznem, część Kujaw, Pomorze jako lenno,Władysław - Śląsk,Bolesław Kędzierzawy - Mazowsze i część Kujaw,Mieszko - zachodnia Wielkopolska z Poznaniem,Henryk - ziemia sandomierska,Salomea, wdowa po Bolesławie - ziemia łęczycka jako oprawa wdowia

Wygnanie Władysława i hołd w Krzyszkowie (1157)

Okres rozbicia dzielnicowego trwał w Polsce do końca XIII w.i przyniósł zasadnicze zmiany ustrojowe. Założony w podziale z 1138 r.kompromis między władzą centralną, zwierzchnią seniora a ambicja-mi politycznymi juniorów nie przetrwał nawet kilku lat. W wynikuwojny domowej Władysław został wygnany (1146), zastąpił go jakosenior Bolesław Kędzierzawy. Zmianę tę zakwestionowali cesarz Fry-deryk Barbarossa (wyprawa przeciwko Polsce) oraz papież (klątwa).W zawartej w Krzyszkowie ugodzie (1157), połączonej jednak z upo-korzeniem Bolesława Kędzierzawego, uznano jego władzę zwierzchniąw Polsce.

Czynniki odśrodkowe i pogłębienie rozbicia dzielnicowego

Jakiekolwiek próby przywrócenia silnej władzy zwierzchniej, szer-szego egzekwowania uprawnień seniora napotykały także sprzeciw zestrony możnowładztwa. Musiał opuścić Kraków Mieszko Stary (1177),który po śmierci Bolesława Kędzierzawego został seniorem. Opórbudziły bowiem próby skuteczniejszego ściągania świadczeń i lepszejkontroli domeny książęcej, mianowania urzędników wbrew interesomnajpotężniejszych rodzin możnych. Wreszcie za czasów zasiadania natrCtaie krakowskim Kazimierza Sprawiedliwego zwiększyła się odrębnośćdzielnic i rola możnowładztwa dzielnicowego. Kazimierz Sprawiedliwy- władca całej Małopolski i Mazowsza - zachował jednak władzęzwierzchnią.

Do pogłębienia rozbicia dzielnicowego prowadziło również roz-rodzenie się dynastii piastowskiej. Najsilniej wystąpiło ono na Śląsku,który w drugiej połowie XIII w. rozpadł się na wiele mniejszychksięstw. Wielkopolska rządzona była przez jednego lub dwu władców(poznańskiego i kaliskiego). Nie ulegała natomiast działom ziemiakrakowska.

Walki o tron krakowski

Tron w Krakowie był jednak przedmiotem ostrych walk pomiędzy"astarni, szczególnie na początku XIII w., a następnie w początkach XIVstulecia. Osadzenie na tym tronie przez możnowładztwo i rycerstwoMałopolskie oraz biskupa krakowskiego Pełkę po śmierci Kazimierza

Prawiedliwego (1194) jego małoletniego syna, Leszka Białego, doprowa-

dziło do wojny domowej między stronnikami nowego władcy a dwu-krotnie już wygnanym Mieszkiem Starym (bitwa nad Mozgawą, 1195).Po śmierci tegoż pretendentem do Krakowa stał się Władysław Las-konogi, a także najstarszy żyjący Piast, książę raciborski MieszkoPlątonogi. Próba ułożenia stosunków między Piastami, podjęta nazjeździe w Gąsawie (1227), skończyła się zamordowaniem LeszkaBiałego i zranieniem Henryka Brodatego. Zamach został zorganizowanyprzez księcia Władysława Odonica oraz Świętopełka pomorskiego. Gdypo śmierci Władysława Laskonogiego tron krakowski objął HenrykBrodaty, jego władztwo było najrozleglejsze - obejmowało takżedziedziczny Śląsk i część Wielkopolski. Władzę tę zdołał utrzymać jegosyn Henryk Pobożny, ale po śmierci w bitwie pod Legnicą (1241) jegodomena rozpadła się na drobniejsze działy, odpadła też Małopolska,w której władał syn Leszka Białego, Bolesław Wstydliwy. Po śmiercijego stryja, Konrada Mazowieckiego, także Mazowsze zaczęło ulegaćpodziałom.

Tak więc tylko kilku władcom udało się zdobyć, zwłaszcza w XII w.,i utrzymać przez jakiś czas władzę zwierzchnią. Dzierżyli ją po WładysławieWygnańcu: Bolesław Kędzierzawy, Mieszko Stary, a pod koniec stuleciaKazimierz Sprawiedliwy. Próbą jej odbudowy był zjazd w Gąsawie.W drugiej połowie XIII w. sytuacja się zmieniła, a rozbicie dzielnicowepogłębiało się.

Przemiany ustrojoweDwóchsetlecie rozbicia dzielnicowego przyniosło ważne przeobraże-

nia gospodarczo-społeczne oraz ustroju politycznego i prawnego. Osad-nictwo na prawie niemieckim i związana z nim akcja immunitetowaoraz powstanie miast i ich samorządu zmieniło położenie prawne lud-ności. Zaczął kształtować się stan kmiecy (wolnych chłopów) orazmieszczański. Właściciele gruntów (w XIII i XIV w. najczęściej bylinimi władcy) , na których lokowano miasta, mieli początkowo znacznywpływ na bieg spraw w mieście i egzekucję w nim prawa - ich interesyreprezentował wójt (sołtys). Gdy - najwcześniej w największych ośrod-kach - miasta wykupiły wójtostwa, gmina miejska stała się rządzącą sięswoim prawem wspólnotą. W przeciwieństwie jednak do wsi, mieszkań-cy miasta nie mieli równych praw. Tylko ok. 20% cieszyło się pełniąpraw publicznych jako wpisani do księgi prawa miejskiego obywatelemiasta.

W okresie rozbicia dzielnicowego odrębną pozycję prawną zyskałoduchowieństwo. Podlegało ono własnemu, kanonicznemu prawu i włas-nemu sądownictwu (privilegium fori). W początkach XIII w. Kościółosiągnął sukcesy w walce z władzą książęcą o autonomię - prze-prowadzał wybory biskupów (choć nie bez wpływu na ten obiórksiążąt)- Szczególnym orędownikiem wolności Kościoła był arcybiskupHenryk Kietlicz (przywileje w Borzykowej w 1210 r, i w Wolborzu,1215 r.)-

Immunitety stworzyły gospodarcze i prawne podstawy potęgi możno-władztwa. Nadania majątków ziemskich stały się główną formą wyna-grodzenia za sprawowane urzędy i oddane władcy usługi. Immunitetgospodarczy zwalniał od ciężarów na rzecz państwa (świadczenia prze-chwytywał teraz właściciel majątku), a sądowy przynosił dodatkowedochody z wymierzania sprawiedliwości. Uprzywilejowana pozycja pra-wna była także udziałem rycerstwa, które w zamian za konną służbęwojskową, wymagającą sporej inwestycji (koszt uzbrojenia i konia),posiadało ziemię na prawie rycerskim. Prawo to gwarantowało zwolnienieod większości świadczeń na rzecz władcy oraz pełnię praw dziedzicznych.Rycerstwo podlegało sądownictwu księcia.

W rozbitym na dzielnice kraju powstało wiele ośrodków władzy- dworów książęcych. W każdym z księstw wytworzyła się odrębnaadministracja i warstwa urzędnicza, sądownictwo i skarb, odrębnierównież rozwijało się prawo. Realna władza księcia zależała od wieluczynników: wielkości dzielnicy, którą dysponował, od liczby (lub ichbraku) i siły pretendentów do tronu, potęgi dzielnicowego możnowładz-twa, możliwości współpracy z nim i z Kościołem, wreszcie od osobistychzdolności, ambicji i zasobności dzielnicowego skarbu. Henryk Brodaty byłznacznie bardziej samodzielny w swoich decyzjach na Śląsku, którego byłdziedzicznym władcą, niż w Małopolsce, gdzie pozycja możnowładztwaoyła znacznie silniejsza, a tron krakowski elekcyjny. Większość książątniusiała układać się z biskupem i dzielnicowym możnowładztwem nazjazdach dzielnicowych, płacąc za realizację swoich planów przywilejami»nadaniami ziemskimi.

*"ówne wydarzenia polityczne w Polsce w okresie rozbicia dzielnicowego

"38-1146 seniorat Władysława

ok. 1142-1146

1146-1173

1146, 1157

1157

1173-1177

1177-1194

1180

1194

XII/XIII

1226

1227

1228

1232-1241

1241

1249

1259

1230-1286

wojna domowa zakończona wygnaniem Władysława (nazwanegow związku z tym Wygnańcem)

seniorat Bolesława Kędzierzawego

interwencje władców Niemiec w obronie praw Władysława

po klęsce Bolesława, hołd złożony w Krzyszkowie cesarzowi Fryderyko-wi Barbarossie

seniorat Mieszka III, zakończony wypędzeniem go po raz pierwszyz Krakowa w 1177 r.

władza Kazimierza Sprawiedliwego w Krakowie i zwierzchnia w Polsce

zjazd w Łęczycy: za poparcie władzy Kazimierza i jego praw do tro-nu krakowskiego ograniczenie prerogatyw urzędników, wolne dzie-dziczenie nadanych majątków, szeroki przywilej dla Kościoła

elekcja na tron krakowski małoletniego Leszka Białego i w następstwiewojna Leszka z Mieszkiem Starym, a po jego śmierci w 1202 r.z Władysławem Laskonogim o tron krakowski

upadek władzy zwierzchniej księcia krakowskiego

nadanie przez Konrada Mazowieckiego ziemi chełmińskiej zakonowikrzyżackiemu za obronę Mazowsza przed najazdami Prusów

zjazd książąt polskich w Gąsawie dla ułożenia stosunków między nimi,napad Władysława Odonica i Świętopełka pomorskiego, zabójstwoLeszka Białego i zranienie Henryka Brodatego

przywilej Władysława Laskonogiego w Cieni: potwierdzenie odrębnościposzczególnych dzielnic, przyznanie możnym szerokich prerogatyww stanowieniu prawa

panowanie książąt śląskich, Henryka Brodatego, a po nim HenrykaPobożnego, w Krakowie

najazd Tatarów na Polskę, zniszczenie Krakowa, bitwa pod Legnicą,śmierć Henryka Pobożnego

sprzedaż ziemi lubuskiej przez księcia śląskiego Bolesława Rogatkęarcybiskupowi magdeburskiemu

najazd Tatarów na południową Polskę

podbój Prus i budowa państwa krzyżackiego nad Bałtykiem

Rozdział 3.Epoka późnego średniowiecza

1. Królestwo Polskie za ostatnich Piastów. Procesyzjednoczeniowe

Pierwsze próby zjednoczeniowe wyszły z najlepiej gospodarczo roz-winiętych, najludniejszych dzielnic: Śląska i Małopolski.

Po bezpotomnej śmierci księcia krakowskiego Leszka Czarnego (1288)w*adzę w jego dzielnicy objął, na podstawie zawartej wcześniej umowy° Dziedziczeniu, książę wrocławski Henryk Probus. Utrzymał się przy niej

Przyczyny zjednoczenia

1. Przebudowa gospodarcza ziem polskich, jaka postępowała wskutekprocesów kolonizacji i osadnictwa na prawie niemieckim (s. 102), sprzyjałaich integracji. Odrębność i izolację osłabiała także rozbudowa wielkiejwłasności ziemskiej (kościelnej i możnowładczej), która wykraczała pozawytyczone granice polityczne. Interesy szybko rozwijających się miast sięgałyjeszcze dalej, wiążąc największe ośrodki Śląska i Małopolski z Czechami.2. Ważnym czynnikiem procesów zjednoczeniowych było narastające w XIII w.zagrożenie zewnętrzne: najazdy mongolskie na południu kraju, ekspansjaMarchii Brandenburskiej na północnym zachodzie, napady Litwinów i Jać-więgów na pomocnym wschodzie. Czynnikiem jednoczącym, zwłaszczarycerstwo i duchowieństwo, był masowy napływ obcych przybyszów z Nie-miec. Przybywało w ten sposób rodzimemu rycerstwu i klerowi konkurentówdo łask książęcych, nadań ziemskich, prebend.3. Utrzymywała się przez cały okres rozbicia dzielnicowego jedność organiza-cyjna Kościoła, metropolii gnieźnieńskiej, a granice diecezji nie były identycznez granicami dzielnic. Pojawiające się dążenia separatystyczne w Kościele,najsilniejsze na Śląsku (klasztory franciszkańskie przyłączyły się tam doprowincji saskiej), były więc dla władz Kościoła polskiego groźnym sygnałem.4. W drugiej połowie XIII w. przybrała na sile ideologia zjednoczeniowa,podtrzymywana i rozwijana przez wywodzącą się z kręgów duchowieństwaelitę intelektualną. Znalazła ona wyraz w kronikarstwie i żywotach świętych.Patronem Polski stał się kanonizowany w 1254 r. biskup krakowskiStanisław ze Szczepanowa, zamordowany w 1079 r. Podczas uroczystegootwarcia jego grobu okazało się, że poćwiartowane - jak przekonywałakronika Kadłubka - ciało „zrosło się cudownie". Miał to być znak, że taksamo połączy się w jedno podzielone na dzielnice Królestwo Polski.

dzięki poparciu udzielonemu mu przez Kraków. Do walki z nim o tronstanął bowiem brat Leszka Czarnego, Władysław Łokietek. ZabiegiProbusa o koronę przerwała jego śmierć.

Jego następcą - znowu na mocy umowy - został książę wielkopolskiPrzemysł II. Walcząc z Łokietkiem, ostatecznie zrzekł się swoich praw doKrakowa na rzecz króla Czech Wacława II (1291).

Koronacja Przemyśla II w 1295 r. -mimo nieutrzymania się w Krako-wie - a jednocześnie poparcie udzielone przez południową Polskę Wac-ławowi czeskiemu wskazywały na istnienie konfliktu między dwiemaopozycyjnymi wobec siebie koncepcjami zjednoczeniowymi: północną- z decydującą rolą Wielkopolski, oraz południową, wysuwającą napierwsze miejsce Kraków. Antagonizm małopolsko-wielkopolski będziewpływał na losy Polski przez całe późne średniowiecze.

Przemysł wkrótce został zamordowany, ale jego koronacja otworzyładrogę do odbudowy zjednoczonej monarchii polskiej. Odtąd elity politycz-ne, nawet rywalizując ze sobą, będą zmierzały do utrzymania jedności;z jednym, znaczącym jednak, wyjątkiem - Śląska, który od tendencjizjednoczeniowych wyraźnie się separował.

W 1300 r., po pokonaniu Łokietka, na króla koronował się Wacław II,wzmacniając swoje prawa do Polski małżeństwem z córką Przemysła II.Hołdy książąt śląskich, które wkrótce nastąpiły, złożone zostały Wac-ławowi jako królowi czeskiemu.

Panowanie Wacława przyniosło ważne zmiany ustrojowe. Zostałaodbudowana i znacznie wzmocniona administracja centralna. Najważniej-szym przedstawicielem króla w terenie był starosta, pod czeskim wpływemznalazło się także prawo górnicze, a w państwie wprowadzono groszpraski. Powiodła się pacyfikacja ogarniętego przez kilkanaście lat wojnądomową kraju. Nie przyniosła natomiast zadowolenia polityka personalnaWacława: urzędnikami mianował Czechów, Niemców, na biskupstwiekrakowskim posadził Ślązaka Muskatę (Niemca z pochodzenia).

Panowanie Władysława ŁokietkaWładysław Łokietek zyskiwał tym samym coraz więcej zwolenników

w walce o tron polski, która zaostrzyła się po śmierci Wacława III.W Wielkopolsce jednak powołano na księcia Henryka III głogowskiego,w Małopolsce, nie bez wpływu biskupa Muskaty, buntował się Kraków(1311, bunt wójta Alberta), w latach 1308-1309 Pomorze Gdańskie zostałozajęte przez Zakon Krzyżacki, z pretensjami do tronu polskiego wystąpił

sukcesor Przemyślidów, Jan Luksemburski. Dopiero w 1314 r. Łokietekzdołał podporządkować sobie Wielkopolskę, a uwieńczeniem długoletnichwalk o tron polski stała się koronacja w 1320 r. W granicach królestwaznalazły się tylko Małopolska! Wielkopolska.;aemk sieradzka i łęczycka.Kujawy zagarnęli Krzyżacy w czasie wojny z Polską, która toczyła się podkoniec panowania Łokietka. Poza władzą Łokietka pozostało Mazowsze(którego część zhołdował Jan Luksemburski), Śląsk oraz zagarnięte przezKrzyżaków Pomorze Gdańskie. Koronacja w 1320 r. kładła kres walcea tron, kończyła etap odbudowy jedności państwa i przywracała na areniemiędzynarodowej byt Królestwa Polskiego.

Panowanie Kazimierza Wielkiego

Umocnienie Królestwa Polskiego, powiększenie jego terytorium i po-łączenie ziem w jednolity organizm przyniosło panowanie KazimierzaWielkiego. Odzyskane zostały utracone uprzednio na rzecz KrzyżakówKujawy (1343) i ziemia dobrzyńska, oderwano od Śląska ziemię wschows-ką, ściślej związano z Polską Mazowsze (zwierzchność lenna), któregoczęść włączono do Królestwa, opanowano ważne na linii noteckiej zamki(Santok, Drezdenko i inne), wreszcie w latach 1340-1366 wyprawy zbrojneprzyniosły opanowanie Rusi halicko-włodzimierskiej. W 1333 r. PolskaKazimierza Wielkiego obejmowała obszar ledwie 100 tyś. km2 (40%terytorium Polski w 1138 r.), u schyłku jego panowania była dwu-ipółkrotnie większa, tak pod względem obszaru, jak i zaludnienia.

Uporządkowane zostały podstawowe dziedziny zarządu państwem:skarb, administracja, wojsko, prawo. Wyrazem zmian ustrojowych byłopojawienie się pojęcia Korony Królestwa Polskiego (podobnie w Czechachi na Węgrzech w tym czasie). Oznaczało ono zarazem państwo i jegoobszar, którym rządził, ale nie jako właściciel, król. Królestwo byłowspólnym dobrem, którym władca nie mógł swobodnie dysponować, nieMógł np. uszczuplać jego terytorium dowolnymi nadaniami na rzeczmnych władców, musiał natomiast działać dla jego dobra.

2- Polityka zagraniczna Polski w dobie panowania., ostatnich Piastów

Polityka zagraniczna państwa w dobie panowania dwu ostatnichastow podporządkowana została głównemu celowi, jakim były: najpierw

"*^01Ukffla iedności państwa, a potem centralizacja monarchii. Największe

zagrożenie dla Polski stanowiło okrążenie luksembursko-brandenburs-ko-krzyżackie, współdziałanie trzech potężnych i ekspansywnych sąsiadów(w 1327 r. zaatakowali Polskę z trzech stron). Najpewniejszy w tej sytuacjibył sojusz z władcą Węgier. Łokietek wykorzystywał ponadto rywalizacjęHabsburgów i Wittelsbachów z Luksemburgami, w walkach z Branden-burgią (1315-1317) zagwarantował sobie poparcie państw skandynaws-kich i zachodniopomorskich oraz Litwy.

Najściślejsze związki polityczne (które zresztą prowadziły do częś-ciowego podporządkowania interesów Polski polityce Andegawenówzasiadających na tronie w Budzie) łączyły Polskę i Węgry w dobiepanowania Kazimierza Wielkiego. Król Węgier Karol Robert (szwagierKazimierza) był głównym rozjemcą w sporach z Luksemburgami i Krzyża-kami.

Najważniejsze układy międzynarodowe Polski w dobie panowania Kazimierza Wielkiego

1335

1339

1343

1352

traktat w Wyszehradzie

traktat w Wyszehradzie

pokój wieczysty z Zakonem Krzyżackim w Kaliszu

układ w Pradze z cesarzem Karolem IV

Postanowienia dotyczące stosunków z Luksemburgami

1335

1339

1343

1348

1352

1356

Wyszehrad: Jan Luksemburski w zamian za 20 tyś. kop groszy praskichrezygnuje z pretensji do korony polskiej; Kazimierz obiecuje uznaćzwierzchnictwo czeskie nad Śląskiem i księstwem płockim

Wyszehrad: potwierdzenie wcześniejszego układu

zagarnięcie przez Kazimierza ziemi wschowskiej

Namysłów: pokój z Czechami, przyrzeczenie przez Karola IV popieraniaPolski w jej ewentualnej wojnie z Krzyżakami i MarchiąBrandenburską

Praga: Kazimierz zrzeka się wszelkich praw do inkorporowanego do Czech(1348) Śląska

Praga: Kazimierz uznaje prawa Karola IV do księstwa świdnickiego,w zamian cesarz zrzeka się praw do Mazowsza

Tjfcłady Kazimierza Wielkiego z Karolem Robertem

1339

1350

Wyszehrad: za sojusz z Węgrami przewidziano dziedziczenie tronu pol-skiego - w razie bezpotomnej śmierci Kazimierza Wielkiego (brak potomkamęskiego) - przez Karola Roberta lub jego potomka

w razie niedojścia do sukcesji andegaweńskiej w Polsce, Węgry mają prawodo wykupu Rusi

Spory z Krzyżakami były rozsądzane zarówno na drodze wytaczanychim procesów kościelnych, jak i układów międzynarodowych. KazimierzWielki nie kontynuował bowiem prowadzonych przez Łokietka wojen(1327-1332) z Krzyżakami. Procesy kościelne odbyły się w Inowrocławiu(1320-1321 - nakaz zwrócenia przez Krzyżaków Pomorza i wypłaceniaodszkodowania), w Warszawie (1339 - przysądzenie Polsce PomorzaGdańskiego i ziemi chełmińskiej, nakaz zwrotu Kujaw, ziemi dobrzyńskiejimichałowskiej oraz wypłacenia odszkodowań za niszczycielskie najazdy).Żaden jednak z ich wyroków nie został wykonany. Większą skutecznośćmiały układy międzynarodowe, mediowane głównie przez Karola Rober-ta, ale także Jana Luksemburskiego.

Najważniejsze układy z Zakonem Krzyżackim

1335

1343

Wyszehrad: zwrot Kujaw i ziemi dobrzyńskiej w zamian za uznaniepanowania krzyżackiego na Pomorzu i w ziemi chełmińskiej; Polska niezaakceptowała tych warunków, Krzyżacy zwrócili część Kujaw

Kalisz: pokój wieczysty, zwrot Kujaw i ziemi dobrzyńskiej, uznanie królaPolski za dobrodzieja Zakonu; stosunki Polski z Zakonem układały sięprzez resztę panowania Kazimierza i w okresie władzy Ludwika Węgiers-kiego poprawnie, przez następne 60 lat nie było incydentów militarnych

W stosunkach wewnętrznych ważną sprawą była trwającajywalizacja^fdzy^Wielkopolską a Małopolską o przywództwo w królestwie oraz° kierunki polityki zagranicznej. W Wielkopolsce ani możnowładztwo(częściowo powiązane z Brandenburgią) i rycerstwo, ani - w początkowymPrzynajmniej okresie - miasta nie były zainteresowane podbojem Rusi,znacznie bardziej interesowało ich Pomorze. W latach 50. XIV w.Rycerstwo wielkopolskie zawiązało skierowaną przeciwko królowi i jego^ałaniom centralizacyjnym konfederację pod wodzą Maćka Borkowica.

Po nieudanych staraniach o odzyskanie Pomorza Gdańskiego Kazi-mierz Wielki rozpoczął walkę o zdobycie wpływów na Pomorzu Zachod-nim. Zawarł sojusz z księciem wołogojskim Bogusławem V, który poślubiłcórkę króla, a pod koniec panowania adoptował syna księcia, Kazkasłupskiego (który jako zięć księcia mazowieckiego, Siemowita III, miałszansę panować także na Mazowszu). Kazkowi zapisał w testamenciewszystkie (poza Wielkopolską, Małopolską i Rusią) ziemie królestwa.Zapis ten został obalony po śmierci króla. Zwyciężyło stronnictwoandegaweńskie.

3. Rządy andegaweńskie w Polsce

Po śmierci Kazimierza Wielkiego (1370) o objęciu tronu polskiegoprzesądziło zwycięstwo stronnictwa andegaweńskiego (małopolskiego)i zwolenników utrzymania jedności państwa, której zagrażał testamentzmarłego króla (darowizny na rzecz Kazka słupskiego). Ludwik, królWęgier, nie sprawował w Polsce rządów osobiście. Regentką była jegomatka Elżbieta Łokietkówna, a potem sprawami Polski kierowali jegonamiestnicy - starostowie i wielkorządcy. Ruś została oddana w zarządWładysławowi Opolczykowi, a potem starostom węgierskim, co byłoprzekroczeniem zawartych z Polską układów.

Dwunastoletni okres panowania Ludwika i poprzedzające sukcesjęandegaweńską umowy z rycerstwem polskim były ważnym momentemkształtowania się monarchii stanowej. W 1355 r. wydany w Budzieprzywilej w zamian za sukcesję andegaweńską gwarantował rycerstwuzachowanie ich dotychczasowych praw: król nie mógł nałożyć nadzwyczaj-nych podatków, domagać się stacji w ich dobrach. Po objęciu tronupostanowienia te potwierdził przywilej koszycki (1374), w którym ob-ciążenie podatkowe dóbr rycerskich sprowadzało się do poradlnego(2 groszy z łana). Przywilej został nadany całej szlachcie, w 1381 r. objętopodobnym duchowieństwo. Zarezerwowano też dla rycerstwa polskiegodzierżenie zamków i piastowanie urzędu starosty.

Ugruntowała się zasada elekcyjności tronu. Objęcie tronu przezLudwika było efektem wyboru dokonanego przez silniejsze stronnictwo.Jego następczynią miała zostać starsza córka Maria, zaręczona z Zygmun-tem Luksemburskim. Kandydaturę tę w Polsce odrzucono, choć pozo-stano przy dynastii andegaweńskiej. Wybór padł na jedenastoletnią siostręMarii, Jadwigę. Jej elekcja (1384) oznaczała zerwanie unii personalnej

z Węgrami (tam królem została Maria). Jadwigę zmuszono do zerwania jejmałżeństwa z Wilhelmem Habsburgiem i poślubienia pogańskiego władcyLitwy, Władysława Jagiełły, co zatwierdzono w umowie zawartej w Krewię(1385).

4. Polska Jagiellonów

Zawarcie unii, ostatecznie tylko personalnej, z Litwą przyniosło^sadniczą znjiąne^ układu politycznego w tej części Europy oraz reorienta-^K polityki polskiej. Mimo zawieranych na krótko przez Łokietka sojuszyz ~*twą przeciw Krzyżakom, Polacy - po najazdach litewskich nękającychPółnocne ziemie Polski (Mazowsze 1350,1376)-byli nastawieni antylitew-W>> Po serii natomiast zawartych pokojów stosunki z Krzyżakami

Przyczyny unii polsko-litewskiej

1. Zabezpieczenie Litwy przed agresją krzyżacką. W interesie Polski leżałoosłabienie Zakonu, dawało to bowiem możliwość odzyskania zagarniętychprzez Krzyżaków ziem.2. Dążenia możnowładztwa małopolskiego do utrzymania i rozszerzeniawpływów na Rusi Halickiej - konieczne do tego było zerwanie sojuszuz Węgrami. Polskie elity polityczne obawiały się również polityki luksembur-skiej.3. Związana z unią chrystianizacja Litwy odsuwała groźbę zdominowania jejprzez prawosławną Ruś (podbite przez Litwę ziemie ruskie stanowiływiększość terytorium Wielkiego Księstwa). Misją chrystianizacyjną zaintere-sowany był Kościół polski.4. Atrakcyjność przywilejów stanowych szlachty polskiej dla feudałówlitewskich.

Warunki umowy krewskiej (1385)

1. chrzest Jagiełły i Litwy;2. poślubienie Jadwigi i objęcie tronu polskiego;3. wcielenie (wg interpretacji panów polskich) Litwy i jej ogromnegowładztwa ruskiego (Ruś Kijowska) do Korony Królestwa Polskiego;4. zobowiązanie Jagiełły do odzyskania utraconych przez Polskę ziem.

układały się poprawnie. Tymczasem doszło do unii z wrogiem, unii, któramiała wyraźnie antykrzyżacki wydźwięk, zwłaszcza w sytuacji zagrożeniaLitwy przez Zakon (w 1382 r. Zakon zajął Żmudź). Unia z Litwą wciągałarównież Polskę w bardzo prawdopodobny konflikt z Moskwą, którarywalizowała z Litwą w podboju wyzwalających się spod jarzma mongols-kiego ziem ruskich.

Unie Polski z Litwą

Unia polsko-litewska została zerwana po śmierci Witolda (1430).Mianowany przez Jagiełłę na wielkorządcę Litwy jego brat Świdrygiełło,reprezentujący interesy bojarstwa ruskiego poważnie zagrożonego ekspan-sją polską na Wołyniu i Podolu, sprzymierzył się z Krzyżakami. Doszło dowojny, w której zwycięstwo odniosła Polska. Opozycja litewska wysunęłana tron brata Witolda, Zygmunta Kiejstutowicza. Po jego śmierci (zostałzamordowany w 1440 r.) Litwini powołali na tron wielkoksiążęcy Kazimie-rza Jagiellończyka, nie było więc mowy o unii personalnej między obupaństwami, gdyż w Polsce rządził Władysław III Jagiellończyk. Dopiero pojego śmierci pod Warną wybór Kazimierza na tron Polski (objął go

1385

1401

1413

unia krewska: otwiera listę odnawianych, modyfikowanych przez całyXV w. umów-unii zawieranych między Polską a Litwą. Niezrealizowa-nie w pełni przez Jagiełłę umowy krewskiej (strona polska stała nastanowisku, iż Litwa zostanie do Polski wcielona) i oddanie w 1392 r.władzy nad Litwą księciu Witoldowi, oznaczało zachowanie odrębno-ści politycznej i ustrojowej obu państw

unia wileńsko-radomska: potwierdzenie odrębności politycznej i ust-rojowej Polski i Litwy

w Horodle: zatwierdzono odrębność Litwy z warunkiem koniecznościporozumiewania się z Polską co do obsady tronu wielkoksiążęcego pośmierci Witolda i niełączenia się Litwy sojuszem z wrogami Polski.Miarą postępującego zbliżenia między obydwoma krajami były jed-nak następne punkty: objęcie przywilejami szlachty polskiej bojarstwakatolickiego Litwy i przyjęcie 50 rodów litewskich do herbów szlachtypolskiej. Na Litwie struktura administracyjna zaczęła czerpać z wzor-ców polskich, pojawiły się urzędy wojewodów, kasztelanów, staro-stów.

faktycznie dopiero w 1447 r.) przywrócił unię personalną między Polskąa Litwą.

Nie przerwały tych procesów zmiany na obu tronach po śmierciKazimierza (1492). Wybór na tron królewski w Polsce Jana Olbrachta, a nawielkoksiążęcy tron litewski Aleksandra oznaczał ponowne zerwanie uniipersonalnej z Litwą. Powrócono do niej jednak po śmierci Olbrachta,wybierając Aleksandra na króla (1501).

Unia lubelska

Od objęcia tronu przez Aleksandra unia personalna była trwałymelementem stosunków między obydwoma, zachowującymi odrębność,państwami. Zniesienie tej odrębności i połączenie obu państw było trudnedo zrealizowania także ze względu na niejednolitość państwa litewskiego.Na obszarze ruskim, który stanowił największą część Wielkiego Księst-wa, dominująca ludność prawosławna traktowana była przez Kościółkatolicki jako schizmatycka, a bojarstwo prawosławne nie otrzymałorównouprawnienia ani politycznego, ani religijnego z katolikami. Szyb-cMj postępowało ujednolicenie ustroju państwa, w XVI w. ukształtował*«? parlamentaryzm litewski. Magnateria litewska mająca znaczniesilniejszą (także prawnie) pozycję niż możnowładztwo polskie przestała°yc w XVI w. zainteresowana bliższym związkiem z Polską. Unia realnatyte natomiast jednym z postulatów ruchu egzekucyjnego (s. 151).^ygfflunt August na sejmie 1563-1564 przelał swoje prawa dziedziczne do^jrtwy na Koronę. Na sejmie w Lublinie w 1569 r. zawarta została unia'fcMna między Polską i Litwą.

1446 r. - akt wydany przez Kazimierza Jagiellończyka regulujący stosunkimiedzy obydwoma państwami: gwarancja odrębności Litwy i jej równorzęd-ności w stosunkach z Polską. Postępował jednak proces zbliżenia ustrojo-wego, ogromne wpływy miało duchowieństwo katolickie pochodzące z Pol-ski, szybko rozwijały się kontakty gospodarcze.

1499 r. - umowa wileńska: obie strony zagwarantowały sobie wzajemnyudział w elekcjach władców

1501 r. - unia mielnicka: bliższy związek między Litwą a Polską (zostałaobalona na sejmie w Radomiu, 1505)

Sejm lubelski 1569 r. upłynął pod znakiem oporu magnaterii litewskiejwobec unii. Aby złamać tę opozycje, Zygmunt August przychylił się dopróśb szlachty województw kijowskiego, bracławskiego, wołyńskiego orazpodlaskiego i przyłączył je do Korony.

5. Organizacja państwa w XIV w.

Z okresu rozbicia dzielnicowego wychodziła Polska z nierównomier-nym rozwojem gospodarczym i kulturalnym poszczególnych dzielnic,zróżnicowana pod względem ustroju prawnego. System prawa książęcegouległ w XII-XIII w. rozkładowi m.in. pod wpływem akcji immunitetoweji kolonizacji na prawie niemieckim, przestała również istnieć organizacjakasztelańska.

Urzędy centralne i administracja lokalna

Centrum sprawowania władzy była kancelariaJcrólęwjska, którąkierowali kanclerz (duchowny) i podkanclerzy. Skarbem państwa (doktórego należał także skarb dworski) kierował podskarbi królewski

Główne przesłanki unii lubelskiej

1. Perspektywa zerwania związku między obydwoma państwami po bezpo-tomnej śmierci Zygmunta Augusta.2. Doświadczenia wojen z Moskwą, którym sama Litwa nie mogła podołać.3. Dążenie magnaterii i szlachty koronnej do ekspansji na wschód.4. Dążenie szlachty litewskiej i ruskiej do uzyskania takich przywilejów, jakieposiadała szlachta koronna.5. Reformy administracyjne (utworzenie województw i powiatów, w którychpowołano samorząd szlachecki) oraz agrarne (tzw. pomiara włóczna) dokonanena Litwie w pół. XVI w., które zbliżyły organizacyjnie oba państwa do siebie.

Postanowienia unii lubelskiej

Litwa i Polska miały pozostać oddzielnymi państwami:odrębna administracja, urzędy, wojsko, skarb, prawo,ale połączonymi:wspólnym władcą, wspólną jego elekcją, posiadającymi wspólny sejm,prowadzącymi wspólnie politykę zagraniczną i wojny.

flcoronny). Dopiero w XV w. wydzielono majątek monarchy, którymzarządzał podskarbi nadworny. Dworem króla zarządzał marszałekdwbru, od końca XIV w. zwący się marszałkiem koronnym, w XV w.powstał odrębny urząd marszałka nadwornego.

Ta podwójna, w XV w. już wyraźnie odrębna hierarchia urzędówcentralnych świadczyła o rozwoju i unowocześnianiu się struktur państwo-wych. Dwór oddzielał się od instytucji zajmujących się wyłącznie sprawamipublicznymi całego państwa.

Bardzo ważna dla organizacji państwa była instytucja starościńska,wprowadzona w większości ziem Królestwa Polski. Nadane starostomkompetencje pozbawiły większości uprawnień dawny aparat urzędniczydzielnic (same urzędy jednak się utrzymały).

Od czasów panowania Kazimierza Wielkiego zaczęto powoływaćsV*rOStÓW generalnych najpierw dla Wielkopolski, potem dla Rusi, w XVw. także dla Podola.

Starosta generalny był namiestnikiem króla w całej prowincji. W zwią-zku z obecnością w Krakowie króla, urzędnika tego nie powoływanow^Małopolsce.

Poza administracją centralną istniała dobrze ugruntowana w okresiedzielnicowym hierarchia urzędów dzielnicowych, czyli ziemskich. Znacznacźifść tych urzędów straciła swoje znaczenie, stając się tytułem honorowymloKalnej szlachty. W XV w. jednak ich znaczenie zaczęło ponownie rosnąć,prowadząc do powstania równoległej w stosunku do administracji państ-"owej struktury urzędów ziemskich, piastowanych wyłącznie przez szlach-"?«możnych, a będących trzonem lokalnego samorządu szlacheckiego. DoWażniejszych należały urzędy: wojewody, kasztelana (wyjątkową pozycję"Ń" kasztelan krakowski), sędziego ziemskiego, podkomorzego ziems-r 8°> chorążego ziemskiego. Urzędnicy ziemscy byli mianowani przez**&a dożywotnio.

Starostowie: urzędnicy mianowani przez króla, którzy reprezentowali goj zastępowali w poszczególnych dzielnicach (małe dzielnice nazywanozjgmiąmi). Oddano im sadownictwo w sprawach spornych, nadzór policyjny(np. nad przestrzeganiem tzw. miru, czyli pokoju drogowego i targowego),3>rawy tyczące obrony, kraju L zwoływanie pospolitego ruszenia, wreszciezarząd nad domeną królewską. Starostami byli często średni rycerze, niepowiązani z miejscowym możnowładztwem.

Wojsko

W pospolitym ruszeniu konno służyć musieli wszyscy posiadacze ziemina prawie rycerskim, zobowiązani do służby wojskowej w wojnie prowa-dzonej na terytorium Polski, a za ich zgodą i zwrotem kosztów służby (5grzywien od kopii, czyli jednostki organizacyjnej jazdy) - za granicą. Dokonnej służby zobowiązani byli też sołtysi i wójtowie osad lokowanych naprawie niemieckim. Pospolite ruszenie podzielone zostało na chorągwie(jedna chorągiew na jedną ziemię); osobno wystawiane były chorągwiemożnowładztwa (pod herbem pana chorągwi).

Prawo i statuty Kazimierza Wielkiego

Tylko częściowo mogła powieść się próba ujednolicenia prawa. Przedwydaniem kodyfikacji prawa rozwijało się ono w obrębie dzielnic jakoprawo zwyczajowe. Statuty Kazimierza Wielkiego, będące pierwszą kody-fikacją prawa w Polsce, zostały zredagowane i ogłoszone osobno dlaWielkopolski (statut piotrkowski) i dla Małopolski (statut wiślicki).Obejmowały one przede wszystkim prawo sądowe, w pierwszym rzędziekarne. Podstawowe decyzje władcy zapadały na zjazdach ogólnokrajo-wych, w których brali udział możni, rycerstwo, ale także przedstawicielenajwiększych miast.

6. Przemiany ustrojowe w Polsce pierwszychJagiellonów

Dwa pierwsze pokolenia nowej dynastii rządziły w Polsce przez ponad100 lat (1386-1492). Przyniosły ukształtowanie się stanów i monarchiisianowej, oraz powstanie polskiego systemu parlamentarnego.

Przywileje szlacheckie, które określiły pozycję prawną szlachty w Po-lsce, zostały wydane między drugą połową XIV w. a początkami XVI w. dlacałego stanu, nie różnicując go na szlachtę wyższą (magnateria, arystokrac-ja) i niższą. Na Zachodzie to zróżnicowanie było konsekwencją ustrojulennego, którego w Polsce nie wprowadzono nigdy na szerszą skalę. Dziękiprzywilejom ukształtował się stan szlachecki, wywodzący się z rycerstwa,czyli warstwy społecznej zobowiązanej do konnej służby wojskoweji posiadającej w zamian za tę służbę ziemię na prawie rycerskim. Przywilejezagwarantowały szlachcie dominującą pozycję w państwie: politycznąi gospodarczą oraz lepszą niż wszystkich innych stanów pozycję prawną.

Miasta, mimo szybkiego rozwoju w XIV i XV w., odgrywałypoważniejszą rolę polityczną tylko na silnie zurbanizowanym PomorzuGdańskim (Prusy Królewskie), w pozostałych częściach Królestwa - obec-ne jeszcze na zjazdach ogólnokrajowych w XIV w. i początku XV w._ w końcu stulecia przestały się liczyć. Przyczyn tego stanu rzeczy byłokilka: niewielka liczba miast dużych, ich partykularna polityka (dbałyprzede wszystkim o swoje interesy i przywileje dla siebie), niewielkaliczebność (a więc i słaby globalny potencjał) bogatego mieszczaństwa,które mogłoby stanowić oparcie (także finansowe) dla króla w jegozabiegach o wzmocnienie swojej władzy. Takim oparciem w XIV, XV w.było średnie rycerstwo i rekrutująca się z jego szeregów „nowa mag-nateria". W XV w. prosperity miast zaniepokoiło szlachtę, która zdecydo-wała się na politykę antymiejską oraz antymieszczańską i skutecznie jąprzeprowadziła. Uzyskała w ten sposób w drugiej połowie XV w. pozycjębliską roli hegemona w państwie.

^słabła rola mianowanych przez króla starostów, co uniemożliwiłopanującym politykę centralizacyjną i wzmocnienie władzy królewskiej.Starosta w XV w., podobnie jak inni urzędnicy lokalni, powinien był byćterrigeną (tzn. posiadać majątek w ziemi, w której sprawował urząd),a u schyłku stulecia stał się urzędnikiem dożywotnio sprawującym swojąfunkcję, a więc nieusuwalnym. Przedstawicielami lokalnego możnowładzt-wa byli wojewodowie. Doszło do podziału sądownictwa na królewskie,sprawowane przez sądy grodzkie (sądził w nich starosta, m.in. ciężkiezbrodnie), oraz ziemskie sprawowane przez wybieranego przez szlachtęsędziego ziemskiego (majątkowe sprawy szlachty, ale także sprawy krymi-nalne).

Sejmiki ziemskie

Administracja terenowa i sprawy skarbowe podlegały regulacjomsejmików ziemskich. Ich kompetencje były wyrazem wzrostu roli samo-rządu lokalnego szlachty w poszczególnych ziemiach i jednoczesnegosłabnięcia władzy centralnej, najwcześniej w Wielkopolsce, a w drugiejPołowie XV w. także w Małopolsce.

Sposób wyłaniania reprezentantów na sejmiki nie jest znany. Zaj-mowały się one sprawami lokalnymi: administracyjnymi, porządkowymi,8Wowyrni (w sprawach trudniejszych). W przywilejach cerekwicko-nie-szawskich (1454) uzyskały ogromnej wagi uprawnienia - wydawanie^ody na uchwalanie nowych praw, podatków i zwoływanie pospolitego

ruszenia. Te kompetencje przyspieszyły powstanie sejmu walnego, naktórym reprezentanci sejmików ziemskich mogli powiadomić o podjętychdecyzjach.

Sejm walny

Wyłonił się ze zjazdów ogólnopaństwowych (które zwoływane byływ poprzednich stuleciach) oraz tych, które gromadziły reprezentantówtylko kilku dzielnic. Na tych zjazdach w XIV w. zatwierdzano umowyi traktaty międzynarodowe, kodyfikacje prawa itd. Brali w nich udziałczłonkowie rady królewskiej, prawdopodobnie wyżsi urzędnicy ziemscy,przedstawiciele szlachty. Najczęściej uczestniczył w nich król. Sejmwalny w XV w. składający się już tylko z reprezentantów szladilyi wyższego duchowieństwa (też szlacheckiego pochodzenia) nie był więczgromadzeniem reprezentantów różnych stanów, jak w zachodnio-europejskich monarchiach stanowych, choć także tam do wyjątkównależało uczestnictwo delegatów chłopstwa. Znaczenie sejmu walnegorosło wraz z ograniczaniem władzy królewskiej (zwłaszcza w tym, codotyczyło nakładania podatków i stanowienia prawa) oraz ugrun-towaniem się zasady elekcyjności tronu i powtarzającymi się okresamibezkrólewia (po śmierci Ludwika Węgierskiego, Władysława Warneń-czyka).

Oprócz sejmu walnego działały podtrzymywane rywalizacją Wielko-polski i Małopolski sejmy generalne dla obu tych prowincji (wielkopolskizwoływany był w Kole, małopolski w Nowym Mieście Korczynie).Znaczenie zapadających na nich uchwał ograniczało się do terytoriumdanej prowincji.

U schyłku XV w. (dosyć umownie przyjmuje się datę sejmu w Piotr-kowie, 1493 r.) ukształtował się dwuizbowy sejm polski, złożony z senatuoraz izby poselskiej.

Rada królewska

Król otoczony był radą królewską, powoływaną przez niego, ale niew pełni swobodnie, wiele bowiem zależało od osobowości władcy i moż-liwości przeciwstawienia się przez niego dyktatowi możnowładztwa mało-polskiego. W XV w. utrwalił się (nigdy jednak nie sformalizowany) jejskład: biskupi, znaczniejsi wojewodowie i kasztelanowie, najwyżsi urzęd-nicy dworscy. Z tej to rady wykształcił się senat.

7. Społeczeństwo stanowe w Polsce

Przywileje szlacheckie

Rok i miej-sce wydania

1355Buda

1388Piotrków

1422'Czerwińsk

1423(statut)Warta

1430 i 1433Jedlnia,Kraków

1454Ccrkwica,Nieszawa

1493Piotrków

1496Piotrków

Wystawca

Ludwik Węgierski -zagwarantowanie suk-cesji w Polsce

Ludwik Węgierski -zagwarantowanie suk-cesji w Polsce

Władysław Jagiełło -zagwarantowanie suk-cesji w Polsce

Władysław Jagiełło -zgoda szlachty na udziałw wojnie przeciwko Krzy-żakom

Władysław Jagiełło -ugruntowanie pozycjigospodarczej szlachty

Władysław Jagiełło -zagwarantowanie suk-cesji Jagiellonom

Kazimierz Jagiellończyk -zgoda pospolitego rusze-nia na udział w wojnietrzynastoletniej

Jan Olbracht -po objęciu władzy

Jan Olbracht - uchwale-nie podatków na wypra-wę antyturecką

Treść przywileju i okoliczności wydania

obietnica nienakładania nadzwyczajnych po-datków, rezygnacja ze stacji

potwierdzenie zwolnienia majątków rycerskichz podatków z wyjątkiem poradlnego z łanówchłopskich, 2 gr z łana rocznie

zatwierdzenie praw i przywilejów rycerstwa

nietykalność mająjtku_rycerskiego bez wyrokusądowego, ograniczenie władzy starostów, za-kaz łączenia przez nich urzędu sędziego ziems-skiego

ustalanie przez wojewodów maksymalnych cenna produkty miejskie (tzw. taksy wojewodziń-skie), sankcje karne na sołtysów nie wywiązują-cych się z obowiązków - możliwość ich usuwa-nia z majątku, ograniczenie wychodźstwa ze wsi

nietykalność osobista szlachty bez wyroku sądo-wego (neminem captivabimus), ograniczenie nie-szlachcie (przywilej krakowski) dostępu donajwyższych godności kościelnych

zwoływanie pospolitego ruszenia, wydawanienowych praw i nakładanie nowych podatkówtylko za zgodą sejmików ziemskich, całkowitawolność handlu w państwie; podstawa funkcjo-nowania sejmików ziemskich

ograniczenie praw chłopskich do opuszczania wsi

potwierdzenie wcześniejszych przywilejów, dal-sze ograniczenie praw chłopskich do opuszcza-nia wsi, zwolnienie szlachty z opłat celnych nawłasne towary, taksy wojewodzińskie

Rok i miej-sce wydania

1501Mielnik

1504Piotrków

1505Radom

Wystawca

Aleksander - elekcja natron polski

Aleksander - walka z ma-gnaterią i senatem

Aleksander - walka z ma-gnaterią

Treść przywileju i okoliczności wydania

senat - najwyższym organem władzy

ograniczenie rozdawnictwa dóbr koronnych,zakaz łączenia w jednym ręku kilku urzędów(incompatibilitas), zwłaszcza wysokich godności

anulowanie ustawy mielnickiej, konstytucjaNihil novi - „nic nowego nie można postano-wić w dziedzinie prawodawstwa i skarbu bezobu izb"; potwierdzenie roli sejmu dwuizbowego

W Polsce stany zaczęły się kształtować w dobie rozbicia dzielnicowego,gdy władcy dzielnicowi, zwłaszcza w walce o tron krakowski, zaczęliobdarzać przywilejami duchowieństwo i możnowładztwo. Między schył-kiem XII w. a XV w. określono przysługujące prawa tylko wobec dwustanów: duchowieństwa i szlachty.

Duchowieństwo najwcześniej wykształciło się jako odrębny stan,zyskując w pierwszej połowie XIII w. własne sądownictwo oparte naprawie kanonicznym.

Stan szlachecki rozwijał się stopniowo z rycerstwa (posiadającego ziemię naprawie rycerskim i dysponującego pełną jej własnością) i możnowładztwa. DoXIV w. utrzymywała się różnica w ich położeniu prawnym (np. w wysokościgłówszczyzny, czyli odszkodowania za zabicie), przez całe średniowiecze był teżróżny udział obu tych grup we władzy. Decydujące dla wykształcenia sięjednolitego prawnie stanu szlacheckiego były przywileje generalne, w którychnie wprowadzano rozróżnienia na wyższe i niższe rycerstwo.

Przed XV w. szlachta nie była stanem zamkniętym, przenikali dońzarówno mieszczanie, jak i chłopi nabywający majątki ziemskie. U schyłkuśredniowiecza i w dobie nowożytnej stan szlachecki był w Polsce wyjąt-kowo liczny i obejmował ok. 10% ludności. Płynne społecznie było takżemożnowładztwo - dzięki nadaniom monarszym i piastowaniu wysokichurzędów awansowali do tej grupy przedstawiciele średniego rycerstwa.

W XIII-XIV w. na skutek kolonizacji niemieckiej ujednoliciło siępołożenie prawne kmieci, początkowo we wsiach lokowanych zbliżonetakże pod względem majątkowym (równe nadziały ziemi, równe świad-czenia na rzecz właściciela wsi). W ciągu XV w. zaczęła pogarszać siępozycja prawna chłopów - zyskiwało na znaczeniu sądownictwo pat-

rymonialne (pana feudalnego), ograniczono swobodę chłopów przezobwarowanie licznymi warunkami prawa wychodźstwa.

Mieszczaństwo jako stan prawny wyodrębniło się m.in. dzięki loka-cjom na prawie niemieckim. Mieszczanie podlegali miejskiemu prawu1 miejskiemu sądownictwu, wszyscy także cieszyli się wolnością osobistą.W XIV w. i pierwszej połowie XV w. niektóre, najważniejsze w poszczegól-nych ziemiach, miasta miały prawo wysyłania swoich reprezentantów nazjazdy ogólnokrajowe, gdy jednak ukształtował się polski parlamen-taryzm, nie znalazły w nim miejsca. Miasta nie były objęte żadnymprzywilejem generalnym, każde zdobywało dla siebie gwarancję swobódhandlowych. Jedynie w silnie zurbanizowanych Prusach Królewskichprzedstawiciele miast zasiadali w lokalnym sejmie.

8. Polska w Europie od pół. XIV do końca XV w.

Monarchie Europy Środkowej

W tym samym czasie, gdy Królestwo Polski powróciło na mapępolityczną Europy, następnie powiększyło swoje terytorium (zdobycieRusi), wreszcie zawarło unię z Litwą, wzrosła potęga trzech innych państwEuropy Środkowej: Czech^WjggieriZakonu. Wszystkie one w drugiejpołowie stulecia przeżywały okres świetności, podobnie jak na wschodzieLitwa. Cesarstwo i papiestwo utraciły pozycję arbitrów politycznych,utraciła znaczenie idea uniwersalistycznej monarchii chrześcijańskiej. Powyborze Karola IV na cesarza rzymskiego centrum polityczne cesarstwaznalazło się w Pradze, jednocześnie jednak słabła polityczna spójnośćRzeszy Niemieckiej, której poszczególne części rozwijały się nie tylkoniezależnie, ale też w różny sposób.

, ^Boczna linia dynastii Kapetyngów, Andegawenowie zdobyli w począt-**& XTV w. tron węgierski i za panowania Ludwika Wielkiego, po unii2 Polską, zbudowawszy rozległe władztwo dynastyczne, skutecznie rywali-^OiWali z Luksemburgami o hegemonię w Europie Środkowej..£• • Po zwycięskich w pierwszej połowie XIV w. wojnach z Polską, Zakon*M?yzacki zapewnił sobie w drugiej połowie stulecia pokojowe z niąwpswnki i dzięki rozkwitowi gospodarki przeżywał apogeum swojej potęgi.łfft^ył do chrystianizacji i podboju Litwy.

«;• Państwo na Litwie ukształtowało się w XIII w., w pierwszej połowieflas*?Pnego stulecia, za panowania Giedymina, zdobyło znaczne terytorianMlde. Wielkich podbojów dokonał też Olgierd (1345-1377), który

rozciągnął swoją władzę na obszary po Morze Czarne na południu i RuśZaleską na wschodzie.

Na Morzu Bałtyckim niekwestionowanym hegemonem była HanzaNiemiecka. Zagrożone postępami jej ekspansji państwa skandynawskiezawiązały w 1397 r. na zjeździe w Kalmarze unię trzech królestw (Danii,Szwecji i Norwegii); wspólnym władcą został syn księcia słupskiego, ErykPomorski.

Reorientacja polityki polskiej i zerwanie sojuszu z Węgrami

Głównym problemem polityki polskiej pierwszej połowy XIV w. byłaobrona suwerenności Królestwa Polskiego i piastowskiego w nim panowa-nia oraz zagrażająca tym celom ekspansja krzyżacka. Półwiecze pokojowe-go rozwiązywania konfliktu z Zakonem w dobie panowania KazimierzaWielkiego i przyjaznego sąsiedztwa w czasach królowania LudwikaWęgierskiego ustąpiło miejsca nowej polityce, jaką zapoczątkował Włady-sław Jagiełło. Z objęciem przez Jadwigę i jej męża tronu wiązała się jeszczeinna zasadnicza zmiana orientacji politycznej, dotycząca stosunkówz Węgrami. W 1387 r. władcą Węgier został Zygmunt Luksemburski,a z Luksemburgami ostatni Piastowie mieli najczęściej złe stosunki. W tymteż roku Jadwiga wkroczyła zbrojnie na Ruś Halicką i przywróciła tampanowanie władcy Polski. Odnowiony został wówczas sojusz luksemburs-ko-krzyżacki, który umacniał działaniami przeciwko Polsce książę Włady-sław Opolczyk. Gdy na początku XV w. Nowa Marchia znalazła się podwładzą Zakonu, stosunki Polski z Krzyżakami zaostrzyły się. W 1409 r.wybuchło antykrzyżackie powstanie na Żmudzi.

Wielka wojna z Zakonem i wojna trzynastoletnia

Kulminacyjnym momentem narastania konfliktu między Polskąa Krzyżakami i Luksemburgami była wielka wojna z Zakonem w latach1409-1411, która przyniosła zwycięstwo Polsce (15 lipca 1410 r. bitwapod Grunwaldem). Mimo nierozstrzygnięcia w niej problemu spornychterytoriów, ekspansja Zakonu została zahamowana, a państwo krzyżac-kie znalazło się w kryzysie. Toczone w następnych latach wojnyz Zakonem znalazły finał w prowadzonej przez Kazimierza Jagielloń-czyka wojnie trzynastoletniej. Inkorporacja Prus do Polski (1454),a następnie ich podział (1466) wyznaczyły kres potęgi Zakonu nadBałtykiem.

Polityka dynastyczna Jagiellonów

W XV w. doszło także do innych poważnych zmian politycznychw Europie Środkowej. Narastanie fermentu religijnego i społecznegow Czechach oraz spalenie na stosie w 1415 r. w Konstancji głównegoreformatora czeskiego Jana Husa, doprowadziło do wybuchu rewolucjihusyckiej i utraty przez Luksemburgów władzy nad Czechami. Po razpierwszy w latach dwudziestych Jagiellonowie stanęli przed szansą zdobyciatronu czeskiego. Ostatecznie pod wpływem m.in. zdecydowanie wrogiejhusytyzmowi postawie biskupa krakowskiego Zbigniewa Oleśnickiegoodrzucił koronę czeską Władysław Jagiełło, nie zdołał jej zdobyć także Witold(popierali jednak dyskretnie antyluksemburskie powstanie). W prowadzeniuaktywnej polityki międzynarodowej przeszkodą był również neofityzmJagiełły, który zręcznie rozgrywali w antypolskiej propagandzie Krzyżacy.

W pierwszym okresie swojego panowania Jagiełło musiał przedewszystkim zapewnić sobie prawa do tronu polskiego, zagrożone po śmierciJadwigi w 1399 r., u schyłku panowania zaś - zagwarantować sukcesjęw Polsce swoim synom. Ceną, którą musiał zapłacić, były przywilejeszlacheckie. Własną pozycję przetargową próbował jednak wzmocnić,popierając pomysł, nie zrealizowany, koronowania bezpotomnego Witol-da na króla Litwy. Jego następcą byłby bowiem albo sam Jagiełło, albojego syn, ale już nie jako dziedziczni książęta Litwy, lecz jako jej władcykoronowani. Były to początki polityki dynastycznej Jagiellonów.

W 1434 r. utrakwiści (umiarkowane skrzydło husytów) odnieślizwycięstwo nad taborytami i do władzy w Czechach mógł powrócićZygmunt Luksemburski. Po jego śmierci tron w Czechach i na Węgrzechobjął jego zięć Albrecht II Habsburg. Spotkało się to w Czechach z silnąopozycją, która wysunęła kandydaturę Kazimierza Jagiellończyka. Testarania nie powiodły się, ale zmiany dynastyczne na obu tronachprzyspieszyły ugruntowanie się zasady ich elekcyjności. Po śmierci Habs-burga na Węgrzech zwyciężyła opcja jagiellońska; królem został wybranyWładysław, król Polski. Rzecznikiem tego kierunku polityki Polski byłbiskup Oleśnicki, który w dobie małoletności Władysława sprawowałfaktyczną władzę (przeciwko niej wystąpiła w 1439 r., bez powodzenia,konfederacja pod wodzą magnata małopolskiego Spytka z Melsztyna)."bjecie przez Jagiellonów tronu czeskiego i węgierskiego nie tylkoPrzyniosłoby wzrost potęgi Polski i gwarantowałoby jej pozycję hegemonaw tej części Europy, ale także przesądziłoby o klęsce husytyzmu w Cze-

chach. Oleśnicki - zwolennik soboru (w czasie walki soboru bazylejskiegoz papieżem Eugeniuszem IV) - nie wsparł jednak antytureckiej wyprawyWładysława, do której zachęcał króla papież. Klęska warneńska i śmierćkróla (1444) spowodowały powrót Habsburga na tron węgierski i uniipersonalnej między Czechami i Węgrami.

Politykę dynastyczną Jagiellonów rozwinął Kazimierz Jagiellończyk.Obdarzony licznym potomstwem chciał zapewnić synom nie tylko pano-wanie na Litwie i w Polsce, ale także na kilkakrotnie już obiecywanymtronie czeskim i zajmowanym niegdyś przez brata tronie węgierskim. Doobu Jagiellonowie mogli zgłaszać pretensje - synowie Kazimierza bylibowiem siostrzeńcami zmarłego (1457) bezpotomnie Władysława Po-grobowca, syna Albrechta. Na obu tymczasem zasiedli przedstawicielemożnowładztwa: husyta Jerzy z Podiebradu w Czechach i Maciej Korwinna Węgrzech.

Sukcesję czeską Kazimierz zapewnił Jagiellonom w układzie zawartymz Jerzym z Podiebradu. W 1469 r. sejm czeski wybrał na króla WładysławaJagiellończyka, który w dwa lata później, po śmierci Jerzego, zasiadł natronie w Pradze. Przegrał jednak wojnę z pretendującym do tronuczeskiego Maciejem Korwinem i musiał mu oddać Śląsk, Morawy i Łużyce.

Po śmierci Korwina (1490) Kazimierz usiłował osadzić na troniewęgierskim faworyzowanego Jana Olbrachta, magnateria węgierska wola-ła jednak Władysława. Wojna, którą bracia toczyli między sobą, przyniosłazwycięstwo Władysławowi. Dystansował się on od polityki ojca, niezainteresowanego unią czesko-węgierską, a pragnącego każdego z synówobdarzyć koroną (co w Polsce doprowadziło do zerwania w 1492 r. uniipersonalnej z Litwą). Toteż w 1491 r. zawarł Władysław sprzecznyz interesem Jagiellonów układ o sukcesji z Habsburgami. PolitykęKazimierza kontynuował natomiast Jan Olbracht, który poprzez wyprawęwołoską (1497) usiłował przywrócić faktyczne panowanie Jagiellonów nadMołdawią i powierzyć władzę w niej bratu Zygmuntowi.

Polityka dynastyczna Jagiellonów nie różniła się od ówczesnychsposobów budowania władztw dynastycznych, przede wszystkim przezzawieranie małżeństw i układów o sukcesji, które niekiedy trzeba byłowspierać wyprawami militarnymi. O ile jednak Habsburgowie na przeło-mie XV i XVI w. wybrali koncepcję stworzenia jednolitej monarchii, o tyleJagiellonowie naśladowali raczej politykę prowadzoną w XIV w. przezAndegawenów (władali oni także na południu Włoch). Europa Środkowamiała stać się domeną Jagiellonów, ale nie jednym państwem. Sukcesje na

wielu tronach zapewniałoby zaś albo liczne potomstwo, albo wynikającez praw dziedziczenia pretensje krewnych.

Rozległe władztwo Jagiellonów, które wydźwignęło Polskę w II pół.XV w. do pozycji najsilniejszego państwa w środkowej Europie, jednocześ-nie spowodowało jej zaangażowanie się w narastające w tej częścikontynentu konflikty. Litwa toczyła wojny z Moskwą, dążącą do opano-wania całej schedy ruskiej (przegrane wojny z Moskwą w latach 1492-1494i 1500-1503), Węgry zagrożone zostały ekspansją turecką, a wyprawamołdawska była nieudaną próbą włączenia się Polski w rywalizacjęhabsbursko-węgiersko-turecką o opanowanie Bałkanów.

Habsburgowie w końcu XV w. stali się najgroźniejszym konkurentemJagiellonów w Europie Środkowej; w tej rozgrywce wykorzystywali takżeKrzyżaków. Już wojna Polski z Maciejem Korwinem uaktywniła antypols-ką politykę Zakonu (tzw. wojna popia w 1478/9 o obsadę biskupstwawarmińskiego). Na przełomie XV i XVI w. Habsburgowie poparli dążeniaKrzyżaków do zrzucenia zależności lennej od Polski, a do grona ichsojuszników dołączyła Moskwa. Wojna, która wybuchła między Polskąa Zakonem, toczyła się w latach 1519-1521: konflikt został rozwiązanyprzez sekularyzację Prus i złożenie w Krakowie hołdu (1525) ZygmuntowiStaremu przez Albrechta Hohenzollerna.

Groźny sojusz habsbursko-krzyżacko-moskiewski udało się Jagiel-lonom rozbroić przez zawarcie w 1515 r. układu z cesarzem Mak-symilianem (korona cesarska znajdowała się w posiadaniu Habsburgów odpołowy XV w.), dotyczącego sukcesji w Czechach i na Węgrzech,przypieczętowanego dwoma małżeństwami. W jego to wyniku, po bezpo-tomnej śmierci Ludwika Jagiellończyka w wygranej przez Turków bitwiepod Mohaczem (1526), na tronie czeskim>węgierskim zasiedli ponownie,tym razem już na trwałe, Habsburgowie. Z dawnego władztwa Jagiellonówpod panowaniem tej dynastii pozostały Polska i Litwa.

Główne wyda

Odbudowa

^291

"1295

rżenia polityczne w Polsce od końca XIII do końca XV w.

Kjólestwa Polskiego

zdobycie (układ z Przemysłem II) władzy nad Krakowem i Małopolskąprzez króla Czech Wacława II, wydanie przywileju dla duchowieństwa,rycerstwa i mieszczaństwa

przyłączenie Pomorza Gdańskiego do Wielkopolski, koronacja Przemyś-la II w Gnieźnie

1296-1300

1300

1305-1306

1306-1314

1308

1311-1312

1314

1315-1317

1320

1321

1325

od 1326

1327

1327-1331

1327-1332

1331

panowanie Łokietka w Wielkopolsce i na Pomorzu Gdańskim

wygnanie Łokietka z Wielkopolski, powołanie na władcę tej dzielnicyWacława II, koronacja jego na króla Polski, unia personalna z Czechami

śmierć Wacława II, następnie Wacława III, powrót Łokietka do Polski

walka Łokietka o władzę w Polsce i przywrócenie jedności politycznej

najazd Brandenburgii na Pomorze Gdańskie, odparcie go przez Krzyża-ków i zagarnięcie przez nich Pomorza Gdańskiego, zniszczenie Gdańska

bunt Krakowa pod wodzą wójta Alberta i z poparciem biskupa Muskaty,pacyfikacja miasta przez Łokietka

zdobycie przez Łokietka Wielkopolski

walki z Brandenburgią

koronacja Łokietka

proces kościelny w Inowrocławiu przeciwko Krzyżakom: nakaz zwrotuPomorza i wypłacenia Polsce odszkodowania

sojusz Łokietka z Litwą (małżeństwo Kazimierza Wielkiego z AldonąGiedyminówną)

walki z Brandenburgią

sojusz Brandenburgii, Czech i Zakonu i najazd na Polskę

zhołdowanie przez Jana Luksemburskiego książąt śląskich i częściMazowsza

wojny z Czechami i Krzyżakami, zagarnięcie przez Zakon Kujaw

bitwa pod Płowcami

Panowanie Kazimierza Wielkiego (1333-1370)

1335

1337

1339

1339

1343

Zjazd w Wyszehradzie, zrzeczenie się przez Jana Luksemburskiegopretensji do tronu polskiego

częściowy zwrot Kujaw przez Krzyżaków

drugi Zjazd w Wyszehradzie, potwierdzenie pierwszego, układ z An-degawenami o ich sukcesji na tronie polskim, zrzeczenie się przezKazimierza pretensji do zhołdowanych przez Jana Luksemburskiegoksięstw śląskich

proces warszawski przeciwko Krzyżakom: przyznanie Polsce Pomorzai ziemi chełmińskiej

pokój wieczysty w Kaliszu z Krzyżakami: zwrot całych Kujaw, ziemidobrzyńskiej, uznanie króla Polski za dobroczyńcę Zakonu

1340-1366

__ — .1348_

1352

, •1355

1364

podbój Rusi Halickiej, którą książę Bolesław Jerzy Trojdenowic przyznałKazimierzowi jako swojemu następcy

inkorporacja księstw śląskich do Korony Królestwa Czech

konfederacja Maćka Borkowica w Wielkopolsce przeciwko polityceKazimierza

układ w Budzie między szlachtą polską a królem Węgier

akt fundacyjny uniwersytetu w Krakowie

Panowanie Ludwika Węgierskiego (1370-1382)

1372

1374

oderwanie Rusi od Polski przez Ludwika

przywilej koszycki

Panowanie Jadwigi (1384-1399) i Władysława Jagiełły (1386-1434)

1384

1385

1387

1392-1400

1399

1400

1401

1409-141 115 VII 14101411

1413

14*47

M19-1422

,1420-1423.>.'•' . .

1431-1435Ł— --— -

koronacja Jadwigi na króla Polski

układ w Krewię z Władysławem Jagiełłą: małżeństwo Jadwigi z Jagiełłą,chrystianizacja Litwy, zapowiedź przyłączenia Litwy do Polski, uniapersonalna z Litwą

wyprawa Jadwigi na Ruś Halicką i podporządkowanie jej Polsce

rządy Witolda na Litwie

śmierć Jadwigi

odnowienie uniwersytetu w Krakowie

unia z Litwą w Wilnie i Radomiu

wojna Polski z Zakonem Krzyżackim- bitwa pod Grunwaldem- pokój w Toruniu: zwrot Litwie Żmudzi, rezygnacja Zakonu z pretensjido ziemi dobrzyńskiej

unia z Litwą w Horodle

wojny z Zakonem zakończone pokojem w Mielniku, zatwierdzenie przyLitwie Żmudzi, drobne nabytki terytorialne Polski

propozycje husytów objęcia przez Jagiełłę, a następnie Witolda tronuczeskiego

wojna z księciem litewskim Świdrygiełłą i sprzymierzonym z nim Zakonem

Panowanie Władysława III Warneńczyka (1434-1444)

1440

1440

1440

1444

objęcie władzy na Węgrzech przez Władysława III, unia personalnaz Węgrami

opozycja miast krzyżackich przeciwko władzy i polityce wielkiegomistrza, powstanie Związku Pruskiego

wybór Kazimierza Jagiellończyka na wielkiego księcia Litwy

wyprawa antyturecka Władysława, bitwa pod Warną, śmierć króla

Panowanie Kazimierza Jagiellończyka (1447-1492)

1447

1454-14661454

1466

1460-1463

1471

1490

1492

koronacja Kazimierza na króla Polski, przywrócenie unii personalnejz Litwą

wojna trzynastoletnia z Zakoneminkorporacja Prus i zagwarantowanie im autonomii, przywileje cerekwic-kie, bitwa pod Chojnicami i klęska pospolitego ruszeniapokój w Toruniu: podział państwa krzyżackiego: Pomorze Gdańskie,ziemia chełmińska, michałowska, Malborg i Elbląg (zwane PrusamiKrólewskimi) oraz Warmia przypadły Polsce, pozostała część (tzw. PrusyKrzyżackie) stały się lennem Polski

konflikt z papiestwem o obsadę biskupstw w Polsce

Władysław Jagiellończyk królem Czech

Władysław Jagiellończyk królem Węgier, unia personalna Czech i Węgier

śmierć Kazimierza Jagiellończyka

Jan Olbracht (1492-1501)

1493

1497

Sejm piotrkowski obraduje w dwu izbach

wyprawa mołdawska zakończona klęską

9. Wojna stuletnia

Wojną stuletnią nazywa się konflikty polityczne i militarne miedzy Angliąi Francją w latach 1337-1453. Była to wojna o leżące we Francji lenna, należącedo dynastii Plantagenetów, które od końca XIII w. stopniowo przechodziły wewładanie królów francuskich. Na początku wojny stuletniej z posiadłościPlantagenetów na kontynencie pozostał w ich ręku obszar na południowymzachodzie Francji, tzw. Księstwo Gujenny (obejmujące Akwitanię).

Przebieg wojny

I okres - bitwa pod Grecy. Kulminacją pierwszego okresu wojny- toczącej się na ziemiach północnej Francji i we Flandrii - była bitwapod Crecy (1346), w której łucznicy angielscy (piechota) pokonalipospolite ruszenie rycerstwa francuskiego. W bitwie zginął niewidomy jużWówczas król Czech, Jan Luksemburski (walczył po stronie francuskiej).Anglicy zdobyli ważny strategicznie port Calais. Odzyskanie przezFrancję władzy nad Flandrią (1349) oraz czarna śmierć (epidemia dżumy)Zakończyły pierwszy okres wojny, która toczyła się jeszcze jedynieW Bretanii.

II okres - pokój w Bretigny (1355-1360). Walki toczyły się na ziemiachfrancuskich sąsiadujących z księstwem Gujenny, skąd wyprawy organizo-wał książę Walii Edward, zwany Czarnym Księciem (od koloru zbroi).Zwycięstwo Anglików pod Poitiers (1356) i wzięcie do niewoli królaFrancji Jana Dobrego; pokój w Bretigny (1360): Anglia poszerzyła swoje

przyczyny wojny

1. Jedną z ważniejszych przyczyn wojny były zmiany na tronach obukrólestw. W 1327 r. został zamordowany król Anglii Edward II. Tron objąłjego syn Edward III, ale faktycznie rządy sprawowała królowa-wdowaIzabela, córka króla Francji Filipa IV, której polityka - uznanie niepodległościSzkocji popieranej przez Francję - doprowadziła do odsunięcia jej od władzy.Zaogniło to stosunki z Filipem VI, który objął tron francuski w 1328 r., powygaśnięciu głównej linii Kapetyngów. Jego interwencje w Gujennie orazpopieranie Szkocji spowodowały, że Edward III zdecydował się na wysunię-cie pretensji do tronu francuskiego. W odpowiedzi Filip VI ogłosił w 1337 r.konfiskatę posiadłości angielskich we Francji.2. Inną przyczyną wojny była rywalizacja francusko-angielska o bogatąFlandrię (lenno francuskie), wiodący w Europie obszar produkcji sukien-niczej, do której sprowadzano wełnę z Anglii. Obaj władcy (Filip VI i EdwardIII) starali się wykorzystać napięcia społeczne i powstania, jakie wybuchływ hrabstwie Flandrii w latach 20. i 30. W 1339 r. zwycięstwo odniósł EdwardIII, uznany przez miasta flandryjskie za króla Francji.3. Poza przyczynami politycznymi do długotrwałości i gwałtowności konflik-tu przyczyniły się warunki społeczno-gospodarcze, tzw. kryzys feudalizmu.Rycerstwo, którego dochody zaczęły poważnie spadać, upatrywało w woj-nie, w spodziewanych łupach możliwość powetowania sobie strat, jakieprzyniósł spadek wartości renty feudalnej.

posiadłości w zachodniej Francji (Gujenna, Gaskonia, Poitou), któreponadto zrzuciły zwierzchność lenną króla Francji.

Położenie Francji, pustoszonej przez nie opłacone oddziały wojsknajemnych, pogorszyło zbudowanie przez Filipa Śmiałego, młodszegosyna króla, własnego państwa w Burgundii (powiększonego w latach 80.o Flandrię, Artois, Franche-Comte ). Dla opanowania groźnej sytuacjioddziały najemników zostały wyprowadzone za Pireneje, gdzie trwaływalki o tron Kastylii. Także tam dokonywały one ogromnych spustoszeń,tym bardziej że w walki na Półwyspie Pirenejskim wmieszał się CzarnyKsiążę.

III okres (1365-1375). Rozpoczął się od pretensji króla Francji Ka-rola V do zwierzchnictwa nad Akwitanią i Gaskonia. Pokój w 1375 r.pozostawiał w rękach Anglików zaledwie niewielką część dawnego księst-wa Gujenny i port Calais. Francuzi po 40 latach wojny wychodzili z niejzwycięsko.

W obu krajach konsekwencją wojny, która swój straszny teatrurządziła w świecie dotkniętym apokaliptyczną klęską (czarna śmierć,1348-1350), były bunty społeczne, powstania (żakieria we Francji, WataTylera w Anglii), walka o władzę w łonie dynastii i między popierającymizwalczające się strony ugrupowaniami arystokratycznymi. Na przełomieXIV i XV w. Francja stanęła w ogniu wojny domowej toczonej międzyburgundczykami (skupionymi wokół władców Burgundii: regenta FrancjiFilipa Śmiałego oraz jego następcy Jana bez Trwogi) a armaniakami(stronnictwo Ludwika Orleańskiego, brata odsuniętego od tronu choregoumysłowo Karola VI).

IV okres - bitwa pod Azincourt i okupacja angielska. Sytuacjęwykorzystał król Anglii Henryk V, który w 1415 r. uderzył na Francję. W tejdługiej wojnie doszło do kolejnej wielkiej bitwy, pod Azincourt (1415), któraskończyła się rzezią rycerstwa francuskiego. W 1420 r., opanowawszyNormandię i zdobywszy poparcie Burgundii, Henryk V objął władzę nadFrancją jako prawowity, uznany przez Stany Generalne następca obłąkane-go Karola VI. Śmierć Henryka (1422), narastający opór przeciwkopanowaniu angielskiemu i wystąpienia w obronie odsuniętego od sukcesjitronu Karola VII, wreszcie pojawienie się Joanny d'Arc zmieniły charakterkonfliktu, który z wojny dwu królów i ich wojsk stał się wojną dwu narodów.

Ostatnie etapy wojny - Joanna d'Arc i wyparcie Anglików z Francji.Joanna d'Arc, wiejska dziewczyna, która uwierzyła, że otrzymała od Bogamisję wyzwolenia Francji spod okupacji angielskiej, w 1429 r. stanęła na

czele wojsk spieszących na pomoc oblężonemu Orleanowi. Następniewyzwoliła Reims, gdzie odbyła się koronacja Karola VII. W trakcie walkzostała pojmana i wydana Anglikom. Uznana za czarownicę i spalona nastosie w Rouen stała się bohaterką narodową Francji. Podjęte na nowow latach 50. działania militarne doprowadziły do prawie całkowitegowyparcia Anglików z kontynentu. Ponadstuletnich zmagań nie kończyłżaden układ pokojowy.

Przebieg wojny stuletniej był inny niż wcześniejszych konfliktówmilitarnych. W niewielu bitwach, które stoczono, feudalne rycerstwofrancuskie poniosło dotkliwe klęski i zostało zdziesiątkowane. Roladecydująca w tej wojnie przypadła piechocie (łucznicy angielscy) orazdobrze wyszkolonym wojskom najemnym, a potem zaciężnym, któreprzesądziły o zwycięstwie Francji w ostatnim okresie działań militarnych.Dużą rolę zaczęła też odgrywać artyleria. Dowódcy oddziałów najemnych- zwłaszcza w okresie niepowodzeń francuskich i niepłacenia im żołdu- prowadzili własną politykę grabieży. Ich niszczycielskie działania orazfala powstań i rewolt społecznych, które wybuchły w obu państwach,charakteryzują tę wojnę lepiej niż nieliczne starcia bitewne.

Angielskie rycerstwo, które rzeczywiście bogaciło się na wyprawach nakontynent, w końcowym bilansie nie zyskało zwycięstwa. Anglia utraciłaposiadłości we Francji, została ogarnięta wielką rewoltą społeczną,a u schyłku wojny stuletniej pogrążyła się w wojnie domowej, którajpfiiyniosła zagładę starej arystokracji i rycerstwa. 30-letnią wojnę DwóchjRóź wywołały stronnictwa skupione wokół rodów: Yorków (biała róża)l Lancasterów (czerwona róża). Zwycięzcą został potomek obu rodów,Henryk Tudor, który jako Henryk VII w 1485 r. rozpoczął panowaniedynastii Tudor ó w w Anglii.

Francja, po dramatycznych klęskach i spustoszeniach w XIV w.,Wojnie domowej i okupacji angielskiej w pierwszej ćwierci XV w., dziękizwycięstwom Karola VII zmierzała do budowy scentralizowanej nowożyt-P^J monarchii. Walkę ze wzmocnionymi w czasie wojny stuletniej książęta-Ou. a zwłaszcza z władcą Burgundii, kontynuował Ludwik XI, któremu'Mało się scalić i powiększyć obszar państwa. Walki o przejęcie całościDziedzictwa burgundzkiego dały królowi Francji nowego wroga, Mak-symiliana Habsburga. Konflikt francusko-habsburski spowoduje nowe,™«gotrwałe i krwawe wojny w Europie (s. 178)._ _ W dziedzinie ustrojowej okres wojny stuletniej przyniósł ważne•"•Siany. W obu państwach wzrosła rola reprezentacji stanowej społeczeńst-

wa - Stanów Generalnych we Francji, zwoływanych kilkakrotnie w czasietrwania konfliktu, oraz parlamentu w Anglii. Władza królewska, zwłasz-cza we Francji, po okresie chaosu i załamania stała się mocniejsza. KarolVII potrafił wykorzystać ruch soborowy (s. 124), by utwierdzić niezależ-ność kościoła francuskiego (zwanego gallikańskim) od papiestwa i narzu-cić mu własne zwierzchnictwo.

10. Monarchia stanowa w Europie

Monarchia stanowa była typem ustroju polityczno-prawnego, którywykształcił się w późnośredniowiecznej Europie. Podstawą procesu two-rzenia nowego typu państwa była ewolucja ustroju feudalnego i powstaniestanów.

Najważniejsze zasady ustrojowe monarchii stanowej

1. zastąpienie więzi osobistych (przywilejów i nadań jednostkowych) unor-mowaniem prawnym (przywilejem) dla całej grupy;2. powstanie reprezentacji poszczególnych grup, które zostały dopuszczonedo decyzji władczych - najważniejszą z nich było nakładanie podatków;3. wyłączenie najbardziej uprzywilejowanych grup z niektórych świadczeńo charakterze podatkowym;O nierównym położeniu prawnym stanów decydowały ponadto:4. podleganie różnemu prawu (np. karnemu, gdy za to samo przestępstwotrzeba było wypłacić wyższe odszkodowanie, jeśli ofiara była stanu wy-ższego) oraz różnemu sądownictwu;5. zdobycie monopoli gospodarczych (np. zdobycie w wielu krajach przezszlachtę monopolu na posiadanie ziemi czy przez miasta przywilejówhandlowych, zwolnień celnych);6. prawo do wyższego prestiżu społecznego (obwarowane np. przepisamiantyzbytkowymi, które zakazywały niektórym grupom noszenia strojówzarezerwowanych dla grup wyższych).Decydujący jednak w tym wszystkim był dostęp do władzy.

Stan oznacza grupę społeczną o takim samym statusie prawnym, którywyznaczały: osiągnięte przywileje, zakres świadczeń na rzecz państwa, podleg-łość prawu i wymiarowi sprawiedliwości (np. odrębne, własne sądownictwo),udział w sprawowaniu władzy, zdolność wyłaniania reprezentancji do zgroma-dzeń stanowych.

Układy zbiorowe zawierane przez władcę z grupami społecznymii wyłanianie reprezentacji stanowych zaczęło się upowszechniać w Europiew XII w. Mogły one nawiązać do tradycji współudziału ludności wolnej (aprzede wszystkim elit społecznych) w decyzjach podejmowanych przezwładcę, co realizowało się na różnego typu wiecach, zjazdach ogólno-krajowych. Współudział ten polegał wówczas bardziej na wyrażaniuaprobaty dla postanowień monarchy niż współdecydowaniu. Układyz monarchią miały już jednak bardziej sformalizowany charakter, czegoprzykładem - symbolem jest Wielka Karta Swobód (1215), w którejokreślono dokładnie ograniczenia władzy królewskiej w Anglii. Na kształtpstrojowy monarchii europejskiej w późnym średniowieczu wpływała teżidea, przypomniana wraz z odrodzeniem się prawa rzymskiego w XII w., iż„co wszystkich dotyczy, przez wszystkich powinno być przyjęte".

Zgromadzenia stanowe

Bardzo ważnym elementem procesu powstawania w państwach europejs-kich reprezentacji stanowych był udział w nich przedstawicieli miast (w Leoniena Półwyspie Pirenejskim już w XII w.). Tam, gdzie nie zdobyły one trwałegomiejsca w zgromadzeniach stanowych (jak w Polsce czy na Węgrzech), doszłodo wykształcenia się specyficznego systemu parlamentarnego.

Udział poszczególnych stanów w zgromadzeniach stanowych byłróżny. W izbach wyższych, które tworzyli magnaci świeccy i duchowni(Izba Lordów w Anglii, senat w Polsce), reprezentacja całej grupyspołecznej była najpełniejsza: zasiadali w nich wszyscy najwyżsi godnościąreprezentanci kleru oraz najwyżsi urzędnicy (jak w Polsce) lub nawetWszyscy dziedzice tytułów arystokratycznych (w Anglii). Szlachta, znacz-nie liczniejsza, wyłaniała swoją reprezentację (z reguły terytorialną).Afieszczańscy przedstawiciele pochodzili zaś najczęściej z miast, któremiały przywilej bycia reprezentowanymi na zgromadzeniach stanowych.

Najczęściej przywoływane w podręcznikach szkolnych zgromadzeniastanowe, stanowiące ich przykład, to: hiszpańskie kortezy, francuskieStany Generalne i angielski parlament.

Kortezy mają najodleglejsze początki, wywodzi się je z nadanej w 1188 r.Przez króla Leonu Alfonsa I Wielkiej Karty Leonu. Postanowiono w niej, żewól będzie się kierował radą biskupów, rycerstwa i mądrych ludzi przyPodejmowaniu decyzji dotyczących pokoju i wojny, co wiązało się z nak-•Waniem podatków. Już wówczas na te zjazdy miasta wysyłały swojel^dstawicielstwa.

Stany Generalne zostały po raz pierwszy zwołane w 1302 r. przez królaFilipa IV. W ich skład wchodzili przedstawiciele duchowieństwa, szlachtyi tzw. stanu trzeciego (w praktyce miast). Był to inny niż parlament angielskityp zgromadzenia - tworzyły go „kurie", każdej przysługiwał jeden głos.Rola Stanów Generalnych w systemie władzy ogromnie wzrosła w czasiewojny stuletniej. Były wówczas często zwoływane - zarówno z racjikonieczności uchwalania podatków na wojnę, jak i niestabilności politycznej(zmiany na tronie). Straciły one na znaczeniu wraz z wprowadzeniem powojnie stałych podatków oraz kształtującym się w XVI w. absolutyzmem (wtym stuleciu zwoływano je jedynie w związku z wojnami religijnymi).

Proces kształtowania się parlamentu angielskiego był długi - odnieregularnych i o nie ustalonej na trwałe strukturze zgromadzeń dopowstania Izby Lordów i Izby Gmin upłynęło ponad sto lat. Izba Gminwyłaniana była spośród szlachty i mieszczaństwa. W XV w. ustalono wysokicenzus majątkowy dla wybieranych reprezentantów szlachty z poszczegól-nych hrabstw, mieszczanie zaś pochodzili tylko z miast obdarzonychprzywilejem wysyłania swoich reprezentantów. W Izbie Lordów zasiadalibaronowie i dostojnicy Kościoła.

Zgromadzenia stanowe działały również jako trybunały sądowe: w Ang-lii - Wysoki Sąd Parlamentu, we Francji - Parlament Paryski.

11. Republiki miejskie we Włoszech

Ustrój miasta-państwa

Specyficzna sytuacja polityczna pomocnych i środkowych Włochpodzielonych między rywalizujące ze sobą cesarstwo i papiestwo, najwcześ-niejszy w Europie i burzliwy rozwój miast, które należały do największychcentrów handlu i produkcji w średniowiecznej Europie, oraz silne w X-XI w.rozdrobnienie feudalne przyczyniły się do powstania na tym obszarzenietypowej dla epoki formy ustrojowej, jaką było miasto-państwo. Naj-wcześniej niezależność polityczną zdobyły bogacące się na handlu z Bizanc-jum, Lewantem, a potem obsłudze krzyżowców porty: Amalfi, Wenecja,Piza i Genua. Nieco później zdobyły ją centra produkcji i handlu, w tymMediolan i Florencja, ta ostatnia szybko bogacąca się od XIII w. naoperacjach finansowych (kredytowanie przedsięwzięć handlowych i produk-cyjnych, przesyłanie pieniędzy i ich wymiana).

Wszędzie w Europie miasta między XI a XIII w. walczyły o swobody,przywileje (zwłaszcza w handlu) i o własny samorząd. Komuny włoskie,

wzorując się na niektórych rozwiązaniach rzymskich,które przetrwaływ części bizantyjskiej półwyspu (Wenecja), powoływały własne władze,najpierw (do XII w.) złożone z konsulów wybieranych spośród bogatychkupców i osiadłych w miastach feudałów, a następnie powoływały podestę,wybieranego spośród mieszkańców innych komun, otoczonego także wybie-raną, ale spośród własnych obywateli, radą lub radami. W Wenecjiwybierano na dożywotni urząd dożę. W wielu komunach w XIII w. doszłodo przejęcia władzy przez tzw. lud (popolo), czyli reprezentantów cechów i doodsunięcia od władzy dawnych rodów feudalnych osiadłych w miastach.

Niewielkie terytorialnie miasta-państwa stworzyły wyjątkowo w śred-niowieczu rozwinięty aparat biurokratyczny. Urzędnicy byli wybierani(najczęściej drogą losowania) spośród wyłanianych w przeprowadzanych cokilka lat wyborach kandydatów, urzędy były kolegialne i sprawowanejedynie przez krótki, kilkumiesięczny okres. Władza wykonawcza orazsądownicza i policyjna od XIII w. znajdowała się w rękach urzędnikówpowoływanych z innych komun: podestów, kapitanów ludu itp., podobniewładza nad milicją miejską (czyli wojskiem) oraz wojskami najemnymiw czasie kampanii wojennych (odmienna ustrojowo była Wenecja).

Powstanie państw terytorialnychWłoskie komuny pokonawszy w X/XI w. lokalnych biskupów lub

hrabiów, rozszerzały stopniowo terytorium swojego posiadania, podbijającokoliczne wsie i władztwa feudalne. Ekspansja ta powodowała liczne wojnymiedzy komunami, z których zwycięsko wychodziły największe miasta. Dociągłych wojen przyczyniał się także podział na miasta-państwa popierającepapieży (komuny gwelfickie) oraz cesarzy (gibelińskie). Władza cesarza,papieża bądź (w XIII i XIV w.) króla Neapolu nad poszczególnyminuastami-państwami często była jedynie nominalna.

W XIV-XV w. najpotężniejsze republiki przystąpiły do budowaniaP|IB§twrterytorialnych drogą podboju (rzadziej zakupu) sąsiednichlćomun.ftocesowi temu sprzyjał kryzys papiestwa, zaangażowanie cesarzy w sprawyPuropy Środkowej, upadek ustroju komunalnego, najwcześniej w Lombar-<ui. Na czele komun stanęli tam tyrani wywodzący się bądź z najpotężniej-szych rodzin, bądź spośród podestów lub kondotierów (dowódców wojsk^ajemnych), którzy siłą przejmowali władzę. W innych, jak Siena czyfwrencja, rządy zostały zagarnięte przez oligarchię kupiecko-bankierską.! XV w. najrozleglejsze i najsilniejsze państwa stworzyły: Wenecja,«8?diolan, Florencja.

Główne wydarzenia polityczne w Europie, XIV-XV w.

1309-1377

1308

1310

1337-145313461356

141514201429

1342^1382

1348-1350

1346-1378

1356

13601453lata 60--80. XV w.1526

1378-1417

II pół. XIVi XV w.

XIV/XVw.14151419-1434

14211434

od pontyfikatu Klemensa V (wybrany w 1305 r.) siedzibą papiestwaAwinion

Karol Robert Andegawen na tronie węgierskim

Jan Luksemburski, syn władcy Niemiec Henryka VII, obejmuje władzęw Czechach

wojna stuletnia między Francją a Anglią:bitwa pod Crecy, zwycięstwo Anglików,zwycięstwo Anglików pod Poitiers, wzięcie do niewoli króla Francji,Jana Dobrego,bitwa pod Azincourt i okupacja płn. Francji przez Anglików,koronacja króla Anglii na króla Francji,wystąpienie Joanny d'Arc

panowanie Ludwika Wielkiego na Węgrzech

epidemia dżumy (czarna śmierć) w Europie, śmierć ponad 1/3 ludności

Karol IV Luksemburski królem Czech (od 1355 r. cesarz rzymski), szczytpotęgi Czech

Złota Bulla Karola IV regulująca ustrój cesarstwa, wzajemne stosunkimiędzy cesarzem a książętami Rzeszy, sposób wyboru cesarza przez7 elektorów, którymi byli: arcybiskupi (moguncki, koloński i trewirski),książęta (saski i bawarski lub palatyn Renu), margrabia brandenburskii król Czech

początek podboju Bizancjum i Bałkanów przez Turków osmańskich;zdobycie Konstantynopola;podbój prawie całości terytorium bizantyjskiego i krajów bałkańskich,zhołdowanie Wołoszczyzny i Mołdawii;bitwa pod Mohaczem, śmierć króla węgierskiego Ludwika Jagiellończyka

Wielka Schizma Zachodnia (obiór dwu papieży, awiniońskiego i rzyms-kiego)

osłabienie spójności Rzeszy Niemieckiej: odrębność Niderlandów,usamodzielnienie się powstałej w 1315 r. Konfederacji Szwajcarskiej

ruch husycki w Czechach;śmierć Jana Husa na stosie w Konstancji;powstanie husyckie, podział na radykalnych taborytów pod wodzą JanaŻiżki i umiarkowanych utrakwistów,detronizacja Zygmunta Luksemburskiegozwycięstwo utrakwistów pod Lipanami, ponowne objęcie tronu w Pradzeprzez Zygmunta Luksemburskiego, następnie uznanie przez sobór w Bazy-lei wyznania husyckiego

1397

1409

1414-14181415

1431-14491439-1449

1438

1440

1444

1457

1462-1505

1469

Od 1469

1471

1490

1485

1492

1499

unia państw skandynawskich w Kalmarze, Eryk Pomorski władcą trzechkrólestw (Danii, Norwegii, Szwecji)

sobór powszechny w Pizie i początki ruchu soborowego (koncyliaryzm)

sobór powszechny w Konstancji;spalenie Jana Husa;wybór papieża Marcina I, koniec Wielkiej Schizmy;ogłoszenie wyższości władzy soboru nad władzą papieża (koncyliaryzm)

sobór w Bazylei;nowa schizma na tle walki soboru bazylejskiego z papieżem

Habsburgowie po raz pierwszy na tronie czeskim i węgierskim

Władysław III Jagiellończyk (zwany później Warneńczykiem), król Polskiobrany królem Węgierdruga wyprawa antyturecka, bitwa pod Warną, śmierć króla

objęcie tronu czeskiego przez Jerzego z Podiebradu, a węgierskiegoprzez Macieja Korwina

rządy w Moskwie Iwana III, zerwanie przez niego zależności od ZłotejOrdy, podbój Nowogrodu Wielkiego (1471), ekspansja na sąsiednieterytoria ruskie, pojawienie się idei, wg której Moskwa jest spadkobier-czynią Bizancjum (trzeci Rzym)

małżeństwo Izabeli Kastylijskiej z Ferdynandem Aragońskim, początekkształtowania się królestwa Hiszpanii

wojna Polski z Maciejem Korwinem o koronę czeską, utrata przez CzechyŚląska, Moraw, Łużyc

objecie przez Władysława Jagiellończyka tronu czeskiego

objecie przez Władysława tronu węgierskiego, unia personalna Czechz Węgrami

zwycięstwo w wojnie domowej Henryka Tudora w Anglii (Dwóch Róż)i zdobycie przezeń korony angielskiej (Henryk VII)

upadek Granady, ostatniego skrawka władztwa arabskiego na Płw.Pirenejskim, wygnanie Żydów z Hiszpanii, wyprawa Kolumba i odkrycieAmeryki

ogłoszenie niepodległości Konfederacji Szwajcarskiej

II. LUDNOŚĆ l GOSPODARKA

Rozdział 1.Wieś i społeczeństwo wiejskie

1. Wieś i rolnictwo do X w.

Gospodarka wiejska - uprawa roli, hodowla, eksploatacja lasów- dominowała w średniowieczu. Urbanizacja osiągnęła większe rozmiarytylko na niektórych obszarach Europy: we Włoszech i na południuFrancji, w Nadrenii i Niderlandach. Przeważająca część ludności mieszkałana wsi. We wczesnym średniowieczu zaludnienie Europy było nie-równomierne i rozproszone. Północną jej część, rozległe obszary Germaniii Słowiańszczyzny pokrywały puszcze, osadnictwo skupiało się w dolinachrzek. Przed upowszechnieniem się w pełnym średniowieczu trójpolówkii przed wprowadzeniem płodozmianu połowa, a nawet większa częśćuprawianych pól musiała być okresowo odłogowana, by nie uleccałkowitemu wyjałowieniu. Rolnictwo i hodowla były mało wydajne.Płytka orka radłem umożliwiała eksploatację jedynie lżejszych glebi z reguły mniej żyznych. Gospodarstwo, by wyżywić rodzinę, musiałobyć więc duże. Wyjałowione gleby były opuszczane, stąd wczesno-średniowieczne osadnictwo miało charakter nietrwały, ludność na nie-których terenach prowadziła półkoczowniczy tryb życia. Plagą byłyklęski nieurodzaju, które przynosiły głód, zwiększoną śmiertelność(statystycznie życie ludzkie trwało ok. 30-40 lat), nieodporność nachoroby. We wczesnym średniowieczu Europa była często nawiedzanaprzez epidemie.

Regres demograficzny i gospodarczy w V-VII w.

Epoka wędrówek ludów i pierwsze stulecia kształtowania się królestwbarbarzyńskich na gruzach imperium rzymskiego przyniosły wchodzącymw jego skład obszarom głęboki regres demograficzny i gospodarczy.W połowie VI w. dżuma zdziesiątkowała ludność południowej Europy. Naniektórych terenach zniszczenia wojenne i śmiertelność były tak duże, że całeobszary opustoszały, a pola uprawne zmieniły się w ugory. Między

początkiem III w. a końcem VI w. zaludnienie europejskich prowincjicesarstwa spadło, jak się szacuje, z ok. 200 min do ok. 24 min osób.

Kryzys gospodarczy i demograficzny, rozpad jedności świata śródziem-nomorskiego oraz polityka władców germańskich prowadziły do zerwaniawięzi ekonomicznych między poszczególnymi częściami imperium. Miastapadały ofiarą grabieży najeźdźców, niszczały drogi, zanikał na Zachodziezawód kupca, handel i gospodarka towarowo-pieniężna kurczyły się. WeWłoszech część latyfundiów została skonfiskowana i przydzielona wodzomnajpierw ostrogockim, a potem longobardzkim, część pozostała jednakW rękach Rzymian, powiększał swoją własność Kościół. Wchodzące w składtych majątków ziemie uprawiali dzierżawcy (koloni), którzy płacili właś-cicielom daniny.

' Na terenach germańskich, w północnej i wschodniej Galii, wolnaludność wieśniacza tworząca wspólnoty osadnicze uprawiała ziemię i zaj-mowała się hodowlą, płacąc świadczenia na rzecz państwa.

Kurczenie się handlu zmuszało zarówno gospodarstwo chłopa, jaki latyfundium do samowystarczalności. Dopiero powolna stabilizacja poli-tyczna w VI i VII w. stworzyła podstawy do stopniowego rozwojugospodarczego. W jego efekcie poprawiło się wyżywienie ludności i jejodporność biologiczna. W czasach Karola Wielkiego mnisi benedyktyńscymogli spożywać pięciokrotnie więcej chleba (1,5 kg dziennie) i wypijaćtrzykrotnie więcej wina (1,5 l dziennie) niż przewidywała to ułożona przezŚW. Benedykta z Nursji na początku VI w. reguła zakonu. Dietę wzbogacałsejf i warzywa.

Wielki majątek ziemski

Podstawę wczesnośredniowiecznej gospodarki stanowiła eksploatacjaZiemi. W państwie Karola Wielkiego dominowały gospodarczo wielkiemajątki ziemskie, zarówno królewskie, jak i należące do możnych i Kościoła.Podzielone one były na dwie części: ziemie dworskie, uprawiane przezDowolnych i zobowiązanych do pańszczyzny kolonów, oraz dzierżawy.Ł/Zierżawcy mieli także własne gospodarstwa obciążone daniną (główniew Baturaliach). Upowszechnienie się pańszczyzny było wynikiem malejącejftczby niewolników. Całkowicie wolna własność chłopska odgrywała ważną

l? przede wszystkim na terenach nowego osadnictwa i karczunków oraz na•2 zwacb Germanii podbitych i włączonych do monarchii karolińskiej.*™uszeni jednak do świadczeń na rzecz państwa, a zwłaszcza do służby

JSkowej, wolni chłopi stopniowo popadali w zależność ekonomiczną od

możnych. W konsekwencji kształtowania się ustroju feudalnego utracilirównież wolność osobistą, podlegali sądownictwu feudała. Różnice międzyludźmi wolnymi a obciążonymi pańszczyzną i świadczeniami kolonamizacierały się. Wielka własność ziemska organizowała nie tylko eksploatacjęziemi, ale także niezbędną do zaspokojenia potrzeb właściciela i ludnościwiejskiej produkcję rzemieślniczą.

2. Włość senioralna

W wyniku procesów feudalizacyjnych na zachodzie i południu Europyukształtował się nowy typ własności i związków między ludźmi - włośćsenioralna, czyli wielki majątek ziemski feudała (pana gruntowego), którysprawował władzę nad ludnością zamieszkującą będące w jego posiadaniulenno. Włość senioralna na niektórych terenach (zwłaszcza we Francji i weWłoszech) wchłonęła znaczną część ziem uprawnych i eksploatowanychlasów, prowadząc do zaniku alodiów, czyli samodzielnych majątkówrycerskich czy gospodarstw chłopskich („nie ma ziemi bez seniora").

Podstawą dochodów pana feudalnego były świadczenia uiszczane przezwszystkich jego poddanych, które składały się na tzw. rentę (dochód)feudalną.

Daniny, grzywny i inne świadczenia przypadały feudałowi z tytułunadania mu lenna przez władcę oraz obdarzenia jego dóbr immunitetemekonomicznym i sądowym. W Anglii, Niemczech ludność nie zostałazwolniona od świadczeń na rzecz państwa (służba wojskowa, podatki), cogwarantowało jej większą wolność - ludność wolna podlegała np.sądownictwu królewskiemu, a nie patrymonialnemu (czyli pana feudal-nego).

Włość senioralna we Francji podporządkowała sobie znaczną częśćmajątków rycerskich. Ich właściciele oddawali się w opiekę feudałowi (ichseniorowi), w zamian przekazując mu swój majątek. Otrzymywali goz powrotem, ale obciążony świadczeniami. Czasami sprowadzały się onetylko do obowiązku służby wojskowej na rzecz seniora.

Renta feudalna: pańszczyzna, daniny składane najczęściej w naturze orazróżnorodne świadczenia okolicznościowe (m.in. gdy feudał wydawał córkę zamąż). Feudałowi przypadały także grzywny sądowe, często zagarniał należnąKościołowi, płaconą przez ludność dziesięcinę.

3. Wzrost gospodarczy i demograficzny w X-XIII w.

Postęp w rolnictwie

Po ustaniu na Zachodzie niszczycielskich najazdów Normanów,Węgrów, Saracenów od X w. rozpoczął się najszybszy w dziejachśredniowiecznych rozwój gospodarczy i demograficzny. Zaludnienie Euro-py w ciągu trzech stuleci wzrosło z ok. 42 min do 73 min osób.

Wzrostowi gospodarczemu sprzyjały: zmiana klimatu (na wilgot-niejszy), która miała miejsce na przełomie pierwszego i drugiego tysiąc-lecia, postęp techniczny, szybki rozwój gospodarki towarowo-pienięż-nej, wzrost demograficzny i zanik niewolnictwa, wreszcie zanik poddań-stwa.

Wszystkie te czynniki były ze sobą powiązane. By wyżywić więcejludzi, trzeba było przeznaczyć pod uprawę nowe, dotąd ugorowane bądźporośnięte lasem tereny. Potrzebni byli zatem nowi osadnicy, lepszenarzędzia, a więc musiał dokonać się postęp techniczny; rozwinąć sięmusiało rzemiosło. Trzeba było znaleźć środki na sfinansowanie tychprzedsięwzięć, pojawiły się nowe umiejętności i zawody. Rozpoczęła się erawielkich karczunków i melioracji (osuszanie bagien, wydzieranie morzu,jak w Niderlandach, jego terenów). Postępy w metalurgii, potanienie jejwyrobów umożliwiły upowszechnienie się żelaznych narzędzi: pługów,bron, siekier, kos. Krajobraz Europy urozmaiciły powszechnie budowanemłyny i wiatraki. Odbudowywano stare drogi rzymskie, wytyczano noweszlaki (m.in. bite drogi przez przełęcze alpejskie). Obok karczunków (iwypaleń) oraz melioracji nowe techniki rolne: trójpolówka, nawożeniegleb, głęboka orka ciężkim pługiem żelaznym oraz nowe uprawy (roślinystrączkowe bogate w białko), hodowla bydła mlecznego i owiec do-prowadziły do wzrostu produkcji rolnej, która nie tylko zapewniławyżywienie ludności wiejskiej, ale przyniosła nadwyżki, które mogły byćnerowane na rynek. Na najlepszych glebach plony pszenicy dochodziły do13—15 kwintali z hektara.

TYpy rolnictwa i osadnictwa

, ^ Osadnictwo - zarówno stare wsie, jak i nowe - zyskało trwały^rakter i zachowało się do XIX-wiecznej eksplozji urbanizacyjnej.

Wopa była zróżnicowana regionalnie pod względem typu i gęstości^dnictwa, charakteru upraw, typów własności itd.

Struktura upraw, podział ziemi ornej i pastwisk zależały od klimatu,jakości gleb, gęstości osadnictwa, stosowanych technik uprawy.

W północno-zachodniej, środkowej i południowo-wschodniej Europiepreferowano eksploatację ziemi w systemie trójpolowym, na dużych,długich (dla wygody orki pługiem) rolach, tworzących otwarte pola. Lasy,pastwiska, zbiorniki wodne były użytkowane przez całe wspólnoty wiej-skie. Na niektórych obszarach, np. intensywnej hodowli owiec w Europiepółnocnej, wytworzył się tzw. system celtycki - dominowały pastwiska,role były niewielkie, uprawa intensywna, często bez ugorowania.

Wyraźnie wyodrębnił się region śródziemnomorski, z ciepłym klima-tem, uprawą oliwek i winogron, górzysty, a więc z trudno dostępnymipolami, o zróżnicowanym dostępie do wody i z gęstym osadnictwem. Tustosowanie trójpolówki było ograniczone (także z powodów klimatycz-nych). Pola były zamknięte (grodzone żywopłotem, rzędami drzew oliw-kowych, murem kamiennym). Upowszechniający się od XIII w. systempołownictwa, czyli dzierżawienia ziemi od feudała za połowę (lub w innejustalanej w kontrakcie wysokości) zbiorów, zmienił charakter osadnictwa,do czego przyczyniło się później także całkowite wyludnienie wielu wsiw XIV w. w wyniku czarnej śmierci. Powstawały rozrzucone w tereniegospodarstwa połowników, wspólnota wiejska nie odgrywała w gospodar-ce takiej roli jak na północy, nie decydowała o kolejności upraw, nieeksploatowała wspólnie pastwisk i lasów. W rezultacie szybciej rozwinęłasię tutaj indywidualna przedsiębiorczość.

Na południu w VIII w. zaczęto uprawiać sprowadzony przez Arabówryż, a w XV/XVI w. kukurydzę sprowadzoną z Ameryki. Hodowla owiecopierała się na letnim wypasie na wzgórzach i halach.

Położenie ludności wiejskiej

Przeprowadzenie karczunków, melioracji (także na południu, np.w dolinie Padu), a przede wszystkim szybko wzrastająca dochodowośćgospodarki wiejskiej i rozwój gospodarki towarowo-pieniężnej przyczyniłysię do zasadniczej poprawy położenia ludności. Feudałowie rezygnowaliz pańszczyzny, wypuszczając ziemie dworskie w dzierżawę, która upo-wszechniła się w XIII w. Zanikało poddaństwo, do czego przyczyniło siętakże wzmocnienie władzy królewskiej, a we Włoszech przejęcie władzynad wsiami przez miejskie komuny.

4. Kryzys i przebudowa gospodarki wiejskiejna Zachodzie

Czarna śmierćWzrost gospodarczy Europy zaczął napotykać przeszkody już na

początku XIV w. Coraz gorsze gleby brane pod uprawę dla zaspokojeniapotrzeb wzrastającej liczby ludności; jałowienie gleb, kurczenie się wielko-ści gospodarstw chłopskich, dzielonych między spadkobierców, spowodo-wały spadek plonów. W połowie XIII w. wystąpiła niekorzystna zmianaklimatu, powtarzały się lata nieurodzaju. Europę zaczęły nękać fale głodu,zboże wówczas gwałtownie drożało, co pogłębiało trudności w zaopa-trzeniu, wzrastała śmiertelność i podatność na choroby. W 1348 r.czarna śmierć (epidemia dżumy), która w wielu rejonach Europywybuchła tuż po okresie nieurodzaju, spowodowała straszliwą śmier-telność i pogłębiła kryzys demograficzny, który zarysował się w pierwszejćwierci XIV w. W miastach zmarło od 1/3 do 2/3 ludności, alena wsi spustoszenia były niewiele mniejsze. Do 1350 r. dżuma dotarławszędzie (nawet do Rosji i Norwegii), omijając jednak Europę Środkową,w tym szczególnie Polskę (niewielkie ogniska jedynie na Śląsku).Od połowy XIV do drugiej połowy XV w. epidemie dżumy powracałyCb 10-15 lat. W efekcie zaludnienie Europy spadło z ok. 73 mindo 45 min osób.i Masowa śmiertelność pogłębiła zjawisko, które zaznaczyło się kilka-

dziesiąt lat wcześniej - wyludnienie wsi, najpierw spowodowane nieurodza-jami i wycofywaniem się ludności wiejskiej do miast w celu znalezienia tamśrodków do życia, po każdej kolejnej epidemii jeszcze się nasilało, gdyżludzie, którzy przeżyli, migrowali do wyludnionych miast.ij&'!Spadek wartości renty feudalnej

-. Opustoszenie wsi spowodowało drastyczny spadek dochodów feuda-*ów. Renta feudalna traciła na wartości także dlatego, że kryzys ekono-Ouczay powodował psucie monety przez monarchów. Po epidemii ceny«X>ża i ziemi spadały, natomiast brak rąk do pracy windował w górę płaceWbotników rolnych. W latach 60. i 70. odczuli dzięki temu poprawę swego*** ci, którzy żyli z pracy najemnej (zjawisko wysokich płac wystąpiło

ta^że w mieście).Spadek wartości renty feudalnej określa się jako kryzys feudalizmu.

^rujnował on przede wszystkim drobne i średnie rycerstwo, które m.in.

w wyprawach wojennych oraz w zbójnictwie (raubritterstwo) widziałosposób na ratowanie budżetu. Liczne konflikty zbrojne, jak wojna stuletniaczy wojny na Półwyspie Apenińskim, stwarzały okazję zatrudnienia sięw wojskach najemnych.

Historycy, którzy jeszcze niedawno malowali kryzys XIV w. wyłącznieczarnymi barwami, dziś ujmują rzecz inaczej. Gospodarka europejskaokazała się na tyle rozwinięta, że załamanie trwało względnie krótko i jużw XV w. zaczęła się przebudowa struktur gospodarczych, która umożliwiławykorzystanie szans, jakie w XVI w. przyniosła kolonizacja Amerykii gwałtowny wzrost handlu.

Przebudowa gospodarki wiejskiej

Przed połową XV w. zaczęto zagospodarowywać opustoszałewsie. Na terenach mniej urodzajnych powstały pastwiska bądź rósłlas. Europa nauczyła się zabezpieczać przed głodem, magazynującnadwyżki zboża, a przede wszystkim sprowadzając je z nie prze-żywającej kryzysu środkowowschodniej Europy. Rozwinięto hodowlęowiec, która nie wymagała tylu rąk do pracy, co produkcja roślinna.Wełna zaś znajdowała zbyt w szybko rozwijającej się produkcji su-kienniczej. Szczególnie w Anglii i w Hiszpanii przeznaczano na pa-stwiska ogromne obszary. Rozwinięto też uprawę roślin przemysłowych:barwników dla sukiennictwa, lnu i konopi potrzebnych w przemyśleokrętowym, rozpoczęto hodowlę jedwabników. Wszystkie te zmianyzaowocowały zwiększeniem dochodowości gospodarki wiejskiej i wzro-stem cen ziemi, w którą zaczęło lokować swoje kapitały mieszczaństwo.

Powstania chłopskie

Na dłuższą metę okazało się niemożliwe zwiększanie obciążeń chłops-kich takich, jak: czynsz, pańszczyzna, wyznaczanie maksymalnych płac,zakaz opuszczania gospodarstw. W regionach dobrze rozwiniętych, w mo-mencie gdy po krótkim ożywieniu próbowano zatrzymać wzrost do-chodów chłopskich, doszło do wybuchu powstań. We Francji dodatkowąprzyczyną były zniszczenia spowodowane wojną stuletnią. Powstaniechłopskie, żakieria, w 1358 r. zakończyło się tam klęską militarną, aleniemożliwe się stało dalsze wzmaganie ucisku. W Anglii, gdzie buntwybuchł później (1381 r., powstanie Wata Tylera), dołączyły do niegomiasta.

5. Gospodarka wiejska w Polsce do XIII w.

OpolaPodstawę gospodarki osiadłych na terytorium Polski plemion słowiań-

skich stanowiła uprawa ziemi i hodowla. Wolna ludność tworzyła związkisąsiedzkie, opola, które wspólnie użytkowały pastwiska i lasy. W państwiepierwszych Piastów opole było odpowiedzialne za zbieranie świadczeń narzecz państwa, musiało zagwarantować bezpieczeństwo na swoim tereniei współdziałać z wymiarem sprawiedliwości (ujęcie bądź wskazanie win-nego ciężkiego przestępstwa). Powstałe do obsługi grodów osady służebnezajmowały się wyspecjalizowaną hodowlą (np. koni) i produkcją rzemieśl-niczą.

Najliczniejszą warstwę społeczną tworzyli wolni dziedzice uprawiającywłasne gospodarstwa. Były one własnością tzw. małych rodzin (rodzicei dzieci), czasami posiadali je i użytkowali wspólnie krewni, którzy niedzielili między siebie gospodarstwa (tzw. niedziały braterskie). W mająt-kach władcy osadzano do uprawy roli i hodowli ludność niewolną,Uprowadzoną w czasie wypraw wojennych (organizacja dziesiętna lubsetnicza). Osadnictwo skupiało się w dolinach rzek, gdzie lekkie, choćZ reguły mało wydajne gleby były łatwe w uprawie. Osada liczyła najczęściejlalka, rzadziej kilkanaście gospodarstw.

Postęp w rolnictwie

W XII w. dokonał się w rolnictwie znaczny postęp, który w następnymstuleciu przyspieszyło osadnictwo na prawie niemieckim. Wprowadzonyzostał system trójpolowy (jedna część roli była przeznaczona pod zbożaozime, jedna pod jare, jedna ugorowała). Pod koniec XII w. młyny zaczęły"fcfypierać ręczne żarna. Zwiększyło się zastosowanie żelaza. Pozwoliło toUprawiać urodzajniejsze gleby, wymagające głębszej orki. Wzbogacił sięasortyment upraw. Obok prosa powszechniejsze stały się zasiewy pszenicy1 żyta, wprowadzono uprawy ogrodowe i roślin strączkowych, hodowlaObejmowała bydło (woły były wykorzystywane do prac polowych), trzodęt owce. Konie przeznaczano na potrzeby władcy i możnych. Bardzo ważnenucjsce w gospodarce wczesnośredniowiecznej zajmował las - tu wypasano~*°d?, zbierano runo leśne, zakładano i utrzymywano barcie, polowano*** zwierzynę, stąd czerpano główny materiał budowlany i surowiec^^rgetyczny. Futra, miód były - obok niewolników - głównym towarem

eksportowym. Karczunki, które doprowadziły do znacznego powiększeniaareału upraw, miały więc także negatywne konsekwencje, odczuwanejednak przede wszystkim na zachodzie i południu Europy.

Wielka własność

W XI-XII w. zaczęła się tworzyć w Polsce wielka własność ziemska. OdXII w. właściciele przejęli świadczenia ludności na rzecz państwa, a takżeuzyskali dostęp do niektórych regaliów (prawo do polowania we własnychlasach, zakładania targów). Majątek ziemski stał się głównym źródłemdochodów możnowładcy świeckiego i Kościoła. Wydajniejsze rolnictwopozwoliło na znaczny wzrost nadwyżek i skierowanie ich na rynek. Szybciejzaczął się kształtować społeczny podział pracy, powiększała się liczbaludności rezygnującej z zajęć rolniczych.

6. Osadnictwo na prawie niemieckimW XIII w. wszystkie te procesy zyskały nowe impulsy dzięki osadni-

ctwu na prawie niemieckim. Osadników sprowadzali w początkowymokresie przede wszystkim władcy (książęta dzielnicowi) oraz Kościół.Akcję kolonizacyjną zapoczątkował Henryk Brodaty na Śląsku, a w ciąguXIII i XIV w. objęła ona wszystkie ziemie polskie. Szczególnie masowycharakter przybrała w państwie krzyżackim. Na wykarczowanych bądźosuszonych terenach zakładano nowe osady, stare reorganizowano. Zalu-dnienie ziem polskich wzrosło i stało się znacznie bardziej równomierne.Wysiłek inwestycyjny władcy przynosił korzyści dopiero po kilkunastu- kilkudziesięciu latach. W ciągu XIII w. Śląsk stawał się w Polsceprzodującą gospodarczo dzielnicą.

Osadnictwo na prawie niemieckim organizował zasadźca, któryzawierał umowę (akt lokacyjny) z właścicielem ziemi. Zobowiązywał sięw niej bądź do sprowadzenia kolonistów, bądź do zreorganizowaniaistniejącej już osady. Często zostawał w tej wsi sołtysem (wójtem). Wszyscyosadnicy otrzymywali działki jednakowej wielkości (o powierzchni l łana,czyli 16 lub 25 ha) i o zbliżonej jakości gleb. Ziemia pozostawała własnościąpana, ale chłopi mieli zagwarantowane pełne prawo do niej i do jejdziedziczenia. Te zasady zmieniły wygląd osady - zabudowania grupowałysię w jej centrum (często wzdłuż przebiegającej przez nią drogi), a polatworzyły regularną siatkę (szachownicę). Na obrzeżach pozostawiano las,użytkowany przez wieś wspólnie, podobnie jak pastwiska i łowiska.

Istotnym gospodarczym wzmocnieniem wsi było gospodarstwo soł-tysa-znacznie większe, wolne od czynszu (sołtys miał udział w dochodachwłaściciela, np. grzywnach sądowych), z prawem wybudowania własnejkarczmy, niekiedy młyna.

Samorząd wiejski. Wieś otrzymała samorząd; chłopi wybierali spośródsiebie sąd wiejski (ławę, której przewodniczył sołtys), rozsądzający sporymajątkowe i inne sprawy cywilne między mieszkańcami oraz lżejsze sprawykryminalne. Większe wsie (a na Śląsku, gdzie osadnictwo było gęste,Wszystkie) stały się siedzibami parafii, które były jedną z najważniejszychstruktur społecznych pełnego i późnego średniowiecza.

W wyniku kolonizacji niemieckiej większe skupiska ludności przybyłejź Niemiec (także Walonowie z północy) powstały na Śląsku, wzdłużPogórza Karpackiego, na całym Pomorzu i w państwie krzyżackim,W zachodniej Wielkopolsce.^' Liczne wsie pozostawały jeszcze w późnym średniowieczu na "prawiepolskim". Stosowano w nich polskie zwyczaje prawne, a sądowi wiej-Srcfemu przewodził nie sołtys, lecz albo pan feudalny, albo wyznaczonyprzez niego chłop (zwany także sołtysem). Pod wpływem lokacji na prawieuMJtaieckim również w tych wsiach zachodziły podobne przemiany ustrojo-we! gospodarcze, a ich właściciele zawierali z chłopami umowy, regulującewzajemne zobowiązania ( częste na Mazowszu , gdzie akcja lokacyjna naprawie niemieckim nie przybrała większych rozmiarów)., Stosunkowo późno do akcji reorganizacji wsi i sprowadzania osad-

ników dołączyły majątki rycerskie, zdecydowanie słabsze od własności*-%żęcej i możnowładczej. Rycerstwo, które zaczęło otrzymywać odWadcy nadania ziemskie od II połowy XI w., dzierżyło majątki na tzw.

iff*wie rycerskim. Zobowiązane do służby konnej, niezwykle kosztownej

Iwon, zbroja i koń kosztowały więcej niż 20 krów), zwolnione było od

Świadczenia

Z tytułu własności ziemi pan pobierał od chłopów świadczenia - czynsz,zarówno w naturaliach, jak i w pieniądzu. Były one ściśle określone i przezpierwszych kilkanaście lat zagospodarowywania wsi ich nie pobierano (tzw.wolnizna). Pańszczyzna, w bardzo ograniczonym wymiarze, utrzymała siętylko na niektórych terenach. Po uregulowaniu wszystkich świadczeń i wywią-zaniu się z innych, określonych w umowie zobowiązań, chłop miał prawoopuścić wieś. Był osobiście wolny.

świadczeń na rzecz państwa. W majątkach rycerskich pracowała począt-kowo ludność niewolna, a także uzależnieni ekonomicznie chłopi. Tylkojednak wielkie majątki możnowładcze dysponowały dostatecznymi środ-kami, by w XIII i XIV w. przeprowadzić akcję lokacyjną w swoichdobrach.

7. Wieś i społeczeństwo wiejskie w Polscew XIV-XV w.

Dochody właścicieli ziemskich nie spadły w XIV w. tak jak rentafeudalna na Zachodzie. W dalszym ciągu rozwijała się akcja kolonizacyjnai osadnictwo na prawie niemieckim, które objęło także takie regiony jakMazowsze czy Ruś. Wzrost produkcji rolnej pobudzał rozwój lokalnegohandlu, rosła rola pieniądza w gospodarce całego kraju. Chłopi byli nietylko biorcami kredytu, ale i sami udzielali pożyczek. Inwestycjamiw rolnictwie zainteresowane były miasta, mieszczanie zaczęli nabywaćmajątki ziemskie. Rósł eksport polski, w którym dominujący udział miałytowary rolne oraz produkty gospodarki leśnej.

W późnym średniowieczu zaczął się kształtować ogólnoeuropejskihandel i podział kontynentu na regiony według specjalizacji produkcji.Europie Środkowowschodniej przypadła rola dostawcy produktów rolni-ctwa i leśnictwa. Lasy Polski, Litwy, Białorusi dostarczały w XV w.budulca na okręty, futer, węgla drzewnego i smoły, rozpoczął się też namasową skalę eksport zboża oraz wołów (z Ukrainy). Wojna trzynastolet-nia była także wojną o panowanie nad portami bałtyckimi i dolnymiodcinkami spławu zboża. Na terenie Prus Królewskich gospodarstwachłopskie przynosiły wysokie zyski i tu powstała warstwa zamożnychchłopów.

Zróżnicowanie majątkowe chłopów pogłębiło się u schyłku średnio-wiecza. Bogaci chłopi, do której to warstwy należeli także sołtysi, opróczwłasnego gospodarstwa dzierżawili dodatkowe role i to oni brali udziałw operacjach kredytowych i w handlu płodami rolnymi. Rosła jednakliczebność warstwy chłopów małorolnych i bezrolnych, których gospodar-stwa skurczyły się w wyniku m.in. działów rodzinnych. Najmowali się onido różnych prac polowych i rzemieślniczych, zatrudniali sezonowo w mie-ście, emigrowali tam.

Szlachta nie stanowiła pod względem majątkowym jednolitej warstwy.W późnym średniowieczu nie istniały jeszcze wielkie „państwa" magnatów

niskich czy litewskich i poza władcą olbrzymią domeną dysponowałorzede wszystkim Kościół, na czele z biskupem krakowskim. Zdobytejjetoie ruskie otwierały drogę rodom małopolskim do otrzymywanialam nadań monarszych i budowania wielkich latyfundiów liczących pokilkadziesiąt wsi. Średnia szlachta dysponowała własnością obejmującąod jednej do kilku wsi, najmniejsze były majątki szlacheckie na Mazow-szu gdzie szlachcic często dysponował jedynie cząstką wsi. Przekształce-nia własnościowe i gospodarcze w końcu XV w. (powstawanie folwarkugdacheckiego) przyniosły pogorszenie się położenia prawnego ludności(Chłopskiej.

Rozdział 2.Miasto i jego gospodarka

1, Narodziny średniowiecznego miasta

;,;, ,Na terytoriach, które należały do cesarstwa rzymskiego, w Hisz-panii, Włoszech, Galii, miasta i gospodarka miejska wyszły w nienajlepszym stanie z kryzysu, jaki przyniosła wędrówka ludów. Prawiewjsaystkie jednak ośrodki przetrwały. Największe z nich w okresieśredniowiecza nie były wcale najważniejszymi centrami życia miejskiegoW, starożytności. Rzym, wielka metropolia ze swoimi wspaniałymibudowlami, był po kilkakrotnych najazdach i grabieżach wielkimnu&owiskiem. Liczba ludności spadła drastycznie, ruiny służyły zaKwaieniołomy, z których wydobywano budulec na nowe gmachy.W-znacznej części wczesnośredniowiecznej Europy miasto nie byłoztiane.iĄ/Wśród historyków, socjologów, geografów nie ma zgody ani co do^WiKgi miasta, ani co do jego genezy. Najogólniej dla średniowieczaW«Mi wskazać następujące czynniki miastotwórcze i okoliczności roz-y^jtt miast:ii V ^' ^a terenach dawnego imperium rzymskiego została zachowana~|pość municypalna, nawet jeśli wskutek wędrówek ludów miasta^toczyfy się do niewielkich rozmiarów. Mieli w nich swoją siedzibęf*0!*, hrabiowie, ich dwory i garnizon wojskowy.

^: 2. W Europie Środkowej i Wschodniej czynnikiem miasto twórczym^*Jy grody, najpierw plemienne, potem państwowe - ośrodki admini-***^Wne i kościelne, wokół których powstawały rzemieślniczo-handlowe

podgrodzia. Najważniejsze i największe z nich związane były najczęściejz głównym szlakiem handlowym (Praga, Kraków, Kijów).

3. Położenie nadmorskie, na skrzyżowaniu morskich dróg hand-lowych. Porty były pierwszymi wielkimi miastami średniowiecznej Europy,nie tylko na południu (Amalfi, Piza, Wenecja, Genua), ale także na północy(Wolin, Hedeby, Birka - wszystkie trzy straciły swoje znaczenie w okresierozkwitu gospodarki średniowiecznej).

4. Położenie na skrzyżowaniu dróg lądowych, zarówno o znaczeniumiędzyregionalnym (jarmarki szampańskie, Mediolan, Florencja, Norym-berga), jak i lokalnym. W Europie Środkowej w XII-XIII w. osady targoweuznaje się już za miasta przedlokacyjne, funkcjonujące na podstawie prawarodzimego.

5. Świadoma działalność władcy, feudała, przyspieszająca rozwój lubprzekształcenie się ośrodka handlowego w miasto (lokacje na starymkorzeniu) bądź też prowadząca do powstania miasta (lokacje na surowymkorzeniu).

6. Rozwój gospodarki towarowo-pieniężnej, od X w. na Zachodzie, oddrugiej połowy XI w. w Europie Środkowej, i w jego konsekwencjipogłębienie się społecznego podziału pracy, rozwój zwłaszcza handlu.

7. Wydobycie kruszców ; w Polsce pierwsza lokacja miejska dotyczyłaosady górniczej (Złotoryja).

Sieć miejska

Skoro zróżnicowana była geneza miasta średniowiecznego, nie wy-kształcił się też jeden typ miasta. Pierwsza europejska urbanizacja, która naZachodzie dokonała się między X a XIII w., a w Europie Środkowejmiędzy XIII a XV w., zaowocowała powstaniem gęstej sieci miast,ośrodków handlu i produkcji rzemieślniczej. Różniło to je od miaststarożytnych, które były przede wszystkim ośrodkami konsumpcji. Tę siećtworzyły głównie miasta małe, liczące od kilkuset do kilku tysięcymieszkańców, niewiele różniące się od okolicznych wsi, obsługujące ryneklokalny. W końcu XIII w. było w Europie jedynie ok. 60 miast, któreprzekroczyły liczbę 10 tyś. mieszkańców. Regionami największej urbaniza-cji były północne i środkowe Włochy (tu też było najwięcej miast dużych,osiągających lub przekraczających liczbę 100 tyś. mieszkańców), Flandriai Niderlandy oraz Nadrenia. W końcu średniowiecza największym mias-tem Europy był Paryż. W Europie Środkowej - Praga.

& Rozwój rzemiosła

W średniowieczu społeczny podział pracy dokonał się w niewielkimstopniu, wyraźniejszy był tylko w miastach średnich i dużych. Dużeznaczenie miało przez cały ten czas rzemiosło wiejskie, w tym niewyspec-ijlizowane (tkanie płótna, przędzenie wełny); wiejscy kowale, cieśle,bednarze, garncarze nie przestawali być rolnikami. W mieście, nawetdużym, uprawiano ziemię (ogrody, poza murami - miejskie pastwiska^miejskie winnice). Mimo to dokonało się zróżnicowanie na podstawowezajęcia ludności wiejskiej (uprawa roli, hodowla) i takież ludności miejskiejRzemiosło, handel), stanowiące główne źródło jej utrzymania. W dużychośrodkach przemysłowych dochodziło do powstania wąskiej specjalizacjizawodowej: rzemiosła budowlane, metalowe, związane z obróbką skóry,sukiennictwo, przetwórstwo spożywcze liczyły po kilkanaście ł więcejzawipdów., Miejscem produkcji rzemieślniczej był warsztat mistrza - właścicielalokalu, narzędzi i materiału do produkcji, którą wykonywali czeladnicy,uczniowie i robotnicy najemni. Samodzielność zawodową (mistrzostwo)i finansową zdobywało się po latach nauki i w sprzyjających okoliczno-ściach (dziedziczenie warsztatu, przejęcie go dzięki małżeństwu). Cechrzemieślniczy obejmował rzemieślników zajmujących się produkcją tegosamego wyrobu (np. szewcy) bądź tą samą gałęzią produkcji (np. rzemiosłametalowe). Pełnoprawnymi członkami cechu (czynne i bierne prawoipfjsfeoicze władz cechu) byli mistrzowie. Początki tej organizacji sięgają$1 *p. Celem jej powołania i działania była obrona interesów mistrzówOlchowych, z czasem strzeżenie monopolu ich produkcji. Cechy stanowiłyS^fiJ* własne prawa (statuty cechowe), które regulowały technikę produk-cji, zasady i sposoby kontrolowania jej jakości, nadzór nad nauką zawodu,flfpawanie uprawnień czeladniczych i mistrzowskich, wybór władz i ichuprawnienia itd. Cech organizował lub przynajmniej kontrolował dostawęSttfowca, ustalał ceny produktów, dążył do ograniczenia liczby warsztatówi&tstrzowskich.;7 * Te ograniczenia, uprawnienia i wymogi z czasem zaczęły hamować

H$*W>j rzemiosła, a cechy (jedna z podstawowych struktur społecznych""Wtaiowiecznych miast) uległy skostnieniu. Dziedziczono mistrzostwo,łfWano się przeciwdziałać jakimkolwiek zmianom w hierarchii cechówv*$cny miały swoją hierarchię ze względu na starszeństwo i zamożność).śW składzie społecznym rządzących elit (bogaci rzeźnicy np. aspirowali do

zasiadania we władzach miasta, okupowanych przez kupców). Było tojednym z powodów wybuchu konfliktów społecznych i rebelii, do którychdoszło w późnym średniowieczu.

Sukiennictwo, metalurgia, budownictwoZ różnorakich rzemiosł trzy gałęzie produkcji stały się bardziej niż inne

motorem rozwoju gospodarczego Europy: sukiennictwo, budownictwoi metalurgia. Zatrudniano w nich znaczną liczbę robotników najemnych.O ile we wczesnym i pełnym średniowieczu w handlu międzynarodowymprzeważało sukno luksusowe (szczególnym uznaniem cieszyło się suknoflandryjskie, a w XIV w. także florenckie), to w późnym średniowieczumasowym towarem wymiany stały się gorsze gatunki materiałów wełnia-nych (produkowanych w Anglii, ale także w innych regionach, np. naŚląsku), które znajdowały zbyt w miastach i na wsi. W późnym średnio-wieczu wzrosło znaczenie płóciennictwa (północna Francja, Nadrenia,Niderlandy), które szybko przekształcało się z rzemiosła domowegow przemysł, oraz produkcji i handlu luksusowymi tkaninami jedwabnymiwyrabianymi w północnych i środkowych Włoszech.

Metalurgia - obejmująca wydobycie rud i ich obróbkę (do końcaśredniowiecza wyczerpano europejskie zasoby złota), przede wszystkimżelaza, srebra, ale także metali kolorowych - umożliwiła postęp technicznyw rzemiośle, transporcie, rolnictwie, dostarczała kruszców na potrzebyhandlu (masowe bicie monety srebrnej) i przesądziła o bogactwie takichregionów jak południowe Niemcy czy Czechy, zasobnych w złoża srebra.

Budownictwo pobudzało rozwój wielu innych gałęzi produkcji: tustosowano maszyny, wymagano najlepszej ciesielki, zamawiano wspaniałewitraże, a mistrzowie (często jednocześnie projektanci budowli) znaćmusieli geometrię. Budowa kościoła, murów miejskich, ratusza wymagałamateriałów. Wokół miasta wyrastały cegielnie, ale także ubywało drzeww okolicznych lasach.

Nowe gałęzie produkcji i system nakładczyNową gałęzią produkcji było wytwarzanie papieru - bardzo w XIII w.

ulepszone (dzięki czemu zachowały się od tego czasu dokumenty i księgipapierowe), a od XV w. drukarstwo oraz produkcja broni palnej.

W sukiennictwie, płóciennictwie, w metalurgii produkcja w późnymśredniowieczu uzależniła się od kapitałów kupieckich, co nazwano sys-temem nakładczym. Kupcy-nakładcy inwestowali w wydobycie (pozys-

kiwanie) surowca, opłacali i organizowali produkcję (przekazując surowiecdo obróbki), dyktowali ceny zbytu. We Włoszech ten nowy system zmieściłsię w organizacji cechowej, w Europie północnej stał się konkurencją dlacechów (wykorzystywał m.in. rzemiosło wiejskie) i był zwalczany.

3. Handel

We wczesnym średniowieczu wymiana handlowa na międzynarodowąafcalę była ograniczona, objęła natomiast tereny, które znajdowały się pozaStarożytnymi drogami handlowymi. Towarem były przede wszystkimfirodukty luksusowe oraz niewolnicy. Handel międzynarodowy połączyłświat arabski i bizantyjski z Zachodem i Słowiańszczyzną. Organizowali goi' uczestniczyli w nim Żydzi z Hiszpanii, Fryzowie, a potem takżeWaregowie (na pomocy i wschodzie Europy), w narastającym stopniuWłosi. Ze wschodu Europy sprowadzano drewno, futra, niewolników,z Arabii i Bizancjum luksusowe tkaniny, korzenie i przyprawy, wino,konie.

Rozwój handlu w X-XIM w.

Szybki rozwój handlu rozpoczął się u schyłku pierwszego tysiąclecia,po ustaniu najazdów Normanów i Węgrów oraz po wytępieniu na MorzuŚródziemnym korsarstwa saraceńskiego. Po raz pierwszy od czasówStarożytnych przedsięwzięto poważne inwestycje drogowe - Europapokryła się siecią dróg handlowych, którą tworzyły drogi bite, spławneJf!Ę?ici, przeprawy mostowe. Początek tego ożywienia wiąże się z rozwojemha#41u z Lewantem (jeszcze przed wyprawami krzyżowymi), któryBpyniósł bogactwo i potęgę portom włoskim, a kupiectwu włoskiemuwŚlBinującą przez całe średniowiecze pozycję. W XIII w. docierali oni doftlflii i Chin.

/ Typowy dla wczesnego średniowiecza handel juczny (kupców nazywa-BO, wówczas „zakurzonymi stopami") zastąpiły dobrze zorganizowaneJfaijąwany przedsiębiorstw kupieckich. Umożliwił to postęp w transporcie:JlPPze drogi, ciężkie wozy ciągnięte przez zaprzężone w nowożytny zaprzęgSRGW.^ Między XI a XIII w. kupiectwo stało się najbogatszą warstwą^fftteście i zdobyło w nim władzę. Organizowało się ono w gildie i spółkifw»eckie, gdyż zakup towarów i środków transportu wymagał znacznych*wduszy, zaś ryzyko z handlem związane (bandytyzm na drogach, utrata***tku podczas burzy itp.) rozkładało się na więcej osób.

Obrót pieniężnyRozwinął się handel, zwiększyła się różnorodność towarów. Od

XIII w. miasta zaczęły bić złotą monetę, która była niezbędna w wy-mianie o dużym wolumenie. Dla bezpieczeństwa przesyłki pieniężnej,a także przyspieszenia obrotu pieniężnego, wprowadzono w pełnymśredniowieczu weksel. Wymianą pieniędzy i realizacją weksli zajmowałysię banki, które powstały we Włoszech, a zwłaszcza w dwu miastach:Genui i Florencji. Szybko rósł udział operacji kredytowych w go-spodarce, przynosiły one kupcom-bankierom (oskarżanym zresztą0 lichwę) ogromne zyski, ale narażały też na straty, gdy władcy- najważniejsi odbiorcy pożyczek - nie płacili zobowiązań. Dochodziłowówczas do bankructw, które mogły nawet spowodować kryzys go-spodarczy w mieście (tak w połowie XIV w. we Florencji). W pełnymśredniowieczu ważne miejsce w tych operacjach zajmowali Żydzi,m.in. ze względu na ograniczenia, jakimi objęto chrześcijan (zakazlichwy).

4. Regiony gospodarcze

WłochyNajwcześniej i najintensywniej rozwijały się we wczesnym i pełnym

średniowieczu północne i środkowe Włochy. Był to region o antycznejtradycji miejskiej, tu znajdowało się najwięcej miast dużych, w którychliczba ludności przekraczała kilkadziesiąt tysięcy mieszkańców. Obokportów morskich rozwijały się także miasta usytuowane wzdłuż przecinają-cych półwysep dróg lądowych (Pawia, Mediolan) oraz te, które rozkwitgospodarczy zawdzięczały przede wszystkim produkcji rzemieślniczej(Florencja, Lukka). Rozwój tego regionu był silniej niż innych częścikontynentu zależny od handlu. Bogaty bowiem w takie surowce, jak żelazo1 kamień, odczuwał dotkliwie brak innych: drewna, skór, dobrej wełny,przede wszystkim zaś zboża. Braki te potęgowały trudności komunikacyj-ne na półwyspie przeciętym z północy na południe górami; pchało tokupców włoskich na morza. Do Lewantu i Maghrebu wywozili sprowadza-ne także z innych krajów drewno, żelazo, broń, sukno, skóry; przywoziliałun, bawełnę, jedwab, złoto, cukier, przyprawy. Z. północy Europysprowadzali wełnę i sukno (które potem uszlachetniali i sprzedawali jakotowar luksusowy), srebro, szkło, futra i skóry, a wywozili obok luk-susowego sukna także żelazo, oliwę, wino.

Nadrenia, Niderlandy, płn.- zach. Francja, płd.-wsch. Anglia

Drugi region charakteryzujący się gęstym zaludnieniem i dużą liczbąmiast rozciągał się po obu stronach kanału La Manche i obejmowałtakże dolną i środkową Nadrenię. Na zachodzie graniczył zaś z równieższybko rozwijającym się obszarem Normandii i Basenu Paryskiego.Rozwinęło się tutaj bardzo wydajne jak na warunki średniowieczarolnictwo, a region był bardzo bogaty w surowce: żelazo, miedź, cynę,sól, drewno, skórę, bardzo dobrą wełnę. Ok. 1300 r. było tu 20 dużych,Uczących ponad 10 tyś. mieszkańców miast (Brugia, Gandawa, Kolonia,Londyn). Cechowała ten region samowystarczalność, sprowadzano więcprzede wszystkim towary luksusowe: oliwę, jedwab, futra, przyprawy.Wywożono zaś: wełnę i flandryjskie sukno. Strefa ta graniczyła nawschodzie z regionem nadbałtyckim zdominowanym od XIII w. przezanasta hanzeatyckie.

Hanza Niemiecka

Miasta niemieckie nad Morzem Północnym i Bałtykiem stały sięgłównymi organizatorami handlu na tym obszarze, kupcy hanzeatyccywyparli ze szlaków bałtyckich Słowian i Skandynawów. Zawiązanymiędzy nimi związek (należały do niego także miasta leżące w głębilądu, w tym Kraków) regulował nie tylko nieuniknione spory międzymiastami, ale przede wszystkim prowadził wspólną politykę wobecpaństw nadbałtyckich i rejonu Morza Północnego. W XIV w. gos-podarczą potęgą tego regionu stał się także Zakon Krzyżacki. Najważ-flKsJBzym miastem Hanzy była Lubeka. Towarami handlu hanzeatyc-MCfo były tradycyjne surowce Wschodu: futra i drewno. Z Zachoduobok rzadkich towarów luksusowych przywożono głównie wino i suk-"O. Miasta hanzeatyckie zakładały swoje faktorie w ośrodkach, z któ-rymi handlowały.

Południe Francji i Katalonia

Czwartą strefą szczególnie intensywnego rozwoju był region obej-®*BVy Dolinę Rodanu, Prowansję, Langwedocję i Katalonię. Była ona"sroiej niż Włochy czy Flandria zaludniona, mniej tu było dużych miastWwwylia, Lyon, Barcelona). Bogata w drewno, żelazo, sól, wełnę*W*zukrwane produkty rolne: zboże, oliwę, wino, korzystała z dogodnegoUfOżenia handlowego.

Poza tymi strefami dla gospodarki europejskiej stały się również ważneśrodkowe Niemcy i Czechy, z których na rynki europejskie dostarczanożelazo, srebro, płótno, szkło, drewno. Europa Środkowa włączy sięw międzynarodową wymianę silniej w XIV w.

Jarmarki szampańskie

Na skrzyżowaniu dróg europejskich, w kilku miastach Szampaniifunkcjonowały pierwsze międzynarodowe targi (jarmarki szampańskie)będące w XII-XHI w. centrum handlu europejskiego. Każde z tych miastorganizowało po dwa jarmarki w roku (letni i zimowy). Spotykali sięwówczas kupcy włoscy z flandryjskimi, angielscy z hiszpańskimi itd.Bezpieczeństwo na drogach i podczas jarmarków zapewniali hrabiowieSzampanii. W XIV w., gdy Szampania została włączona do Francji,a między Flandrią i Włochami rozwinęła się regularna żegluga (narastał teżbandytyzm na drogach), jarmarki upadły.

5. Społeczeństwo miejskie

Miasta średniowieczne rozwijały się dzięki stałej do nich migracjiludności, zarówno z bliskiej okolicy, jak i dalszych regionów. Handel,produkcja, rozbudowa miasta przyciągały ludność wiejską i wyspec-jalizowanych rzemieślników. Napływ ludności był ułatwiony przez zanikpoddaństwa w pełnym średniowieczu, można je było ponadto zrzucić,osiedlając się w murach miejskich („powietrze miejskie daje wolność" - poroku i jednym dniu).

Mieszczaństwo, aczkolwiek podlegało jednolitemu prawu obowią-zującemu na terenie jurysdykcji miejskiej (miasto wewnątrz murówi jego przedmieścia), było bardzo zróżnicowane, zarówno majątkowo,jak i prawnie. Znaczącą część ludności miasta stanowili ludzie niemający prawa obywatelskiego (pełnia praw politycznych), które przy-znawano urodzonym mieszkańcom (bądź długoletnim rezydentom)posiadającym w mieście nieruchomość. Upośledzone prawnie byłyrównież kobiety. Drugą ważną cechą społeczności miejskiej była dużaliczebnie grupa ludzi luźnych: pracowników sezonowych, migrującychz ośrodka do ośrodka, wreszcie marginesu społecznego (żebracy,prostytutki, złodzieje).

Najbogatszą warstwą byli kupcy-bankierzy, dalej kupcy, notariusze,złotnicy, lekarze, starszyzna rzemiosł przynoszących najwyższe zyski.

Ustrój miastMiasta odradzały się lub powstawały w okresie, gdy były własnością

monarchy czy feudała. Zarówno zakres świadczeń, jakie z tego tytułumusiały ponosić, jak i autonomii, którą otrzymały, niewiele różnił je odgmin wiejskich. Dosyć szybko jednak zaczęły walczyć o poszerzenieswobód i przywilejów - były one niezbędne dla rozwoju handlu i produkcji.Szczególnie ostre walki, a nawet wojny o własny samorząd i suwerennośćtoczyły miasta we Włoszech, Flandrii i Nadrenii. Od wyniku tej walkizależał zakres wolności miasta. Drugą drogą do jej zdobycia była ugodaz feudałem i wykupienie przywileju. We Francji i Niderlandach samorządmiejski rozwinął się z organów sądowych, w Niemczech przyjął się ustrójkonsularny: władzę w mieście sprawowali konsulowie tworzący radęmiejską.

Miasta wybierały swoje władze, w tym sądowe, rady uchwalały prawai przepisy porządkowe, miały własny aparat policyjny. Z reguły prawanajwiększego ośrodka w danym regionie stanowiły wzór dla prawodaw-stwa innych miast. Ustrój polityczny i społeczny europejskich miast byłbowiem dosyć zróżnicowany. Powstały regiony prawa magdeburskiego(należały do niego m.in. miasta polskie), lubeckiego (obejmował ośrodkihanzeatyckie), zaznaczyła się odrębność ustrojowa północno-środkowych

l och."' Zagarnięcie władzy w mieście przez najbogatsze kupiectwo przesądza-

1$( o oligarchicznym charakterze ustroju miejskiego. Konflikty społecznefl&plityczne, które wybuchały w miastach, niekiedy na krótki okresS||eniały układ rządzący, do rad i urzędów zyskiwali dostęp przed-sfawiciele cechów gorzej sytuujących się w hierarchii cechowej. Naifzetomie XIV i XV w. fala takich rewolt przeszła przez całą niemal Europęfj$ Barcelony po Gdańsk.

"•Miasto i mieszczaństwo w Polsce średniowiecznej

Początki miast• W państwie pierwszych Piastów było ok. 20 większych grodów,

J*wórych wznoszono budowle kamienne (palatia i kościoły). Duże grody5?fy otoczone jednym lub nawet kilkoma obwarowanymi podgrodziami^**adami rzemieślniczymi otwartymi, które potem również otaczano2S™111' Czynnikiem miastotwórczym w tym okresie był przede wszystkim***w»el, mimo iż w gospodarce całego kraju nie odgrywał on jeszcze wielkiej

roli. Polska otoczona była regionami o dość intensywnie prowadzonejwymianie: na południowym wschodzie głównym centrum handlu byłKijów, na południowym zachodzie Praga, na północy Bałtyk. Szlakhandlowy biegł od Kijowa przez Przemyśl, Kraków do Pragi i dalej dopołudniowych Niemiec, szlak bałtycki łączył się z nim przez Wisłę i Bugoraz przez Śląsk i Kujawy. Głównymi towarami tego handlu byliniewolnicy i futra. Zyski z niego ciągnął także władca, pokrywając krajkomorami celnymi.

W XII w. Polska miała już dosyć gęstą sieć osad targowych (ok. 250)organizujących wymianę lokalną i powiązanych, przynajmniej część z nich,z handlem dalekosiężnym. Osady targowe powstawały przede wszystkimprzy grodach kasztelańskich, związane bowiem z nimi były także funkcjefiskalne (m.in. pobór ceł), zaś zbywane na nich kupcom cudzoziemskimfutra dostarczała administracja książęca (futra były składane jako daniny).Targi objęto mirem targowym, czyli nakazem zachowania spokoju i bez-pieczeństwa (złamanie miru bardzo surowo karano). Wiele targów od-bywało się regularnie co tydzień. Największe z miast w XII w. liczyły ok.4 tyś. mieszkańców (Kraków, Wrocław, Wolin, Gniezno).

Lokacje na prawie niemieckimW głównych ośrodkach handlowych Polski osiedlali się obcy kupcy,

a potem także rzemieślnicy, którzy uzyskiwali tzw. prawo gości. Moglirządzić się własnym prawem w stosunkach między sobą, wyjęci byliz podległości urzędnikom lokalnym, podlegając księciu i jego pełnomoc-nikowi - wójtowi. Od XIII w. coraz liczniej napływali z Niemiec osadnicydo krajów Europy Środkowej: Polski, Czech, Węgier, Zakonu Krzyża-ckiego. W ten sposób osada zamieszkała przez gości, początkowo niewiel-ka i wyłączona spod działania miejscowego prawa, powiększała sięi tworzyła na terenie miasta odrębną gminę. Zresztą w największychośrodkach nie było ani jednolitej organizacji prawnej, ani nawet jedno-litego układu przestrzennego. Zmienił ten stan rzeczy dopiero przywilejlokacyjny.

Pierwsze lokacje miejskie - a więc akty nadania nowego statusuprawnego miastu i jego mieszkańcom, a w ślad za tym nowa organizacjaprzestrzenna miasta - miały miejsce na Śląsku i dotyczyły osad górniczych,gdzie osiedli górnicy z Niemiec. W połowie XIII w. najważniejsze miastaPolskie (Wrocław, Kraków, Poznań) otrzymały przywileje lokacyjne,które były wzorowane na prawie Magdeburga. Lokację organizowali Ga^

w osadnictwie wiejskim) zasadźcy i podobne jak w osadach wiejskich byłyiei zasady: działki w mieście dziedziczne, wolnizna, własne sądownictwo,wspólne dla całej gminy pastwiska, łowiska. Przywileje szły jednakznacznie dalej: prawo wolnego targu oznaczało, że dochody z prowadzeniahandlu, które należałyby się władcy (bo to on był w XIII w. właścicielemlokowanych miast), pozostawały w gminie. Z czasem miasta wywalczyłysobie przywilej wolnego handlu, czyli zwolnienia od ceł na terenie całegokraju (dzielnicy).

Zasadźca, który inwestował w całe przedsięwzięcie własne kapitały,był sowicie za to wynagradzany: przyznawano mu znacznie większy4 nąjdogodniej położony teren w mieście - po usytuowaniu tam kramówi warsztatów, młynów, foluszy, browarów, karczem czerpał z tego tytułudochody. Gdy miasta zdobywały się na wykupienie wójtostwa, przej-mowały też te działki na własność gminy.

Lokacja zmieniała całkowicie układ przestrzenny bezładnie przedtemrozwijającego się miasta. Centrum stanowił rynek, na którym mieściła sięsiedziba władz (ratusz), kramy kupieckie, w jednym z narożników kościółparafialny. Od każdego z rogów rynku odchodziły po dwie ulice, działki zaśmiały charakter regularny. Inaczej rozplanowane były miasta portoweoraz te, które wytyczono wokół drogi handlowej (wówczas rynek podłuż-ny). Wielkość miasta zależała nie tylko od liczby jego mieszkańców, ale i odcharakteru gospodarki miejskiej, różne też były rynki. W największychośrodkach obok centralnego powstawało kilka mniejszych (np. solny),szczególnie duże zaś place targowe musiano wytyczać w miastach, gdzieodbywał się handel bydłem.• !. Najwięcej lokacji miejskich w XIII w. przeprowadzono na Śląsku (128,

* tffln 121 książęcych), w Wielkopolsce 38, a w Małopolsce 29 (tu więcejffliast lokowało duchowieństwo), w pozostałych dzielnicach było ich$MCznie mniej. W Polsce średniowiecznej (poza ziemiami zakonnymi orazRusią) przeprowadzono prawie 700 lokacji miejskich.

111 Rozwój miast w następnych stuleciach był również nierównomierny.°dpadł od Polski najbardziej zurbanizowany Śląsk, a Pomorze Gdańskie?ostało włączone dopiero u schyłku epoki średniowiecznej. Przede wszyst-~JO było bardzo niewiele miast dużych. Na początku XVI w. Wielkopolska*™»a tylko jedno takie (Poznań, na ogółem ponad 200 miast i miasteczek),•f czas gdy na 50 miast w Prusach Królewskich przypadało ich 3, w tymI^Wększy, liczący ok. 40 tyś. mieszkańców Gdańsk (ponadto Elbląg" •fuń). Na Mazowszu nie było ani jednego wielkiego miasta, a w rozległej

Małopolsce dużym miastem był tylko stołeczny Kraków (na 150 miast).Dużym miastem w późnym średniowieczu stał się na Rusi Lwów (ok. 10tyś. mieszkańców).

Samorząd miasta i społeczeństwo miejskie

Przywilej lokacyjny przyspieszył powstanie samorządu miejskiego.Początkowo sądowi przewodził sołtys (wójt), a wiec reprezentant władcy,ale gmina miejska obdarowana była immunitetem sądowym, czyli rządziłasię własnym prawem i jej sąd rozpatrywał sprawy cywilne i niektórekryminalne. Gmina posiadała wspólne grunty. Wcześniej wykształcił sięsamorząd w miastach lokowanych na prawie lubeckim, bo tam otrzymy-wała go gmina wraz z lokacją (w Polsce prawo to objęło miasta pomorskie).W każdym razie już w XIV w. powszechnie występuje w miastach polskichrozwinięta jego forma: rady miejskie, do których przeprowadzano wybory;miasto zaczęło wykupywać wójtostwa lub dzierżawić ten urząd.

Tak jak wszystkie społeczności mieszczaństwo nie stanowiło monolitu.Przede wszystkim różniły się między sobą miasta. Niewielkie - miałycharakter na pół rolniczych osad z lokalnym targiem; największe - byłyzabudowane w znacznym stopniu budowlami murowanymi, miały wielekościołów (kilka parafialnych, klasztorne, poza jurysdykcją miejskąkatedrę i zespół biskupi), szpitale, otoczone były murami miejskimi,dysponowały urządzeniami takimi jak wodociągi i kanalizacja.

Pewien procent ludności miejskiej stanowiła osiadła i często zajmującasię zajęciami miejskimi szlachta, z reguły skoligacona z mieszczanami. Nazróżnicowanie społeczności miejskiej wpływało także jej pochodzenieetniczne. Aż do XV w. dominującą rolę w miastach, zwłaszcza dużychi średnich, odgrywali Niemcy - kupcy, rzemieślnicy. W miastach ruskichobok ludności niemieckiej i polskiej mieszkali prawosławni Rusini, Żydzi,Ormianie. Rządzili się oni swoimi własnymi prawami. Niekatolickaludność była prawnie upośledzona. Natomiast obdarowanie Żydówprzywilejem udzielania pożyczek pod zastaw ziemi spowodowało, że stalisię oni właścicielami gruntów na wsi i w mieście.

Rozkwit miast w późnym średniowieczu

Stulecia XIV i XV to najlepszy okres w przedrozbiorowych dziejachpolskich miast. Średnie i duże miasta powiększały swój obszar, otaczającsię gęsto zabudowanymi przedmieściami oraz „nowymi miastami" (temiały najczęściej swój własny samorząd), i wznosiły mury. Miasta mało-

nolskie korzystały z rozwoju handlu z Rusią, wielkopolskie nastawionebyty przede wszystkim na handel ze Śląskiem i Pomorzem. Kupiectwonajwiększych ośrodków prowadziło rozległe interesy w strefie hanzeaty-ckiej, w Czechach, południowych Niemczech. Bardzo ważne dla miasti całej gospodarki były rezultaty wojny trzynastoletniej; pokój toruńskiprzesądził o przynależności do Polski głównych miast pomorskich, a prze-de wszystkim Gdańska. Ich rola rosła ze względu na zwiększający się staleeksport zboża.

Miasta w XIV w. otrzymały przywileje (przymus drożny i prawoskładu), które gwarantowały im przepływ towarów przez ich teren.przymus drożny określał szlaki handlowe, którymi musieli się poruszaćzbywający towar, prawo składu obligowało ich do wystawienia towaruw mieście, które tym przywilejem się cieszyło. Oba dawały przewagęw handlu kupiectwu miast polskich. Dowodem szybkiego wzrostu rolipieniądza w gospodarce było wybijanie monety w wielu miastach (Kraków,Poznań, Lwów, ale i w mniejszych jak Nowy Sącz).

Polityka antymiejska szlachty

Eksport zbożowy, który w ciągu XV w. wzrósł dziesięciokrotnie (zkilku do kilkudziesięciu tysięcy ton zboża rocznie), przynosił zyski nie tylkomiastom, a przede wszystkim Gdańskowi, ale także szlachcie i chłopstwu.Przewaga polityczna i prawna, którą szlachta zdobyła w XV w., pozwoliłajej podjąć walkę o umocnienie swojej pozycji przez osłabienie konkurenta,czyli miast. Przywilej piotrkowski z 1496 r. ograniczał chłopstwu możliwo-Sci migracji do miast, szlachta została zwolniona z opłat celnych odtowarów własnych (a więc wszystkich produktów gospodarki wiejskiej)i soli, wprowadzono taksy wojewodzińskie, wreszcie zakaz nabywaniaprzez mieszczan dóbr ziemskich. Miasta więc jeszcze w okresie prosperityprzegrały rywalizację ze szlachtą. Ta przegrana przyczyni się walnie doregresu gospodarki miejskiej w nowożytnej Polsce.

III. KOŚCIÓŁ

1. Organizacja kościelna

Schizma Wschodnia

Podział cesarstwa rzymskiego na wschodnie i zachodnie, a następnieupadek imperium na Zachodzie przesądziły o odrębnym kształtowaniu sięchrześcijaństwa w obu częściach: greckiej i łacińskiej. Ostatecznie formalnyrozdział między nimi dokonał się w 1054 r. (tzw. Schizma Wschodnia),oznaczając odrębną podległość (obediencję) organizacji kościelnej: naZachodzie - papieżowi, na Wschodzie - patriarsze Konstantynopola.W trakcie stuleci, które nastąpiły po rozpadzie imperium rzymskiego,wyodrębniły się dwa różne obrządki z odrębną liturgią i jej językiem (naZachodzie wyłącznie łaciński, na Wschodzie obok greki dopuszczonotakże inne języki). Kościoły dzieliły spory teologiczne.

Biskupstwo i parafia

Organizacja Kościoła zaczęła się kształtować w okresie cesarstwa. Jejpodstawową strukturą było miasto-biskupstwo (stąd tak wiele biskupstww średniowieczu znajdowało się na Półwyspie Apenińskim), kilka biskupstwtworzyło prowincję kościelną (metropolią było z reguły najważniejsze z miastw niej leżących). W kształtujących się monarchiach barbarzyńskich biskupi,a potem również opaci zostali wprzęgnięci w aparat państwowy - bylidoradcami monarchów, urzędnikami królewskimi. Zmieniono wówczassystem powoływania na najwyższe godności - w miejsce wyboru biskupaprzez lud i kler diecezji pojawiło się mianowanie ich przez monarchów.

W Polsce sieć diecezjalna kształtuje się na dobre po 1000 r., kiedy tow wyniku zjazdu gnieźnieńskiego powstały biskupstwa w Krakowie.Wrocławiu, Kołobrzegu.

Za panowania Karola Wielkiego, którego władza rozciągała się nacałą niemal (poza Wyspami Brytyjskimi) Europę chrześcijańską podległąpapieżowi, uporządkowano organizację kościelną i zreformowano szkolni-ctwo, które także znalazło się w rękach Kościoła.

-.. U progu drugiego tysiąclecia, podstawową jednostką w strukturachkościelnych, wyznaczającą ramy życia religijnego i społecznego, stała sięparafia. W Polsce organizacja parafialna rozwinęła się w XIII-XV w.,także w związku z przemianami osadnictwa.

2. Misje chrystianizacyjneMiędzy V a XI w. wszystkie państwa, które powstały na Zachodzie

oraz w Europie Środkowej i Wschodniej, przyjęły chrzest. Do czasówpanowania Karola Wielkiego akcje misyjne prowadzili przede wszystkimlokalni biskupi, papiestwo (silniej od pontyfikatu Grzegorza Wielkiegovł~Vl w.) oraz zakony. Ogromną rolę w VII-IX w. w chrystianizacjirozległych obszarów Germanii, a częściowo także Słowiańszczyzny ode-grali mnisi iroszkoccy, a następnie anglosascy. Zakładali oni na terenachmisyjnych klasztory - placówki misyjne i pozyskiwali wśród miejscowejludności (często elit społecznych) kadry duchowne i kontynuatorów swojejmisji.

Misje państwowe,-,•• Za panowania Karola Wielkiego zrodziło się przekonanie, związane

z>l4pą monarchii chrześcijańskiej i protektoratem Karola nad Kościołem,żj». państwo nie może istnieć bez Boga. Oznaczało to przymusowąchrystianizację kształtujących się na wschodnich granicach imperiumkarolińskiego germańskich organizmów państwowych. Podbój Sasów byłjedną z najkrwawszych misji chrystianizacyjnych (w latach 772-804).ifeootynuowali tę politykę władcy niemieccy wobec Słowian Połabskich.Istniejące na Połabiu związki i państwa plemienne, mimo kilkakrotniepodejmowanych prób, także przez ich własnych władców, nie zostały przedJPI w. schrystianizowane. Zorganizowana przez książąt i margrabiów (wXII w. przez księcia saskiego Henryka Lwa i margrabiego AlbrechtaNiedźwiedzia) oraz rycerstwo niemieckie krucjata przeciwko tym pań-st om zakończyła się ich zagładą.

Między IX a XI w. kształtujące się państwa słowiańskie i skandynaw-^C zostały schrystianizowane drogą pokojową, dzięki dokonanemu przezj™ władców wyborowi. W tym też okresie sukcesy odniosły misjef^ntyjskie. Kościół wschodni rozciągnął swoje panowanie na Bałkany(ffif • Ostatnim państwem europejskim, którego chrystianizacja zaczęła się|§j|iero w końcu XIV w. (wyprawa misyjna Jagiełły w 1387 r.), była Litwa.

Końcu XIII w. jednak, po zdobyciu Rusi przez Mongołów, na terenach

nad Morzem Czarnym zaczął szerzyć się islam. W tym samym stuleciudrastycznie skurczył się, na skutek odniesionych przez rekonkwistęsukcesów, jego zasięg na Półwyspie Pirenejskim.

3. Synkretyzm religijny

Zetknięcie się chrześcijaństwa z tradycją pogańską doprowadziło dozmian w samym chrześcijaństwie. Religię, obrzędowość, a szerzej całąkulturę średniowieczną cechował synkretyzm, czyli łączenie w jednymświatopoglądzie i sposobie oglądu oraz rozumienia rzeczywistości różnychtradycji i ich elementów.

Powierzchowna chrystianizacja (na znacznych obszarach Europy dopogłębienia wiedzy religijnej i upowszechnienia się praktyk religijnychdoszło w XIII-XV w.), słabe przygotowanie kleru, a przede wszystkimobcość kulturowa nowej religii w okresie misyjnym przyczyniały się doprzenikania wierzeń pogańskich i praktyk magicznych do religii chrześ-cijańskiej. Kult świętych, jeden z najważniejszych elementów średniowiecz-nej religijności, wchłaniał wierzenia związane z kultem bohaterów czywodzów, żywym zwłaszcza w tradycji germańskiej. Święta kościelnełączyły się z cyklem przyrodniczym i pogańskimi praktykami dotyczącymikultu płodności, symbole wiary (krzyż) były używane jako amulety,wreszcie świątynie często wznoszono w miejscach dawnego kultu pogańs-kiego. Kościół wiele dawnych wierzeń i praktyk zaakceptował, nadając imnową szatę obrzędową i nową interpretację, niektóre jednak zwalczał,w tym przede wszystkim zwyczaj palenia zmarłych.

Chrystianizacja niosła zmiany i przewartościowania nie tylko w sferzewierzeń religijnych i praktyk obrzędowych, ale także w całym życiuludzkim. Kalendarz kościelny ze swoimi świętami i okresami postów,zakaz wielożeństwa i małżeństw między krewnymi dotykały spraw ludz-kich i podstaw społecznego porządku.

4. Państwo KościelnePoczątki świeckiego władztwa papieży sięgają pierwszej połowy

VIII w. O jego powstaniu zadecydowała wyprawa króla Franków PepinaKrótkiego do Italii. Został tam wezwany przez papieża zagrożonegoekspansją Longobardów, którzy rozszerzali swoje panowanie w Italii,zagarniając m.in. należące do Bizancjum tereny. Pepin pokonał ichw 755 r., a zdobyte obszary (egzarchat raweński) przekazał we władanie

papieżowi jako tzw. ojcowiznę św. Piotra (patrimonium Sancti Petrf),Obejmowały one ziemie od Morza Adriatyckiego przez Umbrię po Rzymj jego okolice, wąskim pasem przecinając Półwysep Apeniński. W dobiepanowania Karolingów Państwo Kościelne było zależne od ich opieki,a następnie, w czasie zmagań cesarstwa z papiestwem, okresowo uzależnio-ne także od władców niemieckich. Gdy na Półwyspie Apenińskim wy-kształciły się aspirujące do pełnej suwerenności miasta-państwa, także teznajdujące się na terenie Państwa Kościelnego usamodzielniły się politycz-nie, co w późniejszym okresie - w latach niewoli awiniońskiej - umocniłanieobecność papieży w Rzymie. Od ostatniej ćwierci XIV w. starali się oniodzyskać władzę nad swoim państwem. Powiodło się to w XV w.

Papież stał się wówczas wyraźniej stroną w konfliktach politycznychi militarnych, które rozdzierały północne i środkowe Włochy. Jegowładztwo nad Państwem Kościelnym w XVI w. zyskało charakternowożytnej monarchii absolutnej.

5. Reformy Kościoła i ruchy religijne

Kryzys papiestwa w X w. i programy reformPapiestwo, Kościół (zarówno diecezje, jak i zakony) na przełomie

pierwszego i drugiego tysiąclecia zaczęły podlegać tym samym procesomfeudalizacyjnym, co społeczeństwo świeckie. W X w. nastąpił najgłębszy^dziejach papiestwa kryzys - odbiorze papieży decydowały rzymskie rodyarystokratyczne, które osadzały na tronie papieskim m.in. synów zrodzo-nychze związku z papieżami (okres tzw. pornokracji). Wyraźnie zarysowa-|R sie^endencja do zdobycia władzy nad Stolicą Apostolską przez jednądynastię^Dostojnicy Kościoła zaangażowani w życie doczesne, w walkipolityczne i zapewnienie swojemu potomstwu dóbr i godności kościelnychWpierali szerzenie się ówczesnych plag w Kościele: nepotyzmu (popieraniekrewnych) i symonii (świętokupstwo, kupowanie godności kościelnych).

Podjęte w X w%próby_naprawy sytuacji-w papiestwie i reformy całegoKościoła wyszły z dwu ośrodków: jdworu cesarskiego i środowisk kościel-.nych związanych z tzw. reformą kluniacką. W początkach X w. w ClunyIfUrgundia) został założony klasztor, który miał ściśle realizować regułę|r • Benedykta (od tej reguły zakon wyraźnie już odszedł, m.in. na skutekpanowania opatów przez władców - mianowano nawet ludzi nie związa-ffjfch ślubem zakonnym). Opat mógł być wybierany tylko spośródjjfnichów, zaś Cluny podlegało bezpośrednio papieżowi. Klasztor bur-

gundzki stał się zaczątkiem nowej w ramach reguły benedyktyńskiejkongregacji zakonnej, która na początku XII w. liczyła ok. 2 tyś.klasztorów. Kongregacja ta - obok niektórych biskupów lokalnych - byłaszermierzem ruchu pokoju Bożego, który miał zahamować przemoci przelew krwi, jakie były wynikiem prowadzonych między feudałamiwojen. Jedną z ofiar tych wojen był Kościół i jego dobra, zagarniane przezfeudałów świeckich.

Z kręgów związanych z reformą kluniacką rekrutowali się od połowyXI w. papieże, którzy za główny środek naprawy Kościoła uznalipozbawienie osób świeckich wpływu na Kościół i uzyskanie przez papie-stwo pełnej suwerenności. Wprowadzono zasadę wyboru papieży przezzgromadzenie kardynałów (biskupi kościołów rzymskich).

Synod w 1075 r. i reforma gregoriańska

Najszerszy program reformy sformułował Grzegorz VII (1073-1085,reforma od jego imienia nosi miano gregoriańskiej). Ogłosił ją nazwołanym w 1075 r. synodzie. Oprócz podjętych tam uchwał papież wydałtzw. Dyktat papieski (Dictatus papae), w którym uregulował zasadywyższości władzy papieskiej nad cesarską.

Postanowienia tego synodu oraz program suwerenności władzy papie-skiej i jej wyższości nad władzą cesarską doprowadziły do ostrego konfliktuz władcą Niemiec, Henrykiem IV (s. 44).

Ruch dobrowolnego ubóstwa i nowe zakony

Przed potrzebą kolejnych reform stanął Kościół w dobie szybkiegorozwoju gospodarczego Europy. Gospodarka pieniężna, narodziny miasti nowego typu społeczeństwa, szybkie kostnienie struktur kościelnych(w tym także kongregacji kluniackiej), drastyczne rozwarstwienie material-ne ludności i pojawienie się w miastach jako zjawiska masowego nędzy,

Najważniejsze postanowienia synodu (1075)

1. zakaz przyjmowania przez duchownych inwestytury z rąk świeckich;2. wprowadzenie obowiązującej cały kler zasady celibatu (bezżenności);3. zreorganizowanie kurii rzymskiej; papież w realizacji programu reformposługiwał się swoimi wysłannikami, legatami.

konfrontowanej m.in. z bogactwem Kościoła, były wyzwaniem dla klerui jego działalności duszpasterskiej. Podejmował je jednak z oporemi nierychliwie, częściej potępiając nowe zjawiska (pieniądz i lichwę) niżpodejmując nowy typ działalności. Sfeudalizowany wiejski kler, od-separowane od ludności dwory biskupie i kapituły nie potrafiły stworzyćani nowych instytucji, ani nowego duszpasterstwa w mieście. Pierwsząodpowiedzią na wyzwania czasu, u progu drugiego tysiąclecia, byłyzakładane licznie, zwłaszcza we Francji i Włoszech, klasztory pustelnicze(Zgromadzenia eremickie) oraz - silna zwłaszcza w północnych Włoszechw dobie narodzin komuny miejskiej - walka z lokalnymi biskupami,oskarżanymi o świętokupstwo.

.W_XJI w. rozwinął się ruch dobrowolnego ubóstwa, który prowadziłw dwu kierunkach:' l. Ostrego konfliktu z autorytetami kościelnymi, radykalizacji głoszo-

tfych haseł i oddalania się od prawomyślności. W ten sposób powstałypotężne i groźne, zwłaszcza na przełomie XII i XIII w., ruchy heretyckie:Waldensów i albigensów (katarów). Podjęta za pontyfikatu Innocentego IIIzdecydowana walka Kościoła z nimi zakończyła się sukcesem papiestwa.Dłużej przetrwały herezja bogomiłów, szerząca się na Bałkanach, orazSkupiska katarów w płd.-zach. Francji;

2. Starań, aby zmieścić się w ramach dopuszczalnych przez doktrynęijf razie konfliktu z miejscową hierarchią szukać porozumienia z papie-stwem. W ten sposób doszło do założenia nowej rodziny zakonów:zakonów żebrzących, których najważniejszymi twórcami byli na przełomieJCII i XIII w. św. Franciszek z Asyżu (franciszkanie) i św. DominikOuzman (dominikanie).

Reforma laterańska <

Odpowiedzią papiestwa na wyzwania epoki szybkiej urbanizacji byłytokże podjęte na IV soborze laterańskim (1215) przez Innocentego IIIrabnny zmierzające do pogłębienia chrystianizacji. Ich efektem byłoprowadzenie powszechnego nauczania religijnego: poprzez obowiązek8»oszenia kazań i rozwój szkolnictwa parafialnego. Zwrócono uwagę na*^Jularność odprawiania sakramentu pokuty, upowszechnił się sakrament"flfckeństwa, położono nacisk na kontrolowanie Kościoła lokalnego,**K>wno w skali metropolii (wysyłanie legatów papieskich), jak i diecezji

, Irytowanie kościołów, regularne zwoływanie synodów diecezjalnych).*P*ony, scentralizowane, zaczęły być lepiej kontrolowane przez kurię.

6. Niewola awiniońska

Podporządkowanie papieży monarchom francuskim i przeniesienieStolicy Apostolskiej do Awiniomi (1309-1378) doprowadziły do kryzysuw Kościele powszechnym. Papiestwo utraciło swoją potęgę politycznąi realną władzę nad Państwem Kościelnym, a -także kontrolę nadKościołami lokalnymi, co starali się wykorzystać władcy świeccy,ograniczając swobody i przywileje Kościoła, przede wszystkim zaśprzejmując kontrolę nad obsadą najwyższych godności duchownych.Okres „niewoli awiniońskiej" został wykorzystany przez ówczesnychpapieży do budowy scentralizowanej monarchii i przejęcia pod bezpo-średni nadzór kurii wszystkich tych dziedzin, które nie do końca udałosię zawłaszczyć monarchom. Rozbudowało się sądownictwo papieskie,wzmocniła działalność powołanej w pół. XIII w. inkwizycji (na początkuXIV w. miała miejsce krwawa rozprawa z oskarżonymi o herezjębegardami), wzrósł niepomiernie fiskalizm papieski. Ściągano z różnychkrajów świadczenia na rzecz papiestwa (z Polski świętopietrze), pobiera-no opłaty za wszystkie czynności przeprowadzane przez kurię i jejinstytucje, handlowano beneficjami. Dwór papieski nie ustrzegł się w tejsytuacji korupcji i wewnętrznej walki o wpływy i godności, pienił sięnepotyzm.

7. Wielka Schizma Zachodnia i kryzys chrześcijaństwaw dobie przedreformacyjnejPowrót papieża (Grzegorz XI) do Rzymu i rychła jego śmierć (1378)

doprowadziły do rozłamu w Kościele. W Awinionie kontynuowano obiórpapieży, kardynałowie włoscy obstawali przy Rzymie jako siedzibiepapiestwa i dokonywali tu wyboru swojego papieża. W dziejach papiestwawielokrotnie dochodziło do wyboru tzw. antypapieży, gdy jednak w XIV w.papiestwo stało się scentralizowaną monarchią, rozłam ogarnął całyKościół, jedne kraje uznawały papieży rzymskich, inne awiniońskich.

Ruch soborowy

Na początku XV w. wobec utrzymującej się schizmy narodził się ruchsoborowy. Kolejne i przez wiele lat obradujące sobory powszechne w Pizie,Konstancji i Bazylei angażowały nie tylko kler, ale także władcówświeckich i profesorów uniwersyteckich. Sformułowano wówczas pro-gram, który miał zakończyć rozłam; był nim koncyliaryzm. Detrpnizując

jednych papieży, wybierając swoich (którzy mieli być jedynymi), soboryusiłowały narzucić wyższość swojej władzy nad władzą papieży. W pierw-szej połowie XV w. rzeczywiście zasadnicze sprawy Kościoła decydowałysię na soborach. Nie podjęto jednak wówczas próby głębszej reformyKościoła, której potrzebę dramatycznie już odczuwano.

HusytyzmW Czechach w I pół. XV w. szerzył się husytyzm, z nośnymi hasłami

potępienia bogactwa kleru, dostępu wiernych do Słowa Bożego (tłuma-czenie Biblii) i ich prawa do głoszenia tegoż Słowa, z krytyką praktykkościelnych (sprzedaż odpustów) i głębokich nierówności, których sym-bolem była komunia pod dwiema postaciami zarezerwowana tylko dlakleru. Kościół jawił się jako siedziba grzechu, a utrata przez papiestwoautorytetu i gorszące spory w łonie dostojników kościelnych pogłębiałytylko przekonanie o możliwości osiągnięcia zbawienia bez pośrednictwaKościoła rzymskiego. Uznanie Jana Husa za heretyka, spalenie go nastosie (1415) doprowadziło do wybuchu powstania w Czechach(1419-1434).

Husytyzm miał dwa odłamy: radykalny - taboryci dążyli do zbudowa-nia społeczeństwa powszechnej równości i wspólnoty dóbr, rządzącego sięprawami zawartymi w Biblii (przywódca Jan Żiżka). Drugim odłamem byliutrakwiści - nie głoszący haseł społecznych, zmierzający do reformy'Kościoła i uznania przez władcę i papiestwo (sobór) wprowadzonych przezhusytyzm zmian obrządku (artykuły praskie, 1421): swobody głoszeniaSłdwa Bożego, komunii pod dwiema postaciami oraz pozbawienia klerubogactwa i prawa pobierania opłat za sprawowaną służbę bożą.

Jan Wiklef'*"?• Husytyzm był inspirowany przez myśl angielskiego teologa JanaWiklefa oskarżonego o herezję. Według niego jedynym źródłem wiary jestWsmo święte, a właściwe ramy społeczne życia wiernych zapewnia państwo.Władcą Kościoła - społeczeństwa wiernych - powinien być panujący.

Obok tych najradykalniejszych i najważniejszych ruchów religijnychUznanych za herezje) szerzyły się inne, które odwoływały się do ideałuKościoła ubogiego, Kościoła pierwszych apostołów, krytykowały boga-

\Ctwo i władzę instytucji kościelnych. Szczególnie tępiony w XIII i naj cza.tku XIV w. był radykalny odłam franciszkanów (spirytuałowie),pomagający się literalnego przestrzegania reguły św. Franciszka.

8. Zakony

Początki zakonów

Ruch zakonny narodził się w starożytności w Egipcie, gdzie ojcowiepustyni usiłowali realizować ideały ewangeliczne: ubóstwo, zachowanieczystości, bezwzględne posłuszeństwo. Na Zachodzie twórcą reguły zakon-nej był prawdopodobnie św, Benedykt z Nursji (pocz. VI w.), który założyłzgromadzenie mnichów na Monte Cassino. Jej zasady streszczano krótkimora et labora (módl się i pracuj), gdyż życie mnichów miała wypełnić praca(fizyczna i umysłowa) oraz modlitwa. W regule szczegółowo określono całytryb życia: pory wypoczynku, pracy, modlitwy, sposób ubierania sięi odżywiania, spoczynku nocnego, zobowiązano mnichów do bezwzględ-nego posłuszeństwa wybieranemu z ich grona opatowi (czyli ojcu)klasztoru. Powstałe w VI, VII w. klasztory dzięki pracy umysłowejmnichów (gromadzenie ksiąg, ich przepisywanie, kompilowanie wiedzystarożytnych) przechowały spuściznę piśmienniczną antyku. W państwiekarolińskim w IX w. reguła benedyktyńska została narzucona wszystkimwspólnotom klasztornym. Benedyktyni mieli także swoją gałąź żeńską.

Eremici i cystersi

Od X w. pojawiły się prądy reformatorskie, obejmujące zarównozakon benedyktyński, jak i prowadzące do powstania nowego typuzgromadzeń. Powstałe w X-XII w. zakony pustelnicze (kartuzi, kameduli)i inne, jak premonstratensi, kanonicy regularni, najczęściej opierały się naregule św. Augustyna.

Najważniejszym z założonych w tym okresie zgromadzeń był wywo-dzący się z ruchu pustelniczego i reform benedyktyńskich zakon cystersów.Uzyskał on wiele nadań w Polsce, a jego klasztory były ważnymiośrodkami kultury. Cechą charakterystyczną odnowy życia zakonnegow X-XII w. były jej hasła powrotu do Kościoła apostolskiego, wyidealizo-wanego obrazu życia Kościoła w pierwszych wiekach chrześcijaństwa orazdo zasad ewengelicznych. Ubogie kościoły klasztorne cystersów przeciw-stawiały się wspaniałości architektury kluniaków. Wszystkie nowe zakonygłosiły hasła ubóstwa.

Mendykanci: franciszkanie i dominikanieNajważniejszą zmianą w ruchu zakonnym było powstanie na przeło-

mie XII i XIII w. zakonów żebrzących, wyrosłych z ruchu dobrowolnego

ubóstwa i powołanych dla zaspokojenia potrzeb religijnych rodzącego sięspołeczeństwa miejskiego. Franciszkanie, założeni przez św. FranciszkaZ Asyżu, dominikanie przez św. Dominika Guzmana (i kilka innychzgromadzeń tego typu) działali w miastach i szybko stali się konkurencjądla kleru świeckiego, gdyż prowadzili działalność duszpasterską.

W początkowym okresie istnienia głosili oni ideę skrajnego ubóstwa- klasztory nie posiadały żadnej własności, bracia ubrani byli w habityz niefarbowanego sukna przewiązane sznurem, na nogach mieli sandały,Utrzymywali się z jałmużny, nazywali się braćmi dla podkreślenia równości•między sobą i między nimi a świeckimi.

W połowie XIII w. doszło do złagodzenia reguł (powstały wówczasostro zwalczane odłamy radykalne, wierne regułom pierwotnym), z czasem^zwłaszcza gałąź żeńska) klasztory stały się posiadaczami domów oraz rentŁzdobyfy podstawy utrzymania. Nowością było też zorganizowanie wokółtych zakonów ludzi świeckich - tercjarzy, którzy bez ślubów zakonnychstarali się realizować ideały ubóstwa i solidarności społecznej. Mendykancijprzyczynili się do rozwoju bractw religijnych, których celem było pogłębie-nie religijności, a przede wszystkim troska o zbawienie członków bractw(organizacja pogrzebów, wypominki, msze za dusze zmarłych).

Mendykanci, którzy odnieśli ogromny sukces w całej Europie (wPolsce ich domy zakładano już w latach 20. XIII w.), byli nastawieni nakaznodziejstwo. Dominikanie stali się najwyższej klasy specjalistami w tejdziałalności duszpasterskiej. W celu właściwego przygotowania się do tegotypu pracy zakony żebrzące zorganizowały swoje szkolnictwo (zwłaszczadominikanie), miały też ważki udział w rozwoju uniwersytetów (szczegól-nie w Paryżu i Oxfordzie).

Z zakonu franciszkańskiego wyłonił się w połowie XIV w. zakonobserwantów (w Polsce nazywanych bernardynami - od imienia św.Bernardyna ze Sieny). Zajął on ważne miejsce w życiu religijnym i społecz-nym (bractwa) polskiego mieszczaństwa i szlachty.

Zakony rycerskie

Szczególną rolę odegrały w średniowieczu zakony rycerskie, powstałew okresie wypraw krzyżowych do Ziemi Świętej z bractw zakładanych doOpieki nad pielgrzymami. Łączyły one etos rycerski i walkę zbrojnąz muzułmanami ze ślubami zakonnymi. Stanowiły główną siłę militarnąP*ostw chrześcijańskich powstałych na Bliskim Wschodzie. Od XII w.

' •fcdały swoje placówki w Europie.

Najważniejsze z nich to: templariusze, joannici i krzyżacy. Dziękinadaniom ziemi i operacjom kredytowym (templariusze) zakony tezdobyły ogromne majątki. Najwcześniej, na skutek oskarżenia o herezjęi zamiaru przejęcia ich majątku przez króla Francji Filipa IV, zostaliskasowani templariusze (1312). Dwa z tych zakonów założyły własnepaństwa: krzyżacy w Prusach oraz joannici na Cyprze (od XVI w. naMalcie). W historii Polski odegrały rolę jeszcze inne zakony rycerskie:kawalerów mieczowych, który osiadł w Inflantach i od lat 30. XIII w.formalnie był połączony z Zakonem Krzyżackim, oraz również połączo-nych z krzyżakami - braci dobrzyńskich. Liczne klasztory w Polsce mielitakże bożogrobcy.

Z zakonami rycerskimi, szczególnie joannitami, wiąże się równieżorganizacja szpitalnictwa. W miastach polskich ważnym zgromadzeniemzakonnym prowadzącym opiekę nad chorymi i ubogimi był zakon św.Ducha (duchacy).

ERA NOWOŻYTNA

I. PAŃSTWO NOWOŻYTNE

Rozdział 1.Monarchie absolutne

1. Przeobrażenia monarchii stanowej

W większości państw europejskich koniec średniowiecza i początekepoki nowożytnej charakteryzowały się występowaniem dwóch powiąza-nych ze sobą procesówltunifikacji po rozbiciu feudalnym ora^ ograniczeniakompetencji stanów na rzecz ośrodka centralnego. Reprezentacje stanowe(siejmy, landtagi itp.) często stawały się organami działającymi w imieniuwładcy, w niektórych państwach zaś poniechano ich zwoływania. Pierwszyz wymienionych procesów oznaczał ostateczną likwidację „drabiny" lenneji stopniowe znoszenie odrębności poszczególnych księstw, margrabstw,hrabstw itp. Drugi zaś - umacnianie władzy monarszej, która wrazz uprawnieniami przejmowała obowiązki spoczywające dotąd na stanachi ich reprezentacji.

Oba procesy przebiegały zarówno pokojowo, jak i w trybie wojnywewnętrznej, przy czym rozstrzygnięcia militarne były częściej stosowaneprzy realizacji dążeń unifikacyjnych. Przeobrażenia te pociągały za sobązmiany społeczne, gdyż dzięki likwidacji zależności lennej szlachta zyskałaełne prawa do ziemi (przedtem dzieliła je z seniorem). Zyski te opłaciłazmniejszeniem udziału we władzy, którą scedowała na monarchę w zamianza obronę przed zewnętrznym niebezpieczeństwem. Ponadto tworzenienowożytnego aparatu władzy - bardziej rozbudowanego niż średniowiecz-ny - spowodowało wymianę znacznej części elit i awans (często oparty nakompetencji, a nie na pochodzeniu) ludzi spoza tradycyjnej arystokracjifeudalnej.

2. Cechy państwa absolutnego

W XVI (kraje romańskie) i XVII w. (kraje niemieckie i skandynaw-skie) kolejne państwa przekształciły się w monarchie absolutne. Ten typpaństwa charakteryzowały:

Czynniki te kierowały państwo absolutne w stronę ekspansjizewnętrznej, która - zdaniem części historyków - była głównymjego celem. W polityce wewnętrznej głównym celem państwa ab-sohltnego było uzyskanie nadwyżki budżetowej. Osiągano to poprzezwzrost podatków, protekcjonizm celny i popieranie rozwoju własnejprodukcji. Urzędy w państwie (często sprzedawane) w coraz większymStopniu wymagały kwalifikacji fachowych, których nie miała szlachtai'fcirystokracja. Obsadzali je więc wykształceni mieszczanie, następniew wielu państwach uszlachcani. W ten sposób powstawała nowaszlachta. Częstym sposobem bogacenia się urzędników było dzie-rżawienie poboru ceł lub podatków w zamian za stałą, zryczałtowanąopłatę.

• Granice terytorialne monarchii absolutnych nadal wyznaczano w zale-żności od losów wojen lub rezultatów rokowań dyplomatycznych. Zanikłanatomiast średniowieczna praktyka budowania rozległych władztw dynas-tytóaiych przez związki rodzinne (małżeństwa, dziedziczenie) międzyfflonarchamf. Państwa absolutne często miały charakter ponadnarodowy,f$lyż przy wytyczaniu ich granic nie uwzględniano podziałów etnicznych.!£zyanikiem spajającym mieszkańców państwa nadal była podległośćlwiemu monarsze.

• ^Uzasadnienie teoretyczne monarchii absolutnej dali FlorentyńczykIJkcolo Machiavelli (1469-1527) w dziele Książę i Francuz Jean BodinU530-1596) w Sześciu księgach o Rzeczypospolitej. Ten ostatni władzę'W"Stwową traktował jako absolutną, identyfikując ją z władzą monarchy!*P Uznającego nad sobą żadnej zwierzchności. Za monarchę, któryIPWpełniej realizował te zasady, uchodzi król Francji Ludwik XIV, któremu'Przypisuje się słynne powiedzenie „Państwo to ja."hfc,/-.

1. rozbudowa scentralizowanego aparatu państwowego (biurokracji)

2. rozbudowa armii (coraz częściej stałej i zawodowej, a nie pospolitegoruszenia lub zaciągów czynionych w zależności od potrzeby wojennej)

3. wzrost obciążeń podatkowych mieszkańców pokrywających koszty utrzy-mania biurokracji i armii

4. rozbudowany dwór monarszy

3. Absolutyzm oświecony

W odniesieniu do II pół. XVIII w. mówimy o absolutyzmie oświeconym.Pod wpływem idei oświecenia monarchowie, uważający się za „pierwsze sługipaństwa", realizowali reformy administracyjne, edukacyjne i socjalne (wspoma-gając więzienia, szpitale, przytułki). Reformy te miały przynieść korzyśćludności ze wszystkich stanów i warstw społecznych. Wprowadzano jeodgórnie, na zasadzie decyzji „oświeconego" władcy. Do typowych oświeco-nych władców absolutnych zalicza się króla Prus^ryderyka,IL oraz cesarzaJózefa II (por. s. 137). Łączenie z nimi cesarzowej Katarzyny II jest dyskusyjne,gdyż zapóźnienie cywilizacyjne Rosji i niewielki zasięg reform powodują, iżtrudno je stawiać na równi ze zmianami w państwach niemieckich.

Niektórzy historycy kwestionują w ogóle zasadność wyodrębnianiaabsolutyzmu oświeconego. Uważają, że wszystkie przypisywane mu cechymiały również reformy wprowadzane przez władców absolutnych przedpoczątkiem oświecenia. Wyodrębnienie oświeconego absolutyzmu tłuma-czą skłonnością do autoreklamy ze strony XVIII-wiecznych monarchóworaz tendencją ówczesnych „filozofów" do gloryfikowania „oświeconych"władców, z którymi często pozostawali w zażyłych stosunkach.

4. Francja

Punkt wyjścia do budowy absolutyzmu we Francji stanowiło złamanieantymonarszej koalicji książąt za panowania króla Ludwika XI(1461-1483) i wydatne wzmocnienie władzy centralnej dzięki przyłączeniuBurgundii (części rozległego Księstwa Burgundzkiego, którego resztaprzypadła Habsburgom) i Pikardii oraz hrabstwa Prowansji (1477-1481),a następnie Bretanii (1491).

Kształtowanie się i umacnianie absolutyzmu we Francji

148Ą

1492-1559

1562-1598

ostatnie (przed 76-letnią przerwą) obrady Stanów Generalnych; odtądkrólowie zwołują Zgromadzenie Notablów - nie wybranych, lecz za-proszonych przez monarchę i ulegających jego wpływom

wojny włoskie: przejaw ekspansji dwóch monarchii absolutnych: francus-kiej i habsburskiej

wojny religijne we Francji: przywódcy obu stronnictw - katolickiegoi protestanckiego - dążyli do złamania absolutyzmu monarszego i przejęciawładzy; rezultatem osłabienia władzy monarszej było ponowne zwoływanieStanów Generalnych

, 158 -1610

1610-1643

1614-1615

1624-1642

1626

1643-1661

1648-1653

1661-1715

1665-1683

Vl66»-1684

1680

* -_

panowanie Henryka IV: pokój religijny (edykt nantejski, 1598) i odbudowawładzy absolutnej w sojuszu z mieszczaństwem - utworzenie aparatuwładzy z ludzi dobieranych ze względu na kompetencje a nie urodzenie

panowanie Ludwika XIII - umocnienie absolutyzmu i odbudowa zewnę-trznej potęgi Francji

zwołanie Stanów Generalnych, ostatnie przed rewolucją 1789 r.

kardynał Armand Richelieu pierwszym ministrem Ludwika XIII - budowawewnętrznej i zewnętrznej potęgi Francji - prymat racji stanu, uaktywnienieintendentów królewskich w poszczególnych prowincjach, merkantylizmw polityce gospodarczej, budowa floty, utworzenie fachowej służby dyp-lomatycznej, wielokrotny wzrost podatków; walka z tendencjami decent-ralizacyjnymi reprezentowanymi przez arystokrację i starą szlachtę rodową

zwołanie Zgromadzenia Notablów, ostatnie przed 1787 r.

kardynał Jules Mazarin (Mazarini) pierwszym ministrem za małoletniościi w pierwszych latach dorosłych Ludwika XIV - kontynuacja politykiRichelieu'go

Fronda (z franc. proca, gdyż jej uczestników porównywano do nierozważ-nych uliczników paryskich strzelających z proc): trzy krótkie wojnydomowe - ostatnia, nieudana próba oporu przeciw rządom absolutnym weFrancji podjęta przez parlament paryski, a później przez opozycyjnycharystokratów

rządy osobiste Ludwika^XJVj apogeum absolutyzmu we Francji

reformy Jana Baptysty Colberta: ujednolicenie prawodawstwa, wzrostdochodów monarchii dzięki nowemu systemowi poboru podatków i roz-wojowi rodzimego przemysłu (manufaktur), rozpoznanie zasobów natural-nych kraju, system ceł protekcyjnych, popieranie upraw przemysłowych,budowa kanałów śródlądowych, rozbudowa floty wojennej i handlowej

budowa pałacu w Wersalu - symbolu świetności monarchii Ludwika XIV

deklaracja kleru francuskiego o wolnościach Kościoła gallikańskiego(francuskiego) - przejaw dążeń monarchii absolutnej do rozluźnieniazależności Kościoła francuskiego od Rzymu

Już w ostatnich latach panowania Ludwika XIV francuska monarchiaabolutna zaczęła przeżywać kryzys. Tendencje te nasilały się w ciągupanowania dwóch następnych władców. W końcu absolutyzm, najpierw niereformujący się, a później pod presją społeczną reformujący się, ale nie dośćszybko, właśnie we Francji stworzył warunki dla rewolucji, która go obaliła.

Schyłek absolutyzmu we Francji

1715-1723

1743-1774

1774

1774-1776

1777-1781

1783-1787

1787-1788

1789

regencja za małoletniości Ludwika XV: nieudane próby reorganizacjinajwyższych urzędów we Francji; osłabienie władzy królewskiej

rządy osobiste Ludwika XV: gwałtowne spory z parlamentami (tj. trybuna-łami), w których (w braku przedstawicielstwa stanowego) przejawiała sięopozycja antymonarsza; ruina finansów publicznych po wojnie siedmiolet-niej

początek panowania Ludwika XVI - osłabienie rządów centralnych;rewindykacje dawnych uprawnień feudalnych przez szlachtę i arystokrację

nieudane reformy Anne'a Roberta Jacąuesa Turgota: poszerzenie zakresuliberalizmu gospodarczego, dopuszczenie pochodzących z wyboru zgroma-dzeń (wyłonionych na podstawie cenzusu majątkowego, a nie reprezentacjistanowej) do współdziałania z administracją w zarządzaniu prowincjamii poborze podatków, w perspektywie ustanowienie powszechnego podatkuod dochodu

reformy następnego ministra Jacąuesa Neckera, próbującego zrealizowaćprojekty poprzednika, doprowadziły do jego dymisji

reformy Charlesa de Calonne'a nieznacznie modyfikujące projekty Tur-gota - do ich zatwierdzenia zwołano Zgromadzenie Notablów ( 1 787), któresprzeciwiło się zmianom; dymisja Calonne'a

reformy Etienne'a Lomenie de Brienne'a zakwestionowane przez par-lamenty - bezpośrednia przyczyna rewolucji francuskiej; ponowne powoła-nie Neckera

zwołanie Stanów Generalnych (na 1 V) - zakwestionowanie monarszegoabsolutyzmu i początek tworzenia parlamentarnej monarchii konstytucyj-nej

5. Monarchia Habsburgów

Należy odróżniać państwa niemieckie (Rzeszę Niemiecką), nad który-mi Habsburgowie sprawowali tytularne, zwierzchnictwo jako obieralnicesarze niemieccy, od ich powiększających się do początku XVIII w.posiadłości dziedzicznych. Te ostatnie różniły się znacznie między sobą podwzględem ustrojowym i nawet w nich na przełomie XV i XVI w. władzadynastii była słaba, gdyż hamowała ją opozycja dobrze zorganizowanychstanów. Habsburgowie podejmowali starania o wzmocnienie swej władzyzarówno w cesarstwie, jak i w krajach dziedzicznych. O ile pierwszy

^jrjómnek był skazany na niepowodzenie wskutek oporu państw członkows-Wch Rzeszy, a także przeciwdziałania Francji, a następnie Prus, o tylejealizując drugi, osiągnęli znaczne sukcesy. Nie wszędzie mogli się posunąćw tym samym stopniu (Węgry potrafiły długo uchronić swe odmiennościustrojowe), a reformy wzmacniające ich władztwo absolutne były ściślepowiązane z burzliwą polityką zagraniczną mocarstwa.

W końcu XVIII w. wzorcowe dla absolutyzmu oświeconego reformyJózefa II nie powiodły się jako całość, lecz ich rdzeń, który się utrzymał,umożliwił państwu Habsburgów przetrwanie wojen z rewolucyjną Francjąi z Napoleonem bez wstrząsów społecznych. Określił też ustrój wewnętrznyW Austrii do połowy XIX stulecia.

Domena Habsburgów w XVI w.

Do znacznego wzrostu znaczenia Habsburgów doszło za panowaniaKarola V (1519-1556). Względy dynastyczne sprawiły bowiem, że Karolzostał dziedzicem znacznej części Księstwa Burgundzkiego oraz Hiszpanii.

Skupiwszy w swych rękach rządy nad kilkoma ważnymi krajami,Karol V stał się najpotężniejszym monarchą Europy. Posiadłości jegoOkrążyły Francję, co stało się zarzewiem dalszych wojen. W 1521 r. KarolY przeprowadził podział swojego władztwa: zatrzymał Hiszpanię wraz* koloniami, Księstwo Burgundzkie (z Niderlandami) oraz Królestwofiwapolu i Sycylii, podczas gdy jego brat Ferdynand objął władzę nad«ajami austriackimi, częścią Niemiec, a po śmierci Ludwika Jagielloń-<%ka (w bitwie pod Mohaczem, 1526) także w Czechach, a następnie* części Węgier. Abdykując w 1556 r., Karol V przekazał swoje dziedzict-f£ hiszpańskie, niderlandzkie i włoskie synowi, Filipowi II (1556-1598).^d pozostałymi krajami panował Ferdynand I. W ten sposób doszło doipaziału Habsburgów na dwie linie: hiszpańską i austriacką.jf..' -V

Powstanie i rozwój absolutyzmu w państwach HabsburgówW 1527 r. król Ferdynand I wydał statut administracji państwowej

w krajach: austriackim, czeskim i węgierskim, we fragmentach obowiązującydo 1848 r. Na jego mocy utworzono (lub przekształcono wcześniej istniejące)kolegialne organy nadzorujące politykę zagraniczną, skarbowość i sądowni-ctwo. Walki polityczno-religijne w Niemczech w latach 1530-1555, w trakciektórych wielu książąt przeszło do obozu protestanckiego, osłabiły pozycjęHabsburgów jako dynastii cesarskiej. W Czechach wystąpienia w obronieniezależności kraju i rodzimej kultury, a przeciw forsowanej przezHabsburgów kontrreformacji, trwały aż do drugiej dekady XVII w. Gdy pośmierci cesarza Ferdynanda I doszło w 1564 r. do podziału dziedzicznychposiadłości Habsburgów między jego trzech synów (nowy cesarz Maksymi-lian II zatrzymał większość terytorium Austrii, Czechy, Śląsk, Morawy,Węgry, arcyksiążę Ferdynand objął część Austrii i Tyrol, a arcyksiążę KarolStyrię, Karyntię i Krainę - linia wymarła w 1668 r.), również władzacentralna uległa wyraźnemu osłabieniu. Kończący wojnę trzydziestoletnią(s. 193) traktat westfalski (1648) wprawdzie dał Habsburgom prawiepewność reelekcji przy wyborach cesarza, lecz zarazem położył kres ichnadziejom na zunifikowanie całych Niemiec pod własnym berłem.

Upadek największego powstania węgierskiego (1701-1711), kierowa-nego przez magnata Franciszka II Rakoczego, spowodował likwidacjęresztek autonomii i rozciągnięcie na ten kraj absolutnej władzy Habsbur-gów. W 1713 r. ogłoszono sankcję pragmatyczną (zagwarantowano, żew przypadku braku męskich potomków panowanie we wszystkich krajachnależących do Habsburgów obejmie linia żeńska). Postanowienie toumocniło władzę dynastii i przekształciło unię personalną, łączącą po-szczególne państwa podległe Habsburgom, w unię realną. Zawarty w rokpóźniej z Francją traktat w Rastatt wyznaczył maksymalny zasięgposiadłości Habsburgów austriackich w Europie Zachodniej (w tym:

Kraje dziedziczne Habsburgów w końcu XV w.

Austria, Styria, Karyntia, Tyrol, Kraina, Triest, Księstwo Burgundzkie(Niderlandy, Alzacja, Lotaryngia, Franche-Comte)

Nowe domeny i kraje podległe władzy Habsburgów u schyłku panowania Karola V

Hiszpania, Czechy, płn.-zach. Węgry (ze Słowacją), Królestwo Neapolui Sycylii, Mediolan

Belgia, Mediolan, Toskania, Neapol, Sardynia). Wojna o sukcesję austria-cką (1740-1748) i utrata Śląska podważyły potęgę państwa Habsburgów.

Absolutyzm oświecony w państwach Habsburgów

Reformy c<1740-1780

Bjl765-1780

|if80-1790

esarzowej Marii Teresy i cesarza Józefa II

panowanie Marii Teresy: centralistyczna reforma administracji, skarbowo-ści, wojskowości i wymiaru sprawiedliwości w Austrii, Czechach i naMorawach, przy zachowaniu stanowych i podatkowych przywilejówszlachty na Węgrzech; sporządzenie spisów (katastrów) w celach podat-kowych i wojskowych; gwałtowna rozbudowa administracji terenowej;reforma i podporządkowanie państwu uniwersytetów; kodyfikacja prawasądowego; po kilkunastu latach reorganizacja władz państwowych: utrzy-manie centralizmu w odniesieniu do krajów austriackich i czeskich przybardziej elastycznej strukturze administracji; utworzenie Rady Państwao fachowym, a nie arystokratyczno-dworskim charakterze; utworzeniesilnej administracji gubernialnej

współrządy Marii Teresy i Józefa II: patenty urbarialne dla kolejnychprowincji, ograniczające pańszczyznę i zakazujące rugowania chłopówz ziemi, a obliczone na zwiększenie podatków płaconych przez szlachtę(kontynuowano ich wydawanie za panowania Józefa II, znosząc poddańst-wo osobiste chłopów i proklamując opiekę państwa nad nimi); wprowadze-nie bardzo surowego kodeksu karnego, ale jednocześnie zniesienie tortur;podwaliny „józefinizmu" w polityce kościelnej: opodatkowanie ducho-wieństwa bez zgody papieża, skasowanie pierwszych klasztorów; pokasacie zakonu jezuitów utworzono Fundusz Edukacyjny i powołanoNadworną Komisję Edukacyjną; tworzono liczne szkoły ludowe

rządy osobiste Józefa II: próba zniesienia samorządu na Węgrzech,w Lombardii oraz w Belgii i unifikacja tych dzielnic z resztą państwa;reorganizacja najwyższych organów władzy w duchu skrajnego centraliz-mu, rozbudowa administracji prowincjonalnej, która przejęła kompetencjestanów krajowych (zachowanie podporządkowanych jej samorządóww miastach i na wsiach), umocnienie korpusu urzędników (pragmatykasłużbowa, renty dla emerytów i wdów oraz dodatki za wysługę lat);opracowanie dokładnych spisów ludności i katastru ze spisem obciążeńchłopskich; utworzenie prowincjonalnych dyrekcji policji; reformy prawa:uznanie związku małżeńskiego za umowę cywilną, wprowadzenie jedno-litego prawa spadkowego oraz humanitarnego kodeksu karnego (wzasadzie zniesienie kary śmierci); wyraźny rozdział między administracjąa sądownictwem; skrajny protekcjonizm w zakresie handlu i przemysłu;zniesienie większości ograniczeń odnoszących się do ludności żydowskiej;edykt o tolerancji dla protestantów i prawosławnych; zmiana roli Kościoła

Następca Józefa II, cesarz Leopold II (1790-1792), wycofał sięz najbardziej drażliwych decyzji brata (przywrócił część kompetencjistanom, zwrócił Węgrom uprawnienia samorządowe); w mocy pozostałyedykty Józefa II dotyczące stosunków agrarnych oraz szczególna pozycjaKościoła: uprzywilejowanego i lojalnie wspierającego władcę. Następnycesarz, Franciszek II (1792-1809), poniechał reform, oparł się na arysto-kracji i szlachcie, którym przywrócił sejmy krajowe, oraz na Kościele.Wzmocniono policję i zaostrzono cenzurę.

6. HiszpaniaHiszpania, w której początki reprezentacji stanowej zaczęły kształ-

tować się bardzo wcześnie (s. 89), budowała absolutyzm od przełomuśredniowiecza i nowożytności. Dość prędko dzięki nowemu systemowiosiągnęła apogeum potęgi i równie prędko doświadczyła kryzysu nowegoustroju. Miał on przez wiele dziesięcioleci szczególny, państwowo-kościel-ny charakter z uwagi na zadania chrystianizacyjne w samej Hiszpanii,a potem w koloniach oraz z racji dążeń królów Hiszpanii do podporząd-kowania sobie Kościoła i wykorzystania jego instytucji (łącznie z inkwizy-cją).

Początek nowożytnej Hiszpanii dała unia Kastylii z Aragonią (1469),do której doszło za sprawą małżeństwa królowej Izabeli Kastylijskiejz królem Ferdynandem Aragońskim. Odmienności obu państw spowodo-wały, że do ostatecznego ich zjednoczenia doszło dopiero za panowaniakróla Karola I (1516-1556) - jako cesarza Karola V (od 1519 r.)- Habsburga, po stłumieniu powszechnego powstania mieszczan i szlachty.Na przełomie XV i XVI w. utworzono jednolitą organizację policyjną,osłabiono pozycję zakonów rycerskich reprezentujących interesy szlachty,zwiększono dochody skarbu królewskiego. Równocześnie ograniczonorolę Kortezów, powołując liczne rady królewskie o doradczym i wykonaw-czym charakterze. Reformy te zaawansowano bardziej w Kastylii niżw Aragonii.

Szczyt potęgi absolutnej monarchii w Hiszpanii przypadł na panowa-

w państwie: obowiązek akceptacji cesarskiej dla rozpowszechniania bullipapieskich; kasata wszystkich klasztorów nie zajmujących się szkolnict-wem lub opieką nad chorymi (zlikwidowano ok. 700); rozwój szkolnictwaelementarnego i średniego finansowanego z Funduszów Edukacyjnegoi Religijnego

nie króla Filipa II (1556-1598). Rolę Kortezów ograniczono do składaniazażaleń oraz uchwalania podatków. Powołano nowe rady przyboczne,które - wraz z dawniej istniejącymi - przejęły funkcje rządowe. Zewnętrz-nym przejawem potęgi Hiszpanii były wojny toczone w Niderlandach orazz Anglią, a także unia zawarta z Portugalią (1580) i walka z reformacjąw Europie.

W I pół. XVII w. Hiszpania przeżywała kryzys społeczno-gospodar-czy, który sięgnął szczytu w 1640 r. Załamał się wówczas handel z Ameryką(w tym import kruszców), wybuchły wielkie powstania zmierzające dooderwania Katalonii (bezskutecznie) oraz Portugalii (uwieńczone suk-cesem w 1668 r.). W następnych latach Hiszpania spadła do roli drugorzęd-nego państwa w Europie.

Osiemnastowieczne reformy, podjęte na wzór Francji Ludwika XIVpo objęciu tronu hiszpańskiego przez Burbonów, nie zdołały przywrócićHiszpanii dawnego znaczenia politycznego.

7. PrusyDzięki reformom wewnętrznym Prusy, mimo niewielkiego obszaru

i zaludnienia, w krótkim czasie doszły do pozycji mocarstwa. Politycznei wojskowe sukcesy Fryderyka II były możliwe dzięki dokonaniom jegopoprzedników. Punkt wyjścia był niekorzystny, gdyż na przełomie XVIi XVII w. władza centralna w państwie Hohenzollernów była słaba,a rola zgromadzeń stanowych ogromna. Reformatorom pomogło utrzy-manie jako domeny monarszej ok. 1/3 ziemi, a także zmiany w układzieszlaków handlowych w Europie. Przechodząc przez posiadłości Hohen-zollernów, sprzyjały one ich rozwojowi gospodarczemu. W Prusach,bardziej niż w jakimkolwiek innym państwie ówczesnej Europy, armia,jej potrzeby oraz przeznaczone na nią wydatki odgrywały rolę pierwszo-planową.

Terytorium"~17oT

1797

*—•

iPrusPrusy Książęce, Brandenburgia, Pomorze Zachodnie, drobne posiadłościw Rzeszy (m. in. Magdeburg, Halberstadt)

Prusy Książęce, Brandenburgia, Pomorze Zachodnie, Pomorze Szczecińs-kie, Śląsk, Pomorze Gdańskie, Wielkopolska, płn. Mazowsze (z War-szawą), Podlasie, Suwalszczyzna, drobne posiadłości w Rzeszy (Magde-burg, Halberstadt, Fryzja Wsch., Ansbach, Bayreuth i in.), Neuchatel(Związek Szwajcarski)

Kształtowanie się Królestwa Pruskiego

1611

1619-1640

1640-1688

1657

1674

1683

1701

zgoda pilskiego sejmu na dziedziczenie lenna Prus Książęcych przezbrandenlburską gałąź Hohenzollernów (nastąpiło to w 1618 r.); Hohenzol-lernowie pozostawali lennikami Rzeczypospolitej z Prus Książęcych, coumacnia Jo ich pozycję wobec cesarza, gdyż obszar ten nie wchodził w składRzeszy

panowamie elektora Jerzego Wilhelma - wojna trzydziestoletnia i wojnapolsko-s.zwedzka w latach 1626-1629 wykazały bezsilność polityczną Prusi Brandenburgii

panowamie Fryderyka Wilhelma (Wielkiego Elektora): stworzenie 30-tysię-cznej ar-mii; gwałtowny wzrost podatków; reaktywowanie (powstałejw 1604 K) Tajnej Rady jako organu doradczego ds. polityki zagraniczneji zarządlu Marchią, uzupełnionego później Generalnym KomisariatemWojny; generalny podatek na rzecz państwa (i stałej armii) obciążającymieszczan i chłopów; umowa społeczna między monarchią i junkierstwem- fundament pruskiego absolutyzmu (1653)

traktaty welawsko-bydgoskie: likwidacja zależności lennej Prus Książęcychod Rzeczypospolitej w zamian za przejście elektora na stronę koalicjiantyszw>edzkiej

utworzenie Generalnej Kasy Wojennej - centralnego urzędu finansowegopaństwai, które prawie wszystkie dochody przeznaczało na wojsko

ostatnie (z pełnymi kompetencjami) posiedzenie Landtagu Marchii Bran-denburs.kiej

koronacja elektora Fryderyka III na „króla w Prusach"

Absolutyzm w Prusach

1713-1740 panowanie Fryderyka Wilhelma I („króla-sierżanta"): reżym oszczędnoś-ciowy- i koszarowy regulamin na dworze i w administracji; rozbudowa armiistałej do 83 tyś. i jej skoszarowanie w miastach; reforma kantonowa:regini-enty rekrutowane i uzupełniane ze stałych okręgów, żołnierz po służbierekruckiej odsyłany do domu i co roku powoływany na ćwiczenia, prawiepowszechna służba wojskowa - nowatorski system; utworzenie korpusukadet-ów dla młodzieży szlacheckiej - narodziny ducha oficerskiej kasty,chara kerystycznego dla junkierstwa w następnych stuleciach; rozwój manu-faktur pracujących na potrzeby armii; militaryzacja biurokracji przezpowoJywanie wysłużonych podoficerów na stanowiska urzędnicze;protekcjonizm w handlu; kult produktywności i praca przymusowa; trzy-krotn_j wzrost dochodów państwa i znaczna rezerwa finansowa w skarbie;tolerancja religijna zachęcająca różnowierców do osiadania w Prusach

•|» Rosja

W Rosji elementy wspólne dla europejskich państw absolutnych, które<*ystąpify zwłaszcza w XVIII w., nakładały się na wielowiekową tradycjęI praktykę moskiewskiego samodzierżawia. Nie docierały do niej wpływyfffcwa rzymskiego, a poddani w całej pełni i we wszystkich sferach byli•1*Ódporządkowani władcy. W Moskwie nie doszło do wykształcenia się%POwej monarchii stanowej, która stanowiła w Europie punkt wyjścia dlaWfonn w duchu absolutyzmu. Z tych względów część historyków wątpi, czy

.•nożna ustrój Moskwy (Rosji) stawiać na równi z zachodnioeuropejskimf^olutyzmem, analogii szukając raczej w orientalnym despotyzmie tureckim.£. W latach 1463-1520 dokonał się I etap jednoczenia ziem ruskich pod^emonią Moskwy. Zakończyła go inkorporacja Pskowa (1510) i Księst-

1720

1740-1786

1786-1797

przyłączenie Szczecina i płd. części szwedzkiego Pomorza, które po-zbawiono dawnych swobód i zreorganizowano zgodnie z zasadamipruskiego centralizmu

panowanie Fryderyka II: polityczne i wojskowe wykorzystanie reformi zasobów poprzednika; wzmocnienie osobistej roli króla, który jakojedyny miał pełny wgląd we wszystkie sprawy państwa dzięki bezpośred-nim kontaktom z ministrami;kontynuacja polityki gospodarczej - budowa kanałów, osuszanie bagien,zniesienie lub ograniczenie poddaństwa osobistego chłopów w dobrachpaństwowych, apele do szlachty o przestrzeganie kontraktów dzierżawnych;rozbudowa armii do 186 tyś. w czasie pokoju, opieka nad weteranamioraz pomoc medyczna dla żołnierzy i cywilów;zniesienie tortur, podjęcie prac nad kodyfikacją prawa;tolerancja religijna przy niechęci do katolicyzmu;powszechny przymus szkolny (zatrudnienie w szkołach m. in. byłychwojskowych), rozwój szkół realnych (szkół średnich nastawionych naumiejętności praktyczne), reformy uniwersytetów we Frankfurcie i Króle-wcu w duchu praktycyzmu, powołanie szkół zawodowych oraz semina-riów nauczycielskich;zajęcie Śląska, przyłączenie Fryzji Wschodniej, opanowanie PomorzaGdańskiego i Warmii

panowanie Fryderyka Wilhelma II: osłabienie centralizacji władz; roz-szerzenie przywilejów szlachty w Prusach; zmniejszenie rezerw finan-sowych państwa; rządy królewskich faworytów; znaczenie państwapodtrzymywały stare kadry polityków, oficerów i urzędników ze szkołyFryderyka II;przyłączenie Ansbach, Bayreuth, Wielkopolski, płn. Mazowsza, Podlasia,Suwalszczyzny

wa Riazańskiego (1520). Wcielanie nowych ziem pociągało za sobąeliminacje (często fizyczną) części bojarstwa. Wprowadzono ceremoniałwzorowany na bizantyjskim oraz symbolikę podkreślającą władzę wielkie-go księcia. Funkcjonowała duma bojarska jako organ doradczy wielkiegoksięcia; rozpoczęto tworzyć prikazy (urzędy centralne). Od razu też (1497)w interesie dworiaństwa wydano kodeks regulujący poddaństwo chłopów.

Reformom ustrojowym towarzyszyła ekspansja zewnętrzna. Prowadzo-no wojny z Litwą, a następnie z Rzeczpospolitą (s. 188). W II pół. XVI w.Moskwa podbiła chanaty kazański i astrachański oraz Zachodnią Syberię. Pozgonie Iwana Groźnego państwo przeżyło poważny kryzys (1584-1613), któryspowodowały: walka o władzę między grupami bojarów, interwencja polska(„dymitriady") i szwedzka, powstanie chłopskie i wojna domowa - „wielkasmuta". Do uspokojenia stosunków doprowadziło dopiero panowanie Mi-chała Fiodorowicza Romanowa (1613-1645). Za rządów jego następcy,Aleksego Michajłowicza (1645-1676), zanikła duma bojarska i sobór ziemski;ściślej też podporządkowano Cerkiew państwu. Przeprowadzono reformęwojska (ok. 200 tyś. ludzi) opartą na planowym poborze rekruta, a takżeskodyfikowano prawa, uwzględniając głównie interesy warstw średnich,zarówno dworiaństwa, jak i mieszczaństwa.

Przemiany ustrojowe w Moskwie za Iwana IV Groźnego (1547-1584)

monarcha: przyjęcie tytułu cara i wzmocnienie samodzierżawia; teoria „trzecie-go Rzymu": Wielkie Księstwo Moskiewskie jako spadkobierca Bizancjum

społeczeństwo: powstanie ludowe przeciw bojarom w Moskwie i w innychmiastach wykorzystane przez cara do odsunięcia ich od władzy i oparcia się nadworiaństwie; rozprawa z bojarstwem (opricznina) w oparciu o gwardię carskąi dworiaństwo oraz część duchowieństwa; terror, uderzający także w inne grupyspołeczne, który doprowadził do kryzysu państwa na przełomie XVI i XVII w.

wojsko: tworzenie regularnych jednostek strzeleckich, wzmocnienie artylerii,utrzymanie przeważającej liczebnie jazdy, utworzenie gwardii carskiej

administracja: samorząd powiatowy i ziemski; instytucje centralne: dumabojarska, sobory ziemskie (dworianie, urzędnicy wojskowi i kupcy - uchwały niewiążące cara) oraz nowe prikazy

Cerkiew: podporządkowanie samodzierżawiu, obowiązek zakładania szkół,ograniczenie prawa do posiadania dóbr ziemskich

Reformy cara Piotra I (1682-1725)

monarcha: od 1689 r. panował samodzielnie, po wojnie północnej przyjął tytułImperatora Wszechrosji, a państwo nazwę Cesarstwa Rosyjskiego (1721)

władze centralne: likwidacja dumy bojarskiej; utworzenie Senatu Rządzą-cego (funkcje kontrolne nad administracją i sądownictwem, publikacjai komentowanie dekretów cara, zastępowanie monarchy w czasie jegonieobecności) złożonego z 9 osób wyznaczanych przez monarchę bezwzględu na pochodzenie społeczne; zniesienie prikazów i ustanowienie9 (później 11) dziesięcioosobowych kolegiów resortowych; centralizacjaadministracji miejskiej: Główny Magistrat w Petersburgu, od któregozależały magistraty miast prowincjonalnych; przeniesienie stolicy z Mosk-wy do Petersburga

administracja terytorialna: podział kraju na 8 (później 19) wielkich guberni,których zwierzchnicy mieli szerokie, głównie wojskowe, kompetencje; przyda-nie gubernatorom ciał doradczych (Landratów) złożonych ze szlachty

społeczeństwo: zniesienie różnic między bojarami i dworiaństwem: powstaniejednolitej prawnie szlachty; wprowadzenie tabeli rang w armii, flocie i adminis-itracji

Cerkiew: zniesienie urzędu patriarchy moskiewskiego oraz jego zwierzchnict-*>wa nad prawosławiem w Rosji; utworzenie na wzór kościołów protestanckichNajświętszego Synodu (Kolegium Duchownego) złożonego z wyznaczonychprzez cara biskupów i świeckiego oberprokuratora; odtąd cesarz był faktycz-nie głową Cerkwi; zakaz apostazji (odstępowania od wiary)

„edukacja: rozwój szkolnictwa elementarnego, średniego i zawodowego

ticarbowość: worowadzenie nowvch Dodatków soowodowało oonaddwukrot-ą i , ny wzrost dochodów państwa

rtfirawo: publikacja surowego kodeksu wojskowego, który stosowano teżwobec ludności cywilnej

Wojsko^ budowa pierwszej rosyjskiej floty wojennej, reorganizacja armii

Po śmierci cara Piotra I oligarchia bojarska usiłowała obalić wprowa-??0ne reformy (1725-1730). Restytucja samodzierżawia oraz utrwalenie'Plian nastąpiło za panowania cesarzowej Anny, a zwłaszcza cesarzowejflżbiety.

Krótkie panowanie cara Pawła I przyniosło drobne modyfikacje, którenie zmieniły jednak systemu.

Rozdział 2.Parlamentarna monarchia angielska

Odmiennie potoczyły się losy Anglii. Z epoki średniowiecza wyszła onaz ukształtowanym dwuizbowym parlamentem, wybieranym na podstawiecenzusu majątkowego. Jego kompetencje zostały określone na tyle jasno,

Reformy cesarzowej Katarzyny II (1762-1796)

monarchini: umocnienie rządów osobistych sprawowanych przy pomocyfaworytów i doradców; ścisłe podporządkowanie instytucji centralnych (upadekznaczenia senatu i większości kolegiów)

administracja: ustawa o guberniach (1775) - było ich 50, dzieliły się napowiaty (nie uwzględniano historycznie ukształtowanych podziałów adminis-tracyjnych), powołano władze wykonawcze i sądownictwo stanowe na szcze-blu powiatu i guberni; częściowa decentralizacja: rządy gubernialne przejęłyczęść uprawnień kolegiów, wprowadzono na trwałe ograniczony samorządszlachecki

chłopstwo: surowe ukazy antychłopskie (w interesie szlachty); bunt Pugaczowai wojna chłopska (1773-1775), która spowodowała wzmocnienia administracjipaństwa

szlachta: przywilej z 1785 r. - uprawnienia samorządowe, prawo elekcji częściurzędników, zwolnienie od podatków, obowiązku rekruckiego i kar cielesnych,monopol na posiadanie ziemi z poddanymi oraz na działalność przemysłowąi handlową

mieszczanie: przywilej z 1785 r. - szczegółowe określenie zasad elekcji władzmiejskich, gwarantujące przewagę bogatym kupcom

Cerkiew: dalsze uzależnienie duchowieństwa od państwa; sekularyzacjadóbr kościelnych (w interesie szlachty); zamknięcie ponad połowy kla-sztorów

szkolnictwo: powołanie Komisji do Zorganizowania Szkolnictwa (1782)

gospodarka: zniesienie wielu monopoli przemysłowych; wprowadzeniewolności handlu wewnętrznego; wobec zagranicy - umiarkowany protek-cjonizm

f[|g stanowiły trwały fundament ustroju Anglii. Mniej ustalona byłaaozycja rad królewskich, których nazwy, skład i kompetencje dośćczęsto się zmieniały; w tych też organach epoka nowożytna miałaprzynieść najbardziej znaczące zmiany. Radę królewską (przyjęła się dlaniej nazwa: Tajna Rada) zreorganizował Henryk VIII, powołując dolllej członków nowej arystokracji. Z kolei zarząd lokalny opierał się nafoedniowiecznych instytucjach szeryfa oraz sędziego pokoju i niewiele się$B zmieniło.K„ Mimo ograniczenia władzy królewskiej na rzecz parlamentu, monar-l«frft zachował liczne prerogatywy (np. prawo dyspensy - jednorazowego'Łweszenia ustawy w konkretnym przypadku, bez jej anulowania czyijpiany), które pozwalały mu skutecznie rządzić. Do wzmocnieniaKtadzy królewskiej wydatnie przyczyniła się reformacja (s. 252), którejBSEultatem było obwołanie króla głową Kościoła anglikańskiego.3$Ólwnowaga między monarchą a parlamentem była zmienna, lecz{taranie przedstawicielstwa stanowego w wiekach XVI i XVII stanowiłocechę wyróżniającą Anglię spośród innych państw zachodniej Europy.Pozycja parlamentu odzwierciedlała rosnące znaczenie warstw społecz-Hych, których przedstawiciele zasiadali w Izbie Gmin, tj. średniejszlachty (gentry) i bogatego mieszczaństwa. Izba Lordów, ściśle uzależ-0ona od króla, odgrywała mniejszą rolę. Monarchowie coraz częściejjtomowali na najważniejsze stanowiska przedstawicieli nowej, świeżoAbogaconej w służbie króla szlachty. Zdziesiątkowane podczas wojnyfl|Vpch Róż (s. 87) dawne możnowładztwo przestało odgrywać dominu-jpą rolę w państwie.JBJ Czynnikiem umożliwiającym powstanie takiego systemu było wy-'B|f|rskie położenie Anglii minimalizujące zagrożenia zewnętrzne. Na•tezeby wojen w Irlandii czy Szkocji wystarczały niewielkie siły, a roz-•(dowywana od XVII w. flota wojenna z natury służyła poza granicamilp)u i nie mogła być użyta do rozprawy z krnąbrnymi poddanymi.f|i sumie siła zbrojna stojąca do dyspozycji królów Anglii była bezIPrównania mniejsza niż w państwach na kontynencie.

Tak zwana rewolucja angielska (1640-1660), dziś częściej określanaj Zez historyków mianem konfliktu króla z parlamentem, wybuchłaW rezultacie próby sprawowania rządów absolutnych, jaką podjął Karolł,S>tuart w latach 1625-1640. Przyczyną konfliktu były zarówno podatki,"*z których monarcha nie mógł ani utrzymać dw^ory, ani prowadzićt^ttyki zagranicznej, jak i kwestie religijne (popierany przez dwór

anglikanizm przeciw mającemu silne wpływy w parlamencie purytaniz-mowi), a także polityka zagraniczna Anglii i sprawa łamania przez królapraw obywatelskich.

Wewnętrzny konflikt z lat 1640-1660 stanowi cezurę dzielącąnowożytne dzieje Anglii na dwie wyraźnie odrębne epoki. O ile przednim mamy do czynienia z monarchią, w której władcy z dynastiiTudorów i Stuartów dążyli do wprowadzenia absolutyzmu, o tyle pojego zakończeniu rozpoczął się proces kształtowania się nowoczesnejmonarchii parlamentarnej z gabinetowym systemem rządów. Okres„rewolucji", obfitujący w liczne, różniące się od siebie projektyustrojowe, należy traktować odrębnie, gdyż niewiele z tych innowacjiutrzymało się dłużej, a część nigdy nie weszła w życie (np. postulatustanowienia republiki). Rozległe zmiany ustroju Anglii, prowadzące doukształtowania się jego znanej z XVIII i XIX w. formy, zaszły główniepo restauracji Stuartów (1660), w toku nowych, tym razem krótko-trwałych, zmagań między monarchią i parlamentem o dominującąpozycję w kraju.

1. Próby wprowadzenia władzy absolutnejza panowania Tudorów i pierwszych Stuartów

Dążąc do wzmocnienia swej władzy, król Henryk VIII (1509-1547)zreorganizował Tajną Radę i przekształcił wcześniej powstałą sądownicząIzbę Gwiaździstą w narzędzie do walki z przeciwnikami monarchy. Gdyw 1534 r. król wydał Akt supremacji, na mocy którego został głowąutworzonego Kościoła anglikańskiego i w ten sposób umocnił swą pozycję,na katolików - przeciwników Henryka VIII - spadły represje. Skasowanoklasztory (1536-1539), a należącą do nich ziemię monarcha rozdał nowejarystokracji, dodatkowo wiążąc ją ze sobą. W 1539 r. parlament zezwoliłnawet królowi na wydawanie rozporządzeń dotyczących porządku pub-licznego z licznymi sankcjami karnymi. Dekrety te miały być traktowanena równi z ustawami przyjętymi przez parlament, co dowodziło umoc-nienia władzy monarszej. Ważnym dokonaniem Henryka VIII byłozapoczątkowanie budowy nowoczesnej floty wojennej.

Silna pozycja monarchy została jeszcze wzmocniona za panowaniaElżbiety I (1558-1603), która zdołała podporządkować sobie parlamenti administrację. Sukcesy w polityce zagranicznej i rozkwit kultury powodo-wały, że rządy jej cieszyły się szerokim poparciem.

Panowanie Jakuba I Stuarta (1603-1625) w Anglii oznaczało unię

personalną ze Szkocją, gdzie monarcha ten panował jako Jakub VI. KrólUsiłował przenieść absolutną władzę ze Szkocji do od dawna parlamentar-nej Anglii- Powodowało to liczne napięcia, jednak do najpoważniejszegokonfliktu doszło za rządów jego syna i następcy, Karola I (1625-1649). Niemogąc osiągnąć porozumienia z parlamentem, monarcha ten rozwiązałJHffomadzenie. Parlament podjął uchwałę wypowiadającą posłuszeństwo^rólowi i ostro potępiającą tych, którzy popieraliby „papizm", doradzalimonarsze nałożenie nowych podatków lub płacili już nałożone, lecz nieZaaprobowane przez zgromadzenie. Przez jedenaście lat Karol I rządził beztoarlamentu. W 1640 r., z powodu buntu w Szkocji, na którego uśmierzeniefłołrzebował pieniędzy, Karol I zdecydował się zwołać parlament. Wyda-Kenia te zapoczątkowały tzw. rewolucję angielską, w trakcie którejstracono monarchę (1649) i proklamowano republikę.

2. Zmiany ustrojowe dokonane przez rewolucję; angielską

Zmiany ustrojowe wprowadzone przez rewolucję angielską, które przetrwałyjej upadek

Likwidacja represyjnego sądownictwa królewskiego (Izba Gwiaździsta, RadaPółnocna, Rada Walijska i in.)

Połączenie Szkocji i Irlandii z Anglią ścisłą unią polityczną i ekonomiczną, która; wytyczyła kierunek późniejszych zabiegów unifikacyjnych

.Wydanie tzw. aktu nawigacyjnego (Navigation Act, 1651), stanowiącego, żetowary mogą być importowane do Anglii tylko na pokładach statkówangielskich, kolonialnych lub kraju, z którego pochodzi ładunek (akt po-

; Wórzony i rozszerzony w 1663 r. wytyczył kierunek polityki morskiej Anglii nai aastępne stulecia)

t* Zmiany ustrojowe w Anglii w końcu XVIIi w XVIII w.

- , W XVIII w. w Anglii wytworzył się system rządów parlamentar-^o-gabinetowych, który posłużył za wzór dla wielu państw w XVIII*W XIX w. Na rozwiązaniach angielskich w znacznej mierze wzorował się*j"ól Stanisław August Poniatowski w swych projektach reformatorskich;|Mektóre z nich wprowadzono do Konstytucji 3 maja.

Narodziny monarchii parlamentarnej i systemu parlamentarno-gabinetowego w Anglii

1660

1679

1685-1688

1688-1689

1689-1702

1707

1710

1714

1757-1761

1760-1820

restauracja Stuartów w Anglii: powołanie na tron Karola II (zm. 1685) zaogólnonarodową zgodą; amnestia dla uczestników rewolucji; ustawao jednolitości wiary wymierzona przez anglikański parlament przeciwpurytanizmowi i katolicyzmowi; wykluczenie katolików ze służby pub-licznej; ustalenie składu Izby Gmin z Anglii i Walii: 92 deputowanychz hrabstw, 417 - z miast, 4 - z uniwersytetów; ukształtowanie się partiitorysów (zwolenników dziedziczności tronu) i partii wigów (zwolennikówprawa parlamentu do zmieniania zasad sukcesji tronu i prawa oporuwobec króla)

Habeas Corpus Act - uchwalona z inspiracji wigów ustawa gwarantująca,że nikt nie może być aresztowany bez pisemnego nakazu sądowego

panowanie Jakuba II Stuarta; początkowo popierali go torysi, później zaś- wobec łamania ustaw przez króla - zwalczali go wigowie i torysi,anglikanie, prezbiterianie i purytanie

„sławetna rewolucja": uznana za abdykację ucieczka Jakuba II i intro-nizacja jego zięcia, Wilhelma Orańskiego; uchwalenie Deklaracji Prawograniczającej władzę króla (utrata prawa dyspensy) i wzmacniającej rolęparlamentu (ustalenie stałych kadencji) - stała się ona jednym z fun-damentów angielskiej monarchii parlamentarnej

panowanie Wilhelma III: wzrost międzynarodowego znaczenia Angliidzięki unii personalnej państw morskich (Anglii i Holandii) oraz zręcznejpolityce Wilhelma III; oficjalne uznanie zasady, że króla wiążą prawa

unia realna Anglii i Szkocji: Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii zewspólnym rządem i parlamentem

ustalenie wysokiego cenzusu majątkowego i warunku posiadania dóbrziemskich dla kandydatów na posłów

powołanie dynastii hanowerskiej na tron angielski za sprawą nowobogac-kich wigów, a przeciw pretensjom Stuartów; za panowania JerzegoI (1714-1727) i Jerzego II (1727-1760), mało zainteresowanych sprawo-waniem rządów, ukształtował się w Anglii system rządów gabinetowych,powierzanych temu stronnictwu, które miało większość w parlamencie;formalne prerogatywy królewskie pozostały szerokie, gdyż wigowie niepozbawiali monarchów uprawnień, którymi faktycznie sami dysponowali

tzw. ministerium Williama Pitta Starszego: rozbudowa morskiej potęgiAnglii; podbój francuskiego imperium kolonialnego podczas wojnysiedmioletniej - powstanie tzw. pierwszego imperium brytyjskiego

panowanie Jerzego III: koniec 60-letnich rządów wigów (1762); unor-mowanie wolności prasy, zgromadzeń oraz uprawnień deputowanych doIzby Gmin

1783-1801 ministerium Williama Pitta Młodszego, odnowiciela partii torysów;reformy: ograniczenie synekur i patronatu (prawa do nominowania naurzędy) króla, poddanie „listy cywilnej" kontroli parlamentu (1786);umocnienie pozycji premiera w gabinecie i usuniecie zeń wpływów króla,podział kompetencji miedzy ministrów solidarnie odpowiedzialnychprzed parlamentem; wzrost podatków pośrednich; udoskonalenie prawaopartego na orzecznictwie, a nie na kodyfikacjach, jak na kontynencie;reorganizacja kolonii - podwaliny tzw. drugiego imperium; włączenie sięAnglii w politykę europejską po 20 latach izolacji;ukształtowanie się stronnictw różniących się programem, a nie społecznymskładem: wigowie kładli nacisk na wolność, republikanizm, tolerancję,często hołdowali wolnomyślicielstwu i obyczajowemu libertynizmowi;torysi akcentowali porządek, autorytet Korony (przelany na rząd) orazKościoła anglikańskiego, propagowali stateczność i niezgodę na liber-tynizm - zapowiedź przekształcenia ich w partie liberalną i konserwatywną

Rozdział 3.Rzeczpospolita Obojga Narodów

1. Szlachta i ustrój demokracji szlacheckiej

Przywileje szlacheckie

: W XIV i XV w. wykształcił się w Polsce stosunkowo jednolity stanjSZlachecki, którego położenie wobec innych regulowały nowe prawa, zwaneijiłZywilejami (s. 58). Większość z nich została nadana w poprzednim okresie.jjWei4gu XVI w. kilkakrotnie rozszerzano uprawnienia szlachty w stosunkujlb poddanych chłopów (sądownictwo patrymonialne, ograniczenia wycho-ifKctwa ze wsi), ograniczono kompetencje sądów miejskich wobec szlachty,a także przyznano jej prawo wydobywania bogactw mineralnych z ziem don«jj należących (dotąd było to uprawnienie monarsze).' ••" Przywileje początkowo obowiązywały tylko w Koronie. Pełne zrów-

ii^aiiie uprawnień szlachty mazowieckiej nastąpiło dopiero po inkorporacjiifltazowsza (1526). Na Litwę przywileje zostały rozciągnięte aktem uniiWolskiej (1569).

'Sejm i senat

£. Uprawnienia otrzymywane przez szlachtę dzięki przywilejom szłytaJ>arZe ze wzrostem JeJ r°li w państwie. W latach 1492-1496 ustaliła sięrj~j&da, że na sejmy przybywają reprezentanci szlachty wszystkich ziem"^czypospolitej wybrani na ukształtowanych znacznie wcześniej sej-

mikach lokalnych. Obradowali oni jako odrębna izba poselska. Początkowoizba poselska była mało liczna i przeważał nad nią, zarówno liczebnością, jaki znaczeniem, senat wykształcony z dawnej rady królewskiej.

Senat składał się z arcybiskupów i biskupów Kościoła rzyms-ko-katolickiego, wojewodów, kasztelanów oraz najwyższych urzędnikówpaństwa, tzw. ministrów: marszałka wielkiego, marszałka nadwornego,kanclerza, podkanclerzego, podskarbiego wielkiego. Członków senatunominował król. Funkcje swe pełnili dożywotnio. Wywodzili się najczęściejz możnowładztwa, toteż nader często reprezentowali interesy tej warstwy,a nie szerokich kręgów szlachty. Znaczenie możnowładztwa, zwłaszczamałopolskiego, umacniała tradycja poprzednich panowań, podczas któ-rych odgrywało ono ważną rolę polityczną.

Demokracja szlacheckaPod koniec XV w. zderzyły się sprzeczne interesy króla, możnowładz-

twa i szlachty. Ze starć w tym trójkącie wyłonił się ostatecznie ustrójpolityczny Rzeczypospolitej szlacheckiej. Jego zasady nie zostały ustalonejednorazowym aktem, lecz były wynikiem decyzji cząstkowych, podej-mowanych w ciągu następnych dziesięcioleci.

W 1501 r., wykorzystując sytuację polityczną (wstąpienie na tronAleksandra Jagiellończyka), senatorowie zebrani w Mielniku wymusili naelekcie wydanie przywileju, który przekazywał w ich ręce władzę w państwie,a rolę monarchy sprowadzał do przewodnictwa obradom senatu. Na decyzjęustrojową o tak podstawowym znaczeniu gwałtownie i niechętnie zareago-wały sejmiki, domagając się jej odwołania. Sejm, który zebrał się w Radomiuw 1505 r., przyjął jako zasadę, że nic nowego (nihil novf) w zakresie prawogólnopaństwowych nie może zostać postanowione bez zgody senatu orazizby poselskiej. Tym samym zniesiono przywilej mielnicki, zalegalizowanoistnienie dwóch odrębnych izb parlamentu, mających równe kompetencje,oraz dano początek ważnej w późniejszych dziejach szlacheckiego parlamen-taryzmu koncepcji trzech stanów sejmujących (król, senat i sejm), od którychrównoczesnej zgody uzależniono uchwały sejmowe. Uchwalenie konstytucjinihil novi traktuje się jako datę narodzin demokracji szlacheckiej, a także- zdaniem części historyków -jako początek epoki nowożytnej w Polsce.

Ożywienie polityczne szlachty, którego przejawem były tzw. StatutyŁaskiego (drukowany zbiór statutów i przywilejów służący unifikacjipaństwa, 1506), początkowo nie znalazło odzwierciedlenia na forumpublicznym, gdyż król Zygmunt Stary, troszcząc się o prerogatywy

monarsze i względy dynastyczne (elekcja i koronacja małoletniego ZygmuntaAugusta, działalność Bony), opierał się na możnowładztwie, a nie na szlachcie.Królewski program reform skarbowo-wojskowych, zmierzający do zwięk-jgenia dochodów z królewszczyzn i z podatków z dóbr szlacheckich, a także dostworzenia stałej armii, został udaremniony przez opozycję szlachty. Nieopdząc się na zmiany systemowe, uchwalała ona na ogół wystarczającepodatki, aby państwo mogło pełnić swe bieżące funkcje (przede wszystkimobronne). Dochody te król uzupełniał kwotami wpływającymi w zamian zanadawane dobra państwowe (zwane królewszczyznami). Tłumione przez lataniezadowolenie szlachty przejawiło się w rokoszu (tj. w zbrojnym wystąpieniuszlachty przeciwko królowi pod hasłem obrony zagrożonych swobód i wolno-ści) w 1537 r., zwanym inaczej „wojną kokoszą".

2. Ruch egzekucyjny

Odtąd mówi się o ruchu egzekucyjnym, dla którego w XV-XVI w.łatwo znaleźć odpowiedniki w innych państwach. Jego sukces w Rzeczypo-spolitej wynikał z silnej pozycji szlachty, która zdołała skłonić monarchę|do akceptacji znacznej części swych postulatów. Polityczne osiągnięcia

Postulaty ruchu egzekucyjnego

egzekucja praw (tzn. wykonywanie prawa zapomnianego lub nie prze-strzeganego przez monarchę) - postulat wynikający z uznanej już w XV w.wyższości prawa powszechnego ponad autorytet monarchy

egzekucja dóbr (tzn. odzyskanie nadanych, wydzierżawionych i zastawionych, przez monarchę dóbr koronnych) - postulat sformułowany po raz pierwszy

w konstytucji z 1504 r. (wraz z zakazem podobnych praktyk na przyszłość)

integracja prawno-ustrojowa wszystkich części monarchii jagiellońskiej

usprawnienie funkcjonowania aparatu władzy na szczeblu centralnym i lokal-nym

realizacja zasady solidarnego ponoszenia ciężarów państwowych przez wszys-tkie części składowe monarchii oraz przez wszystkie warstwy, w tym dostoj-ników świeckich i kler

równouprawnienie wszystkich wyznań i dyskusje ekumeniczne (prowadzącedo koncepcji kościoła narodowego)

działaczy należących do ugrupowania egzekucyjnego ostatecznie przesą-dziły o niepowodzeniu prób upodobnienia ustroju Rzeczypospolitej doinnych państw europejskich, zmierzających w stronę absolutyzmu.

Król Zygmunt August, który z początku próbował władać podobnie jakojciec, w latach 1550-1558/59 zmagał się z opozycją egzekucjonistów nasejmach, finansując bieżące wydatki z rozdawnictwa królewszczyzn, późniejusiłował rządzić bez zwoływania sejmu (1559-1562), aż wreszcie, wobeckonieczności uzyskania podatków na wojnę w Inflantach, zdecydował się nazasadniczy zwrot polityczny i oparcie się na stronnictwie egzekucyjnym.

Reformy skarbowe nie objęły Litwy ze względu na kategorycznysprzeciw tamtejszego możnowładztwa. W Koronie rozpowszechniło sięwówczas uznawanie królewszczyzn za dobra państwowe, a nie własność

Najważniejsze reformy sejmów z lat 1562-1569

egzekucja królewszczyzn koronnych, tzn. rewizja wcześniej wydanych przywi-lejów, prowadząca do odtworzenia zasobów domeny królewskiej

ograniczenie trwałego rozdawania królewszczyzn

lustracja królewszczyzn w terenie dokonana w latach 1564-1565 i 1569-1570,która przyczyniła się do znacznego zwiększenia dochodów z tych dóbr

utworzenie skarbu rawskiego (tzw. kwarcianego), do którego wpływać miała1/4 dochodów z królewszczyzn z przeznaczeniem na utrzymanie stałegowojska (tzw. kwarcianego, ok. 3 tyś. ludzi) dla obrony południowo-wschod-niego pogranicza państwa

wprowadzenie reform podatkowych w odniesieniu do innych typów dóbr,skutkiem tego był wzrost dochodów skarbu

unifikacja państwa (unia z Litwą, włączenie do Korony Prus Królewskich orazKsięstw Zatorskiego i Oświęcimskiego)

obostrzenie zakazów łączenia stanowisk ministerialnych, senatorskich i urzę-dów starostów grodowych (najwyżej jeden)

skasowanie starościńskiej egzekucji wyroków sądów kościelnych

ściślejsze podporządkowanie biskupów królowi

ujednolicenie miar i wag

uporządkowanie systemu celnego

monarchy. Skarb rawski był zawiązkiem skarbu publicznego Rzeczypos-politej, oddzielonego od skarbu władcy (ostateczny rozdział nastąpiłw 1590 r.).

Czołowi działacze ruchu egzekucyjnego, tacy jak Mikołaj Sienicki,Hieronim Filipowski, Rafał Leszczyński, Hieronim Ossoliński, StanisławSzafraniec, byli to wykształceni zamożni szlachcice, pod względem mająt-kowym zbliżeni do magnaterii. Wielu z nich należało do kościołówreformowanych, toteż skutkiem ruchu egzekucyjnego była m.in. tolerancjareligijna. Popierał ją król Zygmunt August, zwolennik wolności wyznania.

W zgodzie z postulatami egzekucjonistów, Zygmunt August, który nasejmie lat 1563-1564 przelał swe prawa dziedziczne do Litwy na Koronę,doprowadził w 1569 r. do unii realnej między dwoma państwami (s. 69).Podjęte wówczas decyzje terytorialne wyrównały dysproporcje obszarułączących się państw. Otworzyły też drogę do ekspansji szlachty i mag-naterii koronnej w kierunku Ukrainy. Ocena tego procesu, podobnie jaki skutków samej unii, wywoływała liczne polemiki.

3. Wolne elekcje i ustrój monarchii elekcyjnej

Bezpotomna śmierć Zygmunta Augusta (1572) postawiła na porządkudziennym kwestię elekcji następcy. Wobec braku unormowań jej trybu,praktyka pierwszej wolnej elekcji określiła wzór postępowania na przyszłość.JWbrew stosowanej dotąd metodzie wyboru władcy przez sejm, przywódcyjJĘgjrekucjonistów (m. in. rozpoczynający karierę Jan Zamoyski) przeforsowalielekcję viritim, tzn. z udziałem całej szlachty przybyłej na sejm elekcyjny.Rezygnowano zatem z zasady reprezentacji. Tym samym wynik elekcjijJEależniano w znacznym stopniu od preferencji szlachty mieszkającej blisko{Warszawy. Pierwsza wolna elekcja (1573) odbyła się w podwarszawskiej wsi

'Sejmy odbywane w okresie bezkrólewia

konwokacyjnv - ustalenie miejsca i terminu elekcji, zabezpieczenie pranie.Wprowadzenie specjalnego sądownictwa (zwykłe, sprawowane w imieniukróla, ustawało w chwili śmierci monarchy)

gjckcyjny - wybór króla i zaprzysiężenie ustawodawstwa sejmów konwokacyj-;i nego i elekcyjnego jako warunek ważności wyboru

.f' Koronacyjny - uroczysta koronacja elekta i uroczyste zaprzysiężenie obowią-tłggjących elekta ustaw

Kamień, druga (1575) -w podwarszawskiej Woli. W 1573 r. ustalono, żew okresie bezkrólewia zastępcą monarchy (interrexem) będzie prymas.

Artykuty henrykowskie

Perspektywa powołania władcy z obcej dynastii na tron Rzeczypos-politej skłoniła egzekucjonistów (tym razem w porozumieniu z magnaterią)do sformułowania warunków, na jakich godzono się oddać mu koronę.Ujęto je w artykułach henrykowskich i w pac t a conventa, które przed-stawiono do zaprzysiężenia elektowi. Ważniejsze z nich artykuły hen-rykowskie określały prawnopubliczne obowiązki monarchy.

Popierane przez obóz egzekucyjny artykuły henrykowskie wzmocniłypozycję senatorów, przeważnie należących do możnowładztwa. Szlachtaodłożyła na bok niedawne spory z magnaterią, aby ochronić swe dotych-czasowe zdobycze ustrojowe zagrożone przez aspiracje nowego króla.

Pacta corwentaByły umową o charakterze prywatnoprawnym, która regulowała

zobowiązania, najczęściej pociągające za sobą skutki finansowe, jakie elektbrał na siebie. W 1573 r. należały do nich np.: sprowadzenie eskadry

Artykuły henrykowskie

zwoływanie sejmu co dwa lata na sześć tygodni (a nie według swojego uznania,jak było dotąd)

decydowanie w sprawach publicznych i polityki zagranicznej tylko wrazz senatorami-rezydentami, których w liczbie szesnastu (cztery komplety poczterech), wyznaczanych na kolejnych sejmach, postanowiono dodać dokontroli poczynań monarchy

stosowanie się do wprowadzonych ograniczeń w zakresie zaciągania wojskai posługiwania się pospolitym ruszeniem

potwierdzenie i zachowywanie praw i przywilejów Rzeczypospolitej, nawypadek zaś ich łamania prawo szlachty do wypowiedzenia monarszeposłuszeństwa

zakaz elekcji następcy za życia króla

potwierdzenie aktu konfederacji warszawskiej

okrętów i oddziałów piechoty z Francji oraz zawarcie przymierza pol-sko-francuskiego, a także podniesienie z upadku Akademii Krakowskiej.Rozłączność artykułów henrykowskich i paktów konwentów utrzymała siętylko przez dwie pierwsze elekcje. Później zobowiązania obu rodzajówWpisywano w pac ta conventa, każdorazowo dostosowując je do okoliczno-ści; zasadniczy zrąb postanowień ustrojowych nie ulegał jednak zmianom.

Konfederacja warszawska (1573)Z obawami co do polityki przyszłego władcy (o tron konkurowali

Habsburgowie, Henryk Walezjusz - niedawny uczestnik nocy św. Bart-łomieja w Paryżu - oraz Iwan IV Groźny, a następnie jego syn Fiodor)tyiąże się też uchwalenie w tymże 1573 r. aktu konfederacji (tj. związkuSzlachty dla osiągnięcia konkretnych celów) warszawskiej, gwarantującegopokój religijny i zakazującego władzom świeckim prześladowań religij-nych. W ten sposób zwieńczono dążenie obozu egzekucyjnego do porozu-mienia między wyznaniami. Nakaz przestrzegania aktu konfederacjiWarszawskiej wpisano do artykułów henrykowskich.K W ten sposób ukształtowały się zręby ustroju RzeczypospolitejSzlacheckiej, który przez najbliższe dwa wieki ulegał niewielkim tylkoZmianom. Większość decyzji została uzależniona od sejmu, a relacjemiędzy szlachtą a elekcyjnym monarchą zostały pomyślane jako swoistykontrakt. Dlatego mimo trwania monarchii mówi się o demokracjiszlacheckiej. Podział kompetencji pomiędzy monarchą i sejmem nie został; Bdnak szczegółowo dokonany i wybitniejsi władcy znajdowali sposoby,

łby sprawować władzę w państwie. Mimo to pozycja królów elekcyjnychtyła słabsza od położenia władcy któregokolwiek z wcześniej omówionych

;wństw.

f Zmiany w ustroju Rzeczypospolitej w XVII w..'T''

Dezintegracja ruchu egzekucyjnego

Choć obóz egzekucyjny nie zakończył działalności wraz ze zgonemwygmunta Augusta i jego członkowie liczyli na kontynuację reform, toJwłnak dwaj kolejni monarchowie (Stefan Batory i Zygmunt III Waza) nieSieli zrozumienia dla jego celów i z rezerwą odnosili się do szlacheckiegoJfarlamentaryzmu. Starali się natomiast związać ze sobę przywódcówfpekucjonistów (np. Jana Zamoyskiego). Tym ostatnim udało się jeszczeWprowadzić do powołania w 1578 r. Trybunału Koronnego, a w 1581 r.

Trybunału Litewskiego, szlacheckich sądów apelacyjnych, które ograni-czyły zakres sądownictwa królewskiego. Nie doszło jednak do kodyfikacjiprawa polskiego, toteż trzy kolejne statuty litewskie (1529,1566, a zwłasz-cza ostatni, z 1588 r.) przez następne dwa stulecia stanowiły wzór dlaKorony, gdzie stosowano je jako prawo posiłkowe. Reformy wojskowe(powołanie w 1578 r. tzw. piechoty wybranieckiej, rekrutowanej z chłopówz dóbr królewskich) wynikły z inicjatywy króla Stefana Batorego, a nieszlachty, i spowodowane były potrzebami toczonych wojen. Poczucie, żenajważniejsze reformy zostały dokonane, przyczyniło się do dezintegracjistronnictwa egzekucyjnego. W świadomości szlachty pozostało wprawdzieprzekonanie o wspólnocie celów i równości całej szlachty oraz oczekiwaniena zgodną współpracę z monarchą, lecz rzeczywistość coraz bardziejoddalała się od tych ideałów. . .-q

Rokosz Zebrzydowskiego (1606-1609)

Konflikt króla Zygmunta III Wazy ze szlachtą wynikł z brakuakceptacji dla jego polityki zagranicznej i - przede wszystkim - wewnętrznej,która zmierzała do wzmocnienia władzy królewskiej, opierając się na wąskiejgrupie magnatów i biskupów. Królowi zarzucano faworyzowanie jezuitóworaz cudzoziemców i przypisywano zamiar wprowadzenia władzy absolut-nej. Z pewnością zaś wiadomo, że zmierzał on do ustanowienia dziedzicznoś-ci tronu, pozbawienia szlachty większości przywilejów (z gwarancjąnietykalności osobistej - neminem captivabimus - na czele) i pozostawieniaizbie poselskiej jedynie głosu doradczego, a nie stanowiącego. Spórzaostrzyło ultrakatolickie nastawienie władcy, niechętnie widziane przezróżnowierców, oraz jego konflikt z wpływowym Janem Zamoyskim.

W latach 1606-1609 doszło do rokoszu Zebrzydowskiego (zwanegoteż sandomierskim), którego uczestnicy (zarówno magnateria, jak i szlach-ta; zarówno katolicy, jak i protestanci) dążyli do <£>debrania monarszeprawa rozdawnictwa zwolnionych urzędów ^zmuszenia go do wygnaniajezuitów i cudzoziemców. Pragnęli też wprowadzić obieralność urzęd-ników ziemskich na sejmikach oraż^zniusić posłów do ścisłego prze-strzegania instrukcji sejmikowych. Postulaty rokoszan upowszechnianew obfitej publicystyce niektórzy historycy traktują jako ostatnie wy-stąpienie stronnictwa egzekucyjnego. Rokosz zakończył się zwycięstwemkróla (bitwa pod Guzowem, 1607), lecz wzmocnienie władzy królewskiejzostało udaremnione. Aby się przed nim ustrzec, sprecyzowano dawniejszyprzepis o prawie do wypowiedzenia królowi posłuszeństwa oraz nakazano

senatorom-rezydentom zdawać sprawę sejmowi z urzędowania przy bokumonarchy.

Rokosz Lubomirskiego (1665-1666)Podobne było tło drugiego rokoszu, któremu nazwiska użyczył Jerzy

Lubomirski. Kością niezgody stał się program wzmocnienia-władzykrólewskiej, który powstał w latach 1659-1662 na dworze króla JanaKazimierza, pod wrażeniem słabości Rzeczypospolitej ujawnionej w latach1648-1660 JPlajoowanoy że jeszcze za życia ostatniego Wazy na tron polskizostanie obrany francuski książę Kondeusz (Henryk d'Enghien). Sprzeciwwo^ec projektu elekcji za życia króla (vivente rege) zjednoczył szerokie rzeszemagnaterii i szlachty, którym wsparcia finansowego udzieliły dworywiedeński i berliński, zainteresowane w utrąceniu projektu. Krwawe walkitrwały dwa lata (1665-1666) i choć Jan Kazimierz zwyciężył, to jednako realizacji dawniejszych planów nie mogło być już mowy. Konsekwencjeponiechania reform były tym dotkliwsze, że państwa ościenne (Prusy, Rosja,Austria) budowały scentralizowane monarchie absolutne, których potencjałfinansowy i militarny rósł w tempie nieosiągalnym dla Rzeczypospolitej.

WojskoPodjęto wprawdzie pewne działania organizacyjne w celu wzmoc-

nienia armii (utworzenie w 1637 r. korpusów koronnego i litewskiegoartylerii; budowa twierdzy w Kudaku; powołanie w tymże dziesięcioleciutzw. cudzoziemskiego autoramentu - oddziałów zorganizowanych i uzbro-jonych na wzór wojsk obcych), jednak nie rozwiązywały one zasadniczegoproblemu: zbyt małej stałej armii, którą często przewyższały liczebnościąwojska prywatne kilku magnatów kresowych. W 1648 r. bez specjalnychuchwał podatkowych i pospolitego ruszenia zdołano wystawić tylko ok. 15tyś. żołnierzy. Najliczniejsza armia polska w XVII w. miała 56 tyś. ludzi(1659), nie zdołano jej jednak utrzymać przez dłuższy czas. WII pół. XVIIw. pokojowy komput (etat wojska liczony w „porcjach" i „koniach",niższy od stanu faktycznego, gdyż koszt utrzymania kadry pochłaniał wiele„porcji") liczył 12 tyś. ludzi dla Korony i 6 tyś. dla Litwy, wojenny zaś od 24do 40 tyś. dla Korony i od 8 do 22 tyś. dla Litwy. Siedemnastowiecznewojny, które wymusiły przeprowadzenie reform wojskowych, wzmocniłypozycję hetmanów. Poza komendą nad armią i sądownictwem wojskowymprzyznano im też kompetencje w dziedzinie polityki zagranicznej w kierun-ku południowo-wschodnim.

Oligarchia magnacka

W dawniejszej literaturze pisano o oligarchii magnackiej jako odmien-nym typie ustroju i epoce w dziejach Rzeczypospolitej szlacheckiej,przeciwstawianej demokracji szlacheckiej. Dyskutowano, czy za datęgraniczną należy uznać rokosz Zebrzydowskiego czy wojny z pół. XVII w.,czy dopiero siódmą i ósmą dekadę tego stulecia. Obecnie nie traktuje się jużoligarchii magnackiej jako określenia ustrojowego. Formalnie bowiemustrój się nie zmienił, a o rzeczywistych zmianach w systemie władzydecydowały przesunięcia w obrębie stanu szlacheckiego. Do pełnychrządów oligarchii nie doszło nigdy, gdyż stale istniał król wyposażonyw uszczuplane, lecz wciąż istotne prerogatywy, szlachta zaś nie pozwoliłasię wyzuć ze swoich uprawnień. Nawet w XVIII w. była ona inicjatorkąniezależnych od magnatów posunięć politycznych (konfederacja tarnog-rodzka, 1715; do pewnego stopnia konfederacja barska, 1768). Wreszcie,skoro wykazano, że czołowi przywódcy ruchu egzekucyjnego w częściprzynależeli do magnaterii, to przeciwstawienie oligarchii magnackieji demokracji szlacheckiej utraciło swą ostrość.

Niemniej, polityczna rola magnatów wzrastała od końca XVI w. Początkiprocesu dostrzec można już w artykułach henrykowskich, jego zaśkontynuację - w bezkarności należących do magnaterii przywódców rokoszuZebrzydowskiego. Szlachta, pielęgnując egalitarną ideologię swego stanu,chętnie składała troskę o los państwa, swój własny i swych przywilejów nabarki „starszej braci", tzn. senatorów. Należeli oni przeważnie do magnaterii,dysponowali większymi środkami materialnymi i często byli lepiej przygoto-wani do działalności publicznej. Równocześnie magnateria uzależniała odsiebie szlachtę (zarówno drobną, jak średnią), ofiarowując jej opiekę,protekcję do urzędów, dzierżawy, rangi w wojsku koronnym i litewskim orazperspektywy kształcenia i kariery na swych dworach. Pogłębiające sięzróżnicowanie majątkowe wewnątrz stanu szlacheckiego skłaniało obie stronydo wiązania się skomplikowaną siatką zależności. Zręcznie operującrównościową frazeologią, magnaci budowali z takich „klientów" oddanesobie „stronnictwa", o których polityce z reguły decydowali sami. W tensposób wyrażały się zmiany w udziale poszczególnych grup szlachty wewładzy. Dla średniej szlachty zaczęło brakować w Rzeczypospolitej miejsca.

Procesy te trwały przez dziesięciolecia, lecz dopiero wieloletni kryzyspaństwa w pół. XVII w. spowodował ujawnienie się ich w pełnej ostrości.Okazało się, że ci magnaci, których wpływy obejmują jakąś prowincję (np.

Radziwiłłowie na Litwie), skłonni są występować w jej imieniu z pominię-ciem słabej bądź nie istniejącej władzy centralnej. Zjawisko decentralizacjisuwerenności państwa, które zapoczątkowała niezależna dyplomacjahetmanów już na początku XVII w., nasiliło się w drugiej połowie tegostulecia. Negocjacje z państwami obcymi, na których prowadzenie po-zwalali sobie magnaci bez wiedzy (a nieraz wbrew woli) dworu królews-kiego, ułatwiały sąsiadom wygrywanie poszczególnych „partii" do swoichcelów. W XVII w. fakcje (stronnictwa) magnackie obejmowały najwyżejjedną prowincję, w następnym stuleciu Czartoryskim i Potockim udało sięutworzyć dwa ugrupowania o zasięgu ogólnopaństwowym. Ich wzajemnaopozycja (często stymulowana przez mocarstwa ościenne oraz Francję)skutecznie uniemożliwiła jakiekolwiek reformy.

Sejmiki

Wzrost wpływów magnaterii odbił się też na funkcjonowaniu systemuparlamentarnego. Dążeniem każdej fakcji było pozyskanie jak największejliczby posłów na sejm, toteż przedmiotem intensywnych zabiegów (perswazji,korupcji, nieraz gwałtu) były sejmiki, na których ścierały się konkurująceugrupowania. Później, wobec stopniowego uwiądu sejmów, coraz więcejważnych decyzji podejmowały sejmiki. Powodowało to dalszy wzrost ichznaczenia i dowodziło wzmiankowanej już decentralizacji suwerenności.

Wbrew dawniejszym poglądom, obecnie historycy stoją na stanowis-ku, że sejmik szlachecki w każdej ziemi był jeden, lecz zbierał się dowypełnienia różnych funkcji.

Funkcje sejmiku szlacheckiego

sejmik poselski lub przedsejmowy - wybór posłów na sejm i uchwalenie dlanich instrukcji;sejmik relacyjny - zdanie sprawy przez posłów na sejm z przebiegu obradi sposobu sprawowania przez nich mandatu;sejmik elekcyjny - wybór kandydatów, spośród których król mianowałsędziego ziemskiego;sejmik deputacki - wybór deputatów do trybunału;sejmik gospodarski (wyodrębnił się dopiero na pocz. XVII w.) - porządkowesprawy lokalne, w tym zwłaszcza finanse ziemi lub powiatu;sejmik kapturowy - powołanie władz konfederacji i sądu kapturowego dlaziemi lub województwa na czas bezkrólewia

Znamiennej ewolucji uległo pojęcie mandatu, w który posłów wyposa-żała szlachta zebrana na sejmiku. W XVI w. monarchowie nawoływali, abybyło to pełnomocnictwo nieograniczone, co - podobnie jak w całej Europie-wiązało się z kwestią uchwalania podatków. W praktyce w XVI i XVII w.występowały dwa rodzaje mandatów: nieograniczony i ograniczony in-strukcją. W końcu XVII i w I pół. XVIII w. rozpowszechniło sięprzekonanie, że poseł jest reprezentantem nie całego stanu szlacheckiego,lecz swych wyborców zebranych na sejmiku, toteż winien się ściślestosować do uchwalonej na nim instrukcji. Zasadniczo ograniczało tomożliwość podjęcia uchwał i powodowało stratę czasu, gdyż w każdejsprawie trzeba było zasięgać opinii sejmików. Kwestia tzw. przysięgi nainstrukcję (inaczej: wiążącej mocy instrukcji) stała się jednym z kluczowychpunktów reformy systemu parlamentarnego w II pół. XVIII w.

Liberum veto

Szlachecki parlamentaryzm opierał się na praktyce przekonywaniaadwersarzy i dochodzeniu do wspólnej konkluzji. Uchwały zwyczajowoprzyjmowano jednomyślnie, lecz formuła ta nie wykluczała istnieniaoponentów, którzy najczęściej milczeli bądź dawali się przekonać. Dopierow połowie XVII w. zasadę tę przekształcono w zabójczą dla praktykiparlamentarnej formułę nemine contradicente (bez żadnego sprzeciwu).Uzasadniano ją przekonaniem, że nawet jeśli prawie wszyscy posłowiezostaną skorumpowani (domyślnie: przez dwór królewski), to znajdzie sięchoć jeden, który nie dopuści do uchwalenia szkodliwych ustaw i obroni„wolność szlachecką". Po raz pierwszy liberum veto zastosował w 1652 r.poseł upicki Władysław Siciński (z poduszczenia ks. Janusza Radziwiłła),nie pozwalając na przedłużenie obrad sejmu ponad ustawowy termin.W 1669 r. po raz pierwszy zerwano sejm przed upływem tego terminu, zaśw 1688 r. - przed obraniem marszałka. Odtąd zrywanie sejmów stało sięnagminną praktyką. W II pół. XVII w. na 44 zwołane sejmy zerwano 15,później proces ten się nasilił (za panowania Augusta II zerwano 10 sejmówna 18, zaś w trzydziestoleciu rządów Augusta III odbył się tylko jedensejm).

Im większą rolę w myśl prawa miał odgrywać w szlacheckiej Rzeczypo-spolitej sejm, tym bardziej dotkliwe były konsekwencje zahamowania jegodziałalności. Pustki tej nie mogła wypełnić władza wykonawcza, gdyż byłabardzo słaba; pozostało miejsce dla sejmików i rządzących nimi fakcjimagnackich. Wobec częstego zrywania sejmów w I pół. XVIII w. życie

polityczne Rzeczypospolitej skupiało się wokół trybunałów i sejmikowychwyborów deputatów do tych trybunałów. Zamknięcie się większościszlachty i magnaterii w partykularzu spraw majątkowych i rodzinnychwspółgrało z zanikiem myślenia w kategoriach państwa.

5. Unia z Saksonią

Unia personalna polsko-saska połączyła państwa o odmiennej struk-turze gospodarczej, społecznej i różnym ustroju politycznym. W płaszczyź-nie gospodarczej związek rolniczej Rzeczypospolitej z uprzemysłowionąSaksonią pozwalał spodziewać się, że państwa te będą się uzupełniać.Jednak różnice ustrojowe między zdecentralizowaną, anarchiczną Rzecz-pospolitą a monarchią Wettynów, zmierzającą w stronę absolutyzmu(August II pragnął wzorować się na Ludwiku XIV), były tak wielkie, że bezzmian w którymś z państw trudno było oczekiwać ich współistnienia podjednym berłem. Stąd absolutystyczne plany Augusta II, który początkowousiłował przekształcić unię personalną w realną.

Projektów tych nie popierała żadna z liczących się sił politycznychw Rzeczypospolitej. Ponadto były one niezgodne z zobowiązaniamiwiążącymi polskiego monarchę. Mimo to niektóre z nich zostały zrealizo-wane metodą faktów dokonanych, co spowodowało protesty szlachtyi magnaterii. Bezskutecznie dążąc do uzyskania poparcia Prus dla swoichprojektów, August II nie wahał się proponować wynagrodzenia w postaciczęści terytorium Rzeczypospolitej. JStał się przez to prekursorem ideirozbiorowej.

Program reform politycznych i ustrojowych króla Augusta II

upodobnienie polskich instytucji stanowych do saskich i poddanie Rzeczypos-politej władzy saskich ministrów

wprowadzenie wojsk saskich do Polski i przerzucenie na nią kosztów ichutrzymania nawet za cenę likwidacji części armii polskiej

umożliwienie szlachcie saskiej nabywania dóbr w Polsce, uzyskiwania nadańi sprawowania w niej urzędów

dążenie do uzyskania wspólnej granicy między obydwoma krajami

Reformy sejmu ,,niemego" (1717)Po kryzysie spowodowanym wojną północną i rujnującym autorytet

monarszy dwukrólewiem, wobec postępującej anarchizacji i decentralizacjiżycia w kraju, doszło do wprowadzenia ograniczonych reform skarbo-wo-wojskowych zmierzających do zwiększenia liczby wojska. Uchwalono jena sejmie, ,niemym" (oponentów nie dopuszczono do głosu) w 1717 r., dziękiporozumieniu - osiągniętemu przy mediacji rosyjskiej - między wywodzący-mi się ze średniej szlachty konfederatami tarnogrodzkimi (1715) a AugustemII. Etat wojska określono na 24 tyś. „porcji", co w praktyce odpowiadało12-14 tyś. żołnierzy. Jednostki wojskowe przypisano do konkretnychregionów, w których miały stacjonować i pobierać podatki. Decentralizacjaarmii uniemożliwiła elastyczne gospodarowanie budżetem wojskowym.Tylko nieznacznie ograniczono władzę hetmanów. Największym manka-mentem było jednak ustalenie liczby wojska na bardzo niskim poziomiew porównaniu z wielkością kraju oraz ze stanem sił zbrojnych sąsiadów.Królowi wolno było odtąd utrzymywać w Rzeczypospolitej tylko niewielkąliczbowo gwardię saską oraz sześciu urzędników kancelarii. Stosować się onmiał do podejmowanych większością głosów uchwał senatorów-rezydentów,a dyplomaci sascy nie mogli reprezentować Rzeczypospolitej. Nie dokonanonatomiast reformy sejmu ani rozbudowy administracji państwowej.

Sejm 1717 r. na pół wieku określił ustrój Rzeczypospolitej, ustalającchwiejną równowagę między „majestatem" a „wolnością". Postanowieniasejmu „niemego" przekreśliły projekty ściślejszego zespolenia Rzeczypos-politej z Saksonią.

Polityka dynastyczna WettynówJej celem było zwiększenie prawdopodobieństwa reelekcji dynastii

saskiej w Rzeczypospolitej, dzięki uzyskaniu przez nią dziedzicznegowładania nad którymś z księstw przylegających do Korony lub Litwy. Takabyła geneza zabiegów i walk o Mołdawię (1698), Inflanty (1700), Kurlandię(1726 i ponownie 1758). Próby te zakończyły się fiaskiem, a p obsadzietronu polskiego od 1697 r. decydowało porozumienie mocarstw ościen-nych. Stopień ich ingerencji nasilał się z każdą kolejną elekcją.

Upadek państwa za panowania Augusta IIIW dobie wojen w środkowej Europie wśród polskiej szlachty królował

pacyfizm i zwodnicze przekonanie, że słabość polityczna i militarnaRzeczypospolitej stanowi gwarancję jej dalszego istnienia. Sądzono, że

skoro państwo polsko-litewskie nikomu nie zagraża, to nikt go niezaatakuje. Akceptowano więc przemarsze obcych wojsk oraz zalewaniekraju fałszywą monetą przez króla Prus Fryderyka II. Ani gnuśny władca,ani jego niczym nie skrępowani i słynący z nadużyć ministrowie, anizwalczające się fakcje magnackie nie wypracowały skutecznej politykipaństwa, które stało się konglomeratem magnackich latyfundiów i szlache-ckich majątków. Pojawiające się od lat czterdziestych XVIII w. projektyreformatorskie (kwestie skarbowo-wojskowe, niekiedy też próby wprowa-dzenia organów kolegialnych w miejsce staropolskich ministrów) byłyunicestwiane przez konkurencyjne fakcje wspierane przez obce mocarstwa.Ułatwiała to praktyka nagminnego zrywania sejmów. Rzeczpospolitaz podmiotu stała się przedmiotem polityki międzynarodowej. Nastąpiło teżzawężenie horyzontów myślowych i ograniczenie kontaktów szlachty donajbliższego sąsiedztwa. Zainteresowania ogółu skupiły się na kronicetowarzyskiej, świętach religijnych, głośnych skandalach sądowych oraznominacjach na urzędy. Jedynie do elit docierała reformatorska publicys-tykjrpolityczna. Dzięki niej pod koniec panowania Augusta III w kręguCzartoryskich i ks. Stanisława Konarskiego wypracowano wstępny pro-jekt reform, który zaczęto realizować po elekcji nowego króla.

6. Panowanie króla Stanisława Augusta Poniatowskiego

Wypełniły je reformy podejmowane w warunkach rosyjskiej kurateli.Ta sytuacja sprawiała, że dochodziły do skutku drobne usprawnieniapaństwa, ale generalne zmiany, obiecujące wzmocnienie władzy centralnej,

Sejm konwokacyjny (1764). Reformy Familii Czartoryskich

utworzenie Komisji Skarbowych: Koronnej i Litewskiej oraz Komisji Wojs-kowej Koronnej w celu ograniczenia samowoli hetmanów i podskarbich

zniesienie ceł prywatnych i wprowadzenie jednolitego cła generalnego nagranicach państwa,uchwalenie lustracji królewszczyzn

reforma systemu podatkowego powodująca wzrost wpływów do skarbu

przedłużenie trwania konfederacji sejmowej (w celu uchwalenia następnychreform większością głosów - podczas konfederacji liberum veto nie obowiązy-wało)

były udaremniane przez Petersburg obawiający się emancypacji Polski.Wewnątrz kraju reformatorskie poczynania króla i wąskiej, oświeconejelity napotykały opór sarmackiego tradycjonalizmu prowincjonalnejmagnaterii i szlachty. Konflikt dotyczył nie tylko modernizacji pań-stwa, lecz również kwestii społecznych, kulturalnych, światopoglądo-wych i edukacyjnych. Dlatego program reform obejmował wszystkiete sfery.

Reformy kontynuowano podczas następnych sejmów: na koronacyj-nym (1764) utworzono Komisję Wojskową Litewską, a w 1766 r.marszałkom i kanclerzom przydano asesorów z głosem stanowiącym,przekształcając i te urzędy w instytucje kolegialne. Zaczątkiem planowane-go gabinetu ministrów stała się „konferencja króla z ministrami", z udzia-łem członków rodziny królewskiej i innych zaproszonych osób. W 1766 r.powstała Komisja Mennicza zajmująca się sprawami monetarnymi. Naduporządkowaniem Warszawy nadal pracowała utworzona wcześniej Ko-misja Brukowa. Na prowincji tworzono komisje porządkowe, które zajęłysię poprawą położenia miast. W 1765 r. król ufundował Szkołę Rycerską.

Przeciw reformom (1766-1772)Zmiany w Rzeczypospolitej wywołały przeciwdziałanie mocarstw

ościennych. Król pruski groźbami spowodował zniesienie cła generalnego.Berlin i Petersburg wykorzystały kwestię równouprawnienia dysydentówdo skłócenia dworu z szerokimi rzeszami konserwatywnej magnateriii szlachty katolickiej. Uniemożliwione zostały dalsze reformy, a kryzys lat1767-1768 (zbrojna interwencja rosyjska i utworzenie dysydenckich kon-federacji w Słucku i Toruniu oraz katolickiej w Radomiu) doprowadził douchwalenia przez sejm nowych zasad ustrojowych (niezmienne prawakardynalne, utrwalające anarchię i swobody szlacheckie; sprawy państwo-we wymagające kwalifikowanej większości głosów i pozostałe kwestie,o których sejm miał decydować zwykłą większością głosów). Nowy ustrójoraz integralność terytorialną państwa poddano pod gwarancję KatarzynyII. Wydarzenia te doprowadziły do zawiązania konfederacji barskiej,a w połączeniu z międzynarodowym kryzysem wywołanym wojną turecką- również do I rozbioru Polski.

Reformy sejmu rozbiorowego z lat 1773-1775Poza formalnym zrzeczeniem się zajętego w I rozbiorze terytorium

państwa i zaakceptowaniem gwarancji trzech sąsiednich mocarstw oraz

ścisłej kurateli Rosji, sejm ten upamiętnił się powołaniem Komisji EdukacjiNarodowej (1773), której podporządkowano całe szkolnictwo w kraju,wyposażając ją w dobra skasowanego właśnie zakonu jezuitów. Ustano-wiono też Radę Nieustającą (1775), złożoną z 18 senatorów i 18 posłówobieranych przez sejm na dwa lata i kierującą administracją państwa.

Reformy z lat 1776-1788W 1776 r. zlikwidowano pozostające pod wpływem hetmanów Ko-

misje Wojskowe, a armię (17-18 tyś. ludzi) podporządkowano RadzieNieustającej; jej Departament Wojskowy rozpoczął niezbędną moder-nizację wojska.

W latach 1776-1778 pod kierunkiem Andrzeja Zamoyskiego opraco-wano kodyfikację polskiego prawa sądowego, która jednak na sejmie 1780 r.została odrzucona w wyniku zgodnego sprzeciwu konserwatywnej szlach-ty, kleru katolickiego i rosyjskiej ambasady. Z powodzeniem realizowanonatomiast humanitarne reformy w więziennictwie; troską otaczano takżeszpitalnictwo. Za sprawą króla utworzono stałą służbę dyplomatycznąi sprawną pocztę. Powstał aparat skarbowy. Podejmowano staraniao usprawnienie komunikacji. Rozwój handlu czarnomorskiego miałzrekompensować straty powodowane przez cła pruskie.

Reformy Sejmu Czteroletniego (1788-1792)W pierwszym jego okresie nacisk kładziono na niepodległość państwa,

mniejszą wagę przywiązując do kwestii ustroju. Skasowano Radę Nieusta-jącą, której zarzucano powstanie z obcej nominacji. Pełnię władzy (takżewykonawczej) objął sejm, tzw. rządzący. Odżyły spory między szlacheckąwolnością i królewskim majestatem, spowalniając reformy. Kiedy podwpływem komplikującej się sytuacji międzynarodowej przyspieszonoprace i 3 maja 1791 r. uchwalono Ustawę Rządową (rozwiniętą późniejw serii ustaw towarzyszących), powstał ustrój kompromisowy, łączącycechy konstytucyjnego monarchizmu (Stanisław August) z rozwiązaniamitypowymi dla szlacheckiego republikanizmu (Ignacy Potocki). W szcze-gółowych postanowieniach ujawniały się wpływy ustroju Anglii, repub-likańskiej konstytucji Stanów Zjednoczonych, monteskiuszowskiego trój-podziału władz, a nawet francuskiej Deklaracji Praw Człowieka i Obywate-la. Przede wszystkim jednak ustrój trzeciomajowy czerpał z polskichtradycji reformatorskich, chętniej adaptując istniejące instytucje niż two-rząc nowe.

Konstytucja 3 majaWładza wykonawcza. Jako organy władz wykonawczych utrzy-

mano wspólną odtąd dla Korony i Litwy Komisję Skarbową, od-tworzono połączoną Komisję Wojskową Obojga Narodów oraz po-wołano wspólną Komisję Policji, rezygnując z dotychczasowego du-alizmu tych instytucji dla Korony i Litwy. Ponad komisjami upla-sowano Straż Praw złożoną z prymasa (jako zwierzchnika ducho-wieństwa i prezesa Komisji Edukacji Narodowej) i pięciu ministrówmianowanych przez króla oraz marszałka sejmu jako nadzorcy z ra-mienia parlamentu. Decyzje wydawane przez króla wymagały kontr-asygnaty jednego z zasiadających w Straży ministrów, który mógłbyć z tego tytułu pociągnięty przez sejm do odpowiedzialności. Prócztzw. wielkich komisji, Straży Praw podlegały komisje porządkowecywilno-wojskowe, organy samorządu, a zarazem administracji lo-kalnej.

Władza ustawodawcza. Zreformowano również parlament, znoszącliberum veto, konfederacje i sejmy skonfederowane. Szeroko wprowadzonywymóg kwalifikowanej większości głosów wynikał z obaw przed korupcyj-nymi praktykami dworu królewskiego. Uznano, że posłowie są reprezen-tantami całego narodu, a nie swoich powiatów, toteż instrukcje sejmikowepozbawiono mocy wiążącej. Najuboższą szlachtę pozbawiono czynnegoi biernego prawa wyborczego, wiążąc prawa obywatelskie z cenzusemmajątkowym.

Monarchia dziedziczna. Wprowadzono dziedziczność tronu. Zapisa-na w Konstytucji 3 maja sukcesja saska była wypadkową ugruntowanychpoprzednio prowettyńskich sympatii, niechęci do planów StanisławaAugusta, aby zapewnić tron jednemu ze swych bratanków, oraz małorealnych kalkulacji na wzmocnienie w ten sposób międzynarodowegopołożenia Polski.

Prawa tyczące miast i mieszczan. W zakresie ustroju społecznegozmieniło się położenie mieszczan (z miast królewskich; reforma nie objęłabowiem miast prywatnych), którym przyznano nietykalność osobistą(tylko posesjonatom), prawo nabywania dóbr ziemskich, dostęp do rangoficerskich, godności duchownych, stanowisk urzędniczych i adwokatury.Przewidziano nobilitację elit mieszczańskich. Miasta królewskie wyłączo-no spod władzy starostów, zapewniono im bardziej demokratyczny niżdotąd ustrój wewnętrzny, zniesiono też jurydyki (części miast należące do

szlachty lub duchowieństwa i nie podlegające prawu miejskiemu). Prawapolityczne mieszczan ograniczono do udziału miejskich plenipotentóww tych magistraturach wykonawczych, których działalność wiązała sięz miastami; w sejmie zaś mieli prawo tylko składać dezyderaty miast. Mimoto omawiane prawo stanowiło największą reformę społeczną w Rzeczypos-politej przedrozbiorowej.

Prawa tyczące chłopów. Znacznie mniejsze zmiany nastąpiły w położe-niu chłopów. Zagwarantowano opiekę prawa dla przyszłych dobrowol-nych umów między dziedzicami i chłopami, a także zadeklarowano szerszą„opiekę prawa i rządu krajowego" nad chłopami. Na dalej idące reformywłościańskie było jeszcze zbyt wcześnie.

Wojsko. Zanim uchwalono nowy ustrój, Sejm Czteroletni - dążąc dopowiększenia liczebności wojska - nałożył nowe podatki. Najważniejszymbyła tzw. ofiara dziesiątego (dobra szlacheckie) lub dwudziestego (dobraduchowne) grosza, pierwszy w historii podatek nałożony na właścicieli,a nie na chłopów. Mimo deklarowanej ofiarności i patriotycznego zapału,dostarczył on znacznie mniej pieniędzy, niż się spodziewano. Niemożliweokazało się więc zorganizowanie uchwalonej już przez sejm 100-tysięcznejarmii. Do wybuchu wojny 1792 r. wystawiono niespełna 60 tyś. żołnierzy.Liczebną przewagę miała anachroniczna już wtedy szlachecka kawaleria.Niemniej była to najliczniejsza armia polska od ponad stulecia.

Imponujące skalą dokonań dzieło Sejmu Czteroletniego było spóź-nione o kilka dziesięcioleci. O jego upadku przesądziła interwencjarosyjska.

Powstanie kościuszkowskie

Status władz powstańczych miał charakter tymczasowy, spowodowa-ny zarówno koniecznościami trwającej wojny (s. 213), jak i różnicamipoglądów wśród przywódców insurekcji (pytanie o obowiązywanie Kon-stytucji 3 maja, na które jednoznacznie nie odpowiadano). Po zwycięstwieinsurekcji miał się zebrać sejm i przesądzić kwestie ustrojowe. Do tego niedoszło.

W okresie insurekcji z pełni praw obywatelskich korzystali miesz-czanie, a uniwersał połaniecki, gwarantujący chłopom wolność osobistąi ograniczenie pańszczyzny, stanowił krok naprzód na drodze reformwłościańskich. Na pełną identyfikację chłopstwa ze wspólnotą ogólno-narodową trzeba było jednak jeszcze poczekać prawie stulecie.

Rozdział 4.Republika we Francji

Rewolucja francuska powołała do życia nowy typ państwa: republikę.Najbardziej ogólna definicja głosi, iż jest to państwo, Ay-którymsuwerenernjest lud dający wyraz swej woli w wyborach. We Francji z reformamiustroju politycznego wiązały się zmiany ustroju społecznego. Zmierzałyone - mówiąc w skrócie - do przyznania jak największych uprawnień jaknajwiększej liczbie ludzi.

Rewolta uprzywilejowanych

Projekty reform fiskalnych - przygotowane przez ministrów Lud-wika XVI: Charlesa de Calonne'a i Etienne'a Lomenie de Brienne'a- wywołały zaburzenia. Przeciw nowym podatkom wystąpiło Zgroma-dzenie Notablów (ciało doradcze, złożone z powołanych przez królaprzedstawicieli trzech stanów, z wyraźną przewagą szlachty i duchowień-stwa) i parlament (trybunał) paryski, który rejestrował rozporządzeniakrólewskie. Zażądano też zwołania Stanów Generalnych (obradującychostatnio w 1614 r.), ponieważ uznano, że tylko one mogą zaakceptowaćwzrost podatków. W końcu 1788 r. Ludwik XVI przystał zarówno nato, jak i na postulat burżuazji, aby stan trzeci miał tylu reprezentantów,co dwa pozostałe stany łącznie (liczyły one 200 tyś. ludzi, podczas gdystan trzeci - 25 min).

Stany Generalne

Inauguracyjne posiedzenie Stanów Generalnych 5 maja 1789 r.przyjmuje się czasem za początek rewolucji francuskiej. Inni datują ją od 17czerwca tego roku, gdy deputowani stanu trzeciego, jako reprezentanci96% narodu, obwołali się Zgromadzeniem Narodowym i uznali zanajwyższą władzę prawodawczą. Wezwali też do niepłacenia nie zaakcep-towanych przez Zgromadzenie podatków. Wydatnie ograniczono więcwładzę królewską i wprowadzono pierwociny monarchii parlamentarnejna wzór angielski. Zbrojny sprzeciw Ludwika XVI został udaremnionydzięki rewolcie ludowej w Paryżu w dniach 12-14 lipca 1789 r., zakoń-czonej zburzeniem Bastylii, które tradycyjnie przyjmuje się za początekrewolucji. Duchowieństwo (zdominowane przez niższy kler) z własnej woli,a szlachta na polecenie króla dołączyły do Zgromadzenia Narodowego,które 7 lipca 1789 r. przekształciło się w Konstytuantę.

Konstytuanta

Powstała, aby w porozumieniu z królem opracować wiążącą obiestrony konstytucję. Świadczyło to o ostatecznym zerwaniu z absolutyz-mem. Ponadto z wyprzedzeniem podjęła wiele decyzji zmieniających ustrójFrancji.

Deklaracja Praw Człowieka i ObywatelaUchwalono ją 26 sierpnia 1789 r. i traktowano jako wstęp do przyszłej

konstytucji. Nazwa, koncepcja i postanowienia były wzorowane naamerykańskiej Deklaracji Niepodległości (1776).

Jako naturalne i niezbywalne proklamowano prawa człowieka dowolności, własności, braterstwa oraz oporu przeciw uciskowi, a takżezasadę suwerenności narodu, równość obywateli wobec prawa, tolerancjęreligijną oraz wolność słowa i prasy.

Reformy ustrojowe Konstytuanty

zniesienie poddaństwa osobistego i posług świadczonych przez chłopów,sądownictwa senioralnego, przywilejów podatkowych szlachty, dziesięciny narzecz Kościoła (w ten sposób pozbawiono szlachtę i duchowieństwo przywile-jów stanowych i zrównano je ze stanem trzecim)

zniesienie cechów i ceł wewnętrznych prowadzące do unifikacji gospodarczejkraju

wprowadzenie nowego podziału administracyjnego kraju na 83 departamentyzrywającego z tradycyjnym podziałem na prowincje

przekształcenie majątków kościelnych w dobra narodowe i wyznaczenie pensjiduchowieństwu

wprowadzenie wybieralności proboszczów (w parafiach) i biskupów (wdiecezjach pokrywających się odtąd z departamentami) przez wiernych, cospowodowało całkowite podporządkowanie duchowieństwa państwu - tzw.konstytucja cywilna kleru

reforma sądownictwa znosząca praktykę kupowania stanowisk sędziowskichi wprowadzająca wybory sędziów przez „obywateli czynnych" (zob. niżej)

wprowadzenie nowego systemu ściągania podatków (obowiązywał do 1914 r.)

zakazanie robotnikom organizowania się w związki zawodowe i urządzaniastrajków (tzw. prawo Le Chapeliera zniesione dopiero w 1864 r.)

Zadeklarowano także podział władz, udział obywateli w uchwalaniupraw i podatków oraz odpowiedzialność urzędników.

Szczególnie mocno podkreślono nienaruszalność własności prywatnej,której złamanie dopuszczano tylko w sytuacji konieczności publicznej i zaodszkodowaniem.

Zasady zawarte w Deklaracji stały się podstawą demokracji w XIXi XX w.

Konstytucja z 1791 r.

Na 26 min ludności Francji w 1791 r. (w tym 7,5 min mężczyznw odpowiednim wieku) „czynnymi obywatelami" było 4,3 min; elektorówwybrano nieco ponad 400 tyś., a deputowanych do Legislatywy 745. Jakkażdy system cenzusowy (czyli taki, w którym prawa wyborcze nie sąpowszechne, lecz ograniczone cenzusem) konstytucja ta reglamentowałaprawo wyborcze, niemniej w zestawieniu z dotychczasową praktykąspowodowała jego znaczne upowszechnienie.

W rezultacie powstała monarchia konstytucyjna z parlamentemwybieranym w myśl reguł tzw. demokracji cenzusowej. Konstytuantarozwiązała się, postanawiając, że żaden z jej członków nie może byćwybrany do nowego Zgromadzenia Prawodawczego.

Główne postanowienia Konstytucji

utrzymano monarchię

ustawodawstwo powierzono jednoizbowemu Zgromadzeniu Prawodawczemu(Legislatywie), wybieranemu co dwa lata w wyborach pośrednich

król miał prawo weta wobec uchwał Zgromadzenia

w rękach monarchy spoczywać miała władza wykonawcza sprawowana zapośrednictwem samodzielnie mianowanych i odwoływanych ministrów (obo-wiązek kontrasygnaty decyzji monarszych)

monarcha sprawował też zwierzchnictwo nad administracją, wojskiem i flotą

prawa wyborcze przyznano tylko „obywatelom czynnym": mężczyznom,którzy ukończyli 25 lat, płacili podatek określonej wysokości, nie bylisłużącymi i zostali zapisani w rejestrach gwardii narodowej; wybierali onielektorów (wymóg ponad trzykrotnie wyższego cenzusu majątkowego), któ-rzy wybierali deputowanych do Legislatywy (kandydaci musieli opłacaćstosunkowo wysoki podatek oraz posiadać nieruchomość)

Legislatywa

Decyzja ta sprawiła, iż w Legislatywie (wybranej przy absencjiwyborców ocenianej na 60 do 75%), która zebrała się l października 1791,zabrakło doświadczonych parlamentarzystów, za to liczni byli ludziemłodzi i względnie majętni. Dokonania Legislatywy były nikłe. W więk-szym stopniu niż jej skład osobowy przyczyniło się do tego częstekorzystanie przez Ludwika XVI z prawa veta wobec podjętych uchwał,a także działalność rady miejskiej Paryża, która, zrzeszając przedstawicielitzw. sekcji (dzielnic), przemożnie wpływała na wydarzenia. Szczególnieuaktywniła się pod wpływem złych wieści z frontu trwającej od wiosny1792 r. wojny z Austrią, a następnie z Prusami (s. 216).

Obalenie monarchii

Pod naciskiem rady miejskiej Paryża i po serii krwawych zamieszekw mieście, 10 sierpnia 1792 r. zastraszone Zgromadzenie Prawodawczepodjęło decyzję o zawieszeniu w czynnościach i aresztowaniu króla.Faktycznie już wtedy obalono monarchię, choć formalna uchwała Kon-wentu w tej sprawie zapadła 22 września 1792 r., gdy Francję pro-klamowano republiką (21 stycznia 1793 r. ścięto Ludwika XVI).

Konwent

Po aresztowaniu króla postanowiono zwołać Konwent Narodowy(nazwa wzorowana na Stanach Zjednoczonych) i przyznać prawa wybor-cze wszystkim mężczyznom mającym ukończone 21 lat. Zmiana oznaczałademokratyzację prawa wyborczego. Mimo to w nadal dwustopniowychwyborach wzięło udział zaledwie 10% uprawnionych, gdyż zbiegły się onez falą terroru i zagrożeniem Paryża przez wojska pruskie. Konwent miałznacznie radykalniejsze oblicze niż Legislatywa, gdyż weszli doń tylkoprzedstawiciele lewicy. Naczelnym zadaniem Konwentu było uchwalenienowej konstytucji, określającej republikański ustrój Francji.

Najważniejsze ugrupowania polityczne rewolucji francuskiej

Polityczne oblicze kolejnych parlamentów rewolucyjnej Francji zmie-niało się. W miarę radykalizowania się rewolucji ubywało ugrupowańprawicowych, a ławy poselskie zajmowała coraz bardziej skłócona lewica.Istniejące ugrupowania dzieliły się, a ich programy ewoluowały, niekiedybardzo znacznie. Ważnym miejscem wymiany poglądów i kształtowania

się opinii były licznie powstające kluby polityczne, od których często brałynazwę ugrupowania parlamentarne.

Najważniejsze z nich to:1. Stowarzyszenie 1789 - zorganizował je w 1790 r. markiz Marie

Joseph de La Fayette po rozstaniu się z klubem jakobinów. Nazwawskazywała na chęć poprzestania na tych zdobyczach rewolucji, któreosiągnięto w 1789 r. La Fayette i jego zwolennicy odgrywali decydującąrolę w Konstytuancie, w Legislatywie znaleźli się na prawicy, a w Konwen-cie już nie uczestniczyli.

2. Żyrondyści (później nadana nazwa pochodzi od departamentuGironde, z którego wywodzili się przywódcy ugrupowania) — rządzili weFrancji od marca 1792 do 2 czerwca 1793 r. Początkowo należeli do klubujakobinów, którego postanowienia realizowali w Legislatywie, sytuując sięna jej lewym skrzydle. W Konwencie byli już prawicą. W sierpniu 1792 r.zerwali z jakobinami. Reprezentowali prowincję i z nieufnością podchodzi-li do zrewolucjonizowanego Paryża. Za ich sprawą Francja wypowiedziaławojnę Austrii. Przywódcy: Jacąues Brissot de Warville, Jean Marie Rolandde La Platiere, zostali straceni wkrótce po odsunięciu od władzy.

3. Kordelierzy (nazwa pochodzi od potocznej nazwy franciszkanów,w których klasztorze odbyło się jedno z pierwszych posiedzeń; franc. lacór de oznacza sznur) - klub powstały wiosną 1790 r. w Paryżu i reprezen-tujący obywateli biernych (tzn. pozbawionych praw politycznych). Miałnastawienie ściśle demokratyczne. Przemożny nań wpływ kolejno wywie-rali Georges Danton, Jean Paul Marat, Jacąues Hebert. Po aresztowaniui straceniu ostatniego z nich klub przestał istnieć.

4. Jakobini - nazwa pochodzi od paryskiego klasztoru dominikanów(franc. jacobins), w którym zbierali się od grudnia 1789 r. lewicowi„patrioci" ze Zgromadzenia Narodowego. Przez klub przewinęli sięi markiz La Fayette, i czołowi Żyrondyści. Stopniowo przewagę w nimzdobywała lewica, stawiająca sobie za cel zdemokratyzowanie rewolucji.W Konwencie zasiadali po lewej stronie, na najwyżej położonych ławach,wskutek czego nazwano ich Góralami. Odebrawszy władzę żyrondystomzastosowali środki nadzwyczajne i odparli interwencję austriacko-pruską.Przywódcy: Maximilien Robespierre, Danton, Louis Antoine Saint-Just,Marat i in. Kres ich władzy położyły wypadki 9 thermidora roku II - ścięcieRobespierre'a i towarzyszy (s. 175).

5. Sankiuloci (nazwa pochodzi od franc. les sans-culottes i oznaczatych, którzy nie nosili specjalnych krótkich spodni do pończoch używa-

nych przez warstwy wyższe) - stosowany od 1792 r. termin oznaczającyubogą ludność miejską i przedmiejską, która wchodziła w skład „sekcji"Paryża i odgrywała dużą rolę jako siła nacisku na władze rewolucji,szczególnie w momentach poruszeń ludowych. Sankiuloci byli związaniz klubem kordelierów. Przywódcą jednego z ich odłamów był Hebert.

6. Termidorianie (termin pochodzi od nazwy miesiąca, w którymobalono dyktaturę Robespierre'a) - koalicja osób o różnym rodowodziei przekonaniach powstała ze strachu przed Góralami. Po obaleniu władzyRobespierre'a termidorianie sprawowali władzę w zmieniających sięformach prawno-organizacyjnych aż do napoleońskiego zamachu 18brumaire'a roku VII (9 listopada 1799 r.). Przywódcy: Paul Barras, JeanTallien.

Kalendarz rewolucyjny i kult Najwyższej Istoty5 października 1793 r. Konwent zniósł kalendarz gregoriański i wpro-

wadził własny, ustanawiając „erę Francuzów". Uznano, że rok I Republikirozpoczął się 22 września 1792 r. (równonoc jesienna). Wprowadzonoodmienny od dotychczasowego podział roku kalendarzowego na miesiące(które dzieliły się na dekady), jak również nowe, silnie nacechowaneideologicznie, nazwy miesięcy i dni dekady. Nowy kalendarz obowiązywałdo l stycznia 1806 r., gdy w zmienionych warunkach powrócono dokalendarza gregoriańskiego.

7 maja 1794 r. Konwent proklamował w imieniu ludu francuskiegokult Najwyższej Istoty i nieśmiertelność duszy. Oznaczono dzień, w którymmiano świętować ku czci Najwyższej Istoty. Urządzano też inne święta, np.ku czci Rozumu, a także jedności i niepodzielności republiki.

Nowy kalendarz, nowy kult oraz rewolucyjne święta, podobnie jakwprowadzenie systemu metrycznego, a także zastąpienie słów „pan",„pani" słowami „obywatel", „obywatelka", świadczyły o chęci zerwaniaze starym porządkiem i zamiarze budowy nowego społeczeństwa.

Funkcje edukacyjne i propagandowe w okresie rewolucji pełniłaliteratura oraz sztuki plastyczne, a także prasa.

Konstytucja z 1793 r.Po odrzuceniu (luty 1793 r.) projektu żyrondystów, 26 czerwca 1793 r.

Konwent przyjął konstytucję jakobińską (zwaną też konstytucją roku I-według kalendarza rewolucyjnego). Została ona następnie zatwierdzonaw drodze referendum, w którym wzięła udział mniej niż 1/3 uprawnionych.

Poprzedzała ją deklaracja praw rozszerzona, w stosunku do Deklaracjiz 1789 r., o zasadę głosowania powszechnego, prawo do pracy, do opiekii do edukacji, a także do składania petycji władzom i do wypowiadania imposłuszeństwa w przypadku, gdyby rządy nie odpowiadały woli większo-ści. Wspomniano też o prawie do szczęścia.

Właściwa konstytucja przewidywała:• bezpośrednie (z pominięciem elektorów) wybory do jednoizbowego

Ciała Ustawodawczego z udziałem wszystkich co najmniej 21-letnichmężczyzn. Uchwały Ciała Ustawodawczego w najważniejszych sprawach(liczebność armii i dowództwo nad wojskiem, obrona, bezpieczeństwoi pokój publiczny, ratyfikacja traktatów oraz pociąganie do odpowiedzial-ności funkcjonariuszy publicznych), zwane dekretami, miały uzyskiwaćmoc natychmiast; pozostałe musiały być poddane pod referendum ludowe;

• sprawowanie władzy wykonawczej przez 24-osobową Radę Wyko-nawczą, powołaną przez Ciało Ustawodawcze. Rada miała m. in. powoły-wać kierowników poszczególnych działów administracji.

Władzę ludu starano się zapewnić dzięki głosowaniu powszechnemuoraz obowiązkowi poddania części uchwał Ciała Ustawodawczego podreferendum.

Do konstytucji tej nawiązywali radykalni demokraci i socjaliści w XIXi XX w. Z niej wywodzi się też praktyka akcentowania prawa do pracy i donauczania jako podstawowych praw człowieka, zwłaszcza przez te systemypolityczne, które naruszały prawa zapisane w Deklaracji z 1789 r.

Dyktatura jakobińskaPo zatwierdzeniu konstytucji jakobini spowodowali jej zawieszenie (10

sierpnia 1793 r.) do czasu zapanowania pokoju. W praktyce nigdy nieobowiązywała, toteż dokumentuje tylko kolejną wizję Republiki Francuskiej.Rządzący jakobini poszli w kierunku przeciwnym, wydatnie zwiększając rolęwładzy centralnej. Tłumaczyli to wymogami wojny i koniecznością opanowa-nia podsycanego przez monarchistów i żyrondystów wrzenia w wielu miastachprowincjonalnych, lecz oczywiste było też ich dążenie do objęcia pełni władzy.

Na szczeblu centralnym największe znaczenie miały: Komitet OcaleniaPublicznego (powołany 6 kwietnia 1793 r. i zreorganizowany we wrześniutego roku) oraz formalnie mu podporządkowany Komitet BezpieczeństwaPowszechnego (istniejący od 1792 r., zreorganizowany we wrześniu 1793 r.),które nazywano komitetami rządowymi. W Paryżu przestępców politycz-nych sądził w trybie przyspieszonym Trybunał Rewolucyjny.

W celu wzmocnienia wpływów władz centralnych na prowincjiKonwent mianował tzw. agentów narodowych, którzy zajmowali miejscezlikwidowanych lub bardzo ograniczonych władz wybieranych w depar-tamentach i gminach. Do zadań „agentów narodowych" należało wprowa-dzanie w życie ustaw i donoszenie władzom centralnym o każdej opieszało-ści w tym zakresie. Z kolei nadzór nad nimi sprawowali specjalniwysłannicy Konwentu dysponujący nieograniczoną władzą (z orzekaniemkary śmierci włącznie). Na szczeblu lokalnym Konwent powoływałponadto komitety nadzoru złożone z najgorliwszych rewolucjonistów nadanym obszarze. Miały one zapewnić pobór rekruta i podatków, a takżedokonywać konfiskat, śledzić arystokratów, księży itp. Z czasem prze-kształcono je w komitety rewolucyjne.

Ciała te nie pochodziły z wyborów samorządowych, wprowadzonychkonstytucją z 1791 r., a rekrutacja do nich opierała się na kryterium„gorliwości rewolucyjnej". W ten sposób powstała nowa administracjarewolucyjna. Do jakobińskich doświadczeń nawiązywały później innerewolucje, wysyłając w teren komisarzy z nieograniczonymi uprawnienia-mi oraz tworząc rozmaite komitety, w których wybory zastępowanonominacją lub kooptacją opartą na kryterium ideologicznym.

Zamach stanu 9-10 thermidora

W wyniku zamachu stanu 9-10 thermidora roku II (27-28 lipca 1794 r.)została obalona dyktatura jakobinów. Do władzy doszli thermidorianie(s. 173). Komitet Ocalenia Publicznego pozbawiono władzy, a prerogaty-wy wykonawcze powierzono piętnastu komitetom. Do decentralizacjidoprowadzono również w Paryżu, rozwiązując wspólną radę miejskąi tworząc odrębne zarządy w poszczególnych dzielnicach miasta. Uchwale-nie nowego ustroju przyspieszyły powtarzające się żądania wprowadzeniakonstytucji z 1793 r., które pojawiały się w trakcie wybuchających co jakiśczas rozruchów ludowych na tle ekonomicznym.

Konstytucja z 1795 r.

Została przyjęta przez Konwent 22 sierpnia 1795 r. (5 fructidoraroku III), a następnie zatwierdzona w referendum ludowym. I tym razemopublikowano deklarację praw, gwarantującą wolność, równość, bez-pieczeństwo i własność. Wszystkich obywateli uznano za źródło suweren-ności narodowej, wyrażającej się w tworzeniu prawa, nominowaniureprezentantów ludu i funkcjonariuszy publicznych. Ponadto określono

obowiązki prawodawcy i zwykłego obywatela. Jak cała konstytucja zostałyone upozowane według wzorów antycznych i świadczyły o poniechaniu„socjalnych" praw człowieka zawartych w poprzedniej konstytucji. Niepotwierdzono też prawa do wypowiedzenia posłuszeństwa rządowi. Nato-miast porządek społeczny określiło postanowienie o zachowaniu własno-ści.

Właściwa konstytucja proklamowała wolność osobistą, wolność pra-sy, kultu, handlu i przemysłu oraz - z ograniczeniami - wolność zrzeszaniasię i zanoszenia petycji.

Powrócono do pośredniego trybu wyborów do ciała ustawodawczego.Elektorów mieli wybierać mężczyźni co najmniej 21-letni, opłacającybezpośredni podatek, wpisani do rejestrów gwardii narodowej i nie będącysłużącymi (później dodano wymóg umiejętności pisania i czytania).Elektorami mogli zostać mężczyźni w wieku od 25 lat, dysponującywiększym majątkiem. Ustawodawstwo powierzono dwóm wzajemniekontrolującym się izbom: Radzie Pięciuset i Radzie Starszych (co najmniej40 lat, żonaci lub wdowcy - wyraźny wpływ antyku i nadzieja na większąrozwagę ustawodawców).

Władzę wykonawczą złożono w ręce kolegium pięciu dyrektorów (stądnazwa Dyrektoriat), wybieranych przez Radę Starszych spośród pięć-dziesięciu kandydatów przedstawionych przez Radę Pięciuset. Dyrektoriatmiał prawo nominowania i odwoływania ministrów, najwyższych dowód-ców wojskowych oraz ważniejszych urzędników państwowych, a takżeprowadzenia polityki zagranicznej i wewnętrznej. Granicę jego władzywytyczało powołanie osobnej komisji skarbowej, do której należałozarządzanie finansami państwa.

W odniesieniu do administracji lokalnej połączono postanowienia obuwcześniejszych konstytucji. Przywrócono wybieralność władz, lecz za-chowano też w każdym departamencie urząd komisarza, który miałnadzorować wykonywanie ustaw. Osłabiono większe miasta, ustanawiającw nich dzielnice z odrębnymi zarządami. Uregulowano również statuszamorskich posiadłości Francji w Ameryce Środkowej, dzieląc je nadepartamenty.

Demokratyczna spuścizna rewolucji francuskiejKolejne konstytucje rozmaicie opisywały szczegóły organizacji naczel-

nych instytucji państwowych, a zmieniające się ekipy rządzące miały różneoblicze polityczne i w różnym stopniu respektowały obowiązujące koń-

stytucje. Mimo to republika we Francji ukształtowała demokratycznymodel państwa oparty na coraz bardziej powszechnym prawie wyborczym,z którego korzystano, aby wyłonić delegatów do zgromadzenia prawodaw-czego, władze lokalne oraz część sędziów. Z kolei władze wykonawcze (odupadku monarchii konstytucyjnej Ludwika XVI) były wyznaczane przezciało ustawodawcze i przed nim odpowiedzialne. System ten w ciągunastępnych dwóch stuleci powtarzały liczne republiki na świecie.

Historiografia marksistowska spopularyzowała termin: rewolucjaburżuazyjna, który stosowano zarówno do wydarzeń z 1789 r., jak dodyktatury jakobinów, a także do rządów Dyrektoriatu. Co najwyżejpróbowano precyzować, w interesie jakich warstw burżuazji działałyposzczególne ekipy rządzące Francją. Rozróżnienia te są teoretyczniei historycznie wątpliwe. Wielość znaczeń terminu burżuazja oraz ograni-czenia wynikające z sedna doktryny marksizmu (burżuazyjnymi są wszyst-kie rewolucje poprzedzające rewolucję socjalistyczną) sprawiają, że ulegajązatarciu różnice pomiędzy poszczególnymi etapami rewolucji. Ponadto,choć trudno zaprzeczyć, że żywotnie zainteresowana w obaleniu ancienregime'u była burżuazja, a jej część wyciągnęła z rewolucji korzyści, tojednak na zdobyczach rewolucji skorzystały znacznie szersze grupyludności Francji.

II. Główne konflikty w Europie nowożytnej

Rozdział 1.Walka o hegemonię w Europie Zachodniej w XVI w.1. Układ sił w Europie u progu XVI stulecia

W Rzeszy Niemieckiej trwało rozbicie polityczne, które pogłębiłareformacja. W zachodniej Europie najprędzej zunifikowała swe ziemieFrancja, która rywalizowała z Hiszpanią o naczelne miejsce w tej częścikontynentu. Anglia, odgrywająca nieraz znaczną rolę polityczną, rangęmocarstwa osiągnęła dopiero w początku XVIII w. W Europie Środkowejz pokoju korzystało potężne terytorialnie państwo Jagiellonów. Rosłapotęga Habsburgów, którzy po bitwie pod Mohaczem (1526) objęli władzęw Czechach, a następnie w płn.-zach. Węgrzech. Na wschodzie książętamoskiewscy podejmowali próby zjednoczenia ziem niskich. Na politykęeuropejską znaczny wpływ wywierała Turcja, w rękach której pozostawaładuża część Półwyspu Bałkańskiego. Pozostałe państwa miały znaczenielokalne.

2. Wojny włoskie w XVI w.

Rozdrobnione pod względem politycznym, bogate Włochy stały sięterenem długotrwałych wojen między państwami walczącymi o nabytkii o prymat w Europie.

Najsilniejsze państwa włoskie w początku XVI w.

Wenecja

Państwo Kościelne

podstawą gospodarki handel lewantyński, duża armiazaciężna, flota i artyleria, a także sprawna dyplomacja;ustrój republikański - przewaga arystokracji z obieral-nym, dożywotnio sprawującym urząd dożą

polityka zmierzająca do zapewnienia sobie możliwie najwięk-szej władzy świeckiej przy rezygnacji z dualistycznej władzynad chrześcijaństwem; zarządzane przez Włochów staje sięcentrum rozwiązywania spraw włoskich; nepotyzm i symonia

Królestwo Neapolu

Florencja (późniejKsięstwo Toskanii)

Mediolan

na tronie boczna linia dynastii aragońskiej; tereny rolni-czo-hodowlane na płd. Płw. Apenińskiego, na Sycylii i naSardynii; dominacja szlachty

zmierzch świetności, formalnie republika (do 1530 r.),wygnania i powroty Medyceuszy -pierwotnie bankierów,później książąt

rozwinięte rzemiosło (metalurgia, tkactwo); panującarodzina Sforzów, duża rola szlachty

Wojny włoskie toczyły się w latach 1494-1559, a dominującym ichelementem była rywalizacja francusko-habsburska. Po abdykacji cesarzaKarola V i podziale domeny Habsburgów (s. 135) przerodziła się onaw konflikt francusko-hiszpański. W trakcie wojen włoskich doszło dowielkiej, zwycięskiej dla wojsk Karola V bitwy pod Pawią (1525), w którejkról Francji, Franciszek I, dostał się do niewoli. W 1527 r. Rzym zostałzłupiony przez wojska cesarskie. Wojny zakończyły traktaty (hiszpańs-ko-francuski i francusko-angielski) w Cateau-Cambresis.

Królowie Francji w dobie wojen włoskich

Karol VIII (1483-1498); Ludwik XII (1498-1515); Franciszek I (1515-1547);Henryk II (1547-1559)

Władcy Hiszpanii w dobie wojen włoskich

Izabela Kastylijska (1469-1504) i Ferdynand Aragoński (1469-1516);cesarz Karol V (w Hiszpanii jako król Karol I, 1516-1556);król Filip II (1556-1598)

Cesarze toczący wojny włoskie

Maksymilian I (1508-1519); Karol V (1519-1556)

Traktaty w Cateau-Cambresis (1559)

Francja utraciła wszystkie posiadłości we Włoszech, zatrzymała natomiast na8 lat Calais i trzy biskupstwa (Toul, Metz i Yerdun),postanowiono małżeństwo Filipa II z córką Henryka II, przez co rozbitoniebezpieczne dla Francji związki hiszpańsko-angielskie

Wynikiem wojen było powstanie nowej równowagi europejskiej,w której główną rolę odgrywały: Hiszpania, Francja i Turcja. Największekorzyści z wojny w latach 1557-1559 wyniosła Hiszpania. W toku zmagańFrancja, wbrew dotychczasowej zasadzie spoistości chrześcijańskiej Euro-py, nauczyła się korzystać z pomocy tureckiej, co odtąd stało się regułą jejpolityki. Anglia zaczęła stosować politykę równowagi europejskiej, którejhołdowała do czasów najnowszych. Niepowodzeniem zakończyła siępróba Karola V odtworzenia wielkiej, uniwersalnej monarchii chrześcijań-skiej. W następnych stuleciach stałym składnikiem polityki europejskiej byłantagonizm habsbursko-francuski.

Rozdział 2.Powstanie Zjednoczonych Prowincji Niderlandów

iNiderlandy były jednym z najbardziej rozwiniętych i najbogatszych

regionów Europy. Ich dzieje w I pół. XVI w. były związane z losamidynastii burgundzko-habsburskiej oraz z szerzeniem się reformacji. Zapanowania Habsburgów zachowane zostały elementy autonomii poszcze-gólnych prowincji (stany prowincjonalne, rada, namiestnik zwany stat-houderem), jak również pewna tolerancja wobec protestantyzmu. Sytuacjazmieniła się, gdy władzę objął syn Karola V, Filip II.

Powstanie Zjednoczonych Prowincji Niderlandów

1557-1558

1559-1566

1567-1573

1572

1579

stany niderlandzkie odmówiły Filipowi II nałożenia dodatkowych podat-ków na wojnę z Francją

rządy Małgorzaty ks. Parmy (przyrodniej siostry Filipa II) w Niderlan-dach - próba mediacji między domagającym się wolności i swobody dlawyznań protestanckich społeczeństwem a forsującym absolutyzm i repre-sje wobec protestantów Filipem II. Powstanie stronnictwa gezów (tzn.żebraków) i rozpoczęcie walki z rządami hiszpańskimi (1566)

rządy ks. Alby w Niderlandach w imieniu Filipa II: represje wobecopozycji politycznej i protestantów, utworzenie nowych biskupstw katoli-ckich, narzucenie nowych podatków

powstanie w północnych prowincjach pod wodzą Wilhelma Orańskiego,powołanego na stathoudera (namiestnika) Holandii

unia w Utrechcie - na północy powstały niezależne Zjednoczone Prowin-cje (Holandia, Zelandia, Utrecht, Geldria, Fryzja, Groningen i Overijsel),których Stany Generalne proklamowały oderwanie się od Hiszpanii

1579-1588

1588

(1581); podział kraju na niepodległą Północ (dominujące wyznaniaprotestanckie) oraz pozostające pod władzą Filipa II prowincje połu-dniowe - późniejsza Belgia (przewaga katolicyzmu)

próby rozbicia unii Zjednoczonych Prowincji, podejmowane przez kieru-jącego polityką hiszpańską w Niderlandach Aleksandra Farnese'a (synaMałgorzaty ks. Parmy), udaremnione przez Wilhelma Orańskiego, a póź-niej przez jego syna Maurycego von Nassau przy wsparciu angielskim

proklamacja Republiki Zjednoczonych Prowincji Niderlandów

O ostatecznym uniezależnieniu się Zjednoczonych Prowincji od Hisz-panii przesądziła klęska Wielkiej Armady (zob. niżej), która położyła kreskomunikacji morskiej między Hiszpanią a Niderlandami.

Rozdział 3.Konflikt Anglii z Hiszpanią w II pół. XVI w.

Konflikt ten obejmował sfery religii i polityki międzynarodowej,dotyczył posiadłości zamorskich oraz wolności żeglugi i handlu. Zapanowania Marii Tudor, zamężnej za Filipem II hiszpańskim, Angliauczestniczyła w latach 1557-1558 w wojnie hiszpańsko-francuskiej,tracąc dotąd do niej należące Calais. Za panowania Elżbiety I angiels-kiej Filip II próbował kontynuować dotychczasową politykę wobecAnglii, licząc na restytucję w niej katolicyzmu i proponując małżeństwonowej monarchini angielskiej. Kiedy plany te nie powiodły się, Hiszpa-nia zaczęła popierać kandydaturę Marii Stuart do tronu angielskiego,inicjując liczne spiski i rewolty na terenie Wysp Brytyjskich. Anglicyrewanżowali się działalnością swych korsarzy, a także poparciemudzielanym hugenotom francuskim. W tych warunkach doszło w 1588 r.do wystawienia przez Hiszpanię ogromnej floty, zwanej NiezwyciężonąArmada., która miała rozbić flotę angielską i przewieźć na Wyspę armięinwazyjną z Niderlandów. Okręty hiszpańskie były przystosowane dowalki wręcz na pokładach, podczas gdy mniejsze i zwrotniejsze jedno-stki angielskie rozstrzygały losy bitew przy użyciu artylerii. Wyższośćangielskiej techniki i sztuki wojskowej przesądziła o klęsce Niezwycię-żonej Armady. Hiszpańskie plany inwazyjne zostały udaremnione.Odtąd oba państwa ścierały się na morzu oraz na obszarze innychpaństw.

Rozdział 4.Zagrożenie tureckie w XVI-XVII w.

1. Podboje tureckie w XVI w.

Największą potęgę monarchia ottomańska osiągnęła za panowaniasułtana Sulejmana II Wspaniałego (1520-1566), który po sukcesachpoprzedników na innych teatrach wojny postanowił dokonać podbojuWęgier.

Podboje Sulejmana II Wspaniałego

1521-1522

1526

1529-1532

1541

zajęcie Belgradu; odebranie wyspy Rodos zakonowi joannitów(przeciwwaga dla posiadanych przez Republikę Wenecką innychwysp w tym regionie)

atak na Węgry i bitwa pod Mohaczem: śmierć króla Ludwika IIJagiellończyka (1516-1526), po którym na mocy wcześniejszychporozumień trony Czech i Węgier miały przejść w ręce Habsbur-gów; ustalenia te zostały zrealizowane w Czechach, na Węgrzechkoronowano natomiast miejscowego możnowładcę, Jana Zapo-lyę, który rozpoczął walkę z Habsburgami, korzystając z pomocytureckiej

najazd turecki na Austrię (oblężenie Wiednia), z trudem odpartydzięki solidarnej postawie Rzeszy Niemieckiej

podział Węgier: część płn.-zach. zatrzymali Habsburgowie,wschodnią, jako lenno z rąk sułtańskich - potomkowie Zapolyi,a środkowa została bezpośrednio włączona do państwa Sulejma-na (podział ten utrzymał się przez ponad półtora wieku)

Za panowania następnego sułtana, Selima II (1566-1574), Turcjazajęła należący do Wenecji Cypr^ dokonując masakry ludności chrześcijań-skiej. Papież Pius V, nawiązując do tradycji uniwersalnej Europy chrześ-

Kierunki ekspansji tureckiej na pocz. XVI w.

podbój Egiptu i Afryki Północnejwalki z Persjądalsza ekspansja w płd.-wsch. Europie

cijańskiej, próbował stworzyć szeroką koalicję państw chrześcijańskich,tzw. -Świętą-iigę. Starania te nie powiodły się ze względu na interesyposzczególnych państw. Poczucie wspólnoty chrześcijańskiej Europy od-chodziło w przeszłość. Ostatecznie w skład Ligi weszły tylko papiestwo,Wenecja i Hiszpania. Wielka bitwa morska pod Lepanto w CieśninieKorynckiej (l 571) zakończyła się całkowitą klęską Turków. Cypru wpraw-dzie nie odzyskano, ale militarna potęga państwa tureckiego zostałazłamana.

W następnych dziesięcioleciach Turcja nie podejmowała większychpodbojów. Doszło w niej do decentralizacji decyzji i rozprzężenia w armii,co w warunkach wschodniego despotyzmu było równoznaczne z kryzysempaństwa. Terenem rywalizacji habsbursko-tureckiej były lenne wobecPorty księstwa naddunajskie (Siedmiogród, Mołdawia i Wołoszczyzna).

2. Stosunki polsko-tureckie

O wpływy na tym obszarze zabiegała również Rzeczpospolita.W 1530 r. Zygmunt Stary zawarł z Turcją porozumienie, a następniewieczysty pokój. Stosunki Rzeczypospolitej z Porta były w II pół. XVI —poprawne. Do wojen doszło natomiast w następnym stuleciu.

w.

Wojny turecko-polskie w XVII w.

1620

1621

1672

1673

1676

atak turecki wywołany przez wyprawę lisowczyków przeciw oblegające-mu Wiedeń lennikowi sułtana, Gaborowi Bethlenowi oraz przez rabun-kowe wyprawy Kozaków w głąb posiadłości tureckich nad MorzemCzarnym; bitwa pod Cecorą (śmierć hetmana Stanisława Żółkiewskiego)

obrona Chocimia (hetman Jan Chodkiewicz) zakończona traktatempokojowym: brak zmian terytorialnych, rezygnacja Rzeczypospolitejz ingerencji w sprawy mołdawskie i wołoskie

atak turecki na Rzeczpospolitą wywołany obawami Turcji przed pol-sko-rosyjskim porozumieniem antymuzułmańskim, za zapowiedź któregotraktowano rozejm w Andruszowie (1667), oraz próbami przezwyciężeniakryzysu państwa sułtanów przez ekspansję zewnętrzną: zajęcie KamieńcaPodolskiego, traktat w .Buczaczu: utrata przez Rzeczpospolitą Ukrainyi Podola, obowiązek opłacania haraczu na rzecz Wysokiej Porty

bitwa pod Chocimiem (hetman Jan Sobieski) - zahamowanie ekspansjitureckiej

rozejm w Żórawnie: potwierdzenie najważniejszych postanowień traktatuw Buczaczu

1683

1699

odsiecz Wiednia, oblężonego przez Turków, dowodzona przez króla JanaIII Sobieskiego

traktat w Karłowicach, na mocy którego Rzeczpospolita odzyskałaPodole i Ukrainę

3. Walki z Turcją w XVII w.Po zawarciu rozejmu w Żórawnie Turcja zaatakowała Rosję

(1677-1681), a następnie pod pretekstem konfliktów węgierskich uderzyłana Austrię. Po odsieczy Wiednia Austria, Rzeczpospolita, Wenecja i KuriaRzymska utworzyły w 1684 r. Świętą Ligę, do której w 1686 r. przystąpiłatakże Rosja. Największe sukcesy militarne zanotowali Austriacy dowo-dzeni przez ks. Eugeniusza Sabaudzkiego (m. in. bitwa pod Zentą, 1697 r.).Sukcesy odnieśli też Rosjanie (bitwa pod Azowem, 1696 r.). Traktatkarłowicki miał charakter wielostronny (Habsburgowie otrzymali całeWęgry i Siedmiogród; nabytki otrzymały też Rosja i Wenecja).

Odtąd Turcja przestała stanowić zagrożenie dla Europy; wojny z Portastały się problemem wewnętrznym państw z nią sąsiadujących (głównieAustrii i Rosji), a tzw. kwestia wschodnia, obecna w polityce europejskiej dopocz. XX w., polegała na planach rozbioru Turcji i podziału jej terytorium.

Rozdział 5.Walka o panowanie nad Bałtykiem w XVI-XVII w.

1. Wojny o Inflanty w II pół. XVI w.Inflanty (Łotwa i Estonia), obszar, na którym do II pół. XVI w. utrzymała

się władza miejscowej gałęzi Zakonu Krzyżackiego (Kawalerów Mieczo-wych), stały się obiektem zakusów państw sąsiednich. Uwagę przyciągałyzwłaszcza szybko rozwijające się porty nadbałtyckie: Ryga, Rewel, Dorpat.

1. Dania, po obaleniu monopolu Hanzy i zapewnieniu wolnegodostępu obcych statków na Bałtyk, pragnęła wyciągnąć wszystkie korzyścize sprawowania kontroli nad Sundem (dochody z ceł). Zgłaszała teżpretensje terytorialne do części Inflant.

2. Szwecja po upadku unii kalmarskiej (1523) zaczęła konkurowaćz Danią w kontroli handlu bałtyckiego.

3. Moskwa w podboju Inflant widziała jedyną możliwość uzyskaniadostępu do morza i swobodnego handlu ze światem.

4. Rzeczpospolita, podobnie jak Szwecja, nie chciała przystać narozrost Moskwy z przyczyn zarówno politycznych, jak i handlowych,licząc na opanowanie wymiany moskiewskiej z Europą.

Wojny o Inflanty w II poi. XVI w.

1557

1558

1561

1570

1577

1581

1582

polska demonstracja zbrojna w Inflantach

atak cara Iwana IV Groźnego na Inflanty, zdobycie Narwy i ustanowienieszlaku żeglugowego przez to miasto

hołd lenny Gottharda Kettlera złożony Rzeczypospolitej, sekularyzacjapaństwa zakonnego, ustanowienie lennego księstwa Kurlandii i Semigaliipod władzą dynastii Kettlerów, którzy przyjęli protestantyzm (na wzórhołdu pruskiego), pozostała część Inflant miała być wcielona do Rzeczy-pospolitej; umiędzynarodowienie konfliktu - zmienne sojusze Danii,Szwecji, Moskwy i Rzeczypospolitej

kongres pokojowy w Szczecinie: korzyści Danii i Moskwy

ponowny najazd Iwana IV Groźnego na Inflanty, który stał się przyczynąwojen króla Stefana Batorego z Moskwą

zajęcie Estonii przez Szwecję i likwidacja żeglugi narewskiej

rozejm zawarty między Rzeczpospolitą i Rosją w Jamie Zapolskim:przyłączenie Inflant (poza należącą do Szwecji Estonią) do Rzeczypos-politej; odcięcie Rosji od portów inflanckich

2. Konflikt polsko-szwedzki w l pół. XVII w.Wybór Zygmunta III Wazy na tron Rzeczypospolitej (1587) przydał

do sporów terytorialnych konflikt dynastyczny. Król bowiem dążył dozachowania - wbrew stanowisku tamtejszego możnowładztwa - tronuSzwecji, który odziedziczył po zgonie ojca, króla Jana III Wazy, w 1592 r.

Konflikt polsko-szwedzki w I pół. XVII w.

1598

1600-1604

1605

1610

detronizacja w Szwecji Zygmunta III; w odpowiedzi - ogłoszenieinkorporacji szwedzkich Inflant do Rzeczypospolitej

wkroczenie wojsk szwedzkich do Inflant i pasmo ich sukcesów militar-nych

bitwa pod Kircholmem koło Rygi, zwycięstwo wojsk polskich; zawiesze-nie działań wojennych wobec sytuacji w Rosji

bitwa pod Kłuszynem - porażka wojsk szwedzkich wspomagającycharmię moskiewską

1617-1622

1625

1626

1627

1629

1635

atak Szwecji; opanowanie przez nią dużej części Inflant (z Rygą);krótkotrwały rozejrn

wznowienie walk w Inflantach przez Szwecję (opanowanie Dorpatu)

atak króla Szwecji Gustawa II Adolfa na Prusy i Gdańsk; bitwa podGniewem

morska bitwa pod Oliwą

rozejm w Altmarku przy mediacji Francji: Szwecja zatrzymała portypruskie oprócz Pucka, Gdańska i Królewca, a także część Inflant napółnoc od Dźwiny; uzyskała też prawo pobierania ceł z polskiego handluwiślanego; demilitaryzacja Gdańska

rozejm w Sztumskiej Wsi: Szwecja zwróciła miasta w Prusach, alezatrzymała Inflanty; przywrócono wolność handlu wiślanego

Polskiej gałęzi Wazów (rozejm został zawarty już za panowaniaWładysława IV) nie udało się odzyskać tronu szwedzkiego. Gustaw IIAdolf nie zdołał na stałe opanować wybrzeży Bałtyku. Wieloletni konfliktprzyniósł korzyści terytorialne Szwecji (większość Inflant); ponadto otrzy-mała ona na mocy kończącego wojnę trzydziestoletnią (s. 193) traktatuwestfalskiego (1648) Pomorze Szczecińskie. Wojny szwedzko-polskiepozostawały w związku z innymi konfliktami europejskimi.

3. „Potop" szwedzki (1655-1660)Wywołując w 1655 r. kolejną wojnę, król szwedzki Karol X Gustaw

korzystał z osłabienia Rzeczypospolitej, spowodowanego konfliktamikozackimi i wojną z Moskwą. Zamierzał dokonać aneksji nadbałtyckichprowincji polskich i litewskich. Przypisuje mu się też zamiar podbojupaństwa polsko-litewskiego, a nawet projekt pokonania Rosji. SukcesySzwedów spowodowały, że do wojny włączyły się państwa ościenne, liczącena nabytki terytorialne lub zaniepokojone perspektywą nadmiernegowzmocnienia się Szwecji.

Królowie Szwecji w II pół. XVI i XVII w.

Jan III Waza (1569-1592); Zygmunt III Waza (1592-1604); Karol IX Waza(1604-1611); Gustaw II Adolf (1611-1632); Krystyna (1632-1654); Karol X Gustaw(1654-1660); Karol XI (1660-1697); Karol XII (1697-1718)

Wojna szwedzko-polska z lat 1655-1660

1655

1655

1656

1657

1658-1659

1660

1660

kapitulacja wielkopolskiego pospolitego ruszenia pod Ujściem; zajęcieWarszawy i Krakowa przez Szwedów; ucieczka króla Jana Kazimierza naŚląsk; poddanie Litwy Szwecji przez Janusza i Bogusława Radziwiłłów

obrona Jasnej Góry; zawiązanie antyszwedzkiej konfederacji tyszowie-ckiej (wojsko koronne i szlachta)

traktat w Królewcu: elektor brandenburski Fryderyk Wilhelm zerwałzwiązki lenne Prus Książęcych z Rzeczpospolitą i przeszedł na stronęSzwecji, uznając się za lennika Karola Gustawa z tytułu swych posiadłościpruskich; powrót króla Jana Kazimierza do kraju; antyszwedzkie przy-mierze polsko-rosyjskie;układ w Radnot na Węgrzech o rozbiorze Rzeczypospolitej międzySzwecję, Brandenburgię, księcia siedmiogrodzkiego Jerzego Rakoczego,Bohdana Chmielnickiego i Bogusława Radziwiłła

klęska Rakoczego podczas łupieskiej wyprawy w głąb Polski; przystąpie-nie Danii do wojny ze Szwecją; pomoc austriacka dla Rzeczypospolitej;zwycięska kampania Karola Gustawa w Danii;traktaty welawsko-bydgoskie: w zamian za przyłączenie się elektorabrandenburskiego do koalicji antyszwedzkiej Rzeczpospolita zrezyg-nowała z lennej zwierzchności nad Prusami Książęcymi

walki koalicji ze Szwedami w Polsce, na Litwie i w Danii

pokój w Oliwie - zachowanie stanu posiadania: Rzeczpospolita zrezyg-nowała z pretensji do tej części Inflant, którą i tak posiadali Szwedzi,a król Jan Kazimierz - z pretensji do tronu szwedzkiego (zachował tylkotytuł)

pokój szwedzko-duński w Kopenhadze: Dania zrzekła się terytoriów podrugiej stronie Sundu i Kattegatu

Wojna zakończyła się niepomyślnie dla Szwecji. Nie powiódł sięzamiar przekształcenia Bałtyku w wewnętrzne morze szwedzkie (dominiummaris Baltici). Mimo nabytków uzyskanych kosztem Danii oraz utrzyma-nia dawnego stanu posiadania w innych regionach, Szwecja na dłuższy czasutraciła możliwości ofensywne. Dopiero po reformach ekonomicznychi wojskowych dokonanych przez następnego monarchę, Karola XI,nazywanego „wielkim ekonomem" Szwecji, możliwa była następna faza jejekspansji podczas wojny północnej w latach 1700-1721 (s. 202). DlaRzeczypospolitej najbardziej dotkliwą konsekwencją wojen ze Szwecjąw XVII w. było zrzeczenie się zwierzchnictwa lennego nad PrusamiKsiążęcymi. Próby odzyskania tego terytorium, podejmowane po 1675 r.

przez króla Jana III Sobieskiego, zakończyły się niepowodzeniem. Unie-zależnienie się Prus Książęcych stanowiło milowy krok na drodze dopowstania Królestwa Prus.

Rozdział 6.Rywalizacja polsko-rosyjska w XVI-XVI l w.1. Stosunki Litwy z Moskwą w końcu XV

i na początku XVI w.

W XV i XVI w. trwało jednoczenie i unifikacja ziem ruskich podhegemonią Moskwy. Pierwszy etap tego procesu, przyłączenie ziemotaczających Moskwę, zakończył się wraz z inkorporacją Pskowa (1510)i Księstwa Riazańskiego (1520). Etap drugi musiał naruszyć zdobyczeLitwy, która w XV w. zajęła ogromne obszary i ustanowiła granicęw odległości zaledwie 150 km od Moskwy.

W wojnach prowadzonych przez Litwę w XVI w. brały udział polskieposiłki. W następnych latach ekspansja moskiewska zwróciła się w stronętatarskich chanatów kazańskiego i astrachańskiego (oba nad Wołgą) orazsyberyjskiego.

Wojny moskiewsko-litewskie w końcu XV i I pół. XVI w.

1492-1494i

1500-1503

1507-1508

1514-1522

1534-1537

wojny z Moskwą, w których Litwa utraciła ziemie czernihowską,siewierską oraz część Smoleńszczyzny

wojna i kompromisowy pokój

zdobycie Smoleńska przez Wasyla III; wygrana przez Litwinów bitwa podOrszą (1514); rozejm sankcjonujący zdobycze Moskwy

wojna o ziemie utracone przez Litwę po 1492 r. - stabilizacja granicylitewsko-moskiewskiej

Główne cele polityki zagranicznej Moskwy (Rosji) w XVI-XVII w.walka z Litwą (późn. z Polską i Litwą, o ziemie ruskie),walka na południu z Tatarami (późn. z siłami turecko-tatarskimi) m.o dostęp do Morza Czarnego,uzyskanie dostępu do Morza Bałtyckiego

in.

2. Konflikt Rzeczypospolitej z Moskwą w II pół. XVI w.

W kierunku Rzeczypospolitej Moskwa zwróciła się w 1558 r., w związ-ku z wojną w Inflantach. W jej trakcie Rzeczpospolita utraciła Połock(1563). Pod koniec wojny zawarto trzyletni rozejm z Moskwą, toteż gdyw 1572 r. zmarł Zygmunt August, Iwan Groźny zgłosił do tronu najpierwwłasną kandydaturę, a później swego syna, Fiodora. Tę ostatnią ponowiłpo ucieczce Henryka Walezjusza.

Nowy najazd Iwana IV Groźnego na Inflanty spowodował wybuchkolejnej wojny. W trzech zaplanowanych z rozmachem kampaniach królStefan Batory doprowadził do dotkliwej porażki Iwana Groźnego. Popokonaniu i podporządkowaniu sobie Moskwy, Batory zamierzał pobićTurcję.

Wojny króla Stefana Batorego z Moskwą

1577

1579

1580

1581

1582

atak Iwana Groźnego na Inflanty

zdobycie Połocka przez wojska polskie

zdobycie Wielkich Łuków przez wojska polskie

oblężenie Pskowa przez wojska polskie

10-letni rozejm w Jamie Zapolskim: Rzeczpospolita otrzymała Inflanty (zwyjątkiem Estonii, która pozostała przy Szwecji) oraz Połock i Wieliż

Swoją pozycję w Inflantach umocnili również Szwedzi, a staraniaMoskwy o uzyskanie dostępu do Bałtyku zakończyły się tymczasemfiaskiem.

3. Interwencje polskie w Moskwie na początku XVII w.

Nieobliczalna polityka Iwana Groźnego sprawiła, że państwo mos-kiewskie pogrążyło się w długotrwałym kryzysie politycznym i społecznym.Pogłębił się on, gdy ze zgonem synów Iwana Groźnego wygasła w Moskwiedynastia Rurykowiczów. Rzeczpospolita zaczęła wówczas dążyć do uniiz Moskwą, zakładając, że sama będzie stroną dominującą. Zygmunt IIIWaza skłaniał się do takich działań, licząc na wzmocnienie swej pozycji

Wielcy książęta moskiewscy w końcu XV i w XVI w.

Iwan III Wasylewicz (1462-1505); Wasyl III Iwanowicz (1505-1533);Iwan IV Wasylewicz (1533-1584); zwany Groźnym, car od 1547 r.

w zabiegach o odzyskanie korony szwedzkiej. Projekty popierałaKuria Rzymska, mająca nadzieję na unię katolicyzmu z prawosławiem.Cel próbowano z początku osiągnąć na drodze rokowań dyploma-tycznych. Gdy okazało się to niemożliwe, doszło do interwencjizbrojnej (1604-1605), która wykorzystała jako pretekst pojawieniesię w Rzeczypospolitej Dymitra Samozwańca I, rzekomego synaIwana Groźnego.

Kalendarium interwencji polskiej w Moskwie na początku XVII w.

Interwencja nieoficjalna

1604-1605

1606

1608

śmierć cara Borysa Godunowa; wprowadzenie Dymitra Samozwańca I natron moskiewski przy pomocy wojsk Jerzego Mniszcha

antypolskie powstanie w Moskwie; śmierć Dymitra Samozwańca I;przywódca powstania, Wasyl Szujski - carem

Dymitr Samozwaniec II pod Moskwą

Interwencja oficjalna

1609

1610

1611

1612

1613

1612-1616

1617-1618

1619

oblężenie Smoleńska przez Zygmunta III

Władysław Waza zaproszony na tron carów; bitwa pod Kłuszynem;detronizacja Wasyla Szujskiego; wojska polskie w Moskwie; mord naDymitrze Samozwańcu II

zdobycie Smoleńska przez Polaków; antypolskie powstanie w Moskwie

kapitulacja polskiej załogi na moskiewskim Kremlu

Michał Romanów wybrany nowym carem

rokowania polsko-moskiewskie (przy pośrednictwie austriackim) w spra-wie pretensji Władysława Wazy do tronu carów

wyprawa królewicza Władysława Wazy na Moskwę

rozejm dywiliński: Smoleńsk i Siewierszczyzna przyznane Rzeczypos-politej

Zamiar opanowania Moskwy nie powiódł się. Po śmierci ZygmuntaIII Wazy w 1632 r. Moskwa, zachęcona przez Szwecję, obiegła Smoleńsk.Odsiecz, z którą nadciągnął nowy król Władysław IV, doprowadziła docałkowitej porażki napastników. W „wieczystym pokoju" w Polanowie(1634) potwierdzono terytorialne warunki rozejmu dywilińskiego, a Wła-dysław IV zrzekł się pretensji do korony carów. Dalsze dzieje wzajemnychstosunków splotły się z kwestią kozacką.

4. Powstania kozackie

Kozacy, gromadzący się od XV w. na Naddnieprzu (zwłaszczaw Zaporożu), rekrutowali się ze wszystkich stanów i narodowości,z przewagą chłopów zbiegłych z terenu Rzeczypospolitej. Zajmowali sięrybołówstwem, łowiectwem, hodowlą; istotnym źródłem ich dochodówbyły łupy wojenne. Sąsiedztwo tatarskie zmusiło Kozaków zaporoskich doprzyjęcia zwartej organizacji militarnej, dzięki czemu mogli uchodzić zapożądanych sojuszników i groźnych wrogów. Królowie polscy starali sięwykorzystać ich do zabezpieczenia południowo-wschodniej granicy Rze-czypospolitej. Część Kozaków za panowania Stefana Batorego (1582)wzięto na żołd Rzeczypospolitej (tzw. rejestr, od niego pochodzi nazwakozacy rejestrowi), pozostałych zaś - w miarę postępującej kolonizacjiUkrainy - zaczęto traktować jak chłopów pańszczyźnianych. Kiedy napoczątku XVII w. liczba Kozaków zaporoskich zaczęła gwałtownierosnąć, w 1625 r. podniesiono liczbę rejestrowych do 6 tyś. Liczebnośćrejestru ulegała zmianom (6-8 tyś.), jednak nigdy nie objęła wszystkichKozaków. Podziały wśród nich były jedną z przyczyn licznych powstań,łączących charakter społeczny z narodowościowym i religijnym.

5. Powstanie Bohdana ChmielnickiegoNajwiększe z powstań wybuchło w 1648 r. pod wodzą Bohdana

Chmielnickiego. Przyczynami powstania były antykozackie ustawy sejmu1638 r. (ograniczenie rejestru i zmniejszenie uprawnień Kozaków rejest-rowych), fiasko antytureckich planów wojennych Władysława IV, z który-mi Kozacy łączyli wielkie nadzieje, a także dążenie strony polskiej dotraktowania nie objętych rejestrem Kozaków jak zwykłych chłopówi mieszczan. Powstanie spotkało się z szerokim poparciem ludu ruskiegoi-wsparte przez Tatarów - zadało wiele ciosów wojskom koronnym. Jegowybuch zbiegł się ze śmiercią króla Władysława IV.

Powstania kozackie i ich przywódcy w końcu XVI i na pocz. XVII w.

1591-1593 Krzysztof Kosiński1595-1596 Semen Nalewajko1625 Marek Żmajło1630 Taras Fedorowicz1637 Pawluk (właściwie Paweł Michnowicz)1638 Dymitr Hunia i Jakub Ostranica

Kalendarium powstania Chmielnickiego

1648

1649

1651

1652

1654

1657

1658

1659

porażki wojsk koronnych pod Żółtymi Wodami, Korsuniem, Piławcami;zgon Władysława IV; elekcja Jana Kazimierza

oblężenie Zbaraża, bitwa pod Zborowem, ugoda zborowska (zwiększenierejestru do 40 tyś. ludzi, tytuł hetmana zaporoskiego dla Chmielnickiego)

porażka wojsk kozackich pod Beresteczkiem, ugoda w Białej Cerkwi(ograniczenie rejestru do 20 tyś. ludzi)

bitwa pod Batohem

rada w Perejasławiu: przyłączenie lewobrzeżnej Ukrainy do Rosji,początek wojny rosyjsko-polskiej

śmierć Bohdana Chmielnickiego

unia w Hadziaczu: Ukraina jako księstwo ruskie wróciła do Rzeczypos-politej jako jej trzeci człon, starszyzna kozacka miała zasiąść w sejmie,a biskupi prawosławni w senacie (hetman Jan Wyhowski)

upadek Wyhowskiego i ponowne połączenie lewobrzeżnej Ukrainyz Rosją

6. Wojna z Rosją (1654-1667)

Rosja potraktowała powstanie jako okazję do rewanżu za dawniejszenabytki polskie. Za interwencją przemawiało też pokrewieństwo etnicznei religijne z ludnością ruską. Początkowo wojska rosyjskie zajęły ogromneobszary Litwy i Białorusi, a w Koronie doszły aż do Lwowa. Obawy przedzbytnim wzmocnieniem Szwecji skłoniły Moskwę do powstrzymaniaofensywy, a nawet do przyjścia z pomocą Rzeczypospolitej. Wraz z upad-kiem hetmana Jana Wyhowskiego wojna rozgorzała na nowo.

Wojna polsko-rosyjska 1654-1667

1654

1656

1658

1660

1663-1664

1667

rada w Perejasławiu: oddanie Ukrainy lewobrzeżnej pod protektoratRosji, początek wojny rosyjsko-polskiej, przymierze polsko-tatarskie

czasowe przymierze polsko-rosyjskie wywołane przez „potop" szwedzki

rozejm szwedzko-rosyjski

pomyślne dla Polski kampanie wojenne: litewsko-białoruska i cudnowska

wyprawa króla Jana Kazimierza na Zadnieprze

rozejm w Andruszowie: Rosja otrzymała ziemie: smoleńską, siewierskąi czernihowską oraz Zadnieprze, na dwa lata przypadł jej Kijów; w zamian

Traktat andruszowski dowodził klęski wschodniej polityki Rzeczypos-politej, a oznaczał sukces Rosji, która rozpoczynała nowy etap „zbieraniaziem ruskich". Tym samym zmienił się układ sił w Europie Środkoweji Wschodniej.

Rozdział 7.Wojna trzydziestoletnia (1618-1648)

Wojna trzydziestoletnia należy do tych wydarzeń w dziejach po-wszechnych, które tłumaczono w różny sposób.

Interpretowano ją jako:- wojnę religijną,- konflikt polityczny,- konflikt wewnątrzniemiecki,- konflikt ogólnoeuropejski,- jeden z kryzysów towarzyszących przejściu od feudalizmu do

kapitalizmu.W Rzeszy Niemieckiej tendencje odśrodkowe - reprezentowane przez

władców licznych państw i państewek, przeciwstawne dążeniom dynastiiHabsburgów do zjednoczenia Niemiec pod swą władzą - zbiegły sięz podziałami wyznaniowymi. W Czechach dołączyła się do tego silnaopozycja narodowa przeciw Habsburgom. Równocześnie trwała rywaliza-cja francusko-habsburska, która spowodowała wciągnięcie do wojnyprawie całej Europy. Dzieje wojny trzydziestoletniej dzieli się na czteryokresy: czeski, duński, szwedzki i francuski.

1. Okres czeski (1618-1620)Nieporozumienia między protestancką, narodowo zorientowaną szla-

chtą czeską a Habsburgami doprowadziły do wybuchu rebelii wiosną

1686

zobowiązywała się dopomóc Rzeczypospolitej w walce z Tataramii Turkami

traktat „wiecznego pokoju" (Grzymułtowskiego): potwierdzenie warunkówz Andruszowa, a ponadto ostateczne zrzeczenie się przez Polskę Kijowa

Cesarze rzymscy narodu niemieckiego doby wojny trzydziestoletniej

Maciej (1612-1619); Ferdynand II (1619-1637); Ferdynand III (1637-1657)

1618 r. Jej pierwszym aktem stało się wyrzucenie przez okno zamku naHradczanach dwóch namiestników cesarza Macieja (tzw. defenestracjapraska). Datę tę przyjmuje się za początek wojny trzydziestoletniej.

Wojna trzydziestoletnia - okres czeski

1618

1619

1619-1620

1620

1620

defenestracja praska; zabiegi Czechów o pomoc niderlandzką, angielskąoraz państw sąsiedzkich

detronizacja Ferdynanda jako króla Czech i wybór Fryderyka V elektoraPalatynatu; powstanie antyhabsburskie na Węgrzech, zagon pod Wiedeńksięcia siedmiogrodzkiego Bethlena Gabora

dywersja lisowczyków na Węgrzech, odwrót Bethlena Gabora spodWiednia

wojna turecko-polska (bitwa pod Cecorą)

bitwa pod Białą Górą, klęska powstańców czeskich

2. Okres duński (1625-1629)

Sukcesy obozu Habsburgów spowodowały aktywizację władcówskandynawskich. W 1625 r. Chrystian duński podjął interwencję zbrojnąw obronie protestantów w północnych Niemczech.

Skutki porażki powstańców czeskich

1. Ustanowienie dziedziczności tronu czeskiego w dynastii Habsburgów;ograniczenie prerogatyw czeskiego sejmu krajowego, zniesienie autonomiiadministracji. Czechy stały się zwykłą prowincją monarchii habsburskiej,która w 1627 r. otrzymała nową, absolutystyczną formę rządu.2. Zniesienie swobód religijnych; represje i emigracja protestantów orazprzywódców i części uczestników rebelii.3. Spadek liczby ludności Czech, hekatomba czeskiej szlachty; upadeknarodowej kultury czeskiej na trzy stulecia.

Sojusze zawarte w latach 1624-1625

1. Antycesarski (obóz protestancki): Zjednoczone Prowincje, Francja, Sied-miogród, Dania, Palatynat Reński, Dolna Saksonia, Anglia; pod koniec tegookresu włączyła się także Szwecja;2. Procesarski (Liga Katolicka): Hiszpania, kraje cesarskie Ferdynanda II

3. Okres szwedzki (1630-1635)

W okresie tym główną siłą militarną obozu protestanckiego byłaSzwecja, prowadząca działania wojenne na terenie Niemiec i Czech.

4. Okres francuski (1635-1648)

Szalę zwycięstwa na rzecz obozu antycesarskiego przechyliła zbrojnainterwencja Francji.

5. Zmiany w sztuce wojennej

Wojna trzydziestoletnia stanowiła przełom w nowożytnej sztucewojskowej. Tryumfy zreorganizowanej przez Gustawa Adolfa armiiszwedzkiej (zwiększenie siły ogniowej, wykorzystanie artylerii i umocnieńpolowych, ugrupowanie linearne piechoty, zwiększenie roli kawalerii w ataku)i wzorowanej na niej armii francuskiej oznaczały zmierzch tradycyjnejhiszpańskiej sztuki wojennej (ugrupowanie kolumnowe, walka wręcz pieszychpikinierów jako sposób ataku), pod wpływami której była armia habsburska.

Tereny objęte wojną: płn. Niemcy, Czechy, Morawy, Śląsk, Słowacja

Sojusze

1. Antycesarski (obóz protestancki): Szwecja, Francja, Brandenburgia, DolnaSaksonia, Zjednoczone Prowincje, Sabaudia, Mantua, Panna;2. Procesarski (Liga Katolicka): Hiszpania, kraje katolickie cesarstwa

Tereny objęte wojną: Brandenburgia, Saksonia, Nadrenia, Bawaria, Czechy;zajęcie Lotaryngii przez Francję

Sojusze

1. Antycesarski i antyhiszpański: Francja, Szwecja, Zjednoczone Prowincje,Sabaudia, Siedmiogród;2. Procesarski (Liga Katolicka): Hiszpania, kraje katolickie cesarstwa

Tereny objęte wojną: Pikardia, Burgundia, Alzacja, Nadrenia, Flandria,Czechy, Śląsk, Morawy, Niemcy, Pomorze Zachodnie, płn. Włochy; po-wstanie w Katalonii; walki na Morzu Śródziemnym

Najsłynniejsi wodzowie wojny trzydziestoletniej

strona habsburska

Jan hr. Tilly, BrabantczykAlbrecht von Wallenstein

(Waldstein), Czech

strona antyhabsburska

Gustaw Adolf król Szwecjiks. Bernard WeimarskiLudwik II Bourbon ks. Conde

(Wielki Kondeusz)

6. Tak zwany traktat westfalski (1648)Zapoczątkowane w 1644 r. rokowania pokojowe zakończyły się 24

października 1648 r. podpisaniem dwóch traktatów: w Monasterze międzyFrancją i Rzeszą oraz w Osnabruck między Szwecją i cesarzem. Niderlandyodłączyły się od sojuszników, porozumiały z Hiszpanią i zawarły z niątraktat w Hadze (30 stycznia 1648). Hiszpania uznawała w nim de iure ichniepodległość. Decyzja ta dowodziła zmierzchu świetności Hiszpanii.

Postanowienia traktatu westfalskiego

Francja

Szwecja

Brandenburgia

Szwajcaria

Rzesza

zyskała część Alzacji oraz niewielkie nabytki na prawymbrzegu Renu;formalnie uzyskała prawo do biskupstw Toul, Metz i Yerdun;otrzymała potwierdzenie dawnych nabytków

zyskała Pomorze Szczecińskie po wygasłej (1637) miejscowejdynastii;uzyskała potwierdzenie dawnych nabytków

otrzymała resztę Pomorza Zachodniego

uznano de iure jej niepodległość

potwierdzono postanowienia pokoju augsburskiego;rozszerzono wolność wyznania także na kalwinów; zachowa-no dawny stan posiadania protestantów; ograniczono zasadęcuius regio eius religio, co łącznie powstrzymało kontrreforma-cję w północnych Niemczech;reorganizacja kolegium elektorskiego (5 katolików i 3 protestan-tów) zapewniająca Habsburgom dziedziczenie korony cesarskiej;przekształcenie Rzeszy w luźny związek niemal suwerennychpaństw - niepowodzenie prób unifikacji Niemiec przez Habs-burgów

7. Skutki wojny trzydziestoletniejWojna doprowadziła do znacznego wzmocnienia Francji i Szwecji.

Związki Rzeczypospolitej z wojną trzydziestoletnią miały charakter pośred-ni. Uczestniczyli w niej lisowczycy (formalnie nie będący na służbie polskiej).Co ważniejsze jednak wojna szwedzko-polska z lat 1625-1629 związałaSzwecję, a król Gustaw Adolf zdecydował się na słynny marsz w głąbNiemiec w 1631 r. dopiero wówczas, gdy upewnił się, że wkrótce Rosjazaatakuje Rzeczpospolitą (wojna smoleńska 1632-1634). Z kolei wygranapolska w tym konflikcie zmusiła Szwecję do koncentracji sił nad granicąRzeczypospolitej i pośrednio przyczyniła się do klęski armii szwedzkiejw Rzeszy. Wydarzenia te dowodzą ogólnoeuropejskiego charakteru wojny.

Wojna była prowadzona z rachubą na wyniszczenie przeciwnika w myślzasady „wojna żywi się sama" , a czas trwania poszczególnych kampaniizależał od wielkości funduszów, którymi dysponowały strony. Straty bojoweszacuje się na ok. 325 tyś. ludzi. Znacznie wyższe były ofiary wśród ludnościcywilnej, które dla całych Niemiec w okresie trzydziestolecia ocenia się na40% na wsi i 33% w miastach. W niektórych regionach Wirtembergii sięgałyone nawet 90%. W większości były to straty wywołane głodem i epidemiami.Zniszczenia wojenne i wyludnienie Niemiec doprowadziły do poważnegokryzysu agrarnego (spadek cen zbóż, wzrost zadłużenia gospodarstwchłopskich). Powojenna odbudowa ostatecznie przypieczętowała podziałNiemiec na dwie strefy gospodarcze rozdzielone Łabą. Na wschód od niejzanikło wolne chłopstwo na rzecz pozbawionej praw ludności poddańczej.

Rozdział 8.Przewaga francuska w Europie w II pół. XVII w.

Po zawarciu traktatu westfalskiego nadal trwały walki hiszpańs-ko-francuskie. Francję osłabiła tzw. fronda (s. 133). W końcu zwycięskiw walkach wewnętrznych sternik polityki francuskiej, kardynał JulesMazarin, zdołał doprowadzić do przymierza z Anglią (rządzoną przezOlivera Cromwella). Połączone siły obu państw pokonały Hiszpanów podDunkierką w 1658 r. Aby zabezpieczyć się przed cesarzem, Mazarinstworzył Związek Reński państw niemieckich pod protektoratem Francji(1659). W tymże roku wojnę zakończył traktat pirenejski, który przypieczę-tował upadek znaczenia Hiszpanii. Utraciła ona na rzecz Francji: Roussil-lon, Artois oraz części Flandrii i Luksemburga. W traktacie ustalono także,

iż młody Ludwik XIV poślubi infantkę hiszpańską Marię Teresę (umożliwiłoto w przyszłości Burbonom objęcie tronu Hiszpanii). Gdy małżeństwo zostałozawarte, a Ludwik XIV rozpoczął rządy osobiste (1661), powrócił do kwestiisukcesji po hiszpańskich Habsburgach. Nie mogąc liczyć na tron madrycki,postawił kwestię hiszpańskich Niderlandów. Pretekstu dostarczyło zwyczajo-we prawo brabanckie (tzw. prawo dewolucyjne), uznające pierwszeństwo dosukcesji tronu córek z pierwszego małżeństwa przed synami z drugiegozwiązku. Na tej zasadzie zgłosił w imieniu żony pretensje do Niderlandów,mimo że były one sprzeczne z postanowieniami traktatu pirenejskiego.Żądania poparły wojska francuskie, które odniosły szereg sukcesów. Wobecprzeciwdziałania powstałej koalicji państw północno-europejskich (Holandii,Anglii i Szwecji) Ludwik XIV przystał na rokowania pokojowe. Tzw. wojnędewolucyjną (l 667-1668) zakończył traktat w Akwizgranie, na mocy któregoFrancja musiała zwrócić większość zdobyczy w Niderlandach, zatrzymującwszakże ich południową część z miastem Lilie.

W następnym dziesięcioleciu potęga Francji wzrosła jeszcze bardziejdzięki przeciągnięciu na swoją stronę Anglii i Szwecji oraz związaniutraktatami wielu innych państw europejskich. Obawa przed dominacjąLudwika XIV w Europie spowodowała powstanie w 1674 r. wielkiejkoalicji antyfrancuskiej z udziałem cesarza, Hiszpanii, Holandii, Daniii wielu książąt niemieckich. Francja napór ten wytrzymała głównie dziękiarmii powiększonej do ogromnej wówczas liczby 280 tyś. ludzi. W tymczasie dyplomacja Ludwika XIV pozyskała króla Jana Sobieskiego,zamierzającego przy pomocy francuskiej realizować aktywną politykębałtycką. Wskutek obustronnego wyczerpania tzw. wojnę Ludwika XIVz I koalicją europejską zakończono pokojem w Nimwegen (1678-1679).

W następnych latach król Francji prowadził politykę bezkrwawychprzyłączeń do swego królestwa niewielkich fragmentów państw ościen-nych. Inkorporował Strasburg, część Luksemburga, niektóre posiadłościhiszpańskie w południowych Niderlandach, a nawet księstwo DwóchMostów w Rzeszy (1680-1681). Skłócona Europa, zagrożona przezekspansję turecką z południa, nie potrafiła przeciwstawić się LudwikowiXIV, który marzył nawet o koronie cesarskiej dla swego syna.

W latach 1685-1686 antyfrancuskie porozumienia ogarnęły prawiecałą zachodnią i środkową Europę. Ich architektem był Wilhelm IIIOrański, holenderski namiestnik, a następnie król angielski. W latach1688-1697 na kontynencie europejskim, na morzach i w koloniach trwaławojna koalicji (cesarz, Rzesza, Anglia, Holandia, Hiszpania i Sabaudia)

z Francją. Przy pośrednictwie Szwecji zawarto traktat pokojowy w Rys-wick (1697), który dowodził osłabienia pozycji Francji. Utraciła ona statusarbitra Europy, na kontynencie odbudowano równowagę, której straż-nikiem została Anglia. Także Austria odbudowała swoje znacznie.

Rozdział 9.

Zmiana polityczno-militarnego układu sił w Europiew ciągu XVI i XVII w.

Układ sil politycznych w Europie w II pół. XVII w.

Francja

Anglia

Austria

Hiszpania

Holandia

Rosja

Turcja

Szwecja

osiągnęła w II pół. XVII w. apogeum znaczenia i statushegemona w Europie

osłabiona rewolucją wewnętrzną w pół. XVII w., dopiero podkoniec tego stulecia uzyskała znaczenie europejskie

potęgę jej osłabiła reformacja i ruchy odśrodkowe w Rzeszy,a następnie wojna 30-letnia; w końcu XVII w. Austria odzys-kała znaczenie, utrzymując status mocarstwa

zbudowaną w XVI w. pozycję mocarstwową utraciła definityw-nie w pół. XVII w.

uzyskanej w XVI w. niepodległości z trudem broniła przedHiszpanami, później Anglikami, wreszcie Francuzami; w końcuXVII w. dzięki unii personalnej z Anglią uzyskała sporeznaczenie polityczne

zjednoczona w ciągu XVI w., po wojowniczym epizodzie IwanaIV Groźnego osłabiona przez „smutę" i walki wewnętrzne; odpołowy XVII w. pojawiła się na arenie europejskiej jeszcze niejako mocarstwo, lecz już jako państwo liczące się w politycemiędzynarodowej

po niepowodzeniach Porty w końcu XVII w. zagrożenietureckie dla Europy zniknęło i problem ten pozostał istotnytylko dla państw ościennych, tj. Austrii i Rosji

na skutek sukcesów wojennych parokrotnie zyskała pierwszo-rzędne znaczenie polityczne, którego jednak nie potrafiłautrzymać przez czas dłuższy; ostatnie dekady XVII w. to okresupadku potęgi Szwecji

U progu XVIII w. rangę mocarstwa miały tylko Anglia, Austriai Francja. Wraz z Prusami i Rosją, których awans do tego grona dokonałsię w ciągu pierwszych dziesięcioleci XVIII w., państwa te kształtowałyrównowagę europejską w ciągu stulecia.

Spadała gwałtownie pozycja Polski. Potężna i licząca się w Europiew XVI w. Rzeczpospolita zdołała się wprawdzie wydobyć z kryzysu połowyXVII stulecia, lecz zachodzące w niej procesy zmierzały w odwrotnymkierunku niż w państwach ją otaczających. Oprócz czynników politycz-nych istotną rolę odegrał tu strukturalny kryzys państwa szlacheckiego.Jego skalę najlepiej można zobrazować wysokością płaconych podatków (zpominięciem świadczeń niepieniężnych) w przeliczeniu na jednego miesz-kańca (dane z 1785 r.):

Państwo

HolandiaWielka BrytaniaFrancjaMonarchia habsburskaHiszpaniaSzwecjaRosjaPrusyPolska

Wysokość podatkóww szyi. ang.

35342112109661

W ślad za ubóstwem skarbu szła dysproporcja sił zbrojnych. WII pół.XVIII w. pod bronią starano się mieć ok. l % ludności. Od zasady tej (pozaAnglią, której potęga opierała się na flocie) były dwa charakterystycznewyjątki:

Państwo

Prusy Fryderyka IIPolska do 1764Polska po 1775

Odsetek ludnościpod bronią

3,00,10,2

Brak pieniędzy i nieliczne wojsko najlepiej charakteryzują politycznąsłabość Rzeczypospolitej.

Rozdział 10.Sytuacja w Europie w XVIII w.1. Wojna o sukcesję hiszpańską (1702-1714)

Wojna ta stanowiła: dalszy ciąg rywalizacji francusko-habsburskiej,fragment starań angielskich o zapewnienie równowagi w Europie orazelement walki o handel oceaniczny i kolonie; pewną rolę odegrały teżnapięcia religijne między państwami katolickimi a protestanckimi.

Wojna wybuchła po śmierci ostatniego z hiszpańskich Habsburgów,Karola II. Różne dwory, powołując się na związki dynastyczne, wysuwałyco najmniej pięciu pretendentów. Zmarły ostatnią wolą przekazał całośćziem imperium hiszpańskiego wnukowi Ludwika XIV - Filipowi ks.cTAnjou. Dążąc do realizacji testamentu, król Francji spowodował kolejnąwojnę ze znaczną częścią Europy. Walki toczyły się w pomocnychWłoszech, na pograniczu holenderskim, w Belgii, w Portugalii i w Hisz-panii (wojna domowa), a także na Sardynii i innych wyspach MorzaŚródziemnego. Były to zmagania na ogromną skalę (Francja w szczyto-wym okresie miała 400 tyś. ludzi pod bronią; siły koalicji dorównywały jejna lądzie, a przeważały na morzu), pochłaniające wielkie wydatki i trwającewiele lat.

Koalicja antyfrancuska proklamowała arcyksięcia Karola Habsburga(późniejszego cesarza Karola VI) królem Hiszpanii (1704). Po śmiercipanującego cesarza Józefa I (1711) pojawiła się perspektywa połączeniaw jego ręku sukcesji po Habsburgach austriackich i hiszpańskich. Takiewzmocnienie jednej dynastii było nie do przyjęcia dla Europy i ułatwiłorokowania pokojowe. W 1713 r. zawarto w Utrechcie traktat międzyFrancją a Anglią, Portugalią, Sabaudią, Prusami i Holandią. W 1714 r.w Rastatt podpisano układ między cesarzem Karolem VI a Francją(później przystąpiła doń Rzesza Niemiecka).

Koalicje w okresie wojny o sukcesję hiszpańską

profrancuska

Francja, Hiszpania, Bawaria,Sabaudia, Portugalia,arcybiskupstwo Kolonii

proaustriacka

Cesarstwo, Anglia, Holandia,Dania, Prusy, księstwa niemieckie

Postanowienia traktatów w Utrechcie i Rastattkról Filip Burbon

cesarz Karol VI

Anglia

otrzymał Hiszpanię i wszystkie jej kolonie, zrzekł sięnatomiast praw do korony francuskiej

otrzymał Belgię oraz Neapol, Mediolan, Mantue, hisz-pańskie porty w Toskanii, a także Sardynię; zobowiązałsię też do przywrócenia francuskim sojusznikom w Rze-szy dawnego stanu posiadania

uzyskała Minorkę i Gibraltar, posiadłości w Kanadziei na Antylach oraz monopol na dostarczanie niewol-ników do hiszpańskich posiadłości w Ameryce; zagwa-rantowano też sukcesję dynastii hanowerskiej w Anglii

Najważniejszym skutkiem wojny było przejście Hiszpanii i jej ogrom-nego imperium kolonialnego w ręce Burbonów oraz odłączenie innycheuropejskich posiadłości hiszpańskich. Ta ostatnia decyzja przyczyniła siędo wykrystalizowania się narodowego państwa hiszpańskiego, a także dowzmocnienia we Włoszech dynastii sabaudzkiej, która później odegraławielką rolę w odrodzeniu i zjednoczeniu Włoch. Inne postanowienia byłymniej trwałe i nie likwidowały antagonizmów habsbursko-burbońskich.

2. Wojna północna (1700-1721)•* ' * *• '

U jej podstaw legł zamiar rozbioru szwedzkich posiadłości, powziętyz inicjatywy Augusta II (jako elektora saskiego), przez Danię, cara Piotra Ioraz Brandenburgię. Państwa te w latach 1698-1700 związały się sojuszamiwojskowymi, pragnąc wykorzystać zmianę na tronie szwedzkim. Tymczasempiętnastoletni król, Karol XII, odnowił przymierza z państwami morskimi(Anglia, Holandia) oraz cesarzem i podjął walkę z zawiązaną właśnie LigąPółnocną. Wykazał się przy tym zdolnościami dowódczymi. Na przebiegwydarzeń wywarła wpływ wojna o sukcesję hiszpańską, która wyeliminowałaz konfliktu państwa Europy Zachodniej. Pierwszy etap wojny rozgrywał się naziemiach Rzeczypospolitej lub w jej bezpośrednim sąsiedztwie.

Konflikt rozpoczął się od szwedzkiego ataku na Inflanty i zwycięstwaKarola XII nad Sasami i Rosjanami. Po krótkiej przerwie spowodowanejdesantem w Danii (1700), który zmusił to państwo do wycofania sięz wojny, król szwedzki zajął Rzeczpospolitą i spowodował detronizacjęAugusta II oraz elekcję Stanisława Leszczyńskiego (1704). Akceptację tych

decyzji przez Augusta II wymusił zajmując Saksonię (1706). Rozprawaz Rosją, mimo początkowych sukcesów (1707-1708), zakończyła się klęskąKarola XII rx>d Poitawa (1709). Do antyszwedzkiej koalicji powróciłyDania i August II, którego panowanie w Rzeczypospolitej zostałoprzywrócone w rok później.

Dalsze plany Karol XII związał z zamiarami Turcji, która korzystającz wojen w Europie, postanowiła podważyć traktat karłowicki (1699). Jejwojna z Rosją (1710-1713) zakończyła się ustępstwami Piotra I (oddanieAzowa i Mołdawii, deklaracja neutralności w sprawach kozackich i pols-kich). W 1714 r. Turcja uznała Augusta II za króla Polski i potwierdziłatraktat karłowicki. W latach 1714-1718 toczyła na Bałkanach wojnęz cesarstwem i Wenecją. Zakończenie wojny o sukcesję hiszpańskąumożliwiło cesarzowi Karolowi VI pokonanie Turków (pokój w Passaro-witz, na mocy którego Austrii przypadła m. in. Serbia z Belgradem, zaśWenecja utraciła dużą część swych posiadłości i - definitywnie - znaczeniemiędzynarodowe). Nad Bałtykiem Rosjanie zajęli prawie całą Finlandię,a na Pomorzu i w Meklemburgii przewagę nad Szwedami uzyskaliwystępujący wspólnie Duńczycy, Rosjanie i Sasi. Koniec zmagań w zachod-niej Europie rozwiązał ręce Hanowerowi i Prusom, które również przystąpiłydo zajmowania posiadłości szwedzkich. W 1718 r. podczas wyprawy napodbój Norwegii zginął Karol XII. W latach 1719-1720 większość państwuczestniczących w antyszwedzkiej koalicji podpisała traktaty pokojowe;najważniejszy z nich był układ rosyjsko-szwedzki zawarty w Nystad (1721).

Rezultaty wielkiej wojny północnej 1700-1721Rosja

Prusy

Dania

Szwecja

otrzymała Inflanty, Estonię, Ingrię i część Karelii oraz wyspy naBałtyku (stały dostęp do tego morza)

otrzymały część szwedzkiego Pomorza ze Szczecinem orazwyspy Uznam i Wolin

uzyskała rezygnację Szwecji z wolności celnych w Sundzie orazwolną rękę w Holsztynie

odzyskała Finlandię, otrzymała pieniężne odszkodowanie odRosji oraz gwarancję niepopierania obcych pretendentów dotronu szwedzkiego; utraciła wszakże wszystkie posiadłościzamorskie oraz rangę mocarstwa

Głównym przegranym w wojnie była więc Szwecja. Na jej miejscew Europie wysunęły się nowe potęgi - Rosja, a wkrótce potem - Prusy.Żadnych sukcesów nie odnotował inicjator Ligi Północnej - August IIMocny. Rzeczpospolita utraciła de facto (bo nie de iure) wpływ na lennąKurlandię i Semigalię. Ponadto mogła się kilkakrotnie przekonać, jakdalece ograniczona jest jej suwerenność na własnym terytorium.

3. Wojna o sukcesję polską (1733-1735)

Tak nazwano wojnę toczoną w zachodniej Europie przez koalicjeFrancji, Hiszpanii, Sardynii, Bawarii i Saksonii z jednej, a Austrii, Rosjii Wielkiej Brytanii z drugiej strony.

Od 1725 r. Francja popierała swego kandydata do tronu polskiego,eks-króla Stanisława Leszczyńskiego, teścia Ludwika XV. Był tofragment polityki tzw. bariery wschodniej, zmierzającej do szachowaniaAustrii zespolonymi działaniami Szwecji, Polski i Turcji. Usiłowaniafrancuskie napotykały sprzeciw sprzymierzonych (od 1726 r.) dworówaustriackiego i rosyjskiego, które postanowiły od tronu polskiegousunąć zarówno Wettynów, jak i Leszczyńskiego. Stanowisko dworówcesarskich poparły też Prusy.

Drugim obszarem ścierania się interesów Austrii i Francji byłaLotaryngia, której władca, Franciszek Stefan, był przewidziany na mężaMarii Teresy, córki cesarza Karola VI. Ślub oznaczał dołączenie Lotaryn-gii do posiadłości habsburskich, na co żadną miarą nie chciała zgodzić sięFrancja.

Kryzys wybuchł po zgonie Augusta II. W Rzeczypospolitej doszło doponownego wyboru na króla Stanisława Leszczyńskiego (1733), tym razemprzygniatającą większością głosów. Austria i Rosja z konieczności poparłyWettyna, którego wybrała na króla mniejszość szlachty. Leszczyńskischronił się w Gdańsku, skąd po oblężeniu przedostał się za granicę.Równocześnie doszło do walk na pograniczu belgijskim, w północnychWłoszech i na Sycylii (1734-1735). Spieszący na pomoc Austrii korpuswojsk rosyjskich doszedł nad Ren, lecz nie zdążył wziąć udziału w walkach.Zawarty rozejm umożliwił wynegocjowanie francusko-austriackiego trak-tatu pokojowego (1738), do którego w następnym roku przystąpiłyHiszpania i Sardynia. Ślub Marii Teresy z Franciszkiem Stefanem odbył sięw 1736 r.

Postanowienia traktatu pokojowego w Wiedniu (1738)Austria

Hiszpania

StanisławLeszczyński

Francja

uzyskała Toskanię dla młodszej linii Habsburgów oraz księstwoParmy i Piacenzy; zatrzymała Lombardię

dostała królestwo Neapolu i Sycylii dla młodszej linii Bur-bonów hiszpańskich

zachował tytuł króla Polski i otrzymał dożywotnio Lotaryngię(po jego śmierci miała stać się spóźnionym posagiem MariiLeszczyńskiej, żony Ludwika XV)

uzyskała od razu wpływ na Lotaryngię, a w przyszłościmożliwość jej inkorporacji

Przyłączenie Lotaryngii stanowiło wielki sukces Francji. Habsbur-gowie zaś umocnili się w północnej części Włoch. W wyniku wojnyukształtowała się mapa Italii, która przetrwała do rewolucji francuskiej.W Polsce zwolennicy króla Stanisława Leszczyńskiego musieli się pogodzićz Augustem III na sejmie pacyfikacyjnym (1736). Wydarzenia tych latponownie wykazały ograniczoną suwerenność Rzeczypospolitej.

4. Wojna o sukcesję austriacką (1740-1748)

W 1713 r. nie mający męskich potomków cesarz Karol VI wydał tzw.sankcję pragmatyczną, zapewniającą niepodzielność krajów habsburskichi ich dziedziczenie przez swą córkę, Marię Teresę. Gdy zmarł w 1740 r.,panujący ledwie od kilku miesięcy nowy król pruski, Fryderyk II, zajął całyŚląsk (tzw. I wojna śląska: 1740-1741), powołując się na zadawnioneroszczenia Prus do jego niewielkich fragmentów. Austria nie mogła liczyćna pomoc sprzymierzonej Rosji, gdyż trwała wojna szwedzko-rosyjska(1741-1743). Akcja pruska ośmieliła inne dwory do zakwestionowaniasankcji pragmatycznej ze względów dynastycznych i przyczyniła się dowybuchu wojny powszechnej.

Wiatach 1741-1743 trwała wojna wewnątrzniemiecka, w trakcie którejelektor bawarski, wsparty przez Francję i Augusta III Wettyna jako elektorasaskiego, koronował się na arcyksiecia Austrii i króla Czech, a następnie zostałwybrany na cesarza jako Karol VII. Nad monarchią Habsburgów zawisłagroźba rozbioru. Wprawdzie Marii Teresie udało się ją zażegnać przywsparciu angielskim, lecz musiała odstąpić Fryderykowi II prawie cały Śląsk.

W latach 1744-1748 doszło do wojny powszechnej, gdyż przeciw Austriii Anglii wystąpiły powiązane sojuszami Francja, Hiszpania, Bawaria,a następnie także Prusy, zaniepokojone wzrostem znaczenia Wiednia. Walkitrwały w Belgii, Alzacji, Bawarii, Holandii, we Włoszech, a także na morzachi w koloniach. Do przygotowywanej przez Francuzów w Dunkierce inwazjina Wyspy Brytyjskie nie doszło. W 1745 r. zmarł cesarz Karol VII, a jegonastępcą został wybrany mąż Marii Teresy, Franciszek Stefan. W tymsamym roku Austria i Saksonia podjęły próbę odzyskania Śląska, jednakwobec porażek wojskowych musiały z tego zrezygnować. Ponownie napomoc Austrii nad Ren wyruszyła posiłkowa armia rosyjska, lecz wcześniejw Akwizgranie Anglia i Francja zawarły traktat pokojowy, do któregoprzyłączyły się inne państwa. Za wstawiennictwem francuskim zatwierdzonow nim prawa Fryderyka II do Śląska, uznano cesarski tytuł Franciszka I,a także zmieniono przynależność państwową niektórych terytoriów w Italii.W koloniach powrócono do stanu sprzed wojny.

Największe korzyści z wojny wyniósł Fryderyk II pruski. Osiągnięciestanu równowagi między Anglią i Francją oznaczało sukces Londynu.Straty Austrii na Śląsku i we Włoszech były umiarkowane w zestawieniuz głębokością kryzysu, w jakim państwo to się znalazło i który prze-zwyciężyło. Ponowna interwencja wojsk carskich nad Renem dowodziławzrostu potęgi Rosji.

5. Wojna siedmioletnia (1756-1763)Poprzedziły ją walki Anglii z Francją w koloniach (Kanada, Indie)

trwające z niewielkimi przerwami od 1744 r. W 1756 r. eskalacja konfliktuw Kanadzie doprowadziła do wybuchu wojny w Europie; jej pierwszymakordem było zajęcie przez Francję Minorki, brytyjskiej bazy morskiej naMorzu Śródziemnym.

Następnie doszło do słynnego „odwrócenia przymierzy" opasującychEuropę. Dotychczasowy podział: Wielka Brytania, Hanower, Holandia,Austria i Rosja przeciw Francji, Hiszpanii i Prusom, zdezaktualizował się.Gdy Anglia przekonała się, że Holandia nie chce wystąpić przeciw Francji,a Austria postawiła zbyt wygórowane warunki, Londyn w 1755 r. podpisałkonwencję z Rosją. W zamian za subsydia zapewnił sobie jej pomoc w razieataku Prus na Hanower. Stale zagrożony rewindykacją Śląska przezAustrię Fryderyk II natychmiast podpisał z Anglią tzw. konwencjęwestminsterską (1756), przewidującą wspólne działanie przeciw temu, ktonaruszyłby pokój w Rzeszy. Miał nadzieję, że zbliży się w ten sposób do

Anglii i Rosji. Tymczasem Francja, tradycyjna przeciwniczka Anglii,oburzona nań za wiarołomstwo, przestała opierać się austriackim ofertomprzymierza i podpisała tzw. I traktat wersalski (l 756). Był to układ obronnyz zachowaniem neutralności w trwającej wojnie angielsko-francuskiej.

Na wieść o nieoczekiwanym sojuszu Francji z Austrią, Holandiazawarła z Francją konwencje o neutralności, a Rosja wycofała sięz porozumienia z Anglią, zawierając antypruskie przymierze z Austrią.Uformował się skrajnie niekorzystny dla Prus układ stosunków między-narodowych. Wojnę sprowokował jednak sam Fryderyk II. Sejm Rzeszyuznał go za burzyciela pokoju publicznego, większość państw niemieckichwypowiedziała mu wojnę. Antypruska koalicja zamierzała okroić Prusy zewszystkich nabytków i znacznej części ziem. Wojnę z Prusami prowadziłyprzede wszystkim Rosja i Austria; z Anglią i Hanowerem - Francja.

Kalendarium wojny siedmioletniej 1756-1763

1756

1757

1757

1757-1758

1759

1760

1762

podbój i grabież Saksonii przez Prusy, wyjazd Augusta III do Warszawy

II traktat wersalski: austriacko-francuskie przymierze zaczepne

nieudana wyprawa Fryderyka II na Czechy; wojska austriackie przejś-ciowo zajmują Śląsk i zapuszczają się pod Berlin; ataki na Prusy: rosyjski odwschodu i szwedzki na Pomorzu; Francuzi pokonują armię angiels-ko-hanowerską, lecz ulegają Fryderykowi II w bitwie pod Rossbach

Rosjanie opanowują Prusy Wschodnie i uderzają na zachód

atak austriacko-rosyjski na Prusy: klęska Fryderyka II pod Kunowicami(KunersdorOponowny atak dworów cesarskich na Prusy: zajęcie Berlina i Śląska

zgon antyprusko nastawionej cesarzowej Rosji Elżbiety; jej następca, PiotrIII, wycofał armię rosyjską z Pomorza i Prus Wschodnich, podpisał

Przesłanki przymierza austriacko-francuskiego

wcześniejsze uregulowanie sukcesji hiszpańskiej, kwestii lotaryńskiej i sprawwłoskich pozbawiło antagonizm obu państw geopolitycznego podłoża

przesunięcie ciężaru polityki austriackiej z Europy Zachodniej do EuropyŚrodkowej - głównym wrogiem Austrii nie Francja, lecz Prusy

austriackie nadzieje na francuską pomoc w odzyskaniu Śląska, skłaniająceWiedeń do zgody na ustąpienie z Belgii

1762

1763

z Fryderykiem II pokój, a następnie sojusz wymierzony w Austrię

przewrót pałacowy w Petersburgu: obalenie Piotra III i wyniesienie Katarzyn)II; aprobata pokoju z Prusami, lecz rezygnacja z sojuszu

pokój w Hubertsburgu między Prusami a Austrią i Saksoniąoraz w Paryżu między Anglią a Francją i Hiszpanią

Równocześnie trwała wojna w koloniach, do której Anglia (WilliamPitt Starszy) przywiązywała wielkie znaczenie, ograniczając swoje działa-nia na kontynencie europejskim. W 1761 r. prawie całe imperiumkolonialne Francji było już podbite przez Anglików, a losów wojny nieodwróciło nawet przystąpienie do niej Hiszpanii (1762), gdyż siły zbrojnetego państwa nie potrafiły odnieść sukcesów. Zmagania zakończył trój-stronny pokój podpisany w Paryżu równocześnie z układem hubertsburs-kim. Dokonano w nim niezwykle korzystnego dla Anglii podziałufrancuskich kolonii.

Wojna siedmioletnia zmieniła układ sił w Europie, gdyż:1. Anglia zmniejszyła zainteresowanie Belgią, Holandią i Hanowerem,

zwracając się ku morzom;2. Francja straciła na znaczeniu w Europie;3. Prusy ostatecznie dołączyły do grona mocarstw europejskich;4. Rosja dowiodła, że ma głos rozstrzygający w sprawach środkowo-

europejskich, których ranga tymczasem wzrosła.

Rozdział 11.Kryzys wschodni lat 1768-1774i l rozbiór Polski

1. Międzynarodowe położenie Rzeczypospolitej

Zerwanie przez Rosję w 1762 r. sojuszu dworów cesarskichspowodowało powstanie dwóch nowych przymierzy: państw połu-

Ważniejsze postanowienia pokoju w Hubertsburgupotwierdzono przedwojenne granice

Maria Teresa ostatecznie wyrzekła się Śląska

August III odzyskał wyniszczoną Saksonię

dniowych (Francja, Austria, Hiszpania oraz luźniej związana Turcja) oraz„systemu północnego" (Rosja, Prusy, Anglia). Licząc się z kolejną wojnąz Turcją, Rosja była skłonna zgodzić się na ograniczone reformy w Polsce.Pragnęła, aby podporządkowana jej Rzeczpospolita częściowo zastąpiłaAustrię w tej wojnie. Z tą myślą doprowadziła do elekcji StanisławaAugusta Poniatowskiego zamiast popieranych przez państwa południoweWettynów. Polityce tej Fryderyk II, acz niechętnie, musiał się podporząd-kować.

W tych latach sprawa polska wysunęła się na naczelne miejscew polityce rosyjskiej. Warunkiem wprowadzenia Polski do „systemupółnocnego" była realizacja dotkliwych dla suwerenności tego państważądań Rosji. Rozmijały się one z ambitnymi planami Stanisława Augusta,który chciał poszerzyć zakres niezależności poprzez zbliżenie z państwamipołudniowymi - Austrią i Francją. Z kolei reformatorskie posunięcianowego monarchy wzbudziły sprzeciw Prus, a całokształt nowej polityki- oburzenie konserwatywnej większości społeczeństwa szlacheckiego(s. 164). Katarzyna II, udzielając w 1768 r. gwarancji dla zasad dawnegoustroju, określiła miejsce Polski w „systemie pomocnym" jako państwa jużformalnie zależnego.

Kontynuacją konfederacji radomskiej (1767-1768) była konfederacjabarska, która zawiązała się na początku 1768 r. i zakwestionowałalegalność panowania Stanisława Augusta. Jej działacze byli związaniz dynastią saską, a przez to z państwami południowymi. Nowo powstałyzwiązek został wykorzystany przez uczestników tego przymierza jakodywersja, mająca zapobiec rozszerzaniu się wpływów państw „systemupółnocnego".

Państwa południowe podobnie patrzyły na tzw. wojnę wschodnią(turecko-rosyjską, 1768-1774), nazywaną w Turcji „wojną polską".Prócz usilnej inspiracji francuskiej oraz przyzwolenia Austrii, spowodo-wały ją zadawnione konflikty graniczne turecko-rosyjskie, a takżezaniepokojenie Wysokiej Porty umacnianiem się Katarzyny II w Rzeczy-pospolitej.

Kryzys międzynarodowy i wojna domowa wywołana przez kon-federatów barskich spowodowały, że rozbiór słabej Rzeczypospolitej- teoretycznie możliwy od dawna - doszedł do skutku.

2. Przebieg wojny wschodniej (1768-1774)a l rozbiór Polski

1768

1769

1770

1771

1772

1773

1774

1775

wypowiedzenie wojny Rosji przez Turcję

sukcesy wojsk rosyjskich na froncie tureckim: zajęcie Mołdawii i Azowa;Austria zajmuje Spisz

sukcesy Rosji na lądzie i morzu - Turcy bronią linii Dunaju; Austriazajmuje starostwa: nowotarskie, sądeckie i czorsztyńskie; finansowe i kad-rowe wsparcie Francji dla konfederacji barskiej; jej Generalność ogłaszadetronizację Stanisława Augusta, licząc na wsparcie któregoś z państwzainteresowanych polską koroną

początek prusko-rosyjskich tajnych rokowań rozbiorowych; sojusz austria-cko-turecki wywołany obawami Wiednia przed zbytnim wzmocnieniemRosji; ostateczna porażka Turcji: Rosjanie sforsowali linię Dunaju i zajęliKrym

Rosja wciąga Austrię do rokowań rozbiorowych i godzi się z nią,rezygnując z Mołdawii i Wołoszczyzny; podpisanie w Petersburgu trak-tatów rozbiorowych między Austrią, Rosją i Prusami (5 VIII); początekrosyjsko-tureckich rokowań pokojowych

ratyfikowanie traktatów rozbiorowych przez polski sejm rozbiorowy

korzystny dla Rosji pokój z Turcją w Kuczuk-Kainardżi

zawarcie traktatów handlowych między Rzeczpospolitą a państwamizaborczymi (szczególnie niekorzystny z Prusami)

3. l rozbiór Polski (1772)

• Był rezultatem wyłamania się Rzeczypospolitej za sprawą kon-federatów barskich spod parasola „systemu północnego"; nie mieli onijednocześnie szans na skuteczną ochronę ze strony państw południo-wych.

• Stanowił rozwiązanie splotu sprzecznych interesów mocarstwościennych: Austrii starającej się o odzyskanie Śląska i z niepokojempatrzącej na wzrost znaczenia Rosji, Prus zabiegających o powiększenieswego terytorium kosztem Polski, i Rosji, która najchętniej sprawowałabyprotektorat nad całą Rzeczpospolitą. Gdy w Petersburgu zdecydowano sięprzystać na rozbiorowe propozycje Prus, Austria dołożyła starań, aby niedać się ubiec partnerom, licząc, że nabytki zdoła w przyszłości wymienić na

upragniony Śląsk. Nowsza historiografia utrzymuje, że nie Prusy, a właśnieAustria najwięcej zyskała w I rozbiorze.

• Był wynikiem konfliktu wewnętrznego, który uniemożliwiał za-rządzanie państwem. Umieszczone zatem w konwencji rozbiorowej uzasa-dnienie tego kroku „całkowitym rozkładem państwa" nie mijało sięz prawdą tak bardzo jak ówczesne wywody „historyczne", mająceuzasadnić pretensje mocarstw rozbiorowych do zabieranych Polsce ziem.

Nabytki mocarstw w I rozbiorze Polski

Państwo

Austria

Prusy

Rosja

Powierzchniaw tyś. km2

83

36

92

Ludnośćw min osób

2,65

0,58

1,3

4. Międzynarodowe konsekwencje l rozbioru Polski

Wydarzenia na Bałkanach i w Polsce doprowadziły do rozpaduprzeciwstawnych systemów: południowego i północnego. W ich miejscepowstał w Europie Środkowej sojusz trzech państw zaborczych, scemen-towany nabytkami kosztem Rzeczypospolitej. Stanowił on największą siłęmilitarną ówczesnego świata. Próby przeciwdziałania jego narodzinom zestrony Francji czy Anglii były spóźnione i nieskuteczne.

Rozdziat 12.

Europejski teatr wojny o niepodległośćStanów Zjednoczonych

Trwająca od 1775 r. wojna o niepodległość Stanów Zjednoczonychprzekształciła się w wojnę powszechną i skupiła na sobie uwagę EuropyZachodniej. Wolnościowe oblicze walki Amerykanów często budziłosympatię. Największą jednak rolę w rozszerzeniu wojny odegrało dążenieFrancji do rewanżu za porażki w wojnie siedmioletniej. Z tego też powoduwojna toczyła się nie tylko w Ameryce Północnej, lecz również na morzachi w innych koloniach.

Wojna o niepodległość Stanów Zjednoczonych (faza druga: ogólnoeuropejska)

1778

1779

1780

1780

1781

1781

1783

podpisanie przymierza francusko-amerykańskiego

przystąpienie Hiszpanii do wojny po angielskiej odmowie zwrotu Gibral-taru

przystąpienie Holandii do wojny z Anglią, która blokowała handelz koloniami w Ameryce Płn.; powstanie Ligi Zbrojnej Neutralnościw obronie gwałconej przez Anglię swobody handlu i bezpieczeństwaneutralnych okrętów (Dania, Szwecja, Rosja, Holandia, potem też Francja,Hiszpania, Portugalia, Austria, Prusy, Królestwo Neapolu i Sycylii)

udział regularnych wojsk francuskich w wojnie w Ameryce

opanowanie Minorki przez Hiszpanię

decydująca dla przebiegu wojny w Ameryce Płn. porażka Anglików podYorktown

podpisanie traktatu wersalskiego kończącego wojnę

Skutkiem wojny w Europie była porażka Anglii i powrót Francji doznaczenia, którego pozbawiła ją wojna siedmioletnia. Francja zapłaciłajednak za to ruiną finansów państwa, a także wzmocnieniem antyab-solutystycznych nastrojów we własnym kraju.

Rozdział 13.Kryzys wschodni lat 1787-1792oraz II i III rozbiór Polski1. Geneza kryzysu

Od 1780 r. nastąpiło zbliżenie rosyjsko-austriackie spowodowaneekspansją Katarzyny II w kierunku Morza Czarnego. Rosja podjęła

Warunki pokoju wersalskiego (1783)

Stany Zjednoczone - uzyskały uznanie suwerenności, korzystną granicez Kanadą oraz obszar na południe od Wielkich Jezior i na wschód od Missisipi;otrzymały dostęp do łowisk nowofundlandzkich, a także subwencję od Francji

Francja - odzyskała faktorie w Indiach, posiadłości w Senegalu, a także otrzymaładwie wyspy na Antylach; uzyskała też dostęp do łowisk nowofundlandzkich

Hiszpania - otrzymała Florydę i Minorkę

kolonizację stepów nadmorskich, dążyła do likwidacji Kozaczyzny, a na-stępnie Tatarszczyzny. W Petersburgu powstał tzw. plan grecki, przewidu-jący wskrzeszenie pod berłem młodszego wnuka Katarzyny II, wielkiegoksięcia Konstantego, cesarstwa bizantyjskiego obejmującego Konstan-tynopol, Grecję, Macedonię, Trację i Bułgarię. Jego realizacja zależała odwyparcia Turków z Europy.

2. Wojna turecko-rosyjska a wydarzeniaw Rzeczypospolitej

Wojna wschodnia 1787-1792 a wydarzenia w Rzeczypospolitej

1787

1788

1790

1792

wybuch wojny turecko-rosyjskiej

powstanie trójprzymierza Anglii, Holandii i Prus wymierzonego przeciwRosji i Austrii; przystąpienie Austrii do wojny po stronie Rosji; wybuchwojny szwedzko-rosyjskiej; początek obrad Sejmu Czteroletniego - od-rzucenie gwarancji rosyjskiej

przymierze prusko-tureckie oraz prusko-polskie; śmierć Józefa II, następcąLeopold II, zmiana polityki Austrii: pokój austriacko-turecki; pokójrosyjsko-szwedzki

pokój turecko-rosyjski w Jassach: niewielkie zyski rosyjskie (wybrzeżeczarnomorskie między Bohem a Dniestrem); utworzenie konfederacjitargowickiej; wkroczenie wojsk rosyjskich do Polski i wojna rosyjs-ko-polska; koniec obrad Sejmu Czteroletniego

Podobnie jak w latach 1768-1774, wokół wojny wschodniej zognis-kowały się najważniejsze wydarzenia polityczne w Europie. Dodatkoworewolucja we Francji wyłączyła to państwo z polityki międzynarodowej,dając wolną rękę państwom trójprzymierza. W 1792 r. wojna Francjiz Austrią i Prusami związała państwa niemieckie, pozostawiając Rosjiswobodę działania w Rzeczypospolitej. Obok zakończenia wojny turec-ko-rosyjskiej był to drugi co do ważności czynnik przesądzający o fiaskuemancypacyjnej polityki Sejmu Czteroletniego.

3. Konfederacja targowicka (1792-1793)

Została zawiązana oficjalnie w Targowicy, a faktycznie w Petersburgu,pod dyktando Katarzyny II, przez grupę magnatów i związanej z nimiszlachty, którzy sprzeciwiali się reformom i polityce zagranicznej Sejmu

Czteroletniego. Pretekstem były postanowienia Konstytucji 3 maja. Nikłewpływy targowiczan w początkowym okresie pozwalają traktować tę kon-federację jako przedsięwzięcie marionetkowe, mające tylko uzasadnić rosyjskąinterwencję w Rzeczypospolitej. Po przystąpieniu do Targowicy króla Stani-sława Augusta, który liczył na ocalenie choć części reform Sejmu Czteroletniego,i po przerwaniu działań wojennych, konfederaci objęli władzę w kraju. Opierałasię ona na stacjonujących w Rzeczypospolitej wojskach rosyjskich, mimo tojednak nie była sprawna. Rozbiór był dla przywódców Targowicy zaskocze-niem, mimo że własnym postępowaniem walnie się doń przyczynili.

4. II rozbiór Polski (1793)

Zajęcie Polski przez wojska rosyjskie nie przesądzało jeszcze o rozbiorze.Wiodły do niego długie negocjacje, łączące sprawę polską z odszkodowania-mi za kampanię antyfrancuską na zachodzie Europy. Ostatecznie najmoc-niej związana nad Renem Austria została zmuszona do rezygnacji z udziałuw rozbiorze. Prusy i Rosja prędko doszły do porozumienia, przy czym Berlinnabytki traktował jako wynagrodzenie za kampanię antyfrancuską, a Pe-tersburg jako rekompensatę za niewielkie zyski w długotrwałej wojniez Turcją. Na decyzję Katarzyny II wpłynęła też niezdolność władz kon-federackich do wprowadzenia w Rzeczypospolitej sprawnych rządów,a także rozbudzone apetyty rosyjskich generałów i wyższych urzędników,pragnących wzbogacić się kosztem ziem polskich. Sejm rozbiorowy zwołanydo Grodna zatwierdził oba traktaty po krótszym w przypadku Rosji,a dłuższym w odniesieniu do Prus, manifestacyjnym oporze.

Nabytki mocarstw w II rozbiorze Polski

Państwo

Prusy

Rosja

Powierzchniatyś. km2

58

250

Ludnośćw min osób

1,14

3,06

Przywódcy konfederacji targowickiej (1792)

Szczęsny Potocki, Ksawery Branicki, Seweryn Rzewuski (Korona);Józef i Szymon Kossakowscy (Litwa)

5. Powstanie kościuszkowskie (1794)Inicjatywa insurekcji wyszła z kręgów patriotycznej emigracji przebywa-

jącej w Saksonii od końca rosyjsko-polskiej wojny 1792 r. Gdy II rozbiórokazał się faktem, działacze ci zwrócili się w stronę Francji, licząc na jejbezpośrednią pomoc oraz na skłonienie przez nią Szwecji i Turcji dowystąpień. Reakcje Francji zmieniały się w zależności od tego, któreugrupowanie znajdowało się u władzy; w rezultacie jednak jakobini nieudzielili powstaniu żadnej pomocy. Wpływy francuskie w Stambule spowo-dowały za to, że Turcja przygotowywała się do nowej wojny z Rosją, coczęściowo upodobniło sytuację międzynarodową do znanej z lat 1768-1774i 1787-1792.

Na terenie kraju spisek zawiązał się wiosną 1793 r. Przyczynąodraczania daty wystąpienia był niedostateczny stopień przygotowań.Ostatecznie termin wybuchu wybrano pod wpływem zarządzonej redukcjiregularnego wojska koronnego i litewskiego oraz na skutek aresztowańw szeregach konspiracji warszawskiej.

Kalendarium powstania kościuszkowskiego (1794)

12 marca

24 marca

4 kwietnia

17-18 kwietnia

22 kwietnia

maj

czerwiec

13 lipca-5 września

wystąpienie bryg. Antoniego Madalińskiego

przysięga Tadeusza Kościuszki na Rynku Głównym w Krakowie

bitwa pod Racławicami (kosynierzy)

insurekcja warszawska - klęska Rosjan

wybuch powstania w Wilnie - klęska Rosjan

Uniwersał połaniecki;„wieszania sądowe" w Warszawie;wkroczenie armii pruskiej na ziemie polskie, w porozumieniuz Rosją

porażka Kościuszki w bitwie z wojskami rosyjskimi i pruskimipod Szczekocinami;„wieszania pozasądowe" w Warszawie

oblężenie Warszawy przez armię prusko-rosyjską;pokojowa deklaracja Turcji i zwolnienie wojsk AleksandraSuworowa z frontu tureckiego;kapitulacja Wilna przed wojskami rosyjskimi;antypruskie powstanie w Wielkopolsce;wyprawa gen. Jana Henryka Dąbrowskiego do Wielkopolski

10 października

4 listopada

17 listopada

16 listopada

klęska powstańców pod Maciejowicami; ranny Kościuszko w nie-woli;

zdobycie Pragi przez wojska Suworowa

kapitulacja Warszawy

kapitulacja resztek wojsk powstańczych pod Radoszycami

6. III rozbiór Polski (1795)

Rokowania rozbiorowe rozpoczęły się jeszcze w trakcie walk. Tymrazem Rosja prędko doszła do porozumienia z pominiętą w II rozbiorzeAustrią i 3 stycznia 1795 r. traktat między nimi został podpisany. Prusy niechciały przystać na zyski Austrii, toteż rokowania trwały znacznie dłużeji zakończyły się 24 października 1795 r. podpisaniem trójstronnegoporozumienia o demarkacji granic zaborów.

Nabytki mocarstw w III rozbiorze Polski

Państwo

Austria

Prusy

Rosja

Powierzchniaw tyś. km2

47

48

120

Ludnośćw min osób

1,5

1,0

1,2

25 listopada 1795 r. abdykował król Stanisław August Poniatowski.Ostatnim akordem rozbiorów była konwencja petersburska z 26 stycznia1797 r., która tajnym artykułem zobowiązywała sygnatariuszy do nieuży-wania nazwy Królestwo Polskie we własnej tytulaturze monarszej.

Rozdział 14.Wojny rewolucyjnej Francji z Europą (1792-1797)

Wojna została wywołana przez rząd żyrondystowski, który liczył, żełatwe zwycięstwo umocni jego położenie wewnętrzne. W rzeczywistościdługotrwały konflikt przyczynił się do upadku tego ugrupowania, prze-trwał jego następców i stał się jednym z najistotniejszych czynnikóww polityce francuskiej doby rewolucji i Dyrektoriatu.

Wykorzystując sytuację międzynarodową oraz zamieszki w RzymieFrancuzi wkroczyli w 1798 r. do Wiecznego Miasta, internowali Piusa VI(zmarł w rok później), znieśli jego władzę świecką i ustanowili republikę.W tymże roku w Szwajcarii wybuchło powstanie wywołane przez demo-kratów, do których dołączyło drobnomieszczaństwo i chłopstwo niechętneutrwalonym rządom bogatego patrycjatu miejskiego. Powstańców wsparływojska francuskie i pod ich osłoną uchwalono centralistyczną konstytucjęnowej Republiki Helweckiej.

Wojna Francji z Austrią i Prusami

1792 wypowiedzenie wojny Austrii przez Francje; przyłączenie się Prus, a następnieSardynii; sukcesy pruskie; przełomowe znaczenie bitwy pod Valmy; kontrofen-sywa francuska - zajęcie i przyłączenie do Francji Sabaudii, Nicei i Bazylei, nadRenem zajęcie Spiry, Wormacji i Moguncji; klęska Austriaków pod Jemappes

Wojna Francji z I koalicją

1793

1794

1795

po straceniu Ludwika XVI Anglia zorganizowała koalicję z udziałem Austrii,Prus, Toskanii, Hiszpanii, Portugalii, Neapolu, Holandii; Rosja obiecaławsparcie; ofensywa sprzymierzonych

zwycięstwo francuskie pod Fleurus, które przesądziło o losie kampanii:Francuzi zajęli Belgię i wkroczyli do Holandii (Republika Batawska) i Niemiec

Toskania, Prusy i Hiszpania podpisały pokój z Francją, wycofując się z koalicji

Wojna Austrii z Francją 1795-1797

1795

1796

1797

1797

trójprzymierze Austrii, Anglii i Rosji chroniące Wiedeń przed atakiem Prus;sukcesy austriackie nad Renem

Bonaparte objął komendę we Włoszech, zwyciężył pod Lodi i proklamowałRepublikę Lombardzką, wyprawił się do Państwa Kościelnego i opanowałWłochy

utworzenie Legionów Polskich (gen. Jan Henryk Dąbrowski) w RepubliceLombardzkiej; zwycięstwo Bonapartego nad Austriakami w bitwie pod Rivoli,zajęcie Wenecji, przymusowe przekształcenie Republiki Genueńskiej w zależnąod Francji Republikę Liguryjską

pokój francusko-austriacki w Campo Formio: Austria zrzekła się Lombardii,Belgii i posiadłości Rzeszy na zachód od Renu, otrzymując w zamianterytorium państwa weneckiego

III. EUROPA A RESZTA ŚWIATA

1. Odkrycia geograficzneW końcu XV i w XVI w. poczyniono najpoważniejsze odkrycia

geograficzne. Moment ich dokonania został wyznaczony przez różnora-kie czynniki.

Podróże za ocean poprzedziło stopniowe poznawanie zachodnichwybrzeży Afryki, do których docierano drogą morską. W początkowymokresie odkryć geograficznych prymat należał niepodzielnie do Portugal-czyków i Hiszpanów; żeglarze innych państw i narodowości włączyli się dowspółzawodnictwa z opóźnieniem. O ile ekspedycje portugalskie or-ganizowano planowo, a zajęte terytoria poddawano ścisłej kontroli

Czynniki skłaniające do podejmowania poszukiwań geograficznych

zainteresowanie handlem ze Wschodem - z Chinami i Indiami (nieprawdziwajest dawna teza, że Turcy całkiem odcięli Europę od kontaktów z Orientem)

ciekawość innych cywilizacji wynikająca z intelektualnej rewolucji renesansu

nowy obraz świata kształtowany dzięki odkryciom geograficznym i astro-nomicznym, który skłaniał do dalszych poszukiwań

postęp w technice nawigacyjnej (nowoczesny ster, busola magnetyczna, mapy,większe statki - karawele) umożliwiający dalekie podróże

zapał religijny zachęcający do nawracania niechrześcijan

przeludnienie skłaniające do poszukiwań nowych obszarów dla osadnictwa

chęć ucieczki przed różnego rodzaju prześladowaniami

ambicje poszczególnych państw, ich mieszkańców oraz współzawodnictwopanujących w odkrywaniu nowych lądów

pogoń za zyskiem (ten czynnik na początku epoki nie odgrywał zasadniczej roli)

państwa, o tyle wyprawy hiszpańskie miały żywiołowy charakter, prowa-dzili je rywalizujący ze sobą konkwistadorzy, a głównym motoremskłaniającym do ich podejmowania była żądza złota. W celu uregulowaniastosunków między tymi państwami, przy mediacji papieża Aleksandra VI(Hiszpana z pochodzenia) wyznaczono (1494, traktat w Tordesillas) strefywpływów wzdłuż linii przechodzącej przez Atlantyk: obszary na wschód odniej przypadły Portugalii (odkryta później Brazylia, wybrzeża afrykańskiei Indie Wschodnie), na zachód zaś - Hiszpanii (reszta Ameryki).

Odkrywanie Azji przez Europejczyków następowało stopniowo. Kon-takty z niektórymi regionami tego kontynentu trwały od stuleci, inne zaśpozostawały nie zbadane aż do przełomu XIX i XX w. Równocześniez omówionymi powyżej odkryciami postępowała ekspansja moskiewska nawschód: w II pół. XVI w. dokonano podboju zachodniej Syberii, zaśw końcu XVII w. Rosja sięgnęła już do Oceanu Spokojnego.

Choć wiele było jeszcze obszarów nie znanych i nie zbadanych, to jednakz kontynentów do odkrycia pozostawała tylko Australia. Na początku

Odkrycia geograficzne Europejczyków w XV i XVI w.

Rok i miejsce

1488 - Przylądek Dobrej Nadziei

1492 - Hispaniola (Haiti), Kuba i inne

1493-1504 - Małe Antyle, wybrzeża Ame-ryki Środkowej i Południowej

1497-1498 - droga do Indii wzdłuż wy-brzeży Afryki

1498 - ujście rzeki Orinoko

1499 - wschodnie wybrzeża Ameryki Połu-dniowej

1513 - przekroczenie Przesmyku Panam-skiego

1519-1522 - opłynięcie Ziemi (CieśninaMagellana, Ocean Spokojny, Filipi-ny, Borneo)

1577-1580 - opłynięcie Ameryki Południo-wej (i świata)

Przywódcy wypraw

Bartolomeo Diaz (Portugalczyk)

Krzysztof Kolumb (Włoch w służbie hisz-pańskiej)

Krzysztof Kolumb

Vasco da Gama (Portugalczyk)

(Hiszpanie)

Amerigo Yespucci (Włoch w służbiehiszpańskiej)

(Hiszpanie)

Ferdynand Magellan (Portugalczyk w służ-bie hiszpańskiej)

Francis Drakę (Anglik)

XVII w. dotarli do niej Hiszpanie, później żeglarze holenderscy (m. in. AbelTasman, w latach 1642-1643 odkrywca wyspy nazwanej później na jegocześć), znano jednak zaledwie fragmenty jej terytorium. Mapę wybrzeżyAustralii i Nowej Zelandii opracował dopiero Anglik James Cook w rezultacietrzech ekspedycji zorganizowanych w latach 1768-1779.

W początkowym okresie ekspansji Europejczyków najbardziej znaczą-cymi artykułami sprowadzanymi zza morza były złoto (z wysp AmerykiŚrodkowej, a następnie z Peru, Meksyku i Brazylii) oraz srebro.

2. Budowa imperiów kolonialnych

Odkrycia geograficzne stanowiły wstęp do opanowania nowych teryto-riów. I w tej dziedzinie do początku XVII w. prymat należał do Portugalczy-ków i Hiszpanów. Portugalczycy nie kolonizowali nowych ziem (z wyjąt-

Skutki odkryć geograficznych

poszerzenie wiedzy o świecie

zasadnicza zmiana obrazu świata w świadomości ludzkiej (przyroda, geografia,kultura, religia)

rozwój umiejętności i techniki żeglarskiej

napływ produktów kolonialnych (korzenie, owoce płd., jedwab, herbata, kawa,kakao, tytoń, trzcina cukrowa, kukurydza, ziemniaki, pomidory, bawełna,kauczuk naturalny; zwierzęta: indyk, niektóre ryby)

rozszerzenie rynków zbytu na towary europejskie

produkcja cukru z trzciny cukrowej i szybkie upowszechnienie jego spożyciaw Europie

napływ kruszców szlachetnych (złoto i srebro)

napływ czarnych niewolników i handel niewolnikami

„rewolucja cen" (gwałtowne podrożenie wszystkich towarów) i przyspieszonaakumulacja kapitału handlowego

zapoczątkowanie ekspansji Europy na inne kontynenty

nowe szlaki handlowe w świecie

zmiany w układzie szlaków handlowych w Europie

kiem Brazylii), koncentrując się na handlu. Na terenie Azji nie tworzyli przytym nowych ośrodków wymiany, lecz przejmowali istniejące dawniej.W portugalskim handlu zamorskim mógł brać udział każdy pod warunkiemuzyskania zezwolenia monarchy. Natomiast Hiszpanie osiedlali się nazajętych terenach, niezbędne więc było zorganizowanie administracji króle-wskiej. Wokół jej ośrodków od razu zaczęły powstawać miasta. W połowieXVI w. z posiadłości hiszpańskich zorganizowano dwa wicekrólestwa:Nowej Hiszpanii z siedzibą w Meksyku i Nowej Kastylii ze stolicą w Limie.Z Europy przeniesiono też wzory feudalne, nadając osadnikom ziemię wrazz osiadłą na niej ludnością indiańską, zobowiązaną do pracy na roli na rzeczpana. Ekspansja hiszpańska doprowadziła do wyniszczenia wielu kulturIndian środkowo- i południowoamerykańskich.

Państwa, które później włączyły się do rywalizacji o posiadłościzamorskie: Holandia, Anglia, Francja, były w XVI w. reprezentowanewyłącznie przez flotylle korsarskie. Atakowały one hiszpańskie statkikursujące między metropolią a Nowym Światem. Korsarze byli przeważniepopierani przez władców krajów, z których pochodzili.

W I pół. XVII w. na pierwsze miejsce pod względem tonażu okrętówwysunęła się flota holenderska, prawie dwukrotnie przewyższająca flotyAnglii i Francji łącznie. Rozbudowa floty holenderskiej łączyła się przedewszystkim z rozwojem prowadzonego przez Holendrów handlu, któryobejmował Europę, Afrykę i Azję. W Azji Holendrzy na pocz. XVII w.opanowali posiadłości portugalskie i znaczną ich część utrzymali. Ichnabytki w obu Amerykach okazały się nietrwałe, w przeciwieństwie dopołudnia Afryki, gdzie byli pierwszymi białymi osadnikami.

W XVII w. do zmagań o kolonie włączyły się Anglia oraz Francja, którapoczątkowo zajęła znaczne obszary Ameryki Północnej (tereny późniejszejKanady i Luizjany), lecz większość z nich utraciła w ciągu XVIII w. Dobudowy kolonialnej potęgi Anglii (tzw. pierwsze imperium) - zarównow Indiach, jak i w Ameryce Pomocnej - doszło dopiero w XVIII w.

W odróżnieniu od poprzedników, Holendrzy, Anglicy i Francuzi oparliekspansję kolonialną na działalności kompanii (spółek akcyjnych) za-kładanych do handlu i opanowania nowych obszarów. Kraje, w którychkompanie miały możliwość swobodnej działalności (Holandia, Anglia),odniosły większe sukcesy w podbojach kolonialnych niż te, gdzie władzacentralna krępowała aktywność spółek. Tym tłumaczy się powodzenieangielskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej i brak sukcesów analogicznejspółki francuskiej.

Podboje i kolonizacja zamorska w XV, XVI i XVII w.

Kraje i faktorie

PORTUGALIACeuta (Maroko)MaderaAzoryMombasa (Kenia)Kalikat (Indie)Wybrzeża BrazyliiMakao (Chiny)

HISZPANIAWyspy KanaryjskieHispaniola (Haiti)FlorydaMeksykPeruPółnocne ChileZałożenie Buenos AiresFilipiny

HOLANDIANowe Niderlandy (Ameryka Płn., rejon Nowego Jorku)Nowa Holandia (w Brazylii)CeylonWyspy IndonezjiKapsztad i Pretoria (Płd. Afryka)

ANGLIAWirginianastępne kolonie bryt. w Ameryce Płn.Madras (Indie)Bombaj (po Portugalczykach)Nowe Niderlandy (Ameryka Płn., rejon Nowego Amsterdamu,późn. Nowego Jorku)Kalkuta

FRANCJAKanadaPondichery (Indie)SenegalMartynikaLuizjana

Lata

14151418-1422ok. 143015051513od 15301557

140214931513od 1519od 1531-1533od 153515351542

1624 (do 1664)1633 (do 1661)1638-1656II pół. XVII w.1652

1584pocz. XVII w.16391661

16671690

XVI/XVII w.1674II pół. XVII w.II pół. XVII w.1682

Odmienność ekspansji kolonizatorów na obszarze obu Ameryk w sto-sunku do innych kontynentów polegała na dość masowym przesiedlaniusi? tam Europejczyków, którzy przenosili swój sposób życia i zakładali„filialną" Europę. Kolonizatorzy mieli na uwadze nie tylko zysk, jak w Azjiczy Afryce, lecz także osadnictwo. Stan ten zaowocował rozpowszech-nieniem się europejskiego stylu życia na świecie.

3. Powstanie Stanów Zjednoczonych Ameryki

W XVII w. wzrastała liczba angielskich kolonii w Ameryce Północnej.Wpołowie stulecia były to: Plymouth, Massachusetts, Connecticut, RhodeIsland, New Haven, Maine i New Hampshire (nazywane łącznie NowąAnglią) oraz - położone na południu - Maryland i Wirginia. W 1664 r.Anglicy zdobyli Nowe Niderlandy i utworzyli kolonie: Nowy Jork i NewJersey. Wkrótce powstała też Pensylwania. Już wówczas zarysował siędualizm rozwoju Północy i Południa. W Nowej Anglii dominowała bowiemniewielka własność rolna, sprzyjająca wykształceniu się demokratycznychstosunków społecznych, podczas gdy w stanach południowych na mocynadań królewskich powstawały wielkie majątki - plantacje, w którychpracowali niewolnicy murzyńscy. Kolonie podlegały monarsze angielskie-mu, od początku jednak zachowywały znaczny margines autonomiii samorządu.

W połowie XVIII w. istniało już 13 kolonii angielskich, które z jednejstrony uświadamiały sobie odrębność swych interesów od interesówmetropolii, z drugiej zaś - stopniowo - wspólnotę własnych celów.Przyczyniły się do tego wojny kolonialne (m. in. Georgii z hiszpańskąFlorydą w 1739 r. oraz Wirginii z francuską Kanadą w 1754 r.). W obuwypadkach konflikty zapoczątkowane w koloniach doprowadziły do walkmiędzy państwami-metropoliami. Szczególną rolę w emancypacji koloniiodegrała wojna siedmioletnia 1756-1763 (s. 206), w której wyniku Kanadaprzeszła na własność Korony brytyjskiej. W toku zmagań doszło dorozluźnienia zwierzchnictwa angielskiego nad koloniami. Gdy Londyn pozakończeniu wojny próbował je wzmocnić, napotkał opór, który przero-dził się w wojnę o niepodległość kolonii.

W wojnie o niepodległość Stanów Zjednoczonych wzięło udział wielucudzoziemców. Najbardziej znani to: Francuzi baron Jean de Kalb orazmarkiz Marie Joseph de La Fayette, Niemiec baron Fryderyk von Steubenoraz Polacy: Tadeusz Kościuszko i Kazimierz Pułaski. Oddziaływanie

demokratycznych idei, na których została oparta organizacja nowegopaństwa w Ameryce, zaznaczyło się w następnych dziesięcioleciach,zwłaszcza w pierwszym okresie rewolucji francuskiej.

Kalendarium uzyskania niepodległości przez Stany Zjednoczone

1764-1774

1773

1774

1775

1776

1776-1781

1783

1787

1791

ustawy podatkowe (w tym od herbaty) i celne nałożone przez parlamentangielski na kolonie w Ameryce Płn.

zatopienie transportu herbaty w Bostonie

represyjne ustawy parlamentu angielskiego przeciw stanowi Massachusettsi jego stolicy - Bostonowi; zwołanie Kongresu Kontynentalnego doFiladelfii (12 kolonii - bojkot podatków i towarów angielskich; utworzeniegwardii obywatelskiej)

wybuch wojny między koloniami a Anglią (bitwa pod Lexington); dowódz-two nad kolonistami w rękach Jerzego Waszyngtona

ogłoszenie niepodległości; uchwalenie Deklaracji Niepodległości opraco-wanej przez Thomasa Jeffersona, demokratycznej proklamacji stanowiącejpóźniej podstawę konstytucji amerykańskiej

wojna z Anglią: niepowodzenia militarne kolonistów - utworzenie armiiregularnej oraz specjalne pełnomocnictwa dla Waszyngtona; zwycięstwoWaszyngtona w bitwie pod Saratogą; przystąpienie Francji do wojny postronie kolonistów; rozstrzygnięcie losów kampanii na korzyść kolonii

uznanie suwerenności Stanów Zjednoczonych przez Anglię

uchwalenie konstytucji Stanów Zjednoczonych (pierwszej w świecie)wprowadzającej rozdzielność władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądo-wniczej (autorzy: Jerzy Waszyngton, James Madison i Alexander Hamil-ton); konstytucja ta obowiązuje do dziś

uchwalenie pierwszych „poprawek" (uzupełnień) do konstytucji

IV. SPOŁECZEŃSTWO l GOSPODARKA

Rozdział 1.Ludność

Dane z epok poprzedzających pierwsze spisy powszechne (pół.XVIII w.) mają z konieczności jedynie orientacyjny charakter. Ponadtodane przeciętne z natury swej skrywają pokaźne niekiedy różnicepomiędzy częściami składowymi państw (np. rzadsze zaludnienie Litwyniż Korony). Mimo to poniższe zestawienie gęstości zaludnienia w wy-branych państwach europejskich dobrze ilustruje odmienności warun-ków każdego z nich. Na powolność rozwoju ludnościowego Europywpływały cykliczne nieurodzaje (zwykle na każde stulecie przypada-ło 20-25 lat nieurodzaju), powodujące wzrost umieralności. Mniej-sze znaczenie niż w średniowieczu miały natomiast epidemie, którepojawiały się lokalnie (głównie w miastach) i nie ogarniały całegokontynentu. Dalsza minimalizacja ich oddziaływania była zasługą za-rządzeń sanitarno-higienicznych; w pół. XVIII w. z pomocą przyszławiedza medyczna (szczepienie ospy). Nadal jednak niska była średniadługość życia ludzkiego, a bardzo wysoka umieralność niemowląti dzieci.

Zaludnienie Europy w epoce nowożytnej

Lata

1500155016001650170017501800

Ludnośćw min osób

697889

100115140187

Przyrostprocentowy

x131412152534

Zaludnienie niektórych państw Europy ok. 1600 r.(dane szacunkowe)

Kraj

WłochyHiszpania i PortugaliaNiderlandySzwecja, Norwegiai FinlandiaDaniaRzeczpospolita

Ludnośćw min osób

12103

1,40,67,5

Gęstośćzaludnienia

na 1 km2

361740

1,215

9,2

Rozdział 2.Wieś europejska w XVI-XVI 11 w.

W epoce nowożytnej gospodarka prawie wszystkich regionów Europybyła nadal zdominowana przez rolnictwo i hodowlę. Dlatego mówiąco stosunkach na wsi w stuleciach XVI-XVIII, trzeba pamiętać, że traktujesię o większości ludności, która (z nielicznymi wyjątkami miast-państw)wytwarzała przeważającą część produktu społecznego.

Dziedzictwem średniowiecza był podział ludności wiejskiej na posia-dających ziemię panów feudalnych i poddanych im chłopów. Już odXIII w. - stopniowo i z różnym nasileniem w poszczególnych państwachEuropy Zachodniej - zależności te zmniejszały się i zanikały, powodując(przy wielu wariantach pośrednich) ukształtowanie się modelu dzierżawyziem pańskich przez wolnych już osobiście chłopów. Chłop po opłaceniuczynszu mógł swobodnie dysponować wypracowaną nadwyżką. Skłaniałogo to do intensyfikacji gospodarki (melioracja, rozszerzanie obszaruupraw). Natomiast właściciel ziemski zamieniał się w rentiera (tzn.otrzymywał rentę pieniężną z tytułu dzierżaw, których udzielał chłopom).

W Europie Środkowej i Wschodniej warunki dla podobnego przebieguzjawisk gospodarczych stworzyła kolonizacja na tzw. prawie niemieckim(s. 102). W XV w. wstrzymano jednak dalsze lokacje na wsi, a od końcatego stulecia renta odrobkowa zaczęła odgrywać coraz większą rolę,minimalizując znaczenie czynszu w świadczeniach chłopa na rzecz pana.Doszło do tzw. wtórnego poddaństwa chłopów; przyczyny tych procesówzostaną wyjaśnione poniżej.

W rezultacie Europa podzieliła się na trzy strefy gospodarcze:1. gospodarki czynszowej (dzierżawy), z likwidacją zależności osobistej

i sądowej - obejmującą Europę Zachodnią od (w przybliżeniu) linii Łaby;2. połownictwa, które polegało na oddawaniu panu przez chłopa

określonej części (często, choć nie zawsze, połowy) zbiorów w zamian zadzierżawę ziemi - występowało w południowej Europie;

3. gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej (zob. niżej) - obejmującąEuropę Środkową i Wschodnią, na wschód od linii Łaby.

1. Dualizm rozwoju gospodarczego Europy

Wśród tych zróżnicowań szczególne znaczenie miał podział południ-kowy, w dalszej perspektywie oddzielający przemysłową Europę Zachod-nią od rolniczej Europy na wschód od Łaby. Jego skutki nie ograniczały siędo sfery gospodarczej, lecz wpływały również na zmiany społeczne, sferękultury, a nawet - pośrednio - na losy polityczne tego obszaru.

2. Rewolucja cen

Na początku XVI w. w całej Europie gwałtownie wzrosły ceny nawszystkie towary. Było to spowodowane przez napływ z Ameryki Płd.kruszców (złota, srebra), które dzięki powiązaniom rynkowym przedo-stawały się do wszystkich krajów europejskich.

Równocześnie następowała zmiana relacji cen artykułów rolniczych doartykułów rzemieślniczych. Żywność drożała, zaś produkty rzemiosłarelatywnie taniały. Urbanizacja zachodniej części kontynentu oraz znacznezwiększenie się tam odsetka ludności miejskiej wywoływały popyt naprodukty żywnościowe, pociągający za sobą dalszy wzrost cen. Związkigospodarcze powodowały, że do podobnych zmian relacji cen dochodziłorównież w Europie Środkowej i Wschodniej. Wzrost cen na artykułyżywnościowe w XVI w. pogłębił rolniczy charakter gospodarki środkowo-i wschodnioeuropejskiej, zahamował tempo inwestycji w sektorze miejskim.

3. Grodzenia w Anglii

Stanowiły z początku metodę reorganizacji produkcji rolnej pokryzysie XIV w. i „czarnej śmierci", która spowodowała wyludnienieEuropy. Służyły komasacji gruntów i usprawnieniu uprawy roli. W XVI w.,na skutek wzrostu opłacalności hodowli owiec (z wełny produkowanosukno) w stosunku do produkcji roślinnej, grodzenia najczęściej łączyły się

z przekształceniem dawnych gruntów rolnych w obszerne pastwiska.Hodowla owiec wymagała bowiem minimalnych nakładów materialnychi małego wkładu pracy. Nowe sposoby gospodarowania można byłostosować tylko w większych gospodarstwach, toteż stopniowo dochodziłodo koncentracji ziemi w rękach stosunkowo nielicznych posiadaczy. Ubożsichłopi (nie bez prób oporu) wyzbywali się gospodarstw lub oddawali jew dzierżawę zamożniejszym sąsiadom, a sami często wędrowali do miast.Grodzenie pastwisk z użyciem żywopłotów zmieniło krajobraz Anglii.

W XVII w. pojawiły się tzw. grodzenia nowego typu, których celembyło przygotowanie pokaźnych obszarów ziemi pod produkcję roślinną.Prowadzona nowymi metodami (gospodarstwa farmerskie), z wykorzys-taniem ulepszeń technicznych, umożliwiła ona uzyskiwanie większejwydajności i osiągnięcie przez Anglię w końcu XVII w. najpierw samowy-starczalności, a potem nadwyżki zbóż na eksport. Gospodarka angielskadostosowała się w ten sposób do koniunktury na produkcję zbożową,z której w poprzednim stuleciu korzystała Europa Środkowa i Wschodnia.

Grodzenia miały doniosłe konsekwencje społeczne. Właściwymi refor-matorami angielskiego rolnictwa byli bogaci wolni chłopi oraz - przedewszystkim - nowa szlachta (gentry), którą tworzyli ludzie rozmaitegopochodzenia społecznego, wyróżniający się aktywnością gospodarczą.Coraz częstsze w XVI i XVII w. kupowanie tytułów szlacheckich z rąkzawsze potrzebującego pieniędzy monarchy lub jego urzędników dodat-kowo ułatwiało wejście do stanu szlacheckiego. Nie istniał podział zajęć naszlacheckie i mieszczańskie. Członkowie gentry zajmowali się handlem, zaśmieszczanie nieraz posiadali dobra ziemskie. Często w tych samych rękachpozostawały i stada owiec z pastwiskami, i manufaktury produkującesukno. Zacierał się więc podział stanowy, a jedynym regulatorem procesówgospodarczych stawał się pieniądz. Ostateczne zrośnięcie się szlachtyi burżuazji dokonywało się po „sławetnej rewolucji" (s. 148), w ciągu 150lat określanych jako złoty wiek ziemiaństwa angielskiego.

4. Nowe uprawy w rolnictwie

W XVI w. rozpowszechniła się uprawa kukurydzy oraz ryżu (dolinaPadu), co przyczyniło się do przezwyciężenia klęsk głodu. W tym samymczasie we Włoszech rozpowszechniła się uprawa cytryn i pomarańczy.W XVII w. w Holandii, a w XVIII w. w Anglii zaczęto uprawiać roślinypastewne (motylkowe, np. koniczyna, oraz okopowe - rzepa, późniejburak pastewny). Od początku XVIII w. rozpoczęła się na masową skal?

uprawa kartofli. Nowości te w krajach Europy Środkowej upowszechniłysię dopiero w ciągu XIX w.

5. Rewolucja agrarna

Rewolucja agrarna, zapoczątkowana w Holandii i Anglii w XVIII w.,trwała w innych państwach przez cały wiek XIX. Polegała na: za-stosowaniu płodozmianu i wyeliminowaniu ugorów, zastosowaniu maszyni doskonalszych narzędzi, intensywnego nawożenia (także nawozamisztucznymi) i melioracji (osuszanie, nawadnianie, niwelacja), a także nawprowadzeniu nowych upraw przemysłowych i paszowych oraz selekcjinasion, na wprowadzeniu uszlachetnionych gatunków żywego inwentarzai rozwoju hodowli przy wykorzystaniu nowej bazy paszowej, na uprzemys-łowieniu rolnictwa i utowarowieniu indywidualnych gospodarstw. Naj-ważniejsza ze zmian - wprowadzenie płodozmianu - spowodowałarozszerzenie powierzchni upraw, a przez to wzrost globalnej produkcji.

6. Nowa szlachta

W większości państw europejskich doszło w XVI-XVII w. do po-wstania nowej szlachty. W monarchiach absolutnych wywodziła się onaz nabywców urzędów, najczęściej mieszczan, którymi monarchia po-sługiwała się przy organizowaniu fachowej administracji i skarbowości.Dołączali do niej wzbogaceni dzierżawcy podatków, dostawcy dla wojskaoraz wierzyciele królewscy.

Najbardziej znanym przykładem jest francuska noblesse de robe(szlachta sukni, czyli urzędnicza), kształtująca się od końca XVI w.;podobne grupy pojawiały się też w innych państwach. Choć nowa szlachtaróżniła się i była odróżniana od dawnej szlachty rodowej, po parustuleciach stopiła się z nią w jedno.

Rozdział 3.

Gospodarka folwarczno-pańszczyźniana1. Folwark pańszczyźniany

Folwark pańszczyźniany, który wrósł w krajobraz gospodarczy cent-ralnej i wschodniej Europy, to gospodarstwo rolnicze lub rolni-czo-hodowlane pierwotnie prowadzone przez pana feudalnego na własny

użytek (tzw. ziemie dworskie). Pojawienie się koniunktury zachęcającej doeksportu zboża spowodowało, że od przełomu XV i XVI w. folwarkizaczęto powiększać przez karczunki i zagospodarowywanie pustek, wyku-pywanie gruntów sołeckich, zagarnianie opuszczonych gruntów chłops-kich. Na ogół nie rugowano kmieci, gdyż powodowałoby to brak siłyroboczej do uprawy zwiększonego areału folwarcznego. Często zdarzałosię natomiast, że ograniczano obszar uprawianej przez nich ziemi, niekiedytak drastycznie, że kmiecie stawali się zagrodnikami. Na przełomie XVi XVI w. przeciętny folwark miał od 2-3 do 6-8 łanów (łan = 16-25 ha),później jego powierzchnia często wzrastała (nawet do kilkudziesięciułanów w dobrach wielkich właścicieli ziemskich). Folwark przypadał najedną lub kilka wsi - w zależności od dawnych stosunków własnościowych.Jego powierzchnia na ogół nie przekraczała łącznej powierzchni gruntówchłopskich. W XVI - I pół. XVII w. folwarki powstały w większości wsiw Koronie, poza regionami najbardziej (Żuławy Wiślane) i najmniej(Pogórze Karpackie) rozwiniętymi, zarówno w dobrach szlachty, jaki w królewszczyznach, w majątkach kościelnych, a nawet w należących dowiększych miast. W XVI w. ziemie folwarczne stanowiły od 17 do 33%gruntów uprawnych w centralnej Polsce.

Gospodarka folwarczna opierała się na darmowej pracy chłopów(pańszczyzna ciągła i piesza) przy użyciu kmiecego sprzężaju i narzędzi. OdXVI w. jej udział stał się dominujący, a wymiar pańszczyzny rósł (zwłaszczaw XVII i I pół. XVIII w.) w miarę powiększania się powierzchni ziemfolwarcznych, które musiały zostać uprawione. Granicę eksploatacjichłopów wyznaczała groźba wyludnienia wsi. Dwór był więc zainteresowa-ny w utrzymaniu liczebności wiejskiej populacji. Stale też, choć w zmienia-jących się proporcjach, obok pańszczyzny wykorzystywano najemną sił?roboczą (ludzie luźni, robotnicy sezonowi, a nawet kmiecie, jeśli zapo-trzebowanie przekroczyło wymiar pańszczyzny, do jakiej byli zobowiążą-ni).

W omawianym okresie częściej wykorzystywano żelazo w używanychnarzędziach (lemiesze i kroje pługów, żelazne zęby bron, wozy okute).Zmiany te następowały i na folwarkach, i w gospodarstwach chłopskich; teostatnie, mimo mniejszych środków, przodowały w rozwoju techniki rolneji uzyskiwały na ogół lepsze plony.

Korzyści płynące z handlu zbożem dodatkowo stymulowały naturalnyproces koncentracji majątków szlacheckich w rękach bogatych i najbogat-szych rodów. Zjawisko to, jakkolwiek zróżnicowane terytorialnie, jest

wyraźnie widoczne w stuleciach XVI-XVIII. Istotną role w majątkowymróżnicowaniu się szlachty odgrywały dochody z królewszczyzn, które,inwestowane w ziemię, stały się źródłem niejednej pokaźnej fortunydziedzicznej. Podstawową społeczną konsekwencją koncentracji dóbrziemskich było wzmagające się z czasem rozwarstwienie stanu szlachec-kiego, zanik niezależnej szlachty jednowioskowej i uformowanie sięklientel magnackich, które łącząc się, dały początek fakcjom magnackim.

2. Handel zbożemRacją bytu folwarku była produkcja na zbyt za granicę, gdyż

zapotrzebowanie krajowe mogły zaspokoić gospodarstwa chłopskie. Ist-niejące drogi handlowe, głównie wodne, wyznaczały więc zarówno kolej-ność przechodzenia poszczególnych rejonów na system folwarczno-pańsz-czyźniany, jak i (później) wielkość eksportu zbożowego. Dla Koronyfunkcję tę pełniła Wisła i jej dopływy, a leżące nad nią miasta i położonyu ujścia rzeki Gdańsk stały się ważnymi ośrodkami tego handlu. W krajachsąsiadujących podobną rolę odgrywały: Szczecin dla dorzecza Odry,Lubeka dla Meklemburgii, Królewiec dla Prus Książęcych i Litwy orazRyga i Rewel dla Inflant i północnej Litwy.

Na podstawie rejestrów celnych w Sundzie, odzwierciedlających całyhandel bałtycki, ocenia się, że pod koniec XV w. Rzeczpospolita ekspor-towała przez Gdańsk ok. 10 tyś. łasztów (l łaszt to 2,2 - 2,41) zboża, w roku1583 - 60 tyś. łasztów, w 1608 r. - 87 tyś. łasztów, a w rekordowym roku1618-116 tyś. łasztów. Przez Gdańsk wywożono 80-90% eksportowanegozboża, toteż globalne wielkości dla całego kraju były nieco wyższe. Wywózzboża zapewniał dodatni bilans handlu zagranicznego, do czego przy-czyniała się też korzystna aż do I połowy XVII w. relacja cen zbóżi artykułów przywożonych z zagranicy (tzw. terms of trade), którapowodowała, że za tę samą ilość zboża można było kupić coraz więcejtowarów, które sprowadzano do Rzeczypospolitej.

Handlem zbożem (obok handlu towarami leśnymi) zajmowała sięsama szlachta. Potrafiła ona wmówić sobie i innym warstwom społecznym,że praktyka ta nie kłóci się z obowiązującymi zakazami (grożącymi utratąklejnotu) podejmowania przez szlachtę zajęć mieszczańskich. O sile tejperswazji decydowała ekonomiczna atrakcyjność przedsięwzięcia.W XVI w. pośrednictwem w handlu zbożowym trudniła się drobnaszlachta, często pochodząca z Mazowsza. W ciągu XVII w. i tę dziedzinęzmonopolizowała magnateria, działająca za pośrednictwem swych korni-

sarzy. Szlachecki i magnacki spław zboża do Gdańska ograniczał rolęi dochody z tego tytułu innych miast. W interesie właścicieli majątkówleżało ograniczenie kontaktów chłopów z miastem, aby uniemożliwićsprzedaż chłopskiego zboża w nieszlacheckie ręce. Dokonywano tego m.in. przez rozwijanie rzemiosła wiejskiego oraz zakładanie karczem i wpro-wadzanie przymusu korzystania z nich przez chłopów.

W rejonach skąd trudno było spławiać zboże i gdzie na miejscu niebyło na nie popytu (Ukraina), hodowano woły i konie, a zbożeprzerabiano na wódkę. Przymus propinacyjny (obowiązek kupowaniaprzez chłopów trunków wyłącznie w pańskiej karczmie; często określanoilości, które każdy chłop obowiązany był nabyć), upowszechnionyw XVII w., w następnym stuleciu stał się głównym źródłem dochodówdworskich na tych terenach. Bez wielkiego znaczenia gospodarczego, leczcharakterystyczne dla panujących stosunków było wykorzystanie pracypańszczyźnianych chłopów w manufakturach (zob. niżej) tworzonychw I pół. XVIII w. w dobrach magnackich. Świadczy to o niskiej ceniei dostępności tej siły roboczej.

3. Kryzys gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej

Do połowy XVII w. gospodarka folwarczno-pańszczyźniana zapew-niała gospodarczy rozwój kraju. Kryzys przyszedł w okresie wojenw połowie tego stulecia. Zniszczenia i wyludnienie wsi (zróżnicowaneterytorialnie, lecz prawie wszędzie dotkliwe) spowodowały spadek produk-cji o ok. 50% i postawiły na porządku dziennym rekonstrukcję gospodar-czą. Obejmowała ona przede wszystkim folwarki i odbywała się kosztemgospodarstw chłopskich. W tym właśnie czasie gwałtownie wzrosła liczbaubogich zagrodników i komorników we wsiach, a w ogólnej liczbieprzepracowanych dniówek zwiększył się udział pańszczyzny pieszej. Poja-wił się też najem przymusowy, upadło rzemiosło wiejskie, gdyż zajmującysię nim ludzie zostali zmuszeni do pracy w polu. Dóbr ziemskich całkowiciezostały pozbawione miasta, zwiększyły się natomiast majątki duchowieńst-wa, zwłaszcza jezuitów, na skutek testamentowych zapisów szlachtywychowanej w kolegiach prowadzonych przez ten zakon.

Efekty odbudowy gospodarki folwarcznej w końcowych dziesięcio-leciach XVII w. zniweczyła wojna północna lat 1700-1721. Dopieronastępne dekady pokoju za panowania Wettynów przyniosły ponownywzrost produkcji i eksportu zbożowego (od 1751 r.). Jeżeli chodzi o handelprzez Gdańsk, tendencja ta uległa zahamowaniu na skutek I rozbioru

i nałożenia przez Prusy zaporowych ceł na artykuły wywożone z Polski.W XVIII w. polskie zboże napotykało już konkurencję zboża rosyjs-kiego, którego eksport, zapoczątkowany w XVII w., w następnymstuleciu zyskał spore znaczenie gospodarcze. W II pół. XVIII w.niektórzy magnaci, pod wpływem wzorów zagranicznych, idei humani-tarnych oraz wskazań ówczesnej literatury fachowej podjęli próbyreorganizacji swych dóbr poprzez oczynszowanie chłopów i rezygnacjęz pańszczyzny. Podobne reformy przeprowadzono w części królewsz-czyzn. Ale z wielu takich inicjatyw reformatorzy musieli się wycofać,gdyż nikły rozwój rynku lokalnego uniemożliwiał chłopom sprzedaż ichproduktów i opłacenie czynszu. Dlatego m.in. Konstytucja 3 majamilczy o czynszowaniu, jest w niej natomiast mowa o gwarantowanychprzez państwo umowach między chłopami a panami, regulującychwzajemne zobowiązania.

Społeczne konsekwencje rozpowszechnienia gospodarkifolwarczno-pańszczyźnianej

1. wzrost znaczenia magnaterii i bogatej szlachty na skutek koncentracji w ichrękach własności ziemskiej;

2. wzrost liczby ubogiej szlachty i gołoty na skutek tego samego procesu;

3. zawężanie się rynku wewnętrznego;

4. upadek miast w rezultacie pozbawienia ich aktywnej roli w handlulokalnym, którego nie potrzebowała ani szlachta, ani chłopi żyjący w samowy-starczalnych pod względem gospodarczym kompleksach dóbr;

5. wyraźne zmniejszenie znaczenia miast i mieszczaństwa w państwie, w rezul-tacie - odwrotnie niż w większości państw Europy Zachodniej - nie wykształciłsię silny „stan trzeci";

6. zahamowanie rozwoju miast nadwiślańskich (z wyjątkiem Gdańska),leżących na szlaku spławu zboża, w rezultacie przejęcia tego handlu przezszlachtę i magnaterię;

7. zubożenie chłopstwa, wzrost liczebny uboższych jego grup (zagrodników,komorników) oraz zwiększenie wymiaru nakładanej na nie renty odrob-kowej;

8. brak zainteresowania państwa aktywną polityką handlową lub przemys-łową

Rozpowszechnienie się gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej, przy-nosząc doraźnie wiele bogactwa krajowi, przesądziło na następne stuleciao typie ekonomiki, strukturze społeczeństwa, charakterze stosunkówpolitycznych i panujących w Rzeczypospolitej wzorach kultury.

Rozdział 4.Społeczeństwo wiejskie Rzeczypospolitej1. Szlachta

Dominującą pozycję społeczną miała bardzo liczna szlachta (wg różnychszacunków od 7 do 10% ludności w XVIII w.). Nie był to jednak stancałkowicie zamknięty. Uchwalanym podczas sejmów restrykcjom, ogranicza-jącym królewskie prawo do nobilitowania (nadawania szlachectwa) i nadawa-nia indygenatu (dopuszczenia zagranicznej szlachty do polskiego szlachect-wa), towarzyszył żywiołowy i trudny do ilościowego oszacowania procesnielegalnego przenikania w szeregi szlachty ludzi z niższych stanów. Zjawiskoto umożliwiał brak instytucji rejestrujących szlachtę (heroldii) i poddanie tejkwestii jedynie kontroli społecznej w najbliższym sąsiedztwie oraz-w raziepojawienia się zarzutów - kontroli sądowej (nagana szlachectwa). Nielegalnynapływ ludzi z niższych warstw do stanu szlacheckiego był zapewne jednąz przyczyn tak wielkiej liczebności szlachty w Rzeczypospolitej.

Wbrew postępującemu z upływem czasu rozwarstwieniu, wśródszlachty panowała ideologia równościowa. W myśl niej był „szlachcic nazagrodzie równy wojewodzie", mimo że przedstawiciele majątkowej elitymagnatów należeli do najbogatszych ludzi w Europie, bogatszych odniejednego monarchy, a szlachta zagrodowa niczym poza klejnotem,szablą i odmienną świadomością nie różniła się od chłopstwa. Równo-ściowe hasła przysłaniały coraz dalej idące uzależnienie drobnej szlachty,w znacznej części złożonej z analfabetów, od magnackich przywódców.

Dotkliwe skutki tego stanu rzeczy dla życia politycznego kraju skłoniłytwórców reform Sejmu Czteroletniego do pozbawienia najuboższej szlach-ty praw politycznych. Była to jedna z tych uchwał sejmu, które wzbudziłynawiększe kontrowersje. Jej lustrzanym odbiciem było projektowane przezHugona Kołłątaja, lecz zrealizowane tylko w bardzo ograniczonymzakresie, dopuszczenie do praw politycznych mieszczan - posesjonatów (tj.właścicieli nieruchomości miejskiej lub wiejskiej). W koncepcji tej uwidocz-niła się charakterystyczna dla XVIII w. chęć zastąpienia kryterium

pochodzenia stanowego warunkiem odpowiedniej zamożności zarównoszlachty, jak i mieszczan. W Rzeczypospolitej końca XVIII w. brak byłozgody społecznej (tzn. szlacheckiej) na realizację tego projektu. Zniesieniepodczas Sejmu Czteroletniego anachronicznego podziału zajęć na szlachec-kie i miejskie, co upodobniło tradycyjną pod tym względem Rzeczpospolitądo wielu państw zachodnioeuropejskich, było w znacznym stopniu legaliza-cją stanu faktycznego, gdyż wiele osób z licznie rozrodzonej szlachty oddawna przebywało w miastach, imając się rozmaitych zajęć. Najmniejkontrowersyjnym z nich była praca urzędnicza w instytucjach powstałychw II pół. XVIII w. W ten sposób część ubogiej szlachty weszła w składwarstwy inteligenckiej, powstającej pod koniec istnienia Rzeczypospolitej.

W wypadku szlachty procesy polonizacyjne zostały właściwie zakoń-czone w XVIII w. Już w końcu XVII stulecia zrezygnowano z językaruskiego w dokumentach urzędowych wystawianych na terenach Wiel-kiego Księstwa Litewskiego, a na początku panowania Stanisława Augus-ta prawosławna szlachta w Rzeczypospolitej była już bardzo nieliczna. Dopolonizacji szlachty walnie przyczyniła się kontrreformacja, dając po-czątek utożsamieniu Polaka z katolikiem. Enklawą przeważnie obcojęzy-cznej szlachty pozostała Kurlandia, która jednak (podobnie jak miastapruskie) w korespondencji urzędowej posługiwała się łaciną, a nie używa-nym na co dzień językiem niemieckim. Rozpowszechnienie francuszczyznyw XVIII w. zniwelowało wśród elit nawet te różnice. Pominięcie w Kon-stytucji 3 maja kwestii dualizmu państwowego Rzeczypospolitej (Korona- Litwa) dowodziło osłabienia poczucia odrębności, które dotąd byłomocno podkreślane przy wszystkich okazjach.

2. Magnateria

W Rzeczypospolitej - odmiennie niż w większości państw europejskich- nie istniała wyodrębniona prawnie warstwa arystokracji. Honorowanowprawdzie książęce tytuły kniaziów litewsko-ruskich, a od XVI w.możnowładcy polscy chętnie przyjmowali książęce i hrabiowskie tytułycesarstwa, jednak na ogół w kraju ich nie używali, ustępując pod presjąegalitarnie nastawionej szlachty. W XVIII w. sejm nadał kilku rodzinomtytuły książęce, jednak i wówczas nie powstała warstwa arystokratyczna.

Magnateria była to górna warstwa stanu szlacheckiego, wyróżniającasię majątkiem, znaczeniem politycznym i prestiżem. Wyodrębnia się ją,uwzględniając następujące czynniki:

- posiadanie znacznych dóbr ziemskich,- sprawowanie urzędów senatorskich,- uczestniczenie w dochodach państwa (starostwa),- niezależność polityczną,- koligacje w obrębie warstwy magnackiej,- posiadanie rezydencji i na ogół związanego z nią dworu.Magnateria nie była warstwą zamkniętą. Jedne rody wymierały lub

podupadały, inne zajmowały ich miejsce. Drogi awansu wiodły przez zasługiwojenne lub polityczne, a także poprzez koligacje. Późniejszym, alenieodzownym czynnikiem magnackiego statusu był majątek (królewszczyz-ny). Istotną rolę w kreowaniu nowych rodów magnackich odgrywalimonarchowie, którym zależało na stworzeniu oddanej sobie elity władzy.W ciągu półwiecza należeli do magnaterii reprezentanci przeciętnie 180-190rodów, z których wywodziło ok. 350 osób sprawujących urzędy senatorskie.

Magnateria ta od połowy XVII w. była już spolonizowana. Swójrosnący prestiż wzmacniała mitami genealogicznymi, opartymi przeważniena tradycji antycznej. Dopiero w II pół. XVIII w. reformatorzy, krytycznieoceniający dotychczasową rolę magnatów i lansujący wzorzec średniegoszlachcica - dobrego obywatela, zdołali częściowo podważyć wysokiepoważanie, którym dotąd cieszyła się magnateria.

Ważną rolę społeczną odgrywał dwór magnacki, w szerszym sensieobejmujący także administrację dóbr i wojska nadworne. Jego wielkośćzależała od zamożności magnata. Często bywał równy dworowi królews-kiemu lub nawet większy. Dwór był środkiem wpływów i narzędziemwładzy magnata. Oferował zatrudnienie, opiekę, awans społeczny, wy-kształcenie, a także polor, ogładę i styl życia. Skupiał przedstawicieliwszystkich warstw stanu szlacheckiego - od zubożałych kniaziów niskichdo „gołoty". Wytwarzał własną hierarchię, dyscyplinę i reguły funkcjono-wania. Na ogół osobną jego część stanowił żeński dwór małżonki magnata.

3. Duchowieństwo

Stanowiące odrębny stan duchowieństwo nie było grupą jednorodną.Wyższe stanowiska: biskupstwa, kanonie, opactwa na ogół były obsadzaneprzez duchownych wywodzących się z magnaterii i bogatej szlachty. I tuzdarzały się jednak wyjątki dowodzące, że niekiedy ponad pochodzenieprzedkładano zdolności i kwalifikacje. Niższe duchowieństwo stanowiłomozaikę ludzi najrozmaitszego pochodzenia; dla wielu z nich stan duchów-

ny był jedyną dostępną drogę awansu społecznego. Pod względempolitycznym i ideowym wyższe duchowieństwo było dość wiernym od-biciem społeczności szlacheckiej. Przewyższało ją wykształceniem, gdyżw XVIII w. alfabetyzacja objęła 100% duchownych (łącznie z zakonami).Dla gołoty szlacheckiej był to wskaźnik nieosiągalny. Również wykształ-cenie wyższe znacznie częściej występowało wśród kleru niż w kręguświeckich. Nic zatem dziwnego, że do 1773 r. zakony (jezuici, pijarzy,teatyni) dominowały w szkolnictwie, a po ustanowieniu Komisji EdukacjiNarodowej eks-jezuici stanowili znaczącą część personelu nauczającego.

4. Chłopstwo

Rozwój gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej powodował ważkiekonsekwencje dla chłopstwa. Powiększanie folwarku pociągało za sobązmniejszanie pól kmiecych (nieraz do 1/4 łanu). Stopniowo malała różnicamiędzy kmieciem gospodarującym na części łanu a zagrodnikiem. Zapotrze-bowanie folwarku na robociznę zaowocowało zwiększaniem liczby zagrodni-ków, a także komorników i innych kategorii bezrolnych. Rosła liczba czeladzi,jak nazywano folwarcznych pracowników najemnych. W miarę zamykania siędóbr szlacheckich przed kontaktami zewnętrznymi rosła liczba wiejskichrzemieślników („partaczy"), łączących rękodzieło z pracą na roli.

Zmiany zachodziły także w obrębie wiejskich warstw uprzywilejowanych.Malała liczba sołectw i wybraniectw (dziedzicznych gospodarstw zwolnionychod powinności dworskich w zamian za służbę wojskową) pozostającychw rękach chłopów. Z biegiem czasu za chłopów zaczęto uważać młynarzy,kuźników i karczmarzy, których status pierwotnie był odmienny.

W coraz większym stopniu folwark i wieś stawały się jednymorganizmem połączonym niezliczonymi więziami i zależnościami. Towłaśnie, w równym stopniu co formalny zakaz, powodowało, że zbiego-stwo chłopów nie było bardzo częste.

Rozdział 5.Miasta w Europie Zachodniej

1. Urbanizacja

Epoka nowożytna to okres, w którym postępowała urbanizacjaEuropy. Wzrastało zaludnienie większości miast, przy utrzymujących sięznacznych różnicach między ludniejszymi miastami zachodnioeuropejs-

kimi a mniej ludnymi ośrodkami w centrum i na wschodzie kontynentu(Paryż i Londyn w pocz. XVIII w. po ok. 700 tyś., Neapol ok. 400 tyś.,Palermo ok. 200 tyś., podczas gdy w połowie tegoż wieku Wiedeń liczył175 tyś., Berlin 105 tyś., a Moskwa 150 tyś.; Warszawa przekroczyła liczbę100 tyś. mieszkańców dopiero w nietypowym okresie Sejmu Czteroletniego).

Ważne zmiany w geografii procesów urbanizacyjnych zachodziły podwpływem dwóch głównych czynników miastotwórczych: handlu i funkcjiadministracyjnych (w tym zwłaszcza stołecznych). Pierwszy z nich powo-dował rozwój miast w okresach, gdy przechodziły przez nie szlakihandlowe (Lizbona w XVI w., Sewilla w XVI-XVII w., Kadyksw XVII-XVIII w., Livorno i Marsylia w XVII-XVIII w., w tychżestuleciach Frankfurt nad Menem, w XVIII w. Liverpool, Bristol, Le Havre,Bordeaux, Nantes). Wzrostowi nowych ośrodków miejskich często towa-rzyszył upadek znaczenia dawniejszych centrów, jak np. miast hanzeatyc-kich, Wenecji, Genui, Florencji w XVII w. Niekiedy bliskie sobiegeograficznie miasta przejmowały jedno od drugiego dotychczasową rolę,np. Antwerpia do końca XVI w. i wzrastający od początku następnegostulecia Amsterdam. Czynnik stołeczności wpłynął na rozwój większościstolic państw europejskich, w tym również Warszawy w końcu XVIII w.,gdy rozbudowywano administrację państwową.

Warunki życia w miastach nie poprawiały się wraz ze wzrostem ichzaludnienia. Ciasna, w dużej części drewniana zabudowa była przyczynąwielu pożarów. Nieznajomość podstawowych zasad higienicznych i sanita-rnych sprzyjała epidemiom. Miasto nowożytne było środowiskiem znacz-nie mniej zdrowym dla mieszkańców niż tereny wiejskie.

2. RzemiosłoOd początku XVI w. narastał kryzys rzemiosła cechowego. Stosun-

kowo wysoka cena jego wytworów oraz nacisk na jakość, a nie na ilośćprodukowanych artykułów stały w sprzeczności z rosnącym zapotrzebo-waniem wielkich miast oraz - w coraz większym stopniu - ludnościwiejskiej. W wyniku rewolucji cenowej XVI-XVII w. ceny produktówrolnych rosły znacznie szybciej niż ceny artykułów rzemieślniczych, cowielu wytwórców cechowych doprowadziło do upadku. Specjalizacjaw produkcji prowadziła do powstawania nowych zawodów i nowychcechów, które osłabiały dawniej istniejące i popadały z nimi w konflikty.Wreszcie reglamentacja produkcji rzemieślniczej przez cechy prowadziłado konfliktów z władzami państwowymi, które w coraz większym stopniu

zajmowały się kwestiami gospodarczymi i często ułatwiały wytwórcomłamanie cechowego monopolu przez nadawane przywileje.

3. Nakład

Zapotrzebowanie na większą ilość tańszej produkcji starano sięzrealizować, stosując na szerszą skalę znane od XIII w. formy organizacjipracy: nakład i manufakturę. Pierwsza z nich (tożsama z chałupnictwem)polegała na wykonywaniu towarów przez rzemieślnika z własnych lubpowierzonych przez przedsiębiorcę surowców i za pomocą własnych luboddanych do dyspozycji narzędzi.

Nakład stosowano w kilku różniących się od siebie formach. Minimal-nąjego konsekwencją było oderwanie od rynku wytwórcy, który otrzymy-wał określoną przez przedsiębiorcę zapłatę za wykonany artykuł. Maksy-malną zaś - sprowadzenie rzemieślnika do roli wynagradzanego od sztukiwykonawcy, produkującego z cudzych surowców - cudzymi narzędziami.

Nakład oznaczał pozbawienie rzemieślników swobody gospodarowa-nia. Przedsiębiorcy stosujący system nakładu korzystali z rzemieślnikówcechowych, nieraz wręcz angażując do swoich poczynań całe cechy.Najczęstszym sposobem związania rzemieślnika z przedsiębiorcą byłowcześniejsze udzielenie mu pożyczki, której nie mógł spłacić. W przeciwień-stwie do luźno tylko zrzeszonych w cechu samodzielnych warsztatówrzemieślniczych nakład stanowił całość ekonomiczną. Stosowano go naszeroką skalę we włókiennictwie w północnych Włoszech, Anglii, Flandrii.

4. Manufaktura

Całością ekonomiczną i technologiczną była manufaktura. O ile tzw.manufaktura rozproszona niewiele różniła się od zaawansowanych formnakładu i polegała na wykończaniu pod wspólnym dachem wytworówwielu różnych producentów, o tyle tzw. manufaktura scentralizowana byłaprzedsiębiorstwem zlokalizowanym w jednym miejscu, którego działanieopierało się na podziale pracy między wyspecjalizowanych w danychczynnościach robotników. Możliwe było wykorzystanie w niej takżeniewykwalifikowanej siły roboczej oraz spożytkowanie w większym za-kresie siły mechanicznej (koło młyńskie).

Manufaktury przeważnie produkowały taniej, nieraz lepiej, a z regułyoszczędniej niż klasyczne rzemiosło, które zostało przez nie wyparte z wieludziedzin wytwórczości. Umożliwiały zatrudnienie licznej biedoty miejskiej.

Prócz manufaktur zakładanych przez prywatnych przedsiębiorców,które zwykle miały większe szansę na przetrwanie, w prawie wszystkichkrajach Europy powstawały też manufaktury państwowe, niejednokrotniedeficytowe i podtrzymywane dotacjami skarbowymi. W Prusach i krajachmonarchii habsburskiej (podobnie jak w Rzeczypospolitej) manufakturyczęsto korzystały z pańszczyźnianej siły roboczej. Największe manufakturylondyńskie zatrudniały nawet do 5 tyś. pracowników.

5. Regiony gospodarcze

W produkcji sukna dominowały: Anglia, północne Włochy, Hisz-pania, a w mniejszym stopniu Flandria. W XVII w. zmalał z kolei udziałWłoch w tej produkcji. Tkaniny jedwabne, oprócz Genui, Mediolanu,Lukki i Florencji, w XVI w. zaczęto produkować w Antwerpii, Bazylei,Zurychu i Kolonii, a w XVII w. głównym ośrodkiem stał się Lyon. Płótnoeksportowano z obszaru Niemiec (Saksonia, Brandenburgia), Czech(Śląsk) i Polski (Wielkopolska). W XVII i XVIII w. w produkcji cienkiegobiałego płótna przodowały Holandia i północna Francja.

Ważne ośrodki przemyski metalowego znajdowały się w Anglii(Birmingham i Sheffield) oraz w Nadrenii (Solingen i Ruhra). Część rudi surówki była sprowadzana w XVII w. ze Szwecji, a od XVIII w. równieżz Rosji. Już w XVII i I pół. XVIII w. na czoło producentów węgla wysunęłasię Anglia.

6. Handel

Stulecia XVI, XVII aż do pół. XVIII bywają nazywane okresemrewolucji handlowej - przez analogię do późniejszej rewolucji przemys-łowej. Handel bowiem (a nie produkcja) odgrywał najważniejszą roi?w gospodarce tego okresu. Rozmiary, wartość i zasięg geograficznywymiany wzrosły w bezprecedensowy sposób, obejmując dzięki odkryciomgeograficznym cały glob ziemski i wszystkie grupy społeczne, także te,które dotąd - jak np. chłopi - miały niewielką styczność z rynkiem.

W dziedzinie handlu detalicznego zaszły niewielkie zmiany, choć i tudoszło do koncentracji obrotów: wzrosła rola kupca osiadłego, prowadzą-cego rozległe interesy w porównaniu do wędrownych kupców, charak-terystycznych dla wcześniejszych stuleci.

Handel hurtowy zrewolucjonizowały giełdy towarowe (ogólne lubspecjalistyczne), na których zawierano transakcje dotyczące towarów

masowych z określonymi terminami dostaw. Od początku część transakcjimiała charakter spekulacyjny i prowadziła do częstych krachów. Zanajstarszą z giełd towarowych uważa się giełdę w Antwerpii (ok. 1530 r.oddzieliła się ona od giełdy pieniężnej).

Na terenie Europy spadło znaczenie lądowego szlaku handlowegopółnoc-południe (przez Alpy), gdyż część towarów wożono drogą morskąprzez Cieśninę Gibraltarską, inne zaś, przeznaczone do Indii - drogąwodną dookoła Afryki.

Wzrastała natomiast wymiana między wschodem a zachodem Europy,którą wzmagał dualizm rozwoju agrarnego krajów kontynentu. Handelten odbywał się zarówno drogą lądową, jak i morską (towary masowe),przy czym prawie cały transport bałtycki znajdował się w rękach Holend-rów. Część przywiezionych z basenu Bałtyku towarów zużywali oni nawłasne potrzeby, część zaś reeksportowali do innych krajów (np. doFrancji, która była największym odbiorcą drewna używanego do budowyokrętów, oraz do Hiszpanii, odbiorcy wschodnioeuropejskiego zboża).

W XVI w. zachował także znaczenie handel wschód-zachód w basenieMorza Śródziemnego, prowadzony przez Wenecję, której świetność powo-li gasła, oraz przez Francuzów z Marsylii. Zarówno handel bałtycki, jaki lewantyński uległ w XVII w. znacznemu ograniczeniu, lecz nie zamarł.

Wzrost obrotów handlowych wynikał także z objęcia wymianą kolonii.W odniesieniu do amerykańskich posiadłości Hiszpanii początkowo trudnowprawdzie mówić o handlu, gdyż był to raczej rabunek Nowego Świata.Dopiero później sytuacja uległa zmianie. W kontaktach z ludami Azji odpoczątku handlowano; była to wymiana bardzo korzystna dla Europejczy-ków. Wszystkie państwa kolonialne ustanawiały monopol handlu ze swymikoloniami i strzegły się konkurencji. Na tym tle dochodziło do zatargówi wojen, zaś w XVI i na początku XVII w. nagminne były ataki angielskich,francuskich i holenderskich korsarzy (popieranych przez swych monar-chów) na konwoje hiszpańskie płynące z Ameryki. Po złamaniu hiszpańskie-go monopolu te same lub podobne praktyki zastosowały w swych własnychkoloniach państwa inspirujące piratów. Każde z nich, choć w różnym czasie,wyciągnęło z handlu kolonialnego wiele korzyści.

Przedmiotami handlu na kontynencie europejskim były: sukno angiel-skie, które wyparło flandryjskie i włoskie, płótno z północnej Francji,Niderlandów, Niemiec i Europy Środkowej (Śląsk, później Wielkopolska),jedwab z Włoch, futra z Europy Wschodniej; stopniowo pojawiały się teżw handlu wyroby gotowe z tych produktów. Towarami masowymi były

zboża (żyto, na mniejszą skalę jęczmień i pszenica) wysyłane z rejonu Bałtykudo Antwerpii, a potem Amsterdamu, stamtąd zaś do Francji, Hiszpanii,Portugalii, a niekiedy nawet do Włoch. W zasadzie jednak kraje basenu MorzaŚródziemnego zaopatrywały się w pszenicę na Sycylii i w Egipcie. Z rejonuBałtyku eksportowano też drewno do budowy okrętów, klepki bednarskie,smołę oraz potaż do bielenia płótna. W północnej Europie kupowanofrancuską sól oraz holenderskie śledzie. Z Indii sprowadzano pieprz,cynamon, goździki, gałkę muszkatołową, ryż, kawę, opium, herbatę, indygo,a w XVII i XVIII w. też perkale i jedwabie. Z Ameryki poza kruszcamiprzywożono kakao i tytoń, a z Małych Antyli - trzcinę cukrową. Z Europywywożono: do Azji - sukno i kruszce, do Afryki - wyroby metalowe i drobnągalanterię, zaś do Ameryki - tkaniny, wyroby metalowe, broń i narzędzia.Szczególnym towarem byli niewolnicy wywożeni z Afryki do Ameryki.

Spośród państw europejskich największymi obrotami handlowymiw I pół. XVII w. mogła poszczycić się Holandia, a w II pół. tego stuleciai w XVIII w. - Anglia, która korzystała głównie z handlu oceanicznego.W dziedzinie wymiany wewnątrz Europy prymat dzierżyła ludna Francja.

Rozwój handlu doprowadził do poprawy stanu bitych dróg lądowych,a także do rozbudowy żeglugi śródlądowej dzięki sieci kanałów. Doulepszenia połączeń komunikacyjnych (zarówno lądowych, jak i wodnych)wielu starań dołożyły monarchie absolutne. Od epoki wielkich odkryćgeograficznych udoskonalano też konstrukcję i wyposażenie statkówmorskich. Ważny w działalności handlowej obieg informacji ułatwiłyorganizowane od końca XVI w. państwowe poczty, których obroty znaczącowzrosły w połowie XVIII stulecia. Od początku XVII w. zaczęły ukazywaćsię czasopisma, a sto lat później dzienniki; od razu też pojawiły się periodykigospodarcze. Płatne ogłoszenia prasowe upowszechniły się w XVIII w.

7. Spółki akcyjne

Realizacja szeroko zakrojonych imprez handlowych (także, choćw mniejszym stopniu, produkcyjnych i usługowych) często przekraczałamożliwości pojedynczego przedsiębiorcy lub nawet kilku wspólników.Miejsce ich zajęły szeroko rozpowszechnione w Europie Zachodniej odprzełomu XVI i XVII w. spółki akcyjne, które po wprowadzeniu akcji naokaziciela (o niskich nominałach) umożliwiły mobilizowanie kapitatobardzo licznych, mało zamożnych akcjonariuszy. Akcjami spółek (obokinnych papierów wartościowych jak obligacje państwowe, polisy ubez-

pieczeniowe, a także np. weksle, tj. skrypty dłużne) handlowano nagiełdach pieniężnych, wywodzących się z północnych Włoch, a rozpo-wszechnionych w Europie po 1530 r. (początkowo Antwerpia, Londyn,później inne większe miasta europejskie).

Do najpotężniejszych spółek akcyjnych należały holenderskie Kompa-nie: Wschodnioindyjska (1602) i Zachodnioindyjska (1621) oraz angielskaKompania Wschodnioindyjska (l 600). Z licznych przedsięwzięć francuskichnajwiększe znaczenie miała własna Kompania Wschodnioindyjska, którajednak nigdy nie dorównała wielkością kompanii angielskiej. Fakt ten należywiązać ze sprzyjającymi warunkami, jakie dla przedsięwzięć tego rodzajutworzyła wolność gospodarcza w Anglii. Ingerencje królewskiej administra-cji w działalność kompanii francuskiej uniemożliwiły jej podobny rozwój.

8. Banki i pieniądz

Rozwój handlu i operacji finansowych byłby niemożliwy bez siecibanków. W XV w. w Genui i Barcelonie istniejące już dawniej kantorywymiany przekształciły się w banki prywatne. Trwalsze podstawy i pew-niejsze gwarancje miały banki publiczne, powstające od końca XVI w.(Wenecja 1587 r., Mediolan, Amsterdam 1609 r. - zasięg światowy).W1668 r. w Sztokholmie utworzono pierwszy centralny bank państwowyna świecie. W ślad za tym w końcu XVII, a zwłaszcza w XVIII w.utworzono bliźniacze instytucje w Anglii (największe obroty; wzór dlanowoczesnych banków centralnych), Danii, Prusach, Rosji i in.

Większość pieniędzy bita była ze złota i srebra. Rozpowszechniło sięstosowanie znanego od XII w. weksla (zobowiązania do zapłaceniaw określonym terminie pewnej kwoty). Posługiwanie się nim uwalniałokupca od operowania gotówką oraz przyspieszało obieg pieniądza w gos-podarce. Wymagało też sprawnego systemu rozliczeń międzybankowychw skali międzynarodowej.

W końcu XVII i w XVIII w. w wielu państwach podjęto próbę emisjipieniędzy papierowych, mających częściowe pokrycie w zdeponowanymw banku centralnym kruszcu. Nadmierna emisja banknotów spowodowa-ła fiasko kilku takich przedsięwzięć i przyczyniła się do podważeniazaufania do papierowych pieniędzy na długie lata. Prócz tych eksperymen-tów trwałą inflację powodowało nagminne psucie pieniędzy (obniżaniezawartości kruszcu w monetach) przez monarchów poszukujących dodat-kowych dochodów.

9. MerkantylizmTerminem tym określa się zarówno epokę w dziejach gospodarczych

Europy (XVI-poł. XVIII w.), jak i formułowane przez ówczesnychteoretyków wskazania ekonomiczne, których realizacja doprowadziła dorozwoju gospodarczego tego kontynentu. Merkantylizm nie był jednorod-ny - poglądy jego zwolenników różniły się w zależności od miejsca i czasu.Również realizacja jego zaleceń nie wszędzie przebiegała jednakowoi w tym samym czasie. Wspólny mianownik tworzyły następujące zasady:

10. FizjokratyzmKierunek myśli ekonomicznej powstały we Francji w II pół. XVIII w.

za sprawą Francoisa Quesnaya. Jego filozoficzną podbudowę stanowiłaidea „porządku naturalnego" opartego na prawie natury, a podstawowezałożenia obejmowały wolność osobistą, swobodę działania, wolnośćkonkurencji oraz interes własny jako główny bodziec działania gospodar-czego. Za główne źródło bogactwa fizjokraci uważali rolnictwo, a za prac?produkcyjną - pracę w rolnictwie. Fizjokratyzm stanowił reakcję na

Najważniejsze zasady merkantylizmu

rozwój handlu (korzystny eksport i import, zachęta do reeksportu, staraniao unifikację miar, monety i wewnętrznych taryf celnych dla ułatwienia obiegutowarów i pieniędzy)

utrzymanie dodatniego bilansu handlowego (samowystarczalność gospodarcza,cła protekcyjne, zakaz wywozu surowców, w niektórych krajach również rozwójmanufaktur, niechęć do odprowadzania funduszy kościelnych poza granice)

wzrost liczby ludności jako czynnik decydujący o dobrobycie i sile państwa(werbunki osadników, zakazy emigracji)

włączenie całej ludności w proces pomnażania bogactw (praca przymusowawłóczęgów, żebraków, więźniów, mieszkańców przytułków)

rozbudowa własnej floty handlowej i wojennej

dążenie do uzyskania kolonii, które miały dostarczać surowców, rąk robo-czych oraz prestiżu państwu, a także stanowić rynki zbytu

sprzeciw wobec przejawów luksusu w życiu codziennym, gdyż blokuje on cześćfunduszy i uniemożliwia ich gospodarcze wykorzystanie

panujący wcześniej merkantylizm. Hasła fizjokratyzmu były popularnem.in. w Polsce z uwagi na agrarny charakter jej gospodarki.

11. Liberalizm ekonomiczny

Inaczej leseferyzm (od franc. laisserfaire - pozwolić robić) - doktrynaekonomiczna (oraz polityka gospodarcza na niej oparta) głosząca, żejpaństwo i inne organizacje nie powinny ingerować w gospodarkę, za toWszystkie jednostki gospodarujące powinny otrzymać pełną swobodę(działania stosownie do własnych interesów. Doktryna ta narodziła sięw Anglii w XVII i XVIII w. (David Hume), rozwinęli ją fizjokraci,a ostateczny kształt nadali tacy przedstawiciele ekonomii klasycznej, jakAdam Smith i David Ricardo. Kładła ona nacisk na akumulację kapitału,której tempo zależy od wysokości stopy zysku i siły konkurencji. Wysokipoziom obu tych wielkości zapewniał szybki rozwój gospodarczy, gdyżkapitaliści lokowali fundusze w tych gałęziach, które zapewniały wyższąstopę zysku, a to prowadziło do wzrostu społecznego popytu i produkcji.

Rozdział 5.Narodziny kapitalizmu i rewolucja przemysłowa

1. Narodziny kapitalizmu

Termin kapitalizm ma wiele znaczeń. Karol Marks i jego zwolennicyrozumieli przez to pojęcie jedną z kilku formacji społeczno-ekonomicznych,na które dzielono historię ludzkości (niewolnictwo - feudalizm - kapitalizm- socjalizm). Wedle marksistów, istotą systemu kapitalistycznego jestpodział społeczeństwa na kapitalistów i najemną siłę roboczą, czyliposiadających środki produkcji (manufaktury, fabryki i narzędzia) i nieposiadających ich, a także utowarowienie pracy - praca ma swoją cenę,wahającą się w zależności od sytuacji rynkowej, i jako taka musi byćuwzględniana w rachunku ekonomicznym. Celem produkcji w tym systemiejest zysk, a o miejscu jednostki w hierarchii społecznej decyduje już nieurodzenie, lecz wielkość posiadanego kapitału i sposób jego inwestowania.

Definicja ta nie pozwala na precyzyjne wskazanie początku kapitaliz-mu. Zarówno sam Marks, jak i jego kontynuatorzy początek kapitalizmuumieszczali w XVI w., zdając sobie sprawę, że jegOn.-zr.eby powstaływcześniej w miastach włoskich. Nowsze badania .wykazały* jak wieleelementów traktowanych jako wyróżniki kapitalizmu powstało przed

XVI w. Wskazano również, że nie ma bezpośredniej łączności międzykapitałem handlowym i finansowym z jednej, a kapitałem przemysłowymz drugiej strony. Nie potwierdza się bowiem przypuszczenie, że pieniądzezarobione dzięki handlowi bądź operacjom finansowym lokowano w przed-sięwzięcia przemysłowe. Przeciwnie, wiadomo, że w wielu krajach (Hisz-pania w I pół. XVII w., płn. Włochy w XVII w., Polska w końcu XVIII w.)dochodziło do tzw. infeudalizacji kapitałów mieszczańskich, polegającej naprzeznaczaniu uzyskanych dochodów na zakup posiadłości ziemskich.Dążeniem mieszczan było bowiem awansowanie, w ramach ówczesnejstruktury społecznej, do stanu szlacheckiego. W tej sytuacji upowszechnia siępogląd, że narodziny właściwego kapitalizmu, porównywalnego ze zjawis-kiem określanym tą nazwą w XIX w. i polegającego na rządach kapitału,nastąpiły w czasie rewolucji przemysłowej w II pół. XVIII w.

Marksistowski termin akumulacja pierwotna kapitału oznacza procestworzenia siłą i przemocą wolnej i pozbawionej środków produkcji siłyroboczej, tj. proletariatu, oraz równoczesnego koncentrowania w rękachpowstającej burżuazji środków produkcji odebranych dotychczasowymwłaścicielom. W zachodniej Europie procesy te miały wystąpić jużw XVI-XVII w., w pozostałych państwach zaś - w XVIII i I pół. XIX w.(ziemie polskie).

2. Rewolucja przemysłowaTerminem tym określa się zmiany w produkcji przemysłowej, do

których doszło głównie na skutek wynalazków technicznych dokonanychw połowie XVIII w. W większości były one dziełem praktyków. Szczególnąrolę Anglii w tej dziedzinie tłumaczą następujące względy:

• szerokie upowszechnienie manufaktur, które skłaniało do poszuki-wania nowych rozwiązań technicznych

• likwidacja reglamentacji cechowej krępującej postęp techniczny jużna pocz. XVIII w.

• gwarancje swobód obywatelskich, przyciągające fachowców emig-rujących z Holandii, Francji, Niemiec i Włoch na skutek nietolerancjireligijnej bądź prześladowań ze strony monarchów

• istnienie od pocz. XVII w. prawa patentowego• obfitość i taniość surowców (wełna, węgiel, rudy żelaza) sprzyjająca

gospodarczym eksperymentom• większa stabilność koniunktury w Anglii niż na kontynencie• znaczne zapotrzebowanie na wyroby przemysłowe.

Najważniejsze wynalazki doby rewolucji przemysłowej

pompa parowa (Thomas Newcomen, 1712 )

zastosowanie koksu do wytopu żelaza (wynaleziono w 1717 r., szersze zastosowaniew Anglii i we Francji w pół wieku później)

czółenko mechaniczne umożliwiające przyspieszenie produkcji i uzyskiwanie tkanini o większej szerokości (John Kay, 1733)

pierwsza maszyna przędzalnicza (1741)

maszyna parowa (James Watt, 1769)

wielki piec hutniczy (Henry Cort, 1 784)

krosno mechaniczne (Edmund Cartwright, 1787)

zastosowanie napędu parowego do poruszania statków (1788 r. - udane próby; RobertFulton, 1808 r. - pierwszy pływający statek parowy)

maszyna papiernicza (1799)

Większość wyliczonych wynalazków była później wielokrotnie ulep-szana i znajdowała nowe zastosowania (np. maszyna parowa do parowo-zu). Innowacje objęły trzy najważniejsze dziedziny przemysłu angielskiego:włókiennictwo, górnictwo i hutnictwo. Dzięki nim Anglia zapewniła sobiew tych branżach przodującą pozycję w XIX w. Duża wydajność maszynskłaniała właścicieli fabryk do redukcji zatrudnienia, toteż wielu robotni-ków traciło pracę. Dochodziło do poważnych zamieszek, niszczeniamaszyn, a nawet czynnych wystąpień przeciw wynalazcom. Przewróttechniczny wymusił też zmianę kalkulacji ekonomicznej przedsiębiorców.Większą rolę odgrywały obecnie koszty stałe (nieruchomości i urządzenia),mniejsze zaś, w porównaniu do dawnego systemu, były możliwościelastycznego reagowania na zmiany sytuacji rynkowej. Zwiększało się więcryzyko i wzrastała niepewność koniunktury gospodarczej. Najważniejszymjednak skutkiem zastosowania nowych wynalazków było bardzo znaczneobniżenie cen, powodujące rozszerzenie rynku zbytu i wzrost obrotów.

Rozdział 6.

Miasta w RzeczypospolitejNa tle omówionych stosunków miejskich w Europie Zachodniej

szczególnie wyraziście rysują się różnice wielkości, znaczenia i położeniaekonomicznego miast w Rzeczypospolitej.

1. Czynniki hamujące rozwój miast

W XVI w. polskie miasta nie odbiegały wielkością od podobnychośrodków w Europie Środkowej. W połowie tego stulecia Poznań liczył 15tyś. ludności, pod koniec wieku 20 tyś. W tym samym czasie Warszawaosiągnęła 20 tyś. mieszkańców, a Kraków 28 tyś. Wyjątkową pozycję miałGdańsk liczący 75 tyś. mieszkańców. Zniszczenia z okresu wojen z polowyXVII w., a później wojny północnej (1700-1721) spowodowały spadekliczby ludności miast o połowę; w mniejszych ośrodkach był on jeszczewiększy (łącznie straty szacuje się na 60-80%). Równocześnie oddziaływa-ły niekorzystne czynniki ekonomiczne: przejęcie znacznej części handluzbożowego przez szlachtę i magnaterię oraz załamanie się tego wywozuw połowie XVII w. Rozwój miast nie mógł się również oprzeć na drugiejmiejskiej specjalności - rzemiośle, gdyż zubożenie chłopstwa i dążenieszlachty, aby odciąć poddanych od kontaktów z miastem (m.in. przezrozwój rzemiosła wiejskiego) ograniczyło rynek zbytu na produkty rzemie-ślników. Takie same skutki powodował napływ towarów konsumpcyjnychz zagranicy, które chętnie kupowała szlachta. W rezultacie miasta polskie(poza Warszawą) aż do końca XVIII w. nie rozwijały się, a często ichzaludnienie zmniejszało się. Była to tendencja odwrotna do obserwowanejw wielu krajach Europy Zachodniej.

Nie znaczy to, że nie lokowano nowych miast. Akty takie wydawanow XVI, XVII, a niekiedy i w XVIII w., zwłaszcza w dobrach prywatnych.Z reguły jednak nie były to duże ośrodki i bardzo często ekonomicznepodstawy ich bytu okazywały się wątpliwe. Do wyjątków należą miastazachodniej Wielkopolski (Leszno, Rawicz, Kępno), które stały się waż-nymi ośrodkami sukiennictwa. Poza kilkunastoma większymi miastami,w Koronie istniało w XVI w. ponad 1000 (ponad 850 w końcu XVIII w.)osad szczycących się prawami miejskimi. Gdyby nie obowiązujące wów-czas prawne kryterium wyróżniania miast, większość z nich trudno byłobydo nich zaliczyć. Ani wielkością, ani charakterem zajęć ludności, ani- nieraz - zabudową nie odbiegały od większych wsi, zwłaszcza w WielkimKsięstwie Litewskim. Niektórzy dziedzice (lub starostowie w miastachkrólewskich) usiłowali nawet od mieszczan z małych miast żądać od-bywania pańszczyzny.

Największe bodaj szansę rozwoju miały miasta - rezydencje magnac-kie (np. Zamość, Rydzyna, Białystok), w których znaczna, część ludnościznajdowała zatrudnienie przy obsłudze dworu i administracji dóbr mag-

nackich. W szczególnym położeniu była Warszawa. Aż do 1764 r. liczba jejmieszkańców nie przekraczała 30 tyś., gdyż w okresie panowania Wet-tynów brak było stale rezydującego dworu królewskiego. Szybki rozwójWarszawy, aż do przekroczenia 100 tyś. ludności w ostatnich latachistnienia Rzeczypospolitej szlacheckiej, rozpoczął się dopiero za panowa-nia króla Stanisława Augusta i wywołany był głównie jej funkcjamistołecznymi. Natomiast Gdańsk po I rozbiorze podupadał i w końcuXVIII w. liczył zaledwie 40 tyś. mieszkańców.

Poza ogólną koniunkturą gospodarczą ziem polskich oraz ukształ-towanymi na przełomie XV i XVI w. podstawami ustroju Rzeczypos-politej, na niekorzyść miast działało kilka innych czynników. Szlachtauzyskała wpływ na sądownictwo miejskie, gdy instancją apelacyjną dlamiast stał się sąd asesorski złożony ze szlachty, a wyższe instancjesądownictwa miejskiego utraciły swoje znaczenie. Te nieliczne miasta,które początkowo miały prawo wysyłać reprezentantów na sejmy (Kra-ków, po 1569 r. też Wilno), zrezygnowały z udziału swych przedstawicieliw obradach.

W bezpośrednim sąsiedztwie miast szlachta oraz duchowieństwo jużod XVI w. zakładali na swych gruntach jurydyki - samodzielne osady niepodlegające prawu miejskiemu i rygorom cechowym oraz podatkowymustanowionym przez magistraty. Jurydyki stawały się konkurencyjnymiośrodkami rzemieślniczymi i handlowymi, rozsadzającymi skostniałąstrukturę miast, które reglamentowały i ceny, i prawo prowadzeniadziałalności gospodarczej. W jurydykach często osadzano Żydów, rugo-wanych z niektórych miast obawiających się konkurencji ekonomicznejz ich strony. W mniejszych miasteczkach Żydzi stanowili znaczącą(niekiedy przeważającą) część ludności i pełnili funkcje właściwe miesz-czaństwu, łącznie z udzielaniem pożyczek na procent. Ocenia się, żew miastach i miasteczkach żyło 75% z około miliona wyznawców religiimojżeszowej zamieszkałych na terenie Rzeczypospolitej.

Do podważenia przeżywających się przywilejów cechowych przy-czyniali się też tzw. partacze, tzn. rzemieślnicy pozacechowi, produkującyw mieście lub jego bezpośrednim sąsiedztwie wyroby tańsze, a zazwyczajrównie dobre, jak wytwarzane przez rzemieślników cechowych. Par-taczami byli zwykle chrześcijanie, a ich istnienie nie było związanezjurydykami.

Wewnątrz miast dochodziło w XVI i XVII w. do walk o władzę,spowodowanych różnicowaniem się majątkowym mieszczaństwa i domi-

nującą pozycją coraz bardziej zamykającego się jako warstwa społecznapatrycjatu (zwykle 2-3% ogółu mieszkańców). W wyniku licznych zabu-rzeń i sporów w wielu miastach ukształtował się podział władzy między trzytzw. ordynki. Za pierwsze dwa, tradycyjnie zdominowane przez patrycjat,uznawano radę i ławę. Trzeci ordynek reprezentował pospólstwo (zwykle50-80% ludności) i miał pewien wpływ na finasową działalność władzmiejskich.

2. Produkcja i handelWażną gałęzią gospodarki było hutnictwo żelaza, w mniejszym

stopniu miedzi, ołowiu i srebra oraz górnictwo (rud metali i soli).Zniszczenia z połowy XVII w. spowodowały, że obniżyła się produkcjametali kolorowych; zrezygnowano też z wydobycia rud z części złóż. Nadaltrwał jednak wytop żelaza oraz wydobycie soli. Utrata wielickich i bocheń-skich salin w wyniku I rozbioru stanowiła ważny problem gospodarczyi doprowadziła do znacznego wzrostu cen soli.

Powstające w XVIII w. manufaktury zajmowały się produkcją ar-tykułów konsumpcyjnych, często luksusowych, i - zarówno z tegopowodu, jak i ze względu na nietrwałość przedsięwzięć - nie odegrałyznaczącej roli gospodarczej.

W dziedzinie handlu na pierwszy plan wysuwa się handel zbożowyprowadzony drogami wodnymi (Wisła, Warta, Niemen). Miał on decydu-jące znaczenie dla eksportu z Rzeczypospolitej. Ze szlaków lądowych,ważnych przede wszystkim z uwagi na import, zachowały znaczeniepołącznia południkowe: Kraków - Piotrków - Toruń - Gdańsk oraz Lwów- Lublin - Toruń - Gdańsk. Istotne znaczenie miała droga Wilno- Warszawa - Poznań. Leżący bardziej na południe szlak Lwów - Kraków

Wrocław w XVI w. nie odgrywał już tak wielkiej jak poprzednio roli; jegoznaczenie ponownie wzrosło po kolonizacji Ukrainy, gdy pędzono nimwoły i konie na jarmarki w Saksonii. Na odrębnych zasadach byłzorganizowany dochodowy handel solą, prowadzony, podobnie jak i wy-dobycie tego bogactwa, na podstawie specjalnych przywilejów królews-kich. Zajmowały się nim spółki, z których dochody czerpał m. in.monarcha. Liczne spółki były też tworzone przez zamożniejszych kupcówdo realizacji rozmaitych projektów handlowych. Najbogatsi z nich zaj-mowali się też świadczeniem usług bankowych. Skala tych przedsięwzięć,ograniczona zubożeniem po wojnach XVII w., była nieporównaniemniejsza niż na zachodzie Europy. Dopiero w XVIII w. powstał dom

bankierski Piotrów Tepperów (ojca, później syna), liczący się w między-narodowym świecie finansów, a w Rzeczypospolitej najzamożniejszy.

W połowie XVIII w. zaznaczył się wzrost obrotów zarówno w handluwewnętrznym, jak i zagranicznym. Na tej ostatniej dziedzinie zaciążyłI rozbiór i nałożone przez Prusy wysokie cło tranzytowe. Podejmowane po1775 r. próby skierowania eksportu z Rzeczypospolitej poprzez MorzeCzarne, choć przyniosły pierwsze obiecujące doświadczenia, nie zdołałyzmienić niekorzystnego bilansu handlowego Rzeczypospolitej. Podobniebyło z lądowym handlem przez Czechy, Saksonię i Austrię.

3. Spóźnione próby reform

Dopiero w ostatnim trzydziestoleciu istnienia Rzeczypospolitej uwido-czniła się zdecydowana polityka państwa w dziedzinie handlu, przemysłu,ceł, spraw monetarnych, stanu dróg, poczty itp. Jej brak w poprzednichdekadach wynikał z atrofu aparatu państwowego i decentralizacji władzy.W rezultacie takie typowe posunięcia merkantylistów, jak: cła protekcyjne,usprawnienie systemu podatkowego, budowa kanałów, ulepszenie dróg,poczt, rozbudowa manufaktur, jednolity kurs monety, zbieranie infor-macji o stanie państwa itp. zaczęły być w Rzeczypospolitej na dobrerealizowane z półtorawiekowym opóźnieniem, dopiero podczas panowa-nia ostatniego króla, w nader niekorzystnej sytuacji politycznej rosyjskiegoprotektoratu i często wbrew stanowisku większości szlachty. Czynniki teprzesądzały o częściowym jedynie powodzeniu reform.

V. KOŚCIÓŁ

1. Reformacja (reforma protestancka)Reformacją nazywa się ruch religijny rozwijający się w Europie

w XVI w., który doprowadził do powstania niezależnych od papiestwaKościołów protestanckich. Ruch ten nawiązywał do dawniejszych prą-dów reformatorskich w Kościele średniowiecznym potępionych jakoheretyckie (Joachim z Fiore, Jan Wiklef, Jan Hus). Stanowił reakcję nagłęboki kryzys Kościoła rzymskiego, którego przejawami na przełomieXV i XVI w. były: formalizacja życia religijnego, nadmierny fiskalizmpapieski (ściąganie opłat od hierarchów, np. za objęcie biskupstwa,stałych świadczeń od kościołów lokalnych, zakonów, sprzedaż odpustówogłoszona przez papieży Juliusza II i Leona X w związku z budowąbazyliki św. Piotra w Rzymie itp.), bogacenie się wyższego duchowieńst-wa, zeświecczenie i demoralizacja części kleru oraz kryzys papiestwa(nepotyzm, pełne przepychu dwory Aleksandra VI w końcu XV w.i Leona X w początkach XVII w., uwikłanie w wojny włoskie, brakreformy, do której dążono w Kościele przez cały wiek XV). Tło reformacjistanowiło poczucie winy i obawa przed śmiercią, przejawiające sięw późnośredniowiecznej sztuce (tańce śmierci), przepowiedniach końcaświata itp.

Okolicznościami sprzyjającymi zaistnieniu reformacji były:• powszechny antyklerykalizm przy zachowaniu pobożności i zmysłu

religijnego (świeccy z pomocą Kościołowi),• upowszechniające się czytelnictwo ksiąg drukowanych,• przekłady Biblii na języki narodowe,• humanizm pozwalający na krytyczne podejście do Biblii (tak jak do

innych tekstów),• inne czynniki polityczne (wojny) i gospodarcze (przebudowa po

kryzysie z pół. XIV w.)

252

Poczynania reformatorskie przez dłuższy czas mieściły się na po-graniczu Kościoła rzymskiego; podejmowano też liczne próby pogodzeniareformatorów z ortodoksją. Trudno więc wskazać moment, od któregorozbrat miał charakter nieodwracalny. Tradycyjnie wiąże się go z losamiMarcina Lutra, choć i w jego wypadku wiele lat po słynnym wystąpieniupodejmowano próby pojednawcze. Na ich niepowodzenie w równymstopniu co kwestie doktrynalne wpływały względy polityczne, prestiżowei ambicjonalne, a także zwykłe przypadki. Dlatego gdy mowa o reformacji,trzeba rozróżniać dzieje doktryny i losy społeczne zjawiska zwanegoreformacją.

Luteranizm

Marcin Luter (1483-1546) studia na uniwersytetach w Erfurciei Wittenberdze uwieńczył doktoratem z teologii. Był kapłanem w zakonieaugustianów o surowej regule. W 1517 r. rozesłał przyjaciołom-uczonymdo dyskusji 95 tez potępiających „sprzedaż" odpustów, możliwość„kupienia" łaski Bożej oraz odrzucających katolicką koncepcję czyśćca.Do dyskusji włączyło się wielu reformatorsko zorientowanych teologów,natomiast Kuria Rzymska wykazała się niewielką elastycznością.W 1520 r. Luter został wyklęty przez papieża Leona X, a w rok późniejskazany tzw. edyktem wormackim na banicję (jego pisma poleconospalić). Od 1521 r. Luter ukrywał się na zamku w Wartburgu, korzys-tając z pomocy możnego protektora, elektora saskiego FryderykaMądrego. Przetłumaczył wówczas Nowy Testament na język niemiecki.W 1524 r. zrzucił habit zakonny, a w rok później ożenił się z byłąmniszką. Wiele pisał i nie brał udziału w wydarzeniach społecznychi politycznych, które towarzyszyły rozprzestrzenianiu się reformacji.Wojnę chłopską w Niemczech (l 524-1526), którą nieraz wiązano z jegowystąpieniem, Luter potępił.

Trzy doktryny wspólne dla protestantyzmu

1. usprawiedliwienie przez wiarę (sama wiara, a nie uczynki, jest podstawązbawienia),2. powszechne kapłaństwo (odrzucenie roli kapłana jako pośrednika międzywiernymi a Bogiem),3. nieomylność jedynie Biblii (odrzucenie roli tradycji i dogmatyki katolickiej;Biblia jako jedyne źródło objawienia)

Kluczowa dla doktryny Lutra była koncepcja zbawienia. Powołującsię na św. Pawła, twierdził on, że najważniejsza jest wiara w Boga i jegosłowa wyrażone w Ewangelii. Tylko dzięki wierze, łasce i pokucie możnaosiągnąć zbawienie. Dobre uczynki nie wystarczają, gdyż człowiekgrzeszy nawet wówczas, kiedy nie chce tego czynić. Tym bardziej Luterpotępiał „fałszywe dobre uczynki", np. odpusty. Odrzucał koncepcjęwolnej woli, podkreślał wagę grzechu pierworodnego, utożsamiał teżgrzech z pokuszeniem. Kładł nacisk na Ojca, a nie na Syna, odrzucałKościół hierarchiczny, celibat, liturgię, łacinę jako język, w którym jąsprawowano. Uznawał tylko dwa sakramenty: chrzest i komunię poddwiema postaciami. Luter odrzucał przeistoczenie, uważając, że kapłannie odnawia każdorazowo podczas Mszy św. ofiary Krzyża, lecz jąprzypomina; Krew i Ciało Chrystusa uznawał za stale obecne w winiei chlebie. Odrzucał kult Marii i świętych, czyściec, spowiedź za pośrednic-twem kapłana (pozostawił spowiedź „cichą" powszechną) oraz pielgrzy-mki. Wypowiadał się też za likwidacją zakonów oraz sekularyzacjąmajątków kościelnych.

Ruch reformacyjny w Niemczech

1517

1521

1522

1524-1526

1529

wystąpienie Marcina Lutra

po sejmie Rzeszy w Wormacji wydano edykt skazujący Lutra jakoheretyka; edykt wywołał sprzeciw zwolenników Lutra, którzy stopnioworadykalizowali się; naukę Lutra popularyzowali w Niemczech liczni mnisi,którzy porzucili zakony

radykalne społecznie wystąpienia tzw. proroków zwickawskich (T. Mun-zer, N. Storch), którzy przybywszy- do Wittenbergi rozpoczęli rozruchyspołeczne - Luter ostro ich potępił

wojna chłopska w zachodnich Niemczech - represje wobec chłopów

sejm Rzeszy w Spirze: na żądanie cesarza Karola V, aby w sprawachkościelnych nie wprowadzać żadnych zmian, mniejszość zebranych książątRzeszy złożyła protest, który później podpisało też 14 miast niemieckich- odtąd zwolenników reformacji zwano protestantami

Najważniejsze pisma Marcina Lutra

O wolności chrześcijanina ( 1 520), O niewoli babilońskiej Kościoła ( 1 520), List do szlachtychrześcijańskiej narodu niemieckiego (1526), Wielki i Maly katechizm (1529)

Pokój augsburski, choć nie zakończył wojen religijnych w Niemczech,zwieńczył pierwszy ich etap. Wojny te wzmocniły partykularyzm książątniemieckich. Ich władza została wzmocniona przez wprowadzenie zasadycuius regio eius religio, a jej gospodarcze podstawy - przez dokonanąsekularyzację dóbr.

Współcześnie z Lutrem działało wielu innych reformatorów, często jaki on wywodzących się z kleru Kościoła rzymskiego. Część z nichwspółpracowała z Lutrem, część spierała się o kwestie teologiczne.W okresie największego fermentu w każdym dużym mieście naukę swągłosił odrębny reformator (np. Ulrich Zwingli w Zurichu).

Kalwinizm

Do następnego pokolenia natomiast należał reformator kościołagenewskiego i twórca drugiego co do znaczenia i wpływów wyznaniaprotestanckiego, Jan Kalwin. Studiował filozofię, filologię i prawo w Pary-żu i Orleanie, gdzie brał udział w tłumaczeniu Biblii na język francuski orazw proluterańskich wystąpieniach na Sorbonie. W 1534 r. zerwał z Kościo-łem rzymskim, uciekł do Strasburga, a później do Bazylei, gdzie opracował

N530

k-i

1" :

,1546-1547

1548-1552

1555

na sejmie Rzeszy w Augsburgu przedstawiono luterańskie wyznanie wiary(zwane później augsburskim), w 28 artykułach (tzw. confessio augustiana),ułożone przez teologa Filipa Melanchtona i początkowo poparte przezLutra;cesarz Karol V potwierdził edykt wormacki, żądając, aby protestancizwrócili Kościołowi wszystko, czego go pozbawili

wojna szmalkaldzka (nazwa od zawiązanej w 1531 r. przez książątprotestanckich ligi w Schmalkalden), spowodowana przez spory religijneoraz dążenia Karola V do wzmocnienia władzy cesarskiej w Niemczech- zakończyło ją rozgromienie ligi i uwięzienie jej przywódców

nowa wojna książąt z cesarzem

pokój religijny ustalony przez sejm Rzeszy w Augsburgu - prawne uznaniewyznania protestanckiego i zapewnienie mu wolności kultu; skasowanieurysdykcji biskupów katolickich w odniesieniu do protestantów; przy-

znanie protestantom dóbr sekularyzowanych przed 1552 r.; ustalenie na>rzyszłość zasady cuius regio eius religio (czyj kraj tego religia) wy-cluczającej wolność religijną w Niemczech; zakaz przejmowania w przy-szłości majątków kościelnych przez protestantów, nawet gdyby administ-rujący nimi biskup przechodził na nową wiarę

Doktryna Kalwina kształtowała się na przestrzeni lat pod wpływemLutra oraz innych reformatorów. Uznawał on dwa sakramenty (chrzesti komunię świętą), negował możliwość przemiany chleba i wina w Ciałoi Krew Chrystusa. Najbardziej charakterystyczną częścią jego nauki jestdoktryna predestynacji. Kalwin uważał, że grzech pierworodny zniszczyłwolę człowieka i osłabił jego inteligencję. Dlatego nie podejmuje się onniczego, co by nie było złe, zepsute i skalane. Zło bowiem pociąga. Nawetmałe dzieci są grzesznikami. Byłoby sprawiedliwe, aby wszyscy ludziezostali potępieni, lecz Bóg posłał Syna, aby niektórych odkupić. Wybórtych, którzy zostaną odkupieni, dokonany przed wiekami, stanowi cał-kowicie wolny akt Boga, a człowiek nie może go nie przyjąć. W stosunku dodoktryny katolickiej Kalwin wprowadził znamienne odwrócenie: ludzie sąpotępieni nie dlatego, że grzeszą, lecz grzeszą dlatego, że zostali potępieni,Człowiek daje świadectwo, że został wybrany przez Boga, przyjmując

Najważniejsze pisma Jana Kalwina

Wychowanie chrześcijańskie (1536),predestynacji (1552)

Ustawy kościelne (1541), Traktat o wiecznej Bożej

zasady swej wiary. W latach 1536-1538 po raz pierwszy przebywałw Genewie, zajmując się kaznodziejstwem i wykładając prawo. Skłóconyz Radą Miejską, która nie chciała przyjąć nowej wiary, zmuszony został doucieczki do Bazylei i Strasburga. W 1541 r. powrócił do Genewy i rozpocząłreformy.

Działalność Kalwina rozpatrywać trzeba nie tylko na płaszczyźnieteologicznej, lecz również politycznej, administracyjnej, a nawet gospodar-czej. Uważał bowiem, że działalność władzy świeckiej powinna byćpodporządkowana Kościołowi i jak on - służyć państwu. Gminę genewskąprzekształcił w organizację państwowo-kościelną, podległą konsystorzowi(radzie); najgłębiej bodaj ze wszystkich ówczesnych kościołów ingerowałaona w życie prywatne wyznawców. Członków gminy Kalwin poddał ostrejdyscyplinie (m. in. zakaz zawierania małżeństw mieszanych wyznaniowe),a do rangi dogmatu podniósł zasadę nietolerancji wobec przeciwników.Ustanowił cztery urzędy kościelne (pastorów, doktorów, diakonów orazkonsystorz) ze ściśle określonymi obowiązkami, a także akademię w Gene-wie. W ten sposób stworzył najbardziej zwarty i prężny ze wszystkichkościołów protestanckich.

głoszoną mu naukę. Zbawia bowiem wiara, a dobre uczynki, cnotliweżycie, rezygnacja z przyjemności mogą być ubocznymi znakami, iżczłowiek został wybrany przez Boga.

Z pesymistycznego przesłania swej doktryny o uczynkach i zbawieniuKalwin nie wyciągał jednak uzasadnionego - zdawałoby się - wniosku0 celowości poniechania wszelkich starań i zabiegów ziemskich. Przeciw-nie, uważał, że sukcesy w pracy stanowią znak, iż właśnie ten człowiekzostał wybrany do zbawienia. Ponieważ równocześnie za „powołanie"człowieka uznawał wszelką pracę przynoszącą zysk (dystansując się odtradycyjnie niechętnego stanowiska Lutra wobec handlu i lichwy), więcprzypisuje mu się (Max Weber) dużą rolę w ukształtowaniu mentalnościkapitalistycznej, która- legła u podstaw nowożytnego rozwoju gospodar-czego zachodniej Europy. Pogląd ten w nowszych badaniach zmodyfiko-wano, wiążąc narodziny mentalności kapitalistycznej ze wskazaniamipurytanizmu (s. 258).

Ze względu na treści zawarte w nauczaniu oraz działalność polityczną1 organizacyjną Kalwin jest traktowany jako prekursor nowożytnejekonomii (kult specjalizacji), kapitalizmu („duch" aktywności gospodar-czej) oraz nowoczesnego totalitaryzmu.

Anglikanizm

Król Anglii, Henryk VIII, początkowo należał do przeciwnikówreformacji. Polemizował nawet w druku z Lutrem, za co otrzymał odpapieża tytuł obrońcy wiary. W jego państwie myśl reformacyjna szerzyłasię jednak szybko, natrafiając na nastroje antyklerykalne. Na akcesHenryka VIII do obozu reformacyjnego wpłynęły też czynniki polityczne(rosnąca potęga cesarza Karola V, której pragnął się przeciwstawić) orazdynastyczno-osobiste (zamiar unieważnienia dotychczasowego małżeń-stwa i zawarcia nowego związku). Gdy papież nie wyraził zgody na rozwódkróla, doszło do zerwania z Rzymem.

Reformacja w Anglii

I etap

1534

1535-1539

Akt supremacji uznający króla Anglii głową narodowego Kościoła ang-likańskiego

dokonywane na zlecenie króla kasacje klasztorów i konfiskaty ziem

1539

1547-1553

1553-1558

kościelnych, które otrzymywała „nowa" arystokracja; prześladowaniakatolików

Akt o sześciu artykulach - próba sprecyzowania dogmatycznych podstawnowej wiary; nie wprowadzono poważniejszych zmian w stosunku dokatolicyzmu

panowanie małoletniego Edwarda VI (syna Henryka VIII): kontynuacjarepresji wobec katolików, silne wpływy protestantyzmu, a zwłaszczakalwinizmu (wprowadzenie języka angielskiego do nabożeństw, zniesieniecelibatu księży, skasowanie wielu obrzędów katolickich, odwołanie Aktuo sześciu artykułach)

panowanie Marii Tudor - próba restauracji katolicyzmu; ponowne pod-porządkowanie Kościoła angielskiego Rzymowi; represje wobec protestan-tów

II etap

1558

1570

początek panowania Elżbiety I - rzeczywiste narodziny Kościoła anglikań-skiego jako formy pośredniej między katolicyzmem a kalwinizmem:przywrócenie Aktu supremacji oraz ustaw antykatolickich;synod biskupów angielskich uchwalił 39 Artykułów (1563), stanowiącychwyznanie wiary Kościoła anglikańskiego: prymat Biblii nad tradycją,symboliczny charakter eucharystii, odrzucenie prymatu papieża, wiaryw czyściec, kultu świętych, celibatu duchowieństwa; zachowano natomiasthierarchiczną, episkopalną (biskupi) organizację kościelną przejętą z Koś-cioła katolickiego

ekskomunikowanie Elżbiety I przez papieża

W XVI w. znaczne wpływy zdobył purytanizm, dążący do oczyszczeniaKościoła anglikańskiego z pozostałości katolicyzmu i wprowadzenia czysto-ści doktrynalnej w duchu kalwinizmu. Purytanie dążyli też do uniezależ-nienia Kościoła od władzy królewskiej. Propagowali bogobojność, praco-witość, wstrzemięźliwość i posuniętą aż do skąpstwa oszczędność. Historycyangielscy sądzą, że właśnie te cnoty uformowały wzorzec człowieka nowejepoki, przyczyniając się do ukształtowania mentalności kapitalistycznej.

W purytanizmie doszło do rozłamu na:• prezbiterian - zwolenników czysto kalwińskiej organizacji Kościoła:

władzę nad gminą wyznaniową sprawowali jej seniorowie - prezbiterzy,• independentów - propagujących „demokratyczny" Kościół, głoszą-

cych swobodę religijną i uznających wszelkie nakazy w zakresie kultu zasprzeczne z nakazami Biblii.

Podział ten, za którym stały odmienne wizje społeczeństwa, odegrałznaczącą rolę podczas rewolucji angielskiej XVII w.

Reformacja we FrancjiW I pół. XVI w. we Francji rozprzestrzeniła się reformacja typu

luterańskiego. W II pół. stulecia wspólnoty protestanckie opanowałanauka Kalwina promieniująca z Genewy. Maksymalne szacunki liczbyprotestantów we Francji w latach sześćdziesiątych sięgają 25% ludności.

W latach 1545-1557 francuski dwór królewski stanowczo i krwawozwalczał protestantów. Represje doprowadziły do zorganizowania siękalwinów. W następnych latach (1559-1574) na konflikty religijne nałoży-ła się walka o władzę pomiędzy pretendującymi do hegemonii we Francjirodzinami arystokratycznymi i ich zwolennikami. Starcia te przybrałypostać wojny domowej z udziałem interweniujących państw ościennych(s. 132), przerywanej czasowymi porozumieniami, na ogół przyznającymiswobodę kultu protestantom (nazywanym hugenotami).

Największą zbrodnią nietolerancji była paryska noc św. Bartłomieja(23/24 sierpnia 1572), gdy za zgodą króla Karola IX i jego matki, KatarzynyMedycejskiej, tłum zachęcony przez katolickich arystokratów wymordowałok. 3 tyś. hugenotów przybyłych do stolicy na królewskie wesele.Wydarzenia te wywołały powszechne oburzenie w Europie i spowodowały,że wojna domowa wybuchła ze zdwojoną siłą. W latach 1574-1590 walczyliw niej przeciw sobie trzej pretendenci do tronu francuskiego. Rywalizacja tazakończyła się zwycięstwem hugenoty, Henryka Burbona króla Nawarry,który po zwycięstwie przeszedł na katolicyzm i panował we Francji jakoHenryk IV (l 589-1610). Z jego staraniami o pacyfikację stosunków w krajupo długotrwałych wojnach wiąże się wydanie edyktu nantejskiego.

Chociaż edykt nantejski nie rozstrzygał ostatecznie sprzecznościmiędzy wyznaniami, to jednak na dłuższy czas położył kres walkom

Postanowienia edyktu nantejskiego (1598)

pełna wolność wyznania dla hugenotów w całej Francji;ograniczona wolność kultu dla hugenotów (m. in. wyłączenie Paryża i okolic);zrównanie hugenotów z katolikami w zakresie praw politycznych i obywatels-kich;wyznaczenie 200 tzw. miejsc bezpieczeństwa dla hugenotów na terenie Francji

i stanowił podstawę stabilizacji wewnętrznej Francji, a następnie - pośred-nio - wzrostu jej znaczenia międzynarodowego.

Równocześnie jednak liczebność i spoistość wewnętrzna hugenotów,która przesądzała o ich sile politycznej, stanowiła przeszkodę w budowieabsolutyzmu we Francji. Z tego powodu edykt nantejski był parokrotnieograniczany, a ostatecznie odwołał go król Ludwik XIV w 1685 r. Decyzjata spowodowała emigrację 200 tyś. hugenotów (ok. 20% wszystkich) doAnglii, Holandii, Brandenburgii oraz do angielskich kolonii w AmerycePółnocnej. Emigranci byli najczęściej wysokiej klasy rzemieślnikami, toteżich wyjazd odbył się ze szkodą dla Francji, przyniósł zaś korzyścipaństwom przyjmującym.

Rozprzestrzenienie się reformacji w Europie do końca XVI w.

Kraje protestanckie

północne, wschodnie i centralne pań-stwa Rzeszy; Dania; państwa Półwys-pu Skandynawskiego; ZjednoczoneProwincje Niderlandów; Angliai Szkocja; Prusy Książęce; Kurlandia

Kraje mieszane wyznaniowe

Czechy, Morawy, Łużyce; Węgry,Siedmiogród; Szwajcaria

Najważniejsze zasady protestantyzmu odróżniające go odkatolicyzmu

• Biblia jako jedyne źródło objawienia; negowanie roli tradycjii dogmatyki katolickiej;

• zasada „usprawiedliwienia przez samą wiarę";• akcentowanie indywidualizmu religijnego i roli subiektywnej świa-

domości religijnej;• uznawanie tylko dwóch sakramentów (chrztu i komunii św.), które

traktuje się jako znaki, a nie źródła łaski;• odrzucenie spowiedzi indywidualnej i roli kapłana jako pośrednika;• odrzucenie kultu Marii, kultu świętych, relikwii, odpustów, zako-

nów, celibatu;• zastąpienie pojęcia „kościoła widzialnego" (jako hierarchicznej

instytucji zbawczej) pojęciem „kościoła niewidzialnego" (zgromadzeniawiernych) i wynikające stąd odrzucenie hierarchii kościelnej, a zwłaszczaprymatu papieża;

• zmniejszenie znaczenia duchownych w kościele i dopuszczeniewiernych do udziału w zarządzaniu nim.

2. Reformacja w RzeczypospolitejReformacja w Polsce miała przebieg i charakter odmienny niż na

zachodzie Europy. Ani nie była wprowadzana odgórnie przez władzępaństwową, ani jej nie przeciwdziałano zbyt stanowczo. Edykty królewskiez lat 1522-1551 wprawdzie jej zakazywały, lecz ich wprowadzanie w życienie było ani konsekwentne, ani skuteczne. Choć w okresie największegorozprzestrzenienia się reformacji nowe wyznania obejmowały ok. 1/3szlachty, to jednak dosyć szybko utraciły masowy charakter, oddziałującbezpośrednio przeważnie tylko na dwa pokolenia. Nie tłumaczy tegowyłącznie przeciwdziałanie Kościoła katolickiego, lecz raczej powierz-chowne przyjmowanie nowej wiary (bardziej moda niż głębokie przeżycie,raczej zainteresowanie nowinkami niż duchowy przełom). Pogląd tenpotwierdza nikłe w masach wiernych zainteresowanie dla kwestii teologicz-nych, natomiast skupienie się na zagadnieniach organizacyjnych, pra-wnych i liturgicznych nowych wyznań. Równocześnie protestanci nietworzyli własnych ugrupowań politycznych, wobec których państwomusiałoby zająć stanowisko, a choć np. w ruchu egzekucyjnym odgrywaliistotną rolę, to jednak ani celami działalności, ani stylem życia nieodróżniali się od ogółu szlachty. Taki stan rzeczy dodatkowo przyczynił siędo ukształtowania modelu polskiej tolerancji.

Wpływy poszczególnych wyznań docierały do Rzeczypospolitej w róż-nym czasie. Najwcześniej (ok. 1520) napłynęły nowinki luterańskie, którezdobyły sobie powodzenie dzięki „taniemu",(tj. pozbawionemu majątków)i bliższemu wiernym Kościołowi oraz Pismu ś_w. w zrozumiałym języku.Szlachta była zainteresowana zniesieniem dziesięciny (często ściąganejz pola). Kalwinizrn,_ który zdobył wpływy w pół. XVI w., przyciągałwiernych ze względu ną.dużąxplę świeckich w gminach tego wyznania, tymwiększą, że dominowała w nich przeważnie szlachta - protektorzy zborów.Kalwińskimi „ministrami" (urzędnikami powołanymi do głoszenia słowaBożego) byli zwykle plebejusze uzależnieni od szlachty. Z kolei bracia

_cze§cy nawiązywali do żywych tu i ówdzie w Polsce tradycji husyckich.Wreszcie arianie, wyznanie, które w ostatecznej formie ukształtowało siędopiero po 1562 r., skupiało radykałów etycznych i społecznych, stanowią-cych margines w każdej społeczności. Wszystkie wyznania reformowaneprzywiązywały dużą wagę do szkolnictwa, tworząc gimnazja różnowiercze;

brak uniwersytetu protestanckiego rekompensowano sobie studiami za-granicznymi (m.in. w Królewcu). Wyznania rywalizowały ze sobą, druku-jąc własne tłumaczenia Pisma św. i księgi liturgiczne.

Najważniejsze wydarzenia z dziejów reformacji w Polsce

1525

1551

1552

1555

1561

1562

hołd pruski: zgoda Zygmunta Starego na przyjęcie luteranizmu przez PrusyKsiążęce

zawieszenie obowiązującej dotąd jurysdykcji (uprawnień sądowych) bis-kupiej w sprawach wiary

propozycja stworzenia kościoła narodowego zgłoszona przez polskieśrodowiska kalwińskie

propozycja zwołania soboru narodowego, który miałby położyć kresrozbiciu religijnemu; wniosek poparty przez króla i biskupów katolickich,a odrzucony przez papieża, upadł

Zygmunt August przyjmuje zwierzchnictwo lenne nad Kurlandią, akcep-tując jej przejście na luteranizm

rozłam w ruchu reformacyjnym i powstanie zboru większego (kalwińs-kiego) oraz mniejszego (ariańskiego)

Najwybitniejsi teologowie polskiej reformacji

Jan Łaski mł. (1499-1560)Piotr z Goniądza (ok. 1530-1573)Jan Seklucjan (między 1510 a 1515-1578)Marcin Czechowic (1532-1613)

Społeczny krąg oddziaływania wyznań protestanckich w Polsce

luteranie - mieszczanie (zwłaszcza Prus Królewskich), w mniejszym stopniuszlachta Prus Królewskich i Wielkopolski

kalwini - zamożna szlachta małopolska i magnateria litewska (oraz ichpoddani)

bracia czescy (odłam husytów) - południowa Wielkopolska

arianie (antytrynitarze, gdyż odrzucali dogmat Trójcy Świętej) - zamożnaszlachta małopolska, rzadziej magnateria litewska (oraz ich poddani)

3. Kontrreformacja (reforma katolicka)Od dawna obecny w piśmiennictwie termin kontrreformacja sugeruje,

że stanowiła ona przeciwdziałanie wobec wcześniej istniejącej reformacji.Nowsza historiografia albo zastępuje ten termin określeniem reformakatolicka, akcentując równoległość i równorzędność obu reform, a nie ichprzeciwstawienie, albo też stosuje oba określenia, miano kontrreformacjirezerwując dla działań, środków i metod, za pomocą których Kościółkatolicki zwalczał reformację. Tak pojmowana kontrreformacja nie wy-czerpuje całej problematyki reformy katolickiej.

Już w okresie poprzedzającym wystąpienie Lutra notuje się wielelokalnych prób reformatorskich przy utrzymującym się wysokim poziomiepobożności powszechnej. Działania te podejmowali poszczególni biskupi,legaci papiescy w niektórych krajach oraz synody diecezjalne. Zrefor-mowało się także wiele zakonów, powracając do surowszych reguł.Powstawały nowe zgromadzenia zakonne (teatyni oraz - nieco później-jezuici). Posunięcia te w równym stopniu co wystąpienia późniejszychprotestantów stanowiły reakcję na kryzys Kościoła katolickiego. Refor-mom tym nie towarzyszyły jednak zmiany na szczytach hierarchii Kościołarzymskiego. Doszło do nich dopiero po szoku wywołanym rozłamemw chrześcijaństwie zachodnim.

Sobór trydenckiPo kilku papieżach, którzy albo nie dostrzegali niebezpieczeństwa,

albo nie umieli mu się przeciwstawić, dopiero za pontyfikatu Pawła III(1534-1549) doszło do zwołania soboru w Trydencie (1545-1563). Trwałon przez trzy kolejne pontyfikaty, przemożny wpływ na jego przebieg

; 1562-1565

1570

1573

zniesienie starościńskiej egzekucji wyroków sądów duchownych (oznaczałoto, że nie miał kto ich wykonywać)

ugoda sandomierska: kompromis i współpraca między kalwinami, lutera-nami i braćmi czeskimi, z wykluczeniem arian (zobowiązanie do odbywaniawspólnych synodów, ustalania taktyki działań oraz dyskutowania nadkwestiami moralności i szkolnictwa)

akt konfederacji warszawskiej uchwalony na sejmie konwokacyjnymw okresie niepewności co do osoby przyszłego monarchy, w pół roku porzezi protestantów w Paryżu - zobowiązanie posłów i senatorów dostworzenia prawnych gwarancji pokoju religijnego w kraju; uważany zapomnik polskiej tolerancji

wywierały wypadki polityczne, całkowitej wymianie uległo też grono jegouczestników. Ostatecznie jednak sobór dokonał jednej z najważniejszychreform w dziejach Kościoła rzymskiego. Nie zmieniono wszakże zasadwiary ostro atakowanych przez protestantów.

Inkwizycja i „Indeks ksiąg zakazanych"

Choć sobór trydencki ograniczył się do dogmatów i organizacji Kościoła,to równocześnie jego hierarchia podejmowała inne środki w celu przeciw-

Najważniejsze postanowienia soboru trydenckiego

Teologia

uznanie roli tradycji (czyli orzeczeń papieży, uchwał soborów, pism OjcówKościoła) przy objaśnianiu Pisma św.;podkreślenie, że dzięki Chrystusowi dokonało się pojednanie człowiekaz Bogiem, przez co ograniczone zostało znaczenie grzechu pierworodnego;podtrzymanie koncepcji wolnej woli i odpowiedzialności człowieka za swojeczyny;potępienie doktryny o predestynacji;wiara warunkiem koniecznym, lecz niewystarczającym do zbawienia; potrzebadobrych uczynków;podkreślenie znaczenia i mocy wszystkich sakramentów;potwierdzenie doktryny o przeistoczeniu (Msza św. ofiarą);potwierdzenie doktryny o istnieniu czyśćca;

Dyscyplina i duszpasterstwo

wymóg pełnienia funkcji duszpasterskich przez episkopat i kler niższy;zakaz łączenia kilku diecezji w jednym ręku;wymogi dotyczące wykształcenia, prawomyślności doktrynalnej i obyczajno-ści dla kandydatów na biskupów oraz księży;obowiązek rezydencji (przebywania) biskupa w diecezji i proboszcza w parafii;umocnienie jurysdykcji biskupiej;obowiązek okresowej wizytacji parafii należących do diecezji;określenie minimalnej granicy wieku przy święceniach kapłańskich;utworzenie seminariów duchownych;zaostrzenie przepisów dyscyplinarnych i organizacyjnych w odniesieniu dozakonów;wprowadzenie rejestracji wiernych w parafiach (metryki chrztów, ślubówi pogrzebów);

działania reformacji. Smutną sławę zdobył utworzony w 1542 r. najwyższytrybunał inkwizycyjny (6 kardynałów). Stosowane przezeń represje walnieprzyczyniły się do likwidacji reformacji we Włoszech. Za pontyfikatu papieżaPawła IV ogłoszono po raz pierwszy Index librorum prohibitorum („Indeksksiąg zakazanych", 1559), który stał się synonimem dławienia wolności myślii wolności druku. Właśnie Index... zakazał czytania Pisma św. w językachnarodowych, co sobór trydencki dopuścił w okolicznościach prywatnych,publicznie nakazując posługiwanie się łacińskim tłumaczeniem (Wulgatą).

JezuiciWiele kontrowersji wywołała również działalność założonego (1540 r.)

przez Ignacego Loyolę zakonu jezuitów, którego członkowie składalidodatkowe śluby posłuszeństwa papieżowi. Obok niewątpliwych zasług,m. in. w zakresie nowoczesnego naówczas szkolnictwa (kolegia jezuickie,które odegrały wielką rolę w Polsce) oraz kaznodziejstwa, sprzeciw budziłudział jezuitów - monarszych spowiedników w wielkiej polityce, a takżestosowana przez ten świetnie zorganizowany, światły i dynamiczny zakonzasada „cel uświęca środki".

Wprowadzanie w życie uchwał soboru trydenckiegoRealizacja uchwał soborowych następowała na ogół dość prędko.

W latach 1565-1570 wydano katechizm parafialny, brewiarz i mszałrzymski, stanowiące odtąd wykładnię wiary katolickiej. Postanowieniatrydenckie napotykały opór w tych państwach, w których umocnieniemKościoła czuła się zagrożona absolutna władza monarsza (Francja,Hiszpania); w innych krajach katolickich uchwały te przyjęto bez trudności(także w Rzeczypospolitej: w 1564 r. król, w 1577 r. na synodziew Piotrkowie Kościół polski jako całość). Nie znaczy to, że od razuzrealizowano wszystkie zamierzenia, gdyż np. tworzenie seminariówprzeciągnęło się na całe dziesięciolecia, a wprowadzenie rejestracji met-rykalnej następowało w poszczególnych krajach bardzo nierównomiernie.

Najważniejsze środki oddziaływania na wiernych stosowane przezkontrreformację:

• kaznodziejstwo;• druk (kazania, modlitewniki, żywoty świętych);• edukacja, zwłaszcza elit (nowe zakony);• rozbudowa liturgii, teatralizacja ceremonii religijnych, przepych

świątyni barokowej.

MisjeW okresie potrydenckim Kościół katolicki zintensyfikował podjętą już

wcześniej akcję misyjną. Objęto nią wybrzeża Afryki, Indii, Japonię,Filipiny, część Chin, Indochiny oraz Amerykę Środkową, a następniePołudniową; na mniejszą zaś skalę - także zdominowaną przez protestan-tów Amerykę Północną.

Działalność misyjną prowadziły przede wszystkim zakony: franciszkanie,jezuici i dominikanie, a także augustianie, kapucyni i in. Sukcesy w pracymisyjnej sprawiły, że katolicyzm stał się religią światową. W XVI i XVII w.istniało nawet w Kościele przekonanie, że straty poniesione wskutek refor-macji z powodzeniem można zastąpić zyskami na innych kontynentach.Nowy kierunek aktywności Kościoła wymagał nowych wzorców osobowych;najbardziej znany jest „misyjny święty" Franciszek Ksawery.

Akcja misyjna nie obywała się bez przeszkód, zarówno ze stronymiejscowych władców, jak i - paradoksalnie - ze strony Rzymu, który nierozumiał lokalnych warunków i wynikających z nich potrzeb, a ponadtonader często angażował się w polityczne rozgrywki z władcami. Nawetpowołana w 1622 r. rzymska Kongregacja Propagandy Wiary pierwotniebyła zorientowana na nawracanie heretyków i walkę z protestantyzmem,a ewangelizację zaczęła traktować jako swe zadanie z opóźnieniem.Czynniki te spowolniły chrystianizację kontynentów pozaeuropejskich.

4. Oświecenie przeciw Kościołowi

Realizacja uchwał trydenckich przeciągnęła się na długie dziesięcio-lecia, sięgając w głąb XVIII w. Znakiem czasów był intensywny rozwójszkolnictwa różnych szczebli, zarówno katolickiego, jak i protestanckiego.W Kościele istniały (podobnie jak w innych epokach) liczne odłamyzbliżone do sekt, pojawiały się też próby wyjścia poza chrześcijaństwo(religia naturalna, deizm, masoneria), lecz miały charakter elitarny i napoczątku XVIII w. nieznacznie wpływały na postawy wiernych. Późniejszykryzys Kościoła katolickiego narodził się na dwóch płaszczyznach: politykii świadomości warstw oświeconych.

WII pół. XVII i I pół. XVIII w. słabł autorytet świecki papieży, którzyprzestali odgrywać rolę w dyplomacji europejskiej, raz po raz w trakcienajazdów i okupacji tracili ziemie Państwa Kościelnego, spotykali si?z buntami poddanych, często powodowanymi przez nadużycia papieskichurzędników. Równocześnie rósł nacisk monarchów, którzy dążyli do

ograniczenia wpływu Rzymu na kościoły lokalne (ograniczenie jurysdykcjiświeckiej nuncjuszy, zmniejszenie opłat przesyłanych do Rzymu, zakazpublikowania encyklik i buli papieskich bez zgody władzy świeckiej),w zamian umacniając własną władzę w sprawach dotyczących Kościoła(nominacje biskupów, uprawnienia decyzyjne dla synodów narodowych,zwierzchność krajowej hierarchii duchownej, a niekiedy nawet administracjiświeckiej nad zakonami, prawo władz świeckich do nakładania podatków,a nawet sekularyzowania dóbr kościelnych). W rezultacie Rzym zawarłw latach 1737-1757 serię konkordatów (z Polską w 1737 r.), w którychrezygnował z części dotychczasowych uprawnień na rzecz władców świec-kich. Ustępstwa te odwlokły (choć mu nie zapobiegły) gwałtowny kryzysw szóstej i siódmej dekadzie tego wieku, gdy zabrakło wybitnego, skłonnegodo porozumienia i kompromisów papieża, Benedykta XIV (zm. 1758).

Kryzys świadomości europejskiejNa przełomie XVI i XVII w. doszło do tzw. kryzysu świadomości

europejskiej. Doprowadziły doń osiągnięcia nauki i filozofii w stuleciachpoprzednich. Wierzono w wielkie możliwości ludzkiego rozumu i obecnyw dziejach ludzkości postęp (Gottfried Wilhelm Leibniz). Pojęcie tozaczęto rozciągać na sfery moralności i polityki, stawiając wymaganiapaństwom i władcom. Równocześnie uświadamiano sobie, że o postępnależy walczyć. Upowszechnienie idei postępu, wraz ze wszystkimi tegokonsekwencjami, miało stać się dziełem tej epoki (Wolter).

WolnomyślicielstwoKlasyczna definicja oświecenia (Immanuel Kant) utrzymuje, iż była to

epoka wolnomyślicielstwa, rozumianego jako odwaga samodzielnegoposługiwania się rozumem. Pojęcie wolnomyślicielstwa nie ograniczało sięwiec - jak nieraz później przyjmowano - do tendencji antyreligijnej czyantyklerykalnej. Niemniej zawierała się w nim zapowiedź konfliktuz Kościołem i istotnie w światopoglądowych sporach oświecenia stosunekdo religii miał znaczenie zupełnie zasadnicze.

Trwające od czasu reformacyjnego rozłamu w chrześcijaństwie pole-miki co do interpretacji Pisma św. i tradycji, upowszechnienie dziełstarożytnych i wiedzy o religiach antycznych oraz kontakty z pozaeuropej-skimi cywilizacjami i ich religiami wykształciły umiejętność wykazywaniabłędów innych wyznań. Najpierw zajmowali się tym pisarze katoliccy i pro-testanccy (egzegeza Biblii). W epoce oświecenia „libertyni" i „filozofowie"

zaczęli zwalczać już nie „niesłuszne" wiary, a wszelką religię z pozycji laickich.Takie stanowisko było jednak prezentowane tylko przez wąskie elity.

Deizm i religia naturalnaCzęściej spotykaną postawą wśród warstw oświeconych było nie-

zrywanie z wyznaniem, w którym się urodziło, ale „lekkie" traktowaniejego dogmatów i obrzędów. W innych religiach dostrzegano raczejelementy wspólne niż to, co dzieliło. Poglądom tym hołdowało nawet wieluduchownych protestanckich i katolickich. Takie podejście oznaczałoistotne osłabienie roli Kościoła katolickiego.

Odwoływano się także do religii naturalnej, czyli takiej, którejpodstawowe prawdy pozostają zgodne z naturą. Kontakty z religiamispoza kręgu śródziemnomorskiego przekonały, że istnieje wspólny, właś-nie „naturalny" mianownik tych wyznań. Tzw. deiści uważali, iż skoroz „objawienia pierwotnego" można na drodze rozumewej wyprowadzićpodstawowe prawdy wiary, objawienie nie jest konieczne.

Deiści odrzucali więc wiarę w objawienie i w cuda, zmierzali doeliminowania z religii pierwiastków niezrozumiałych i tajemniczych,traktując świat jako wielki zegar puszczony w ruch przez boskiego„zegarmistrza". Należy podkreślić, iż deiści różnili się między sobą,a terminem „deizm" określano różne zjawiska.

Rozwój nauki a religia

Rozwój nauki w epoce nowożytnej polegał m. in. na usamodzielnianiusię poszczególnych dyscyplin, które w średniowieczu wykładano jakosiedem sztuk wyzwolonych. Szczególny rozwój nauk matematycz-no-przyrodniczych nie prowadził jednak do kryzysu wiary religijnej, jak si?nieraz sądzi. Wielu najwybitniejszych uczonych zaliczało się do gorliwychchrześcijan (np. Izaak Newton). Z pewnością natomiast Kościół katolickizbyt wolno reagował na najnowsze osiągnięcia nauki i, zajmując postaw?obronną wobec odkryć i twierdzeń sprzecznych z ówczesną wykładniąwiary, umożliwiał ich wykorzystanie do zwalczania religii.

Deizm - zespół poglądów filozoficzno-religijnych, zgodnie z którym Bógstworzywszy świat, nie ingeruje odtąd w bieg przyrody. W szerszym rozumie-niu deizm redukuje religię objawioną do najogólniejszych treści wspólnychwszystkim bardziej rozwiniętym religiom.

5. Kasacja zakonu jezuitów

W tej sytuacji po śmierci papieża Benedykta XIV doszło do największegonapięcia w stosunkach między Rzymem a „republiką literacką" (takokreślano ówczesne elity intelektualne Europy) oraz katolickimi monarchami.Wiatach 1759-1763 potępione zostały Encyklopedia oraz pisma Helvetiusa,Holbacha i Rousseau, a encyklika papieża Klemensa XIII przeciw „moderniz-mowi" usztywniła doktrynę kościelną. Odpowiedzią drugiej strony (w tejsprawie występującej wspólnie) stał się atak na jezuitów, „straż przedmą"Kościoła w wielu bataliach (w tym również przeciw „filozofom"), a przy tympotęgę organizacyjną, ekonomiczną (handel kolonialny oraz posiadłościziemskie w wielu państwach europejskich), edukacyjną i opiniotwórczą(wydawnictwa, ambony i konfesjonały). Wizja jezuickiego spisku była żywagłównie w krajach protestanckich i wśród „filozofów", jednak nawetw Kościele katolickim niechętnych jezuitom nie brakło, zarówno wśród kleruświeckiego, jak i w innych zakonach, zazdrosnych o ich uprzywilejowanąpozycję w świecie i w Kościele. Wszystkie te czynniki przyczyniły się do kasatyzakonu jezuitów, najpierw w kolejnych państwach (Portugalia, Francja,Hiszpania), a potem (1773) całkowitej przez papieża Klemensa XIV. Dolikwidacji nie dopuścili: Fryderyk II (na Śląsku i na Pomorzu Gdańskim) orazKatarzyna II (na Białorusi), z powodu zapotrzebowania na szkoły dlakatolickich poddanych. Ewentualne obawy umniejszało zaś przekonanie,że pozbawione zagranicznego kierownictwa władze jezuickie będą lojalnewobec monarchii (w 1814 r. zakon jezuitów reaktywowano).

Podczas długiego pontyfikatu Piusa VI (1775-1799) Rzym przeżywałlata pozornej świetności - rozrastały się zbiory muzealne i biblioteczne,podejmowano potrzebne reformy wewnętrzne. Równocześnie jednak weFrancji i w Austrii kasowano setki klasztorów, a zarówno tam, jak i w innychpaństwach ograniczano uprawnienia papiestwa. Napoleon Bonaparte,tworząc Republikę Rzymską, pozbawił papieża jego państwa, skazał PiusaVI na wygnanie, wywiózł ponadto do Francji wiele dóbr kultury.

6. Kościół unicki

Od czasów unii florenckiej (1439), zawartej między Kościołem katolic-kim a patriarchą Konstantynopola, żywe były tendencje do likwidacjipodziału chrześcijaństwa na wschodnie i zachodnie. Tendencje takiewzmogły się wobec strat poniesionych przez Kościół katolicki na skutekreformacji. Dla Rzeczypospolitej problem był ważny także z przyczyn

społecznych i politycznych. W ostatniej dekadzie XVI w. doszło dopowstań kozackich na Ukrainie (s. 191), które uwypukliły różnice religijnemiędzy przeważnie katolicką szlachtą a prawosławną ludnością wschod-nich ziem państwa. Ponadto wzrost politycznego znaczenia Moskwystawiał na porządku dziennym kwestię podległości poddanych Rzeczypos-politej władzom kościelnym znajdującym się poza jej granicami, tymbardziej że od 1589 r. metropolię moskiewską podniesiono do godnościpatriarchatu. Przy znanym uzależnieniu rosyjskiej Cerkwi od carówuzasadnione były obawy, że występując w obronie prawosławnych miesz-kańców w Rzeczypospolitej, posłuży ona jako narzędzie polityki Moskwy.

Rozwiązaniem dla Polski mogło być stworzenie własnego Kościołaprawosławnego (autokefalia - co doradzał podówczas kanclerz Jan Zamoy-ski) bądź też unia. Osłabienie Moskwy, wola króla Zygmunta III, radyjezuitów i Kurii Rzymskiej sprawiły, że zdecydowano się na wariant unijny.

W 1596 r. w Brześciu Litewskim uroczyście proklamowano unię,tworząc nowy obrządek grekokatolicki Kościoła rzymskiego. Był onpodporządkowany papieżowi, dogmatycznie zgodny z katolicyzmem, leczw liturgii bliski prawosławiu.

Już w trakcie wstępnych pertraktacji zaznaczył się rozłam na zwolen-ników i przeciwników unii. Podział ten przebiegał przez wszystkie woje-wództwa, wszystkie warstwy społeczne, dzielił duchownych i świeckich.W istocie zamiast przyłączenia polskiego prawosławia (zwanego odtądczęsto dyzunią) do Kościoła katolickiego doszło do powołania nowegoKościoła - niechętnego prawosławiu i wrogo przez nie traktowanego.

Unia rozszerzała się do końca XVII w. na ziemiach wschodnichRzeczypospolitej, a nawet poza jej granicami. W następnym stuleciu,w miarę politycznego umacniania się Rosji i coraz ściślejszego podporząd-kowywania sobie Cerkwi przez carat, wystąpiła tendencja wypieraniaobrządku grekokatolickiego. W XIX w. na unitów spadły prześladowania.

Wyraźnie polityczny charakter miała walka z unią prowadzonaw latach 1755-1768 na wschodnich kresach Rzeczypospolitej z poduszcze-nią popieranych przez Petersburg biskupów prawosławnych. Stanowiłaona przygotowanie do instrumentalnego podjęcia sprawy dysydenckiejprzez dyplomację rosyjską w początkowych latach panowania królaStanisława Augusta Poniatowskiego. Właśnie doświadczenia tych latskłoniły Sejm Czteroletni do utworzenia własnego Kościoła prawosław-nego w Rzeczypospolitej, a także do włączenia unickiego metropolity (lecznie biskupów) w skład senatu.

DZIEJE NAJNOWSZE

l. Wiek XIX

Rozdział 1.Główne linie rozwoju1. Cezury epoki

Wyznaczenie granic XIX w. budzi - jak i inne cezury - wielekontrowersji. Cześć historyków skłonna jest wiązać początek tego stuleciaz wybuchem Wielkiej Rewolucji Francuskiej (1789), inni rozpoczynają odupadku Napoleona (1814), czy obrad kongresu wiedeńskiego (1815).Większość zgadza się, iż wiek ten, rozumiany jako epoka w dziejachludzkości, kończy wybuch I wojny światowej (1914).

Wiek XIX - to epoka wielkich przeobrażeń, a jednocześnie wielkichkonfliktów i antynomii, nieodłącznie związanych z przyspieszeniami w historii.Wydarzenia biegły w tej epoce bardzo szybko, zmieniając kształt Europyi świata: fenomen Napoleona, kongres wiedeński, ład Świętego Przymierza,Wiosna Ludów i rozbudzenie się uczuć narodowych, powstanie nowych potęgeuropejskich, lecz również niesłychany rozwój Stanów ZjednoczonychAmeryki - to tylko niektóre fakty z historii wielkich przemian politycznych.

Równie zasadnicze zmiany dokonywały się w sferze gospodarczej,nauce i technice, komunikacji i informacji, wreszcie w życiu codziennym.Nad filozofią, kulturą i sztuką dominował w I pół. stulecia spór przed-stawicieli oświecenia z romantykami; nad polityką i ekonomią - spórkonserwatystów z liberałami.

2. Oświecenie a romantyzm

Ludzi oświecenia charakteryzowała bezkrytyczna wiara w postęp:dokonania w dziedzinie nauki budziły przekonanie o wszechpotędzeludzkiego rozumu. Funkcją postępu miał być doskonały człowiek i dosko-nałe społeczeństwo.

Wyrazem ideologii oświecenia był klasycyzm. Swe zainteresowaniezwracał nie ku jednostce, jej interes podporządkowano dobru ogólnemu,lecz ku społeczeństwu i państwu, normy zaś estetyczne uzasadnianowymaganiami rozumu. Chętnie nawiązywano do tradycji antycznych,

zwłaszcza rzymskich. Szczególnie było to widoczne w propagandzierewolucyjnej i napoleońskiej Francji.

Romantyzm stanowił swoistą kontrakcję w stosunku do klasycyzmu.Zrodzony w krajach germańskich, pierwotnie był kierunkiem literac-ko-artystycznym, szybko jednak zawładnął całym życiem umysłowymi uczuciowym, stał się symbolem epoki. Pod jego wpływem pozostawali nietylko poeci i artyści, ale też filozofowie, uczeni, politycy.

Romantyzm miał skrajnie różne oblicza polityczne. Jedni odczytywaligo jako apoteozę silnej władzy monarszej - stąd popierało ten ruch wielukonserwatystów (np. Francois Chateaubriand we Francji), inni czytaliw jego hasłach wezwanie do walki z tyranią (Giuseppe Mazzini, AdamMickiewicz). Romantykami mogli więc być zarówno konserwatyści, jaki liberałowie oraz demokraci.

3. Konserwatyzm

Za konserwatystów w rozumieniu potocznym uchodzili w XIX w. ciwszyscy, którzy chcieli powrotu do starej, przedrewolucyjnej rzeczywistości.Konserwatyzm jest jednak kierunkiem politycznym (zarazem ideologią), którynie ogranicza się jedynie do głoszenia haseł utrzymania starego porządku. Jegorzecznicy zdawali sobie sprawę, że restytucja dawnych instytucji i praw nie jestmożliwa. Konserwatyści nie występowali więc przeciwko zmianom jako takim(przeciwstawiali się natomiast rewolucji, jako metodzie zmian), leczposzukiwali trwałych i ponadczasowych zasad zapewniających ład.

Romantyzm:przeciwstawiał się racjonalizmowi; szczególne znaczenie przydawał uczuciom(także religijnym) oraz doznaniom mistycznym;opowiadał się za nieskrępowanym rozwojem jednostki i eksponował jej rolęw wydarzeniach historycznych; bohater romantyczny przeważnie wchodziłw konflikt z obowiązującymi normami społecznymi i moralnymi;idealizował przeszłość, nawiązywał zwłaszcza do średniowiecza, jako epokinajbliższej „duchowi" i emocjom romantyków;uznawał szczególną rolę narodu, stąd w wielu krajach zainicjowano badanianad własną kulturą, historią i językiem;sztukę romantyczną charakteryzowały wyraziste środki ekspresji; uznawanotwórczą moc geniuszu i szaleństwa oraz prawo artysty do łamania dotych-czasowych norm estetycznych.

Konserwatyści odrzucali myśl filozoficzną, społeczną i politycznąoświecenia, uznając ją za utopię. Społeczeństwo traktowali jako jednolityorganizm, nadrzędny nad jednostką, państwo zaś - jako rozwinięcierodziny z jej patriarchalnym układem, w którym nie ma miejsca narealizowanie zasady równości.

4. Liberalizm

Ojczyzną liberalizmu była Anglia - kraj największych przemiangospodarczych i społecznych. Adam Smith (1723-1790), świadek angiel-skiej rewolucji przemysłowej, głosił, że źródłem bogactwa jest przedewszystkim praca, a społeczeństwo osiąga dobrobyt dzięki wolnościekonomicznej jednostek i nieskrępowanemu handlowi.

Rozwój i rozkwit liberalizmu przypada na koniec XVIII i I pół. XIX w. Jegogłównym hasłem było podkreślanie i manifestowanie roli jednostki i jejinteresu. Nieskrępowana swoboda jednostki miała być oparta na prawiestanowionym przez wszystkich, stąd liberałowie popierali ideę ustroju kon-stytucyjnego. Od państwa oczekiwali ochrony wolności obywateli - przedewszystkim wolności posiadania (własności), pracy, a ponadto wolności słowa,zebrań, swobód religijnych i wolności sumienia. Układ polityczny w państwiegwarantowany miał być „wolną grą sił" (Beniamin Constant), zaś ładgospodarczy, odgraniczony od politycznego, samoregulować się zgodniez zasadą „laissez faire, laissez passer" - wolności działań jednostki dążącej domaksymalnych korzyści materialnych.

Konserwatyści:uznawali za naturalny ustrój stanowy (z wyjątkiem konserwatystów angiels-kich), nierówności ekonomiczne i nieograniczoną władzę monarchy;odrzucali konstytucję (nie uznawali podmiotowości jednostki i społeczeństwa);za czynniki zespalające społeczeństwo i państwo uznawali naród (charakternarodowy) i religię (przyznając jej funkcje polityczne);stąd też głosili potrzebę sojuszu władzy świeckiej (monarchy) i duchownej(papieża) - sojusz „ołtarza" i „tronu";większość konserwatystów dążyła jednak jednocześnie do podporządkowaniaKościoła państwu (sprzeciwiali się temu tzw. ultramontanie).Ideologowie konserwatyzmu:Ludwik von Hałler (1768-1854) Restauracja nauki o państwie; Adam Miiller(1779-1829) O sztuce rządzenia państwem

Tak rozumiany liberalizm ekonomiczny był całkowitym zaprzecze-niem fizjokratyzmu (s. 244), merkantylizmu (s. 244) i wszelkiej ingerencjipaństwa w życie gospodarcze. Była to więc ideologia nowej, bogacącej sięszybko burżuazji, a ponieważ na początku XIX stulecia zwracała się onapizeciw absolutyzmowi i zależnościom stanowym bądź aparatowi biuro-kratycznemu państwa, odgrywała wielką rolę w kształtowaniu się nowychstosunków społecznych, gospodarczych i politycznych. Pamiętać trzebajednocześnie, że u swych źródeł liberalizm był oświeceniowy - a więcantyabsolutystyczny i antyfeudalny, ale też antyrewolucyjny.

Wydarzenia lat 30. i 40. (Wiosna Ludów) przyniosły pewne zmianyw ideologii liberałów. Świadomość zagrożenia ładu społecznego spowodo-wała modyfikację postulatów wolnościowych: wprowadzanie cenzusówwyborczych (np. wykształcenia czy majątku) oznaczało ograniczeniezasady wolności. Od tego też czasu datują się podziały na liberałówumiarkowanych i radykalnych. Ci ostatni, zwani demokratami, opowiada-li się w dalszym ciągu za pełną równością.

W II pół. XIX stulecia liberalizm zdobywał dalszych zwolenni-ków. Mimo wyraźnego potępienia przez Kościół (encyklika QuantaCura z 1864 r.), wpływ tej ideologii uwidaczniał się niekiedy nawetw działaniach konserwatystów (np. reformy gospodarcze w Austriipo 1848 r.).

5. Socjalizm utopijny

W opozycji do konserwatyzmu i liberalizmu, problemy epokipróbowali zdefiniować i rozwiązywać myśliciele, zwani później socjalis-tami utopijnymi. Ich uwagę przyciągały trudne warunki życia proleta-riatu i coraz częstsze konflikty społeczne, związane z rozwojem przemy-słu.

Socjaliści utopijni zaczynali przeważnie od działalności filantropijnej,by następnie przejść do poszukiwania doskonałego ładu społecznego,który mógłby zastąpić tak krytykowany przez nich kapitalizm. Decydują-

Ważniejsze prace myślicieli liberalnych:Jeremy Bentham (1748-1832) Fragment o rządzieBeniamin Constant (1767-1830) O monarchii konstytucyjnej i rękojmi wladzpublicznychAlexis de Tocqueville (1805-1859) O demokracji w Ameryce

cym czynnikiem miało być stworzenie systemu produkcji opartego nawspółpracy samorządnych komun. Powstanie takich wspólnot znosiłobywszelką hierarchię społeczną i walkę konkurencyjną, likwidując jednocześ-nie własność prywatną.

Twórców socjalizmu utopijnego cechowała przejęta z epoki oświe-cenia wiara w możliwość stworzenia społeczeństwa idealnego. Z koleikierujące nimi współczucie wobec najuboższych (stąd działalność chary-tatywna) płynęło niewątpliwie z inspiracji chrześcijańskiej (ewangelicz-nej), choć odżegnywali się oni od instytucjonalnych związków z Koś-ciołem.

Działalność Fouriera, Owena, Saint-Simona i in. nabrała sporegorozgłosu: mianem socjalistów - w pierwotnym tego słowa znaczeniu (lata20.) - określano właśnie zwolenników Owena. Generalnie jednak ideologiasocjalizmu utopijnego nie wywarła większego wpływu na środowiskarobotnicze. Nawiązały do niej natomiast deklaracje socjalistyczne z końcalat 40., szczególnie Manifest komunistyczny Karola Marksa i FryderykaEngelsa (1848), którzy z krytyki stosunków ekonomicznych i społecznychwyprowadzali wniosek o nieuchronności wywalczenia nowego ładu społe-cznego drogą rewolucji.

6. Nauka i technika

Cechą XIX w. był dynamiczny rozwój nauk przyrodniczych, opierają-:cych się coraz bardziej na matematyce, obserwacji, eksperymencie. Tak 5było w astronomii (odkrycia nowych planet za pomocą coraz doskonal- \szych teleskopów), chemii organicznej i nieorganicznej (atom, wzór ]chemiczny), fizyce (nauka o elektryczności, teoria pola magnetycznego), jbiologii (badania komórek organizmów żywych). '

W parze z rozwojem nauki szły wynalazki techniczne, a ich wdrażanie

Socjaliści utopijniCharles Fourier (1772-1837): postulował utworzenie falansterów - zrzeszeńpracowników wszystkich zawodów, którzy dzieliliby się między sobą swoimiproduktami;Robert Owen (1771-1858): postulował tworzenie „korporacyjnych wsi"rolnych wytwórców, wymieniających między sobą towary (ideę tę usiłowałwcielić w życie w trakcie swego pobytu w Ameryce, jednak jego eksperymental-na kolonia upadła po kilku latach).

do produkcji powodowało ogromny rozwój przemysłu. Udoskonaleniemaszyny parowej, przechodzenie na produkcję maszynową i silnikimechaniczne zrewolucjonizowały przemysł. Maszyna parowa zapocząt-kowała też przewrót w komunikacji: kolej żelazna i statek parowy stały sięsymbolem postępu.

Rozwój nauk humanistycznych oraz kultury dokonywał się podpresją romantyzmu. Rozbudzenie ambicji narodowych doprowadziłodo rozwoju badań nad własną kulturą i językiem, stąd narodzinynowoczesnej historiografii, rozwój językoznawstwa i filologii, a takżenauk o państwie i prawie. W filozofii dominowały kierunki idealistycz-ne (George Wilhelm Hegel) i pozytywistyczne (Auguste Comte, JohnStuart Mili), chociaż nie brakło też kierunków spirytualistycznych, me-tafizycznych, często szczególną wagę przywiązujących do narodu (przy-kład polskich filozofów Bronisława Trentowskiego i Augusta Ciesz-kowskiego).

Rozdział 2.Teoria państwa i ustroje polityczne

Wiek XVIII przyniósł dla doktryny państwowej przełomowerozwiązania: zasady suwerenności narodu i umowy społecznej, powodu-jące przemianę poddanego w obywatela, obdarzonego wieloma prawa-mi, gwarantującymi mu m.in. udział w życiu politycznym, a takżemonteskiuszowską doktrynę trójpodziału władzy na: ustawodawczą,wykonawczą i sądowniczą. Wszystkie te zasady miały być ujętew jednej ustawie - konstytucji, co zresztą w końcu stulecia stało sięfaktem.

Teorię państwa rozwijali w swych rozważaniach filozofowie, jegorealny kształt był dziełem polityków różnych orientacji - tak konserwatys-tów, jak i liberałów. Na obie te formacje wpływ wywierał też romantyzm,powodując ewolucje postaw od prorewolucyjnych ku konserwatywnym(np. kraje niemieckie) lub od legitymistycznych ku liberalnym (np.Francja).

Konserwatywną ideę państwa realizowały ustalenia kongresu wiedeń-skiego, choć i wtedy doszło do odstępstw od tych zasad (przykłademliberalna konstytucja Królestwa Polskiego). Następne kilkadziesiąt lat - tookres krystalizowania się i wchodzenia w życie nowych idei organizującychpaństwo.

1. Prawa obywatelskiePrawa obywatelskie po raz pierwszy zostały spisane we francuskiej

deklaracji praw z 1789 r. Od tej pory obecne będą we wszystkichkonstytucjach. Katalog tych praw bywał różny, przy czym do najważniej-szych należały:

• grupa praw wolnościowych: wolność posiadania, wolność osobista,wolność sumienia, wolność druku, zrzeszania - wszystkie stanowiącepodstawę doktryn liberalnych,

• równość wobec prawa, przekreślająca nierówność feudalną (kiedykażdy ze stanów miał inne prawa),

• prawa ekonomiczne i socjalne (np. prawo do pracy, oświaty),szczególnie rozwijające się od pół. XIX w.,

• prawo wyborcze; sformułowanie jego zasad nastręczało licznetrudności, a do realizacji idei powszechnego prawa wyborczego do-chodzono stopniowo: w XIX w. od udziału w wyborach odsuwanoobywateli ze względu na cenzus majątkowy, cenzus wieku i cenzus płci.

Generalnie podkreślić trzeba, że omawianą epokę charakteryzujewalka o rozszerzanie praw politycznych i demokratyzację systemu wybor-czego. Takie zasady, jak: równość, tajność, bezpośredniość i proporcjonal-ność wyborów wykształcać się będą w II pół. stulecia. Klasyczny 4-przy-miotnikowy system wyborczy zostanie zapisany w konstytucji III Repub-liki Francuskiej (1875) i II Rzeszy Niemieckiej (1871), a rozpowszechni si?po I wojnie światowej.

2. Trójpodział władzy

Idea rozdziału władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej,sformułowana przez Monteskiusza (1689-1755), zainspirowała twórcówkonstytucji amerykańskiej i służyła za punkt wyjścia wszystkich kon-stytucji aż po wiek XX. Rozdział ten był ściśle związany z ideą suwerenno-ści ludu, którą realizowano m.in. poprzez organy przedstawicielskie.Pamiętać jednak należy, że w większości państw europejskich wystąpiłw XIX w. konflikt między ową ideą a instytucją dziedzicznego monarchy.Większość władców uważała ideę suwerenności za sprzeczną z zasadą.legitymizmu, toteż przeważnie nie respektowali oni w pełni postanowieńkonstytucji, którą sami nadawali krajowi. Z trudem torowała sobie drogfteoria, że król wykonuje ze swych uprawnień tylko te, które należą dodziedziny władzy wykonawczej.

Praktyka pokazała, że idea równowagi władzy ustawodawczej i wyko-nawczej nigdzie nie została osiągnięta, a relacje między tymi elementamiwładzy staną się w przyszłości centralnym problemem większości ustrojówpaństw europejskich. Ewolucja przebiegała zazwyczaj w kierunku zwięk-szania uprawnień władzy wykonawczej.

3. KonstytucjeIdea spisanej konstytucji wyłoniła się z teorii umowy społecznej

- konstytucja miała być jej przypomnieniem i gwarantować zasadypodziału władzy, funkcjonowania państwa i prawa obywatelskie.

Jeśli nadanie konstytucji odbywało się dzięki szczególnej łasce monar-chy (konstytucja oktrojowana), to podkreślała ona przede wszystkim jegopozycję jako suwerena państwa (np. konstytucje napoleońskie - m.in.Księstwa Warszawskiego; Francja w 1814 r.; Królestwo Polskie w 1815 r.).

Formą bardziej demokratyczną było uchwalenie konstytucji przezorgan przedstawicielski (np. konstytucja amerykańska z 1787 r., francuska

Władza ustawodawcza: należała do wybieranego organu przedstawiciel-skiego, wzorem angielskim przeważnie dwuizbowego. Zakres kompetencji - toprzede wszystkim ustawodawstwo, decyzje budżetowe, podatkowe, ew. funk-cje kontrolne.

Władza wykonawcza: w rękach króla, prezydenta lub rządu.

Do I wojny najczęstszą w Europie formą ustrojową była monarchia. Stopniowo jednakwładza panującego była ograniczana prawem, przy czym stopień tych ograniczeńprzedstawiał się różnie. W niektórych monarchiach konstytucyjnych (Francja 1814-1830,Prusy od 1850 r.) król pozostawał czynnikiem rzeczywiście rządzącym, choć współdziałałz organem przedstawicielskim - stąd nazwa: monarchia ograniczona. W innych natomiast(Anglia, Belgia, Holandia) władzę wykonawczą sprawował kontrolowany przez parla-ment rząd, zaś monarcha „panował, lecz nie rządził" (monarchia parlamentarna).W XIX w. wykształciły się też formy rządów republikańskich. Na czele państwa stałprezydent, a w zależności od zakresu jego władzy republika miała charakter prezydencki(duży zakres władzy prezydenta, np. Stany Zjednoczone Ameryki) bądź parlamentarny(zakres władzy prezydenta ograniczony na rzecz wyłanianego przez parlament rządu,np. III Republika Francuska).

Władza sądownicza: najistotniejszą sprawą było zniesienie zasady sądownict-wa stanowego i wprowadzenie - zgodnie z ideą równości obywateli - sądow-nictwa powszechnego, co pociągało za sobą powstanie nowych, kilkuinstan-cyjnych sądów powszechnych (wzorem Francji i Anglii).

z 1848 r.), czasem w drodze kompromisu z monarchą (np. francuska z1830 r.). Szczególne miejsce zajmowała Anglia ze swym systemem kon-stytucji nie spisanej (s. 147).

4. Prawo

Oświecenie przyniosło nowe rozumienie prawa. Myśliciele i filozofo-wie twierdzili, że istnieją prawa przyrodzone, poznawalne rozumem.Odkrycie istoty owego prawa natury, rządzącego życiem społecznym,ekonomią i polityką zapewnić miało ład społeczny, a jego przestrzeganieszczęście jednostek i społeczeństw. Stąd też szkoła prawa natury zmierzałado stworzenia kodyfikacji prawnych. Prace rozpoczęte we Francji w dobieWielkiej Rewolucji zaowocowały na początku XIX w. powstaniem pięciukodeksów: prawa cywilnego (1804), procedury cywilnej (1807), hand-lowego (1807), postępowania karnego (1808), karnego (1810). Ten francu-ski model kodyfikacyjny stał się następnie wzorem dla wielu państw.

Najważniejszym owocem kodyfikacji był kodeks cywilny (zwanyKodeksem Napoleona) - pierwszy w świecie nowoczesny kodeks prawacywilnego. Opierał się na zasadach: wolności osobistej jednostki, formalnejrówności obywateli wobec prawa oraz swobody umów. Szczególneznaczenie przywiązywali autorzy kodeksu do prawnej ochrony nienarusza-lności własności prywatnej, wprowadzali też świecki charakter małżeństwai instytucję rozwodów. W rozwiązaniach szczegółowych uwzględnili wieleinstytucji francuskiego prawa zwyczajowego, prawa rzymskiego i prawakanonicznego.

Kodeks, uznany powszechnie za arcydzieło sztuki legislacji (m.in. dziękiswej zwięzłości i jasności), rychło stał się symbolem nowego porządkuprawnego, stanowiąc jedną z podstaw systemu napoleońskiego - w Europiebył wprowadzany we wszystkich krajach przyłączonych do francuskiegoimperium. Obowiązywał z niewielkimi zmianami w Księstwie Warszawskimi Królestwie Polskim (w Polsce ostatnie przepisy kodeksu zniesiono w 1946 r.).

Rozdział 3.Naród

1. Suwerenność naroduProblem narodowy pojawił się w XIX w. we wszystkich płaszczyznach

- m.in. filozoficznej, literackiej, politycznej i ekonomicznej. Wyekspono-

wanie tego problemu przyniósł romantyzm, upatrując w tożsamościi świadomości narodowej najważniejszy element funkcjonowania społe-czeństw, a w przywiązaniu do własnej grupy narodowej - patriotyzmie- siłę sprawczą działań jednostki.

WI pół. stulecia rewolucyjni romantycy godzili fascynację odmiennoś-cią, poszczególnych kultur z ideą braterstwa ludów - dokument założyciel-ski Młodej Europy (1834) przeciwstawiał „Europie królów" swą wizję„Europy ludów", zorganizowanej na wzór federacji kantonów szwajcars-kich. Późniejsze lata przyniosły rozwój postaw nacjonalistycznych, wywo-dzących się z przekonania o fundamentalnych sprzecznościach interesówposzczególnych narodów. Ideologia nacjonalistyczna okazała się szalenienośna i zdominowała historię polityczną Europy II pół. XIX w., przeciw-stawiając się powiedeńskiemu ładowi pokojowemu.

Rewolucja francuska przyniosła Europie teorię narodu jako suwerenawszelkiej władzy państwowej, działania Napoleona natomiast zmieniłydotychczasową mapę polityczną kontynentu. Wydarzenia te wyzwoliły(przypadek Włoch) bądź utrwaliły (przypadek Polski) dążenia niektórychnarodów do stworzenia własnego, niepodległego państwa.

2. Dążenia do niepodległego bytu narodowegoi powstania narodoweTendencji tych nie uwzgędnili twórcy ładu europejskiego w 1815 r.

Zasady kongresu wiedeńskiego ignorujące dążenia narodów paradoksal-nie przyczyniły się do ich utrwalenia i skrystalizowania. Charakterystycz-ne, że ruchy narodowe zagroziły przede wszystkim mocarstwom tworzą-cym ten ład w Europie. W Austrii największe problemy stwarzali Włosi,Polacy, Węgrzy, Czesi i Rusini (Ukraińcy), w Rosji - Polacy, Ukraińcyi Finowie, w Prusach - Polacy i Duńczycy.

Dążenia niepodległościowe objawiły się w formie zbrojnych rewolucjii powstań, a objęły - choć z różnym natężeniem - cały niemal kontynenteuropejski. Wiele z nich kończyło się klęską: wojska Świętego Przymierzastłumiły w latach 20. powstania w Kadyksie, w Neapolu, Turynie, naSycylii i w Piemoncie.

Z ogromnym zainteresowaniem i poparciem społeczeństw Europyspotkały się wolnościowe aspiracje ludów bałkańskich. Nadzieję na sukceswzbudzał głęboki kryzys wewnętrzny, jaki w pierwszym 20-leciu XIX w.przeżywała Turcja. Rozbudzona świadomość narodowa Greków spowo-dowała wybuch powstania przeciw Turcji (w 1829 r. Grecja zdobyła

niepodległość). Kryzys w Turcji wykorzystali też Serbowie. W 1815 r.chwycili za broń, w wyniku czego powstało autonomiczne KsięstwoSerbskie - podstawa do utworzenia w 100 lat później Jugosławii.

W latach 30. stary kontynent był świadkiem dwóch powstań narodo-wych. Pierwsze z nich - to belgijskie przeciw Holandii (Jeg° sukcesspowodował ogłoszenie niepodległości Belgii w 1830 r., potwierdzonejprzez mocarstwa Świętego Przymierza). Drugim było polskie powstanielistopadowe, zakończone klęską i represjami.

3. Kwestia narodowa w okresie Wiosny Ludów

Największe nasilenie ruchów narodowych przypadło na późne lata 40.,określane w historiografii mianem Wiosny Ludów. Interesy grup narodo-wych zamieszkujących poszczególne państwa były jednak w tym okresie zesobą sprzeczne (np. Niemcy - Polacy, Węgrzy - Czesi), co w znacznymstopniu osłabiło siłę ich działań. Pozornie w 1849 r. sytuacja europejskawróciła do normy i ład wiedeński został utrzymany. Jednak wyzwaniezostało rzucone. Następne 20 lat to okres konfliktów i wojen zmieniającychoblicze Europy i w konsekwencji prowadzących do powstania nowychorganizmów państwowych, bazujących na wspólnotach narodowych.

Nowe państwa w Europie w II pół. XIX w.

1858

1859-1870

1861

1867

1867

1871

faktyczna niepodległość Czarnogóry

zjednoczenie Włoch pod berłem dynastii sabaudzkiej

księstwo Rumunii (od 1881 r. królestwo)

Austria przekształca się w dualistyczną monarchię Austro-Węgier

faktyczna niepodległość Serbii (formalnie niepodległa od 1878 r.) :

zjednoczenie Niemiec (II Rzesza)

4. Problem narodowy na ziemiach polskichNa ziemiach polskich wiek XIX to - podobnie jak w wielu krajach

europejskich - czas kształtowania się nowoczesnego narodu, obejmujące-go nie tylko szlachtę, lecz także inne grupy społeczne. Proces tenpozostawał w ścisłym związku z zachodzącymi w tym okresie przemianamispołeczno-ekonomicznymi, które likwidowały stanowe stratyfikacje feu-dalne. Powstawanie narodowych więzi ponadzaborowych miało miejsce

w drugiej połowie stulecia. W pierwszej - świadomość przynależności dojednej, polskiej grupy narodowej właściwa była przede wszystkim szlach-cie-ziemiaństwu. Dla ogromnej części społeczeństwa podstawowe wspólnotyto dwór-wieś, miasto, region. Więzi z nimi słabły wraz z rosnącą ruchliwościąterytorialną. Oczywiste jest zatem, iż również pod koniec wieku stopieńświadomości narodowej był większy wśród szlachty-ziemiaństwa, burżuazjii inteligencji, a mniejszy wśród robotników i chłopów.

Specyficzny charakter nadawały procesom narodowotwórczym wa-runki polityczne. Utrata niepodległości zmuszała do postawienia pytaniao możliwość istnienia narodu bez państwa (w okresie rewolucji francuskiejzaczęto łączyć pojęcia przynależności narodowej i państwowej). Ideeromantyzmu pozwoliły jednak wymknąć się z tej pułapki. Romantyczny„naród" (wspólnota duchowa) zastępował powoli oświeceniowe rozumie-nie terminu „ojczyzna" (wspólnota polityczna). Jednocześnie zagrożenie,niepewność sytuacji politycznej i dyskryminacja, z jaką spotykali sięPolacy, okazały się katalizatorem rozwoju uczuć i więzi narodowych.

Z drugiej jednak strony brak własnych i akceptowanych instytucjipaństwowych (z wyjątkiem krótkiego okresu istnienia Królestwa Pol-skiego, a także sytuacji w autonomicznej Galicji) powodował, że w społe-czeństwie polskim nie wykształciły się cechy tzw. narodu politycznego.Powiększało to dystans między ziemiami polskimi a większością krajóweuropejskich, gdzie nowoczesne organy przedstawicielskie opierały się nacoraz to szerszej bazie społecznej. Dzięki temu powstawał ów naródpolityczny - czyli taki, który czynnie i aktywnie kreuje swą reprezentację,wykształcała się zasada współudziału obywateli w życiu państwa. Z tegopunktu widzenia wiek XIX był dla narodu polskiego stracony, a konsek-wencje widoczne były u progu tworzenia własnej państwowości po I wojnieświatowej.

Specyfika każdego z trzech zaborów (inny zakres swobód obywatels-kich, kulturalnych, wyznaniowych itp.) powodowała, iż proces formowa-nia się nowoczesnego narodu polskiego przebiegał różnie w poszczegól-nych dzielnicach. Wykształciło to swoiste, charakterystyczne dla każdegoz zaborów modele zachowań i mentalności narodowej, funkcjonującedługo poza epoką, która je stworzyła.

Duże znaczenie dla wykształcenia świadomości narodowej miałyniewątpliwie powstania - listopadowe i styczniowe. Hasła niepodległoś-ciowe, walka zbrojna, wreszcie klęska, emigracja, represje i zsyłki prze-trwały w pamięci narodu, przetworzone w legendę, i na długie lata

ukształtowały model patriotyzmu polskiego. Pamiętajmy jednak, że powstań-cy i rewolucjoniści byli w społeczeństwie wyraźną mniejszością. W powstaniulistopadowym wzięło udział ok. 200 tyś. ludzi, w 1848 r. w Poznańskiem - 40tyś., w powstaniu styczniowym ok. 200 tyś. (liczba Polaków w trzech zaborachsięgała 10 min). W okresach międzypowstaniowych nie brakło też postawbiernych i obojętnych, jeśli nie lojalistycznych. Charakterystyczne jest, że np.po klęsce powstania listopadowego jego bohater, Piotr Wysocki, nie mógłznaleźć w Warszawie adwokata z wyboru, który zdecydowałby się go bronić.

Rozdział 4.Przeobrażenia społeczne

Rewolucyjne przemiany przełomu XVIII i XIX w. przyniosły ze sobąprzeobrażenia społeczeństw europejskich na skalę dotychczas nie spotyka-ną. Podziały społeczne, właściwe dla feudalizmu, utrwalone przez stulecia,zmieniały się szybko, a nowe kryteria podziału, oparte na własności,zastępowały stare, związane z urodzeniem. Procesy te miały różny przebiegw poszczególnych krajach, warunkowany tradycją, sytuacją polityczną,poziomem rozwoju gospodarczego. Wspólne - choć nie równoczesne- było powstawanie dwóch nowych grup: burżuazji i klasy robotniczej.

1. BurżuazjaBurżuazja - to grupa społeczna, której rodowód sięgał w wieki

XVI-XVII, a dynamiczny rozwój przypadł na I połowę XIX stulecia. Jejdziałalność była siłą motoryczną kształtującego się w Europie nowegosystemu gospodarczego, opierającego się na rozwoju przemysłu, handlu,przepływie i koncentracji wielkiego kapitału. Burżuazję cechowało więcuznanie idei wolnego handlu, znajomość zasad rynkowych, łamanieograniczeń cechowych, aktywna postawa i bezwzględna konkurencja,umiejętność przystosowania się do nowych sytuacji oraz zdolność wdraża-nia wynalazków technicznych do produkcji.

Niezależnie od lokalnych różnic burżuazja wszędzie rekrutowała sięspośród aktywnych i ambitnych ludzi interesu. We Francji byli to głównierzemieślnicy, w Niemczech, Włoszech, Austrii, Rosji - kupcy, posiadaczeznacznych kapitałów. W Anglii w I pół. XIX w. zawiązał się swoisty sojuszludzi interesu wywodzących się ze szlachty i z mieszczaństwa. Obie grupyzajmowały się zarówno gospodarką rolną, jak i pomnażaniem majątkuprzez transakcje kapitałowe, handlowe bądź inwestycje przemysłowe.

Duże skupiska robotnicze twbrzyły się przy wielkich zakładachprzemysłowych (w I pół. XIX w. za wielką uznawano fabrykę zatrud-niającą ok. tysiąca robotników). Warunki życia i pracy były bardzo złe.Dzień roboczy trwał od 12 do 16 godzin na dobę, masowo zatrudniano

W miarę rozszerzania swego majątku i zdolności produkcyjnychburżuazja zdobywała coraz potężniejszą pozycję społeczną i polityczną.Na tym polu dochodziło do ostrych starć z tradycyjnym mieszczań-stwem, wyrosłym z epoki feudalnej. Nie potrafiło ono zaakceptowaćzasady leseferyzmu, całkowicie sprzecznej z jego dotychczasowym sys-temem wartości, broniło anachronicznego systemu monopoji cechowychi tradycyjnych organizacji kupieckich. Część tej grupy zdołała zaadap-tować się do nowych warunków i zasiliła burżuazjef część zaś uległapauperyzacji. /

Powstająca burżuazja zetknęła się też we wszystkich krajach z silnąpozycją szlachty (ziemiaństwa) w życiu społecznym i politycznym. Układten utrzymywał się bardzo długo, jako że zmianj/w stratyfikacji społeczneji obyczajowości zachodzą znacznie wolnie/niż szybkie, dynamiczneprzemiany ekonomiczne. Niejednokrotnie burżuazja łatwo i chętnie przyj-mowała mentalność i zwyczaje ziemiaństwa. Również posiadanie ziemistało się stopniowo dla burżuazji atrakcyjną formą lokowania kapitału.

Na zakończenie dodać należy, że termin „burżuazja" był nadużywanyi upraszczany przez historiografię marksistowską. Wmontowano gow ogólny schemat funkcjonowania społeczeństwa i gospodarki. Klasaburżuazji była kojarzona z bezwzględnym wyzyskiem ekonomicznymi w przekonaniu autorów tego schem/tu już w połowie XIX w. zaczęłahamować dalszy rozwój społeczny.

2. Klasa robotnicza

Zmiany zasad ładu społecznego i jednej, a burzliwy rozwój przemysłuz drugiej strony doprowadziły do vyróżnienia nowej grupy społecznej-klasy robotniczej. Jej liczebność rc sła bardzo szybko, natomiast świado-mość odrębności własnych intere sów grupowych pojawiła się w tejwarstwie dopiero w II pół. tego sti lecia.

Ok. 1840 r. w Anglii robotnicy stanowili ok. 5% społeczeństwa, we Francji- 3%, w Prusach, Szwajcarii - 2%.

kobiety i dzieci (młodsze niż 9-letnie). Zjawiska te były powszechne i na tylerażące, że budziły oburzenie i próby przeciwdziałania.

3. Ustawodawstwo socjalne

Pojawiło się najpierw w Anglii, następnie w innych krajach, m.inw postaci skracania dnia pracy (najpierw do 12, a w 1848 r. do 10 godzin),zakazu zatrudniania małych dzieci (Anglia - 1833, Prusy - 1839, Francja- 1841, Rosja - 1882). Walka o o poprawę warunków życia i pracyoznaczała początek tworzenia się świadomości grupowej robotników.Doprowadziła też ona do powstania związków zawodowych (Anglia - ok.1825 r.) i robotniczych organizacji politycznych. W Anglii ruch o nazwie„czartyści" (od programu tzw. People's Charter, 1836) po raz pierwszypodjął walkę o prawa polityczne.

Dużą rolę w tworzeniu się więzi klasowych odegrały też czynnewystąpienia robotników. Żywiołowe protesty tkaczy w Lyonie (1831,1834) przeciw głodowym zarobkom nosiły jeszcze charakter rozruchówrzemieślniczych, ale rewolucja 1830 r. we Francji i przede wszystkim rok1848 - były już wystąpieniami świadomych grup robotniczych.

4. Likwidacja zależności feudalnych na wsi

Wszystkie te zmiany stały się możliwe po likwidacji zależnościfeudalnych. Proces likwidacji poddaństwa rozpoczął się w końcu XVIII w.:w Szwecji (1772), na ziemiach dziedzicznych Habsburgów (1781), w Danii(1788), we Francji (1789) i był kontynowany w XIX w.: w Prusach (1807)i krajach systemu napoleońskiego. Najpóźniej rozwiązano ten problemw Rosji (1861) oraz należących do niej ziemiach polskich (1864).

5. Przeobrażenia społeczne na ziemiach polskich

Miały one podobną naturę, co procesy w innych krajach, zachodziłyjednak później niż w Europie Zachodniej i odznaczały się specyficznymcharakterem ze względu na nietypową strukturę społeczną (duży udziałprocentowy szlachty). Na przebiegu i kształcie tych przeobrażeń zaciążyław ogromnym stopniu niewola narodowa: ewolucja struktury społeczneji kształtowanie się świadomości narodowej były bardzo silnie związanez walką o niepodległość, natomiast podział ziem polskich między państwao różnych zasadach prawnych i różnej polityce społecznej powodował, żeprzemiany te przebiegały odmiennie w każdym z zaborów.

Generalne tendencje były jednak wspólne: przechodzenie od społe-czeństwa feudalnego - stanowego, do społeczeństwa klasowego, gdzie0 stratyfikacji w coraz większym stopniu decydować będzie majątek1 posiadanie, nie zaś urodzenie.

Szlachta

Pełnię praw w Polsce przedrozbiorowej miała niemal wyłącznieszlachta, grupa stanowiąca szacunkowo ok. 10% społeczeństwa, bardzoniejednolita wewnętrznie. Już ostatnie lata przed rozbiorami przyniosłyumniejszenie roli szlachty nieposiadającej, a państwa zaborcze kontynuo-wały tę linię postępowania. Tracący przywileje i prawa polityczne człon-kowie tej grupy pauperyzowali się bądź upodabniając się do chłopów, bądźzasilając grupy inteligenckie i drobnomieszczańskie.

Szlachta posiadająca stała się trzonem ziemiaństwa. W zaborzepruskim została ona formalnie zrównana z pruską szlachtą, ale - w ramachwalki z polskością - ograniczono jej pozycję. Po 1848 r. wszelkie przywilejestanowe zniesiono, formalnie zrównując wszystkich obywateli wobecprawa.

Wielkie przemiany społeczne zapowiadała konstytucja Księstwa War-szawskiego, zrównując wszystkich obywateli wobec prawa. Uprzywilejo-waną pozycję polityczną i ekonomiczną przyznano jednak szlachcie.W zaborze rosyjskim rozciągnięto przywileje szlachty rosyjskiej tylko naszlachtę wpisaną do ksiąg specjalnie powołanego urzędu - Heroldii.Większość praw politycznych szlachta utraciła po powstaniu listopado-wym, wraz z likwidacją polskiego sejmu. Mimo zniesienia poddaństwa(1807), brak regulacji uwłaszczeniowej (do 1864 r.) powodował utrzymaniesię feudalnych w istocie stosunków między ziemiaństwem a chłopami.

W Galicji poddaństwo utrzymywało się do 1848 r., dzięki czemuszlachta miała nadal silną władzę nad chłopami. Jej status uległ jednakpogorszeniu w porównaniu z okresem przedrozbiorowym. W czasierządów Józefa II (1780-1790) odebrano jej samorząd i prawa polityczne,utraciła też wolności podatkowe, nietykalność osobistą i majątkową.

We wszystkich trzech zaborach widoczna była tendencja do zniesieniaprzywilejów stanowych szlachty. Faktycznie jednak dominacja politycznai społeczna tej grupy utrzymała się jeszcze daleko w głąb XIX stulecia.Decydowały o tym zdobyte przez wieki: pozycja kulturalna, tradycjai obyczaj, wykształcenie, wreszcie poczucie solidarności stanowej.

ChłopiW końcu istnienia Rzeczypospolitej szlacheckiej chłopi byli najliczniej-

szą grupą społeczną, bardzo niejednolitą wewnętrznie pod względemsytuacji prawnej (badacze wyróżnili ponad 20 rodzajów różnego typustatusów prawnych - różne dobra, różne zobowiązania).

Przy rozważaniu pozycji chłopów w XIX w. należy uwzględnić kwestięwolności osobistej oraz kwestię własności ziemi - obie były różnieregulowane w trzech zaborach.

Kwestia chłopska do 1863 r.

Księstwo Warszawskie

1807 konstytucja Księstwa znosi poddaństwo osobiste chłopów; tzw.dekret grudniowy (z tego samego roku) stwierdzał, iż uprawianaprzez chłopa ziemia wraz ze znajdującym się na niej majątkiemnależy do dziedzica, dozwalał też na rugowanie chłopów z ziemi- efektem tych postanowień było utrzymanie się pańszczyzny

Królestwo Polskie

1815

1841

1846

1862

1863

konstytucja Królestwa potwierdza wolność osobistą chłopów,utrzymując własność ziemi w rękach szlachty

władze rosyjskie zaczynają zamieniać chłopom w dobrach rządo-wych pańszczyznę na czynsz (za tym przykładem idą niektórzywłaściciele prywatni)

ukaz carski wprowadza ochronę niektórych kategorii chłopówprzed rugami z ziemi

ukaz carski zapowiada przeprowadzenie przez władze państwoweoczynszowania chłopów, odsuwając jednocześnie w dalszą przy-szłość reformę uwłaszczeniową

powstańczy Rząd Narodowy wydaje dekrety o uwłaszczeniuchłopów i nadaniu ziemi bezrolnym

Zabór pruski

1797

1807

wejście w życie ustaw regulujących kwestie społeczne: utrzymaniewyłącznej własności ziemi w rękach szlachty, zakaz usuwaniachłopów z ziemi bez wyroku sądowego

edykt królewski o zniesieniu poddaństwa osobistego

1811 edykt regulacyjny: umożliwiał większości chłopów z dóbr prywat-nych nabycie własności ziemi i likwidację pańszczyzny - uwłasz-czenie odbywać się miało za odszkodowaniem (chłopi oddawalipanu 1/3 lub nawet 1/2 swego gruntu)

Edykty z lat 1807-1811 nie obejmowały ziem należących wówczas do Księstwa War-szawskiego, które po kongresie wiedeńskim przypadły z powrotem Prusom, jakotzw. Wielkie Księstwo Poznańskie).

1816

1823

1848-1850

deklaracja królewska ogranicza zasięg uwłaszczenia, wyłączającz niego niektóre kategorie gospodarstw

ustawa regulacyjna dla Wielkiego Księstwa Poznańskiego - po-dobna do przepisów z lat 1811-1816

sejm pruski znosi wszelkie wyłączenia z uczestnictwa w regulacjiuwłaszczeniowej (uwłaszczeniem zostają objęci chłopi małorolni)

Likwidację stosunków feudalnych na wsi w zaborze pruskim przeprowadzono eta-pami, przez odgórne zarządzenia władz. Ziemia została podzielona między wielką włas-ność folwarczną (zachowała ona w swych rękach 50-60% gruntów i wszystkie lasy- ustawy regulacyjne likwidowały serwituty, czyli uprawnienia chłopów do korzystaniaz dworskich lasów i pastwisk) oraz ludność wiejską, jednak jedynie część chłopówweszła w prawa własności (ci, którzy nie otrzymali ziemi, stawali się najemną siłąroboczą, zatrudnianą w folwarkach). Regulacja ułatwiła ziemiaństwu unowocześ-nienie metod gospodarowania, na wsi zaś sprzyjała powstawaniu dużych (przecięt-nie 14 ha), zdolnych do gromadzenia funduszy na inwestycje gospodarstw.

Rzeczpospolita Krakowska

1833 zamiana pańszczyzny na czynsz w dobrach narodowych i ducho-wnych (także w części majątków prywatnych)

Zabór austriacki

1780-1790

846

wprowadzenie kontroli państwa nad postępowaniem szlachtywobec chłopstwa (m.in. przyznanie chłopom prawa apelacji oddecyzji dziedzica do urzędu starosty), wprowadzenie nieusuwal-ności chłopów z ziemi (większość tych przepisów odwołanow następnych latach)

manifest powstańczego Rządu Narodowego RzeczypospolitejPolskiej obwieszcza zniesienie pańszczyzny, przekazanie chłopomposiadaczom ziemi na własność i obdzielenie chłopów bezrolnychziemią z dóbr narodowych

Miasta: rozwój nowej struktury społecznej

W Królestwie Polskim pierwsze inicjatywy przemysłowe dokonywałysię pod auspicjami Stanisława Staszica i Ksawerego Druckiego-Lubec-kiego, a ich realizatorami byli ludzie wywodzący się głównie z arystokracjii ziemiaństwa (m.in. bracia Feliks i Henryk Łubieńscy, Rajmund Rem-bieliński, Tomasz Ostrowski). Mimo niewątpliwych osiągnięć gospodar-czych i ekonomicznych nie stali się oni zalążkiem nowej grupy - burżuazji- raczej się od niej izolując. Burżuazję tworzyli bogacący się kupcyi bankierzy coraz częściej zainteresowani przemysłem, rzadziej rzemieśl-nicy awansujący na fabrykantów, wreszcie dość liczny element napływowy(głównie z Niemiec). Te tradycyjne grupy mieszczańskie dopiero w II pół.stulecia zostaną zdominowane przez nieliczną, lecz silną grupę przemys-łowców i bankierów.

W zaborze pruskim burżuazja była przede wszystkim niemiecka;specyfiką tego zaboru jest podejmowanie przez wielkich właścicieli ziems-kich inwestycji przemysłowych i włączanie się tej grupy do kapitalistycznejdziałalności nierolniczej.

W słabej gospodarczo Galicji burżuazja w ogóle się nie wykształciła,można mówić co najwyżej o bogatym drobnomieszczaństwie. Drobno-mieszczaństwo - rzemieślnicy, drobni kupcy i handlarze - to grupa silnaliczebnie w omawianym okresie, stanowiła bowiem ok. 50% mieszkańcówmiast i miasteczek w poszczególnych zaborach.

W I pół. XIX w. proces powstawania warstwy robotniczej zaledwie sięrozpoczynał (wyjątkiem był Śląsk). Pracownicy zatrudnieni w przemyślerolno-spożywczym (gorzelnie, młyny, cukrownie itp.), ulokowanym na

1848 patent cesarski o zniesieniu pańszczyzny: objął wszystkich chło-pów posiadaczy, pozostawiał im serwituty (w trakcie realizacjireformy większość sporów serwitutowych zostało roztrzygni?-tych przez sądy na niekorzyść wsi), właściciele folwarków otrzy-mali odszkodowanie w papierach procentowych (ich wykupemobciążono całą ludność w formie specjalnego dodatku do podat-ków)

W efekcie reformy ziemiaństwo zachowało w swych rękach 43% gruntów uprawnychoraz 90% lasów, reforma obdzielała ziemią duży odsetek chłopów (większy niż w zabo-rze pruskim), co powodowało rozdrobnienie wsi (2/3 chłopów otrzymało nadziałyponiżej 5,7 ha).

wsi, to w większości robotnicy sezonowi, rekrutujący się głównie spośródchłopów. W pierwszych miejskich ośrodkach przemysłowych (np. War-szawa, Łódź, Bielsko, Białystok) grupy robotników były zasilane przezbezrolną ludność wiejską, napływającą do miast w poszukiwaniu pracy,drobnych rzemieślników i biedotę miejską. Dopiero rozwój przemysłupowodował powstanie większych skupisk robotniczych, połączonychnajpierw więziami typu lokalnego, następnie świadomością grupową,wykraczającą poza jeden zakład czy osiedle.

Dla przemian społecznych XIX w. na ziemiach polskich niezmierniecharakterystyczne było powstanie wówczas inteligencji. W jej składwchodzili urzędnicy różnych szczebli, nauczyciele, prawnicy, lekarzei duchowieństwo. Najkorzystniejsze warunki do narodzin tej grupywystąpiły na terenach Księstwa Warszawskiego, a następnie KrólestwaPolskiego. Wolniej tworzyła się natomiast - wobec braku polskichinstytucji państwowych (a więc miejsc pracy) - w zaborach austriackimi pruskim. W dużej części była ona pochodzenia drobnoszlacheckiego,choć z czasem przybywało ludzi pochodzenia mieszczańskiego. Inteli-gencja dość szybko wykształciła własną tożsamość, swój etos, byłagrupą kulturotwórczą i opiniotwórczą oraz nośnikiem postaw patrioty-cznych

Mimo odmienności prawnych w poszczególnych zaborach faktycznezanikanie różnic stanowych na ziemiach polskich było dość zbliżonew czasie. W zaborze austriackim i rosyjskim rzeczywistość społecznawyprzedzała jednak uregulowania prawne, co powodowało większe napię-cia społeczne, w zaborze pruskim - odwrotnie - legislacja ubiegła zmianyspołeczne.

Rozdział 5.Przemiany ekonomiczne

Na przełomie XVIII i XIX w. w Europie i świecie doszło dodynamicznych przeobrażeń społeczno-gospodarczych. Wynalazki i od-krycia naukowe, rewolucja przemysłowa, przekształcenia w rolnictwie,coraz szybszy obieg informacji - wszystko to zmieniło życie państw,społeczeństw, jednostek w tempie dotychczas niespotykanym. Bytowanieludzkie w ciągu jednego - dwóch pokoleń nabierało w sposób dostrzegalnyinnego charakteru, co w żyjących niemal identycznie przez stuleciaspołeczeństwach już samo w sobie jest rewolucją.

1. Wzrost demograficzny

W I pół. XIX w. ludność kontynentu europejskiego wzrosła o ponad40%, a jej udział w zaludnieniu Ziemi (24%) nigdy przedtem nie był tak duży.

Wzrost ludności świata (szacunki w min)

KontynentyEuropa (z Rosją)Azja (bez Rosji)AfrykaAmerykaRosja

1750

1455001001835

18502657501006060

Wśród przyczyn tak szybkiego tempa wzrostu demograficznego trzebawymienić:

• dostrzegalny spadek umieralności (szczególnie niemowląt) - wynikcoraz powszechniejszego przestrzegania zasad higieny oraz sukcesówmedycyny i farmakologii (w latach 20. XIX w. upowszechniła się w Europieszczepionka przeciw ospie),

• wzrost produkcji żywności - m.in. prowadzona na coraz większąskalę uprawa ziemniaka.

Mimo to w pierwszej połowie stulecia klęski głodu i „zarazy" nadaljeszcze powodowały dotkliwe straty (w latach 30. cholera spustoszyłaFrancję i Anglię, w Irlandii klęska głodu 1845-1847 spowodowałazmniejszenie się populacji aż o 50%).

Ważnym elementem przemian w Europie była dynamiczna urbaniza-cja. Na ogół nie były to miasta duże (przeciętnie kilkanaście tysięcymieszkańców), ale kilka wielkich aglomeracji osiągnęło imponujące roz-miary - Londyn na początku wieku liczył ok. miliona mieszkańców.

Wśród nowych procesów demograficznych odnotować też należy dużeruchy migracyjne. Względy ekonomiczne spowodowały, że zjawisko towybuchło z wielką siłą w I pół. XIX w.

W latach 1800-1820 emigrowało z Europy (w skali rocznej) ok.10 tyś. osób,w latach 1820-1840 już 50-100 tyś.Główny kierunek wychodźstwa: Ameryka Północna.90% migrantów pochodziło z Anglii, Irlandii i krajów niemieckich (w latach 30.dołączyli do nich, choć nie tak licznie, migranci z Europy Środkowowschodniej).

Te same tendencje demograficzne - wzrost liczby ludności, wzrostgęstości zaludnienia - obserwujemy na ziemiach polskich, choć swojeapogeum osiągną one dopiero w II pół. XIX stulecia, kiedy przemianygospodarcze i cywilizacyjne nabiorą wyraźnego przyspieszenia.

Ludność na ziemiach polskich (w min osób)

TerytoriaKrólestwo PolskieGalicjaZabór pruski (bez Śląska)

1800

2,73,8

0,82 tyś.

1870

4,84,6

1,3

Wzrost w %772265

2. Rewolucja agrarna

Wzrost liczby ludności spowodował wzmożone zapotrzebowanie nażywność. Zwiększenie zaś produkcji nie było możliwe bez postępuw rolnictwie. Osiągnięto ten cel kilkoma sposobami: udoskonalononarzędzia i zaczęto stosować maszyny rolnicze, wprowadzono noweuprawy, zmodernizowano gospodarkę hodowlaną, a koń stał się po-wszechnie używaną siłą pociągową. Tempo i natężenie tych zmian byłyrewolucyjne i spowodowały, iż europejskie rolnictwo zmieniło się z eksten-sywnego w intensywne. Na przykład Anglia już w połowie XVIII w. byław stanie wywozić ok. 13% wytworzonej żywności. Mimo to nie brakłopesymistycznych prognoz. Thomas R. Malthus (1766-1834), ekonomistaangielski, w ogromnym wzroście liczby ludności upatrywał wielką tragedięświata - nie widział bowiem możliwości wyżywienia takich mas!

Wskaźnikiem zwiększającej się wydajności rolnictwa był wzrostodsetka ludności miejskiej, a więc pracującej poza rolnictwem.

Na ziemiach polskich rozciągnięcie w czasie reform uwłaszczeniowychsprawiło, że w I pół. XIX w. ziemie zaboru pruskiego pod względem metodgospodarczych i osiąganych wyników różniły się zdecydowanie od pozo-stałych ziem polskich, zbliżając się do poziomu zachodniej Europy. Będzieto tak wyraźne, iż granica zaboru pruskiego stanie się powoli linią dzielącąnie tylko ziemie polskie, ale i Europę na strefy rozwojowe.

Ludność miejska przekroczyła 50% ogólnej liczby mieszkańców: w Anglii-w 1830 r., w Belgii -w 1840 r., w Holandii -w 1850 r., we Francji, Niemczechi Szwajcarii - w 1870 r.

Mimo tego niejednakowego tempa wzrostu wszędzie wystąpiły podob-ne trendy: zwiększenie areału ornego (do połowy wieku o blisko 50%),porzucanie dwupolówki i trójpolówki na rzecz płodozmianu, wprowadza-nie nowych, ulepszonych narzędzi pracy (zwłaszcza w majątkach szlachec-kich), bardzo duży wzrost hodowli owiec, trzody i bydła. Rewolucyjnązmianą było wprowadzanie nowych kultur rolniczych - roślin pastewnychi okopowych (przede wszystkim ziemniak). Wszystkie sygnalizowane tutendencje nabiorą większego tempa w II pół. stulecia.

3. Rozwój przemysłu

Przełom XVIII i XIX w. określa się jako zasadniczą cezurę w dziejachludzkości, oddzielającą epokę przemysłową od przedprzemysłowej. WiekXIX był wiekiem maszyn: nowoczesne wynalazki zostały zastosowanew produkcji fabrycznej oraz w życiu codziennym. Rewolucja rozpoczęła sięw II pół. XVIII stulecia w Anglii i ten właśnie kraj stał się pionieremnowoczesnego kapitalizmu i uprzemysłowienia.

Maszyny: przędzalnicza i tkacka przystosowane do produkcji w ha-lach fabrycznych, zasilane maszyną parową pozwoliły na zwielokrotnienieprodukcji brytyjskiej wełny i bawełny, które dzięki niskiej cenie i dobrejjakości zawojowały rynek, stając się materiałami powszechnie używanymi.

Szybko rosnąca produkcja stali (otrzymywana z surówki, dziękizastosowaniu nowoczesnej technologii) zwiększyła znacznie popyt nawęgiel. Takie wynalazki jak młot parowy, prasa kowalska, tokarka czywiertarka zastosowane w praktyce nadały mocne tempo przemianomw przemyśle maszynowym. W latach 40. powstało największe w świeciezagłębie przemysłowe nad Renem i Ruhrą, rywalizujące z podobnymośrodkiem na Górnym Śląsku.

Zbliżone procesy industrializacyjne objęły wkrótce cały kontynenteuropejski, choć nigdzie nie przebiegały aż tak dynamicznie jak w Angliii na ziemiach niemieckich. Wszędzie zakłócały je cykliczne kryzysy:w gospodarce wczesnokapitalistycznej po okresie koniunktury (wzrostprodukcji, łatwiejszy dostęp do kredytów, wzrost cen), następowałogwałtowne załamanie gospodarcze (spadek wartości akcji na giełdzie,spadek produkcji, spadek cen, bankructwa i zamykanie zakładów).Kryzysy te, spowodowane zjawiskiem nadprodukcji (wynalazki techniczneoraz taniość siły roboczej sprzyjały tworzeniu nowych zakładów przemys-łowych, lecz źle opłacani robotnicy nie mieli pieniędzy na zakup towarów- stosunkowo łatwo dochodziło więc do sytuacji, w której możliwości

wytwórcze przemysłu były większe niż chłonność rynku) pojawiały sięmniej więcej co 10 lat, a te dłużej trwające - co 50 lat.

Rozwój przemysłu napotykał też inne przeszkody - ziemie niemieckienp. podzielone były na wiele państw, a każde miało własne granice celne.Realia gospodarcze wymusiły jednak ich zniesienie: w latach 20. powstałZwiązek Celny, który ok. 1850 r. obejmował 4/5 terytorium całychNiemiec.

Na ziemiach polskich w I pół. XIX w. postępy industrializacji byłynikłe, a produkcja przemysłowa odbywała się przede wszystkim w manufa-kturach i warsztatach rzemieślniczych. Wystąpiły jednak również zjawiskazapowiadające istotne zmiany w tym zakresie.

W Królestwie Polskim w latach 1824-1830 ważną rolę odegrałaprotekcyjna polityka ministra Ksawerego Druckiego-Lubeckiego, któryz budżetu państwowego finansował budowę zakładów hutniczych i gór-niczych w Zagłębiu Staropolskim. Prócz państwa istotną rolę w gromadze-niu kapitału odegrało ziemiaństwo (nie mieszczaństwo -jak na zachodzieEuropy). Trzy najzyskowniejsze wówczas gałęzie przemysłu Królestwa - toprzetwórstwo spożywcze, włókiennictwo, górnictwo i hutnictwo.

Najprężniej rozwijającym się regionem przemysłowym był niewąt-pliwie Śląsk. Zainicjowane przez rząd pruski udoskonalenia techniczne(zastąpienie węgla drzewnego koksem przy wytopie surówki żelaznej, nowemetody wyrobu stali) otworzyły perspektywy rozwoju, toteż od lat 30. tenlesisty, nieurodzajny rejon zaczął nabierać cech okręgu wielkoprzemys-łowego. Z czasem jednak (druga połowa stulecia) pozostał w tyle zaZagłębiem Ruhry i Saary (gorsze wyposażenie techniczne hut i kopalń), cowyraziło się w malejącym udziale Śląska w produkcji całych Niemiec.

Galicja w tym okresie pozostawała dzielnicą słabo uprzemysłowioną,choć nastąpił pewien rozwój górnictwa i hutnictwa (Śląsk Cieszyński),przemysłu Iniarskiego i gorzelnictwa.

4. Wymiana handlowa

Przewrót w europejskim przemyśle był siłą sprawczą rozwoju wymianyhandlowej wykraczającej poza stary kontynent. Europa stała się centrumtej wymiany - importowała żywność i surowce, była zaś eksporteremtowarów przemysłowych i kapitału (przede wszystkim w formie pożyczek),umożliwiając tym samym rozwój innych regionów świata (m.in. większośćlinii kolejowych w Ameryce Płn. powstała dzięki europejskim kredytom).

Ogólny bilans światowego handlu w I półwieczu zwiększył się siedmiokrot-nie. I w tej dziedzinie hegemonem stała się Anglia - przypadało na nią aż25% obrotów handlowych.

Powstanie szerokiego rynku światowego spowodowało rozwój nowo-czesnych systemów bankowych i obrót papierami wartościowymi. Wymia-nę handlową ułatwiało też oparcie większości walut na parytecie złota.Banki współpracowały z rządami, z przemysłem, stając się wielką siłąmotoryczną w tworzącym się światowym systemie gospodarczym.

W 1825 r. powstał w Warszawie Bank Polski, udzielający kredytówinwestycyjnych dla górnictwa i przemysłu. W latach 1833-1842 Bankten administrował górnictwem i hutnictwem całego Królestwa Polskie-go.

Rozdział 6.Epoka napoleońska

1. Francja Napoleona

Okres od upadku Dyrektoriatu (przewrót 18 brumaire'a 1799 r.),kiedy Napoleon został konsulem, do ostatecznej klęski cesarza w 1815 r.nazywany jest epoką napoleońską. Określenie to dotyczy nie tylko Francji,ale też całej niemal Europy, nad którą Francja sprawowała hegemonię.

Rządy napoleońskie historycy oceniają bardzo różnie. Dla jednychNapoleon to świadectwo zwycięstwa kontrrewolucji, dla drugich - cesarzreprezentuje następny etap rewolucji, w którym zachowane zostająpodstawowe zdobycze ostatnich lat przy cesarskiej fasadzie rządów.

Po roku 1799 Napoleon dążył do umocnienia swojej władzy. W Kon-stytucji roku VIII (1799) nie zamieszczono deklaracji praw, większośćobywateli została pozbawiona realnego wpływu na sprawy polityczne,a I Konsul - Napoleon miał ogromne, dyktatorskie kompetencje. Pozorniezachowany został trójpodział władz, ale znaczenie ciał ustawodawczychzostało drastycznie zmniejszone (w praktyce o ich składzie decydowałNapoleon). Mimo tych ograniczeń chłopi i mieszczanie silnie identyfiko-wali się z reżimem. Francja cieszyła się ze swych zwycięstw i mocarstwowejpozycji. Kiedy w 1802 r. przeprowadzono referendum (nb. często stosowa-na i wykorzystywana propagandowo w epoce napoleońskiej formademokracji bezpośredniej) z pytaniem, czy naród chce przekazać władz?dożywotnio Napoleonowi, ogromna większość odpowiedziała „tak".

Koronacja cesarska i zasada dziedziczności tronu (1804) dopełniła ambicjiNapoleona. Niekoherentność konstrukcji, łączącej ideę suwerenności luduł, boskiej sankcji władzy królewskiej, zaaprobowanej przez papieża,wyrażał oficjalny tytuł: „Napoleon z łaski bożej i mocy konstytucjiRepubliki Cesarz Francuzów".

Bardzo istotną rolę w systemie rządów napoleońskich odgrywała armianarodowa, dająca ogromne możliwości awansu społecznego i politycznego(wprowadzono powszechny obowiązek służby wojskowej). Generalicja tejarmii - zresztą o bardzo zróżnicowanych umiejętnościach wojskowych- stanowiła trzon napoleońskiej elity władzy. Pod wpływami cesarzaznalazły się wszystkie dziedziny życia, także szkolnictwo, kultura i sztuka,wykorzystywane bez żenady do celów politycznych. Jednocześnie wprowa-dzono cenzurę, obejmującą gazety, książki, teatr i sztuki plastyczne.

Przeciw takiej wizji państwa występowała opozycja legalna, liberalna,grupująca intelektualistów i polityków żądających wolności życia politycz-nego (m. in. Germaine de Stael, Beniamin Constant) i spiskowa - rojalis-tyczna, wierna Burbonom (m. in. Francois de Chateaubriand). Mimo żenie stanowiła ona poważnego zagrożenia dla reżimu, to uzmysławiała, żenie wszyscy poddali się propagandzie Napoleona. Działalność obu nurtówopozycji, które niebawem wpłyną w znaczący sposób na losy Francji,wychodziła naprzeciw oczekiwaniom burżuazji, w której swobody poli-tyczne i ekonomiczne uderzył Napoleon (nieustanne wojny zakłócały życiegospodarcze kraju).

2. Hegemonia Francji w Europie

Piętnastoletni okres rządów Napoleona to, oprócz umacniania pozycjicesarza wewnątrz kraju, budowa hegemonii Francji w Europie, po-wstawanie napoleońskiego imperium. U szczytu swej potęgi znalazło sięono po zawarciu pokoju wiedeńskiego w 1809 r.

Imperium napoleońskie 1812 r.

Włączone do Francji: Belgia, Nadrenia, Szwajcaria, Piemont, Liguria, Toska-nia, Państwo Kościelne, Iliria, Holandia, wybrzeża Morza Północnego,Katalonia

Państwa zależne: Królestwo Włoch, Królestwo Neapolitańskie, KsięstwoWarszawskie, Związek Reński

Prusy i Austria po klęsce 1809 r. pozostawały w cieniu Francji, nieinicjując akcji zaczepnych. Rosja po Tylży była sprzymierzeńcem Napoleo-na, prawda, że bardzo niepewnym. Szwecja nie przystąpiła do IVi V koalicji antynapoleońskiej. Tylko na Półwyspie Pirenejskim trwał od1808 r. zbrojny konflikt, a niepokonana Anglia opierała się zarównomilitarnym, jak i ekonomicznym akcjom Napoleona, który w 1806 r,ogłosił blokadę kontynentalną, zabraniając Europie handlu z WyspamiBrytyjskimi.

W podległych państwach władzę obejmowali zazwyczaj członkowierodziny Bonaparte lub ludzie z nimi spokrewnieni. Wprowadzano tamsystem rządów opartych na nadawanych przez cesarza konstytucjacho wspólnych charakterystycznych cechach: wolność osobista dla wszyst-kich obywateli, silna, uzależniona od Napoleona władza wykonawcza,przy bardzo słabej ustawodawczej, brak samodzielności w polityce za-granicznej. Jednocześnie - na wzór francuski - tworzono sieć nowejadministracji i policji, powszechne sądownictwo, wprowadzano francuskiekodeksy prawne (przede wszystkim cywilny - Kodeks Napoleona). W tensposób dojść miało - w intencji cesarza - do unifikacji imperium.

W większości krajów narzucony reżim nie zyskał społecznej aprobaty.Było to spowodowane nieposzanowaniem lokalnych tradycji i ogromnąeksploatacją ekonomiczną podbitych terenów. Nie docenione przez Napo-leona uczucia narodowe i nacjonalizmy doprowadziły do antyfrancuskiegopowstania w Hiszpanii, nastroje patriotyczne mas rosyjskich wykorzystałteż w walce z Napoleonem car Aleksander I.

Europa w epoce napoleońskiej

Koalicje antyfrancuskie

1793

1798

1805

1806

1809

1813

I koalicja: Anglia, Austria, Hiszpania, Holandia, Królestwo Neapolitań-skie, Parma, Państwo Kościelne, Portugalia, Prusy, Toskania

II koalicja: Anglia, Austria, Neapol, Portugalia, Rosja, Turcja

III koalicja: Anglia, Austria, Królestwo Neapolitańskie, Rosja, Szwecja

IV koalicja: do państw III koalicji dołączają Prusy

V koalicja: Anglia, Austria, Hiszpania, Portugalia

VI koalicja: Anglia, Austria, Prusy, Rosja, Szwecja

Wydarzenia polityczne

1796-1797 kampania włoska Napoleona

1798-1799

1800

1801

1802

1805

1806

1807

1808

1809

1812

1813

1814

1815

kampania egipska Napoleona

Francuzi zwyciężają wojska austriackie w bitwie pod Marengo

pokój francusko-austriacki i francusko-rosyjski

pokój francusko-angielski

klęska floty francuskiej pod Trafalgarem

zwycięstwo Francuzów w bitwie pod Austerlitz (tzw. bitwa trzech cesarzy:Austrii, Rosji i Francji)

klęska wojsk pruskich w bitwach pod Jena i Auerstedt

po bitwie pod Friedlandem zawarcie pokoju rosyjsko-francuskiegow Tylży (powstanie Księstwa Warszawskiego)

początek antyfrancuskiego powstania w Hiszpanii

Austria wypowiada wojnę Francji; zwycięstwo Francuzów w bitwie podWagram

wyprawa Napoleona na Rosję, zwycięstwo Francuzów pod Borodinoi zajęcie Moskwy; od października odwrót armii francuskiej i jej porażkaw bitwie nad Berezyną

klęska wojsk francuskich w bitwie pod Lipskiem (tzw. Bitwa narodów)

abdykacja Napoleona, początek obrad kongresu wiedeńskiego

powrót Napoleona do władzy (tzw. sto dni)

klęska wojsk francuskich w bitwie pod Waterloo

Epoka napoleońska, choć trwała tak krótko, przeobraziła Europę.Mapa polityczna zmieniła się na 15 zaledwie lat, ale model sprawowaniawładzy i sądownictwo przetrwały długo poza czasy, które je stworzyły.

3. Ziemie polskie w latach 1795-1807

Konsekwencje rozbiorów

Rozbiory Polski były w historii Europy wydarzeniem bez precedensu:duże, liczące się państwo, o wielowiekowej historii i bogatej kulturze, przestałoistnieć nie w wyniku wojny, lecz w konsekwencji zaborczych planówrosnących w siłę sąsiadów. Fakt ten spowodował - z czego ówcześnie niezdawano sobie w pełni sprawy - przewartościowanie europejskiego układu sił:wzmocniła się znacznie pozycja Rosji i Prus, a trwały (z konieczności!) sojusztrzech zaborczych mocarstw zapowiadał nowy ład europejski, w 20 lat późniejwykrystalizowany na kongresie wiedeńskim w postaci Świętego Przymierza.

Nowy układ polityczny pociągnął za sobą zasadnicze zmiany w życiupolskiego społeczeństwa. Likwidacji uległy struktury polskiej państ-wowości: sejm, organa władzy wykonawczej i sądowej, wojsko, instytucjesamorządu lokalnego, przestały istnieć funkcje, stanowiska i wiążące się.z nimi kariery polityczne. Zagrożone zostały polskie tradycje polityczne(zasada samorządności i aktywnego udziału szlachty w życiu politycz-nym), odbudowane w nowym kształcie w okresie wielkich reform końcaXVIII w., zniszczony został ruch mieszczański, którego owocem byłoprawo o miastach, włączone do Konstytucji 3 maja.

Postawa społeczeństwa

Zachodzące zmiany wyzwoliły wśród świadomych politycznie grupróżnorodne postawy: najliczniejsza część pozostała bierna, wycofała sięz życia publicznego, wybierając ucieczkę na wieś, do własnych dóbr.Stosunkowo niewielką grupę cechował lojalizm i służba zaborcy, motywo-wana głównie doraźnymi korzyściami.

Pojawiły się również postawy antyzaborcze, niezbyt powszechne, aleprzybierające różne formy. Była to między innymi działalność pod-trzymująca i kreująca polską kulturę i naukę - gromadzenie romantycz-nych, patriotycznych kolekcji pamiątek narodowych (Czartoryscy w Puła-wach), patriotyczne przedstawienia teatru Bogusławskiego, działalnośćTowarzystwa Przyjaciół Nauk. Ważną rolę odgrywały polskie biblioteki(Czackiego w Krzemieńcu, Ossolińskich we Lwowie, Raczyńskich w Po-znaniu). Chlubą polskiego szkolnictwa stało się Liceum w Krzemieńcu,a przede wszystkim Uniwersytet Wileński.

Rozpoczęto też działalność konspiracyjną (np. spisek FranciszkaGorzkowskiego, 1796, Towarzystwo Republikanów Polskich, 1798),a polscy emigranci we Francji stworzyli tzw. Deputację (dążyła dowywołania w kraju powstania ludowego i wprowadzenia - na wzórfrancuski - republiki) oraz tzw. Agencję (była przeciwna powstaniu,duże znaczenie przywiązywała natomiast do działalności dyplomatycz-nej).

W wyniku rozbiorów:Rosja zajęła 63% terytorium z 45% ludności dawnejAustria odpowiednio 17% z 33%Prusy odpowiednio 20% z 22%

Rzeczypospolitej

Legiony Polskie

Pierwszą udaną próbę realizacji planów militarnych podjął generałJan Henryk Dąbrowski. Doświadczony żołnierz, owiany legendą wojen1792 i 1794 r., przejawiał duże zdolności taktyczne i organizacyjne.W 1796 r. uzyskał zgodę Napoleona na stworzenie polskich formacjiwojskowych, które powstały w styczniu 1797 r. jako siła zbrojnaposiłkująca Republikę Lombardzką. Odezwa kolportowana w całejEuropie spowodowała napływ ochotników (w kwietniu Legiony liczyły3600 żołnierzy).

Ideą przyświecającą Dąbrowskiemu było stworzenie wojska narodo-wego, wykształcenie nowoczesnego, świadomego celów politycznych,zdyscyplinowanego korpusu oficerskiego, edukacja żołnierzy w duchudemokratycznym i republikańskim. Symbolem tych idei stała się pieśńlegionowa - tzw. Mazurek Dąbrowskiego.

Legiony Polskie

1797-1799

1799

1800

1801

1802-1803

1806

udział Legionów (Polski Korpus Posiłkowy) w walkach we Włoszech(przeciwko wojskom austriackim, rosyjskim i neapolitańskim) - ponosząone bardzo wysokie straty

utworzenie Legii Naddunajskiej (dowódca - gen. Kazimierz Kniazie-wicz): w 1800 r. wzięła udział (w składzie armii francuskiej) w kampaniifrankfurckiej Napoleona

odbudowa Legionów we Włoszech i ich udział w walkach w płn. Włoszech(w 1801 r. polskie formacje liczyły ok. 16 tyś. ludzi)

pokój francusko-austriacki - ponieważ w układzie pominięto kwestiępolską, część legionistów na znak protestu opuściła Legiony

Napoleon wysyła Legiony do tłumienia powstania ludności murzyńskiejna San Domingo (z 5 tyś. żołnierzy wojnę przeżyło ok. 300)

Legiony zostają wcielone do armii włoskiej

Przez Legiony przewinęło się w ciągu 5 lat ok. 25 000 żołnierzy i ponad1000 oficerów. Bezkrytyczna wiara w Napoleona spowodowała, że stratyludzkie - bez wyraźnych korzyści - były ogromne. A jednak działalnośćLegionów nie poszła całkiem na marne: wykształciły one świetnychdowódców i oficerów (co potwierdziło się szczególnie w 1831 r.) i - cobardzo ważne, choć niewymierne - ich przykład oddziaływał inspirująco nakolejne pokolenia walczących o odzyskanie niepodległości Polaków.

4. Księstwo Warszawskie

Jesienią 1806 r. Napoleon doszczętnie rozbił armię pruską pod Jenai Auerstedt. Chcąc zawrzeć korzystny dla siebie pokój z Prusami i Rosją,postanowił wykorzystać sprawę polską, tworząc jednocześnie zaplecze dlaswych planów podboju tej części Europy. Dzięki działaniom powstańczymw Wielkopolsce, dowodzonym przez Henryka Dąbrowskiego i JózefaWybickiego, Napoleon mógł prowadzić politykę faktów dokonanych,zajmując ziemie polskie, organizując tam polskie instytucje zarządu krajem(Komisja Rządząca), zaciągając rekruta.

Losy wojny rozstrzygnęły się dopiero w 1807 r., kiedy to wojskafrancuskie pokonały pod Friedlandem armię rosyjską. Pokój zawartow Tylży w lipcu 1807 r. Sprawa polska była tu przedmiotem przetargu- Francji i Rosji zależało na zapewnieniu sobie wpływów w środkowejEuropie, ale też na zachowaniu względnej równowagi politycznej w obliczuspodziewanego przez Napoleona i Aleksandra konfliktu zbrojnego i osta-tecznej rozprawy.

Decyzja o losach monarchii pruskiej miała tu kluczowe znaczenie:Napoleon dążył do likwidacji państwa pruskiego i w zamian za to gotówbył zgodzić się na włączenie ziem polskich do Rosji, Aleksander za cen?utrzymania silnych Prus godził się na przyłączenie części ziem polskich doimperium Napoleona. Kompromisem było więc stworzenie z ziem polskichII i III zaboru pruskiego tzw. Księstwa Warszawskiego, pod berłemFryderyka Augusta, króla sprzymierzonej z Francją Saksonii.

Terytorium Księstwa Warszawskiego

1807

1809

ziemie II i III zaboru pruskiego - bez Pomorza Gdańskiegoi Gdańska (został wolnym miastem pod protektoratem Francji,Saksonii i Prus) oraz obwodu białostockiego (włączony do Rosji)po wojnie z Austrią: włączenie do Księstwa 4 departamentówgalicyjskich

Konstytucję nadał Księstwu Warszawskiemu Napoleon rychło popokoju w Tylży (1807). Zawierała ona zasady, które stanowiły podstaw?napoleońskiego imperium i powtarzały się w konstytucjach nadawanychkrajom wchodzącym w jego skład (s. 298). Choć nowoczesne w koncepcjiustrojowej i rozwiązaniach formalnoprawnych, były one obce polskiej

myśli politycznej i wprowadzały istotne zmiany do zastanej strukturyspołecznej. Sejm - wedle szlacheckiej tradycji najważniejszy organ władzyw kraju - stracił ogromną większość swych kompetencji.

Niesłychanie istotne były te przepisy konstytucji, które zapowiadałyzniesienie niewoli osobistej chłopów, zrównanie wszystkich wobec prawai wprowadzenie systemu sądownictwa powszechnego, wreszcie dopuszcze-nie do życia politycznego osób nie tylko na podstawie cenzusu urodzenia,ale też majątku i zasług. W sejmie, w przeważającej części szlacheckim,pojawili się po raz pierwszy z równym prawem głosu nieszlacheccydeputowani.

Kraj podzielono według wzoru francuskiego na departamenty, or-ganizując w imponującym tempie nowoczesny zarząd administracyjny,a także sprawnie działającą sieć sądów. Wiązało się to z zatrudnieniemdużej liczby nowych, fachowych urzędników. Pobierali oni pensje zeskarbu państwa (w Rzeczypospolitej urzędy były honorowe) - traktowaliwięc państwo jako pracodawcę. Była to nowa, biurokratyczna elita władzy,charakterystyczna dla nowoczesnego państwa burżuazyjnego. Dla niej teżstworzono w Księstwie pierwszą szkołę kształcącą dla potrzeb państwo-wych - Szkołę Prawa.

System władzy w Księstwie Warszawskim

Władza wykonawczakról (tron dziedziczny dla dynastii saskiej);ministrowie (powoływani przez króla, przed nim odpowiedzialni) - m.in.sprawiedliwości, policji, przychodu i skarbu, spraw wewnętrznych i religijnych,wojny;Rada Stanu (ministrowie + 6 radców stanu): kompetencje doradcze, opracowy-wanie projektów ustaw, sądownictwo kasacyjne i administracyjne

Władza ustawodawczasejm dwuizbowy: izba senatorska (senatorowie mianowani przez króla, doży-wotni); izba poselska (posłowie wybierani przez szlachtę, deputowani wybieraniprzez mieszczan i chłopów);sejm podejmował decyzje w sprawie zmian w systemie prawnym i w sprawachpodatkowych

Władza sądowniczasieć powszechnego, niezawisłego sądownictwa; oddzielenie sądownictwa kar-nego od cywilnego; wprowadzenie Kodeksu Napoleona

Inne postawy polityczne reprezentowali ci, którzy - powołując się napolską tradycję - krytycznie oceniali faktyczną likwidację polskiegoparlamentaryzmu (sejm zebrał się zaledwie trzy razy: 1809, 1811, 1812).Opozycja o charakterze staroszlacheckim odwoływała się do wartościprzedrozbiorowych, negując potrzebę istnienia rozbudowanej administ-racji i reform o charakterze burżuazyjnym. Starała się ona z pozytywnymskutkiem ożywić sejm i pozakonstytucyjnymi metodami wzmocnić jegopolityczną pozycję i prestiż społeczny.

Polityka zagraniczna Księstwa całkowicie poddana była woli i decy-zjom Napoleona. Udział wojsk Księstwa w wojnach napoleońskich (zAustrią w 1809 r., kampania rosyjska 1812 r.) i wiążąca się z tymkonieczność przygotowania zaplecza dla armii i poboru rekruta prowadzi-ły do eksploatacji ekonomicznej zniszczonego kraju.

Wojna 1809 r.

kwiecień

maj

lipiec

Austria wypowiada wojnę Francji, a jej wojska wkraczają w graniceKsięstwa Warszawskiego; bitwa pod Raszynem: armia Księstwa (książęJózef Poniatowski) zadaje Austriakom duże straty, lecz po bitwiewycofuje się do Warszawy; kapitulacja Warszawy

ofensywa wojsk Księstwa na prawym brzegu Wisły oraz w Galicji:zdobycie Sandomierza, Zamościa i Lwowa

bitwa pod Wagram - rozstrzygnięcie wojny na korzyść Francji

Na sytuację gospodarczą Księstwa wpływała też blokada kontynen-talna, oznaczająca przerwanie eksportu polskiego zboża do Anglii.Rezultatem złej koniunktury dla polskiego rolnictwa był z jednej stronyupadek wielkich fortun, przede wszystkim ziemskich, z drugiej jednaknarodziny nowych - powstałych w wyniku organizowania dostaw dlawojska, wykorzystywania załamania się niektórych działów gospodarkii luk rynkowych. Blokada spowodowała nie tyle stagnację, ile gwałtow-ne wstrząsy i przemieszczanie się kapitału, zdobycie nowych rynkówzbytu (Prusy, Rosja, Austria, Saksonia), a także przestawienie si?rolnictwa na nową produkcję (m.in. uprawa ziemniaków i hodowlaowiec).

Epoka napoleońska była trudnym okresem w dziejach narodu pol-skiego. Na intensywne życie polityczne nakładały się bowiem zmianyw modelu państwa i prawa oraz przemiany społeczne. Jednak fakt istnieniawłasnego państwa, co w dużym stopniu przyczyniło się do zniwelowania

.szoku rozbiorów, doprowadził do aktywizacji społeczeństwa polskiegoi wzrostu świadomości narodowej we wszystkich grupach społecznych.

Instytucje napoleońskie, choć nie dawały gwarancji samodzielnościpolitycznej, dzięki tworzącym je ludziom stały się kontynuatorami polskiejpaństwowości. Polacy, inaczej niż inne narody (Włosi, Niemcy, Serbowie,Grecy czy Rumuni), które wystąpiły przeciw okupacji wojsk napoleońskich,dążenia niepodległościowe związali z orientacją profrancuską. Stąd teżw początkach XIX w. na ziemiach polskich zapanował niezwykły kultNapoleona. Przetrwał on wiele dziesiątków lat, podobnie jak skłonność dotraktowania Francji jako głównego sojusznika „sprawy polskiej" w Europie.

Rozdział 7.W dobie Świętego Przymierza1. Kongres wiedeński

Kongres wiedeński (1815) zgromadził monarchów i dyplomatówpaństw zwycięskiej antynapoleońskiej koalicji, wśród których najważniejsząrolę odegrali: minister spraw zagranicznych Austrii Klemens ks. Metternich,kanclerz Prus Karl von Mardenberg, minister spraw zagranicznych WielkiejBrytanii Robert Castlereagh, kanclerz Rosji Karol Nesselrode, a z czasemtakże minister spraw zagranicznych Francji Charles de Talleyrand.

Zmęczona długoletnimi wojnami Europa oczekiwała ustanowieniatrwałego porządku politycznego. Dla polityków zebranych w Wiedniuporządek ten miał się opierać na dwóch zasadach: równowagi europejskieji legitymizmu.

Zasada równowagi oznaczała, iż żadne z mocarstw europejskich niepowinno osiągnąć przewagi nad innymi. Orędownikiem tej koncepcji byłaprzede wszystkim Wielka Brytania, stosująca ją w swej polityce zagranicz-nej już od XVIII w. Traktowała ją zresztą w dobie pokongresowej bardzomechanicznie: odpowiedzią na sojusz Prus i Rosji było zbliżenie Austrii,Francji i Wielkiej Brytanii.

Legitymizm, druga z kongresowych zasad, uznawał boską legitymację dosprawowania władzy monarszej, przeciwstawiając się rewolucyjnym hasłomsuwerenności ludu i prawa narodów do stanowienia o sobie. Tak więc władcy,których usunęła rewolucja bądź Napoleon, mieli powrócić na tron;respektowanie praw monarchów oznaczało też zwrot zabranych im w czasachrewolucji terytoriów (w praktyce kłóciło się to często z zasadą równowagi).

Jesieniąl815 r. został podpisany akt Świętego Przymierza. Przystąpiłydo niego wszystkie państwa europejskie prócz Turcji, Państwa Kościelnegoi Anglii. Ta ostatnia, mimo iż formalnie nie należała do Przymierza, brałaudział w jego kongresach. Pozycję mocarstwową w Europie zajęła Austria,wielkie, spełnione po latach możliwości otwierały się przed Prusami. Pougruntowaniu swej pozycji w Europie z planami ekspansji terytorialnejw innych rejonach świata zaczęła występować Rosja, stając do rywalizacjiz Anglią.

Święte Przymierze miało zacieśniać więzy między mocarstwami i gwa-rantować powiedeński ład. W swej idei stanowiło próbę stworzenia zasadwspółpracy europejskiej i mimo że w istocie konserwatywne, nie byłowymierzone w „ludy Europy", choć taki jego obraz przekazała romantycz-na historiografia niemiecka, podobnie jak i polska nauka historyczna,rozpatrująca problem wyłącznie z punktu widzenia polskiej racji stanu.

Postanowienia kongresu wiedeńskiego

utworzenie Związku Niemieckiego, z udziałem 34 (potem 35) państw i 4 wolnychmiast, pod przewodnictwem Austriiwłączenie do Prus 2/3 terytorium Saksonii oraz Torunia, Gdańska a takżedepartamentów poznańskiego i bydgoskiego z dawnego Księstwa Warszaws-kiegoutworzenie Królestwa Polskiego (z części ziem dawnego Księstwa Warszaws-kiego), połączonego unią personalną z Rosjąutworzenie Wolnego Miasta Krakowa (pod protektoratem trzech zaborców),przyłączenie Lombardii, Wenecji i Dalmacji do Austriiutworzenie Królestwa Obojga Sycyliiprzywrócenie Państwa Kościelnego papieżowipołączenie Belgii z Holandią (w Królestwo Niderlandów)utworzenie Federacji Szwajcarskiej (przyjęła ona zasadę wieczystej neutralno-ści)

włączenie Finlandii do Rosji (kosztem Szwecji), zaś Norwegii do Szwecji(kosztem Danii)powrót Francji do granic z 1792 r.

2. Europa po kongresie wiedeńskim

Pierwsze 25-30 lat po kongresie wiedeńskim było w Europie okre-sem ścierania się dwóch ideologii: konserwatyzmu i liberalizmu. Poroku 1815 monarchowie dążyli do wprowadzenia w życie zasad uchwa-lonych na kongresie i przywrócenia porządku sprzed rewolucji. I choćw sferze polityki obserwujemy pozorne zwycięstwo starego porządku- ponad połowa mieszkańców Europy żyła w monarchiach absolutnych- to coraz wyraźniejsze były też symptomy wielkich przemian liberal-nych.

W wielu krajach organizowała się opozycja, domagająca się wpro-wadzenia konstytucjonalizmu i swobód obywatelskich. W tych państ-wach, gdzie jawne występowanie przeciwko istniejącemu porządkowibyło niemożliwe, opozycja ta działała pod postacią różnego rodzajutajnych związków, wśród których najważniejszą rolę odgrywały lożemasońskie (wolnomularskie) oraz tzw. węglarstwo (karbonaryzm). Dużączęść Europy ogarnęła też fala ruchów narodowych, dążących do uzys-kania niepodległości i występujących przeciwko polityce Świętego Przy-mierza.

Austria

W tzw. erze Metternicha (lata 1815-1848) władze roztoczyły policyjnąkontrolę nad życiem politycznym, gospodarczym i umysłowym. Odebranowszelkie znaczenie sejmom stanowym w poszczególnych prowincjach,cenzura uniemożliwiała wymianę myśli, szkolnictwo znalazło się podścisłym nadzorem, stosowano represje wobec osób znanych z niezależnościpoglądów politycznych lub naukowych.

Prusy

Również tutaj rząd tłumił wszelkie objawy opozycji za pomocącenzury i policji. Polityka ta wywoływała niezadowolenie nie tylkoburżuazji, lecz także części szlachty, która nie chciała pogodzić się z utratąprzywilejów, zlikwidowanych w imię wzmocnienia pozycji panującego.Władze pruskie starały się nakłonić do podobnego kursu politycznegowładze innych państw niemieckich, podejmowane jednak gdzieniegdzie(Bawaria, Badenia) próby zniesienia liberalnych konstytucji nie udały sięz powodu silnego oporu społecznego.

Rosja

Aleksander I uchodził za najbardziej liberalnego władcę tej epoki,w rzeczywistości jednak nie dokonał on żadnych reform istniejącegomodelu samodzierżawia. Jego brat i następca Mikołaj I nie tworzył jużnawet pozorów liberalizmu. Stłumił on krwawo powstanie dekabrystów(1825), rozszerzył kompetencje cenzury, zaostrzył kontrolę uniwersytetów,udoskonalił system policyjnej inwigilacji społeczeństwa.

Francja

Dzięki lansowanej przez Anglię powiedeńskiej polityce równowagi siłzmniejszono kontrybucje nałożone na Francję i wycofano z niej wojskaokupacyjne. Francja powoli wracała na arenę polityczną jako licząca si?siła. Karta konstytucyjna Ludwika XVIII zapewniła dużą władzę królowi,ale jednocześnie powołała ciało ustawodawcze i gwarantowała równośćobywateli wobec prawa oraz wolność osobistą. Ograniczono za toswobodę prasy i wolność zrzeszania się, stosowano represje wobecdawnych zwolenników Napoleona.

W końcu lat 20. konflikt między królem Karolem X (korono-wany w 1824 r.) a siłami liberalnymi w Izbie Deputowanych przerodziłsię w jawne starcie. Na żądanie Izby, domagającej się odpowiedzial-ności ministrów przed parlamentem, Karol odpowiedział rozwiąza-niem przedstawicielstwa. Wywołało to gwałtowne rozruchy w końculipca 1830 r. (rewolucja lipcowa), zakończone obaleniem dynastii Bur-bonów.

Nowym władcą został Ludwik Filip z dynastii orleańskiej (liniaorleańska Burbonów), Francja przekształciła się w monarchię parlamen-tarną, wprowadzono wolność prasy i zreformowano oświatę. Jednak„król-obywatel" szybko wycofał się z polityki dalszych reform, cospowodowało wykształcenie się nowej opozycji, już nie tylko parlamentar-nej, która stanie na czele wydarzeń 1848 r.

Anglia

Rewolucyjnych ruchów na szeroką skalę uniknęła Anglia (od1801 r. Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii i Irlandii), a to dziękiumiejętnym rządom torysów (zaś od początku lat 40. koalicji wigówi peelitów).

W latach 20. młodzi członkowie partii torysowskiej doprowadzili doszeregu reform społecznych, m.in. złagodzenia prawa karnego i cenzuryoraz legalizacji związków zawodowych. Kiedy w wyniku kryzysu gos-podarczego do władzy doszli wigowie, przeprowadzili oni reformę prawawyborczego (1832), rozszerzając liczebność grupy obywateli mającychprawo głosowania. Pod presją rodzącego się ruchu robotniczego wprowa-dzono też ustawy regulujące stosunki pracy, co rozładowało istniejącew kraju napięcia społeczne.

Nie rozwiązany pozostał natomiast problem Irlandii. Zawartaw 1801 r. unia rozczarowała Irlandczyków, gdyż nie przyniosła im anirównouprawnienia politycznego, ani ekonomicznego (prawie cała wielkawłasność ziemska pozostawała w rękach Anglików). Katastrofalna klęskagłodu w 1847 r. spowodowała zaostrzenie form walki prowadzonej przezludność irlandzką przeciwko panowaniu Anglików.

Polityka kolonialnaW polityce państw europejskich tej doby widoczne było wyraźne

zainteresowanie ekspansją kolonialną. Uwaga Francji zwracała się w stro-nę Algierii (nie udała się natomiast francuska próba zajęcia Wietnamu),Wielka Brytania kupiła Singapur, kontynuując też podbój Indii i uzależ-nianie Birmy, Rosja zdradzała zainteresowanie Zakaukaziem. W tychwszystkich działaniach chodziło przede wszystkim o imperialne, polityczneinteresy, mniejszą rolę odgrywała natomiast motywacja ekonomiczna.

Królestwo PolskieKrólestwo Polskie, często zwane Kongresowym, powstało na mocy

postanowień kongresu wiedeńskiego. Stanowiło ono autonomiczną częśćRosji, złączoną z nią osobą panującego. O ile jednak Aleksander I jako car

Torysi, wigowie: ugrupowania polityczne utworzone w końcu XVII w.;torysi opowiadali się za zwiększeniem uprawnień króla w procesie rządzenia,w XIX w. stali się zalążkiem partii konserwatywnej;wigowie optowali za podporządkowaniem króla parlamentowi, przeciwstawialisię próbom przywrócena absolutyzmu; od XIX w. używali nazwy partia liberalna.

Peelici: zwolennicy Roberta Peela (od 1821 r. sekretarza spraw wewnętrz-nych), odłam torysów uznających potrzebę umiarkowanych reform społecz-nych i gospodarczych.

sprawował władzę absolutną, o tyle zakres jego władzy jako królapolskiego był ograniczony postanowieniami nadanej Królestwu przezmonarchę konstytucji.

Konstytucja, uznając zasadę trójpodziału władzy, zapewniała prymatwładzy wykonawczej nad ustawodawczą.

Praktyka polityczna dość szybko okazała się daleka od konstytucyjnejteorii. Ograniczanie swobód obywatelskich, wprowadzenie cenzury, in-gerowanie w obrady sejmu, w którym pojawiła się głosząca hasłoprzestrzegania konstytucji opozycja (na czele z braćmi Niemojewskimi)i wreszcie niezwoływanie sejmu dowodnie świadczyły o odchodzeniu odliberalnych deklaracji. Wysokie, nie przewidziane konstytucją miejscew życiu publicznym zajęli: wielki książę Konstanty - wódz armii polskieji Mikołaj Nowosilcow - komisarz carski. Natomiast mianowany na-miestnikiem gen. Józef Zajączek, bohater napoleoński, okazał się bezwol-nym karierowiczem.

Ustrój Królestwa Polskiego

Władza ustawodawczasejm dwuizbowy: izba senatorska (mianowana przez króla), izba poselska(posłowie wybierani przez szlachtę, deputowani wybierani przez mieszczani chłopów); kompetencje parlamentu były niewielkie (lecz większe niż w Księ-stwie Warszawskim), m.in. uchwalanie budżetu, decydowanie o systemiemonetarnym, ustalanie zasad prawodawstwa cywilnego

Władza wykonawczakról (w jego zastępstwie - namiestnik), o dużych kompetencjach i prawie doinicjatywy ustawodawczej, współpracujący z Radą Stanu;Rada Stanu: 1) Rada Administracyjna (5 ministrów), ciało o charakterzedoradczym przy namiestniku, wykonujące postanowienia królewskie; 2)Zgromadzenie Ogólne (ministrowie i doradcy) - zajmowało się przygotowy-waniem projektów ustaw

Władza sądowniczasystem sądownictwa powszechnego, niezawiśli sędziowie

Prawa obywatelskiem.in. wolność wyznania, wolność słowa i nietykalność osobista(prawo głosu otrzymało ok. 100 tyś. obywateli - we Francji w tym okresiejedynie 80 tyś., przy 10-krotnie większej liczbie ludności)

Łamanie zasad konstytucji i tłumienie legalnej opozycji sprzyjałorozwojowi tajnych związków. Najgłośniejsze z nich to TowarzystwoFilomatów oraz Wolnomularstwo Narodowe, przemienione później w To-warzystwo Patriotyczne. Represje lat 1822-1823 spowodowały rozbicietych struktur. Wskazały one jednak drogę postępowania, a jej ucieleś-nieniem stał się kierujący Towarzystwem Patriotycznym Walerian Łuka-siński, skazany przez sąd wojskowy na ciężkie więzienie, w którymprzebywał 44 lata. Szeroki oddźwięk społeczny miał też proces patriotówprzed Sądem Sejmowym (1827-1828). Występujący w roli sądu senat nieugiął się pod naciskami rosyjskimi i odmówił uznania za zbrodnię stanudążeń do odbudowy Polski.

Zupełnie inną linię polityki reprezentował Ksawery Drucki-Lu-becki, minister skarbu w latach 1821-1830. Przyszłość i interes go-spodarczy Królestwa widział on w ścisłym związku ekonomicznymz Rosją jako ogromnym, chłonnym rynkiem zbytu. Korzystna w tejdobie działalność ekonomiczna Druckiego szła w parze z jego lo-jalizmem w stosunku do cara oraz potępianiem dążeń niepodleg-łościowych.

Mimo różnorakich ograniczeń i konfliktów Królestwo było w tymczasie centrum życia politycznego, narodowego i kulturalnego Polaków,a lata pokongresowe (do 1830 r.) - najkorzystniejsze dla rozwoju polskiejkultury i tożsamości narodowej w całym, ponad 100-letnim okresie utratyniepodległości.

3. Powstanie listopadowe

Spisek podchorążych

W końcu 1828 r. wokół Piotra Wysockiego, podporucznika i instruk-tora Szkoły Podchorążych, zgromadziło się grono młodych wojskowych,wspierane przez członków Towarzystwa Patriotycznego. Zrodzony wśródnich pomysł zbrojnego powstania, niezbyt zresztą przygotowany politycz-nie i przemyślany organizacyjnie, zaowocował atakiem na Belweder- siedzibę księcia Konstantego, nocą 29 listopada 1830 r. (książę zdołałuciec). Decyzję spiskowców przyspieszyły wiadomości o wydarzeniachlipcowych we Francji i o powstaniu belgijskim - zachęcające do walki,a jednocześnie rodzące obawy, by polskie wojsko nie zostało skierowane dotłumienia tych wystąpień.

Podchorążowie nie zyskali początkowo tak oczekiwanego poparcia

politycznego, stykając się z reakcją wręcz niechętną. Po długich przetar-gach ster powstania znalazł się w rękach konserwatystów z AdamemCzartoryskim na czele. Oni to przez blisko miesiąc mediowali z carem,starając się załagodzić powstały konflikt i uzyskać prawo łaski dlauczestników insurekcji. Nieustępliwa postawa cara, nacisk radykalnychkół Towarzystwa Patriotycznego, wiara w doskonale wyszkoloną armi?polskę i wreszcie entuzjazm warszawskiej ulicy spowodowały, iż RadaAdministracyjna przekształciła się w Rząd Tymczasowy. Musiał onuznać, że powstanie stało się faktem dokonanym, tym bardziej że naprowincji organizowały się samorzutnie oddziały wojskowe, a do Króles-twa przybywali ochotnicy z Galicji i Wielkiego Księstwa Poznańskiego.W grudniu 1830 r. sejm ogłosił powstanie za narodowe, w styczniu zaś1831 r. obwieścił detronizację cara z tronu polskiego i powołał RządNarodowy.

Władze powstańcze

XII 1830

XII 1830--I 1831

I-YIII 1831

VIII -IX 1831

Rząd Tymczasowy (3 dni)

dyktatura gen. Józefa Chlopickiego (6 tygodni)

najwyższą władzą stał się sejm, ciałem wykonawczym Rząd Narodowy(z ks. Adamem Czartoryskim na czele)

faktyczna dyktatura gen. Jana Krukowieckiego (prezes rządu)

Wodzowie naczelni

II-YIII 1831VIII 1831VIII IX 1831

Jan SkrzyneckiHenryk DembińskiJan Krukowiecki

Wojna polsko-rosyjskaZ chwilą detronizacji cara powstanie przerodziło się w wojnę poi-

sko-rosyjską, która rozpoczęła się w lutym 1831 r., kiedy armia rosyjskawkroczyła w granice Królestwa. Rosjanie od początku mieli wyraźnąprzewagę, tak liczebną, jak i pod względem uzbrojenia wojsk. Atutemstrony polskiej było doskonałe wyszkolenie żołnierzy (notabene w dużymstopniu dzięki ks. Konstantemu), ich zaangażowanie patriotyczne orazfachowość dowódców liniowych. Natomiast dowództwo naczelne składałosię z ludzi nieudolnych i niechętnych walce.

Przebieg wojny polsko-rosyjskiej 1831 r.

luty

luty -marzec

marzec --kwiecień

maj

sierpień

wrzesień

listopad

zwycięstwo wojsk polskich pod Stoczkiem

walki po prawej stronie Wisły

ofensywa wojsk .polskich wedle planu Ignacego Prądzyńskiego - zwycię-skie bitwy pod Dębem Wielkim i Iganiami

klęska wojsk polskich pod Ostrołęką

rewolta uliczna w Warszawie przeciwko nieudolnemu dowodzeniu po-wstaniem, samosądy nad generałami uznanymi za zdrajców

szturm wojsk rosyjskich na Warszawę i kapitulacja stolicy

oddziały polskie (ok. 20 tyś. żołnierzy), rząd, posłowie i politycyopuszczają kraj (przez Prusy na zachód Europy)

Sejm powstańczy nie podjął nigdy problematyki chłopskiej - wielupublicystów i polityków analizujących przyczyny klęski powstania uważa-ło to za błąd. Rząd carski starał się wykorzystać ten społeczny konflikt,prowadząc politykę antyszlachecką, wymierzoną w uczestników powsta-nia, m.in. poprzez nieśmiałe jeszcze działania prochłopskie: w dobrachpaństwowych zamieniano pańszczyznę na czynsz.

Powstanie listopadowe - mimo klęski - weszło do narodowej mito-logii. Zgodnie z romantyczną ideologią, popularną w Europie, jegoinicjatorom chodziło bardziej o niepodległość narodu niż państwa, chcieliczynnie zademonstrować odrzucenie postaw nastawionych na współpracęz zaborcą, nawet jeśli współpraca ta mogła przynieść poszerzenie swobódpolitycznych i gospodarczych.

Od tej pory romantyczna idea niepodległościowego czynu zbrojnegościerać się będzie ze stanowiskiem tych, którzy nie uznawali walki zawszelką cenę i niepotrzebnych ofiar krwi. Ten emocjonalny spór o cel, sensi skuteczność obu postaw trwa w polskiej historii od powstania lis-topadowego aż po dzień dzisiejszy.

4. Polityka państw zaborczych

Sytuacja Królestwa i ziem zaboru rosyjskiegoW wyniku porażki militarnej Królestwo straciło odrębność państwo-

wą, stając się prowincją rosyjską (funkcję namiestnika objął dowódcazwycięskiej armii, feldmarszałek Iwan F.Paskiewicz).

Rosyjska polityka wobec Królestwa Polskiego po 1831 r.

zniesienie konstytucji (w jej miejsce wprowadzono Statut organiczny), likwidacjasejmu i wojska polskiego, podporządkowanie administracji centrali w Petersburgu

wprowadzenie rosyjskiego podziału administracyjnego na gubernie

stopniowe wprowadzanie języka rosyjskiego w urzędach

wprowadzenie rosyjskiego kodeksu karnego

wprowadzenie (w latach 40. ) rosyjskiego systemu monetarnego

ostre represje wobec uczestników powstania: wysokie wyroki wiezienia, zsyłkii przesiedlenia w głąb Rosji, konfiskaty majątków, wybudowanie w WarszawieCytadeli - rosyjskiej twierdzy wojskowej, zarazem ciężkiego więzienia śled-czego (X Pawilon)

prześladowania polskiej kultury i oświaty, dążenie 'do jej rusyfikacji: m.in.zamknięcie Uniwersytetu Warszawskiego oraz części szkół średnich, rozwią^zanie Towarzystwa Przyjaciół Nauk, zmniejszenie nakładów prasy i książek

kasacje zakonów, represje wobec kleru katolickiego; wcielenie Kościołaunickiego do Cerkwi prawosławnej

Wszystkie te wydarzenia na długo osłabiły potencjał polityczny naziemiach Królestwa, a życie polityczne stało się domeną emigracji (s. 322).

Poza granicami Królestwa Polskiego znajdowało się duże skupiskoludności polskiej, zamieszkałej na terenach prawobrzeżnej Ukrainy (gubernie:kijowska, wołyńska, podolska), wcielonych do państwa rosyjskiego. Byłato.grupa jednolita, niemal w całości szlachecka (większy niż na terenachKrólestwa odsetek szlachty bezrolnej i drobnej). Po 1831 r. władze carskiezaczęły energicznie dążyć do wynarodowienia tej ludności. Najczęściejodbywało się to poprzez degradację społeczną. Uboga szlachta, pozbawianapraw politycznych, możliwości korzystania z oświaty i dostępu do katolickiegokościoła, upodabniała się do chłopów, co było wstępem do pełnej rusyfikacji.

Położenie pozostałych ziem polskichKongres wiedeński zdecydował o utworzeniu w Krakowie Wolnego

Miasta pod patronatem trzech mocarstw zaborczych. W 1818 r. otrzymałoono konstytucję, zgodnie z którą funkcję republikańskiego rządu pełnił-Senat Rządzący, a władza ustawodawcza spoczywała w rękach Zgroma-dzenia Reprezentantów o niewielkich uprawnieniach. Oczywiście wszelkie

iprawy dotyczące polityki zewnętrznej należały do mocarstw zaborczych,j ścisła kontrola sytuacji wewnętrznej - do ich rezydentów.- Galicja była w początkach XIX w. krajem nieudolnie rządzonymteksploatowanym gospodarczo. Władze austriackie nakładały coraz to nowejjpdatki, zlikwidowały samorząd miejski, germanizowały oświatę (wprowa-dzono język niemiecki w Akademii Krakowskiej). Cenzura i policyjne represjedoprowadziły da upadku wielu polskich instytucji kulturalnych.

'Wśród mieszkańców Wielkiego Księstwa Poznańskiego 80% stanowi-] li Polacy. Władze unikały początkowo ostentacyjnych działań germaniza-i cyjnych, konsekwentnie zmierzały jednak do integracji Księstwa z resztą

państwa, m.in. poprzez wprowadzenie języka niemieckiego do szkół,itwarzanie dogodnych warunków niemieckim kolonistom (chłopom, rze-mieślnikom, nauczycielom itp). W prowincji ustanowiono polskiegonamiestnika (ks. Antoni Radziwiłł), wprowadzono system administracjipruskiej, z czasem powstały (podobnie jak w innych rejonach królestwa)sejmy prowincjonalne i sejmiki powiatowe (o charakterze głównie dorad-

'czym), reprezentujące ziemian, miasta i gminy wiejskie.Po upadku powstania listopadowego Austria i Prusy - idąc śladem

Rosji - zaostrzyły politykę antypolską, dążąc do zacierania wszelkichgranic między ziemiami polskimi a krajem zaborcy. Władze pruskie zniosłystanowisko namiestnika Wielkiego Księstwa Poznańskiego, wzmożonegermanizację szkół i administracji, przeprowadzono kasatę zakonówkatolickich. W zaborze austriackim rozpoczęto tropienie „polskich spis-kowców" (w środowiskach szlacheckich), przeprowadzając rewizje i aresz-towania, dochodziło też do wydawania wyroków wieloletniego więzienia.Państwa zaborcze ograniczyły radykalnie autonomię Wolnego MiastaKrakowa, które po 1841 r. pozostawało niepodległe jedynie na papierze.

Praca organiczna

Upadek powstania listopadowego i represje zaborców kazały sięzastanowić nad celowością programu zbrojnej walki o niepodległość. Jegoalternatywą stała się w latach 40. koncepcja ratowania, a nawet umocnieniapolskiego stanu posiadania przez działania w sferze kultury, oświatyi gospodarki. Zwolennicy tej formuły, określanej mianem „pracy organicz-nej", twierdzili, iż ich poczynania lepiej służą sprawie narodowej aniżelibezowocne spiski i konspiracje (w przyszłości postawę tę zaadaptująirozwiną pozytywiści - s. 361). Najlepsze warunki do uprawiania tej politykiznaleźli oni w zaborze pruskim, wykorzystując liberalizacyjne tendencje

1833

1835

1844

1845-1846

nieudana próba wywołania powstania w zaborze austriackim i rosyj-skim, podjęta przez nieliczną grupę młodych ludzi skupionych wokółJózefa Zaliwskiego; wysokie wyroki dla przywódców: kara śmierci dlaArtura Zawiszy, zesłanie na katorgę Zaliwskiego

w Krakowie i zaborze rosyjskim rozpoczyna działalność Stowarzyszenie,Ludu Polskiego; 1838 r. - rozbicie spisku i egzekucja przywódcyStowarzyszenia, Szymona Konarskiego (1839)

aresztowania i wyroki więzienia dla przywódców Związku Chłopskiego(ksiądz Piotr Ściegienny), prowadzącego nielegalną działalność naKielecczyźnie

władze pruskie likwidują siatkę polskiej konspiracji; 1847 r. pokazowyproces spiskowców (tzw. proces moabicki) w Berlinie (254 osoby); jedenz głównych oskarżonych - Ludwik Mierosławski - wygłosił wtedy słynnąmowę broniącą polskich racji powstańczych i dążeń niepodległościowych

Powstanie 1846 r.

Plan powstania przeciw trzem zaborcom, oparty na radykalnymprogramie społecznym, przygotował też Edward Dembowski. Aresztowa-

w polityce wewnętrznej, związane z osobą króla Fryderyka Wilhelma IV(l 840-1861). Przykładem tej postawy była m.in. działalność Tytusa Działyń-.skiego, Edwarda Raczyńskiego, wzorcowe gospodarstwo Dezyderego Chła-powskiego i propagowanie przez niego kultury rolnej oraz zainicjowanaprzez Karola Marcinkowskiego budowa Bazaru Polskiego (hotel, sklepy,warsztaty) w Poznaniu. W Królestwie Polskim zwolennicy tej tendencjiskupiali się wokół Andrzeja Zamoyskiego, propagując oświatę rolniczą.

5. Ruchy niepodległościowe po 1831 r.

Ruchy spiskoweZbrojnych prób odzyskania niepodległości po powstaniu listopado-

wym było kilka. Nie miały one masowego charakteru, rodziły się zaśgłównie wśród młodzieży szlacheckiej, inteligenckiej i mieszczańskiej. Ichinicjatorzy, wyciągając wnioski z wydarzeń lat 1830-1831, starali si?dotrzeć do chłopów. O ile w rozmaitych manifestach dość łatwo możnabyło kreować wizję patriotycznego „ludu" i przeciwstawiać go szlachcieziemiańskiej, o tyle rzeczywista zmiana mentalności społecznej: szlachtyz jednej, a chłopów z drugiej strony, nie była prosta.

nie przez władze pruskie Ludwika Mierosławskiego (1846) pozbawiłospiskowców zdolnego, energicznego wojskowego. Jednocześnie Austriacy,chcąc odebrać powstańcom szansę na zdobycie poparcia wśród chłopów,Sprowokowali ruchy antyszlacheckie. Nienawiść do dworu, wynikającaz utrzymywania się poddaństwa i pańszczyzny, sprzyjała nastrojom buntu.

• Między lutym a kwietniem 1846 r. chłopskie oddziały niszczyły majątki; szlacheckie, mordując ich mieszkańców („rzeź galicyjska"). „Rabacja"

chłopska (przewodził jej Jakub Szela) została ostatecznie spacyfikowanaprzez wojska austriackie. Uwidoczniła ona przepaść dzielącą wieś oddworu, uświadamiając części ziemiaństwa potrzebę reform społecznych,choć jednocześnie umocniła też opór przeciwników oczynszowania i znie-sienia poddaństwa.

Większe szansę powodzenia miała insurekcja w Wolnym MieścieKrakowie (1846). Wydany przez powstańców „Manifest do NaroduPolskiego" wzywał do walki o wolność i zapowiadał zniesienie przywilejówstanowych, tj. pańszczyzny i poddaństwa. Jednak i tu Austriacy wykorzys-tali wieś przeciwko szlacheckim spiskowcom. Ich przywódca, EdwardDembowski, zginął, próbując przekonać chłopów do idei powstania.Represje popowstaniowe dotknęły wszystkich uczestników, a rząd austria-cki zlikwidował Wolne Miasto Kraków, wcielając je do Galicji.

6. Wiosna Ludów

Wiosna Ludów - termin określający wydarzenia lat 1846-1848 w Europiejest zapewne nacechowany egzaltacją, ale trafnie oddaje nastroje większościspołeczeństw i ich wiarę w możliwości zmiany dotychczasowych zasad życia:

• młoda burżuazja oczekiwała realizacji zasad liberalnych, którepozwoliłyby jej rozwinąć działalność ekonomiczną i zająć należne miejscew systemie politycznym;

• powstający proletariat pragnął poprawy wyjątkowo ciężkich warun-ków bytu materialnego (zaraza ziemniaczana wywołała w latach 1848-1849falę głodu w Europie);

• rozwój świadomości narodowej spowodował, iż pozbawione nie-podległości narody zwracały się przeciwko istniejącemu porządkowiterytorialnemu.

Połączenie wszystkich tych czynników, a nade wszystko masowośćruchu, który ogarnął niemal całą Europę - to cechy charakterystyczne tejrewolucji.

Przebieg Wiosny Ludów w Europie

Francja

II 1848

VI 1848

XI 1848

XII 1848

1852

zajścia uliczne w Paryżu, zakończone abdykacją Ludwika Filipai obaleniem monarchii; rząd republikański zapowiada zmian?zasad prawa wyborczego (przyznanie prawa głosu wszystkimmężczyznom powyżej 21 roku życia), wolność prasy i zgromadzeńoraz zniesienie niewolnictwa we francuskich koloniach

rozruchy robotnicze, wywołane opieszałością we wprowadzaniuw życie hasła o prawie do pracy (krwawo słumione przez rząd)

nowa konstytucja przekształca Francję w republikę prezydencką(prezydent wybierany w ogólnonarodowym plebiscycie)

Ludwik Napoleon Bonaparte (reprezentujący bonapartystówi obóz burbońsko-orleański) zostaje wy(brany prezydentem: ogra-nicza on prawa wyborcze, swobodę prasy i zgromadzeń, roz-budowuje aparat policyjny

Ludwik Napoleon przywraca monarchię, ogłaszając się cesarzemNapoleonem III

Austria

III 1848

IV 1848

V 1848

VI 1848

VII 1848

IX 1848

antyrządowe demonstracje w Wiedniu i ustąpienie kanclerzaMetternicha;początek rewolucji węgierskiej pod hasłami powołania niezależ-nego rządu węgierskiego i swobód narodowych (przywódcy:m.in. Ludwik Kossuth, Józef Bem)

cesarz nadaje krajowi nową konstytucję (nie obejmowała ziemwłoskich oraz Węgier) - zwiększenie znaczenia ciał ustawodaw-czych, wprowadzenie swobód obywatelskich

rozruchy w Wiedniu, wywołane przez młodzież studencką doma-gającą się dalszych zmian ustrojowych

nieudane powstanie antyaustriackie w Pradze oraz antywęgier-skie (wywołane przez Serbów) w Wojwodinie

zniesienie pańszczyzny na terenie całego cesarstwa

Ludwik Kossuth obejmuje władzę na Węgrzech; początek ofen-sywy wojsk austriackich przeciw Węgrom; antywęgierskie wy-stąpienia Rumunów w Siedmiogrodzie

X1848

XII 1848

III 1849

II- VIII 1849

antyrządowe powstanie w Wiedniu (na znak protestu przeciwinterwencji na Węgrzech), stłumione przez wojsko

Franciszek Józef obejmuje tron cesarski

cesarz nadaje krajowi nową, centralistyczną konstytucję - ustęp-stwem na rzecz narodów monarchii było utworzenie w poszczegól-nych krajach sejmów, pozbawionych jednak realnego znaczenia

stłumienie powstania węgierskiego przez wojska austriackie i ro-syjskie (początek interwencji rosyjskiej - II 1849 r.)

Wiosnę Ludów w Austrii charakteryzowała intensywność wystąpień wolnościowychzamieszkujących monarchię narodów (Czechów, Słowaków, Węgrów, Serbów, Rumu-nów); rząd potrafił jednak wykorzystać istniejące między nimi sprzeczności interesów, np.Rumuni, Serbowie i Chorwaci wystąpili przeciwko Węgrom (mimo obietnic rządu nieuzyskali w nagrodę spodziewanej autonomii).

Związek Niemiecki

II 1848

III 1848

III-IY 1848

IV 1848

V 1848

VI 1848

VIII 1848

wiadomość o wydarzeniach we Francji aktywizuje środowiskaliberalne, które występują z żądaniami wprowadzenia swobódobywatelskich oraz zwołania parlamentu ogólnoniemieckiego

rewolty chłopskie (hasła ekonomiczne); powstanie w Berlinie(pod wpływem wieści o obaleniu Klemensa Metternicha) - królpruski ogłasza amnestię dla więźniów politycznych, wprowadze-nie wolności prasy oraz zgromadzeń i obiecuje nadanie kon-stytucji; utworzenie rządu z udziałem liberałów

obrady tymczasowego parlamentu we Frankfurcie: deputowaniprzyjmują zasadę powszechnego i równego prawa wyborczego,pozostawiając sprawę przeprowadzenia wyborów rządom po-szczególnych państw związkowych

nieudane powstanie w Badenii pod hasłami utworzenia republiki

początek obrad ogólnoniemieckiego parlamentu (we Frankfur-cie); początek obrad pruskiego Zgromadzenia Narodowego(silna pozycja liberałów i demokratów)

manifestacje robotników i studentów w Berlinie pod hasłamipoparcia dla Zgromadzenia Narodowego

powołanie przez parlament frankfurcki rządu ogólnoniemieckiego(decyzja ta, o wymowie symbolicznej, w praktyce nie umniejszaławładzy książąt w poszczególnych państwach związkowych)

IX 1848

XI 1848

XII 1848

"y

III 1849

V 1849

nieudane powstania w Badenii i Frankfurcie, wywołane przezdemokratów na znak protestu przeciwko kompromisowej po-stawie parlamentu frankfurckiego wobec króla pruskiego

kontrofensywa sił konserwatywnych w Prusach: wprowadzeniestanu oblężenia w Berlinie, otoczenie przez wojsko gmachuZgromadzenia Narodowego, zawieszenie demokratycznej prasy

król pruski rozwiązuje parlament i ogłasza konstytucję: wzmoc-nienie pozycji władzy królewskiej (król mógł m.in. zawieszaćprawa podstawowe i miał prawo veta wobec postanowieńparlamentu), jednocześnie gwarancje równości obywateli wobecprawa, wolności prasy, stowarzyszeń, nauczania i wyznań, libe-ralna ordynacja wyborcza (kompromisowy charakter konstytu-cji, będącej mieszaniną rozwiązań liberalnych i konserwatyw-nych,wynikał z braku stabilizacji i obaw królewskich przednawrotem rewolucji)

uchwalenie przez parlament frankfurcki konstytucji ogólnonie-mieckiej - Niemcy federacją państw z dziedzicznym cesarzem,wspólnym rządem i dwuizbowym parlamentem; cesarzem wybra-no króla pruskiego, Fryderyka Wilhelma IV, który odmówiłjednak przyjęcia tej godności z rąk parlamentu, nie uznałkonstytucji i wysłał swe wojska do Frankfurtu

powstania w Nadrenii, Westfalii, Palatynacie i w Badenii w obro-nie konstytucji frankfurckiej, słumione przy pomocy wojskpruskich

Wiochy

Po kongresie wiedeńskim Włochy podzielone były na 8 części: pod wpływami Habsburgówznajdowały się Lombardia, Wenecja, Parma, Modena i Toskania; Księstwo Lukki(przyłączone w 1847 r. do Toskanii) było rządzone przez Burbonów; w KrólestwieSardynii rządziła dynastia sabaudzka; na tronie Królestwa Obojga Sycylii zasiadałFerdynand II; w części środkowej Italii istniało Państwo Kościelne, rządzone przezpapieża.

1846 początek pontyfikatu Piusa IX: ogłoszenie reform w PaństwieKościelnym - amnestia dla więźniów politycznych, złagodzeniecenzury, utworzenie przy papieżu rady doradczej w sprawachpaństwowych; posunięcia te zaktywizowały liberałów w innychpaństwach włoskich (w Toskanii i Piemoncie wprowadzonoswobodę prasy i zapowiedziano dalsze reformy)

11848

III 1848

VII 1848

1X1848

II 1849

III 1849

IV 1849

VI-VII 1849

udane powstanie w Palermo (Królestwo Obojga Sycylii): królFerdynand II ogłasza (II 1848) konstytucję - wprowadzeniedwuizbowego parlamentu i parlamentarnej odpowiedzialnościministrów, równość obywateli wobec prawa, wolność prasy; zatym przykładem ustrój konstytucyjny zostaje wprowadzonyrównież w Sardynii, Toskanii i Lukce, a nawet w PaństwieKościelnym (III 1848)

antyaustriackie powstanie w Wenecji, Lombardii, Farmie i Mo-denie; Sardynia i Toskania wypowiadają wojnę Austrii

klęska wojsk włoskich pod Custozzą

radykalni demokraci występują w Rzymie przeciw świeckiejwładzy papieża (Pius IX chroni się w państwie neapolitańskim)

Zgromadzenie Konstytucyjne w Rzymie ogłoszą przekształceniePaństwa Kościelnego w Republikę Rzymską; obalenie władzyksiążęcej w Toskanii

Austriacy zwyciężają wojska Sardynii pod Novarą ; Austriacypokonują armię Piemontu

Austriacy zajmują Modenę, Parmę i Toskanię

zaniepokojona zwycięstwami austriackimi Francja interweniujewe Włoszech: wojska francuskie zdobywają Rzym i przywracająwładzę papieską, włoscy demokraci chronią się w Piemoncie lubemigrują do Anglii

Po porażkach militarnych na niemal całym terytorium Włoch zapanował stary porządek;rozpoczęto prześladowania rewolucjonistów, anulowano też nadane .uprzednio konstytu-cje. Ustrój konstytucyjny utrzymał się jedynie w Królestwie Sardynii, gdzie przy poparciukróla Wiktora Emanuela II coraz większego znaczenia nabierały środowiska liberalnejburżuazji, dążącej do przekształcenia Piemontu (od 1720 r. wchodzącego w składKrólestwa Sardynii) w nowoczesne państwo liberalne. Z imieniem premiera Piemontu,Camillo Cavoura (1852-1861), związana jest koncepcja stworzenia królestwa północno-włoskiego, a z czasem zjednoczenia całych Włoch.

Ziemie polskie

III 1848 powstanie w Poznaniu, podjęte na wieść o powstaniu berlińskim:utworzenie Komitetu Narodowego i komitetów lokalnych, or-ganizowanie oddziałów wojskowych (pod dowództwem LudwikaMierosławskiego);

IV 1848

IV-V 1848

XI 1848

w Galicji zbieranie podpisów pod adresem do cesarza, w którymdomagano się swobód narodowych, autonomii i zniesienia pańsz-czyzny (inicjatywa Franciszka Smółki i Floriana Ziemiałkowskiego)działacze demokratyczni tworzą w Krakowie Komitet Narodowy(przystąpił on do organizowania polskich sił zbrojnych), a weLwowie Radę Narodową;aby nie dopuścić do rozszerzenia się niepokojów, gubernatorFranz Stadion ogłasza (bez porozumienia się z Wiedniem)zniesienie pańszczyzny;wojska austriackie ostrzeliwują Kraków, rozwiązanie KomitetuNarodowegowojska pruskie rozbijają oddziały polskie, aresztowanie Mieros-ławskiegowojska austriackie ostrzeliwują Lwów, kapitulacja Rady Naro-dowej ,

Hasła Wiosny Ludów - postulaty rozszerzenia praw wyborczych, wolności obywatelskich,wprowadzenia gwarancji konstytucyjnych - pojawiły się również w Hiszpanii (walkizbrojne), Belgii, Szwecji, Norwegii, Danii i Szwajcarii (1848 r. - nowa konstytucjai utworzenie państwa związkowego).

Wiosna Ludów 1848-1849 zakończyła się w Europie zwycięstwem starychreżimów. Ruchy rewolucyjne były jeszcze zbyt słabe i zantagonizowane,a sprzeczności i konflikty narodowe wręcz się nasiliły. Piękne hasło braterstwaludów okazało się utopią, a jego twórcy znaleźli się w więzieniach bądźratowali się ucieczką. Sukces sił konserwatywnych był jednak w dużej mierzepozorny. Nie udało się bowiem odwrócić zapoczątkowanych w czasie WiosnyLudów zasadniczych zmian w świadomości wielu narodów. Po raz pierwszy natak masową skalę w Europie wzięły one udział w walce o demokrację. Mimozęcofnięto wiele nadanych już konstytucji, to pozostała utrwalona w społecznejświadomości potrzeba takich gwarancji prawnych dla obywateli i ograniczeńdla władców. Warto jeszcze dodać, że ostatecznie (poza Rosją) zniknęłapańszczyzna, co nasiliło procesy przekształceniowe społeczeństw europejskich.

7. Emigracje polityczne w l pół. XIX w.

Konflikty polityczne i narodowe stały się bezpośrednim powodememigracji politycznych. Emigracja była z jednej strony ucieczką przedrepresjami - więzieniem, zesłaniem, z drugiej zaś szansą na kontynuację -działalności politycznej, niemożliwej w kraju.

W I pół. XIX w. najczęściej - choć nie zawsze chętnie - gościłaemigrantów Francja. Niektórzy z wychodźców zatrzymywali się w Szwaj-carii i Belgii. Tylko najbardziej radykalni spośród nich osiadali w WielkiejBrytanii. Dopiero w latach 50. głównym ośrodkiem emigracji politycznychstał się Londyn. Do najliczniejszych w Europie grup wychodźców należeliPolacy, Włosi, Niemcy, Hiszpanie, a w latach 50. - Francuzi.

Polska tzw. Wielka Emigracja rozpoczęła się wraz z upadkiempowstania listopadowego - na Zachód udało się 44,5 tyś. uchodźców,witanych entuzjastycznie, zwłaszcza w państwach niemieckich. Kolejne,nie tak już liczne fale uchodźców pojawiły się w 1846 r. i w latach1848-1849. Skład społeczny emigracji politycznej różnił się nieco w po-szczególnych okresach. Po powstaniu listopadowym na obczyźnie znalazłasię niemal cała elita polityczna kraju, a także bardzo wielu artystówi intelektualistów. Była to grupa w ogromnej większości szlachecka - odtego schematu odbiegał jedynie skład Gromad Ludu Polskiego. W latach40. i 50. coraz liczniejsi byli przedstawiciele drobnej szlachty, inteligencji,rzemieślników, niższych oficerów i żołnierzy pochodzenia nieszlachec-kiego. Ponad połowa polskich emigrantów szukała schronienia we Francji.

Polska emigracja wyróżniała się wśród innych grup długim okresemdziałania, niezwykle rozbudowaną strukturą organizacyjną, ogromnąrolą, jaką odgrywała w życiu kulturalnym narodu. Jak wszystkie emig-racyjne środowiska i to, polskie, podlegało ostrym podziałom: w latach1831-1871 powstało ok. 50 komitetów, związków i stowarzyszeń oraz ok.70 instytucji naukowych i oświatowych. Rozbicie emigracji wynikało poczęści z tego, iż dopiero na wychodźstwie, w trakcie sporów i rozliczeńz przeszłością, powstawały plany i programy na przyszłość. Istotne było teżrozumienie terminu „rewolucjonista". W XIX-wiecznym znaczeniu uzna-wano zań każdego, kto walczył o niepodległość. Określenie to było więcwyznacznikiem postaw, nie poglądów. Etos rewolucyjny był w tej epoceszlacheckim etosem narodowym, ze swą naiwną wiarą w nadzwyczajne siłynarodu polskiego.

Programy polityczne i społeczne polskich ugrupowań emigracyjnychmiały jeden rys wspólny - odzyskanie niepodległości. Dzieliły je metody,którymi chciały cel ten osiągnąć (od międzynarodowych mediacji doogólnonarodowego powstania), stosunek do kwestii społecznych i zasadustrojowych przyszłego państwa.

W pierwszych latach po powstaniu listopadowym na emigracjipowstawały kolejno liczne organizacje i komitety próbujące konsolidować

wychodźstwo. Takie działania podejmowali m.in. Bonawentura Niemojo-wski i Joachim Lelewel.

Towarzystwo Demokratyczne Polskie

Najważniejsza, najdłużej i najskuteczniej działająca organizacja emigracyj-na. Utworzona w 1832 r., deklaracja założycielska (tzw. Mały Manifest)krytykowała przywódców powstania listopadowego, następnie jej programprzechodził ewolucję. W 1836 r. ogłosiła tzw. Wielki Manifest, łączący hasłanarodowe (walka o niepodległość) i społeczne (uwłaszczenie chłopów).Najaktywniejszy okres TDP, wypełniony żywą działalnością polityczną,publicystyczną i pracą emisariuszy w kraju, skończył się około 1850 r., poczym w wyniku rozłamów bardzo podupadło (formalnie istniało do 1862 r.);czołowi działacze: m.in. Wiktor Heltman, Tomasz Malinowski, WojciechDarasz.

Hotel Lambert '

Skupiał umiarkowanych konserwatystów (przywódca: książę Adam JerzyCzartoryski, a po jego śmierci w 1861 r. -jego syn Władysław, inni działacze tom.in. Władysław Zamoyski i Stanisław Barzykowski). Ugrupowanie tootoczone było kilkoma związkami politycznymi (Związek Jedności Narodo-wej, Związek Insurekcyjno-Monarchistyczny) oraz instytucjami kulturalnymii naukowymi (Towarzystwo Literackie Polskie, Biblioteka Polska w Paryżu).Program Hotelu nawiązywał do Konstytucji 3 maja (przyszła Polska jakomonarchia konstytucyjna), zaś stosunek do kwestii społecznej ewoluował podwpływem wydarzeń politycznych (ważną cezurą było powstanie 1846 r.) odpoglądów konserwatywnych (niechęć wobec idei reformy agrarnej) do liberal-nych (uznanie konieczności zniesienia pańszczyzny). W bieżącej działalnościogromną wagę obóz ten przykładał do oceny sytuacji międzynarodoweji powodzenia odpowiednich akcji dyplomatycznych.

Młoda Polska

Założona w 1834 r. przez grupę emigrantów związanych z wolnomularstwem(jej nazwa nawiązywała^ do Młodych Włoch Giuseppe Mazziniego). Pozo-stawała pod wpływem poglądów Joachima Lelewela, kultywowała tradycjepowstania listopadowego, pragnąc przyciągnąć lud do sprawy narodowej, alebez zrażania sobie warstw szlacheckich (stąd nie określała bliżej swegostanowiska w kwestii agrarnej). Dążyła do przejęcia kierownictwa nadorganizacjami lewicy emigracyjnej, w 18.35 j. jej najaktywniejsi działacze udalisię do kraju (Szymon Konarski); istniała do 1836 r.

8. Ziemie polskie po 1848 r.

Lata 1848-1849 przyniosły Polakom klęskę kolejnych nadziei i tymrazem wydawało się, że jest to kres marzeń o niepodległości. Nastroje apatiidominowały nie tylko w kraju, ale i na emigracji - porażka rewolucjieuropejskiej i pozorne umocnienie się starych reżimów sprzyjało takiemupesymizmowi.

Zabór pruski

W takiej sytuacji cieszyły się coraz większym uznaniem społecznympostawy organicznikowskie (s. 315), które (zwłaszcza w Wielkopolsce)pozwoliły na wzmocnienie ekonomiczne polskiego rolnictwa. Rozwijającesię tam nowe techniki rolne, budowa instytucji samopomocy i rozwójinstytucji kredytowych umożliwiały wsi skuteczne przeciwstawienie sięgermanizacji.

Zabór austriacki

Po stłumieniu rewolucji władze austriackie starały się przywrócićsystem rządów absolutnych, co rzutowało również na położenie Galicji.Nowy jej namiestnik, Agenor Gołuchowski, był zwolennikiem ugodyz dynastią habsburską. Jego polityka zmierzała do obrony interesówwarstw ziemiańskich (interpretował on w sposób niekorzystny dlachłopów postanowienia ~refomy uwłaszczeniowej), przeciwstawiał się teżpróbom konspiracji. Działania Gołuchowskiego przygotowywały gruntpod porozumienie sił lojalistycznych Galicji z Wiedniem, zrealizowanew latach 60.

Gromady Ludu Polskiego

Utworzone w 1835 r. przez secesjonistów z TDP, zwolenników całkowitegojzerwania z tradycją szlachecką i zwrócenia się w stronę ludu. Potępiaływszelkie formy wyzysku (stąd obok antyszlacheckich, wysuwały także hasłaantykapitalistyczne), odwołując się do wskazań Ewangelii, zaś utopijne ideeprogramowe (dążenie do zaprowadzenia powszechnej sprawiedliwości)ubierały w mistyczną formę. Działały w Anglii (Gromada Grudziąż,Gromada Humań), izolując się od innych nurtów emigracji, w latach 40.straciły wszelkie znaczenie (przywódcy: m.in. Stanisław Worcell, ZenonŚwiętosławski).

Królestwo Polskie

W Królestwie Polskim, gdzie żywa była pamięć o klęsce powstanialistopadowego, w latach 1848-1849 nie podejmowano prób walki zbrojnej.Polacy starali się wykorzystać koniunkturę gospodarczą, wywołaną zapo-trzebowaniem na produkty rolne na rynkach europejskich i coraz silniej-szymi związkami ekonomicznymi z Rosją (zwłaszcza po zniesieniu granicycelnej w 1851 r.). Coraz większego znaczenia nabierało środowiskoskupione wokół Andrzeja Zamoyskiego i powstałego w 1857 r. Towarzy-stwa Rolniczego,, popularyzującego unowocześnienie metod uprawy rolioraz - co ważniejsze - uwłaszczenie chłopów. Inne postulaty Towarzystwadotyczyły równouprawnienia Żydów i wprowadzenia samorządu miej-skiego.

Ożywienie polityczne przyniosła wojna krymska (1853-1856) i na-dzieje związane z klęską Rosji. Po stronie Turcji opowiedziały się Angliai Francja i na przyjazną aktywność dyplomatyczną tych właśnie państww sprawie Polski liczyła emigracja spod znaku Czartoryskiego (HotelLambert). Wyrazem tych nadziei było tworzenie przez Adama Mic-kiewicza polskich formacji wojskowych w Turcji. Jednak mimo klęskiRosji sprawę polską w czasie rokowań pokojowych potraktowano bardzomarginalnie.

Rosnące niezadowolenie z tej sytuacji-wyraziło się w działalnościpowstających od 1859 r. konspiracyjnych Organizacji młodzieżowychi akademickich, występujących zarówno przeciwko władzom, jak i przeciwpostawom organicznikowskim (Towarzystwo Rolnicze). Wyrazem na-strojów społeczeństwa były też liczne na początku lat 60. demonstracjepatriotyczne. Msze w intencji ojczyzny, śpiewy narodowe (m.in. Boże cośPolskę), manifestacje uliczne doprowadziły rychło do kontrakcji ze stronyrosyjskich władz stolicy. W lutym 1861 r. padli w starciach pierwsi zabicii ranni, a w październiku ponownie wprowadzono zniesiony przed trzemalaty stan wojenny. Jednocześnie jednak carat zdecydował się na ustępstwa.W marcu 1861 r. reaktywowano Radę Stanu (zlikwidowaną po powstaniulistopadowym) oraz Komisję Wyznań i Oświaty. Próbą rozładowaniarosnącego napięcia była też nominacja (czerwiec 1862 r.) brata cara,wielkiego księcia Konstantego, uważanego powszechnie za liberała, naurząd namiestnika Królestwa Polskiego i powołanie naczelnika rząducywilnego (został nim Aleksander Wielopolski), porozumienie z Kościo-łem oraz ukazy zapowiadające reformy.

9. Powstanie styczniowe

Wprowadzenie stanu wojennego położyło kres dalszym jawnymdemonstracjom. Powstające w tym okresie w podziemiu organizacjeniepodległościowe - tzw. „Białych" i „Czerwonych" - musiały szukaćinnych sposobów mobilizowania patriotycznych nastrojów społeczeństwa.

Skupieni wokół Zamoyskiego legaliści nie akceptowali idei walkizbrojnej, dążyli do osiągnięcia możliwie jak największej autonomii, ale niegodzili się na bezpośrednią współpracę z carem. Wszystkie te ruchyzwalczały jednocześnie politykę Wielopólskiego.

Aleksander Wielopolski, od 1861 r. dyrektor Komisji Rządowej Wyznańi Oświecenia Publicznego, a od 1862 r. naczelnik rządu cywilnego KrólestwaPolskiego, przeprowadził wiele istotnych reform (m.in. ukaz o dobrowolnejzamianie pańszczyzny na czynsz, ukaz o wprowadzeniu ciał samorządowych),był też inicjatorem rozbudowy i polonizacji szkolnictwa oraz nadania prawludności.. żydowskiej. Jednocześnie negował całkowicie sens działań spis-kowych i powstańczych, nie cofając się przed drastycznymi metodami ichzwalczania. Niepopularny osobiście, ze względu na okazywaną pogardęwobec opinii publicznej, działał w zupełnymosamotnieniu, nie oglądając się naistniejące w kraju nastroje, pragnąc przez kompromisy zapewnić krajowimaksimum koncesji ze strony caratu. Jego postawa stała się dla jednych

„Biali" i „Czerwoni"

Ruchy polityczne utworzone w końcu 1861 r. głosiły hasła niepodległościowe,połączone z postulatami reform społecznych, traktując uwłaszczenie jakowarunek przyciągnięcia chłopów do ewentualnego wystąpienia zbrojnego.„Czerwoni" koncentrowali się na przygotowanich do walki zbrojnej (w ruchutym rysowały się zresztą znaczne różnice poglądów), natomiast „Biali" kładlinacisk na działania organicznikowskie i korzystanie z ustępstw rządowych.Byli jednocześnie przeciwni przedwczesnemu wybuchowi powstania, uznając,iż nie jest ono odpowiednio przygotowane (w powstaniu uczestniczyliostatecznie od marca 1863 r.). Obozem „Białych" kierowała Dyrekcja(działacze: Leopold Kronenberg, Karol Majewski, Karol Ruprecht, EdwardJurgens), obozem „Czerwonych" Komitet Miejski , a od VII 1862 r. KomitetCentralny (działacze: Jarosław Dąbrowski, Konstanty Kalinowski, ZygmuntPadlewski, Agaton Giller)

Zwolennicy powstania rozpoczęli budowę struktur państwa podziem-nego (m.in. poprzez tworzenie systemu podatkowego), powiązano sieciąkontaktów organizacyjnych miasta Kongresówki, dążono do podporząd-kowania konspiracyjnych organizacji na Litwie, Rusi, w Galicji i Poznań-skiem. Nawiązano kontakty z emigracją, szukano też - bardzo na nie licząc- poparcia mocarstw zachodnich.

Działania te, mimo niewątpliwych sukcesów organizacyjnych, nie zostałyzakończone: dobrze zorientowany w sytuacji Wielopolski, chcąc przeszkodzićprzygotowaniom do powstania, zarządził na początek stycznia 1863 r. pobórdo wojska (tzw. brankę). Objęła ona przede wszystkim młodzieższlachecką,studentów, ludzi podejrzanych o działalność konspiracyjną. W tym samymczasie władze carskie udaremniły duży przerzut francuskiej broni na terenyKrólestwa, aresztowano wielu działaczy, rozbito podziemne drukarnie.

W tej nerwowej atmosferze, pełnej intryg i kłótni, „Czerwoni" podjęlidecyzję o rozpoczęciu działań zbrojnych nocą z 22 na 23 stycznia 1863 r.- w najbardziej nie sprzyjającej powstaniu zimowej porze. KomitetCentralny ogłosił się Tymczasowym Rządem Narodowym i wydał dekretyo uwłaszczeniu chłopów i nadaniu ziemi bezrolnym. Miało to zapewnićpoparcie, a nawet czynny udział chłopów w powstaniu.

W odróżnieniu od powstania listopadowego powstanie styczniowemiało charakter wojny partyzanckiej. Większość potyczek i bitew kończyłasię rozbiciem powstańczych oddziałów. W dowództwie toczyły się nie-ustanne spory między „Białymi" a „Czerwonymi", chłopi stawiali się dooddziałów nielicznie, nie nadchodziła też - oczekiwana zwłaszcza przez„Białych" - interwencja z Zachodu. Pewną pomocą były organizowanew zaborach pruskim i austriackim polskie oddziały, wkraczające w graniceKrólestwa. Próbowano też rozpocząć działania zbrojne na ziemiachprzyłączonych do Cesarstwa: zaniemeńskich i zabużańskich.

Największe sukcesy odnieśli- powstańcy latem 1863 r. Sprawniefunkcjonowała wtedy administracja tajnego państwa, policja i żandar-meria, ściągano podatek narodowy, wreszcie ukazywała się polska prasapodziemna. Mimo ofiarności społeczeństwa i zaangażowania dużychśrodków finansowych przyjęta przez dowództwo powstania taktyka„demonstracji zbrojnej" okazała się nieskuteczna.

symbolem lojalizmu, dla innych wzorem mądrego realizmu, nie rozumianegoprzez społeczeństwo, kierujące się względami emocjonalnymi.

Ostatnią próbę ratowania powstania podjął jesienią 1863 r. RomualdTraugutt. Jego najpoważniejszym krokiem było wydanie dekretu zapowia-dającego bezwzględne wykonanie reformy uwłaszczeniowej. Na chłopachbowiem miało bazować planowane na wiosnę 1864 r. pospolite ruszenie.Rząd rosyjski uprzedził te plany, koncentrując ogromne siły zbrojne (ok.400 tyś. żołnierzy) oraz ogłaszając w marcu 1864 r. carski ukaz o uwłasz-czeniu (był on niemal wierną kopią o rok wcześniejszych - lecz niezrealizowanych - dekretów rządu powstańczego).

Przebieg powstania styczniowego

11863

III 1863

IV 1863

Y1863

VI 1863

K 1863

X1863

II 1864

IV 1864

XII 1864

IV 1865

początek powstania, Komitet Centralny („Czerwonych") ogłaszasię Tymczasowym Rządem Narodowym

początek powstania na Litwie; przyłączenie się „Białych" dopowstania; krótkotrwała dyktatura Mariana Langiewicza (popie-ranego przez „Białych")

„Biali" majoryzują kierownictwo powstania

ukonstytuowanie się Rządu Narodowego; krótkotrwałe walki naUkrainie

rząd „Białych" (Karola Majewskiego)

rząd „Czerwonych" - odsuwanie się „Białych" od powstania

początek dyktatury Romualda Traugutta

załamanie się partyzantki gen. Józefa Hauke-Bosaka

aresztowanie Traugutta (stracony w VIII 1864)

aresztowanie Aleksandra Waszkowskiego, ostatniego powstań-czego naczelnika Warszawy

rozbicie ostatnich grup powstańczych (oddziały księdza Stani-sława Brzóski)

Łącznie przez oddziały powstańcze przewinęło się ok. 200 tyś. osób (ich liczebnośćjednorazowo nie przekraczała 20-30 tyś.), stoczyły one ok. 1200 potyczek (przeważniedefensywnych), najwięcej w okresie V-VIII 1863.

Klęska powstania niosła ze sobą trudne do oszacowania straty.Tysiące poległych i rannych, represje wobec uczestników powstania i ichrodzin (więzienia, zsyłki, katorgi), zubożenie kraju, a jednocześnie zlik-

widowanie samodzielności administracyjnej Królestw^ rusyfikacja ad-ministracji i szkolnictwa, prześladowania Kościoła katolickiego. Więk-szość społeczeństwa została utwierdzona w przekonaniu, że nie możnamarzyć o wyzwoleniu kraju własnymi siłami. Ożył więc znów spóro celowość powstań i sens pracy organicznej.

10. Stany Zjednoczone Ameryki

Pierwsza połowa XIX stulecia przyniosła niezwykle dynamicznyrozwój Stanów Zjednoczonych Ameryki. W rezultacie masowego osadni-ctwa powstawały kolejne stany, zgłaszające swój akces do Unii: Indiana- 1816, Missisipi - 1817, Illinois - 1818, Alabama - 1819. Terytoriumpaństwa powiększano też przez zakupy (np. w 1803 r. od Francji kupionoLuizjanę, a w 1819 r. od Hiszpanii - Florydę) oraz wojny z sąsiadami (zMeksykiem w 1848 r.). Tak więc liczba stanów stale się zwiększała: w roku1837 było ich 26, a w 1861 r. - już 34. '

Szybki rozrost terytorialny kraju, konieczność zagospodarowanianowych obszarów oraz stworzenia tam aparatu administracyjnego po-chłaniały niemal bez reszty uwagę społeczeństwa. Był to czas, kiedyAmeryka interesowała się wielką, światową polityką tylko okazjonalnie.Tendencjom do izolacjonizmu sprzyjały też zjawiska związane z po-wstawaniem amerykańskiego narodu. Emigrantów przybywających z róż-nych stron świata wiele różniło (kultura, religia, język, obyczaj), łączyłnatomiast świadomy, zdeterminowany wybór nowej ojczyzny i chęćzapomnienia o swych europejskich przeżyciach.

Wyjątkiem w tej postawie było zaangażowanie się USA w sprawyAmeryki Środkowej i Południowej, gdzie od przełomu XVIII i XIX w.toczyły się walki o niepodległość. W pierwszym ćwierćwieczu XIX w.zdobyły ją wszystkie państwa kontytentu (pod władzą Hiszpanii zostałatylko Kuba i Puerto Rico).

Stany Zjednoczone wykorzystały tę sytuację do ogłoszenia (1823)doktryny Jamesa Monroe'go. Hasło „Ameryka dla Amerykanów" ozna-czało, iż odtąd wszystkie próby mieszania się państw europejskichw sprawy kontynentów amerykańskich lub dążenie do nabycia tu posiadło-ści uznawane będą za akt wrogi wobec USA.

Proces konsolidowania się narodu amerykańskiego widoczny był przywielu okazjach -jedną z nich stanowiła wojna z Anglią (1812-1814), nietak ważna politycznie i militarnie, co znacząca właśnie z owego narodowe-

go punktu widzenia. Przy tym wszystkim w Wielkiej Brytanii widzianoźródło tradycji i inspiracji w dziedzinie prawa i ustroju państwowego(językiem Amerykanów pozostał angielski). Zasadniczo różnił się nato-miast system władzy w obu państwach: republiki prezydenckiej w USAi monarchii parlamentarnej w Anglii.

Jeśli chodzi o model ustrojowy, to już od początków istnieniaamerykańskiego państwa spierano się o zasadnicze kwestie: federaliścisprzeciwiali się poszerzaniu autonomii poszczególnych stanów, ich prze-ciwnicy w tej właśnie autonomii widzieli szansę rozwoju kraju. Wieluproblemów dostarczały kwestie etniczne (konflikty z Indianami i ichwypieranie przez ekspansywną cywilizację czy wręcz eksterminacja - toniewątpliwie ciemna karta w historii USA), a także dysproporcje w roz-woju gospodarczym kraju (coraz wyraźniejszy podział na rolnicze Połu-dnie i przemysłową Północ, pociągający za sobą poważne implikacjepolityczne).

Nasilający się w połowie stulecia konflikt wewnętrzny związany byłz niewolnictwem, zjawiskiem już wówczas powszechnie potępianym.W I pół. XIX w. ostatecznie zniosły niewolnictwo w swoich koloniach:Francja, Hiszpania, Portugalia, Anglia i Dania. W Stanach w tym czasieliczebność niewolników wzrastała. Na Południu, gdzie podstawą gospo-darki było rolnictwo, a zwłaszcza wymagająca dużego nakładu pracyuprawa bawełny, niewolnicy byli, jak sądzono, niezbędni. Nie zawszetraktowano ich dobrze, z zasady odmawiano praw do podstawowegochoćby wykształcenia, ich los leżał całkowicie w rękach właściciela.Obecność murzyńskich niewolników, ich status prawny i społecznyodciskały piętno na obyczajowości, stylu życia i myślenia mieszkańcówPołudnia, coraz bardziej różniąc ich od Amerykanów ze stanów północ-nych.

Spór wokół kwestii niewolnictwa stawał się coraz bardziej zdecydowa-ny wraz z zaostrzeniem się konfliktu ekonomicznego między Północąi Południem (warunki pracy czarnych mieszkańców Północy - choćosobiście wolnych - często nie były dużo lepsze niż Murzynów z Południa).Rozbieżności interesów coraz wyraźniej groziły rozpadem kraju.

Stał się on faktem, gdy do władzy doszli republikanie, rzecznicyabolicjonizmu (zniesienia niewolnictwa) a jednocześnie zwolennicy wpro-wadzenia ceł ochronnych. Miały one chronić przemysł Północy przedkonkurencją z Europy (na Północy znajdowało się aż 4/5 zakładówprzemysłowych i kopalń, 2/3 linii kolejowych), ale ich wprowadzenie

groziło odwetem ze strony Europy - zakazem importu bawełny. Stanypołudniowe zareagowały na to buntem: jako pierwsza dokonała secesji(wystąpiła z Unii) Południowa Karolina (1860). Wkrótce jej śladem poszłokolejnych 10 stanów; razem stworzyły Konfederację i przyjęły własnąkonstytucję. Kroku tego Unia nie uznała.

Wojna domowa - zwana secesyjną - trwała blisko 4 lata (1861-1865),a prowadzona była przez obie strony z ogromną zaciętością i brutalnością.Wojska Południa, nieporównanie mniej liczne, górowały nad przeciw-nikiem wyszkoleniem żołnierzy i oficerów. Federaliści mieli przewag?dzięki flocie, blokującej porty Południa, i ponad dwukrotnie większejarmii, choć ich dowództwo było gorsze.

W 1863 r. prezydent Abraham Lincoln ogłosił akt o abolicji: dał onniewolnikom wolność (choć nie przyznał ziemi, na której pracowali). Gestten przyciągnął Murzynów do Unii, miał też propagandowe znaczeniemiędzynarodowe, uniemożliwiał bowiem krajom Europy opowiedzenie siępo stronie Południa. Wojna zakończyła się klęską Konfederacji.

Kapitulacja Południa nie zakończyła walki politycznej. W 1865 r.z ręki zamachowca zginął prezydent Lincoln. Już po jego śmierci na mocydwóch poprawek do Konstytucji zniesiono niewolnictwo na całym ob-szarze Stanów Zjednoczonych, a Murzynom przyznano pełnię prawobywatelskich. Praktyczna realizacja tej zasady nie przebiegała bezkolizyj-nie, a problem rasizmu właściwie do dziś pozostał nie rozwiązany.

W rezultacie wojny doszło do wyraźnych zmian w strukturze społecz-nej: zmniejszyło się znaczenie wielkich właścicieli ziemskich - plantatorówz Południa, wzrosła pozycja wywodzącej się z Północy burżuazji przemys-łowej. Wojna doprowadziła do utrwalenia istniejącego do dziś systemudwupartyjnego. Partia republikańska ma tradycyjne oparcie na Północy,demokratyczna - na Południu.

11. Wydarzenia w Europie w II pot. XIX w.

Wojna krymskaPołowa XIX stulecia przyniosła przewartościowania w układzie sił

europejskich i zachwianie się ładu wiedeńskiego. Osłabła mocarstwowapozycja Rosji. Car Mikołaj I wywołał w 1853 r. wojnę z Turcją podpretekstem obrony praw ludności prawosławnej (wojna krymska). Dodziałań wojennych po stronie Turcji włączyły się w 1854 r. Anglia, Francjai Piemont, zaniepokojone początkowymi zwycięstwami Rosji. Losy wojny

przesądziło zdobycie, po blisko rocznym oblężeniu przez wojska alianckie,potężnej twierdzy rosyjskiej - Sewastopola. Nowy car Aleksander IIzdecydował się na zakończenie wojny i podpisanie traktatu pokojowego(Paryż 1856 r.).

W rezultacie wojny krymskiej Rosja utraciła przywileje w basenieMorza Czarnego, m.in. nie miała prawa utrzymywania tam swojej floty,zrzekła się też protektoratu nad Mołdawią i Wołoszczyzną. Prowincje te,korzystając z faktu, że i Turcja wyszła z konfliktu osłabiona, zjednoczyłysię i ogłosiły niezależność (Rumunia). W rywalizacji potęg europejskichcoraz wyraźniej zostawała też w tyle Austria. Na Półwyspie Apenińskimutraciła ona Lombardię (1859) i Wenecję (1866), natomiast po wojniezPrusami Cesarstwo Austriackie przekształciło się (1867-1868) w Monar-chię Austro-Węgierską - dwa równorzędne państwa: Austrię i Węgry, zewspólnym monarchą i niektórymi wspólnymi instytucjami, lecz odrębnymustawodawstwem i administracją.

Zjednoczenie Włoch

Wielkie zmiany zaszły na Półwyspie Apenińskim. Tendencje zjed-noczeniowe dały o sobie znać już w latach 30. i 40., ale nasiliły się po 1848 r.Były one związane z narastającym nacjonalizmem włoskim, dążącym dostworzenia jednego państwa ogólnonarodowego, jak też z prawidłowo-ściami rozwoju ekonomicznego. W pomocnych prowincjach Włoch roz-wijał się dynamicznie przemysł. Naturalnym rynkiem zbytu dla jegoprodukcji stać się mogły chłonne, rolnicze tereny środkowych i połu-dniowych Włoch. Możliwości zjednoczenia Włoch, choćby w formiefederacji, otworzyły się jednak dopiero w sprzyjających warunkachmiędzynarodowych. Przyczynił się do tego zwłaszcza Napoleon III, dążącydo zmiany konfiguracji w polityce europejskiej i ostatecznego osłabieniaAustrii.

Porozumienie piemoncko-francuskie (1858) za cel postawiło sobiestworzenie królestwa północnowłoskiego, powiększenie Piemontu o Lom-bardię i Wenecję oraz utworzenie ogólnowłoskiej federacji z królemSardynii na czele. Wojna z Austrią, sprowokowana tym porozumieniem,wybuchła w 1859 r. i toczyła się pomyślnie dla Francji i Piemontu. Jednakprzestraszony gwałtownym wzrostem nastrojów rewolucyjnych i nacjo-nalistycznych we Włoszech Napoleon III zdecydował się na szybki pokójz Austrią. Sardynia otrzymała Lombardię, Toskanię, Parmę, Modenęi Romanie.

W tym samym czasie (1860) na Sycylii rozpoczęło się powstanie, naktórego czele stanął Giuseppe Garibaldi. Radykalne reformy powstańców(rozdanie ziemi chłopom, zniesienie części przywilejów arystokracji i kleru)na tyle przeraziły Camillo Benso Cavoura (premiera Piemontu), iż.obawiając się rozprzestrzenienia ruchu, wkroczył w granice PaństwaKościelnego i Królestwa Obojga Sycylii. Garibaldi, stawiając sprawęzjednoczenia Włoch wyżej niż ambicje, podporządkował się królowisardyńskiemu. Plebiscyt przeprowadzony w Królestwie Obojga Sycyliizdecydował o przyłączeniu tych terenów do Piemontu, a pierwszy ogólno-włoski parlament zebrany w Turynie (1861) tytuł króla Włoch nadałwładcy Sardynii, Wiktorowi Emanuelowi II.

Zjednoczenie NiemiecWśród potęg europejskich szczególne miejsce zajmowały Prusy.

Wyraźnie ekspansywna polityka tego państwa przejawiła się w wojniez Danią o Szlezwik i Holsztyn (1864) oraz z Austrią (1866). Klęska Austriizakończyła trwającą blisko 100 lat rywalizację Austrii i Prus o dominacjęnad państwami niemieckimi.

W 1867 r. z inicjatywy Prus powstał Związek Północnoniemiecki,obejmujący wszystkie państwa niemieckie leżące na północ od Menu. Sejm,wyłoniony w powszechnych wyborach, uchwalił konstytucję Związku,zaaprobowaną przez przedstawicielstwa poszczególnych państw. Radazwiązkowa (Bundesrat) i sejm (Reichstag) sprawowały władzę ustawodaw-czą. Władza wykonawcza leżała w rękach kanclerza, odpowiedzialnegoprzed prezydentem Związku (a zarazem królem Prus).

Polityką Prus od 1861 r. kierował wytrawny, konserwatywny polityk- kanclerz Otto von Bismarck. Stanowczo i konsekwentnie budując potęg?swego państwa, toczył zaciętą walkę z opozycją liberalną. Politycznei gospodarcze sukcesy jego działań sprawiły, że z czasem duża częśćliberalnej burżuazji poparła kanclerza i jego program zjednoczenia Nie-miec. Okazję do objęcia hegemonii w Europie miało dać Prusom sprowo-kowanie wojny z Francją. Wojny tej pragnął zwłaszcza junkierski korpusoficerski i generalicja, dążąca do zajęcia najwyższej pozycji w państwie.

Pretekstem do wojny stała się sprawa obsadzenia tronu hiszpańskiego.Jej rozpoczęcie wywołała słynna „depesza emska", prowokująca cesarzaFrancuzów. Francja wypowiedziała Prusom wojnę w lipcu 1870 r. NadziejeNapoleona III na szybkie zwycięstwo nie spełniły się. Doskonale przygoto-wana armia pruska zmusiła wojska francuskie do kapitulacji pod Sedanem

(Napoleon III dostał się do niewoli), a następnie otoczyła Paryż, którypoddał się po wielomiesięcznym oblężeniu.

Zgodnie z podpisanym w 1871 r. traktatem pokojowym Francjaoddawała Niemcom Alzację i część Lotaryngii, zobowiązana też byłazapłacić bardzo wysoką kontrybucję (do czasu jej spłacenia wojskaniemieckie miały stacjonować we Francji).

Po tym sukcesie w Prusach zapanowała euforia, która przeniosła się nainne państwa niemieckie (niektóre z nich wzięły udział w wojnie po stroniePrus). To „ogólnoniemieckie" zwycięstwo wykorzystał Bismarck doostatecznego zjednoczenia Niemiec. Umiejętną akcją dyplomatycznąprzekonał rządy i władców Badenii, Wirtembergii, Bawarii i Hesji doprzyłączenia się do Związku, odtąd zwanego Rzeszą Niemiecką (IIRzesza). Oficjalne ogłoszenie cesarstwa odbyło się w Wersalu, w 1871 r. Najego czele stanął dziedziczny cesarz niemiecki - król pruski.

Wydarzenia we Francji

Na wieść o klęsce pod Sedanem w stolicy Francji wybuchła rewolucja,obalono cesarstwo, proklamowano powstanie III Republiki i powołanoliberalno-demokratyczny rząd Obrony Narodowej.

Po przyjęciu trudnych warunków kapitulacji, w napiętej sytuacjipolitycznej odbyły się wybory do Zgromadzenia Narodowego. Na czelerządu stanął Adolf Thiers, surowy krytyk Napoleona III. Podjęta przezniego decyzja o rozbrojeniu Paryża spotkała się z niezadowoleniemmieszkańców miasta. W Paryżu wciąż jeszcze panowały - w przeciwień-stwie do reszty kraju - nastroje rewolucyjne, a wielkim zaufaniem cieszyłasię, utworzona w czasie oblężenia, Gwardia Narodowa i jej KomitetCentralny. W tej sytuacji decyzja Thiersa wywołała rozruchy i wybuchrewolty. Rząd ewakuował się z miasta, gdzie władzę objęła Komuna i jejRada, wybrane w powszechnych wyborach (1871). Większość zdobylirewolucyjni radykałowie. Było to niewątpliwie wyrazem protestu przeciwupokorzeniu Francji przez niemieckiego najeźdźcę, ale też swoistym votumnieufności w stosunku do rządu, wynikiem strachu przed odbudowaniemmonarchii. Toczyły się dyskusje nad kształtem państwa, zakresem ustawo-dawstwa socjalnego, jednocześnie szybko przystąpiono do organizacjiżycia w mieście. Członkowie Komuny byli bezpośrednio odpowiedzialniprzed swymi wyborcami, uchwały podejmowane przez nią - realizou ałykomisje. W przedsiębiorstwach powstawały komisje robotnicze kont-rolujące ich działalność. Stworzono robotnicze zrzeszenie produkcyjne.

Armię z zaciągu zastąpiła ochotnicza Gwardia Narodowa. Thiers niechciał uznać ani władzy, ani reform Komuny. Oblężenie Paryża przezwojska wierne rządowi zakończyło się zdobyciem miasta, a krwawe walkii okrucieństwo obu walczących stron na długo pozostały w pamięciparyżan.

Trwająca 72 dni historia Komuny stała się też przedmiotem mitologii:marksistowscy pisarze i historycy traktowali rządy komunardów jakopierwowzór państwa komunistycznego. Stąd m.in. wyolbrzymiali znacze-nie tego incydentu, sławiąc dokonania Komuny, pomijając za to mil-czeniem niektóre podejmowane przez nią kroki (np. stosowanie terroruwobec politycznych przeciwników).

II. NARODZINY WIEKU XX

Rozdział 1.

Rewolucja przemysłowo-naukowai jej konsekwencje

1. Druga faza rewolucji przemysłowej

Rewolucja przemysłowa została zapoczątkowana w XVIII w. seriąwynalazków Jamesa Watta. W latach 70. XIX stulecia, kiedy odkryto noweźródła energii, a miejsce maszyny parowej zaczął zajmować silnik spalinowyi elektryczny, rozpoczęła się jej druga faza, zwana również „rewolucjąnaukową". O ile bowiem w XVIII w. przemiany w życiu gospodarczym byłyefektem wynalazków „praktyków" - ludzi nie posiadających żadnej wiedzyteoretycznej, bądź jedynie niewielką, o tyle w XIX w. stanowiły one rezultatrozwoju nauki. Wpływ tego rozwoju zaznaczył się zarówno w procesachprodukcji, jak i w życiu codziennym. Wiele urządzeń, uważanych za oczywistyskładnik współczesnej cywilizacji (silnik spalinowy, telefon, mikrofon, lampaelektryczna, telegraf, opony powietrzne, maszyna do pisania, rower, włóknasyntetyczne) powstało w ostatnim trzydziestoleciu ubiegłego wieku, choćupowszechnione~zostały dopiero po I wojnie światowej.

Niektóre osiągnięcia nauki i techniki na przełomie XIX i XX w.

1856

1860

1870

1876

1879

1883-1885

1895

1899

1903

Wilhelm Siemens (Niemcy) opatentował nowy typ pieca

Etienne Lenoir (Francja) skonstruował silnik spalinowy

Zenobe Gramme (Belgia) skonstruował prądnicę elektryczną

Aleksander Bell (USA) skonstruował telefon

Thomas Edison (USA) skonstruował żarówkę

Carl Benz i Gottlieb Daimler zbudowali pierwszy samochód z silni-kiem benzynowym

bracia August i Luis Lumiere (Francja) opatentowali aparat do wy-konywania i wyświetlania zdjęć ruchomych

Gugliemo Marconi (Włochy) wysłał pierwszy telegram radiowy

bracia Orville i Wilbur Wright (USA) skonstruowali samolot

Nowe wynalazki umożliwiły gwałtowny wzrost produkcji przemys-łowej. Aż do wybuchu I wojny światowej czynnikiem rozwoju gospodar-czego pozostawał węgiel kamienny. On poruszał maszyny parowe, a pod-dany destylacji służył jako gaz świetlny. Był też głównym surowcem dlaenergetyki i rodzącego się przemysłu chemicznego. W drugiej połowieXIX w. nazywany był „miarą wszystkich rzeczy". Era supremacji węglazbliżała się jednak do końca, a wiek XX okazał się wiekiem stali,elektryczności, ropy naftowej oraz chemii.

Jedną z dziedzin nauki, która zrewolucjonizowała życie codzienne,była medycyna i farmacja. Badania Louisa Pasteura i Roberta Kochaumożliwiły identyfikację pokaźnej grupy bakterii, co w dalszej kolejnościdoprowadziło do wyprodukowania pierwszego antybiotyku, wykryciawitamin i hormonów i rozpoznania, że komar jest nosicielem malarii.Umożliwiło to zastosowanie środków przeciwko psuciu się żywności(pasteryzacja). W 1899 r. ukazała się w sprzedaży aspiryna, w tym samymokresie zaczęto stosować narkozę, środki antyseptyczne, wprowadzono teższczepionki (także przeciwko chorobom atakującym zwierzęta).

Rewolucja przemysłowa najwcześniej dokonała się w Anglii. W 1870 r.państwo to wydobywało więcej węgla i produkowało więcej żelaza niżpozostałe mocarstwa razem wzięte. Na przełomie XIX i XX w. WielkaBrytania straciła pierwszeństwo na rzecz Stanów Zjednoczonych, a w Europiecoraz skuteczniej rywalizowały z nią Niemcy. Anglicy, mimo ciągle szybkiegotempa rozwoju, zaczęli tracić pierwszeństwo w produkcji stali, węgla i teks-tyliów. Jeszcze wyraźniej przewaga Amerykanów i Niemców zaznaczyła sięw nowych gałęziach przemyski: chemicznym i elektrycznym. W ślad zarozwojem gospodarczym rosły aspiracje polityczne Niemiec i USA.

Rewolucja przemysłowa przyniosła ogromny postęp w produkcji żywno-ści, co w połączniu z postępem w medycynie wpłynęło na przedłużenie życialudzkiego i doprowadziło do prawdziwej eksplozji demograficznej.

Ludność krajów uprzemysłowionych (w min)

KrajeWielka BrytaniaNiemcyFrancjaRosjaUSA

18502234366630

191041613914292

Ludność z rejonów przeludnionych i zacofanych gospodarczo zaczęłaemigrować do innych części świata. Oblicza się, iż w latach 1871-1914opuściło Europę 34 min mieszkańców. Najliczniejsze były migracje doStanów Zjednoczonych, państw Ameryki Południowej oraz brytyjskichposiadłości w Afryce i Australii. Powstałe tu społeczności białych osad-ników przyczyniły się do zwiększenia politycznych wpływów Europyw świecie. Duże znaczenie miało również przemieszczanie się ludnościw obrębie tego samego państwa. Kolonizacja wewnętrzna doprowadziłam.in. do zagospodarowania ogromnych obszarów w Stanach Zjednoczo-nych oraz w Rosji (Syberia).

2. Nowe społeczeństwo

Uprzemysłowienie spowodowało szybki wzrost ludności miejskiej,która zaczęła zyskiwać liczebną przewagą nad rolnikami. W Anglii w roku1871 jedynie 35% ludności żyło na wsi, zaś do 1910 r. odsetek ten zmalał do22%.

Między upadkiem Napoleona I a wybuchem I wojny światowejEuropa przeszła zasadniczą zmianę cywilizacyjną. Miejsce tradycyjnychspołeczności agrarnych zajęły szybko zmieniające się społeczności indust-rialne. Rewolucja przemysłowa zmieniła też oblicze społeczeństw, niszczącdotychczasowe więzi łączące ludzi. Skupione w dużych miastach wielkierzesze ludności, świeżo przybyłe ze wsi, egzystowały w ciężkich warunkachmaterialnych, a jednocześnie pozbawione zostały wpływu dotychczaso-wych instytucji integracji społecznej - takich jak wspólnoty wiejskie,parafie i rodziny. W krajach uprzemysłowionych rozrastające się miastastawały się siedliskiem nowego typu społeczeństwa - wielkiego liczebnie,skoncentrowanego na niedużym obszarze anonimowego tłumu, stanowią-cego najemną siłę roboczą (ten typ społeczeństwa określany jest mianemspołeczeństwa masowego). Uprzemysławiająca się Europa stanęła przednowymi problemami społecznymi (wzrost przestępczości, prostytucji,alkoholizm, nowe choroby zawodowe) oraz politycznymi (nasilenie siękonfliktów o podłożu ekonomiczno-społecznym).

Przemiany te nie objęły całego kontynentu. Granicą dzielącą dwaróżne regiony gospodarczo-społeczne pozostała rzeka Łaba. Oś uprzemys-łowienia łączyła Wielką Brytanię, Holandię, Belgię, północną Francjęi Niemcy. Jedno jej odgałęzienie kierowało się ku Szwecji, drugie kuCzechom, Austrii oraz Piemontowi i Lombardii. Na pozostałych terenach

widoczne były tylko wyspy uprzemysłowienia (jedną z nich stanowiłynależące do Rosji ziemie Królestwa Polskiego).

Jeszcze wyraźniejszy był kontrast między Europą i Stanami Zjed-noczonymi a innymi kontynentami, gdzie przemysł znajdował się w powi-jakach. Łatwiej rozwijał się on na obszarach opanowanych przez białychosadników. Tam natomiast, gdzie nie występowała imigracja Europej-czyków, uprzemysłowienie, nie licząc fenomenu Japonii, postępowałobardzo wolno. Asymetria ta zagwarantowała Europie przewagę i po-zwoliła jej na opanowanie niemal całego świata.

3. Państwo

Monarchie konstytucyjneRewolucja przemysłowa i szybki rozwój gospodarki wymagały zwięk-

szenia swobody obywateli. W ten sposób czynniki ekonomiczne przy-czyniły się do erozji idei absolutyzmu oświeconego i stopniowego za-stępowania absolutyzmu przez państwo konstytucyjne.

Idea państwa konstytucyjnego zatriumfowała w Europie Zachodniej,szczególnie w Wielkiej Brytanii. Zwyciężyła też we Francji, gdzie repub-likanie pokonali ostatecznie monarchistów. Konstytucja francuska, uchwa-lona w 1875 r., stała się wzorem do naśladowania dla innych państweuropejskich, budujących system demokratyczny (m.in dla Polski w 1921 r.).

Najstarsza demokracja w Europie -ustrój polityczny Anglii na początku XX w.

monarchia konstytucyjna, forma rządów: parlamentarne

konstytucja: oparta na prawie zwyczajowym, rozwijanym w ciągu stuleci.Podstawowe akty konstytucyjne - Magna charta libertatum (1215), Habeascorpus act (1679); Deklaracja praw (1689); Akt ustalający (1701)prawo wyborcze: rozszerzane kilkakrotnie w XIX w.; w 1918 r. wprowadzeniepowszechnego prawa wyborczego dla mężczyzn (oraz niektórych kategoriikobiet)pozycja monarchy: dziedziczność tronu w obrębie dynastii hanowerskiej; królpanuje, lecz nie rządzi; musi należeć do Kościoła anglikańskiegowładza ustawodawcza: dwuizbowy parlament (Izba Lordów, Izba Gmin),w praktyce dwupartyjny (torysi, wigowie); Izba Gmin wybierana na 5 lat

Zmiany ustrojowe zaszły też w Austrii po przegranej wojnie z Prusami(1866). Cesarstwo przekształciło się w monarchię dualistyczną, Au-stro-Węgry, zyskało też konstytucję, dzielącą władzę między cesarzai parlament. W wyniku tych wydarzeń poprawiło się położenie zamiesz-kujących państwo Polaków, Chorwatów, Czechów i Włochów - otrzymalioni autonomię we własnych krajach i możliwość oddziaływania na politykęcałej monarchii. Natomiast Ukraińcy, Rumuni, Słoweńcy, Słowacyi Serbowie praktycznie nie mieli udziału w rządach. Wzrost świadomościnarodowej powodował, że ludy te coraz boleśniej odczuwały dyskrymina-cje, co rozsadzało od wewnątrz monarchię.

Wraz z przesuwaniem się na wschód malała demokratyczność zasadustrojowych. Konstytucja z 1871 r. stanowiła, iż zjednoczone cesarstwoniemieckie (II Rzesza, powstała l stycznia 1871 r.) jest związkiem 25państw, w praktyce jednak hegemoniczną pozycję otrzymywały w tymzwiązku Prusy. Uprawnienia cesarza nie były teoretycznie duże (reprezen-tował on Rzeszę na zewnątrz, wypowiadał wojnę i zawierał pokój,mianował kanclerza Rzeszy). W rzeczywistości stawały się one corazwiększe, na co wpływał fakt, iż cesarzem był z mocy prawa każdorazowykról pruski. Konstytucja nie przewidywała istnienia kolegialnego rząduRzeszy, a jedynym urzędnikiem w randze ministra był kanclerz (każdykanclerz pełnił jednocześnie funkcję ministra spraw zagranicznych Prus).W tych warunkach kształt polityki Rzeszy zależał w dużej mierze odosobowości kanclerza i jego stosunków z cesarzem. Wpływ parlamentu

Autonomia: w języku prawniczym termin ten odnosi się do sytuacji, gdyokreślone terytorium (rzadziej grupa ludności) ma częściową samodzielnośćw zakresie prawodawstwa. Oznaką autonomii jest więc istnienie organówwładzy ustawodawczej (np. sejmu).

władza wykonawcza: rząd, tworzony przez partię, która wygrała wybory

władza sądownicza: niezawisłe sądy (sędziowie dożywotni), o dużych kom-petencjach, stoją na straży m.in. praw wolnościowych obywateli (prawo doochrony nietykalności osobistej, nietykalności mieszkań, wolność zgromadzeńi stowarzyszeń)

państwo a religia: Kościół anglikański jest kościołem państwowym, jego głowąjest król; w stosunku do innych wyznań - zasada wolności religijnej

(Reichstag) na władzę wykonawczą był natomiast niewielki. Szczególnymproblemem okazał się w przyszłości brak kontroli parlamentu i w ogólewładz cywilnych nad armią.

DespotyzmW Europie Wschodniej panował despotyzm. W Rosji cała władza

należała do cesarza, stąd ustrój ten zwano samodzierżawiem. Co prawdacar Aleksander II był zwolennikiem reform i rozpoczął likwidację systemufeudalnego (znosząc poddaństwo i pańszczyznę chłopów), jednak w 1881 r.zginął z rąk terrorystów. Jego następca, Aleksander III, porzucił myślo liberalizacji, a model rządów, opartych na wojsku i policji, utrzymał się ażdo początków XX w. (do rewolucji 1905 r.). Władzę absolutną posiadalirównież władcy imperium otomańskiego (sułtanowie). W 1908 r. tzw.młodoturcy (ruch skupiający młodą inteligencję i oficerów) dokonalizamachu stanu, wymuszając na obalonym sułtanie nadanie państwukonstytucji.

4. Demokracja w społeczeństwie masowymPrawa wyborcze

Zasadniczą słabością systemów parlamentarnych w Europie w I poło-wie XIX w. było ograniczenie praw wyborczych do niewielkiej grupyspołeczeństwa, przeważnie na podstawie cenzusu majątkowego. We Fran-cji np. liczba uprawnionych do głosowania wynosiła w latach 1831-1848ok. 200 tyś. osób (w kraju zamieszkałym przez ok. 30 min obywateli).

Druga połowa stulecia przyniosła w tym zakresie zasadnicze zmiany.W kilku krajach europejskich powszechne prawo wyborcze stało si?faktem, choć początkowo przyznawano je jedynie mężczyznom.

Na terenach zamorskich, objętych osadnictwem europejskim, tenden-cja do rozszerzenia praw wyborczych wystąpiła wcześniej . Odnosi się toprzede wszystkim do Stanów Zjednoczonych, gdzie powszechne prawowyborcze wprowadzono prawie we wszystkich stanach między rokiem1820 a 1840, zaś od 1869 r. zaczęto stopniowo przyznawać to prawo takżekobietom.

Wprowadzenie powszechnego prawa wyborczego w Europie (dla mężczyzn)Szwajcaria 1874; Hiszpania 1890; Belgia 1893; Holandia 1896; Norwegia 1898

Upowszechnienie praw wyborczych zbiegało się w czasie z przemiana-mi społeczno-ekonomicznymi, powstaniem społeczeństwa masowego.W I połowie XIX w. każdy posiadający prawo wyborcze należał dorelatywnie niewielkiej liczebnie grupy, skupiającej ludzi o zbliżonymstatusie majątkowym i społecznym, poziomie wykształcenia itp. Komuni-kacja między wyborcami a piastującymi godności parlamentarne i urzędypaństwowe była dzięki temu rzeczą stosunkowo prostą, a ułatwiały jąrównież kontakty towarzysko-rodzinne pomiędzy członkami tej grupy.

W społeczeństwie masowym sytuacja jest inna: tutaj posiadacze prawwyborczych różnią się pod względem poziomu zamożności, pozycjispołecznej oraz wykształcenia, a ponadto większość z nich, zaprzątniętazdobywaniem środków do życia, nie interesuje się na co dzień polityką.Konieczne więc było utworzenie specjalnych instytucji, zdolnych kształ-tować zachowania polityczne wielomilionowych mas wyborców, a jedno-cześnie pełnić rolę pośrednika między elitami a resztą społeczeństwa.Instytucjami tymi stały się partie polityczne.

Partie polityczne

Termin partia spotkać można co prawda także we wcześniejszychstuleciach (np. w średniowiecznych republikach włoskich, w okresieWielkiej Rewolucji Francuskiej), w rzeczywistości jednak historia partiiw dzisiejszym tego słowa znaczeniu liczy niewiele ponad 100 lat.

Partie różnią się między sobą programami, liczebnością (partiemasowe i partie kadrowe) oraz strukturą wewnętrzną (partie o luźnejorganizacji i partie ściśle scentralizowane). Przyjęło się dzielić partie naprawicowe i lewicowe. Znaczenie tych określeń zmieniało się w różnychokresach, są one ponadto mało precyzyjne, a sposób ich użycia zależyprzeważnie od wyznawanej ideologii. W najogólniejszym sensie postawęugrupowań lewicowych różnił od prawicy kult postępu, dążenie doprzemiany świata, oświeceniowe przekonanie o poznawalności i racjonal-ności procesu historycznego, wrażliwość na kwestie społeczne, w sprawach

Od końca XIX w. pojęcie partia oznacza zorganizowane grupy ludzi dążące dozdobycia lub utrzymania władzy. Zadaniem partii jest nadanie ram or-ganizacyjnych walce o* władzę, a jednocześnie zapewnienie kontroli jejsprawowania. Działają one na podstawie określonego programu, umotywo-wanego przeważnie zespołem poglądów na świat, czyli ideologią.

zaś gospodarczych - kult industrializacji, uznanie dominującej rolipaństwa w ekonomii oraz wiara w przewagę gospodarki planowej.

Aby sprostać warunkom demokracji masowej, istniejące w I połowieXIX w. pierwowzory późniejszych partii musiały dokonać istotnychprzekształceń:

• rozszerzyć swe zaplecze (poprzednio były one stowarzyszeniamio raczej ekskluzywnym charakterze),

• nabrać cech trwałości (wcześniej powoływano je bądź jedynie naczas wyborów, bądź do realizacji określonego celu, np. w Anglii tzw. LigaPrzeciwko Prawom Zbożowym),

• wzmocnić dyscyplinę wewnętrzną (dawniej przypominały klubydyskusyjne),

• stworzyć system komunikacji między kierownictwem a członkamipartii.

Nowoczesne partie polityczne powstały w momencie, gdy wskutekrozszerzenia prawa wyborczego masy ludowe zaczęły odgrywać czynnąrolę w polityce. Nie przypadkiem więc pierwszymi partiami o charakterzemasowym były w Europie Zachodniej partie socjalistyczne (socjaldemo-kratyczne).

Początki partii politycznych na ziemiach polskich

Aczkolwiek pierwsze organizacje posługujące się nazwą „partia"pojawiły się na ziemiach polskich już na początku lat 80., w rzeczywistościnowoczesny system partyjny ukształtował się o wiele później. Było toefektem polityki zaborców, zwalczających przejawy niezależności pol-skiego życia politycznego. Nawet w liberalizującej się monarchii au-stro-węgierskiej pionierzy ruchu ludowego i socjalistycznego działaliw sposób niejawny (Komitet Socjalistyczny Bolesława Limanowskiegowydawał w Galicji legalne pismo „Praca", sam jednak nie ujawnił swegoistnienia) bądź wręcz w konspiracji (Ludwik Waryński w Krakowie).W konsekwencji wszystkie nurty polityczne, krystalizujące się w latach 80.i 90., istniały początkowo w postaci niewielkich, najczęściej zakon-spirowanych grupek, o nieznacznym zasięgu oddziaływania.

Socjalistyczna Partiaw 1890 r. otrzymała 1głosujących).

Robotnicza Niemiec: założona w 1875 r., w wyborach,5 min głosów, w 1898 r. 2 min, w 1903 r. 3 min (na 9 min

Sytuacja zmieniła się dopiero pod koniec stulecia, co wiązało się/procesami politycznymi, zachodzącymi w państwach zaborczych. Trwaływzrost wpływów ruchu robotniczego w Niemczech umożliwił utworzeniew zaborze pruskim partii socjalistycznej (Polska Partia Socjalistycznazaboru pruskiego, 1893), która była zarazem pierwszym legalnym stron-nictwem polskim na tym obszarze. W monarchii austro-węgierskiejprzyznanie Galicji autonomii przyniosło powstanie pierwszych legalnychstruktur ruchu ludowego (Polskie Stronnictwo Ludowe, 1895) orazsocjalistycznego (Polska Partia Socjalno-Demokratyczna Galicji i ŚląskaCieszyńskiego, 1892, nazwa używana od 1897 r.). W zaborze rosyjskimpartie polityczne nabrały masowego charakteru dopiero w wyniku zmianwywołanych rewolucją 1905 r. (w 1906 r. wzięły udział w wyborach doDumy).

Na polskiej scenie politycznej dominujące znaczenie zdobyły 3 nurty:socjalistyczny, nacjonalistyczny oraz ludowy. Rozwój polskiego socjaliz-mu i nacjonalizmu był częścią składową procesów ogólnoeuropejskich.Silna pozycja ruchu ludowego stanowiła natomiast cechę charakterystycz-ną krajów Europy Środkowowschodniej, przechodzących później niżEuropa Zachodnia przekształcenia natury kapitalistycznej. Postępowaniepartii socjalistycznych i nacjonalistycznych było silnie uwarunkowanewzględami doktrynalnymi, tj. wyznawaną ideologią. Partie chłopskie byłynastawione bardziej pragmatycznie, ogniskowały swą działalność wokółinteresujących wieś kwestii bieżących (głównie reformy rolnej), a myśleniew kategoriach ideologicznych upowszechniło się w polskim ruchu ludo-wym dopiero po odzyskaniu niepodległości (agraryzm).

5. Kwestia narodowa i narodziny nacjonalizmuPrzekształcenia gospodarcze i społeczne prowadziły do zmian w sferze

umysłowości, przy czym objawiało się to na dwóch płaszczyznach - kształ-towania się świadomości narodowej oraz świadomości klasowej. Definicjenarodu różnią się znacznie między sobą, a wszystkie one zawierajązazwyczaj uproszczenia. Większość autorów zgadza się jednak, iż:

Wedle agrarystów rolnictwo jest jedyną prawdziwie produktywną gałęziągospodarki, toteż warstwa chłopska powinna zajmować uprzywilejowanąpozycję w społeczeństwie.

Wiek XIX bywa nazywany okresem narodzin nowoczesnych naro-dów. Oczywiście, więź narodowa łączyła ludzi od dawna. Poczucieprzynależności do danego narodu było jednak udziałem wyższych warstwspołeczeństwa: wykształconych i uczestniczących w życiu publicznym.Warstwy ludowe funkcjonowały na obrzeżach tej wspólnoty, albo w ogólenie czuły emocjonalnego z nią związku. Ponadto we wcześniejszychepokach więzi narodowe nie odgrywały tak pierwszoplanowej ideologicz-nie roli, jaką osiągnęły w XIX w. W ustroju feudalnym więzi lokalnei regionalne przeważały nad szerszymi powiązaniami, toteż np. człowiekśredniowiecza czuł się przede wszystkim członkiem wspólnoty wiejskiej,mieszkańcem danej okolicy, przeżywającym wraz z sąsiadami podobnelosy polityczne i doświadczającym tych samych katastrof żywiołowych,a nade wszystko był uczestnikiem wspólnoty religijnej.

W wyniku przemian ekonomiczno-społecznych świadomość narodo-wa rozwinęła się wśród mieszczaństwa oraz ludności chłopskiej. Zniesieniepoddaństwa i uwłaszczenie chłopów, rozwój przemysłu, upowszechnienieoświaty, powszechna służba wojskowa - wszystko to wyrwało warstwyludowe z opłotków wspólnot lokalnych, zmuszając je do uczestnictwaw wydarzeniach o znaczeniu ogólnym. Jednocześnie wypadki polityczne(chociażby wybory i plebiscyty) stawiały prawie przed każdym potrzebęokreślenia swej przynależności narodowej.

Procesy narodowotwórcze przebiegały w sposób zróżnicowany, przyczym najczęściej były one wynikiem znoszenia barier ekonomiczno-społe-cznych i prawnoustrój owych, dzielących społeczeństwo na odrębne stany.W Europie Zachodniej główną rolę w likwidacji różnego rodzaju par-tykularyzmów (feudalne władztwa terytorialne, samodzielne polityczniemiasta) odgrywało państwo. Właśnie centralizacyjno-unifikacyjne działa-nia machiny państwowej doprowadziły do stopniowej niwelacji różnicterytorialnych oraz językowo-etnicznych. I tak np. w okresie dyktaturyjakobińskiej upowszechniła się zasada, zgodnie z którą za Francuzówzaczęto uważać wszystkich obywateli państwa francuskiego, niezależnie odpozycji społecznej, wyznania oraz używanego dialektu.

Naród jest trwałą wspólnotą ludzką uformowaną historycznie i zróżnicowanąspołecznie, posiadającą wspólną świadomość grupową, kulturę i tradycje.Naród najczęściej ma wspólne terytorium, język i jest zorganizowany w państwo.Niezależnie jednak od znaczenia czynników obiektywnych, za główny i niezbęd-ny warunek istnienia narodu uważa się istnienie świadomości narodowej.

Sytuacja w Europie Środkowowschodniej była bardziej skomplikowana,m.in. ze względu na opóźnienie w zakresie przekształceń kapitalistycznych.Ponadto w rejonie tym obok ziem zamieszkałych przez ludność jednorodnąetnicznie, duże obszary stanowiły tereny zróżnicowane językowo, o niezbytjasno rysujących się granicach, a żyjące tam społeczeństwa znajdowały się naróżnym poziomie rozwoju narodowego. Obok narodów już ukształtowanych,istniały tu grupy etniczne, przeważnie plebejskie (zdominowane przez chłop-stwo) we wstępnej fazie tworzenia odrębnej kultury. Wszystkie one żyływ obrębie wielkich imperiów: rosyjskiego, austriackiego i tureckiego. Niektóre(Czesi, Polacy, Węgrzy) miały w przeszłości własne państwo, inne nie(Białorusini, Słowacy, Ukraińcy). Niewola polityczna powodowała, iż niemogły one budować i umacniać własnej tożsamości, opierając się na aparaciepaństwowym (tak jak w Europie Zachodniej), toteż w tym przypadkuodrodzenie narodowe było dziełem elit kulturalnych i religijnych.

Różnice między obu rejonami Europy można w uproszczeniu ująćw następującym schemacie:

Procesom narodowotwórczym towarzyszyły narodziny nowej ideologii.W poprzednich stuleciach ważna była przynależność państwowa, religijna,stanowa itp., zaś kwestia przynależności do danego narodu miała drugorzęd-ne znaczenie. Natomiast w końcu XIX w. pojawiły się w Europie ruchypolityczne, stawiające interes własnego narodu na pierwszym miejscuw swoich programach. Głosiły one, iż tak jak w przyrodzie toczy się walkamiędzy różnymi gatunkami biologicznymi, tak samo dzieje ludzkości sąwyznaczone przez walkę narodów, w której zwyciężają organizmy silniejsze.Tego rodzaju punkt widzenia otrzymał miano nacjonalistycznego.

Nacjonaliści uważali, iż jednostka może rozwijać się jedynie w ra-mach wspólnoty narodowej i powinna podporządkować się tej wspólno-cie, albowiem dobro własnego narodu jest najwyższą normą moralną.W praktyce ruchy nacjonalistyczne różniły i różnią się znacznie międzysobą. W jednych przypadkach nacjonalizm prowadził do rasizmu,ekspansjonizmu oraz wyznawania zasady, iż cel uświęca środki, w in-

model dominujący w Europie Zachodniejwspólnota państwowa -> wspólnota językowa -» wspólnota narodowamodel dominujący w Europie Środkowowschodniejwspólnota językowa -» wspólnota narodowa -» wspólnota państwowa

nych natomiast ideologowie nacjonalizmu potępiali stosowanie brutalnejsiły i przymusu.

Nacjonalizm wywarł silny wpływ na życie polityczne końca XIX w. Zgodniez zasadami tej doktryny, za główne zadanie państwa zaczęto uznawać zapewnieniewłasnemu narodowi optymalnych warunków rozwoju. Kiedy w 1871 r. Francjastraciła na rzecz Niemiec Alzację i Lotaryngię, Francuzi widzieli w tym nie tylkopomniejszenie państwa o dwie prowincje, ale również amputację ważnych częściskładowych żywego organizmu narodowego.

Z kolei w Europie Wschodniej i Środkowej rozwój świadomości narodowejspowodował, iż społeczności zamieszkujące imperium rosyjskie, austriackie i turec-kie podjęły walkę o niepodległość i uzyskanie własnej państwowości. Musiało tow niedalekiej przyszłości doprowadzić do obalenia ustalonego na kongresiewiedeńskim w 1815 r. porządku i zmiany mapy politycznej tej części kontynentu.

Pojęcie nacjonalizm należy do wieloznacznych. W języku angielskim i w litera-turze anglosaskiej określenia nacjonalizm używa się w odniesieniu do każdejideologii i ruchu politycznego, który na pierwszy plan wysuwa kwestie„narodu", „przynależności narodowej", „interesu narodowego" itp. W tensposób do prądów nacjonalistycznych zalicza się wszelkie ruchy i postawyo charakterze narodowowyzwoleńczym.W języku polskim przyjęło się nazywać nacjonalizmem postawy światopo-glądowe i polityczne, wyrażające się w dążeniu do uzyskania przywilejów dlawłasnego narodu, z czym wiąże się również skłonność do dyskryminacji innychgrup narodowych.Skrajną formą nacjonalizmu jest szowinizm, polegający na bezkrytycznymuwielbieniu dla własnego narodu oraz nienawiści wobec innych narodów.

Początki ruchu nacjonalistycznego na ziemiach polskich

Organizacje: Liga Polska (1887) -» Liga Narodowa (1893) -» StronnictwoDemokratyczno-Narodowe (1897). Obiegowa nazwa obozu nacjonalistycz-nego: Narodowa Demokracja (endecja)Założyciele i ideologowie: Zygmunt Balicki, Roman Dmowski, Jan LudwikPopławskiGłówne prace, zawierające wykład ideologii ruchu: Z. Balicki Egoizm narodo-wy wobec etyki (1902); R. Dmowski Myśli nowoczesnego Polaka (1903)

6. Ruch socjalistyczny

Rewolucja przemysłowa zrodziła nowe grupy społeczne, często zwaneklasami: właścicieli zakładów przemysłowych, banków, kolei (określanychmianem burżuazji) oraz robotników.

Burżuazja poczęła wypierać dotychczasową warstwę rządzącą, złożo-ną z właścicieli ziemskich. Robotnicy musieli dopiero walczyć o miejscew życiu publicznym. Zgodnie z teorią Karola Marksa i Fryderyka Engelsa,wyłożoną w Manifeście komunistycznym (1848), konsekwencją rozwojukapitalizmu miał być wybuch rewolucji i przejęcie władzy przez proletariat.Pierwsi marksiści wierzyli początkowo, iż nadejście rewolucji jest nieunik-nione, gdyż wynika to z logiki praw rządzących procesem historycznym.Nie widzieli więc potrzeby działań organizacyjnych, a za główne swezadanie uważali agitację i podnoszenie poziomu oświaty wśród warstwludowych. Dlatego I Międzynarodówka (1864-1876) przypominała bar-dziej zrzeszenie entuzjastów idei nowego, lepszego świata aniżeli założyciel-ską centralę masowego ruchu politycznego. Ruch taki zaczął powstawaćdopiero wtedy, gdy dostrzeżono, iż wybuch rewolucji nie nastąpi auto-matycznie po osiągnięciu określonego stopnia rozwoju stosunków kapita-listycznych, lecz może być jedynie skutkiem świadomego działania zor-ganizowanych mas ludzkich.

W uprzemysłowionych państwach Europy Zachodniej partie socjalis-tyczne (socjaldemokratyczne) stały się poważną siłą w latach 70. i 80. XIXw. Na co dzień prowadziły one walkę o poprawę niezwykle ciężkiegopołożenia robotników, domagając się skrócenia dnia pracy (do 8 godzin)oraz podwyższenia zarobków. Walczyły również o prawa obywatelskiei polityczne dla mas ludowych. Celem perspektywicznym było zastąpienieustroju kapitalistycznego socjalistycznym. Wyobrażano sobie, iż po zwy-cięstwie rewolucji zostanie przeprowadzone uspołecznienie własności, coprzyniesie likwidację wszelkiego ucisku.

Presja stosowana przez partie socjaldemokratyczne oraz rosnącazamożność społeczeństw uprzemysłowionych doprowadziły do wprowa-dzenia ustawodawstwa socjalnego, poprawiającego położenie robotników.Skrócono dniówkę, zagwarantowano minimalny poziom zarobków, zape-wniono ochronę bezpieczeństwa pracy, wprowadzono powszechne ubez-pieczenia, poręczono prawo do strajków i zrzeszania się w związkizawodowe. Jednocześnie robotnicy zyskali prawa polityczne, na czelez najważniejszym - powszechnym prawem wyborczym do parlamentu.

Zmiany te zmuszały do przewartościowania głoszonej ideologii. Obokdominujących dotąd zwolenników rewolucyjnej metody działania, pojawilisię rzecznicy ustanowienia ustroju socjalistycznego drogą reform parlamen-tarnych. Wyrzekali się oni użycia siły i wiązali zmiany ustrojowe z działalnoś-cią ustawodawczą i stopniowym reformowaniem kapitalizmu (stąd nazywa-no ich reformistami). Wskazywali przy tym na przykład socjaldemokracjiniemieckiej, która zyskiwała w kolejnych wyborach coraz więcej głosów.Reformiści zdominowali utworzoną w 1889 r. II Międzynarodówkę, kwestiazaś metod ustanowienia ustroju socjalistycznego stała się głównym przed-miotem kontrowersji w europejskiej socjaldemokracji.

Ruch socjalistyczny na ziemiach polskich

Spory wewnątrz ruchu socjalistycznego wywoływała również tzw. kwestianarodowa. W krajach Europy Środkowowschodniej miały one ostrzejszy niżna Zachodzie charakter i ogniskowały się wokół pytania, czy partiesocjalistyczne powinny uznawać prymat walki o wyzwolenie społeczne czy teżnarodowe? Sprawa ta w sposób istotny zaciążyła nad dziejami polskiego ruchusocjalistycznego, powodując jego podział na dwa nurty.

Nurt internacjonalistyczny

Partie należące do tego nurtu rezygnowały z podnoszenia haseł narodowych,uważając, iż zwycięstwo socjalizmu doprowadzi do likwidacji wszelkich formucisku; optowały też najczęściej za rewolucyjną formą dochodzenia do ustrojusocjalistycznego.Organizacje: Międzynarodowa Socjalno-Rewolucyjna Partia „Proletariat"(inaczej Pierwszy lub Wielki „Proletariat"), 1882-1896, przywódca - LudwikWaryński; Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy, 1893-1918, FeliksDzierżyński, Róża Luksemburg, Julian Marchlewski; Polska Partia Socjalis-tyczna-Lewica, 1906-1918, Feliks Koń, Maria Koszutska.

Nurt niepodległościowy

Partie należące do tego nurtu łączyły hasła niepodległości i socjalizmu;najczęściej głosiły, iż odzyskanie niepodległości jest wstępnym warunkiemrealizacji programu socjalistycznego, przemiany zaś socjalistyczne będą siędokonywać na drodze parlamentarnej.Organizacje: Polska Partia Socjalistyczna, 1892-1948 (w latach 1906-1909PPS-Frakcja Rewolucyjna) - Tytus Filipowicz, Józef Piłsudski, Leon Wasile-wski (do 1914 r.).

Rozdział 2.Sytuacja polityczna na przełomie XIX i XX w.

1. Zbrojny pokój w Europie

Pokój, który Niemcy podyktowały Francji we Frankfurcie w 1871 r.,zapoczątkował cztery dziesięciolecia stabilizacji sytuacji na kontynencie,zwłaszcza w jego zachodniej części. Główne mocarstwa europejskie,przeżywające rewolucję naukowo-przemysłową, zajęły się swymi wewnę-trznymi sprawami. Koniec stulecia przyniósł w Europie Zachodniejburzliwy rozwój nauki, kultury i sztuki, wzrost zamożności i poszerzaniesię zakresu swobód politycznych. Nie bez powodu nazwano ten okres belleepoąue („piękna epoka"), gdyż istotnie kontrastował on zarówno z wcześ-niejszymi, jak i późniejszymi wstrząsami wewnętrznymi i wojnami.

Sytuacja ta była możliwa dzięki gruntownemu przeobrażeniu społe-czeństw. Głównym oparciem dla stabilizacji i praworządności stały sięwarstwy średnie. Tworzyli je właściciele małych i średnich zakładów orazcoraz liczniejsi specjaliści, zatrudniani przez przemysł i rozbudowywaneinstytucje państwowe: inżynierowie, dyrektorzy, nauczyciele, urzędnicy,wojskowi itp. Te wykształcone i zamożne grupy broniły istniejącegoporządku, dopuszczając jego zmianę tylko na drodze przewidzianej przezprawo. Skutecznie przeciwstawiały się zarówno egoizmowi i chęci panowa-nia najbogatszych, jak również roszczeniom warstw najuboższych.

Mniej stabilnie wyglądała sytuacja w Europie Środkowowschodniej,gdzie m.in. nasiliły się niepodległościowe dążenia narodów ciemiężonychprzez Turcję. »

Konflikty na Bałkanach na przełomie XIX i XX w.

1875

1876

1877

1908

1912-1913

antytureckie powstanie w Bośni i Hercegowinie

antytureckie powstanie w Bułgarii

wojna rosyjsko-turecka: pokonana Turcja uznaje niepodległość Rumu-nii, Serbii i Czarnogóry oraz powstanie faktycznie niepodległej Bułgarii(formalnie lenno sułtana); Austro- Węgry zajmują Bośnię i Hercegowinę

formalna aneksja Bośni i Hercegowiny przez Austro-Węgry

wojny bałkańskie: 1912 r. - Bułgaria, Czarnogóra, Grecja i Serbiaprzeciwko Turcji; 1913 r. - Czarnogóra, Grecja, Rumunia, Serbiai Turcja przeciw Bułgarii

Konflikty bałkańskie pokazały, jak bardzo zmienił się układ siłw Europie. Po pokonaniu w 1870 r. Francji, o polityce europejskiejprzesądzało współdziałanie trzech wielkich monarchii: Niemiec, Rosjii Austrii. W 1873 r. podpisały one układ, zwany „sojuszem trzech cesarzy".Jego fundamentem była niechęć do demokracji zachodniej oraz wolautrzymania rozbiorów Polski. Sojusz ten stopniowo jednak uległ erozji.

Rosja i Austro-Węgry podjęły rywalizację o wpływy na Bałkanach, cospowodowało zacieśnienie stosunków między Wiedniem i Berlinem.Natomiast dynamiczny wzrost potęgi niemieckiej zaniepokoił ich sąsiadów- Francję i Rosję, toteż pomimo zasadniczych różnic ustrojowych zaczęłyone szukać możliwości współpracy. Zbrojenia niemieckie (szczególnierozbudowa floty wojennej) budziły również obawy Wielkiej Brytanii, którajednak jednocześnie była w ostrym konflikcie z Francją na tle walki0 kolonie. W 1898 r. Anglicy siłą usunęli Francuzów z Faszody (Sudan),a wojna między obu państwami zawisła na włosku. Niebezpieczeństwoniemieckie odsunęło jednak w końcu w cień wszelkie inne problemy sporne.

Wielką Brytanię i Rosję dzieliła z kolei walka o wpływy w Persji,Afganistanie i Tybecie. Dopiero porażka armii carskiej w wojnie z Japonią(1904-1905) uczyniła Rosję bardziej ustępliwą w sprawach Środkowego1 Dalekiego Wschodu, a jednocześnie skierowała ponownie jej aktywnośćw stronę spraw europejskich.

Podział Europy na bloki militarno-polityczne

blok Trójprzymierza

1879

1882

sojusz wojskowy Niemiec i Austro- Węgier

Włochy przystępują do sojuszu niemiecko-austriackiego

blok Trójporozumienia

1891

1892

1904

1907

francusko-rosyjski układ polityczny

sojusz wojskowy Francji i Rosji

układ sojuszniczy między Francją a Anglią (tzw. EntenteCordiale)

układ między Rosją a Anglią, regulujący sporne kwestiemiędzy obu państwami

2. Kolonialny podział świata

Walka o posiadłości zamorskie odgrywała ważną role w polityceeuropejskiej w XVIII w. Natomiast w pierwszej połowie XIX w. rozkwitwymiany towarowej Wielkiej Brytanii z niepodległymi już Stanami Zjed-noczonymi oraz Ameryką Południową udowodnił, że do osiągnięciahandlowego sukcesu wcale nie jest konieczna kontrola polityczna. Jeszczew 1871 r. poza nielicznymi wyjątkami (m.in. Indie) europejskie przyczółkiw Azji i Afryce ograniczały się do składów handlowych i posterunkówwojskowych.

Nowa fala aktywności europejskiej w ostatnim ćwierćwieczu XIXstulecia była konsekwencją rewolucji przemysłowej. Przeobrażona przezbłyskawiczny rozwój gospodarczy Europa zdominowała Afrykę, Austra-lię, Oceanię oraz wiele rejonów Azji i Ameryki. Nie nastąpiło to przezklasyczny podbój, lecz przez ekspansję przemysłową i handlową, będącąefektem przewagi ekonomicznej i technologicznej.

W wyniku rewolucji przemysłowej gospodarka światowa stworzyłajedną, uzupełniającą się całość.

Zamorską ekspansję Europy ułatwiło udoskonalenie środków trans-portu (kolej żelazna, zamiana napędu żaglowego na napęd parowyw transporcie wodnym). Komunikację morską usprawniły też kanały(Kanał Sueski,1869, Kanał Panamski, 1914 ).

Główne posiadłości państw kolonialnych na początku XX w.

Wielka Brytaniakolonie w Afryce: Egipt (1882), Sudan (1898), Uganda (1890), Nigeria (1886),Rodezja (1891), Transwal (1902), Beczuania (1885), Orania (1892), KrajPrzylądkowy (1815);kolonie w Azji: Indie (1858), Birma (1886);dominia: Kanada (1867), Australia (1901), Nowa Zelandia (1907) Związek

Ocena kolonializmu ciągle wywołuje kontrowersje. Jego przeciwnicywskazują na brutalny wyzysk tubylczej ludności i niszczenie jej kultury.Jednak panowanie Europejczyków przyniosło i pozytywne skutki. Za ichsprawą, choć często za cenę krwi i łez, zmieniały się stosunki w koloniach.Uruchamiano tam przemysł, budowano koleje i drogi, rozwijano szkol-nictwo. Europejczycy zarządzali częścią kolonii pośrednio, za pomocąlokalnych struktur państwowych i plemiennych. Na uzależnionych te-renach rodziły się więc kadry (wykształcone na sposób europejski), którew przyszości podjęły walkę o wyzwolenie narodowe.

Ekspansja kolonialna odbywała się w zasadzie bezkrwawo. Zdarzałysię jednak przypadki, że miejscowe społeczności broniły swej niezależności,albo wzniecały bunty, doznawszy ciężarów obcego panowania (antybry-tyjski bunt w Sudanie 1881-1885, wojna angielsko-burska 1899-1902iin.).

Południowej Afryki (1910) - objął tereny dawnych kolonii: Transwalu, Oraniii Kraju Przylądkowego.W 1914 r. 30 min km2, tj. 1/5 powierzchni Ziemi, 350 min mieszkańców, tj. 1/4ludności Ziemi.

Francjakolonie w Afryce: Algier (1830), Tunis (1881), Maroko (1911), FrancuskaAfryka Zachodnia (1895-1903, m.in. dzisiejsza Mauretania i Mali), FrancuskaAfryka Równikowa (1894, m.in. dzisiejszy Czad), Madagaskar (1896);kąlonie w Azji: Indochiny (1880-1907, dzisiejszy Wietnam, Laos i Kambodża).W 1914 r. 6 min km2, 43 min ludności.

NiemcyKamerun (1894), Niemiecka Afryka Zachodnia (1894, dzisiejsza Namibia),Niemiecka Afryka Wschodnia (1889, dzisiejsza Tanzania).W 1914 r. 2,5 min km2, 12 min ludności.

BelgiaKongo Belgijskie (1885)

PortugaliaAngola (1891)

WłochyTripolitania (1912, dzisiejsza Libia), Somali Włoskie (1889)

W 1876 r. do państw europejskich należała 1/16 cześć Afryki. W 1914 r.w Afryce istniały jedynie dwa niezależne państwa: Abisynia i Liberia.

O wiele istotniejsze znaczenie miały jednak przeobrażenia gospodarczei społeczne, które z czasem doprowadziły do sformułowania żądańpolitycznych i podjęcia walki, najpierw o ustępstwa, a później o niepodleg-łość. O losach imperiów kolonialnych zadecydowały też względy demo-graficzne. Wbrew pierwotnym prognozom kolonie nie stały się terenemmasowego osadnictwa Europejczyków (wyjątkiem była Francuska AfrykaPomocna oraz terytoria dzisiejszej Republiki Południowej Afryki). Do1913 r. kolonie niemieckie np. wchłonęły zaledwie 24 tyś. białych emig-rantów, a wymiana handlowa z tymi terenami stanowiła jedynie 5% całegohandlu zagranicznego Rzeszy. Podobnie przedstawiała się sytuacja naobszarach imperium brytyjskiego. W 1907 r. Azję zamieszkiwało tylko 340tyś. Brytyjczyków (przy ogólnej populacji 334 min ludzi). Można więcstwierdzić, iż z chwilą gdy w końcu XIX w. przyrost naturalny w Europiezaczął spadać, a jednocześnie rozpoczęła się eksplozja demograficznaw Azji i Afryce, utrata przez Europę panowania nad tymi kontynentamibyła jedynie kwestią czasu.

3. Nowe mocarstwo: Stany Zjednoczone

Wojna domowa w latach 1861-1865 była najkrwawszym konfliktemw historii Ameryki. Zginęło w niej więcej Amerykanów niż we wszystkichinnych wojnach stoczonych przez ten kraj. Zwycięstwo Północy nadrolniczym Południem przyspieszyło rewolucję przemysłową i zapewniłoStanom Zjednoczonym błyskawiczne tempo rozwoju, jeszcze szybsze odeuropejskiego. Od 1890 r. Stany Zjednoczone stały się pierwszą potęgągospodarczą świata.

Rozwój gospodarczy Stanów Zjednoczonych

Wyszczególnienie

Ludność

Wydobycie węgla

Wydobycie ropy naftowej

Długość linii kolejowych

Liczba stanów

1870

38 min

41 min ton

3,4mln ton

88 600 km

45

1913

97 min

514 min ton

34 min ton

410900 km

48

W tych wyjątkowych warunkach kształtował się niepodobny dożadnego z europejskich naród amerykański. Jego siła polegała na wewnę-

trznej różnorodności: etnicznej, religijnej, gospodarczej, regionalnej. Ka-żda z tych odmienności, wzięta oddzielnie, mogła zniszczyć wewnętrznąspoistość, jednak nakładając się na siebie, różnice te wzajemnie sięneutralizowały. Jednocześnie rodziła się rywalizacja, leżąca u podstawamerykańskiej przedsiębiorczości. W praktyce przewagę w życiu społecz-no-politycznym zdobyła grupa białych protestantów pochodzenia anglo-saskiego.

Ogromne przestrzenie do zagospodarowania sprawiały, że do 1890 r.społeczeństwo amerykańskie pochłaniał podbój terenów zachodnich. Pojego zakończeniu ogromny dynamizm Amerykanów popchnął ich dozwiększenia aktywności w polityce zagranicznej, czasem także pozapółkulą zachodnią.

1884-1885

1898

1899

1903

udział USA w konferencji berlińskiej na temat Afryki Zachodniej

wojna amerykańsko-hiszpańska o Kubę; Kuba uzyskuje niepodleg-łość, lecz zostaje uzależniona gospodarczo i politycznie od USA

interwencja wojsk amerykańskich na Filipinach •

USA inspirują secesję Panamy (poprzednio terytorium Kolumbii)

Demonstracyjnym potwierdzeniem mocarstwowego statusu USA stałasię mediacja prezydenta Theodore'a Roosevelta w wojnie rosyjsko-japońskiej,za co w 1906 r. otrzymał pokojową Nagrodę Nobla. Rok później Rooseveltwysłał amerykańską eskadrę wojenną w rejs dookoła świata, by zamanifesto-wać, że interesy Stanów Zjednoczonych nabrały globalnego charakteru.

Wzrost aktywności Stanów Zjednoczonych (podobnie jak i Japonii)zmienił sytuację w polityce światowej. Poprzednio była ona zdominowanaprzez mocarstwa europejskie, które mogły np. interweniować w Afrycewedle swego uznania, gdyż nie spotkały się z żadną kontrakcją ze stronyrównorzędnego konkurenta. Kiedy jednak pod koniec XIX w. Europazwróciła się w stronę Chin, próbując rozparcelować je na wzór afrykański,wywołało to przeciwdziałanie Japonii, USA oraz Rosji (która w tymwypadku występowała jako mocarstwo europejskie). Dalszy rozwójwydarzeń na Dalekim Wschodzie, gdzie doszło do stopniowego wypieraniawpływów państw europejskich (Wielkiej Brytanii i Francji) na rzecz stałejobecności rosyjskiej, amerykańskiej i japońskiej, pokazywał, iż skończyłasię era, w której kraje starego kontynentu były w stanie narzucać reszcieświata swą koncepcję równowagi sił.

4. Sytuacja na ziemiach polskich

Polityka państw zaborczychDruga połowa XIX w. przyniosła znaczne zróżnicowanie położenia

ludności polskiej w poszczególnych zaborach. Zabór rosyjski, i takwykrwawiony walkami powstania styczniowego, nękany był brutalnymirepresjami. Władze rosyjskie przystąpiły jednocześnie do likwidacji resztekautonomii Królestwa Polskiego.

Rusyfikacja była nie tylko karą za powstanie. Stanowiła też konsek-wencję rozwoju rosyjskiej świadomości narodowej. Rozwojowi temutowarzyszył wzrost rosyjskiego nacjonalizmu, który zwracał się przeciwkoinnym narodom zamieszkującym imperium. Coraz energiczniej wypieranopolskość ze szkół, urzędów, prasy i w ogóle życia publicznego. Od 1869 r.całe nauczanie, także elementarne, odbywało się po rosyjsku; po polskuuczono tylko religii. W tych warunkach katolicyzm stawał się najważniej-szym spoiwem narodowym, zwłaszcza dla warstw ludowych.

Walkę z polskością podjęto również w zaborze pruskim, jednakw odróżnieniu od zaboru rosyjskiego prowadzona ona była w granicachwyznaczonych przez prawo. Postępowanie wobec ziem polskich stanowiłopochodną centralistycznych tendencji w polityce władz Rzeszy, które pozjednoczeniu państwa w 1871 r. dążyły do likwidacji wszelkiego rodzajulokalnych separatyzmów (przede wszystkim separatyzmu pruskiego).Jednym z obiektów ataków stał się Kościół katolicki, traktowany przezkanclerza Otto Bismarcka jako niebezpieczny czynnik odśrodkowy.

Kulturkampf (walka o kulturę): polityka Bismarcka (ustawy z lat 1873-1875)zmierzająca do ograniczenia wpływu Kościoła na społeczeństwo i poddania gonadzorowi rządu; na ziemiach zaboru pruskiego ubocznym celem tej polityki byłoosłabienie polskości (1876: ustawa o zakazie używania języka polskiego w ad-ministracji, sądach, dalsze ograniczenie posługiwania się nim w szkolnictwie).

Zmiany w Królestwie Polskim obejmowały:zastąpienie urzędu namiestnika przez urząd generała-gubernatora, zastąpienienazwy „Królestwo Polskie" nazwą „Kraj Przywiślański" (1874), reorganiza-cję administracji na wzór rosyjski, reorganizację sądownictwa (1876), likwida-cję Banku Polskiego (1885).

Chociaż kulturkampf przyniósł na ziemiach polskich zniemczenieadministracji, szkolnictwa i sądownictwa, jego rezultaty były pod wielomawzględami niekorzystne dla władz.x Represje wobec Kościoła skłoniłyduchowieństwo do bardziej stanowczej postawy w stosunku do zaborcy(przykład arcybiskupa gnieźnieńsko-poznańskiego, Mieczysława Le-dóchowskiego), katolicyzm zaś (podobnie jak w zaborze rosyjskim) stał sięgłównym wyznacznikiem narodowego samookreślenia Polaków. Jedno-cześnie potrzeba stawienia oporu władzom zwiększyła umiejętności or-ganizacyjne ludności, a nawet spowodowała repolonizację niektórychterenów (Górny Śląsk).

W latach 80. XIX w. władze podjęły starania o podcięcie materialnychkorzeni polskości. Na szerszą skalę próbowano wykupywać polskąwłasność ziemską, w celu przekazania jej niemieckim osadnikom (powoła-nie Komisji Kolonizacyjnej, 1866). Akcję państwa wspierali niemieccynacjonaliści, którzy utworzyli specjalne stowarzyszenie, mające rugowaćPolaków z ziemi (Hakata, 1894).

Korzystniej niż w zaborach rosyjskim i pruskim przedstawiała sięsytuacja Polaków w zaborze austriackim. Wiązało się to z wprowadzaniemw życie w latach 1867-1873 autonomii dla Galicji.

Galicyjskie swobody nie mogły zrównoważyć trudności przeżywanychprzez Polaków w pozostałych zaborach. Generalnie, w końcu XIX w.sytuacja ludności polskiej przedstawiała się niekorzystnie, na co wpływałyrównież zmiany na arenie międzynarodowej. Najpotężniejszym państwemna kontynencie stały się Niemcy - zdecydowany wróg polskości. Niemożna było liczyć na Francję, bo zagrożona przez Rzeszę, związała sięz Rosją, płacąc za to porzuceniem dotychczasowych propolskich sympatii.Żadne państwo europejskie nie chciało odnowienia kwestii polskiej, gdyżgroziło to naruszeniem z trudem utrzymywanej równowagi politycznej.

Na korzyść sprawy polskiej oddziaływały natomiast procesy narodo-

Ustrój autonomicznej GalicjiWładza nadrzędna: namiestnikWładze autonomiczne: Sejm Krajowy, Wydział Krajowy (rodzaj autonomicz-nego rządu), Wydział Szkolny Krajowy; w latach 1867-1869 wprowadzeniejęzyka polskiego w administracji i szkolnictwie

Zakres autonomii: sprawy gospodarki, kultury i oświaty

wotwórcze. Co prawda w Rosji i Niemczech spowodowały one narodzinyagresywnych nacjonalizmów, jednakże wzrost świadomości narodowejobjął również ziemie polskie, co pomnażało szeregi obrońców polskiegostanu posiadania. Co więcej, nacisk rusyfikacyjny i gernianizacyjnyprzyspieszał włączenie warstw ludowych do wspólnoty narodowej. Chłopi robotnik, zmuszany przemocą do posługiwania się obcym językiemw szkole, urzędzie i wojsku, coraz bardziej zdawał sobie sprawę z własnejodrębności i właśnie wbrew zakazom coraz mocniej manifestował swąpolskość.

Przemiany gospodarcze

W zaborze rosyjskim impulsem wielu przemian stało się uwłaszczeniechłopów (1864).

iUwłaszczenie otworzyło na wsi drogę dla przekształceń natury kapita-

listycznej, jednakże modernizacja rolnictwa przebiegała bardzo wolno.Jedynie część majątków ziemiańskich potrafiła zmodernizować i zinten-syfikować produkcję, inne bankrutowały bądź były zmuszone do par-celacji. Liczba ludności wiejskiej powiększała się (pomimo odpływu jejczęści do miast), w efekcie zaś parcelacji i działów rodzinnych rosła teżliczba gospodarstw chłopskich. Rozdrobnienie gospodarki uniemożliwiałoudoskonalenie metod produkcji, toteż wydajność z hektara była naziemiach byłego Królestwa bardzo niska.

Królestwo przeżywało natomiast proces szybkiego uprzemysłowienia.Główną gałęzią produkcji było włókiennictwo, obok niego rozwijało siętakże hutnictwo i górnictwo, przemysł metalurgiczny, przetwórczy i chemi-czny. O rozwoju przemysłu ciężkiego zdecydowała protekcjonistyczna

Reforma uwłaszczeniowa:1. nadawała chłopom (także małorolnym) na własność użytkowane przez nichgrunty;2. tworzyła nowe zasady samorządu wiejskiego (gromady jednowioskowe,kierowane przez sołtysa, oraz gminy zbiorowe, złożone z kilku wsi, kierowaneprzez wójta); władze gminne otrzymywały wąskie uprawnienia policyj-no-administracyjne i sądowe;3. regulowała zasady odszkodowań wypłacanych dziedzicom za utraconegrunty;4. pozostawiała nie uregulowaną sprawę serwitutów.

polityka rządu rosyjskiego, rozbudowującego kolej żelazną w cesarstwie(1878: podniesienie cła na żelazo importowane oraz złożenie przez władzew zakładach metalurgicznych Królestwa ogromnych zamówień na szynyi wagony). Dla rozwoju włókiennictwa decydujące znaczenie miałozniesienie odrębności politycznej Królestwa od Rosji, co otworzyło przedpolskimi producentami rynki wschodnie (przed I wojną światową po-chłaniały one 3/4 wyrobów włókienniczych Królestwa).

Inaczej niż w Królestwie rozwijała się gospodarka zaboru pruskiego.W Poznańskiem i na Pomorzu liczyło się przede wszystkim rolnictwo,chronione przez protekcjonistyczną politykę rządu. Zaspokajało onogłównie potrzeby uprzemysłowionych rejonów Rzeszy, zwłaszcza Berlina.Produkcję rolną cechowało stosowanie na szeroką skalę maszyn i nawozówsztucznych, a w rezultacie także stały wzrost plonów.

Korzystnie dla polskości rozwijała się sytuacja na Górnym Śląsku (niewchodził on w skład zaboru pruskiego, gdyż został przez Polskę utraconyjuż w XIV w.). W końcu XIX w. był on widownią procesu repolonizacjiludności.

W porównaniu z pozostałymi zaborami, Galicja pozostawała dzielnicąnajbardziej upośledzoną gospodarczo. Rolnictwo miało tu fatalną struk-turę własności (przewaga karłowatych gospodarstw), a ziemiańskie folwa-rki, dysponujące tanią siłą roboczą, nie odczuwały potrzeby modernizacji.W przemyśle nową erę zapoczątkowało odkrycie złóż ropy naftowej,jednakże kraj nie był przygotowany do wykorzystania tego ogromnegobogactwa. Przemysł naftowy został opanowany przez obcy kapitał (wie-deński, angielski, następnie amerykański), a większość zysków odpływałaza granicę.

W obrębie wszystkich trzech zaborów - niezależnie od lokalnychróżnic - pod koniec XIX w. zachodziły istotne zmiany społeczne. Rosła- choć nierównomiernie - liczba robotników przemysłowych i w ogóleludności miejskiej, emancypowała się politycznie wieś, traciła za to naznaczeniu szlachta, już wcześniej osłabiona represjami popowstaniowymi(konfiskaty majątków) oraz reformami kapitalistycznymi (uwłaszczeniechłopów). Coraz liczniejsza stawała się burżuazja, nie mogła ona jednakodegrać roli nowego narodowego hegemona (tak jak to się działo nazachodzie Europy), była bowiem w większości niepolskiego pochodzenia.W tej sytuacji po przewodnictwo w życiu narodowym i politycznymsięgnęła inteligencja.

Życie polityczne

W okresie popowstaniowym życie polityczne przechodziło kilka fazrozwojowych. Klęska powstania styczniowego skłoniła grupy inteligencjiw zaborze rosyjskim do opracowania koncepcji działania (pozytywizmwarszawski), łączącej wcześniejsze (I połowa XIX w.) hasło „pracyorganicznej" z zapożyczonym z Europy Zachodniej programem liberal-nym. Wobec fiaska walki zbrojnej i dyplomatycznej pozytywiści skupili sięna rozwijaniu wewnętrznych filarów polskości: gospodarki, cywilizacji,oświaty i kultury. Ich zdaniem patriotyzm miał polegać nie na bezskutecz-nych wystąpieniach powstańczych przeciw zaborcom, lecz na wzmocnieniuodporności i spoistości narodu.

Inteligencja - termin wieloznaczny i rozmaicie definiowany w pracachhistoryków i socjologów. Najczęściej rozumie się przez to pojęcie warstwęludzi wykonujących pracę umysłową, czyli zajmujących się twórczościąkulturalną, organizowaniem pracy i współżycia zawodowego oraz innymidziałaniami wymagającymi wiedzy teoretycznej.Szczególna rola inteligencji w krajach Europy Środkowowschodniej (niewspół-miernie większa niż w rozwiniętych krajach zachodnich) była skutkiem niewolinarodowej (Polacy, Ukraińcy, Białorusini i in.), braku swobód politycznych(cesarstwo rosyjskie) i zapóźnienia cywilizacyjnego (cały region). W tychokolicznościach inteligencja w Europie Środkowowschodniej, niezależnie odswych zajęć zawodowych, odgrywała rolę nośnika patriotyzmu, inspiratoranowych form życia politycznego oraz rzecznika postępu społecznego.Na ziemiach polskich inteligencja wystąpiła po raz pierwszy jako samodzielnagrupa w latach 70. XIX w., lansując program przemian społeczno-gospodar-czych (pozytywizm warszawski), organizowała następnie pierwsze partiepolityczne (różnych orientacji ideologiczych), w przededniu zaś I wojnyświatowej była siłą sprawczą ruchów niepodległościowych.

Pozytywizm na ziemiach polskichokres intensywnego rozwoju: lata 70. i 80. XIX w.główni przedstawiciele: Aleksander Świętochowski, Adam Wiślicki, BolesławPrus, Piotr Chmielowski;główne postulaty programowe: odwrót od romantyzmu w polityce i życiuumysłowym, „praca od podstaw" (nad ludem i dla ludu), demokratyzacjastosunków społecznych, emancypacja kobiet, równouprawnienie Żydów.

O zdezaktualizowaniu się programu pozytywistów zdecydowaław dużej mierze polityka zaborców. W obliczu prób bezwzględnejrusyfikacji i germanizacji wyrzekanie się walki politycznej stawało sięmrzonką bądź wręcz zakrawało na zdradę interesów narodowych.Nierealne okazało się też zakładane przez pozytywistów harmonijnewspółdziałanie wszystkich warstw społeczeństwa. Konflikty, zrodzoneprzez przemiany kapitalistyczne, były tak silne, iż uniemożliwiały tegorodzaju harmonię. W miarę postępującej industrializacji i urbanizacji naczoło wszystkich problemów społecznych wysuwała się kwestia robot-nicza.

Życie polityczne w poszczególnych zaborach miało swoją specyfikę.Stronnictwa polityczne w zaborze rosyjskim prowadziły działalność nieja-wnie lub w głębokiej konspiracji, spotykając się z ostrymi represjami zestrony władz. Najczęściej też zachowywały one, niezależnie od różnicprogramowych, zgodną postawę odmowy współpfacy z zaborcą, z którejwyłamywały się tylko pojedyncze środowiska.

Polacy w zaborze pruskim mieli, pomimo germanizacyjnego kursuwładz państwowych, możliwości jawnego działania i organizowania się.Walka o utrzymanie kondycji narodowej toczyła się głównie na płasz-czyźnie gospodarczej i kulturalnej, a sprostanie jej potrzebom wymagałoprzede wszystkim umiejętności organizacyjnych i nawyków gospodarno-ści.

W autonomicznej Galicji ludność polska miała szerokie możliwościdziałalności politycznej. Socjaliści, którzy w zaborze rosyjskim zaj-mowali się kolportowaniem nawołującej do rewolucji „bibuły", mogliw warunkach galicyjskich działać zupełnie jawnie, kandydując do ciałustawodawczych i doskonaląc się w sztuce parlamentarnej. Wobeccałkowitej polonizacji administracji w Galicji wykształciły się zastępyurzędników, które po 1918 r. stały się trzonem aparatu biurokratycz-nego odrodzonego państwa polskiego. W zaborze austriackim istniałyteż najlepsze warunki do kultywowania programu politycznej współ-pracy z władzami zaborczymi (trójlojalizm), głoszonego najpełniej przezrządzące Galicją do wybuchu I wojny światowej środowiska konser-watystów („stańczycy")-/! Równocześnie narastający na ziemiach nawschód od Sanu (Galicja Wschodnia) konflikt polsko-ukraiński sprzyjał^upowszechnieniu się wśród zamieszkałej tam ludności polskiej postawnacjonalistycznych.

Zmiany w polskim życiu politycznym w przededniul wojny światowej

Ważną rolę w wykrystalizowaniu się programów polskich ruchówpolitycznych odegrały wydarzenia w Rosji, wywołane porażką w wojniez Japonią (1904-1905). Klęski wojsk rosyjskich uwidoczniły słabośći zacofanie imperium („kolos na glinianych nogach") i zachęciły różnegrupy obywateli do zwrócenia się przeciwko autokratycznemu reżimowi.

Na ziemiach polskich spór o metody działania spowodował głębokiepodziały w życiu politycznym. Narodowa Demokracja chciała wykorzystaćwojenne osłabienie Rosji do podjęcia walki o autonomię dla Królestwa,prowadząc ją jednak środkami politycznymi. Natomiast PPS planowaławywołanie powstania (na wzór XIX-wiecznych insurekcji) pod hasłami zdoby-cia pełnej niepodległości. Z kolei niektórzy socjaliści (SDKPiL i część PPS) byliprzeciwni eksponowaniu polskich celów narodowych, wierząc w rychłe zwycięs-two ogólnorosyjskiej rewolucji proletariackiej. Te rozbieżności poglądów zaszłytak daleko, iż doprowadziły z jednej strony do bratobójczych walk międzybojówkami partyjnymi ND i PPS, z drugiej zaś do rpzłamu wewnątrz PPS.

Rewolucja 1905-1907 na ziemiach polskich

Przebieg rewolucji na ziemiach polskich

VII 1904

XI 1904

11905II 1905VI 1905X1905

XII 1905

III 1906

XI 1906

VII 1907

nieudana wyprawa Piłsudskiego do Japonii\w celu uzyskania bronii pieniędzy dla PPSpierwsze wystąpienie Organizacji Bojowej PPS (plac Grzybowski w War-szawie)„krwawa niedziela" w Petersburgu; początek fah\strajków w Królestwiepoczątek strajku szkolnego w Królestwiekrwawe walki między ludnością a wojskiem w Łodziogólnorosyjski strajk powszechny; car Mikołaj II wydaje manifesto przekształceniu monarchii absolutnej w państwo konstytucyjnerobotnicze powstanie w Moskwie; PPS bezskutecznie nawołuje doprzejmowania władzy w Królestwiewybory do pierwszego parlamentu rosyjskiego (Dumy); w Królestwiestuprocentowe zwycięstwo koalicji kierowanej przez NDrozłam w PPS: zwolennicy walki powstańczej (Józef Piłsudski) tworząPPS-Frakcję Rewolucyjną, zwolennicy linii internacjonalistycznej PPS-Lewicęrozwiązanie przez cara drugiej Dumy i zmiana ordynacji wyborczej- symboliczna data końca rewolucji

Władze carskie stłumiły rewolucje bardzo brutalnie, a represje ogar-nęły również ziemie polskie. Generalnie jednak wydarzenia lat 1905-1907przyniosły częściową poprawę położenia:

• osłabła cenzura, a władze zezwoliły na używanie języka polskiegow szkolnictwie i administracji gminnej,

• wprowadzona w marcu 1906 r. ograniczona zasada wolności zgro-madzeń i stowarzyszeń przyniosła ożywienie polskiego życia kulturalnegoi oświatowego,

• robotnicy otrzymali lepsze warunki pracy i płacy oraz możliwośćzakładania związków zawodowych,

• tzw. ukaz tolerancyjny (1905) umożliwił prawie 200 000 unitówprzejście na katolicyzm (z narzuconego im w XIX w. prawosławia),

• rewolucja wywołała zmiany w świadomości społecznej, budzącz letargu miliony chłopów i robotników.

Po upadku rewolucji w Rosji część działaczy politycznych z Królestwaschroniła się w Galicji, która przekształciła się w centrum polskiego życianarodowego. Nowym impulsem do aktywizacji polskich stronnictw stałysię zmiany w sytuacji międzynarodowej, zapowiadające wybuch wielkiegokonfliktu między blokiem Trójprzymierza i Trójporozumienia. Koniecz-ność odpowiedzi na pytanie, jak zachować się na wypadek takiegokonfliktu, wywołała wśród polityków polskich ożywione dyskusje (tzw.spory o orientację).

Orientacje polityki polskiej1. Zwolennikiem orientacji prorosyjskiej była Narodowa Demokracja,

a jej założenia zostały przedstawione w książce Romana DmowskiegoNiemcy, Rosja i kwestia polska (1908). Dmowski głosił w niej, iż głównymwrogiem polskości są Niemcy, toteż w przyszłej wojnie Polacy powinnipoprzeć Rosję, jako jedyną siłę zdolną przeciwstawić się niemieckiejhegemonii w Europie. Zwycięstwo koalicji antyniemieckiej miało do-prowadzić do zjednoczenia wszystkich ziem polskich pod władzą rosyjskąi obdarzenia ich autonomią, co Dmowski traktował jako pierwszy krok nadrodze do pełnej niepodległości.

2. Zwolennicy orientacji na Austro-Węgry (głównie galicyjscy konser-watyści) za głównego wroga uważali Rosję. Pragnęli oni odebrania jejterenów byłego Królestwa Polskiego, przyłączenia ich do Galicji i prze-kształcenia dualistycznej monarchii Habsburgów w trialistyczne państwoAustro-Węgro-Polskę.

3. Rosja była traktowana jako zasadniczy przeciwnik polskiej niepod-ległości również przez zwolenników trzeciej orientacji, skupionych wokółosoby Józefa Piłsudskiego (tzw. lewica niepodległościowa, obejmującam.in. socjalistów z PPS i PPSD oraz część ruchu ludowego). Piłsudski dążyłdo taktycznego porozumienia z Austro-Węgrami oraz Niemcami, ażebyu ich boku utworzyć zalążki polskich sił zbrojnych. W chwili wybuchuwojny oddziały te miały zainicjować wybuch powstania antyrosyjskiegoi uaktualnić w ten sposób sprawę polską na arenie międzynarodowej.

Przygotowania wojskowe Piłsudskiego przed 1914 r.

1908

1910

1912

powstanie Związku Walki Czynnej (kilkusetosobowa tajna organizacja,utworzona we Lwowie; jej zadaniem było przygotowanie kadr dowód-czych dla przyszłego wojska polskiego)

utworzenie Związków Strzeleckich (jawnie działające w Galicji organiza-cje paramilitarne)

utworzenie Tymczasowej Komisji Skonfederowanych Stronnictw Nie-podległościowych (powstała w Wiedniu, skupiła przedstawicieli 9 stron-nictw m.in PPS, PPSD i PSL - miała koordynować przygotowaniapowstańcze, a po wybuchu wojny wyłonić Rząd Narodowy)

Rozdział 3.Wielka wojna 1914-19181. Przyczyny l wojny światowej

Bezpośrednią przyczyną wojny stało się zamordowanie 28 czerwca1914 r. w Sarajewie (stolica Bośni i Hercegowiny) austriackiego następcytronu, arcyksięcia Franciszka Ferdynanda. Zginął on z rąk serbskichterrorystów, inspirowanych przez serbski wywiad. Austriacy, choć niedysponowali dowodami świadczącymi o takim spisku, chcieli wykorzystaćto wydarzenie do rozprawienia się z Serbią, główną ich rywalką w groma-dzeniu ziem południowosłowiańskich.

W kategoriach generalnych przyczynę wojny stanowiło zniszczenierównowagi europejskiej ustanowionej na kongresie wiedeńskim w 1815 r.,a opierającej się na wzajemnym równoważeniu sił 5 mocarstw (Rosji, Austrii,Prus, Francji i Wielkiej Brytanii). Równowaga ta załamała się w wynikuzjednoczenia Niemiec i ich dążeń do hegemonii. Nasilające się od końca XIXw. sprzeczności interesów wielkich mocarstw wyrażały się m.in. w:

• rywalizacji Rosji oraz Austro-Węgier i Niemiec o wpływy naBałkanach;

• rywalizacji Niemiec i Wielkiej Brytanii o wpływy na Bliskim Wscho-dzie oraz panowanie na morzach;

• dążeniu Niemiec do rozszerzenia swych posiadłości kolonialnychkosztem Wielkiej Brytanii i Francji;

• dążeniu Francji do odzyskania terenów utraconych w latach1870-1871 na rzecz Prus.

W kategoriach generalnych jedną z ważniejszych przyczyn wojny byłintensywny rozwój uczuć narodowych.

2. Przebieg działań militarnych

Lepiej przygotowani do wojny Niemcy chcieli ją rozstrzygnąć na swojąkorzyść, zanim państwa Ententy, zwłaszcza Rosja i Anglia, zmobilizująswój ogromny potencjał militarny. Opracowany w 1905 r. przez AlfredaSchlieffena niemiecki plan wojny zakładał uderzenie większością sił,poprzez neutralną Belgię, na Francją i pokonanie jej w ciągu kilku tygodni,po czym wojska niemieckie miały zostać przerzucone na wschód w celuzadania klęski Rosji. Plan ten jednak zawiódł.

Przebieg działań wojennych w latach 1914-1916

VIII 1914

IX 1914

V-VI 1915

XI 1915

niemieckie uderzenie na Belgię, Luksemburg i Francję; wojska rosyjskiewkraczają do Prus Wschodnich i ponoszą klęskę pod Tannenbergiem

porażka wojsk niemieckich nad Marną; początek wojny pozycyjnej nafroncie zachodnim

wielka ofensywa wojsk państw centralnych na wschodzie; Rosjaniezostają wyparci z Galicji Wschodniej oraz Warszawy (VIII 1915)

front wschodni stabilizuje się na linii Ryga-Baranowicze-Pińsk-Krzemie-niec

Główni uczestnicy I wojny światowej

Blok państw centralnych *Austro-Węgry, Niemcy, Turcja (od X 1914 r.), Bułgaria (od X 1915 r.)Blok EntentyRosja, Francja, Wielka Brytania, Serbia, Japonia, Włochy (od V 1915 r.),Rumunia (od VIII 1916 r.), Stany Zjednoczone (od IV 1917 r.)

II 1916

VI 1916

początek bitwy pod Yerdun (do końca roku ginie w niej 360 tyś.Francuzów i 340 tyś. Niemców)

ofensywa rosyjska w Galicji Wschodniej; interwencja niemiecka ratujeAustro- Węgry od całkowitej katastrofy

Wobec stagnacji sytuacji w walkach lądowych Niemcy próbowaliszukać rozstrzygnięcia w działaniach morskich, ogłaszając l lutego 1917 r.rozpoczęcie nieograniczonej wojny podwodnej. Akt ten, sprzeczny z kon-wencjami międzynarodowymi, pozwolił przezwyciężyć nastroje izolac-jonistyczne w Stanach Zjednoczonych, które 6 kwietnia 1917 r. wypowie-działy wojnę Rzeszy.

Przebieg działań wojennych w latach 1917-1918

IV-V 1917

VI-VII 1917

IX-X 1917

III 1918

VII 1918

IX 1918

X1918

3X1 1918

11X1 1918

nieudana ofensywa wojsk francuskich w Szampanii

nieudana ofensywa Rosji na płd. odcinku frontu i stopniowy rozkładarmii rosyjskiej w wyniku rewolucji

Niemcy zajmują rosyjskie wybrzeże Bałtyku

traktat pokojowy między Rosją a państwami centralnymi (tzw. pokójbrzeski)

porażka wojsk niemieckich w tzw. drugiej bitwie nad Marną; kontrnatar-cie aliantów i stopniowy odwrót wojsk niemieckich

kapitulacja Bułgarii

rozkład Austro-Węgier; podpisanie zawieszenia broni przez Turcję

kapitulacja Austrii; wybuch rewolucji w Niemczech

podpisanie*przez Niemcy zawieszenia broni

3. Konsekwencje wojny

Wielka wojna lat 1914-1918 spowodowała zmiany w wielu dziedzi-nach życia. Jej najbardziej widocznym skutkiem były olbrzymie stratyludzkie i zniszczenia materialne.

W latach wojny powołano pod broń ok. 60 min mieszkańców Europy. Zginęłook. 8 min ludzi (w Europie), 13 min odniosło rany, a 7 min zostało inwalidami.Niemcy straciły 15,1% męskiej populacji, Austro-Węgry 17,1%, Francja10,5%, a Wielka Brytania 5,1%.

Wojna zmieniła granice państw, układ polityczny świata, miaładługotrwałe konsekwencje dla życia ekonomicznego, przekształciła ludzkąmentalność oraz obyczajowość.

4. Rewolucja rosyjska

Jednym z najważniejszych, z punktu widzenia dalszej historii świata,wydarzeń lat I wojny światowej była rewolucja w Rosji. Pomimo za-

Doświadczenia militarne

1. Państwa walczące wystawiły milionowe armie; dowodzenie tymi wojskami,zaopatrywanie ich i przemieszczanie wymagało olbrzymiego aparatu adminis-tracyjnego, liczniejszego niż siły walczące na froncie; wojna dowodzona była„zza biurka", przez wojskowych biurokratów, a szczególnego znaczenianabrała instytucja sztabu generalnego.2. Wbrew pierwotnym prognozom wojna miała charakter długotrwałychzmagań, w których obrona wykazywała wyższość nad atakiem (tzw. wojnapozycyjna); wielką skuteczność udowodniła broń artyleryjska i karabinymaszynowe, a także umocnienia fortyfikacyjne; nowe rodzaje broni przełamania(pierwsze czołgi w 1916 r.) znajdowały się dopiero w stadium eksperymentów.3. Po raz pierwszy użyto broni chemicznej (gazy bojowe).4. Po raz pierwszy na dużą skalę użyte zostało lotnictwo (głównie w celachrozpoznania i zdobycia przewagi w powietrzu).5. Na morzach rozstrzygające znaczenie miały wielkie okręty artyleryjskie(pancerniki i krążowniki), swą wielką karierą rozpoczęły okręty podwodne.

Skutki polityczne

1. Wojna przyniosła koniec potęgi czterech mocarstw: Austro-Węgier, Nie-miec, Rosji i Turcji. Klęska Niemiec, osłabienie Francji oraz przejściowanieobecność na scenie politycznej Rosji utrudniały wytworzenie się nowychzasad równowagi europejskiej.2. Powstanie nowych państw w Europie wywołało falę konfliktów politycz-nych i terytorialnych.3. W trakcie wojny doszło po raz pierwszy do znaczącej interwencji StanówZjednoczonych w sprawy europejskie, natomiast osłabiona Europa zaczęłatracić swą dominującą pozycję w polityce światowej.4. Wojna wciągnęła ludy innych kontynentów w zmagania państw europejs-kich (m.in. poprzez obecność żołnierzy z kolonii w siłach zbrojnych WielkiejBrytanii i Francji), co przyspieszyło krystalizację dążeń narodowowyzwoleń-czych mieszkańców Azji i Afryki.

chodzących na przełomie XIX i XX w. przeobrażeń ekonomiczno-społecz-nych, Rosja należała do najbardziej zapóźnionych w rozwoju państweuropejskich. Główne czynniki, charakteryzujące sytuację wewnętrznątego kraju, to:

• nie rozwiązany problem agrarny (chłopi pragnęli przejąć ziemię,znajdującą się w przeważającej części w rękach szlachty i wspólnotgminnych) oraz zacofanie cywilizacyjne wsi,

• wzrost napięcia wokół kwestii robotniczej (trudne warunki życiamaterialnego oraz brak swobód politycznych skłaniały proletariat docoraz bardziej energicznej walki o poprawę swej sytuacji),

• frustracja mieszczaństwa i burżuazji, nie dopuszczanych przez carskiabsolutyzm do udziału we władzy (zapowiedź przekształcenia Rosjiw monarchię konstytucyjną, zawarta w manifeście Mikołaja II z paździer-nika 1905 r., pozostała, wobec stłumienia rewolucji, nie zrealizowana),

• niezadowolenie ujarzmionych przez carat ludów nierosyjskich, trak-tujących Rosję jako „więzienie narodów".

Konflikty wewnętrzne zostały spotęgowane przez klęski wojenne,wskazujące na całkowitą nieudolność systemu carskiego. W marcu 1917 r.,w atmosferze narastającego wrzenia społecznego i postępującego rozkładustruktur państwowych, nastąpiło obalenie tego systemu, dokonane przyaprobacie większości sił politycznych kraju.

Główne siły polityczne w Rosji w okresie rewolucjiPartia Konstytucyjno-Demokratyczna (tzw. kadeci): utworzona w 1905 r.W 1917 r. skupiała zwolenników ustroju republikańskiego i kapitalistycznego,opowiadała się za dalszym udziałem Rosji w wojnie, stanowiła politycznezaplecze Rządu Tymczasowego. Przywódcy: m.in. Paweł Milukow, SergiuszMuromcew.

Partia Socjalistów-lfewolucjonistów (tzw. eserowcy): utworzona w 1901 r.,radykalnie rewolucyjna, uznawała terror indywidualny za metodę walki,traktowała chłopów jako główną siłę polityczną. W 1917 r. największaliczebnie partia w Rosji. Przywódcy: m.in. Wiktor Czernow, Borys Sawinkow.

Mienszewicy: partia socjaldemokratyczna, powstała w 1903 r. jako mniejszoś-ciowa frakcja wewnątrz Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji.W 1917 r. opowiadała się za dochodzeniem do ustroju socjalistycznegoetapami i drogą pokojową. Przywódcy: m.in. Julian Martow.

Powołany w wyniku rewolucji lutowej Rząd Tymczasowy (kadeci,przedstawiciele sfer wielkoprzemysłowych, od maja 1917 r. także eserowcyi mienszewicy) dążył do przekształcenia Rosji w republikę parlamentarną.Pozycję tego rządu podkopywały z jednej strony siły monarchistyczne,zmierzające do obalenia republiki i wprowadzenia rządów dyktatorskich(próba puczu gen. Ławra Korniłowa we wrześniu 1917 r.), z drugiejnatomiast dążący do pełni władzy bolszewicy. Głównym instrumentemdziałania bolszewików stały się tzw. Rady.

Partia bolszewicka dysponowała sprawną, zdyscyplinowaną kadrą,miała energicznych przywódców, potrafiła też zręczną propagandą trafićdo różnych warstw społeczeństwa. Robotnikom obiecywała udział wewładzy i poprawę warunków życia, chłopom - ziemię, żołnierzom - zawar-cie pokoju, narodom podbitym przez carat - zwrot wolności, włączniez pełną niepodległością. W tych obietnicach wiele było demagogii, ale małokto zwracał na to uwagę. Sposobiącym się do przejęcia władzy bol-szewikom ułatwiły też zadanie spory w obozie przeciwników oraz nieudol-ność i błędy Rządu Tymczasowego (szczególnie decyzja o kontynuowaniuudziału w wojnie).

Bolszewicy: frakcja większościowa w SPRR (od 1918 r. Rosyjska Komunis-tyczna Partia Bolszewików). Przekształcona przez Włodzimierza Leninaw partię zawodowych rewolucjonistów, silnie scentralizowana. W 1917 r.realizowała leninowską koncepcję dochodzenia do władzy drogą powstaniazbrojnego oraz zaprowadzenia w kraju tzw. dyktatury proletariatu. Przywód-cy: m.in. Włodzimierz Lenin, Lew Trocki.

RadyInstytucje polityczne, tworzone w Rosji w okresach rewolucji (pierwszy razw 1905 r.). W 1917 r. Rady Delegatów Robotniczych (także Żołnierskichi Włościańskich) przeciwstawiły się z inspiracji bolszewików Rządowi Tymczaso-wemu, występując jako alternatywny ośrodek władzy państwowej (stąd okresmiędzy rewolucją lutową a październikową otrzymał miano „okresu dwuwła-dzy"). Po zwycięstwie bolszewików realne znaczenie Rad spadło, zostały onenatomiast wkomponowane w strukturę państwa komunistycznego jakonominalny organ władzy ludowej, zastępujący „burżuazyjne" instytucjeparlamentarne i samorządowe. Zjawisko Rad występowało również w innychkrajach europejskich, w okresach politycznej ofensywy komunistów i socjalistów.

Bolszewicki zamach stanu, przygotowywany przez Lenina od wiosny1917 r. („Tezy kwietniowe"), został przeprowadzony 7 listopada (25października) 1917 r. i oznaczał koniec krótkotrwałego epizodu rządówdemokratycznch w Rosji. W styczniu 1918 r. bolszewicy rozpędziliparlament (Zgromadzenie Ustawodawcze), a następnie rozwiązali wszyst-kie partie polityczne (poza bolszewicką).

Najważniejsze dekrety władz bolszewickich w latach 1917-1918X1917

XI 1917

XII 1917

11918

dekret o pokoju (zawierał apel do rządów i narodów światao rozpoczęcie pertraktacji pokojowych na zasadzie wyrzeczeniasię aneksji i kontrybucji); dekret o utworzeniu rządu robot-niczo-włościańskiego; dekret o ziemi (zniesienie własności prywa-tnej i nacjonalizacja ziemi)Deklaracja Praw Narodów Rosji (na jej podstawie Rosja Radzie-cka uznała - na papierze - niepodległość Ukrainy, Estonii,Finlandii, Łotwy, Litwy i Białorusi)dekret o utworzeniu Ogólnorosyjskiej Nadzwyczajnej Komisji doWalki z Kontrrewolucją i Sabotażem (WCzK - potocznie„Czeka")dekret o organizacji Armii Czerwonej

Kolejne dekrety ustanawiały m.in. nacjonalizację części przemysłu, bankówi handlu zagranicznego, oddzielenie Kościoła od państwa oraz przepadekczęści mienia cerkiewnego, likwidację „gazet burżuazyjnych" oraz przy-wrócenie cenzury.

Przejęcie władzy przez bolszewików w Piotrogrodzie odbyło sięwłaściwie bez walki. W skali całego kraju natomiast przewrót paździer-nikowy zapoczątkował długą i krwawą wojnę domową, zakończonądopiero w 1920 r.

Wbrew prognozom Marksa, komunizm zwyciężył w kraju zacofa-nym ekonomicznie, pozbawionym rozwiniętego przemysłu i silnej klasyrobotniczej. Komuniści stanowili znikomy odsetek społeczeństwa, od-rzucali zasadę demokracji (czyli rządów większości), zaś ich systemwładzy opierał się na przemocy, której teoretycznym uzasadnieniem byłaleninowska koncepcja tzw. dyktatury proletariatu. W praktyce przybrałaona postać dyktatorskich rządów partyjnej oligarchii, czyli nomen-klatury.

Komunizm, zgodnie z teorią Karola Marksa, miał przynieść pełnewyzwolenie człowieka. W rzeczywistości bolszewicy stworzyli systemwładzy, uciskający ludzi na niespotykaną w dziejach nowożytnych skalę,którego istotnym elementem było faktyczne przywrócenie niewolnictwa(system pracy przymusowej był podstawą wielu dziedzin gospodarkiradzieckiej). Jednocześnie doprowadzili oni, często przy użyciu brutalnychmetod, do ogromnych przeobrażeń społeczno-ekonomicznych Rosji, prze-kształcając ją w kraj przemysłowy i jedną z potęg militarnych świata.Zachodzące w Rosji w latach dwudziestych przemiany (uprzemysłowienie,likwidacja analfabetyzmu, rewolucja obyczajowa/rozwój kultury i sztuki)kontrastowały z przeżywanymi przez inne kraje europejskie trudnościamiekonomicznymi, co przyczyniło się do powstania wyidealizowanegoobrazu rządów bolszewickich (zwłaszcza, iż nie znane były koszta tychprzemian), zaś Październik 1917 r. stał się jednym z mitów XX w.

Wydarzenia rosyjskie miały wielki wpływ na rozwój sytuacji świato-wej. Udowodniły one, iż niewielka, ale dobrze zorganizowana i umiejętnieposługująca się propagandą grupa zawodowych rewolucjonistów jestw stanie zawładnąć całym państwem i narzucić społeczeństwu wyznawanąideologię (samo utrzymanie się przy władzy wymagało już jednak gigan-tycznie rozbudowanego aparatu kontroli i przemocy). Przykład rosyjskistał się wzorcem do naśladowania dla marksistów w innych krajach,powodując jednocześnie podział ruchu socjalistycznego na radykalnychzwolenników rewolucji (partie komunistyczne, skupione w utworzonejw 1919 r. III Międzynarodówce) oraz rzeczników reformowania kapitaliz-mu na drodze walki parlamentarnej (Międzynarodówka Socjalistyczna).

Wydarzenia lat 1918-1920 osłabiły przejściowo aktywność Rosji naarenie międzynarodowej, natomiast na dłuższą metę zwycięstwo boi-

W latach 1918-1919 komuniści usiłowali przejąć władze w Niemczech(zainicjowana przez tzw. Związek Spartakusa próba przewrotu zbrojnego w XII1918 i 1 1919r.)oraz na Węgrzech (Węgierska Republika Rad, III-VIII 1919r.).

NomenklaturaW krajach komunistycznych system obsady kluczowych urzędów państwo-wych, zgodnie z którym kandydaci na te stanowiska są wyznaczani przezodpowiednie komórki rządzącej partii.

szewików zapoczątkowało podział świata na bloki ideologiczne.W przy-szłości (po II wojnie światowej) wypadki rosyjskie stały się też źródłeminspiracji dla wielu polityków tzw. Trzeciego Świata, którzy uwierzyliw uniwersalizm ideologii marksizmu-leninizmu i sądzili, iż zawiera onareceptę na rozwiązanie wszelkich problemów rozwoju społecznego podkażdą szerokością geograficzną. Przykład rosyjski rodził w tym świeciezłudne przekonanie, iż zastosowanie rewolucyjnych metod przekształceńrzeczywistości pozwoli przyspieszyć likwidację dystansu dzielącego krajeAzji, Afryki i Ameryki Łacińskiej od państw wysoko rozwiniętych (np.kampania „wielkiego skoku" w Chinach w 1958 r.).

5. Sprawa polska w okresie l wojny światowej

W momencie wybuchu I wojny światowej kwestia polska nie od-grywała większej roli w polityce żadnego państwa. Jednak fakt, iż ziemiepolskie były od początku terenem działań wojennych, zmuszał walczącestrony do liczenia się, choćby w minimalnym zakresie, z nastrojamiludności. Wyrazem tego były odezwy do Polaków ogłoszone w momenciewybuchu wojny przez dowództwa poszczególnych armii: komendy naczel-ne wojsk niemieckich i austro-węgierskich zapowiadały wypędzenie „zgranic Polski azjatyckich hord", natomiast naczelny wódz armii rosyjskiej,wielki książę Mikołaj Mikołajewicz, obiecywał odrodzenie pod władzącesarza Polski „swobodnej w swej wierze, języku i samorządzie".

Polskie ugrupowania polityczne zareagowały na wybuch wojny zgod-nie ze swym poprzednim nastawieniem.

Postawa polskich ugrupowań politycznych w latach 1914-1916Narodowa Demokracja wezwała społeczeństwo polskie do poparcia Rosji w jejwojnie z Niemcami, zaangażowała się w tworzenie tzw. Legionu Puławskiego,ochotniczej jednostki polskiej, przekształconej w 1915 r. w Brygadę StrzelcówPolskich (w składzie armii rosyjskiej). W przededniu zajęcia ziem KrólestwaPolskiego przez wojska państw centralnych część przywódców ND udała siędo Rosji, natomiast politycy endeccy w Warszawie prowadzili działalnośćw ramach tzw. Międzypartyjnego Koła Politycznego, unikającego współpracyz nowymi władzami okupacyjnymi (stąd obóz ten otrzymał nazwę pasywis-tycznego).

Zwolennicy współdziałania z państwami centralnymi powołali w Krakowie(VIII 1914 r.) Naczelny Komitet Narodowy, stanowiący zwierzchnią instancję

Umiędzynarodowienie sprawy polskiej nastąpiło w 1916 r., kiedy toNiemcy zdecydowali się ułożyć na własną rękę przyszłość zdobytych na Rosjiterenów. Działali też oni pod presją wyczerpywania się rezerw ludzkich. Bitwypod Yerdun i nad Sommą pochłonęły tak wiele ofiar, że Niemcy corazłakomiej patrzyli na polskiego rekruta. Wiedzieli jednak, iż nie utworzą armiipolskiej bez gestów politycznych. Myśleli o państewku wasalnym, stanowią-cym jedno z ogniw tzw. Mitteleuropy (Europy Środkowej), oddzielającejRosję od Niemiec. Plany te torpedowali początkowo Austriacy (chcieli oniprzyłączenia Królestwa do Galicji), jednak postępujące uzależnienie Au-stro-Węgier od Rzeszy zmusiło Wiedeń do podporządkowania się zamierze-niom Berlina. 5 listopada 1916 r. ogłoszono manifest dwu cesarzy: niemiec-kiego i austriackiego, proklamujący odrodzenie państwa polskiego.

Akt 5 listopada 1916 r. i jego realizacjaAkt zapowiadał utworzenie państwa polskiego o nieokreślonych granicach (wzasadzie na terenach Królestwa, w tym czasie okupowanych przez państwacentralne). W efekcie Aktu w XII 1916 r. w Warszawie powstała TymczasowaRada Stanu (namiastka reprezentacji społeczeństwa polskiego, o uprawnieniachopiniodawczych), zaś w IV 1917 r. Polska Siła Zbrojna (Polnische Wehrmacht),dowodzona przez niemieckiego generała-gubernatora (żołnierze- w 1918 r. ok.5,7 tyś. - rekrutowali się spośród legionistów oraz ochotników).

polityczną i organizacyjną nad Legionami Polskimi - ochotniczymi formacjami,tworzonymi od VIII 1914 r. u boku armii austro- węgierskiej. W 1915 r. Legionyliczyły ok. 25 tyś. żołnierzy (3 brygady) i brały udział w wielu starciach z armiąrosyjską. W 19 1 5 r. część polityków polskich przeniosła się z Galicji do Królestwa,zaś siły polityczne, które podjęły współpracę z okupacyjnymi władzami niemiec-kimi i austriackimi w Warszawie, otrzymały miano obozu aktywistycznego.

Obózpiłsudczykowski (lewica niepodległościowa) podjął w VIII 1914 r. próbęwywołania w Królestwie powstania antyrosyjskiego (impulsem do powstańcze-go zrywu ludności miało być pojawienie się oddziałów strzeleckich). Wkroczeniestrzelców na ziemię kielecką nie wywołało jednak żadnego odzewu i wobecfiaska całego planu Piłsudski zdecydował się na wcielenie swych oddziałów doLegionów Polskich (sam był do 1916 r. komendantem I Brygady). W latach1914-1916 piłsudczycy reprezentowali orientację na państwa centralne i bylijednym z filarów obozu aktywistycznego, jednocześnie jednak Piłsudski starałsię tworzyć niezależne od zaborców struktury polityczne i militarne (m.in..powołana w 1914 r. w konspiracji Polska Organizacja Wojskowa).

Manifest dwu cesarzy odnowił po 50-letnim milczeniu sprawę polską,wpłynął też na postawę Ententy. Francję i Anglię przestraszyła perspektywawystawienia przez Niemców armii polskiej, wywarły wiec nacisk na Rosję, by taprzelicytowała obietnice niemieckie. W noworocznym rozkazie do wojska carMikołaj II ogłosił, ze jednym z celów wojennych jest utworzenie „wolnej Polski"(w składzie cesarstwa rosyjskiego, ale złożonej z ziem trzech zaborów).

W dyplomatycznej licytacji wziął również udział prezydent USA,Thomas Woodrow Wilson (w swym noworocznym orędziu do senatu z 22stycznia 1917 r. akcentował on zgodność wojujących stron co do koniecz-ności odrodzenia Polski).

Kolejnym istotnym wydarzeniem był wybuch rewolucji w Rosji. Nowewładze zadeklarowały chęć zwrócenia Polsce wolności i aczkolwiek kierowa-ły się one w dużej mierze względami propagandowymi, ich postawarozwiązała ręce sojusznikom rosyjskim, którzy mogli teraz podejmowaćprapolskie incjatywy bez obawy zrażenia Rosji (w czerwcu 1917 r. rozpo-częło się formowanie armii polskiej we Francji). Jeszcze poważniejsze skutkimiał październikowy przewrót w Piotrogrodzie. W jego efekcie Rosjapogrążyła się w wojnie domowej, co przejściowo eliminowało niebezpieczeń-stwo ingerencji rosyjskiej w sprawy polskie. Zwycięstwo bolszewikówskłoniło Ententę do bardziej zdecydowanych działań na rzecz niepodległościPolski (znalazło to m.in. wyraz w orędziu prezydenta Wilsona).

14 punktów WilsonaProgram zakończenia wojny i organizacji powojennego świata, przedstawionyprzez prezydenta Stanów Zjednoczonych w orędziu do Kongresu w styczniu1918 r., przewidywał m.in. ustalenie granic na zasadach etnicznych, utrwalenierządów demokratycznych, przestrzeganie zasad humanitaryzmu i sprawied-liwości w stosunkach między narodami, a także utworzenie międzynarodowejorganizacji, stojącej na straży pokoju (późniejsza Liga Narodów). Punkt 13orędzia mówił o potrzebie utworzenia niepodległej Polski, z wolnym i bez-piecznym dostępem do morza.

We IX 1917 r. została powołana Rada Regencyjna (w teorii najwyższa władzapaństwowa w Królestwie, miała działać do chwili powołania regenta lub króla,w praktyce uzależniona od okupantów), która sprawowała nadzór nadadministracją (m.in. szkolnictwem i wymiarem sprawiedliwości) oraz objęłazwierzchnictwo nad Polską Siłą Zbrojną. W XI 1918 r. Rada przekazała władzęJózefowi Piłsudskiemu.

Zmiana sytuacji międzynarodowej wpłynęła na postawę polskichobozów politycznych.

O ewentualnej odbudowie państwa polskiego i jego kształcie terytoria-lnym miały więc zadecydować następujące czynniki: rozmiary zwycięstwaEntenty nad państwami centralnymi, wynik rosyjskiej wojny domowejoraz skuteczność państwowotwórczych działań samych Polaków. Koń-cowe miesiące I wojny przyniosły rozwój wydarzeń korzystny z punktuwidzenia społeczeństwa polskiego. Jesienią 1918 r. Niemcy i Austriacyponieśli zdecydowaną klęskę, w Rosji panował chaos, wywołany wojnądomową, przestraszona zaś perspektywą zwycięstwa bolszewików Ententazdecydowała się poprzeć sprawę niepodległości Polski. Na wielki wysiłekorganizacyjny zdobyli się także sami Polacy. Suma tych wszystkichczynników spowodowała możliwość reaktywowania państwowości pol-skiej, czego cztery lata wcześniej żaden polityk europejski nie oczekiwał.

Orientacje polskich obozów politycznych w końcowej fazie wojny

Narodowa Demokracja liczyła, iż wobec osłabienia Rosji oraz przypuszczal-nej porażki wojennej Niemiec o losie Europy Wschodniej zadecydują mocarst-wa zachodnie. Przywódcy ND (Roman Dmowski) utworzyli w 1917 r.w Szwajcarii Komitet Narodowy Polski, który objął zwierzchnictwo nadpowstającym od lata 1917 r. wojskiem polskim we Francji (znanym późniejjako armia Hallera). Komitet był uznawany przez rządy zachodnie za rodzajpolskiego przedstawicielstwa politycznego.

Obóz piłsudczykowski (lewica niepodległościowa) uznał, iż wobec rewolucjii praktycznego wyeliminowania Rosji z udziału w wojnie traci sens antyrosyj-ski sojusz z państwami centralnymi. Po zerwaniu współpracy z tymi państ-wami (tzw. kryzys przysięgowy, lato 1917 r.), piłsudoeycy skoncentrowali sięna rozbudowie Polskiej Organizacji Wojskowej. Ośrodek kierowniczy tegoobozu, tzw. Konwent, doprowadził w listopadzie 1918 r. do powstaniaw Lublinie Tymczasowego Rządu Ludowego Republiki Polskiej (premierIgnacy Daszyński).

Pozostała część obozu aktywistycznego (głównie partie ziemiańskie i konser-watywne, od lutego 1918 r. skupione w Związku Budowy Państwa Polskiego)kontynuowała współpracę z państwami centralnymi, licząc na poszerzeniestopnia samodzielności instytucji powstałych w efekcie Aktu 5 listopada. Siłyte stanowiły zaplecze polityczne Rady Regencyjnej oraz tworzonych przez niąrządów.

III. MIĘDZY WIELKIMI WOJNAMI

Rozdział 1.System wersalski

1. Układy pokojowe

Zasady nowego porządku politycznego, nazwanego wkrótce „systememwersalskim", zostały ustalone w trakcie konferencji pokojowej w Paryżu (w1919 r.)- Reprezentowani tam byli przedstawiciele 27 państw, lecz głosdecydujący należał do przywódców wielkich mocarstw: Francji (premierGeorges Clemenceau), Stanów Zjednoczonych (prezydent Thomas Wood-row Wilson) oraz Wielkiej Brytanii (premier David Lloyd George).

Główne rozstrzygnięcia konferencji, mimo że zapadały w wąskimgronie, cechowała niekiedy niespójność i brak konsekwencji. Było towynikiem rozbieżności interesów między mocarstwami Ententy:

• Francja, która doznała największych strat ludzkich i materialnych,dążyła do trwałego osłabienia Niemiec i orędowała za ich rozbrojeniem,uszczupleniem terytorialnym i nałożeniem na nie obowiązku wypłaceniawysokich odszkodowań; Francja szukała też antyniemieckiego sojusznikaw Europie Wschodniej, a wobec niejasnej sytuacji w Rosji, zbliżyła się doPolski i Czechosłowacji, popierając ich roszczenia w kwestii granic.

• Wielka Brytania obawiała się supremacji francuskiej w powojennejEuropie, toteż - zgodnie z brytyjską zasadą równowagi sił - starała się niedopuścić do zbytniego osłabienia Niemiec.

• Prezydent Wilson pragnął wprowadzenia zasad moralnych dostosunków międzynarodowych (14 punktów Wilsona), uważając, iż będzieto gwarancją uniknięcia nowej wojny, stąd lansował hasło „pokoju bezzwycięstwa" i postulował wytyczenie granic na zasadach etnicznych.

W trakcie konferencji paryskiej zderzyły się więc ze sobą dwaodmienne punkty widzenia: dla jednych spotkanie to miało być proto-typem nowego sposobu rozstrzygania problemów międzynarodowych,zgodnie z zasadami sprawiedliwości i powszechnego pokoju, inni nato-miast oczekiwali, iż dojdzie na nim do tradycyjnego „podziału łupów",zwyczajowego odwetu państw zwycięskich nad pokonanymi. W rezultacie

z postanowień układów pokojowych były niezadowolone nie tylko krajepobite (Niemcy, Węgry), lecz również niektóre państwa teoretyczniezwycięskie (np. Włochy). Okazało się to podstawową słabością systemuwersalskiego, przesądzając w konsekwencji o jego nietrwałości.

Postanowienia konferencji paryskiej (tak jak pozostałych konferencjipokojowych) dotyczyły trzech zasadniczych spraw:

1. Konferencje rozstrzygały kwestie terytorialne, tak w Europie(ustalenie granic państw pokonanych oraz nowo powstałych), jak i pozanią (nowy podział terenów kolonialnych);

2. Konferencje rozstrzygały rozmaite kwestie ekonomiczne (m.in.sprawę odszkodowań wojennych);

3. Konferencje rozstrzygały istotne problemy polityczne, dotyczącem.in. kwestii:

- stosunku do wydarzeń rozgrywających się w Rosji (Francja opowia-dała się za interwencją zbrojną przeciwko bolszewikom, USA i WielkaBrytania za mediacją w toczonej tam wojnie domowej),

- zapewnienia na przyszłość trwałego pokoju (miała nad tym czuwaćnowo powstała organizacja - Liga Narodów),

- zapewnienia bezpieczeństwa mniejszościom narodowym (traktatwersalski wprowadził system międzynarodowej ochrony - pod kontroląLigi Narodów - praw mniejszości, który narzucono Austrii, Bułgarii,Czechosłowacji, Grecji, Jugosławii, Polsce, Rumunii, Turcji i Węgrom).

Najważniejsze traktaty pokojowe

Traktat wersalski (VI 1919): ustalił nowe granice Niemiec (w tym granicępolsko-niemiecką), odbierając Niemcom m.in. Alzację i Lotaryngię (na rzeczFrancji), część Pomorza i Śląska (na rzecz Polski) oraz część Szlezwiku (na rzeczDanii); odbierał im wszystkie kolonie i zakazywał połączenia się Austrii z Niem-cami; orzekał wyłączną winę Niemiec za wywołanie I wojny światowej, nakazywałich rozbrojenie (otrzymywały jedynie prawo do utrzymywania 100-tysięcznej armiizawodowej, pozbawionej ciężkiego uzbrojenia) i wypłacenie przez nie reparacji.

Traktat w Saint-Germain (układ pokojowy z Austrią, IX 1919): sankcjonowałutratę większości terytorium przedwojennej monarchii austro-węgierskiej narzecz Czechosłowacji (Czechy, Morawy, część Śląska), Jugosławii (większośćDalmacji oraz Bośni i Hercegowiny), Polski (Galicja i część Śląska Cieszyńs-kiego), Rumunii (Bukowina) oraz Włoch (płd. Tyrol); Austria zostałarozbrojona i miała wypłacić reparacje wojenne.

Postanowienia w sprawach terytorialnych zaczęły być kwestionowaneniemalże od chwili podpisania traktatów pokojowych. Dążenie do rewizjiistniejących granic (rewizjonizm) stało się głównym motywem działaniapaństw pokonanych, szczególnie Niemiec i Węgier.

Nieprzewidziane rezultaty przyniosły również traktaty w dziedziniegospodarczej. Zamiary ściągnięcia od państw pokonanych wysokichodszkodowań wojennych okazały się niewykonalne, a ponadto spłatytakie, rujnujące gospodarkę niemiecką, groziły kryzysem życia ekonomicz-nego w całej Europie. Okoliczność ta, na którą jako pierwszy zwróciłuwagę angielski ekonomista John Meynard Keynes (w książce Gospodar-cze skutki pokoju, 1919), skłoniła Wielką Brytanię i Francję do stopniowe-go wycofywania się z twardego kursu w kwestii reparacji (Niemcy zostałyostatecznie zwolnione ż obowiązku ich płacenia w 1930 r.). Ponadto obamocarstwa już w latach dwudziestych zaczęły godzić się z myślą o możliwo-ści pokojowej rewizji wschodniej granicy Niemiec (ewentualność takądopuszczał Traktat Ligi Narodów). W ten sposób erozja systemu wersals-kiego dokonywała się przy udziale jego twórców. Do słabości tego systemunależało również to, iż poza jego ramami pozostawały Stany Zjednoczone(wróciły do polityki izołacjonizmu), a początkowo także Rosja Radziecka.

2. Państwa i terytoria

Rezultaty I wojny światowej spowodowały radykalne zmiany namapie politycznej świata. Upadek czterech wielkich imperiów (Au-stro-Węgier, Niemiec, Rosji i Turcji) umożliwił niektórym narodomw Europie Środkowowschodniej uzyskanie politycznej samodzielności.

Traktat w Neuily (układ pokojowy z Bułgarią, XI 1919): określał nowe graniceBułgarii (m.in. utrata Dobrudży na rzecz Rumunii), nakazywał rozbrojeniei wypłacenie przez Bułgarię odszkodowań wojennych.

Traktat w Trianon (układ pokojowy z Węgrami, VI 1920): sankcjonowałutratę przez Węgry terytoriów (łącznie 71% przedwojennego stanu posiada-nia) na rzecz Austrii, Czechosłowacji (Słowacja i Ruś Zakarpacka), Jugosławii(Wojwodina) i Rumunii (Siedmiogród); nakazywał rozbrojenie i wypłacenieprzez Węgry odszkodowań wojennych.

Traktat w Sevres (układ pokojowy z Turcją, VIII 1920): decydował o faktycz-nym rozbiorze imperium tureckiego i utracie przez Turcję większości terytorium(na rzecz Wielkiej Brytanii, Grecji, Włoch i Francji); nigdy nie wszedł w życie.

Poza Europą natomiast koniec niemieckiego i tureckiego panowanianie przyniósł mieszkańcom tamtych terenów wolności, gdyż miejscedotychczasowych władców zajęły inne państwa kolonialne (Francja,Wielka Brytania i Włochy).

Głównym uzasadnieniem zmian terytorialnych w Europie było hasłoo prawie narodów do samostanowienia. Wystąpiły z nim, co ciekawe,przeciwstawne siły ideologiczne: przywódcy bolszewiccy z jednej strony,prezydent Wilson z drugiej. Realizacja tego hasła napotkała dwie prze-szkody. Pierwsza miała charakter obiektywny: wobec znacznego przemie-szania różnych narodowości wytyczenie granic 'etnicznych w pewnychrejonach Europy było niemożliwe. Drugą przeszkodą była nieszczerośćorędowników haseł wolnościowych, którzy traktowali je jako slogan bezpokrycia, mający ukryć ich rzeczywiste intencje. W rezultacie niepodległoś-ciowe dążenia wielu narodowości były lekceważone zarówno przez mocar-stwa Ententy (np. przyłączenie zamieszkałych przez ludność węgierskąterenów Siedmiogrodu do Rumunii), jak i przez bolszewików (np. podbójGruzji przez Armię Czerwoną w 1921 r.).

Zwycięskie mocarstwa Ententy miały ambicje wytyczenia wszystkichgranic w Europie Środkowowschodniej. Okazało się to jednak nierealne,a niektóre spory (konflikt polsko-ukraiński, polsko-litewski) zostałyrozstrzygnięte przy użyciu siły, co rzutowało negatywnie na atmosferęstosunków międzynarodowych w tym rejonie. W wielu państwach mniej-szości narodowe stanowiły znaczny odsetek (Czechosłowacja, Jugosławia,Łotwa, Polska, Rumunia), przy czym niektóre z tych mniejszości niechciały się pogodzić z zaistniałą sytuacją i przejawiały tendecje seperatys-tyczne.

3. Liga Narodów

Liga Narodów miała być kluczowym elementem nowego ładu poli-tycznego. Jej pomysłodawca, prezydent Wilson, wierzył, iż będzie onagwarantem właściwego rozwoju ludzkości, a przede wszystkim zapewnipowszechny pokój. Nastawienie polityków europejskich było bardziej

Nowe państwa w EuropieAustria, Czechosłowacja, Estonia, Finlandia, Jugosławia (do 1929 r. jakoKrólestwo Serbów, Chorwatów i Słoweńców), Litwa, Łotwa, Polska,Węgry

sceptyczne. Jako optymalną widzieli oni sytuację, w której Lidze udałobysię wyegzekwować postanowienia traktatów pokojowych. Ostateczniezdecydowano, iż głównym celem LN będzie powstrzymanie rewanżystows-kich dążeń Niemiec (ustalono, iż Niemcy zostaną przyjęte do LN dopieropo dokonaniu, bliżej zresztą nie sprecyzowanej, rekonstrukcji wewnętrz-nej; przyjęcie to nastąpiło w 1926 r.).

Zasada równouprawnienia wszystkich członków organizacji była dlaFrancji, USA i Wielkiej Brytanii nie do przyjęcia, ale Liga nie stała się teżinstrumentem działania wielkich mocarstw, gdyż nie wyposażono jejw uprawnienia, pozwalające na skuteczne posunięcia wobec krajówdopuszczających się przemocy w stosunkach międzynarodowych. Tenmankament dał o sobie znać w latach 30., kiedy Liga okazała się bezradnawobec agresji Japonii w Chinach, Włoch w Abisynii, Anschlussu Austriii rozbioru Czechosłowacji. Inną słabością Ligi była jej niereprezentatyw-ność - nie należały do niej Stany Zjednoczone, do roku 1934 r. takżeZSRR, w 1933 r. wystąpiły z niej Japonia i Niemcy. Do nielicznychprzykładów energicznego działania Ligi należało wykluczenie z niejw grudniu 1939 r. Związku Radzieckiego (wskutek napaści na Finlandię).Posunięcie to nie mogło już jednak zwiększyć autorytetu organizacji.

4. Odrodzenie państwa polskiego

Powstawanie zalążków państwowości polskiej

Niepowtarzalna koniunktura międzynarodowa, jaka wystąpiław ostatnich tygodniach I wojny światowej, została umiejętnie wyko-rzystna przez społeczeństwo polskie. Zareagowało ono na rozpadstruktur zaborczych tworzeniem własnych ośrodków władzy politycz-nej.

Liga Narodów

Założona w 1919 r. (pakt Ligi był częścią składową traktatu wersalskiego),rozwiązana w 1946 r.; w 1937 r. skupiała 58 państw.Najwyższa władza: Zgromadzenie Ogólne (wszystkie państwa członkowskie);w praktyce dominujące znaczenie miała Rada LN - 4 członków starych(Francja, Japonia, Wielka Brytania i Włochy) i 4 niestałych. KompetencjeZgromadzenia i Rady nie zostały precyzyjnie rozgraniczone.

Niezależnie od inicjatyw o charakterze dzielnicowym, do przejęciawładzy w powstającym państwie pretendowały dwa duże obozy polityczne:tzw. lewica niepodległościowa oraz Narodowa Demokracja. Siłą tejostatniej były dobre stosunki z państwami Ententy (Komitet NarodowyPolski był traktowany przez Francje i Wielką Brytanię jako rodzajnieformalnego rządu polskiego). Jednak czołowi przywódcy ND znaj-dowali się poza krajem, tam również stacjonowały utworzone z inicjatywyKNP polskie oddziały wojskowe (tzw. armia Hallera we Francji).

Lewica niepodległościowa nie miała liczących się kontaktów politycz-nych w Paryżu i Londynie, była natomiast lepiej zorganizowana w kraju,dysponując m.in. 25-tysięczną (październik 1918 r.) kadrą Polskiej Or-ganizacji Wojskowej. Na jej korzyść przemawiała też osoba charyzmatycz-

Zabór austriacki

Kraków, 28 X 1918 r.: powstanie Polskiej Komisji Likwidacyjnej (przed-stawiciele PSL „Piast", PPSD oraz ND). Stanowiła rodzaj rządu dziel-nicowego, tworzyła administrację cywilną, policję i siły zbrojne, jej władza niesięgała Galicji Wschodniej, gdzie toczyły się walki polsko-ukraińskie.Cieszyn, 30 X 1918 r.: powstanie Rady Narodowej Księstwa Cieszyńskiego.Skupiła przedstawicieli wszystkich polskich partii w tym regionie, zawarłaumowę ze swym czeskim odpowiednikiem o tymczasowym podziale Śląska.

Królestwo Polskie

Lublin, 6 XI 1918 r.: powstanie Tymczasowego Rządu Ludowego RepublikiPolskiej (premier Ignacy Daszyński). Skupiał reprezentantów tzw. lewicyniepodległościowej (związanej z Józefem Piłsudskim), uważał się za rządogólnopolski, ogłosił manifest, proklamujący wprowadzenie w Polsce rządówrepublikańsko-parlamentarnych oraz zapowiadający przeprowadzenie wielureform społecznych (m.in. reformy rolnej, nacjonalizacji części przemysłu,ochrony socjalnej świata pracy itp.), 14 XI 1918 r. podporządkował sięPiłsudskiemu.

Zabór pruski

Poznań, 14 XI 1918 r. powstanie Naczelnej Rady Ludowej. Stanowiła rodzajwładzy dzielnicowej, której celem było przejmowanie administracji z rąkniemieckich. Znajdowała się pod wpływem Narodowej Demokracji i uznawałaautorytet Komitetu Narodowego Polskiego w Paryżu, w trakcie powstaniawielkopolskiego sprawowała polityczne zwierzchnictwo nad oddziałami po-wstańczymi.

nego przywódcy: w końcowej fazie wojny Józef Piłsudski uchodziłw oczach wielu Polaków za symbol bezkompromisowej postawy nie-podległościowej (do 1917 r. walczył przeciwko Rosji, następnie zwróciłsię przeciwko Niemcom i Austriakom). Społeczni radykałowie widzieliw nim współtwórcę polskiego socjalizmu, natomiast ludzie o zachowa-wczych poglądach traktowali go jako polityka o silnej osobowości,zdolnego wznieść się ponad podziały społeczne i zapobiec anarchizacjiżycia politycznego. Wydarzenia w Rosji budziły bowiem obawy, że falarewolucji ogarnie również ziemie polskie. Potwierdzeniem realności tychobaw był ruch Rad Delegatów oraz działalność SDKPiL i PPS-Lewicy(połączonych w grudniu 1918 r. w Komunistyczną Partię RobotnicząPolski).

Organizacja władz państwowych

Paradoksalnie, w listopadzie 1918 r. Józef Piłsudski stał się mężemopatrznościowym dla bardzo różnych sił politycznych. Po jego powrociez Magdeburga (10 listopada) podporządkowała mu się zarówno RadaRegencyjna, jak i rząd lubelski. Na mocy dekretu z 22 listopada 1918 r.Piłsudski został Tymczasowym Naczelnikiem Państwa o bardzo szerokichuprawnieniach, stanowiska zaś ministerialne w rządzie piastowali ludziez jego obozu politycznego (gabinet Jędrzeja Moraczewskiego). Naczelnikza swe priorytetowe działanie uznawał jednak budowanie silnych strukturpaństwowych oraz zapewnienie Polsce korzystnych granic, to zaś wymaga-ło konsolidacji i wyciszenia sporów społecznych. Elementem stabilizacjisytuacji wewnętrznej miały być wybory do Sejmu Ustawodawczego(styczeń 1919 r.), które jednak nie dały zwycięstwa żadnej ze stron,ustanawiając równowagę sił pomiędzy prawicą, centrum i lewicą. Piłsudskipozostał na stanowisku Naczelnika, jednak jego uprawnienia zostałypoważnie zmniejszone. Ten układ polityczny utrzymał się aż do wejściaw życie uchwalonej w marcu 1921 r. konstytucji.

Zasady ustrojowe Republiki Polskiej

Jako Tymczasowy Naczelnik Państwa (XI 1918 -II 1919) Piłsudski mianowałodpowiedzialny przed nim rząd oraz wyższych urzędników państwowych,zatwierdzał budżet oraz projekty ustawodawcze rządu.

Od chwili uchwalenia tzw. Małej Konstytucji (20 II 1919) Naczelnik Państ-wa stał się jedynie wykonawcą uchwał Sejmu Ustawodawczego, nie miał

Ustalenie granic

O przebiegu granicy polsko-niemieckiej zadecydowały postanowieniatraktatu wersalskiego.

Mocarstwa Ententy miały też wpływ na rozstrzygnięcie terytorialnychkonfliktów polsko-czechosłowackich, zwłaszcza o Śląsk Cieszyński (Zaol-zie), zajęty niespodziewanie przez wojska czeskie w styczniu 1919 r.W trakcie konferencji w Spa (sierpień 1920 r.) Polsce przyznano 43%spornych ziem Śląska, przy czym po stronie czeskiej pozostało znaczneskupisko (120 tyś.) ludności polskiej.

prawa veta wobec tych ustaw, a wydane przez niego akty urzędowe musiałymieć kontrasygnatę odpowiedniego ministra.

W okresie I 1919 - XI 1922 Polska była republiką parlamentarną z jednoiz-bowym parlamentem; parlament sprawował władzę ustawodawczą, kont-rolował postępowanie Naczelnika oraz rządu; rząd był powoływany przezNaczelnika „w porozumieniu z sejmem".

W XI 1918 r. wprowadzono w Polsce zasadę wyborów powszechnych (prawowyborcze otrzymały również kobiety).

W okresie rządów socjalistycznych (gabinet Jędrzeja Moraczewskiego) doko-nano prawnej regulacji stosunków pracy, wprowadzając 8-godzinny dzieńpracy, obowiązkowe ubezpieczenia pracowników na wypadek choroby (KasyChorych).

Traktat wersalski:1. przyznawał Polsce Wielkopolskę i Pomorze Gdańskie (bez Piły, Między-rzecza i Wschowy),2. nadawał Gdańskowi status wolnego miasta pod nadzorem Ligi Narodów,3. zarządzał przeprowadzenie plebiscytów ludności na Warmii i Mazurachoraz na Górnym Śląsku; wyniki plebiscytu na Warmii i Mazurach (VII 1920)były niekorzystne dla Polski (97% głosujących optowało za przyłączeniem doNiemiec), w trakcie plebiscytu na Górnym Śląsku (III 1921) za Polską oddano40% głosów i taki też odsetek terytorium śląskiego przyłączono do Rzeczypos-politej.

Na ostateczne decyzje mocarstw Ententy pewien wpływ miało zachowanieludności spornych terenów, m.in. powstanie Polaków w Wielkopolsce (XII1918 - II 1919) oraz powstania śląskie (1919, 1920, 1921).

Najbardziej skomplikowany charakter miała kwestia granicy wscho-dniej. Walki polsko-ukraińskie, rozpoczęte l listopada 1918 r. weLwowie, zakończyły się wyparciem oddziałów ukraińskich za Zbruczi faktycznym przyłączeniem Galicji Wschodniej do Polski już w sierp-niu 1919 r. Ostateczne rozstrzygnięcia kwestii terytorialnych w tymrejonie zależały jednak od sytuacji w Rosji oraz stosunków pol-sko-rosyjskich.

Po stronie polskiej ścierały się dwa odmienne programy działania.Narodowa Demokracja występowała za wcieleniem terenów wschodnich(inkorporacja) do państwa polskiego, bez żadnych ustępstw wobec tamtej-szej ludności niepolskiej, którą zamierzano zasymilować. Z kolei wokółNaczelnika Państwa skupili się zwolennicy ułożenia partnerskich stosun-ków z sąsiednimi narodami. Brali oni pod uwagę rozwój świadomościnarodowej Ukraińców oraz Litwinów i wierzyli, iż najlepszym sposobemna uniknięcie konfliktów terytorialnych, przy jednoczesnym utrzymaniuWilna i Lwowa przy Polsce, będzie stworzenie państwa federacyjnego,nawiązującego w formie i kształcie do historycznej idei Polski jagiellońs-kiej. Sam Piłsudski uważał, iż oderwanie od Rosji terenów nierosyjskich(szczególnie Ukrainy) daje szansę na zlikwidowanie niebezpieczeństwagrożącego Polsce ze strony Moskwy.

W latach 1919-1920 państwo polskie usiłowało zrealizować programfederacyjny. Wybór ten był wynikiem dominującej pozycji Piłsudskiegow aparacie władzy. Chociaż jako Naczelnik Państwa był on uzależniony odsejmu, to w swych działaniach w roli Naczelnego Wodza nie podlegał jużkontroli parlamentu.

Polityka Piłsudskiego napotkała jednak niechętną postawę Litwinówi Ukraińców, którzy traktowali Polskę jako przeszkodę na drodze dorealizacji własnych planów politycznych i terytorialnych. Piłsudskiemuudało się co prawda porozumieć się z Semenem Petlurą, politykiemz terenów Ukrainy kijowskiej, lecz tamtejszy ukraiński obóz niepodległoś-ciowy był o wiele słabszy niż antypolsko nastawiony ruch ukraińskiw Galicji Wschodniej. Drugą ważną okolicznością była postawa Rosji (takbolszewickiej, jak i tzw. Białej Rosji), która nie zamierzała rezygnowaćz zachodnich rejonów swego imperium. Sami bolszewicy z kolei traktowalipaństwo polskie jako przeszkodę na drodze przeniesienia rewolucjikomunistycznej do krajów Europy Zachodniej. Konflikt wszystkich tychracji i zamierzeń doprowadził do wielomiesięcznej wojny.

Wojna polsko-radziecka 1919-1921

II 1919

IV 1919

VIII 1919

XII 1919

IV 1920

V 1920

VII 1920

VIII 1920

IX 1920

X1920

III 1921

III 1923

początek starć polsko-radzieckich na terenach litewskich i białoruskich

wojska polskie zdobywają Wilno

wojska polskie zdobywają Mińsk

wojska bolszewickie zajmują Kijów; ukraińskie władze (Semen Petlura)chronią się na terenach zajmowanych przez oddziały polskie; deklaracjamocarstw Ententy, ustalająca przebieg granicy demarkacyjnej międzyPolską a Rosją Radziecką wedle linii Bug-Kuźnica-Puńsk (Białystok postronie polskiej) - tzw. linia Curzona (nie rozstrzygała przynależnościGalicji Wschodniej)

sojusz między Polską a rządem Semena Petlury; początek ofensywyoddziałów polskich i ukraińskich na Kijów (zajęty w V 1920 r.)

kontrofensywa wojsk bolszewickich

Armia Czerwona zajmuje Wilno (przekazując je władzom litewskim),Grodno i Białystok

klęska Armii Czerwonej w bitwie warszawskiej

wojska polskie docierają do Zbrucza i rejonu Mińska

polsko-radzieckie porozumienie rozejmowe; „bunt Żeligowskiego"- w wyniku poufnego rozkazu Piłsudskiego, gen. Lucjan Żeligowskizajmuje Wilno i okolice, tworząc pozornie niepodległe państewko pn.Litwa Środkowa (przyłączona do Polski w 1922 r.)

polsko-radziecki traktat pokojowy w Rydze

mocarstwa zachodnie uznają wschodnie granice Polski

Ustalenie granic państwa polskiego, z wyjątkiem granicy z Rumuniąi Łotwą, dokonało się w atmosferze sporów i konfliktów zbrojnych.Rzutowało to negatywnie na położenie międzynarodowe tego państwaw latach następnych. Polska była stale zagrożona (z krótkimi przerwami)rewizjonizmem niemieckim, obserwowała z niepokojem zamierzeniaZSRR, a do 1938 r. nie utrzymywała stosunków dyplomatycznych z Litwą.O ostatecznym przebiegu polskich granic zadecydowały częściowo mocars-twa Ententy. Kształt terytorialny Polski był więc elementem systemuwersalskiego, toteż erozja tego systemu zagrażała bezpieczeństwu i stabil-ności Rzeczypospolitej.

Rozdział 2.

Kryzys systemu liberalno-demokratycznego

1. Europa po l wojnie światowej

Podpisanie traktatów pokojowych nie przyniosło pełnej stabilizacjisytuacji, gdyż niektóre rejony kontynentu (szczególnie Wschód i Połu-dnie) dręczyły nie rozwiązane konflikty terytorialne. Europa przeżywałateż komplikacje gospodarcze. Kraje dotknięte wojną odczuwały skutkizniszczeń i strat materialnych, państwa nowo powstałe stały przedkoniecznością integracji swych terenów w jedną całość ekonomiczną.W latach 1914-1918 doszło do gwałtownego rozwoju pewnych gałęziprzemysłu (przemysł wojenny), które po wojnie nie były w stanie znaleźćnabywców na swe wyroby. Prowadziło to do wzrostu bezrobociai inflacji.

I wojna światowa przyspieszyła zachodzące od końca XIX w. procesy,idące w kierunku wykształcenia się tzw. społeczeństwa masowego. Jakkażdej wielkiej zmianie towarzyszyły tej ewolucji konflikty, które łatwomogły stać się siłą napędową nowych ideologii i ruchów politycznych.Powszechne stało się w tym czasie przekonanie o kryzysie XIX-wiecznychliberalnych wartości, stawiających, w centrum uwagi jednostkę ludzką i jejnaturalne prawo do wolności, gwarantowane przez ustrój demokratyczny.Popularność zyskały teorie o upadku kultury Zachodu, np. OswaldaSpenglera, wyłożona w słynnym Zmierzchu Zachodu.

Wyrazem stosunku Ententy do wschodniej granicy Polski był projektbrytyjskiego ministra spraw zagranicznych, George'a Curzona (zob. wyżej),ustalający linię demarkacyjną nie wedle zasad etnicznych, lecz w nawiąza-niu do zachodniej granicy Rosji po trzecim rozbiorze polski (1795). Projektwysunięty w grudniu 1919 r., został ponowiony w formie ultymatywnejw momencie ofensywy Armii Czerwonej na Polskę (konferencja w Spa,lipiec 1920 r.), kiedy Dawid Lloyd George zażądał od premiera WładysławaGrabskiego natychmiastowej zgody na linię Curzona w zamian za pośred-nictwo w rokowaniach pokojowych. Wyrażone w projekcie Curzona stano-wisko brytyjskie było w przyszłości wykorzystywane przez Związek Radzie-cki w propagandzie skierowanej przeciwko postanowieniom traktatu rys-kiego; linia Curzona stała się podstawą wytyczenia granicy polsko-radziec-kiej po II wojnie światowej.

Te pesymistyczne nastroje miały związek ze zmianą politycznej roliEuropy. Wojna osłabiła siły tego kontynentu, zakłóciła podstawy równo-wagi międzynarodowej, co okazało się w dłuższej perspektywie wydarze-niem nie do odwrócenia. Współczesnym trudno było dostrzec ten fakt, jakoże USA wycofały się przejściowo z polityki europejskiej, Rosja zaś (równieżprzejściowo) utraciła status wielkiego mocarstwa. Dla bardziej przenik-liwych umysłów nie ulegało jednak wątpliwości, iż zakończenie wojnyw 1918 r. było możliwe jedynie dzięki miażdżącej przewadze StanówZjednoczonych - Europa okazała się niezdolna do samodzielnego roz-wiązania swoich problemów. Kończył się również ekonomiczny prymatstarego kontynentu - Niemcy, Francja i Wielka Brytania po 1918 r. traciłystopniowo przodujące znaczenie w gospodarce światowej na rzecz StanówZjednoczonych.

2. Erozja systemu wersalskiego

Przyczyny tej erozji leżały w znacznej mierze w sferze ekonomicznej.W 1921 r. państwa Ententy określiły wysokość niemieckich reparacjiwojennych (132 mld marek) i zasady ich spłaty (2 mld marek w złocierocznie). Rząd niemiecki podjął próbę wywiązania się z tych zobowiązań,spowodowało to jednak wyczerpywanie się rezerw złota i obcych walut,inflację i spadek dochodów budżetowych. Niemcy zaprzestały więc spłat,a w odpowiedzi na to w grudniu 1923 r. wojska francuskie i belgijskiewkroczyły do Zagłębia Ruhry (część Nadrenii).

Posunięcie to nie tylko nie rozwiązało problemu, lecz omalże niespowodowało wybuchu rewolucji w Niemczech. W 1924 r. państwazachodnie wystąpiły więc z nową koncepcją (plan Dawesa), dając Niem-com możliwość zaciągania wysokich pożyczek zagranicznych w celu spłatreparacji. W rezultacie jednak w latach 1924-1930 Niemcy pożyczyływięcej pieniędzy (20 mld marek) aniżeli spłaciły (10,3 mld marek).Próbowały one jednocześnie szantażować państwa zachodnie argumen-tem, iż nie będą w stanie płacić odszkodowań bez odzyskania utraconychterytoriów (m.in polskiego Pomorza i kolonii). Tzw. plan Younga (1929)zmniejszył wysokość zobowiązań Niemiec i przyznawał im nową pożyczkę.Natomiast wybuch ogólnoświatowego kryzysu ekonomicznego w tymsamym roku uczynił sprawę reparacji bezprzedmiotową, a w 1930 r.Niemcy zostały zwolnione z obowiązku ich płacenia. Oznaczało topoważne odstępstwo od postanowień konferencji pokojowych, dokonane

przy udziale USA (Charles Dawes i Owen Young byli Amerykanami),które interweniowały w ten sposób w gospodarkę europejską.

Na płaszczyźnie politycznej erozja systemu wersalskiego zostaławywołana współpracą radziecko-niemiecką. Rosja Radziecka odnosiłasię niechętnie do postanowień konferencji pokojowych, gdyż komuniścidążyli do destabilizacji sytuacji w Europie, licząc na wybuch tamrewolucji proletariackiej. Rosję i Niemcy zbliżała też wrogość do Polski,na której rzecz oba państwa utraciły znaczne terytoria. W 1922 r. RosjaRadziecka i Niemcy podpisały porozumienie w Rapallo, stanowiącezapowiedź wskrzeszenia układu politycznego, funkcjonującego w cza-sach Bismarcka. Wprawdzie Gustaw Stresemann (minister spraw za-granicznych Niemiec w latach 1923-1929) odstąpił od bliskiej współpracyz Moskwą, umiejętnie szantażował jednak Zachód możliwością sojuszurosyjsko-niemieckiego, wymuszając na państwach Ententy istotne ustęp-stwa (Locarno, 1925).

Układ w Locarno dowodził, iż po uzyskaniu międzynarodowejgwarancji nienaruszalności swej granicy z Niemcami Francja gotowa jestpoświęcić interesy swych sojuszników w Europie Środkowowschodniej.Polska i Czechosłowacja z kolei nie potrafiły ułożyć między sobą współpra-cy. Blok tzw. Małej Ententy skutecznie trzymał w szachu Węgry, nie chciałnatomiast angażować się w konflikt polsko-niemiecki (do 1934 r. Czecho-słowacja nie czuła się zagrożona przez Niemcy). Polska ze swej stronyzachowywała dystans wobec Małej Ententy, utrzymując demonstracyjniedobre stosunki z Węgrami.

Układy w LocarnoPakt reński: podpisany przez Francję, Belgie i Niemcy, gwarantowany przezWielką Brytanię i Włochy, stwierdzał nienaruszalność granicy francus-ko-niemieckiej i niemiecko-belgijskiej.Wśród pozostałych porozumień znajdowały się traktaty gwarancyjne międzyFrancją a Czechosłowacją i Polską, które uzależniały francuską pomoc dlaobu państw (na wypadek agresji niemieckiej) od stanowiska Ligi Narodów.Układy oznaczały stabilizację zachodnich granic Niemiec, zgodnie z po-stanowieniami traktatu wersalskiego; brak międzynarodowego potwierdzenianienaruszalności wschodniej granicy Niemiec stwarzał im możliwość domaga-nia się pokojowej rewizji tej granicy.

3. Kryzys demokracji parlamentarnej

Upowszechnienie się po 1918 r. demokracji parlamentarnej w Europiemiało wiele przyczyn:

• wojna zakończyła się zwycięstwem państw o demokratycznej formierządów,

• okoliczności wywołania wojny postawiły na porządku dziennymkwestię zwiększenia społecznej kontroli władzy państwowej,

• w końcowej fazie wojny doszło do radykalizacji nastrojów społecz-nych, co powodowało wzrost popularności haseł demokracji, wolnościi sprawiedliwości.

Po 1918 r. system demokratyczny został wprowadzony w większościnowo powstałych krajów europejskich, przy czym konkretnym wzorem donaśladowania stał się ustrój polityczny Francji, określony w konstytucjiz 1875 r. Takie państwa jak Czechosłowacja, Estonia, Litwa, Łotwai Polska powstawały jako republiki parlamentarne (parlament jedno- lubdwuizbowy), z silną przewagą władzy ustawodawczej nad wykonawczą.

Triumf demokracji parlamentarnej był jednak pozorny. Utrzymała sięona jedynie w stabilnych i zamożnych krajach Europy Zachodniej (choći tutaj przeżywała kryzys, np. we Francji) oraz w Skandynawii. Niedemo-kratyczne formy rządów zwyciężyły w Hiszpanii, Portugalii i Austrii,a przede wszystkim we Włoszech i Niemczech. W krajach EuropyŚrodkowowschodniej (poza Czechosłowacją) demokracja bądź w ogóle niezapuściła korzeni (Bułgaria, Rumunia, Węgry), bądź po krótkim okresiepadła ofiarą antydemokratycznych zamachów stanu.

Antyparlamentarne zamachy stanu w Europie

X 1922

V 1926

XII 1926

„marsz na Rzym" Benito Mussoliniego

przewrót majowy w Polsce

wojskowy zamach stanu na Litwie

Mała EntentaTrójstronny sojusz Czechosłowacji, Jugosławii i Rumunii podpisany w latach1920-1921 i popierany przez Francje. Miał obowiązywać w przypadkuzagrożenia ze strony Węgier oraz Rosji Radzieckiej. W latach 30. rozbieżnościinteresów spowodowały kryzys tego sojuszu, który faktycznie przestał funk-cjonować po konferencji w Monachium (IX 1938).

Y1928

I 1929

III 1934

Y1934

Y1934

VII 1936

wojskowy zamach stanu w Portugalii, od 1932 r. dyktatura AntonioSalazara

zamach stanu w Jugosławii, początek dyktatury króla Aleksandra I

wprowadzenie stanu wyjątkowego w Estonii

zamach stanu w Bułgarii, początek dyktatury króla Borysa III

zamach stanu na Łotwie

pucz gen. Francisco Franco, początek wojny domowej (zakończonejw 1939 r. zwycięstwem Franco)

Przejęcie władzy przez partię hitlerowską w Niemczech odbyło się drogąpokojową: 1932 - Hitler przegrał wybory prezydenckie, osiągając jednakponad 40% głosów, natomiast NSDAP zdobyła w wyborach parlamentar-nych 37% głosów, stając się ugrupowaniem, którego nie można było pominąćprzy tworzeniu gabinetu; Hitler uzależnił wejście NSDAP do rządu odotrzymania stanowiska kanclerza, w 1 1933 r. objął ten urząd, doprowadzającwkrótce do monopartyjnej dyktatury partii nazistowskiej.

Demokracja parlamentarna spotkała się w okresie międzywojennymz zarzutami nieudolności, korupcji, faworyzowania politycznych miernotitp. Przeciwnicy tego systemu zazwyczaj przejaskrawiali jego rzeczywistei urojone wady. W poszczególnych krajach tendencje antyparlamentarnemiały swoją specyfikę. W Niemczech np. wiązać je można z czynnikamihistorycznymi: późnym zjednoczeniem kraju, silnymi w przeszłości Prustradycjami militaryzmu, szokiem i frustracją, spowodowanymi klęskąwojenną. W Europie Środkowowschodniej zasadnicze znaczenie miał brakdoświadczeń demokratycznych, niski poziom edukacji (analfabetyzm)i kultury politycznej. Społeczeństwa w tym rejonie były przeważnie słabozorganizowane i pozbawione nawyków samodzielnego działania. W niektó-rych krajach teoria tak dalece odbiegała od praktyki, iż istnienie wprowa-dzonych w latach 1918-1919 instytucji demokratycznych było zupełnąfikcją. Wymownym tego przykładem może być Litwa, gdzie przez większączęść „okresu parlamentarnego" obowiązywały przepisy stanu wyjątkowe-go, przez co demokratyczna konstytucja istniała jedynie na papierze.

4. Rządy totalitarne (komunizm, faszyzm)i autorytarneW potocznym rozumieniu słowo demokracja oznacza rządy większo-

ści i jest jednocześnie synonimem wolności. Istnieją jednak w historii

przypadki, iż większość społeczeństwa pragnie podporządkować sięwoli dyktatora (poparcie Francuzów dla zamachu Napoleona III,dojście do władzy Adolfa Hitlera). Współczesny uczony, Erich Fromm,stworzył teorię „ucieczki od wolności", wedle której człowiek boi sięsamotności, odpowiedzialności i samodzielnego dokonywania wybo-rów. Wybawieniem z tych frustracji i lęków może być uczestnictwo wewspólnocie (narodowej, rasowej, partyjnej), kierowanej przez kogoś(wódz), komu można zaufać i scedować na niego rozwiązywaniewłasnych problemów.

Demokracja parlamentarna miała w okresie międzywojennym pręż-nych i dobrze zorganizowanych przeciwników, cieszących się poparciemdużej części opinii publicznej. Największym zagrożeniem stały się dla tegosystemu dwie ideologie: komunizm i faszyzm.

Komunizm

Po wygraniu wojny domowej bolszewicy stworzyli stopniowo systemopierający się na upaństwowieniu całej gospodarki oraz na monopoluwładzy, zastrzeżonym dla partii komunistycznej. Dla powstania tegosystemu zasadnicze znaczenie miała leninowska teoria, wedle którejpolityczna świadomość mas pracujących nie rozwija się w sposóbspontaniczny, lecz musi być ukształtowana (wniesiona z zewnątrz) przezelitę rewolucyjną. Teoria ta położyła podwaliny pod budowę państwakomunistycznego, w którym dominującą rolę odgrywa partia (awangar-da proletariatu).

Partia ta brutalnie likwidowała wszelkie przejawy opozycji. Uzasa-dnieniem prześladowań i przeprowadzanych na wielką skalę krwa-wych czystek stała się w latach 30. teza Stalina, iż „walka klasowa"zaostrza się w miarę „budowania socjalizmu": wrogowie systemu,widząc swoją porażkę, bronią się z coraz większą determinacją, ich opórzaś zmusza partię do coraz bardziej zdecydowanych działań. Bardzoważną rolę w ustroju komunistycznym odgrywała też indoktrynacja, tj.zespół działań propagandowych, mających przekonać społeczeństwoo doskonałości i nieuchronności wprowadzanych rozwiązań. Staranosię wychować nowy typ człowieka - ślepo oddanego komunizmowi,ujętego w tryby organizacji państwa i partii od dzieciństwa aż dośmierci.

Rządy Józefa Stalina

19221924

1928-1933

1934

1935-1938

1941-1945

1945

1946-1948

1948

1952-1953

III 1953

Józef Stalin obejmuje stanowisko sekretarza generalnego partiiśmierć Lenina; początek walki o władzę między Stalinem a LwemTrockim (w 1929 r. wydalony z kraju, zaś w 1940 r. zamordowanyw Meksyku przez agenta NKWD)tzw. pierwsza pięciolatka: realizacja planu budowy ekonomicznychpodstaw socjalizmu (industrializacja, elektryfikacja, kolektywizacja);powszechna kolektywizacja rolnictwa doprowadziła do dezorganizacjiprodukcji rolnej i wielkiego głodu (kilka min ofiar śmiertelnych), główniena Ukrainie i w Rosji centralnejśmierć Siergieja Kirowa (sekretarz partii w Leningradzie, konkurentStalina, zamordowany na jego rozkaz) staje się pretekstem do falimasowych represji. W trakcie tzw. wielkiej czystki (1935-1938) aresz-towano - wedle szacunkowych obliczeń - ok. 7 min ludzi (część zmarław łagrach), a stracono ok. milionatzw. wielkie procesy - pokazowe rozprawy wybitnych przedstawicielipartii bolszewickiej, tzw. starej gwardii (dawni współpracownicy Lenina),oskarżonych i straconych pod sfingowanymi zarzutami szpiegostwa,dywersji, sabotażu itp.okres tzw. wielkiej wojny ojczyźnianej: częściowa modyfikacja metodsprawowania władzy (efekt zewnętrznego zagrożenia) - stonowanieakcentów komunistycznych w propagandzie na rzecz uznania wartościnarodowych, zaprzestanie propagandy antyreligijnej i taktyczne porozu-mienie z Cerkwią prawosławną, tolerowanie pozakołchozowej produkcjirolnej (indywidualne działki chłopskie) itp.dążenie do odzyskania przez państwo pełnej kontroli w dziedziniegospodarki, ideologii i kulturykampania antyinteligencka (żdanowszczyzna - od imienia AndriejaŻdanowa, sekretarza KC) w celu pełnej uniformizacji i ideologizacji życiaumysłowego - walka z formalizmem, dekadentyzmem i kosmopolity-zmem (uleganie „obcym wpływom") w kulturze, sztuce i naucewprowadzanie stalinowskiego modelu państwa w krajach bloku radzie-ckiego, inicjowanie tam masowego terroru, m.in. pokazowe procesy - nawzór rozpraw z lat 1936-1938 - przywódców partii komunistycznych naWęgrzech, w Albanii, Bułgarii, Czechosłowacji i Rumuniiprzygotowania do nowej fali wielkiego terroru w ZSRR (1953 - „sprawalekarzy")śmierć Stalina

Komunizm utrzymywał się przy władzy nie tylko dzięki przemocy.Głoszone przezeń hasła trafiały do najuboższych, przed rewolucją wyzys-

kiwanych i upośledzonych warstw społeczeństwa. Ludziom z tych warstwodpowiadał ustanowiony przez władzę komunistyczną egalitaryzm, budo-wa zaś nowej państwowości dała im szansę awansu w hierarchii społecznej.Społeczeństwo rosyjskie, przez wieki dyskryminowane przez carat, nieodczuwało boleśnie braku swobód obywatelskich. Despotyczna tradycjarosyjska okazała się więc dobrym fundamentem dla nowoczesnej, totalitar-nej dyktatury.

Organizacja państwa radzieckiego

Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich (utworzony w 1922 r.):państwo federacyjne, w 1940 r. 16 republik związkowych (w teoriirównouprawnionych), ponadto republiki autonomiczne, obwody auto-nomiczne i okręgi narodowościowe; w praktyce dominująca pozycjaRosjan, uzasadniana m.in. wypowiedziami Stalina o narodzie rosyjskimjako najwybitniejszym spośród „narodów wchodzących w skład ZwiązkuRadzieckiego" (1945), rusyfikacja aparatu władzy poszczególnych re-publik.

Najwyższa władza: w teorii - Wszechzwiązkowy Centralny Komitet Wyko-nawczy, wybierany przez Zjazd Rad, od 1936 r. Rada Najwyższa; w praktyce- Biuro Polityczne partii komunistycznej, mianujące rząd (do 1946 r. RadaKomisarzy Ludowych); równoczesne istnienie działających w podobnymzakresie organów państwa i partii (np. w rządzie - komisarz ludowy sprawzagranicznych, w partii - Wydział Zagraniczny KC), w praktyce podporząd-kowanie aparatu państwowego aparatowi partyjnemu; 1936 r.: nowa kon-stytucja zawierająca zapis o przewodniej roli partii w życiu politycznymi społecznym.

Życie gospodarcze i społeczne: unicestwienie gospodarki indywidualnej i dąże-nie do pełnej likwidacji własności prywatnej, przypisanie siły roboczej domiejsca pracy, dążenie do likwidacji klas społecznych (przez terror wobecprzedstawicieli starego systemu - mieszczaństwa, chłopstwa, resztek burżuazjiitp.); walka z religią i ateizacja społeczeństwa; dążenie do stworzenia nowejkultury i nowego typu człowieka - w latach 20. rewolucja obyczajowa(deprecjonowanie rodziny, propaganda swobody życia uczuciowego i seksual-nego), okres eksperymentów formalnych w sztuce i literaturze, w latach 30.likwidacja swobód twórczych, ideologizacja i pełna kontrola państwa nadżyciem kulturalnym, powrót wartości tradycjonalistycznych w sferze obycza-jowej, rehabilitacja rodziny (m.in. ograniczenie swobody rozwodów i legalno-ści przerywania ciąży).

Faszyzm

Także faszyzm dążył do budowy totalitarnej organizacji społeczeń-stwa. Negował on wolność jednostki, gwarantowaną przez demokracjęparlamentarną, stawiając na pierwszym miejscu państwo. Kult silnegopaństwa, kierowanego przez genialnego wodza, łączył z nacjonalizmem,głosząc apoteozę przemocy, podboju i ekspansji, mającej zapewnić wiel-kość własnemu narodowi. Faszyści odrzucali klasowy kolektywizm komu-nizmu, ale sami posługiwali się demagogią społeczną, obiecując usunięciewyzysku i stworzenie systemu, w którym robotnik nie będzie eksploatowa-ny przez kapitalistę.

Państwo faszystowskie we Włoszech, stanowiące pierwowzór tegomodelu ustrojowego, opierało się na zasadach:

• wodzostwa (wódz - duce - stojący ponad prawem i stanowiącyźródło prawa),

• monopartyjności (zakaz istnienia innych partii poza faszystowską),• militaryzmu (działalność państwa polegała na przygotowywaniu się

do wojen i podbojów),• etatyzmu (silna ingerencja państwa w życie gospodarcze i stosunki

między pracodawcami a pracobiorcami),• korporacjonizmu (niwelowanie konfliktów społecznych przez two-

rzenie zrzeszeń - korporacji z udziałem pracodawców i pracobiorców,stanowiących miejsce rozstrzygania sporów).

Skrajną i specyficzną formę faszyzmu stanowił narodowy socjalizm(nazizm). Kwintesencją jego ideologii było absolutyzowanie roli narodu(jednostka jest niczym, naród jest wszystkim) oraz zasada rasizmu. Wedległoszonych przez nazistów teorii tzw. rasa aryjska, do której Adolf Hitlerzaliczał przede wszystkim Niemców (rasa panów), górowała nad innymirasami i dlatego powinna objąć rządy nad światem. Za głównego przeciw-nika aryjczyków uznawał Hitler rasę żydowską, a doktryna partii hitlerow-skiej przewidywała likwidację ludności żydowskiej w Europie (s. 436).

Państwo hitlerowskie

Adolf Hitler: od 1934 r. kanclerz, prezydent i wódz (Fuhrer) narodu niemiec-kiego, zwierzchnik państwa, partii i sił zbrojnych.

Zasada wodzostwa stosowana na wszystkich szczeblach aparatu władzy,rządzenie metodą rozkazów.

Faszyzm i narodowy socjalizm zajmowały stanowisko antykomunis-tyczne, brutalnie likwidując ruch komunistyczny we Włoszech i w Niem-czech, a także zwalczając (z wyjątkiem lat 1939-1941) wpływy ZSRR naarenie międzynarodowej. Obydwa systemy, faszystowski i komunistycz-ny, łączyło jednak wiele podobieństw. Do wspólnych cech należało m.in.:

• negowanie zasad demokracji i parlamentaryzmu,• dążenie do całkowitej (totalnej) kontroli nad życiem społecznym,• pogarda wobec prawa, które w obu systemach miało być jedynie

utylitarnym narzędziem kształtowania społeczeństwa,• monopartyjność - zarówno partia komunistyczna, jak i faszystowska

stanowiła rodzaj elity (awangardy), obdarzonej większymi prawami aniżelireszta społeczeństwa,

• absolutyzowanie roli przywódców (zasada wodzostwa w systemiefaszystowskim, tzw. kult jednostki w ZSRR za rządów Stalina),

• pochwała przemocy jako środka politycznego działania oraz obse-sja „wroga" (Hitler wierzył w światową konspirację żydowską, dążącą dozniszczenia Niemiec; główną motywacją terroru stalinowskiego była dzia-łalność rzekomych obcych agentów nasyłanych przez kraje kapitalistycz-ne),

• teatralizacja życia publicznego na wzór paramilitarny: organizowaniemasowych uroczystości z użyciem mundurów, sztandarów, pieśni, meldun-ków itp.

W przeciwieństwie do systemów komunistycznych, systemy faszystow-skie nie dążyły natomiast do likwidacji własności prywatnej i wolnoryn-kowych mechanizmów gospodarczych.

Partia rządząca: NSDAP (Narodowo-Socjalistyczna Niemiecka Partia Robot-nicza) wkomponowana w strukturę państwa.

W miarę upływu czasu rosnąca rola SS, tj. Drużyn Ochronnych NSDAP,organizacji stanowiącej zalążek nowej elity narodu niemieckiego; rekrutowanawedle rygorystycznych kryteriów rasowych i biologicznych (niekwestionowaniaryjczycy o nienagannym zdrowiu i sprawności fizycznej), skupiała fanatycz-nych zwolenników ideologii nazistowskiej i Hitlera, przygotowywanych dorządzenia resztą Europy po zwycięstwie Rzeszy; używana do zadań policyjnychi eksterminacyjnych (personel obozów koncentracyjnych) oraz jako siła zbrojna(formacje Waffen-SS).

Autorytaryzm

Ideologia totalitarna, wyrażana przez faszyzm i komunizm, miałaswoich sympatyków w wielu państwach europejskich, zwłaszcza tam, gdziedoszło do obalenia demokracji parlamentarnej. Zasadniczo jednak antypar-lamentarne dyktatury w takich krajach jak Polska, Litwa, Hiszpania różniłysię w istotny sposób od rządów totalitarnych. Niektóre z tych dyktatur sąokreślane przez historyków mianem autorytarnych, gdyż głównym ichprzesłaniem było skupienie społeczeństwa wokół autorytetu władzy bądźkonkretnego przywódcy państwa (przykład Józefa Piłsudskiego).

5. Wielki kryzys gospodarczy (1929-1935)Krach na giełdzie nowojorskiej w październiku 1929 r. dał początek

ostatniemu z kryzysów, które systematycznie dotykały gospodarkę kapita-

Państwo totalitarne

zasada wodzostwa stanowi oficjalnąregułę ustroju

władza w państwie należy do totali-tarnej partii; państwo jest własnościąpartii, a jej aparat stopniowo zlewa sięz aparatem państwowym

zlikwidowana zostaje wszelka opozy-cja, przeważnie przy użyciu terroru;parlament zostaje zlikwidowany bądźjest opanowany przez partię

władza dąży do całkowitej kontroli,podporządkowania oraz indoktryna-cji jednostki w duchu panującej ideo-logii

wrogi stosunek do religii - ideologietotalitarne same stanowiły rodzajświeckiej religii, toteż traktowały in-stytucje kościelne jako rodzaj niebez-piecznego konkurenta

Państwo autorytarne

pozycja dyktatora ma nieformalnycharakter; funcjonują władze (król,prezydent) formalnie stojące ponaddyktatorem

partia obozu rządowego (np. BBWRw Polsce) nie przejmuje kompetencjiurzędów państwowych

funkcjonuje legalna opozycja, choćjest ona szykanowana przez władze;nieobecny jest masowy terror

państwo nie dąży do całkowitego opa-nowania życia publicznego, gospoda-rczego i kulturalnego; nie narzucaspołeczeństwu ideologii

życzliwy stosunek do religii i chętnewykorzystywanie przez władze po-parcia instytucji kościelnych

listyczną w okresie, kiedy rządziły nią reguły wolnej konkurencji. Głównąprzyczyną tych kryzysów była plaga nadprodukcji. Kiedy przemysłwytwarzał więcej, niż ludzie mogli kupić, rosły nadmiernie zapasy i trzebabyło ograniczać produkcję, co prowadziło do jej załamania się. Bezpośred-nim powodem krachu w 1929 r. była błędna polityka finansowa central-nych banków amerykańskich i angielskich.

Kryzys objawił się gwałtownym spadkiem produkcji we wszystkichdziedzinach przemysłu (w wielu krajach więcej niż o połowę) orazwzrostem bezrobocia. Rolnictwo było rujnowane niskimi cenami - ludnośćmiejska ograniczyła konsumpcję, z kolei producenci żywności, aby zre-kompensować spadek cen na istniejące w nadmiarze towary rolne,produkowali więcej, co powodowało dalszy spadek cen itd. We wszystkichkrajach objętych kryzysem doszło do zaostrzenia sytuacji społeczneji wzrostu napięcia politycznego. Jeszcze bardziej zmalało poparcie dlademokracji parlamentarnej, obwinianej o nieskuteczną walkę z kryzysem.Otworzyła się natomiast koniunktura dla ruchów antydemokratycznych,obiecujących stabilizację polityczną i rozwój gospodarczy za cenę wprowa-dzenia rządów „silnej ręki" (stąd kryzys ułatwił np. partii hitlerowskiejzdobycie władzy w Niemczech).

Konieczność przezwyciężenia kryzysu doprowadziła do wypracowa-nia modelu działania, w którym istotną rolę wyznaczano państwu.

Teoretyczne podstawy interwencjonizmu państwowego stworzył brytyjskiekonomista, John Keynes. Wedle jego teorii wolna gra sił rynkowych niewystarcza dla sprawnego funkcjonowania gospodarki. Niezbędna jest aktyw-na polityka państwa polegająca m.in. na:1. aktywizowaniu popytu przez zwiększanie wydatków budżetowych,

Mechanizm krachu giełdowego w 1929 r.banki podtrzymują koniukturę, sztucznie utrzymując niską stopę procentowąi stabilny poziom cen -> powoduje to gorączkę spekulacyjną na rynkupapierów wartościowych (wzrost cen akcji, nie mający pokrycia w ichrzeczywistej wartości) -> zawyżanie kursów akcji dochodzi do punktu kry-tycznego, od którego wartość akcji zaczyna spadać -» powoduje to masowąwyprzedaż akcji -> co pociąga za sobą dalszy spadek wartości akcji ->przemysł ogranicza produkcję -» zmniejsza zatrudnienie -» co powodujespadek popytu na wyroby przemysłu -» a w konsekwencji spadek wartościakcji itd.

Politykę interwencjonizmu państwowego jako pierwsze zaczęły pro-wadzić Stany Zjednoczone. Program prezydenta Franklina Delano Roo-sevelta, zwany Nowym Ładem (New Deal, realizowany od 1933 r.), polegałna zakrojonych na szeroką skalę robotach publicznych oraz pomocysocjalnej dla bezrobotnych. Umorzono też długi farmerów i rozpoczętosubsydiowanie produkcji rolnej. Śladami USA poszły niektóre krajeeuropejskie, m.m. Niemcy, gdzie również stosowano masowo robotypubliczne (budowa autostrad). Przykład niemiecki pokazywał jednocześ-nie, iż wielką siłą napędową gospodarki może być rozbudowa przemysłuzbrojeniowego.

Kryzys w Polsce miał wyjątkowo ostry charakter, o czym przesądziłozacofanie gospodarcze kraju. Przezwyciężenie kryzysu utrudniała teżbezradność władz. Piłsudski nie lubił i nie rozumiał kwestii ekonomicz-nych. Co gorsza, właśnie w 1930 r. pozbył się z rządu najlepszego w swymobozie fachowca od gospodarki, Eugeniusza Kwiatkowskiego. Współ-pracownicy Marszałka hołdowali poglądom skrajnie liberalnym i oczeki-wali, iż kryzys minie wskutek samoczynnie działających mechanizmówrynkowych. Nie podjęli działań interwencyjnych, skazując się na rolębiernego obserwatora wydarzeń. Piłsudczycy obawiali się odwołania dostosowanej w innych krajach metody tzw. inflacyjnego nakręcania koniun-ktury (tj. uzyskiwania środków na inwestycje przez drukowanie pieniądza).Sądzili, iż niemożliwe będzie kontrolowanie tego procesu i w efekcie, jakw latach 20., doprowadzi on do załamania się waluty, a następnie całejgospodarki.

6. Druga Rzeczypospolita

Terytorium, ludność, struktura narodowościowa

Polska odrodziła się jako kraj średniej wielkości. Liczyła 388 600 km2,co stawiało ją na szóstym miejscu w Europie. W jej granicach znalazło się52% obszaru przedrozbiorowej Rzeczypospolitej, a sąsiadowała (nie liczącWolnego Miasta Gdańska) z Niemcami, Czechosłowacją, Rumunią,Związkiem Radzieckim, Litwą i Łotwą (od marca 1939 r. także z Węg-rami).

2. organizowaniu inwestycji publicznych (zmniejszenie bezrobocia),3. zasilaniu gospodarki tanim kredytem.

Wedle spisu powszechnego z 1921 r. Polskę zamieszkiwało 32 minobywateli, z tego aż 60% utrzymywało się z rolnictwa. Taka strukturaspołeczna była już w Europie anachronizmem. W państwach rozwiniętychodsetek ludności rolniczej wahał się od 20 do 40%. -

Polska była państwem wielonarodowym. Wedle obliczeń dokonanychna podstawie spisu z 1931 r. Rzeczpospolitą zamieszkiwało ok. 65%Polaków, 16% Ukraińców, 9,8% Żydów, 6,1% Białorusinów oraz 2,4%Niemców. Polacy byli przeważnie rzymskimi katolikami, Ukraińcy greko-katolikami lub prawosławnymi, Białorusini prawosławnymi, Żydzi wy-znawali judaizm, a Niemcy przeważnie protestantyzm.

Najwięcej problemów rodziła kwestia ukraińska. Większość Ukraiń-ców znalazła się w Polsce wbrew swojej woli i dążyła do stworzeniawłasnego państwa. Słabiej rozwinięta była świadomość narodowa Biało-rusinów. Za to na ich terenach dominowała polska własność ziemska, cosprzyjało szerzeniu radykalnej propagandy społecznej i rozwojowi ruchukomunistycznego. Większość Niemców, boleśnie odczuwających utratępozycji narodu panującego, marzyła o powrocie do Rzeszy. Najbardziejskłonni do współpracy z odrodzoną Polską byli Żydzi. Ale właśnieprzeciwko nim kierował się coraz ostrzejszy nacjonalizm NarodowejDemokracji. Antysemityzm rodził żydowską nieufność, a czasem wrogośćdo Polski.

Ustrój politycznyOd stycznia 1919 r. Polska była republiką parlamentarną. Zasady

ustrojowe regulowała najpierw tzw. Mała Konstytucja (s. 383), następniezaś tzw. konstytucja marcowa (uchwalona w marcu 1921 r., weszła w życiew listopadzie 1922 r.).

Ustrój polityczny Polski wedle konstytucji z 17 marca 1921 r.republika parlamentarna, zasada ustrojowa: trójpodział władzywładza ustawodawcza: dwuizbowy parlament; stanowił prawa, powoływałi odwoływał rząd, wybierał prezydentawładza wykonawcza: prezydent (pozbawiony politycznych kompetencji, pełniłgłównie funkcje reprezentacyjne) oraz rząd ściśle uzależniony od parlamentuniezależna władza sądownicza: niezawisłe sądy (tj. niezależne od jakichkolwiekinnych organów państwowych)

Polski parlamentaryzm w latach 1921-1926 borykał się z wielomaproblemami, wynikającymi głównie z niemożności wyłonienia stabilnejwiększości rządowej. Istniejący w latach 1923-1925 gabinet WładysławaGrabskiego, który jako jedyny w tym okresie przeprowadził wiele istotnychzmian w kraju, m.in. reformę walutową, mógł pracować tak skutecznie jedyniedzięki temu, iż był rządem pozaparlamentarnym (ponadto przez 6 miesięcydziałał na podstawie przyznanych mu przez sejm specjalnych pełnomocnictw).

Wady ustrojowe skłoniły większość ugrupowań politycznych dostopniowego pogodzenia się z myślą o konieczności modyfikacji kon-stytucji marcowej. Zamiary te wyprzedził jednak Józef Piłsudski, którywykorzystując istniejące w kraju niezadowolenie z rządów parlamentar-nych, dokonał w maju 1926 r. zbrojnego zamachu stanu.

Przewrót majowyZamach stanu przeprowadzony przez Józefa Piłsudskiego (12-14 V 1926 r.)przy pomocy oddziałów wojskowych, dowodzonych przez oficerów-piłsud-czyków (byli żołnierze I Brygady Legionów oraz POW). Poprzedzony zostałwielomiesięcznymi przygotowaniami propagandowymi Piłsudskiego, któryw 1923 r. zrzekł się funkcji państwowych, podjął natomiast krytykę konstytucjimarcowej oraz systemu parlamentarnego, zaś eksponując swe zasługi w walceo niepodległość, domagał się powierzenia mu odpowiedzialności za sytuacjęw armii. Głównym obiektem ataków Piłsudskiego była Narodowa Demokra-cja, on sam zaś (jako dawny socjalista) cieszył się zaufaniem ugrupowańlewicowych (poparły one zamach). Przewrót, pomyślany pierwotnie jakobezkrwawa demonstracja przeciwko koalicji ND i partii centrowych (rząd„Chjeno-Piasta", premier Wincenty Witos), przerodził się w zacięte walki (379zabitych, 920 rannych). Po zwycięstwie Piłsudski odwrócił się od dotych-czasowych sprzymierzeńców z lewicy parlamentarnej i przystąpił do tworzeniawłasnego obozu politycznego (sanacja).

prawa i obowiązki obywatelskieobowiązki: wierność Rzeczypospolitej i jej prawom, obowiązek powszechnejsłużby wojskowej, obowiązek nauki w zakresie szkoły podstawowowej;prawa polityczne: dopuszczenie obywateli do udziału we wszystkich funkcjachpaństwowych; powszechne prawo wyborcze (także dla kobiet);prawa wolnościowe: wolność osobista, nietykalność mieszkania, tajemnicakorespondencji, nietykalność własności, prawo wyrażania myśli i przekonań,wolność prasy, prawo do zgromadzania się i stowarzyszania, wolność religijna

Po przewrocie majowym ustrój polityczny, z formalnego punktuwidzenia, zmienił się jedynie nieznacznie: w sierpniu 1926 r. sejm uchwaliłtzw. nowelę sierpniową (prezydent otrzymał prawo rozwiązywania par-lamentu oraz wydawania dekretów z mocą ustawy). Piłsudski wyłączył teżarmię spod kontroli parlamentarnej i objął nad nią dowództwo jako tzw.Generalny Inspektor Sił Zbrojnych.

W kraju zapanował rodzaj niepisanego stanu wyjątkowego. Piłsudskinie ogłosił się dyktatorem (choć był nim w praktyce), odmówił przyjęciaprezydentury, nie zniósł konstytucji, parlamentu i partii politycznych,rządził zaś przez naginanie istniejących norm prawnych do swoich potrzeb,wykorzystując swój ogromny autorytet. W końcowej fazie życia Piłsuds-kiego jego współpracownicy rozpoczęli prace nad nową konstytucją, któraweszła w życie w kwietniu 1935 r.

Ustanowione przez konstytucję kwietniową rządy prezydenckie teore-tycznie nie wykluczały demokracji i pluralistycznej rywalizacji o władzę.W praktyce przesądziła o tym niedemokratyczna ordynacja wyborczaz czerwca 1935 r. Partie straciły prawo zgłaszania kandytatów na posłów,ustalanych teraz przez tzw. Zgromadzenia Okręgowe, zmonopolizowaneprzez obóz rządowy (w tej sytuacji opozycja zbojkotowała wyboryparlamentarne w 1935 r. i w 1938 r.).

Ogromne kompetencje otrzymał w 1935 r. dotychczasowy prezydent,Ignacy Mościcki, który za życia Piłsudskiego praktycznie nie miał znaczą-cych wpływów w aparacie państwowym. Po śmierci Marszałka Mościckiujawnił ambicje odegrania roli nr l w państwie, z ambicjami tymi nie szłyjednak w parze kompetencje polityczne. W rezultacie musiał się onpodzielić władzą z następcą Piłsudskiego na stanowisku GeneralnegoInspektora Sił Zbrojnych, Edwardem Rydzem-Śmigłym. W ten sposób,

Konstytucja kwietniowa1. zastępowała ustrój parlamentarny ustrojem prezydenckim, prezydentstawał się centralnym punktem systemu władzy, przed nikim nie odpowiadałza swe czynności urzędowe; mianował wedle swego uznania premiera i Gene-ralnego Inspektora Sił Zbrojnych, wyznaczał 1/3 składu senatu, miał praworozwiązywania parlamentu;2. funkcje parlamentu ograniczone zostały do uchwalania praw i niewielkiejkontroli nad pracami rządu; konstytucja zmniejszała uprawnienia sejmu,zwiększała uprawnienia senatu.

zamiast systemu prezydenckiego, w Polsce nastał w latach 1936-1939rodzaj duumwiratu (rządy 2 osób), co było sprzeczne z literą oraz duchemkonstytucji kwietniowej.

Życie polityczneCechowało je rozdrobnienie (duża liczba stronnictw politycznych),

stanowiące zarówno rezultat różnic ideologiczno-politycznych, jak i pozo-stałości po okresie zaborów (dzielnicowy charakter niektórych partiipolitycznych), ambicji osobistych przywódców itp.

Główne nurty życia politycznego w II Rzeczypospolitej

Obóz nacjonalistyczny (Narodowa Demokracja)organizacje: Związek Ludowo-Narodowy (1919-1928), Stronnictwo Narodo-we (1928-1939); tajne kierownictwo obozu stanowiła Liga Narodowa (roz-wiązana w 1928 r.);program: stworzenie państwa narodowego (pozbawienie mniejszości narodo-wych wpływu na życie polityczne i gospodarcze, polonizacja rejonów miesza-nych narodowościowo, silny antysemityzm); respektowanie zasad wolnegorynku w gospodarce i sprzeciw wobec ingerencji państwa w życie ekonomicz-ne; do 1928 r. poparcie dla systemu demokracji parlamentarnej, następniestopniowe przechodzenie na pozycje totalitarne (fascynacja faszyzmem włos-kim, uznanie zasady wodzostwa, kult rządów „silnej ręki") - szczególniewidoczne u młodego pokolenia;udział we władzy: do 1926 r. kilkakrotne uczestnictwo w rządach, szczególnieznaczące w okresie tzw. rządów „Chjeno-Piasta" (1923), po przewrociemajowym w opozycji, w latach 30. sięganie po pozaparlamentarne metodywalki (łącznie ze stosowaniem przemocy fizycznej wobec przeciwników),intensyfikacja wystąpień antysemickich.

Chadecjaorganizacje: Chrześcijańskie Narodowe Stronnictwo Pracy - ChrześcijańskaDemokracja (1919-1937), Stronnictwo Pracy (1937-1939);program: poszukiwanie tzw. trzeciej drogi (między socjalizmem a liberalnymkapitalizmem), m.in. poprzez zapewnienie robotnikom udziału w zyskachprzedsiębiorstw, rozwój kooperatyzmu; odrzucenie nacjonalizmu (jako sprze-cznego z chrystianizmem), ale dążenie do unarodowienia (przejścia w ręcepolskie) przemysłu i handlu ; akceptacja demokracji parlamentarnej, poparcieidei silnej władzy wykonawczej;udział we władzy: do 1926 r. współpraca z ND, sporadyczny udział w gabine-

tach koalicyjnych; od 1926 r. w opozycji wobec sanacji, 1929-1930 uczestnikCentrolewu ( parlamentarne porozumienie 6 stronnictw antysanacyjnych);w latach 30. poparła koncepcję tzw. Frontu Morges (program konsolidacjistronnictw centrowych - chadecji i ruchu ludowego - w celu wspólnej walkiprzeciwko sanacji), w 1937 r. połączyła się z Narodową Partią Robotniczą,tworząc Stronnictwo Pracy

Sanacjaorganizacje: Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem (1928-1935), ObózZjednoczenia Narodowego (1937-1939);program: eklektyzm światopoglądowy i polityczny; spoiwem ruchu byłouznanie autorytetu Józefa Piłsudskiego, uznanie zasady dominacji piłsud-czyków w życiu politycznym (jako najbardziej zasłużonych dla odzyskanianiepodległości), uznanie zasady silnego rządu (wzmocnienie uprawnieńprezydenta), uznanie wiodącej roli instytucji państwa w życiu społecznym(tzw. ideologia państwowa); po śmierci Piłsudskiego (1935) nowy przywód-ca obozu, Edward Rydz-Śmigły, lansował hasło konsolidacji społeczeństwawokół armii i zasadę wodzostwa, elementem programu sanacji stał się teżnacjonalizm;udział we władzy: obóz rządzący w latach 1926-1939

Ruch ludowyorganizacje: Polskie Stronnictwo Ludowe „Piast" (1914-1931), Polskie Stron-nictwo Ludowe „Wyzwolenie" (1915-1931), Stronnictwo Chłopskie(1926-1931) - w 1931 r. połączyły się ze sobą, tworząc Stronnictwo Ludowe;program: wskazywanie na chłopów jako główną siłę narodu, w latach 30.agraryzm (s. 345); poparcie ustroju republikańskiego i demokracji parlamen-tarnej; walka o wykonanie reformy rolnej (różnice stanowisk co do zasadreformy);udział we władzy: do 1926 r. udział w rządach koalicyjnych - PSL „Piast"głównie we współpracy z ND (rządy „Chjeno-Piasta"), PSL „Wyzwolenie"głównie we współpracy z PPS; od 1926 r. w opozycji wobec sanacji, w latach1929-1930 w ramach Centrolewu; po 1931 r. SL w opozycji, lecz różnice zdańwewnątrz stronnictwa co do metod walki z sanacją

Ruch socjalistycznyorganizacje: Polska Partia Socjalistyczna (1919: połączenie PPS, PPS zaborupruskiego oraz PPSD);program: dochodzenie do ustroju socjalistycznego metodą walki parlamentar-nej; uznanie dla zasady demokracji parlamentarnej i pluralizmu politycznego;walka przeciwko wszelkim formom dyskryminacji i ograniczania swobód

Duża liczba partii politycznych utrudniała wyłonienie trwałej większo-ści rządowej. Wybory parlamentarne w 1919 i 1922 r. nie dały zdecydowa-nej przewagi żadnemu z ugrupowań (w obu wypadkach najwięcej głosówuzyskała Narodowa Demokracja), toteż w latach 1919-1926 istniałow Polsce 14 gabinetów.

W rezultacie przewrotu majowego władza w kraju przeszła w ręceobozu piłsudczykowskiego, który stopniowo eliminował wpływy innychstronnictw na funkcjonowanie aparatu państwowego.

demokratycznych; ochrona świata pracy (m.in. rozbudowa systemów opiekispołecznej, ochrona socjalna pracujących kobiet itp.);udział we władzy: dominujący wpływ na rządy w pierwszych miesiącachniepodległości (XI 1918-1 191 9), następnie kilkakrotny udział w rządachkoalicyjnych (m.in. w koalicji z ND, rząd Aleksandra Skrzyńskiego,1925-1926); po przewrocie majowym życzliwa neutralność wobec piłsud-czyków, od 1928 r. w zdecydowanej opozycji, 1929-1930 uczestnik Centro-lewu, po 1935 r. lokalna współpraca z komunistami (w ramach tzw. frontuludowego)

Komuniściorganizacje: Komunistyczna Partia Robotnicza Polski (1918-1925), Komuni-styczna Partia Polski (1925-1938), od 1921 r. sekcja III Międzynarodówki,podporządkowana Komitetowi Wykonawczemu Międzynarodówki (w prak-tyce partii radzieckiej); próby prowadzenia samodzielnej polityki doprowadzi-ły do konfliktu ze Stalinem - w 1924 r. uznana za „filię trockizmu" , w 1938 r.rozwiązana (większość jej przywódców zamordowana w ZSRR);program: rewolucja proletariacka i budowa państwa socjalistycznego na wzórradziecki, od 1923 r. hasło wywłaszczenia ziemi obszarniczej bez odszkodowa-nia, hasło samookreślenia narodów (prawo Ukraińców i Białorusinów dooderwania się od Polski), w latach 1923-1935 głoszone również w odniesieniudo Górnego Śląska i Pomorza; zwalczała inne ruchy polityczne (jakoburżuazyjne i faszystowskie), do 1935 r. ostro zwalczała także socjalistów(jako „socjalfaszystów"); od 1935 r. głosiła (zgodnie ze stanowiskiem Między-narodówki) hasło tworzenia „frontu ludowego" do walki z faszyzmemi zabiegała o współpracę PPS;udział we władzy: partia nielegalna, występująca przeciwko instytucjompaństwa polskiego (m.in. nawoływanie do bojkotu służby wojskowej, prora-dziecka propaganda i dywersja w wojsku), negująca zasady demokracjiparlamentarnej

Rządy obozu sanacyjnego

1926

1928

1928-1929

1929

1930

1931-1932

1932-1933

1934

1935

ustawa o zmianie konstytucji (nowela sierpniowa), zezwalająca m.in.prezydentowi na rozwiązywanie parlamentu

wybory parlamentarne: BBWR zdobywa ok. 1/4 głosów

władze nasilają propagandę antyparlamentarną (ośmieszanie i wykazy-wanie bezsiły parlamentu, napaści propagandowe na przywódców opozy-cji i próby ich zastraszania)

stronnictwa opozycyjne (PPS, PSL „Wyzwolenie", PSL „Piast", Stron-nictwo Chłopskie, Narodowa Partia Robotnicza i Chrześcijańska Demo-kracja) zawierają porozumienie o współpracy w walce z dyktaturą - tzw.Centrolew

czerwiec: zwołany przez Centrolew Kongres Obrony Prawa i WolnościLudu (Kraków) domaga się usunięcia rządów sanacji

sierpień: prezydent rozwiązuje parlament i zarządza nowe wybory

wrzesień: władze osadzają w twierdzy brzeskiej (bez wyroku sądowego)przywódców Centrolewu;

wrzesień: tzw. wybory brzeskie - dzięki zastraszeniu, nadużyciom i fał-szerstwom, BBWR zdobywa 45% głosów

tzw. proces brzeski (skazanie przywódców Centrolewu na kary kilkulet-niego więzienia pod zarzutem przygotowywania zamachu stanu)

ustawy: o zgromadzeniach i zebraniach, o stowarzyszeniach, o częściowejzmianie samorządu terytorialnego oraz o ustroju szkolnictwa - wszystkiewprowadzają ograniczenie praw obywatelskich

po zamordowaniu ministra spraw wewnętrznych, Bronisława Pierackiego(sprawcami byli ukraińscy terroryści), władze tworzą obóz odosobnieniaw Berezie Kartuskiej (rodzaj obozu koncentracyjnego, do któregokierowano bez wyroku sądowego, jedynie na podstawie orzeczenia władzadministracyjnych)

kwiecień: wejście w życie nowej konstytucji (konstytucja kwietniowa)

maj: śmierć Józefa Piłsudskiego, Edward Rydz-Śmigły nowym General-nym Inspektorem Sił Zbrojnych

wrzesień: pierwsze wybory parlamentarne na podstawie nowej konstytucji- wobec odebrania partiom politycznym prawa zgłaszania kandydatów,zbojkotowane przez opozycję (udział w wyborach wzięło 46% uprawnio-nych)

październik: Walery Sławek ogłasza, iż wobec spełnienia swej misji(uchwalenie nowej konstytucji) BBWR zostaje rozwiązany

1935-1936

1936

1936-1937

1937

1938

1939

po śmierci Piłsudskiego walka o władzę, porażka dotychczasowychwspółpracowników Piłsudskiego (tzw. grupy pułkowników, z WalerymSławkiem na czele)

okólnikiem premiera Felicjana Sławoja Składkowskiego, Rydz-Śmigłyzostaje uznany za drugą - po prezydencie - osobę w państwie

masowe strajki chłopskie i wystąpienia antyrządowe, organizowane przezSL

Rydz-Śmigły tworzy Obóz Zjednoczenia Narodowego - hasła kon-solidacji społeczeństwa wobec armii i jej wodza, wyraźne akcentynacjonalistyczne (antysemickie)

wybory parlamentarne, ponownie bojkotowane przez opozycję (udział67% uprawnionych); władze zapowiadają liberalizację ordynacji wybor-czej

sanacja odrzuca ideę utworzenia koalicyjnego rządu Obrony Narodowej

Sytuacja gospodarcza

Bezpośrednio po odzyskaniu niepodległości największym problememmłodej państwowości było zjednoczenie różniących się pod każdymwzględem ziem dawnych zaborów. Miały one odmienne systemy prawne,podział administracyjny, przepisy podatkowe i handlowe. Inna byławaluta, a nawet zasady ruchu drogowego (w Galicji ruch lewostronny).Jednoczenie kraju utrudniały dodatkowo zniszczenia i rekwizycje wojenne.0 katastrofalnych skutkach wojny świadczyło najlepiej to, że na ziemiachbyłego Królestwa Polskiego zatrudnienie w przemyśle w 1919 r. spadło do14% w porównaniu z rokiem 1913 r.

Koszty związane z integracją, budową aparatu administracyjnego1 oświatowego, a nade wszystko ciężary prowadzonych w latach 1918-1921wojen o granice, stanowiły ogromne obciążenie dla budżetu państwa.Wobec niskiego poziomu zamożności społeczeństwa oraz niesprawnościsystemu podatkowego niezbędne wydatki zaczęto pokrywać przez zwięk-szenie ilości pieniędzy w obiegu. Doprowadziło to szybko do inflacji, którastała się głównym problemem polskiej gospodarki w latach 1919-1923,nabierając w 1923 r. cech hiperinflacji, grożącej zupełną katastrofąekonomiczną.

Udana reforma walutowa rządu Władysława Grabskiego (1924)uratowała sytuację. Generalnie jednak Polska pozostała krajem słabymgospodarczo, na co złożyło się kilka czynników.

Cechy strukturalne polskiej gospodarki w latach 1918-1939

Słabość kapitału: na ziemiach polskich pod zaborami nie wykształciła sięz wielu powodów prężna warstwa burżuazji (zbyt długa dominacja szlachtyw życiu gospodarczym, brak silnego mieszczaństwa oraz jego polaryzacjanarodowościowa - część mieszczaństwa, następnie burżuazji była narodowo-ści niemieckiej i żydowskiej - przeszkody natury politycznej itp.)- Rodzimykapitał był w okresie międzywojennym słaby, zaś kapitał obcy nie chciałinwestować w Polsce (ze względów politycznych i ekonomicznych) bądźprowadził politykę o rabunkowym charakterze. Wyjściem z sytuacji stała sięwzmożona interwencja państwa, które w latach 30. zaczęło występować w roliorganizatora, inwestora i właściciela zakładów produkcyjnych (np. CentralnyOkręg Przemysłowy).

Brak rynków zbytu: w XIX w. przemysł polski był wpleciony w systemgospodarczy państw zaborczych. Zmiany granic oraz względy politycznespowodowały po 1918 r. utratę dotychczasowych rynków zbytu (dlaprzemysłu byłego Królestwa - rynków wschodnich, dla Górnego Śląska- rynków niemieckich), tej straty nie mógł zrekompensować rynek we-wnętrzny, mało chłonny, co wynikało z nędzy i przeludnienia wsi,która w minimalnym stopniu uczestniczyła w wymianie towarowej. Przemysłbronił swej egzystencji polityką zaniżania produkcji i utrzymywaniadrastycznie wysokich cen, w myśl zasady, że lepiej sprzedać mało,ale drogo. Państwo, mimo podejmowanych starań (walka z kartelami),nie zdołało rozbić tej zmowy producentów i zmusić ich do obniżeniacen. Jednocześnie państwo, ze względu na nieustanny deficyt budżetowy,nie było w stanie ożywić gospodarki swymi zamówieniami. W efekcieprzemysł nie wykorzystywał swych mocy produkcyjnych, jego drogiewyroby z trudem znajdowały nabywców, zaś potrzeby odbiorców pozostawałynie zaspokojone (np. armia cierpiała na brak nowoczesnego sprzętu,podczas gdy zakłady zbrojeniowe stały bezczynnie z powodu brakuzamówień).

Słabość rolnictwa: była wynikiem archaicznej struktury społecznej (za wysokiodsetek ludzi zatrudnionych na roli), przeludnienia wsi i rozdrobnieniagospodarstw. Produkcja rolnicza była zbyt wysoka w stosunku do potrzebrynku wewnętrznego, ponieważ rynek ten nie obejmował samych producen-tów żywności. Wobec wysokich cen na produkty przemysłowe, a niskich narolne, chłopi, chcąc nabyć minimalne ilości towarów w mieście (sól, zapałki,naftę, narzędzia), a także zapłacić podatki, musieli drastycznie ograniczyćkonsumpcję, sprzedając większość wyprodukowanej przez siebie żywności.

Ewolucja sytuacji ekonomicznej Polski przeszła kilka faz. Lata1918-1923 upłynęły pod znakiem inflacji, po której przyszedł okresreformy i stabilizacji waluty (1924) oraz ożywienia gospodarczego. Trwałon do 1929 r., kiedy to Polskę objął ogólnoświatowy kryzys gospodarczy.Natomiast w latach 1935-1939 następowała stopniowa poprawa sytuacji,związana z interwencjonizmem państwowym i początkiem planowaniagospodarczego. Autorem tej polityki był wicepremier Eugeniusz Kwiat-kowski, współtwórca Gdyni oraz Centralnego Okręgu Przemysłowego,największej inwestycji okresu międzywojennego (sfinansowanej z budżetupaństwowego przy zachowaniu zasady deflacji, czyli utrzymywania stałegokursu pieniądza).

Położenie międzynarodoweWiązało się ono z licznymi konfliktami terytorialnymi w latach

1918-1921; w rezultacie spośród sześciu sąsiadów jedynie z Łotwąi Rumunią łączyły Polskę przyjazne stosunki.

Najważniejsze znaczenie miały dla Polski stosunki z Niemcami orazZSRR. Sytuację Rzeczypospolitej między tymi państwami jeden z histo-ryków określił mianem położenia „między młotem a kowadłem". Obamocarstwa wrogo odnosiły się do systemu wersalskiego i pragnęłyodzyskania ziem utraconych na rzecz Polski. Największym zagrożeniemdla młodego państwa była ewentualność współpracy obu sąsiadów. Stałasię ona rzeczywistością najpierw w 1922 r. (układ w Rapallo), następniew 1939 r. (układ Ribbentrop-Mołotow).

W latach 20. Polska starała się zapewnić sobie bezpieczeństwopoprzez współpracę z państwami, które wykreowały system wersalski(głównie z Francją). Gdy jednak mocarstwa zachodnie zaczęły skłaniaćsię do polityki ustępowania przed niemieckim rewizjonizmem (układw Locarno), zaś w latach 30. prowadziły politykę zaspokajania żądańHitlera (w imię zachowania pokoju), Polska próbowała rozwiązać sweproblemy poprzez bezpośrednie porozumienia z Niemcami i ZSRR (tzw.polityka równowagi, prowadzona przez Piłsudskiego, a po jego śmierciprzez Józefa Becka, ministra spraw zagranicznych w latach 1932-1939).W Warszawie zakładano, iż widoczny po dojściu Hitlera do władzykonflikt ideologiczny między Berlinem a Moskwą nie pozwoli obupaństwom na nawiązanie antypolskiej współpracy, co jednak w 1939 r.okazało się kalkulacją błędną.

Niepodległość Rzeczypospolitej była owocem systemu wersalskiego,toteż największe problemy polskie wynikały z nietrwałości tego systemu.Wykonanie postanowień konferencji pokojowych zależało od postępo-wania wielkich mocarstw, na które Warszawa - niezależnie od popełnia-nych błędów w polityce zagranicznej - nie miała większego wpływu.

Polska na arenie międzynarodowej

1923

1925

1932

1933

1934

1935

1936

1938

państwa zachodnie uznają wschodnie granice Polski

początek polsko-niemieckiej wojny gospodarczej

polsko-radziecki układ o nieagresji

Polska próbuje nie dopuścić do powstania Paktu Czterech (porozumienieFrancji, Wielkiej Brytanii, Włoch i Niemiec)

polsko-niemiecki układ o nieagresji

Polska występuje przeciwko koncepcji utworzenia Paktu Wschodniego(wielostronnego układu politycznego z udziałem ZSRR)

polsko-francuski układ w Rambouillet (próby ożywienia sojuszu obupaństw)

konferencja w Monachium; na wiadomość o wynikach konferencji Polskawymusza na Czechosłowacji oddanie Śląska Zaolziańskiego oraz frag-mentów Spiszu i Orawy; Polska popiera pretensje Węgier do RusiZakarpackiej

Sojusze militarne Polskiz Francją (1921), z Rumunią (1921), z Wielką Brytanią (1939)

IV. LATA II WOJNY ŚWIATOWEJ (1939-1945)

Rozdział 1.Geneza II wojny światowej1. Skutki traktatów pokojowych z lat 1919-1920

Traktaty, podpisane po zakończeniu I wojny światowej, wywoływały odpoczątku niezadowolenie krajów dawnego bloku państw centralnych. Czułysię one pokrzywdzone, gdyż obarczono je wyłączną odpowiedzialnoścą zawybuch I wojny światowej, drastycznie osłabiono ich siły zbrojne oraznałożono daleko idące sankcje gospodarcze. Największe jednak zastrzeżeniatych krajów budziły rozstrzygnięcia zwycięskich mocarstw w sprawachterytorialnych. Podstawową zasadą polityki zagranicznej pokonanychpaństw stało się więc dążenie do rewizji postanowień traktatowych.

Z punktu widzenia sytuacji europejskiej największe znaczenie miałyrewizjonistyczne dążenia Niemiec (Republiki Weimarskiej), które w spra-wach terytorialnych kierowały się głównie przeciwko Polsce. Spotkały sięone z poparciem Rosji Radzieckiej, traktującej Rzeczpospolitą jakozasadniczą przeszkodę na drodze przeniesienia do innych krajów Europyrewolucji proletariackiej, zyskiwały też stopniowo poparcie państw za-chodnich. Wielka Brytania i Francja już w latach 20. zaczęły dopuszczaćmożliwość wyrażenia zgody na zmianę granicy wschodniej Niemiec(traktat w Locarno).

Jeśli dodać do tego, iż spory terytorialne istniały również pomiędzynowo powstałymi państwami europejskimi (np. Polską a Litwą, Polskąa Czechosłowacją), to widać, iż sytuacja przedstawiała się pod tymwzględem mało stabilnie, a granice niektórych krajów zostały zmienionejeszcze przed wybuchem II wojny światowej.

Zmiany terytorialne w Europie przed wybuchem II wojny

1935

1938

w wyniku plebiscytu ludności Zagłębie Saary zostaje włączone doNiemiecwłączenie (Anschluss) Austrii do Niemiec

2. Plany nowego podziału świata

Tradycyjny rewizjonizm zmierzał do przywrócenia terytorialnegostatus quo z okresu przed wybuchem I wojny światowej. Program tenabsolutnie nie wystarczał przywódcom ruchów politycznych o charakterzetotalitarnym. Dążąc do całkowitej przebudowy stosunków społecz-no-politycznych we własnym kraju („rewolucja narodowo-socjalistyczna"w Niemczech, „rewolucja proletariacka" w ZSRR), przywódcy ci prezen-towali w polityce zagranicznej tendencje ekspansjonistyczne, postulującnowy podział świata (stref wpływów, miejsc wydobycia surowców, koloniiitd.). Postulaty te były wymierzone przeciwko dominującej pozycji „sta-rych" mocarstw - Wielkiej Brytanii i Francji.

Przywódca faszyzmu włoskiego, Benito Mussolini, zmierzał dowskrzeszenia tradycji imperium rzymskiego, a terenów ekspansji Włochupatrywał w Afryce i na Bałkanach. Adolf Hitler w swej książce MeinKampf (1924) żądał dla Niemców „przestrzeni życiowej" (widział ją nawschodzie Europy) należnej im jako „narodowi panów", co uzasadniałtwierdzeniami zaczerpniętymi z prymitywnych teorii biologicznego rasiz-mu.

Japonia, przeżywająca po I wojnie światowej burzliwy rozwój gos-podarczy, czuła się zmuszona do skierowania wzroku na obce terytoriawskutek zupełnego braku surowców przemysłowych. Sukcesy na areniemiędzynarodowej (począwszy od wojny z Rosją w 1904 r.) rozbudziływ elitach japońskich ambicje mocarstwowe. Japonia za naturalną strefę

1939

Niemcy anektują należące do Czechosłowacji obszary Sudetów,Polska zajmuje należące do Czechosłowacji obszary ŚląskaCieszyńskiego oraz Spiszu i Orawy

na mocy tzw. arbitrażu wiedeńskiego (mediacja Niemiec i Włochw sporach między Węgrami a ich sąsiadami) Węgry otrzymujączęść terenów państwa czechosłowackiego (część Słowacji i RusiZakarpackiej)

Niemcy anektują obszar Czech (powstaje tam Protektorat Czechi Moraw), Słowacja ogłasza niepodległość, Węgry zajmują resztęRusi Zakarpackiej

Niemcy anektują Kłajpedę

Włochy zajmują terytorium Albanii

swej dominacji uważała obszar Dalekiego Wschodu (gdzie napotykaławpływy francuskie i brytyjskie) oraz rejon Pacyfiku (wpływy amerykańs-kie).

„Oś" Rzym-Berlin-Tokio (współpraca trzech mocarstw w latach 1936-1943)

1936

1939

1940

1941

1943

Mussolini używa określenia „Oś" dla oddania istoty stosunkówwłosko-niemieckich

Japonia i Niemcy podpisują tzw. Pakt Antykominternowski(przewidywał wspólną walkę przeciw komunizmowi)

traktat włosko-niemiecki (tzw. Pakt Stalowy) - zobowiązanie dowzajemnej przyjaźni, solidarności i współpracy

Niemcy podpisują układ o nieagresji z ZSRR (było to narusze-niem Paktu Antykominternowskiego)

Włochy przystępują do wojny po stronie Niemiec

podpisanie tzw. Paktu Trzech: układu wojskowego Niemiec,Włoch i Japonii (podział stref wpływów w świecie, koordynacjazasad prowadzenia wojny i współpracy gospodarczej)

Japonia podpisuje układ o neutralności ze Związkiem Radzie-ckim

po japońskim ataku na USA, Niemcy i Włochy wypowiadająwojnę Stanom Zjednoczonym

po obaleniu reżimu Mussoliniego, nowy rząd włoski wypowiadawojnę Niemcom

Tendencje ekspansjonistyczne pojawiły się również w polityce ZSRRpo umocnieniu się tam dyktatury Stalina. Działania radzieckie byłyowocem krzyżowania się dwóch tendencji. Z jednej strony bolszewicyciągle liczyli na wybuch rewolucji w innych krajach i dążyli wobec tego dodestabilizacji „kapitalistycznego świata". Z drugiej natomiast w działa-niach Stalina odżywały imperialne tradycje dawnego cesarstwa Romano-wych. Radziecki dyktator liczył, iż przechytrzy wszystkie strony zbliżające-go się konfliktu i doprowadzi do tego, by kolejny podział świata okazał siękorzystny dla jego państwa. Chodziło mu zarówno o uzyskanie nowychstref wpływów, jak i o odbudowanie pozycji utraconych przez Rosję poI wojnie światowej.

3. Bezpośrednie okoliczności wybuchuII wojny światowej

Do konfliktów zbrojnych z udziałem wielkich mocarstw dochodziłojuż przed wrześniem 1939 r. Miały one jednak przeważnie miejsce pozaEuropą i z perspektywy starego kontynentu robiły wrażenie odległychi peryferyjnych.

Ważniejsze konflikty zbrojne w latach trzydziestych

1931-1932

1935-1936

1936-1939

1937

1938-1939

1939

Japonia zajmuje chińską prowincję Mandżurię, tworząc tam uległe sobiepaństewko - Mandżukuo

podbój Abisynii przez Włochy

wojna domowa w Hiszpanii (zakulisowy udział Niemiec, Włoch i ZSRR)

początek inwazji japońskiej na Chiny

walki japońsko-radzieckie w Mandżurii i Mongolii

podbój Albanii przez Włochy

Sytuacja w Europie wydawała się bowiem wciąż najważniejsza. Tutajzaś Hitler posuwał się wprawdzie od sukcesu do sukcesu, działał jednakw ten sposób, iż jego partnerzy każdorazowo odnosili wrażenie, że mają doczynienia z ostatnim już żądaniem niemieckiego przywódcy. Kwintesencjązłudnego przekonania, iż uda się zapobiec wojnie poprzez ustępstwa wobecRzeszy, była polityka Wielkiej Brytanii i Francji w okresie konferencjiw Monachium (wrzesień 1938).

Przygotowania do wojny z Polską

24 października 1938 r. Niemcy po raz pierwszy wystąpiły z rosz-czeniami pod adresem Polski (żądając przyłączenia Gdańska do Rzeszy,zgody na wybudowanie eksterytorialnej autostrady przez Pomorze, przy-stąpienia Polski do Paktu Antykominternowskiego). Uprzednio Hitlerbrał pod uwagę możliwość, by w pierwszej kolejności wystąpić przeciwkopaństwom zachodnim. Przeważył jednak pogląd, iż w razie konfliktu na

Na konferencji w Monachium Anglia i Francja zgodziły się na przyłączenie doNiemiec zachodnich terenów Czechosłowacji (Sudety, zamieszkałe w większo-ści przez ludność niemiecką).

Zachodzie Polska na pewno opowie się po stronie Francji, natomiastw wariancie odwrotnym pomoc francuska dla Polski nie jest rzecząprzesądzoną.

Treść tajnego protokołu do paktu Ribbentrop-Mołotow1. podział rejonu nadbałtyckiego na strefę wpływów Niemiec (Litwa wraz

Sytuacja międzynarodowa Polski w 1939 r.

marzec

kwiecień

sierpień

wrzesień

rozbiór Czechosłowacji i okrążenie Polski przez Niemcy odpołudnia

Wielka Brytania udziela Polsce gwaraneJŁjDomocy na wypadekzagrożenia polskiej niepodległc-śor"Hitler ogłasza za nieważny pol/ko-niemieckr układ o nieagresjiz 1934 r.

radziecko-niemiecki układ o nieagresji (23 VIII)

podpisanie sojuszu wojskowego Polski i Wielkiej Brytanii (25VIII)atak Niemiec na Polskę (1 IX)

Wielka Brytania i Francja wypowiadają Niemcom wojną (3 IX)

inwazja wojsk radzjeckich na wschodnie tereny Polski (17 IX)

Wobec oznak, iż w razie wo ny polsko-nifemieckiej Flrancja i Anglia niepozostaną zupełnie na uboczu, kluczowego znaczenia nabierało stanowi-sko Związku Radzieckiego. B< z wyjaśnienia mtencji Moskwy atak Nie-miec na Polskę był dla Hitlera zbyt ryzykownV

Stalin pragnął skorzystać z okazji, by pozornie zachować neutralnośćwobec zbliżającego się konfliktu, a jednocześnie^ig^skać^jaaKsymalnekorzyści z tej sytuacji. Dlatego od wiosny 1939 r. prp wadził równoleglesondażowe rozmowy zarówno z Niemcami, jak i z państwami zachodnimi.Ponieważ korzystniejszy charaktet miała oferta Hitlef a, 23 sierpnia ZSRRi Niemcy podpisały, ku zdumieniuN,całej Europy, utfład o nieagresji (tzw.pakt Ribbentrop-Mołotow), który d^wał Hitlerowi gwarancję bezpieczeń-stwa od strony wschodniej na wypaoek, gdyfcy napaść na Polskę do-prowadziła do wojny z Francją i Anglią.

Rozdział 2.

Przebieg działań militarnychOd chwili dojścia Hitlera do władzy gospodarka niemiecka pod-

porządkowana została przygotowaniom wojennym. Niemcy tworzyliw latach 30. swe siły zbrojne od podstaw, toteż nie były oneobciążone balastem przestarzałego sprzętu (tak jak np. armia francuskai polska). W biurach projektowych powstały udane konstrukcjebroni piechoty, artylerii i samolotów, szybko wprowadzane do wy-posażenia wojska.

Położenie strategiczne (m.in. brak niektórych surowców, zwłaszczaropy naftowej, brak silnej floty wojennej) zmuszało przywódców IIIRzeszy do szukania recepty na sukces w teorii wojny błyskawicznej.

z Wilnem) i ZSRR (Finlandia, Estonia i Łotwa),2. podział Polski między Niemcy i ZSRR (wzdłuż granicy na rzekach Narwi,Wiśle i Sanie),3. Niemcy akceptują roszczenia radzieckie do Besarabii (terytorium Rumu-nii).

Układ z 23 VIII 1939 r. został częściowo zmodyfikowany przez porozumienieobu stron z 28 IX 1939 r. Na jego mocy Litwa przeszła do strefywpływów ZSRR, zaś ziemie polskie między Wisłą a Bugiem do strefyniemieckiej.

Wojna błyskawicznaPojęcie oznaczające działania wojenne, które - w wyniku krótkotrwałej, leczcałkowitej mobilizacji sił własnych - doprowadzają do obezwładnienia(przeważnie w efekcie zaskoczenia) nieprzyjaciela pod względem militarnymi politycznym.Pierwowzorem koncepcji wojny błyskawicznej był tzw. plan Schlieffena,przewidujący w 1914 r., że Niemcy podbiją Francję, zanim Rosja prze-prowadzi mobilizację i przystąpi do wojny.

Przykłady wojen błyskawicznych w XX w.:IV 1940 - Niemcy zajmują Danię w ciągu 1 dniaV 1940 - Niemcy zajmują Holandię w ciągu 3 dniIV 1941 - Niemcy pokonują Jugosławię w ciągu 9 dniVI 1967 - wojna sześciodniowa: Izrael rozbija armie Egiptu, Jordanii i Syrii

1. Okres niemieckich sukcesów(wrzesień 1939 - grudzień 1941)

Pierwsza faza konfliktu, rozgrywająca się głównie w Europie, toczyłasię pod dyktando Niemiec. III Rzesza nie miała wyraźnej przewagiekonomiczno-militarnej, potrafiła natomiast wykorzystać niezdecydowa-nie innych państw, ich brak koordynacji działań oraz konserwatyzm myśliwojskowej. Przeciwnicy Niemiec byli nie przygotowani do wojny, istniałypomiędzy nimi istotne różnice polityczne.

Do końca 1941 r. wojna miała charakter manewrowy. O sukcesiedecydowała śmiałość planowania, intuicja i szybkość działania. Wszy-stko to stworzyło pole do popisu wybitnym talentom dowódczym.Przykładem tego może być kampania na zachodzie Europy, gdzieobrona francuska załamała się pod naporem niemieckim już po 7 dniachwalk.

Operacje wojskowe w Europie 1939-1940

1 IX-6 X 1939

IX 1939

XII 1939-111 940

IV-VI 1940

V-VI 1940

VIII-X 1940

kampania polska: 1-3 IX bitwa graniczna; 9-18 IX: bitwa nad Bzurą;17 IX: inwazja Armii Czerwonej; 28 IX: kapitulacja Warszawy

początek wojny morskiej na Atlantyku

wojna radziecko-fińska

kampania północna: Niemcy zajmują Danię i Norwegię

kampania francuska: Niemcy zajmują Holandię, Belgię, Luksemburgi Francję; 22 VI francusko-niemieckie zawieszenie broni (Francjakończy swój udział w wojnie)

bitwa o Anglię: w ramach przygotowania do inwazji na WyspyBrytyjskie lotnictwo niemieckie stara się wywalczyć przewagę w po-wietrzu

Sukces Brytyjczyków w bitwie o Anglię nie ograniczał się do tego, iż ichlotnictwo zadało Niemcom wielkie straty. Rozstrzygające znaczenie miałfakt, iż JSJiemcyrue zdołali wyrządzić poważniejszych szkód flocie brytyjs-kiej. Panowała ona nad kanałem La Manche, udaremniając plany inwazjiwyspy. Generalnie jednak bilans 1940 r. był niezmiernie korzystny dla IIIRzeszy. Niemcy i ich sprzymierzeńcy dokonali gruntownych zmian namapie politycznej Europy.

Zmiany terytorialne w Europie IX 1939 - XII 1940

IX 1939

III 1940

IV— VI 1940

V 1940

VI 1940

VIII 1940

IX 1940

podział Polski między Niemcy i ZSRR

ZSRR anektuje część Finlandii (10% jej terytorium)

początek niemieckiej okupacji Danii i Norwegii

początek niemieckiej okupacji Holandii, Belgii i Luksemburga

Niemcy okupują płn. i zach. część Francji

ZSRR anektuje Besarabię, Litwę, Łotwę i Estonię

tzw. drugi arbitraż wiedeński: Niemcy i Włochy decydują o oddaniuprzez Rumunię Węgrom Siedmiogrodu, Rumunia oddaje Bułgariipołudniową Dobrudzę

Od końca 1940 r. punkt ciężkości wydarzeń przeniósł się na południe.Po przystąpieniu Włoch do wojny terenem konfliktu stał się rejon MorzaŚródziemnego. Latem 1940 r. morze to znajdowało się pod strategicznąkontrolą Wielkiej Brytanii, panującej nad Gibraltarem i Suezem.

Opanowanie Morza Śródziemnego było więc dla państw „Osi"koniecznością, tylko w ten sposób bowiem mogły one utorować sobiedrogę do centrów strategicznych Imperium Brytyjskiego - BliskiegoWschodu oraz Indii. Zasadnicze znaczenie miało ewentualne zdobycieEgiptu, a kraj ten stanowił główny cel rozpoczętych w 1940 r. operacjiwojskowych Włoch i Niemiec.

Terenem zainteresowania Włoch oraz Niemiec były też Bałkany. Od1940 r. obszar ten stawał się również polem rywalizacji niemiec-ko-radzieckiej. Aneksja Besarabii zagroziła dostawom rumuńskiej ropynaftowej dla Niemiec. Gdy próby wyjaśnienia powstałych nieporozumieńnie powiodły się (rozmowy Mołotowa w Berlinie w listopadzie 1940 r.),Hitler zdecydował się uderzyć na wschód, nie czekając na wynik wojnyz Wielką Brytanią. Niepowodzenia włoskie w Grecji oraz antyniemieckiprzewrót w Jugosławii skłoniły jednak niemieckiego dyktatora do militar-nego zaangażowania się na Bałkanach. Kampania bałkańska okazała siępasmem błyskotliwych sukcesów Wehrmachtu, zakłóciła jednak harmono-gram przygotowań do wojny na wschodzie. Termin ataku trzeba byłoprzesunąć na drugą połowę czerwca 1941 r. I chociaż początkowo natarcieniemieckie na ZSRR rozwijało się zgodnie z zasadami wojny błyskawicz-nej, Niemcom zabrakło kilku tygodni, aby dotrzeć do Moskwy przednadejściem zimy.

Operacje wojskowe w latach 1940-1941

Front afrykański

1X1940

I-II 1941

IV 1941

Y1941

XI 1941

początek ofensywy włoskiej w stronę Egiptu

Anglicy zajmują Cyrenajkę i część Abisynii; niemiecki Africa Korpsląduje w Afryce

Niemcy zajmują Cyrenajkę

kapitulacja armii włoskiej w Abisynii

Anglicy zajmują Cyrenajkę

Front bałkański

X 1940

III 1940

IV 1941

V1941

atak Włoch na Grecję; wojska brytyjskie lądują w Grecji

antyniemiecki zamach stanu w Jugosławii

Niemcy gromią Grecję i Jugosławię

Niemcy zajmują Kretę

Front wschodni (od 22 VI 1941)

północ

centrum

południe

VIII 1941: Niemcy zajmują Estonię; IX 1941: początek blokadyLeningradu

X 1941: Niemcy 80 km od Moskwy; XI 1941: początek szturmu naMoskwę; XII 1941: kontrofensywa radziecka

IX 1941: Niemcy zajmują Kijów; X 1941: Niemcy zajmują Odessę;XI 1941: Niemcy zajmują Rostów nad Donem

Daleki Wschód

XII 1941 japoński atak na Pearl Harbour (Hawaje), następnie na Hongkong,Malaje i Filipiny

2. Zatrzymanie ofensywy państw „Osi"(styczeń 1942 - sierpień 1943)Przystąpienie do wojny Stanów Zjednoczonych (XII 1941), najsilniej-

szego gospodarczo państwa świata, przechylało ostatecznie szale zwycię-stwa na rzecz koalicji antyniemieckiej, mimo że początkowo wydarzeniaprzybrały obrót niekorzystny dla Amerykanów.

Konflikt na Dalekim Wschodzie dojrzewał od wielu miesięcy. Wojnaw Europie zachęciła Japonię do działania. Jej przywódcy już w początku lattrzydziestych zdecydowani byli wywalczyć siłą status wielkiego mocarstwa,istniały natomiast różnice poglądów co do kierunku ekspansji. Niepowo-

dzenia w czasie walk japońsko-radzieckich w Mongolii (1938-1939) orazpodpisanie przez Niemcy układu o nieagresji ze Związkiem Radzieckim(sierpień 1939) przeważyły szalę zwycięstwa na rzecz opcji „południowej",a uwaga Japonii skierowała się w stronę Azji Południowo-Wschodniej(Indochiny) oraz Pacyfiku.

Wobec klęski Francji i Holandii (posiadających kolonie na DalekimWschodzie) oraz uwikłania wojennego Wielkiej Brytanii w Europiei Afryce, tamę japońskiej ekspansywności mogły postawić jedynie StanyZjednoczone. Prześcigały one zdecydowanie Japonię pod względempotencjału demograficznego i ekonomicznego, Japonia była natomiastbardziej zaawansowana pod względem przygotowań militarnych. Japoń-skie wojska lądowe były liczniejsze, nowocześniej uzbrojone i lepiejwyszkolone. Na morzu istniała równowaga sił, z wyjątkiem przewagijapońskiej w klasie lotniskowców. Ze zrozumiałych względów marynar-ka wojenna miała w zmaganiach na Dalekim Wschodzie dominująceznaczenie. Wojska lądowe mogły wejść do akcji dopiero po wywalczeniuprzez flotę przewagi na morzu, flota musiała również zapewnić piechocieśrodki transportowe i desantowe oraz zagwarantować jej ciągłośćzaopatrzenia.

Przez pierwsze 6 miesięcy wojny Japończycy szli od sukcesu dosukcesu. Natomiast od połowy 1942 r. Amerykanie (wspierani przezBrytyjczyków, Australijczyków i Nowozelandczyków) zaczęli coraz lepiejwykorzystywać swe atuty, m.in. zdolność szybkiego rozwoju potencjałuwojskowego, przewagę myśli technicznej (stosowanie urządzeń radio-lokacyjnych, których brakowało Japończykom), doskonałą pracę wywia-du (złamał japońskie szyfry), co spowodowało zatrzymanie japońskiegopochodu.

Przewaga koalicji w zakresie zasobów ludzkich i materiałowychstopniowo dawała o sobie znać również na pozostałych teatrach działańwojennych. Na froncie wschodnim Armia Czerwona zaczęła stosowaćprzeciwko Niemcom tę samą taktykę, która dotąd była źródłem sukcesówWehrmachtu, tj. zmasowanych uderzeń broni pancernej, wspieranychogniem lotnictwa i artylerii. Wiosną 1942 r. Niemcy ponownie podjęlioperacje zaczepne, nie zdecydowali się jednak na ofensywę na całejszerokości frontu ani na atak na Moskwę. Uderzenie na południe, w celuzdobycia Zagłębia Donieckiego oraz Kaukazu, zakończyło się klęską podStalingradem. Ostatnią próbą utrzymania inicjatywy była ofensywaniemiecka w rejonie Kurska (lipiec - sierpień 1943 r.), która przyniosła

jednak zagładę wojsk pancernych Wehrmachtu. Od tego momentu armieniemieckie na froncie wschodnim znajdowały się w nieustannym od-wrocie.

Operacje wojskowe w latach 1942 - sierpień 1943

Daleki Wschód

I-V 1942

II-III 1942

IV 1942

Y1942

VI 1942

VIII 1942-VIII 1943

Japończycy zdobywają brytyjską Birmę

Japończycy zdobywają brytyjski Singapur; klęska floty alianckiejw bitwie pod Jawą i zdobycie Jawy przez Japończyków

kapitulacja wojsk amerykańskich na Filipinach

bitwa na Morzu Koralowym: flota amerykańska udaremnia desantjapoński w rejonie Nowej Gwinei

klęska floty japońskiej w bitwie pod Midway

walki na Wyspach Salomona, zakończone zwycięstwem Amerykanów

Front wschodni

VI 1942

VIII 1942

XI 1942

II 1943

VIII 1943

początek niemieckiej ofensywy na południu ZSRR

wojska niemieckie odcinają Kaukaz od Rosji

początek ofensywy radzieckiej w rejonie Stalingradu

kapitulacja wojsk niemieckich pod Stalingradem

klęska niemiecka w bitwie pod Kurskiem

Rejon Morza Śródziemnego

V1942

IX 1942

1X1942

HI-V 1943

VII 1943

początek ofensywy niemieckiej w stronę Egiptu

klęska niemiecka pod El-Alamein

desant brytyjsko-amerykański w Maroku oraz w rejonie Algieru

alianci rozbijają resztki sił „Osi" w Tunisie

alianci lądują na Sycylii

3. Klęska państw „Osi"(wrzesień 1943 - sierpień 1945)

Latem 1943 r. siły Niemiec i Japonii były wciąż jeszcze potężne, leczrezerwy strategiczne tych państw zbliżały się do wyczerpania. Po klęscestalingradzkiej Joseph Góebbels wezwał Niemców do prowadzenia „wojnytotalnej" (maksymalnej mobilizacji rezerw oraz maksymalnych wyrzeczeń,

m.in. przez drastyczne zmniejszenie konsumpcji oraz ograniczenie życiakulturalnego). Mobilizacyjne zdolności Rzeszy ustępowały jednak moż-liwościom państw alianckich, szczególnie Stanów Zjednoczonych i ZSRR,które już w 1943 r. uzyskały pięciokrotną przewagę w produkcji czołgówi samolotów.

Przemysł niemiecki borykał się z problemem braku surowców i siłyroboczej (stąd masowe wykorzystywanie robotników cudzoziemskich),mimo to utrzymywał swą produkcję na wysokim poziomie ilościowym.Efekty tej pracy niweczyły jednak duże straty ponoszone zarówno nafroncie, jak i w kraju nękanym bombardowaniami alianckimi, dezor-ganizującymi komunikację. Pośpiech wynikający z sytuacji militarnej niesprzyjał eksperymentom i zmuszał do rezygnacji z produkcji niektórychudanych prototypów nowej broni.

Poważne trudności przeżywała także armia japońska. Przemysł tegokraju nie był w stanie wyrównać strat ponoszonych na polach bitew,a sprzęt japoński zaczął od 1944 r. wyraźnie ustępować pod względemjakości uzbrojeniu aliantów. W miarę postępów kontrofensywy amerykań-skiej wojska japońskie były paraliżowane również brakiem paliwa.

W pierwszej fazie wojny (1939-1941) Niemcy zaskakiwali swychprzeciwników szybkością poruszania się oraz nowatorskim użyciem wojskpancernych, spadochronowych i lotniczych. Od 1942 r. armia niemieckamiała już jednak do czynienia z przeciwnikiem równorzędnym podwzględem jakości sprzętu oraz myśli wojskowej. Zaskoczenie i szybkośćporuszania się straciły na znaczeniu, o sukcesie zaś zaczęła decydować siłaogniowa. Mniejsze pole do popisu mieli też utalentowani dowódcy,czynnikiem zasadniczym stawała się bowiem liczba i kaliber użytych dział.

Wojna stała się bardziej krwawa. W latach 1939-1941 szybkoporuszające się wojska niemieckie wprowadzały dezorientację w szere-gach przeciwnika, efektem tego była mała liczba zabitych (po obustronach), ogromna za to liczba jeńców. Od 1942 r., kiedy wzrosłoznaczenie walki obronnej, każde przełamanie dobrze umocnionegofrontu przeciwnika odbywało się kosztem dużych strat ludzkich. Przy-kładem może być wielomiesięczna obrona niemiecka w rejonie MonteCassino, a przede wszystkim sytuacja na froncie wschodnim. ChociażArmia Czerwona dysponowała wielką siłą ognia (w razie potrzebykoncentrowano po kilkaset dział na kilometr frontu), każda ofensywaprzynosiła jej tysiące zabitych i rannych.

Działania wojenne w Europie

Front wschodni

11944I-V 1944

VI 1944VIII 19441X1944

początek nowej ofensywy radzieckiej na całej linii frontuodblokowanie Leningradu; Armia Czerwona zajmuje Krym, Ukrai-nę i płn. Besarabiępoczątek ofensywy radzieckiej na BiałorusiRosjanie dochodzą do prawobrzeżnej Warszawy; kapitulacja Rumuniikapitulacja Finlandii i Bułgarii; wojska radzieckie zajmują Estonięi Łotwę, wkraczają na Słowację, Węgry i do Jugosławii

Front południowy

IX 1943

I-V 1944

VI 1944

IV 1945

V1945

alianci lądują we Włoszech; kapitulacja armii włoskiej: po tejwiadomości Niemcy błyskawicznie rozbrajają oddziały włoskie i zaj-mują ich pozycje we Włoszech, Francji i na Bałkanach

walki w rejonie Monte Cassino

alianci wkraczają do Rzymu

antyniemieckie powstanie ludności włoskiej; Mussolini zostaje stra-cony przez partyzantów

kapitulacja wojsk niemieckich we Włoszech

Położenie Niemiec pogorszyło się drastycznie w połowie 1944 r., kiedyto doszło do utworzenia tzw. drugiego frontu. Idea odciążającego ZwiązekRadziecki desantu w Europie nabrała cech realności po przystąpieniu dowojny Stanów Zjednoczonych. Problemem spornym był wybór miejscalądowania. Premier brytyjski, Winston Churchill, opowiadał się za inwazjąna Bałkanach i uderzeniem w kierunku północnym, tak by nie dopuścić dozwasalizowania Europy Środkowej przez stronę radziecką. Amerykanienatomiast, którym zależało na pozyskaniu ZSRR do wojny z Japonią,skłonni byli poprzeć radziecki punkt widzenia. Ostateczna decyzja zapadłana konferencji Churchilla i Roosevelta w Quebecu (sierpień 1943).Uzgodniono tam, iż desant wyląduje we Francji latem 1944 r.

Walki w Europie Zachodniej

VI 1944

VIII 1944

IX 1944

XII 1944

wojska alianckie lądują w Normandii

porażka niemiecka w bitwie pod Falaise; alianci zajmują Paryż

bitwa pod Arnheim: nieudana próba uchwycenia przez aliantów przyczó-ów na wschodniej stronie Renu

kontrofensywa niemiecka w Ardenach, powstrzymana po 10 dniach walk

Bitwa o Niemcy i kapitulacja III Rzeszy

Perspektywa wkroczenia wojsk nieprzyjacielskich na terytorium Rze-szy skłoniła Niemcy do podjęcia gorączkowych przygotowań obronnych.Począwszy od lata 1944 r. prowadzono intensywne prace fortyfikacyjne,budując skomplikowany system okopów, rowów przeciwczołgowychi innych przeszkód terenowych. Niemcom brakowało już jednak ludzi, byobsadzić wszystkie te linie obronne. Choć sytuacja była beznadziejna,Niemcy stawiały aż do końca zaciekły opór, realizując wezwania przywód-ców państwa i partii hitlerowskiej, wedle których kraj miał stać się twierdząbronioną do ostatniego żołnierza.

Ofensywa aliantów w 1945 r.

Atak ze wschodu

I 1945

II 1945

IV 1945

V 1945

początek ofensywy radzieckiej

Armia Czerwona dochodzi do linii Odry

Armia Czerwona zajmuje Wiedeń; spotkanie wojsk radzieckichi anglo-amerykańskich nad Łabą

Armia Czerwona zajmuje Berlin

Atak z zachodu

II 1945

III 1945

IV 1945

początek szturmu aliantów na Wał Zachodni

alianci forsują Ren

alianci wkraczają do Czech; alianci zajmują Lipsk, Weimar i Erfurt

4 maja 1945 r. skapitulowały wojska niemieckie w Holandii, Daniii Szlezwiku. Natomiast 8 maja w Berlinie został podpisany przez reprezen-tantów sił niemieckich (w obecności przedstawicieli ZSRR, USA, WielkiejBrytanii i Francji) akt bezwarunkowej kapitulacji Rzeszy. Odnosił się ondo kwestii czysto wojskowych. Kwestie polityczne i terytorialne zostałyrozstrzygnięte przez wielkie mocarstwa alianckie na konferencjach w Jałciei Poczdamie.

Koniec wojny na Dalekim Wschodzie

Od 1944 r. flota japońska, zdając sobie sprawę z przewagi przeciwnika,starała się uniknąć konfrontacji. Dopiero dwie wielkie bitwy morskie (kołoWysp Mariańskich, czerwiec 1944 r., oraz w rejonie Filipin, październik1944 r.) przyniosły zagładę głównych sił marynarki japońskiej. Tym

samym Japonia została odcięta od dowozu podstawowych surowców. Jejterytorium, podobnie jak część zdobyczy japońskich na kontynencieazjatyckim, pozostało jednak nietknięte.

Od początku 1945 r. Amerykanie zbliżali się systematycznie dowybrzeży japońskich, stosując taktykę „żabich skoków", tj. zajmowaniakolejnych wysp, położonych coraz to bliżej Japonii, by zakładać na nichlotniska i inne urządzenia służące dalszym operacjom.

Opór Japończyków rósł w miarę przybliżania się wojsk amery-kańskich do granic kraju. Aby złamać japońską wolę walki, Ame-rykanie prowadzili od listopada 1944 r. dywanowe bombardowaniamiast i obiektów przemysłowych. Natomiast w sierpniu 1945 r. su-perfortece B-29 zrzuciły bombę atomową na Hiroszimę (78 tyś. za-bitych, ok. 300 tyś. rannych) i Nagasaki (35 tyś. zabitych, 60 tyś.rannych). Fakt użycia tajemniczej broni o niespotykanej sile rażenianie miał zasadniczego znaczenia dla obniżenia morale ludności (niebyła ona świadoma znaczenia tego wydarzenia), natomiast bezsprze-cznie wpłynął na postawę władz japońskich, przyspieszając ich decyzjęo kapitulacji.

Walki na Dalekim Wschodzie

VI-VIH 1944

II-III 1945

IV-VI 1945

VIII 1945

Amerykanie zajmują Wyspy Mariańskie

Amerykanie zajmują wyspę Iwo Jima (1,2

Amerykanie zajmują Okinawę (650 km od

tyś. km od Tokio)

centrum Japonii)

alianci odzyskują Birmę

8 sierpnia 1945 r. do wojny przeciw Japonii włączył się ZwiązekRadziecki (było to zgodne z ustaleniami konferencji w Jałcie), atakującstacjonującą w Mandżurii armię kwantuńską. Do końca miesiąca ArmiaCzerwona zajęła Mandżurię, północną Koreę, Sachalin i Wyspy Ku-rylskie.

Podpisanie przez Japonię aktu bezwarunkowej kapitulacji nastąpiło2 września 1945 r. Japonia dostała się pod okupację wojsk amerykańskich,oddziały japońskie w Mandżurii, na Sachalinie i w Korei na północ od 38równoleżnika poddały się dowództwu radzieckiemu, wojska japońskiew Chinach - rządowi chińskiemu. Po kapitulacji Japonii wojska brytyjskiewróciły do Singapuru i Hongkongu, zaś wojska francuskie do Indochin.

4. Wojskowe rezultaty wojnyW II wojnie światowej brało udział 61 państw (na 67 istniejących).

Życie straciło ok,,50 m]n osób, a ok. 35 min odniosło rany i zostałodotkniętych kalectwem. Po stronie koalicji największe straty poniósłZwiązek Radziecki (ók. 20 min zabitych, w tym ludności cywilnej ok.7 min), Chiny (ok. 10 mln)^Polska (ok. 6 min, w tym żołnierzy zabitych nafrontach ok. 140 tyś.), Jugosławia (ok. 1,7 min) oraz Indie (ok.700 tyś.).Straty Francji wyniosły ok. 650 tyś. zabitych, USA ok. 400 tyś., WielkiejBrytanii ok. 380 tyś.

Po stronie bloku „Osi" Niemcy straciły ok. 7,3 min osób (w tymludności cywilnej ok. 3 min), Japonia ok. 2,3 min (ludność cywilna ok.1,1 min), a Włochy ok. 1,1 min.

5. Polski udział w zmaganiach wojennych

Z wojskowego punktu widzenia największą zasługą Polski był opórstawiony armii niemieckiej we wrześniu 1939 r. Walcząc w niesprzyjających

Niektóre zmiany w sposobie działania wojsk

Sztuka wojennawojska lądowe: motoryzacja transportu, zanik roli kawalerii, pierwszoplanowarola wojsk pancernych, spadek znaczenia tradycyjnych metod obrony (twierdzei fortyfikacje);lotnictwo: rozwój lotnictwa bombowego (w tym długodystansowych bombow-ców strategicznych), użycie lotnictwa jako samodzielnej siły uderzeniowej(samoloty bombowe i szturmowe) oraz jako środka transportu sprzętu i żoł-nierzy (wojska powietrzno-desantowe);marynarka wojenna: spadek znaczenia wielkich okrętów artyleryjskich (pancer-niki), wzrost znaczenia lotniskowców i lotnictwa morskiego oraz okrętówpodwodnych

Ważniejsze nowości techniczneradiolokacja: system wykrywania ruchu obiektów za pomocą fal radiowych, nawyposażeniu samolotów, okrętów i artylerii przeciwlotniczej (Wielka Brytania);napęd odrzutowy w lotnictwie (Niemcy: pocisk V-l, samoloty odrzutowe):napęd rakietowy w artylerii (ZSRR: tzw. katiusze);rakietowy pocisk balistyczny (Niemcy: pocisk V-2);samolot pionowego startu i lądowania, tj. śmigłowiec (USA);bomba atomowa (USA)

okolicznościach politycznych i praktycznie w osamotnieniu, wojska pol-skie zadały napastnikowi dotkliwe straty w sprzęcie oraz w ludziach (niebyły one wysokie liczebnie, lecz obejmowały najlepiej wyszkolone kadryWehrmachtu). Tym samym kampania polska opóźniła niemieckie przygo-towania do uderzenia w Europie Zachodniej.

Jesienią 1939 r. władze polskie na emigracji przystąpiły do odbudowypolskich sił zbrojnych (przy pomocy Francji i Wielkiej Brytanii), którewzięły w 1940 r. niewielki udział w walkach w Europie Zachodniej (pokiesce Francji ewakuowały się do Wielkiej Brytanii).

Możliwości rozbudowy polskich sił zbrojnych zwiększyły się wydat-nie po wybuchu wojny niemiecko-radzieckiej. Traktat polsko-radziecki(tzw. układ Sikorski-Majski z lipca 1941 r.) spowodował uwolnieniedziesiątek tysięcy Polaków z obozów, więzień i terenów przesiedlenia.Byli żołnierze wojska polskiego mogli teraz wstępować do Armii Polskiejtworzonej na mocy tego układu. W jej szeregach zabrakło natomiastwziętych we wrześniu 1939 r. do niewoli oficerów (ok. 8-10 tyś.),zgładzonych w 1940 r. przez NKWD. Ostatecznie jednak Stalin niedopuścił do rozbudowy polskiego wojska. Wskutek komplikacji naturypolitycznej jednostki polskie zostały w 1942 r. ewakuowane ze ZwiązkuRadzieckiego (na Bliski Wschód) i znalazły się na froncie (we Włoszech)dopiero w 1944 r.

Wojsko polskie na frontach II wojny światowej (1940-1945)

11940

IV-VI 1940

V-VI 1940

VIII-X 1940

utworzenie polskich sił zbrojnych we Francji (dwie dywizje piechoty,Samodzielna Brygada Strzelców Podhalańskich, Brygada KawaleriiPancernej, lotnictwo); w Syrii powstaje Brygada Karpacka

polskie okręty wojenne oraz Brygada Podhalańska biorą udział w kam-panii norweskiej

wojska polskie biorą udział w kampanii francuskiej

polskie dywizjony lotnicze biorą udział w bitwie o Anglię; w WielkiejBrytanii powstaje tzw. 1 Korpus Polski (dwie brygady piechoty)

1941-1945

Front wschodni

VIII 1941 na mocy umowy polsko-radzieckiej powstaje Armia Polska w ZSRR- dowódca gen. Władysław Anders (do I 1942 r. jedna dywizja piechoty,kilka w trakcie formowania)

1942

V 1943

X 1943

III 1944

VII 1944

VIII 1944

VIII-IX 1944

I-III 1945

IV-V 1945

wojska polskie zostają ewakuowane do Iranu, następnie Iraku, gdzie popołączeniu z Brygadą Karpacką tworzą Armię Polską na Wschodzie (ok.czterech dywizji), podległą Brytyjczykom

komuniści polscy w ZSRR tworzą Dywizję im. Tadeusza Kościuszki(dowódca gen. Zygmunt Berling)

Dywizja kościuszkowska bierze udział w bitwie pod Lenino

wojska polskie w ZSRR zostają rozbudowane do trzech dywizji piechoty,brygady artylerii i brygady pancernej

oddziały polskie biorą udział w forsowaniu Bugu. Decyzją Krajowej RadyNarodowej oddziały te zostają połączone z Armią Ludową, tworzącI armię Wojska Polskiego

na mocy decyzji PKWN powstaje II armia Wojska Polskiego

I armia WP dochodzi do linii Wisły, zajmując prawobrzeżną Warszawę

I armia WP bierze udział w operacji pomorskiej

I armia WP bierze udział w walkach o Berlin, II armia WP walczy naterenie Czechosłowacji

Front zachodni

1941-1942

IV 1944

VI 1944

VII 1944

VIII 1944

IX 1944

IV 1945

V1945

Samodzielna Brygada Strzelców Karpackich (dowódca - gen. StanisławKopański) walczy w Afryce Płn.

wydzielony z Armii Polskiej na Wschodzie 2 Korpus Polski ląduje weWłoszech i bierze udział w zdobyciu Monte Cassino (V 1944)

oddziały polskie biorą udział w lądowaniu w Normandii (Francja)

2 Korpus wyzwala Anconę (Włochy)

1 Dywizja Pancerna (wydzielona z 1 Korpusu, dowódca - gen. StanisławMaczek) bierze udział w bitwie pod Falaise (Francja)

Samodzielna Brygada Spadochronowa (wydzielona z 1 Korpusu, dowód-ca - gen. Stanisław Sosabowski) bierze udział w bitwie pod Arnheim(Holandia)

2 Korpus wyzwala Bolonię (Włochy)

1 Dywizja Pancerna zajmuje Wilhelmshaven (Niemcy)

Rozdział 3.Sytuacja podbitych narodów1. Status prawny krajów pokonanych

Z chwilą gdy państwa ekspansjonistyczne przystąpiły do realizacjiswych zamierzeń, musiały zdecydować, w jakiej formie będą sprawowaćwładzę na zdobytych obszarach. Wzorce postępowania ujawniły się jużprzed wrześniem 1939 r.

Formy panowania państw „Osi" na zajętych terenach

Po rozpoczęciu działań wojennych państwa „Osi" postępowały nadalwedle przedstawionych wyżej reguł. Ustanawiane formy panowaniazależały od perspektywicznych planów tych krajów w odniesieniu do

Rozstrzygnięcia w sprawach terytorialnych w latach trzydziestych

Aneksja (wcielenie): strona zwycięska dokonuje włączenia (integracji) zajętychziem do swego systemu administracyjno-prawnego, uważając je odtąd za częśćwłasnego terytorium.Przykłady: wcielenie Austrii do Niemiec (1938); aneksja Albanii przez Włochy(1939).

Okupacja: państwo zwycięskie traktuje zajęte ziemie jako swą zdobycz, bezprzesądzania jednak o ich ostatecznej przyszłości. Władza okupanta sprawo-wana jest za pomocą instytucji o charakterze tymczasowym (np. dowódcówwojskowych).Przykłady: okupacja terenów Chin przez Japonię (od 1937 r.).

Państwo satelickie: strona zwycięska formalnie uznaje suwerenność zajętego lubuzależnionego terytorium, powołuje tam jednak podporządkowany sobie ściślerząd.Przykłady: utworzenie Państwa Słowackiego (III 1939) - pozornie niepodległe-go (własne wojsko, waluta, obszar celny itd.), lecz Niemcy ogłosili się gwarantem„ochrony niezawisłości politycznej" Słowacji, wprowadzając tam swoje wojska.

Protektorat: forma pośrednia między państwem satelickim a obszarem wcielonym.Przykłady: Protektorat Czech i Moraw (III 1939) - należał do obszaru WielkiejRzeszy, władzę w imieniu Berlina sprawował urzędnik niemiecki (protektor),jednocześnie istniały miejscowe władze czeskie (prezydent, rząd, szczątkowe siłyzbrojne, lokalna administracja).

poszczególnych terytoriów. W praktyce najczęściej stosowano modelokupacji, co wiązało się z rozwojem sytuacji na frontach - władanie państwekspansjonistycznych podbitymi ziemiami trwało zbyt krótko, aby ichprzywódcy zdołali w pełni zrealizować swe dalekosiężne zamierzenia.

Należy pamiętać, iż polityka okupacyjna w krajach Europy Zachod-niej i Europy Wschodniej znacznie się różniła. W tym ostatnim rejonieokupacja traktowana była jako wstęp do ustanowienia trwałego panowa-nia Rzeszy nad zajętymi terenami.

Kraje okupowane przez Niemcy:Polska centralna (1939), Dania (1940), Norwegia (1940), Holandia (1940),Belgia (1940), płn. Francja (1940), Serbia (1941), Grecja (1941, wspólnaokupacja niemiecko-włoska), zach. obszary ZSRR (1941), Państwo Francus-kie (tzw. Francja Yichy, od 1942, wspólna okupacja niemiecko-włoska).W końcowej fazie wojny Niemcy okupowały również tereny swych byłychsojuszników - m.in. Włoch, Węgier, Słowacji i Finlandii.Ziemie zaanektowane przez Niemcy:zachodnie obszary Polski (1939), rejon Eupen (Belgia, 1940), Alzacja i Lota-ryngia (Francja, 1940), Luksemburg (1940), część Słowenii (Jugosławia, 1941).

Decyzje niemieckie w odniesieniu do ziem polskich

Obszary wcielone do Rzeszy (1939): Pomorze, Wielkopolska, Górny Śląsk,Zagłębie Dąbrowskie, Suwalszczyzna, część woj. kieleckiego, krakowskiego,łódzkiego i warszawskiego.

Obszary okupowane: pozostałe ziemie państwa polskiego (do linii granicznej,wytyczonej w układzie ze Związkiem Radzieckim z dn. 28 IX 1939 r.), jako tzw.Generalna Gubernia.

Generalna Gubernia - dystrykty: krakowski, lubelski, radomski, warszawski,od 1941 r. także dystrykt Galicja - nie wchodziła w skład Rzeszy, podlegałaRzeszy we wszystkich dziedzinach życia jako rodzaj niemieckiej kolonii;ośrodek władzy: Generalny Gubernator (mianowany przez fuhrera), formalnieniezależny od urzędów w Rzeszy. Administracja lokalna (z wyjątkiem najniż-szego szczebla) w rękach niemieckich;system prawny: nadrzędność prawa ustanowionego przez władze okupacyjne,polskie ustawodawstwo (część prawa cywilnego) obowiązywało wtedy, gdy niekolidowało to z interesem Niemiec.

Działania ZSRR na zdobytych terenach (1939-1941)

Tendencje ekspansjonistyczne występowały również w polityce ZSRR,przy czym w latach 1939-1941 ich realizacja była możliwa dzięki współ-działaniu z Niemcami. Wymuszając na swych sąsiadach zmianę granic,Związek Radziecki zmierzał każdorazowo do aneksji zdobytych terenów(wschodnia część Polski, część Finlandii, kraje bałtyckie, Besarabia) i ichsowietyzacji. Mechanizm aneksji był najczęściej podobny: w pierwszymetapie Armia Czerwona wkraczała na upatrzone obszary, następniepowoływano tam instytucje „władzy ludowej", te zaś z kolei decydowałyo „dobrowolnym" przyłączeniu do ZSRR. Zbliżone metody działaniazastosowano także w latach 1944-1945, kiedy to Związek Radzieckidoprowadził do wasalizacji rejonu Europy Środkowowschodniej.

Wykorzystywanie miejscowej ludności do legalizacjipodbojów (kwestia kolaboracji)

Przyłączając obce terytoria, państwa zaborcze musiały brać poduwagę postawę miejscowej ludności. Najczęściej w ich interesie leżałopozyskanie tej ludności do współpracy, gdyż to ułatwiało im legalizacjędokonanego zaboru, jak również rozwiązywało niektóre techniczneproblemy okupacji. Zakres tej współpracy zależał od dwóch czynników:strategicznych planów agresora oraz zapatrywań społeczeństw podbitychkrajów. Doświadczenie II wojny światowej pokazuje, iż jeśli leżało tow zamierzeniach zdobywców, przeważnie znajdowali oni chętnych dokolaboracji, co nie znaczy, iż kolaboranci mieli w każdym przypadkupoparcie własnego społeczeństwa.

Kolaboracja: współpraca obywatela kraju podbitego z władzami państwa--zaborcy, przynosząca szkodę temu krajowi i jego mieszkańcom. W ustawoda-wstwie wielu państw została uznana za czyn przestępczy, podlegający karze (zkarą śmierci włącznie). Pojęcie kolaboracji nie jest jednoznaczne, gdyż nieistnieje zgodność poglądów w kwestii, które formy współpracy należy uznać zaszkodliwe dla interesów państwa zajętego przez obce siły (np. czy wszyscyfunkcjonariusze polskiej policji w Generalnej Guberni - tzw. policji granato-wej - byli kolaborantami?). Pojęcie to ma ponadto uwikłania ideologiczne, np.współpraca z władzami radzieckimi, także w akcjach deportacji i wywłasz-czania ludności polskiej na ziemiach zajętych przez Armię Czerwoną w 1939 r.,nie była w odczuciu środowisk komunistycznych aktem kolaboracji.

Zjawisko kolaboracji wystąpiło w większości podbitych krajów euro-pejskich. Na zachodzie Europy, gdzie niemiecki system okupacyjnywyróżniał się względną łagodnością, nie ominęło ono praktycznie żadnegopaństwa. Było jednak również widoczne w krajach słowiańskich (Czecho-słowacja, Jugosławia) oraz na obszarach ZSRR. Różny był natomiastzasięg tego zjawiska, a jego poszczególne przypadki miały swoją specyfikę.

Najgłośniejsze przypadki kolaboracji w latach 1939-1945

BelgiaLeon Degrelle: przywódca nacjonalistycznej partii „rexistów", w 1941 r.organizator dywizji SS „Walonien", walczącej na froncie wschodnim; skazanyzaocznie na karę śmierci (1945)

CzechosłowacjaEmil Hacha: w 1938 r. prezydent republiki, od 1939 r. prezydent ProtektoratuCzech i Moraw (zm. 1945);Józef Tiso: ksiądz katolicki, od 1939 r. prezydent Państwa Słowackiego;w 1947 r. skazany na karę śmierci

FrancjaFrancois Darlan: admirał, dowódca marynarki wojennej. Od 1942 r. naczelnydowódca sił zbrojnych Państwa Francuskiego (Francja Yichy), zginął z rąkantyfaszyty (1942);Marcel Deat: socjalista, w 1939 r. napisał głośny artykuł Umierać za Gdańsk?,od 1940 r. w rządzie Yichy; po wojnie skazany zaocznie na karę śmierci (zm.1955);Pierre Laval: od 1942 r. premier rządu Yichy, rzecznik ustaw rasistowskich;w 1945 r. skazany na karę śmierci;Philippe Petain: marszałek Francji, bohater I wojny światowej, od 1940 r.przywódca Państwa Francuskiego, skazany na karę dożywotniego więzienia(zm. 1951)

JugosławiaMilan Nedić: generał, od 1941 r. premier tzw. komisarycznego rząduserbskiego; popełnił samobójstwo (1946);Ante Pavelić: twórca chorwackiej organizacji faszystowskiej (ustasze), od roku1941 przywódca Niepodległego Państwa Chorwackiego; zmarł na emigracji(1959)

NorwegiaYidkun Quisling: oficer zawodowy, założyciel faszystowskiej Partii Jedności

Motywem skłaniającym do współpracy z okupantem były najczęściejwzględy ideologiczne. Nie przypadkiem Niemcy znaleźli partnerów głów-nie wśród polityków, zafascynowanych ideologią faszyzmu i narodowegosocjalizmu. Od 1941 r. jedną z płaszczyzn, na której dokonywała siękonsolidacja różnych sił politycznych wokół bloku „Osi", był anty-sowietyzm. Właśnie obawa przed komunizmem spowodowała, iż nafroncie wschodnim w walkach po stronie Niemiec brały udział grupycudzoziemskich ochotników (m.in. Holendrzy, Belgowie, Francuzi, Nor-wegowie), wchodzące w skład formacji Waffen-SS.

W niektórych przypadkach decyzja o kolaboracji była podejmowanaze względów taktycznych. Część polityków uważała, iż niepodjęcie współ-pracy z okupantem może sprowadzić na ich kraj falę represji. Przykłademtakiej postawy są działania marszałka Petaina we Francji oraz politykówczeskich w Protektoracie Czech i Moraw. Ci ostatni, kolaborując z Nie-mcami, utrzymywali jednocześnie kontakty z ruchem oporu.

Na terenie ZSRR postawy proniemieckie rodziły się pod wpływemmotywów ideologicznych, politycznych i narodowych. W 1941 r. częśćludności państwa radzieckiego gotowa była widzieć w wojskach niemiec-kich wybawicieli spod panowania okrutnego reżimu stalinowskiego (terrorrozpętany przez Niemców szybko rozwiał te nadzieje). Spodziewano sięteż, iż kraj zostanie uwolniony z więzów gospodarki komunistycznej (m.in.wieś oczekiwała dekolektywizacji rolnictwa). Wreszcie niektóre grupynarodowe, wcielone siłą do imperium rosyjskiego, pragnęły wykorzystać

Narodowej, premier kolaboracyjnego rządu w 1940 r. i od 1942 r. ; w 1945 r.skazany na karę śmierci;Knut Hamsun: dziennikarz i pisarz, laureat nagrody Nobla (1920), w 1940 r.opowiedział się za współpracą z Niemcami; po wojnie sądzony i skazany nawysoką grzywnę (zm. 1959)

Związek RadzieckiMieczysław Kamiński: major Armii Czerwonej, od 1941 r. w niewoliniemieckiej, utworzył brygadę Rosyjskiej Narodowej Armii Wyzwoleńczej(RONA), która brała m.in. udział w tłumieniu powstania warszawskiego;rozstrzelany przez Niemców za grabieże (1944);Andriej Własow: generał Armii Czerwonej, od 1942 r. w niewoli, utworzyłRosyjską Armię Wyzwoleńczą (ROA), która na terenach Ukrainy i Polskibrała udział w walkach po stronie Niemiec, zaś na terenie Czechosłowacji(1945) przeciwko Niemcom; w 1946 r. skazany na karę śmierci

nową sytuację dla urzeczywistnienia swych dążeń niepodległościowych. Tenostatni motyw był w sumie najsilniejszy i on też spowodował, iż współpracaz Niemcami miała największy zasięg na obszarze państw bałtyckich (Litwa,Łotwa, Estonia), na Ukrainie oraz w republikach kaukaskich.

W Polsce, w odróżnieniu od innych krajów europejskich, zjawiskokolaboracji politycznej w trakcie okupacji niemieckiej praktycznie niewystąpiło. Przywódcy Rzeszy nie szukali partnerów do współpracy, z koleiwszystkie polskie ruchy polityczne zajmowały stanowisko antyniemieckie(nawet te, które przed 1939 r. zdradzały zainteresowanie ideologiąfaszyzmu).

Bardziej złożona była sytuacja na ziemiach polskich pod okupacjąradziecką (1939-1941). Władze radzieckie zamierzały z jednej stronyzatrzeć ślady państwowości polskiej na tych terenach (stosując różne formyrepresji i terroru), z drugiej natomiast pozostawiały przy życiu niektóreplacówki polskie (głównie kulturalne i naukowe). Równocześnie władze tewciągały okazjonalnie miejscową ludność do spektakularnych imprezpolitycznych (organizacja wyborów do zgromadzeń ludowych „Zachod-niej Białorusi" i „Zachodniej Ukrainy"), które miały świadczyć o poparciuspołeczeństwa dla nowej rzeczywistości. W działaniach tych strona radziec-ka znajdowała partnerów po stronie polskiej, głównie w kręgach lewicują-cej bądź komunistycznej inteligencji (najgłośniejszy przykład - WandaWasilewska). Motywem skłaniającym do współpracy było też traktowanieZSRR jako mniejszego zła (w porównaniu z Niemcami) a ponadto obawaprzed represjami lub zwykły oportunizm. Do wytworzenia się nastrojówdezorientacji przyczyniło się również stanowisko rządu polskiego, który po17 września 1939 r. nie ogłosił publicznie żadnej deklaracji precyzującejstan prawny między ZSRR a Polską (rozkaz Rydza-Śmigłego z 17 wrześnianakazywał unikanie walk z wkraczającą Armią Czerwoną).

Innym problemem była postawa obywateli Rzeczypospolitej niepo-lskiej narodowości. Lewicowe odłamy społeczności białoruskiej, ukraińs-kiej i żydowskiej witały w 1939 r. z entuzjazmem wojska radzieckie,wierząc, iż wprowadzenie systemu komunistycznego będzie gwarancjąrównouprawnienia wszystkich narodów. Kręgi nacjonalistyczne z koleizamierzały wykorzystać nową sytuacją w celu zmniejszenia polskiego stanuposiadania na obszarach stanowiących od lat przedmiot rywalizacji.Nastroje niechęci wobec Polaków były podsycane przez propagandęradziecką, przedstawiającą obraz II Rzeczypospolitej w wybitnie czarnychbarwach, jako kraju nędzy, ucisku i terroru.

2. Zamierzenia państw ekspansjonistycznych wobeczajętych terytoriów

Metody postępowania na zdobytych terenach zależały od dalekosięż-nych planów państwa-agresora. We wrześniu 1940 r. Niemcy, Włochyi Japonia podpisały tzw. Pakt Trzech, zawierający uzgodnienie podziałustref wpływów w świecie. Pomimo to państwa „Osi" nie skoordynowałyprecyzyjnie swych politycznych zamierzeń, nie wypracowały też wspólnegoplanu działania na płaszczyźnie militarnej. Między Niemcami a Włochaminp. istniały duże różnice interesów (dla Hitlera śródziemnomorski teatroperacyjny miał - odwrotnie niż dla Mussoliniego - drugorzędne znacze-nie). Włochy okazały się jednak zbyt słabe militarnie i politycznie, abyprzeforsować swe postulaty. Jeszcze mniej do powiedzenia mieli innisygnatariusze Paktu Trzech (Węgry, Rumunia, Słowacja, Bułgaria, Nieza-leżne Państwo Chorwackie) oraz Finlandia (wojskowy sojusznik Rzeszy).Dlatego też w kwestii zasad nowej organizacji Europy głos decydującynależał do Niemiec.

Niemieckie koncepcje „nowego ładu"

Określając zasady „nowego ładu" politycy hitlerowcy kierowali siędwiema zasadniczymi przesłankami - dążeniem do zaborów terytorial-nych, motywowanych brakiem „przestrzeni życiowej", a także przekona-niem o rasowej wyższości narodu niemieckiego. Łącząc kryteria rasistows-kie z kryteriami geopolitycznymi, przywódcy III Rzeszy wyróżniali wśródpodbitych terytoriów 3 kategorie:

1. ziemie należące rasowo i kulturowo do obszaru germańskiego,2. obszary traktowane jako kolonie niemieckie,3. obszary pod wojskową i polityczną kontrolą Rzeszy, uzasadnioną

potrzebami wojny.Na zachodzie Europy do krajów germańskich Niemcy zaliczali:

Danię, Norwegię, Holandię, Belgię i Luksemburg. Status Francji byłnieokreślony, a rozstrzygnięcie jej przyszłości odłożono na okres powo-jenny.

U podstaw niemieckiej ekspansji na Bałkany leżały głównie motywyekonomiczno-wojskowe. Rzesza nie widziała tu ziem (poza płn. Słowenią)nadających się do germanizacji. Realizacja celów o charakterze zasad-niczym miała nastąpić na wschodzie Europy i tutaj też działania politykówhitlerowskich miały najbardziej zróżnicowany charakter.

„Generalny Plan Wschodni"

Idea „nowego ładu" najbardziej radykalnie została wyrażona w tzw.Generalnym Planie Wschodnim, którego projekty dyskutowano w kierow-nictwie SS w latach 1941-1943.

Brak odpowiednich środków organizacyjnych i finansowych, nadewszystko zaś rozwój sytuacji militarnej sprawiły, iż koncepcja planu niewyszła poza fazę wstępnych rozważań, a w 1944 r. prace nad nim zostałyzawieszone. Niemniej w latach 1942-1943 Niemcy przeprowadzili kilkadużych operacji przesiedleńczych (m.in. w 1942 r. na Zamojszczyźnie),które stanowiły formę przymiarki do realizacji szerzej zakreślonychzamierzeń.

„Ostateczne rozwiązanie kwestii żydowskiej"Do najbardziej zbrodniczych przedsięwzięć niemieckich należał plan

całkowitej eksterminacji zamieszkującej Europę ludności żydowskiej.Hasło walki z „międzynarodowym żydostwem" należało do głównychwezwań partii hitlerowskiej od początku jej istnienia. Uzasadnieniem tegohasła były dwie, sprzeczne zresztą ze sobą, teorie. Pierwsza traktowała

Główne założenia "Generalnego Planu Wschodniego"Planem zamierzano objąć ziemie polskie, kraje bałtyckie, zachodnią Ukrainę,rejon Leningradu, Krym, łuk Dniepru (w wariantach skrajnych - ziemierosyjskie aż do Uralu);autorzy planu zamierzali przesiedlić ok. 30 min mieszkańców tych ziem naSyberię zachodnią, resztę miejscowej ludności przeznaczali do eksterminacjibądź germanizacji;na opuszczonych terenach zamierzano osiedlić ok. 10-20 min osadnikówniemieckich;na realizację planu przeznaczano 20-25 lat.

Niemiecki „nowy ład" w Europie Wschodniejziemie, które wcielono do Rzeszy: zachodnie tereny Polski;ziemie, które zamierzano wcielić do Rzeszy: kraje nadbałtyckie, Krym, terenyzamieszkałe przez Niemców nadwołżańskich, Baku, Półwysep Kolski, za-chodnia Ukraina, okręg białostocki;projektowana przyszłość Generalnej Guberni: zasiedlenie jej osadnikaminiemieckimi

Żydów jako kierowniczą siłę w polityce międzynarodowej (hitlerowcytwierdzili, iż kapitalizm i komunizm są różnymi formami władzy sprawo-wanej przez Żydów), siłę dążącą do odebrania Niemcom należnej imw świecie pozycji. Druga teoria traktowała Żydów jako element aspołecz-ny, pasożytniczy i bezwartościowy, niezdolny do twórczego działania.Wedle głosicieli tej teorii cała kultura europejska została stworzona przezrasę nordycką (nazywaną przez hitlerowców „aryjską").

Niemieckie zamierzenia wobec ludności żydowskiej przechodziłyróżne etapy.

Program emigracji (do wybuchu II wojny światowej)przewidywał usunięcie Żydów z życia gospodarczego, kulturalnego i politycz-nego oraz przyspieszenie tempa emigracji tej ludności poza Europę.

Koncepcja rezerwatu (1939-1940)w tym okresie hitlerowcy przystąpili do koncentracji ludności żydowskiejw większych skupiskach (stąd tworzenie wielkich gett), skąd miała być onaprzeniesiona do specjalnych rezerwatów (docelowo poza Europę, m.in. naMadagaskar).

Zagłada biologiczna (od 1941 r.)(dokładna data i okoliczności wydania przez Hitlera rozkazu „ostatecznegorozwiązania kwestii żydowskiej" nie są znane)VI 1941: początek masowych mordów Żydów (głównie rozstrzeliwanie) naterenach ZSRR przez specjalne oddziały policji (Einsatzgruppen); do końcaroku zamordowano ok. 400 tyś. osób;X 1941: zakaz emigracji Żydów niemieckich do krajów zamorskich; początekprzesiedleń Żydów z terenów Rzeszy do Generalnej Guberni; pierwsze próbymordowania przy użyciu gazów („gazy samochodowe" - Chełm nad Nerem,cyklon B - Oświęcim)I 1942: konferencja przedstawicieli centralnych urzędów Rzeszy (tzw. kon-ferencja na Wannsee, od nazwy ulicy na przedmieściach Berlina), w czasiektórej uzgodniono zasady organizacji masowych przesiedleń Żydów doGeneralnej Guberni, wybranej na teren „ostatecznego rozwiązania";III 1942: początek masowego ludobójstwa Żydów w obozach zagłady - stratyludności żydowskiej wyniosły ok. 5-6 min osób (dokładne ustalenie liczbyofiar jest niemożliwe, m.in. ze względu na zmiany granic, migracje, brakwyników spisów ludności), z czego ok. 4 min zginęły w obozach zagłady;największych strat doznały skupiska żydowskie na ziemiach polskich (2,7 min)oraz w ZSRR (ok. miliona).

Losy ludności żydowskiej w latach II wojny światowej nie mająswojego odpowiednika (poza podobnie potraktowaną przez hitlerowcówludnością cygańską). Wyjątkowość zagłady (holocaustu) Żydów niepolegała na statystycznych rozmiarach tej tragedii (niektóre inne narodydoznały większych strat), lecz na tym, iż Niemcy skazali na śmierć całąspołeczność -jedynie ze względu na przynależność do określonego narodu.

Mechanizm ludobójstwa cechowała biurokratyczna systematycznośći organizacyjna perfekcja. Proces zagłady objął całość terytoriów kontrolo-wanych przez Niemcy. Największe szansę uratowania mieli Żydzi w krajach,gdzie rygory okupacji były względnie łagodne (np. Dania), bądź w tychpaństwach satelickich, których władze odmawiały zgody na deportacjęswych obywateli narodowości żydowskiej (m.in. Bułgaria i Rumunia).

3. Metody zniewalania i eksploatacji zajętych terenów

a. Postępowanie Niemiec

Eksploatacja gospodarcza

Niemcy w okresie apogeum swych wpływów prowadzili trzy rodzajepolityki ekonomicznej. Ziemie wcielone do Rzeszy starano się szybkozintegrować z gospodarką reszty kraju, głównie poprzez przejmowaniemajątków ziemskich i zakładów przemysłowych w ręce niemieckie.

Na okupowanych obszarach zachodniej i północnej Europy politykaniemiecka starała się zużytkować możliwości miejscowego przemysłui rolnictwa dla celów strategicznych Rzeszy, bez ingerowania jednakw stosunki własnościowe oraz w ustawodawstwo społeczne (zezwalano nawetna działalność związków zawodowych i strajki). Między krajami zajętymia Niemcami wytworzyły się różne formy symbiozy gospodarczej. Z krajówtych płynęły do Niemiec: żywność (Dania), uzbrojenie (Belgia, Holandia)i inne formy świadczeń. Z kolei Rzesza dostarczała tym krajom niektórychsurowców, umożliwiających funkcjonowanie miejscowego przemysłu.

Odmiennie rozwijała się sytuacja na okupowanych ziemiach EuropyWschodniej (Polska, ZSRR). Rzesza prowadziła tu gospodarkę o charak-terze rabunkowym, zmierzającą do maksymalnego wykorzystania miejs-cowej siły roboczej oraz zasobów surowcowych. Elementami tej politykibyła m.in. grabież mienia (pod hasłem „aryzacji"), nierespektowanieżadnych praw podmiotowych ludności podbitej (nieograniczony wyzyskpracowników), przymus pracy (część ludności kierowano na roboty do

Niemiec). Największe znaczenie przywiązywano do zwiększania wydajno-ści produkcji rolnictwa (obowiązkowe dostawy żywności). Inwestycjenależały do rzadkości, miały zaś głównie na celu rozbudowę obiektów0 znaczeniu strategicznym (rozbudowa sieci kolejowej i drogowej).

Zasadniczo na okupowanych ziemiach Europy Wschodniej działaniaw sferze ekonomii traktowano jako element polityki narodowościowej,zmierzającej do degradacji cywilizacyjnej podbitej ludności. Jedne narodyprzeznaczono do szybkiej eksterminacji (Hitler wolał wymordować Żydów1 radzieckich jeńców wojennych, niż wykorzystać ich pracę), inne chcianosprowadzić do roli niewykształconej, niewykwalifikowanej i używanejniewolniczo siły roboczej.

Przesiedlenia

Niemieckie projekty „nowego ładu" przewidywały gruntowną zmianęstosunków narodowościowych w niektórych rejonach Europy. Niemcomzabrakło czasu i środków finansowych, aby urzeczywistnić swe dalekosięż-ne zamiary, niemniej niektóre projekty zdołali zrealizować. Największyzasięg przybrały wysiedlenia ludności polskiej z ziem wcielonych do Rzeszy(głównie z Wielkopolski i z Pomorza) do Generalnej Guberni, prowadzoneod jesieni 1939 do marca 1941 r. Wysiedleńców (ok. 700 tyś.) zastępowanoniemieckimi osadnikami, sprowadzanymi z krajów bałtyckich, ZSRR,Rumunii, a nawet z Polski centralnej (GG). W latach 1942-1943 doszło doprzemieszczeń ludności w ramach przygotowań do realizacji „GeneralnegoPlanu Wschodniego".

Wykorzystywanie antagonizmów między podbitymi narodamiJedną z zasad niemieckiej polityki okupacyjnej była dewiza divide et

impera (dziel i rządź). Niemcy pragnęli dyskontować konflikty międzyróżnymi grupami narodowościowymi, starali się też przeciwdziałać kon-solidacji poszczególnych społeczeństw poprzez podsycanie rozmaitychlokalnych separatyzmów. Poglądy przywódców III Rzeszy w tej materii niebyły zresztą jednolite. Hitler np. należał do przeciwników okazywaniawzględów jakimkolwiek grupom etnicznym w Europie Wschodniej (nawetgdyby przynosiło to dezintegrację ZSRR), uważając, iż na dłuższą metę jestto sprzeczne ze strategicznymi interesami Niemiec. Te doktrynalne za-strzeżenia ustępowały jednak przed motywami natury praktycznej, związa-nymi z sytuacją militarną.

W rezultacie naziści wspierali postawy antyrosyjskie i antyradzieckie

wśród niektórych społeczności Związku Radzieckiego (w krajach bałtyc-kich, na Ukrainie, na Kaukazie), wykorzystywali też m.in. nienawiśćistniejącą między narodami Jugosławii. Na ziemiach polskich polityka tawyrażała się głównie w zaostrzeniu konfliktu polsko-ukraińskiego. Choćterror niemiecki był wymierzony również w Ukraińców, na co dzień bylioni uprzywilejowani (lepsze warunki aprowizacji, własny system szkół,łącznie z gimnazjami, prawo utrzymania instytucji kulturalnych itp.). Przyzachęcającej postawie niemieckiej administracji okupacyjnej w latach1942-1944 doszło na Wołyniu i w Galicji Wschodniej do pogromówpolskiej ludności (ok. 100 tyś. zabitych) przez ukraińskie grupy nacjonalis-tyczne.

Germanizacja

W zamierzeniach polityków hitlerowskich germanizacja niektórychterenów miała stanowić ukoronowanie procesu wprowadzania w Europie„nowego ładu". Teoretycznie germanizacja mogła być przeprowadzonadwiema metodami:

1. poprzez zasiedlenie (kolonizację) wybranych obszarów niemieckimiosadnikami;

2. przez kulturowo-językowe zniemczenie (asymilację narodową)mieszkańców wytypowanych rejonów.

W praktyce dominował pierwszy wariant postępowania, jako żenaziści, będąc skrajnymi rasistami, bronili „czystości" ludów „aryjskich"przed obcymi wpływami i domieszkami „obcej krwi". Dlatego z założeniaodrzucano możliwość asymilowania Słowian (poza niemczeniem wy-branych jednostek, jeśli swym wyglądem odpowiadały cechom „aryj-czyka").

Germanizacja na ziemiach polskich wcielonych do Rzeszyna Górnym Śląsku: dążenie do szybkiej germanizacji (tzw. regermanizacji),opierającej się na założeniu, iż wszyscy mieszkańcy tego rejonu są Niemcamilub potencjalnymi Niemcami;na Pomorzu: germanizacja (zniemczanie) stopniowa i selektywna;w tzw. kraju Warty (Wielkopolska, część woj. łódzkiego): germanizacjapoprzez wysiedlanie ludności polskiej z tych terenów.W 1941 r. władze wprowadziły tzw. Niemiecką Listę Narodowościową(Yolkslistę), formalizującą kryteria postępowania z ludnością przewidzianą dozniemczenia.

Oddziaływanie na ludność podbitą w dziedzinie kultury

Również i na tej płaszczyźnie działania niemieckie były zróżnicowane.Na ziemiach wcielonych do Rzeszy dążono do szybkiej germanizacjipoprzez unifikację językową, organizowanie życia kulturalnego na wzórobowiązujący w Niemczech, eliminowanie wpływów innych kultur, eks-pansywną działalność niemieckich placówek kulturalnych.

W Europie Zachodniej polityka okupanta stawiała sobie główniezadanie kontrolne, tak by miejscowa sztuka nie była w stanie rozbudzaćświadomości narodowej i woli odwetu. Jednocześnie Niemcy pozostawialiludności szeroki zakres swobód twórczych, co we Francji np. spowodowa-ło prawdziwy rozkwit życia teatralnego, kinematografii, koniunkturę narynku wydawniczym itp. W krajach zaliczanych do „germańskich"(Belgia, Dania, Holandia, Norwegia) zwracano szczególną uwagę napozyskiwanie osób i środowisk nastawionych proniemiecko, na niszczeniekulturalnych pomostów z innymi obszarami Europy oraz na odnajdywaniedowodów niemieckiej obecności w przeszłości danego kraju (podobnąpolitykę prowadzono także w Protektoracie Czech i Moraw).

W okupowanych krajach Europy Wschodniej (przede wszystkimPolska) Niemcy dążyły do kulturowego i cywilizacyjnego unicestwienialudności. Jeśli na Zachodzie Niemcom zależało na propagowaniu własnychosiągnięć w literaturze i sztuce, to na Wschodzie obowiązywała zasadaścisłej separacji - powstające tu niemieckie instytucje kulturalne prze-znaczone były wyłącznie dla okupantów („nur fur Deutsche").

Cechą polityki niemieckiej na wszystkich zajętych terenach byłyprześladowania twórczości autorów pochodzenia żydowskiego oraz prze-ciwników politycznych nazizmu. Powszechną praktyką był również rabu-nek dóbr kultury, któremu często towarzyszyło niszczenie dzieł sztuki,uznanych za obce duchowi niemieckiemu.

Polityka niemiecka w Generalnej Guberni1. grabież polskiego mienia kulturalnego (także dzieł sztuki sakralnej);2. likwidacja szkolnictwa wyższego i średniego; likwidacja polskich placówekkulturalnych; likwidacja polskiej prasy;3. propagowanie rozrywek o możliwie najniższym poziomie artystycznym;4. eksterminacja inteligencji, prześladowania kleru katolickiego;5. likwidacja swobody informacji (m.in. zakaz posiadania aparatów radio-wych)

Terror i eksterminacja

Sięgając po środki represyjne władze okupacyjne miały na uwadzekilka celów.

- Terror prewencyjno-odwetowy: zmierzał do zapewnienia stanubezpieczeństwa na zapleczu frontu w rejonie operacji wojskowych (np.stosowanie zasady zbiorowej odpowiedzialności za akty sabotażu) bądź dowymuszenia u podbitej ludności respektu dla zarządzeń porządkowychokupanta (np. karanie za nielegalny handel, posiadanie radia).

Ten rodzaj terroru stosowali Niemcy na wszystkich podbitych tere-nach. W okupowanych krajach Europy Zachodniej, gdzie przeważnieutrzymywano istnienie miejscowego sądownictwa, wyłączano spod jegojurysdykcji sprawy o charakterze politycznym, przekazując je sądomniemieckim, w razie potrzeby wprowadzano też czasowo stan wyjątkowy(Dania w 1943 r., Norwegia w latach 1941-1942). Na Wschodzie nietroszczono się o zachowywanie pozorów praworządności, toteż w ramachterroru prewencyjno-odwetowego stosowano na co dzień, bez sądu karęśmierci. W działaniach tych Niemcy korzystali z pomocy lokalnychformacji policyjnych (tzw. policja granatowa w Generalnej Guberni,policja ukraińska, białoruska, żydowska itd.).

- Terror jako sposób biologicznego niszczenia podbitych narodów:stosowany w odniesieniu do niektórych terytoriów (Europa Wschodnia)oraz niektórych grup narodowych (Żydzi, Cyganie, część narodów sło-wiańskich). Do głównych metod należały:

- akcje pozbawienia wolności dużych grup ludzkich (łapanki uliczne),- stosowanie zasady zbiorowej odpowiedzialności i karanie bez

dochodzenia winy (rozstrzeliwanie zakładników, uliczne egzekucje w od-wecie za działalność ruchu oporu, pacyfikacje),

- tortury fizyczne i psychiczne w celu wymuszenia zeznań,- doprowadzanie do śmierci głodowej ludności wytypowanych regio-

nów (np. ludność żydowska w gettach),- terror i ludobójstwo w stosunku do osób skierowanych do obozów

koncentracyjnych.Symbolem nazistowskiej polityki eksterminacyjnej były obozy odoso-

bnienia. Pojawiły się one w Rzeszy wkrótce po dojściu Hitlera do władzy(Dachau, Buchenwald, Sachsenhausen), natomiast w trakcie wojny ich siećzostała znacznie rozbudowana, przede wszystkim na ziemiach polskich (naokupowanych terenach Związku Radzieckiego do najczęściej stosowanych

metod należały pacyfikacje oraz mordy wykonywane przez specjalnegrupy policyjne). Chociaż wszystkie obozy były miejscami terrorui wyniszczenia, różniły się specyfiką wykonywanych zadań. Stądpodział na obozy przesiedleńcze, przejściowe, karne, obozy pracy itp.W 1941 r. zaczęły też powstawać obozy natychmiastowej zagłady (wterminologii hitlerowskiej tzw. obozy specjalne), których jedynym celembyło masowe uśmiercanie ludzi, natychmiast po ich przybyciu doobozu.

Zbrodnie ludobójstwa popełnione przez faszyzm i nazizm zostały po1945 r. opisane i napiętnowane przez międzynarodową opinię publiczną(m.in. w trakcie procesu norymberskiego).

b. Polityka radziecka na zaanektowanych terenach

Istotna rola, jaką odgrywał ZSRR w trakcie wojny z państwami „Osi",a także mocarstwowy status tego państwa po wojnie sprawiły, iż wiedzao polityce radzieckiej wobec zajętych terenów upowszechniała się powoli,a poza tym przyjmowano ją z niedowierzaniem. Tymczasem stosowaneprzez system stalinowski metody zniewalania były bardzo podobne dometod hitlerowskich, a radziecki aparat bezpieczeństwa potrafił działaćz większą skutecznością.

Celem polityki władz radzieckich była sowietyzacja i pełne zinteg-rowanie zdobytych terytoriów (ziemie polskie, państwa bałtyckie, Besara-bia) z republikami radzieckimi. Na terytoriach tych wprowadzano radziec-kie instytucje ustrojowe i polityczne, mieszkańcom narzucano radzieckieobywatelstwo i wcielano ich przymusowo do Armii Czerwonej.

Elementem sowietyzacji było też wprowadzenie radzieckiego modelugospodarczego. Na ziemiach byłego państwa polskiego w latach1939-1941 władze przeprowadziły kolektywizację rolnictwa oraz nac-jonalizację przemysłu, handlu i banków, stosowały konfiskaty polskiejwłasności, prześladowania grup nieproletariackich (urzędników państwo-

Największe obozy na ziemiach Generalnej GuberniObozy koncentracyjne: Majdanek, Auschwitz-Birkenau (w Oświęcimiu-Brze-zince)Obozy natychmiastowej zagłady: Culmhof (Chełmno), Majdanek, Brzezinka(Auschwitz II), Sobibór, Treblinka

wych, ziemian, kupców, bankowców, właścicieli przedsiębiorstw, hoteli,restauracji itp.), starały się zantagonizować społeczeństwo poprzez pod-sycanie nastrojów „walki klasowej".

Na płaszczyźnie narodowej Związek Radziecki dążył do likwidacjiświadectw przynależności zajętych terenów do państwa polskiego i zmianystruktury etnicznej (wyrugowanie elementu polskiego).

4. Ruch oporuRuch oporu, rozumiany jako wszelkie działania ludności podbitego

kraju, zmierzające do odzyskania niepodległości, wystąpił we wszyst-kich państwach, które padły ofiarą zbrojnej przemocy. Opór ten pole-gał na przeciwstawianiu się polityce okupanta (bądź rodzimym ośrod-kom kolaboracyjnym), na przeciwdziałaniu nastrojom defetyzmu i bier-ności w szeregach własnego społeczeństwa, na dążeniu do ochronysubstancji narodowej (w dziedzinie gospodarki, kultury, oświaty itp.)oraz na konstruowaniu projektów kształtu politycznego państwa poodzyskaniu niezawisłości.

Dla zasięgu i form ruchu oporu decydujące znaczenie miały 3 elemen-ty: nastroje ludności (klęska wojenna wywołała w Polsce i Jugosławii chęćodwetu, natomiast we Francji nastroje depresji i zobojętnienia), polityka

Metody walki z polskościąpodsycanie konfliktów narodowościowych: polsko-ukraińskiego, polsko-ży-dowskiego;prześladowanie języka polskiego, rusyfikacja i sowietyzacja szkolnictwa,likwidacja polskich placówek kulturalnych;prześladowanie polskiej inteligencji, sfer opiniotwórczych oraz byłych pra-cowników polskiego aparatu państwowego (jako tzw. elementów antysowie-ckich), niszczenie polskich pamiątek narodowych, prześladowanie Kościołakatolickiego;masowe przesiedlenia ludności: w II 1940 r. ok. 220 tyś. osób (głównie natereny północne ZSRR), w IV 1940 r. ok. 320 tyś. (do Kazachstanu), w VI-VII1940 r. ok. 240 tyś.;terror i eksterminacja: kierowanie dużych grup ludzkich do obozów koncent-racyjnych (łagry), eksterminacja głodem, aresztowania i rozstrzeliwania- najgłośniejszy przypadek to wymordowanie wziętych do niewoli oficerówwojska i policji z obozów w Kozielsku, Starobielsku i Ostaszkowie (zbrodniakatyńska).

okupanta (mógł on swym postępowaniem zaostrzyć bądź łagodzić napię-cia) oraz wojskowe znaczenie danego regionu (silna partyzantka istniałaprzeważnie na terenach, na których planowane były wojskowe operacjealiantów).

Opór cywilnyTen rodzaj oporu był najczęściej spotykaną metodą walki z obcą

okupacją, przy czym można tu wyróżnić opór bierny, przeważnie spon-taniczny (np. ignorowanie zarządzeń władz okupacyjnych, mało wydajnapraca) oraz opór czynny, zazwyczaj ujęty w ramy organizacyjne. W kra-jach, gdzie reżim okupacyjny był stosunkowo łagodny, ruch oporu mógłwykorzystywać dla swoich celów istniejące jawnie organizacje (np. związkizawodowe) oraz sięgać po formalnie wciąż legalne metody działania(organizowanie wieców, pochodów, strajków itp.). W państwach o ostrzej-szych rygorach okupacji koniecznością było działanie w sposób zakon-spirowany.

W krajach Europy Zachodniej okupacja nie zagrażała samoistnościkulturowej i biologicznej tamtejszych narodów, toteż ruch oporu miał tamna uwadze głównie cele polityczne i wojskowe. W Europie Wschodniejnatomiast (przede wszystkim w Polsce) ruch ten musiał objąć wszystkiedziedziny narodowego życia, chroniąc je przed niszczycielską działalnościąokupantów.

Formy oporu cywilnegosamoorganizowanie się społeczeństwa: przeciwdziałanie nastrojom defetys-tycznym, zwalczanie osób i środowisk kolaboracyjnych, bojkot zarządzeńokupanta, zwalczanie propagandy okupanta - bojkot kin i prasy wydawanejprzez okupanta, zrywanie plakatów, pisanie haseł na ścianach, rozlepianieulotek, drukowanie i kolportowanie własnej prasy i wydawnictw;przeciwdziałanie próbom wynaradawiania i niszczenia materii narodowej:ochrona zabytków, dzieł sztuki i bibliotek, organizowanie własnej siecinauczania;przeciwdziałanie skutkom okupacji w sferze gospodarczej i politycznej:tworzenie własnego obiegu gospodarczego (np. potajemne dostarczanieżywności do miast), odbudowa przedwojennych struktur życia politycznego(partie polityczne, różne ciała przedstawicielskie);bezpośrednie działania na szkodę okupanta: różne formy sabotażu i dywersji

Wojskowy ruch oporuIstniał praktycznie we wszystkich okupowanych krajach europejskich,

z natury rzeczy działał w sposób zakonspirowany, a tworzony był z regułybądź przez zawodowych wojskowych, wywodzących się z pokonanej przezagresora armii, bądź przez partie polityczne (w Polsce np. Narodowe SiłyZbrojne, utworzone przez jeden z odłamów Narodowej Demokracji).

W ruchu tym zarysowały się dwie zasadniczo odmienne koncepcjedziałania. Zgodnie z pierwszą, konspiracja miała zmierzać do stworzeniaw podziemiu odpowiednika regularnej armii, która koncentruje się główniena werbunku kadr, ich szkoleniu, zdobywaniu broni itd., przygotowującsię do jednego, decydującego wystąpienia (powstanie miało być rozpoczętew chwili załamania się systemu okupacyjnego bądź pojawienia się u granickraju wojsk koalicji antyniemieckiej). Wedle drugiego poglądu, ruch oporupowinien prowadzić nieustanne operacje wojskowe (tam, gdzie to możliwe,poprzez działania partyzantki leśnej), zadając nieprzyjacielowi jak naj-większe straty, nawet kosztem dużych ofiar po swojej stronie. Tego rodzajupostawa charakterystyczna była dla ruchu komunistycznego, ale dopieropo ataku Niemiec na ZSRR (w latach 1939-1941 III Międzynarodówkazajmowała postawę proniemiecką, oskarżając rządy Anglii i Francjio prowadzenie agresywnej wojny przeciwko pokojowo usposobionej IIIRzeszy).

Organizacją pozawojskowych form ruchu oporu na ziemiach polskich zaj-mowało się Kierownictwo Walki Cywilnej, samodzielna komórka DelegaturyRządu na Kraj (od 1943 r. Kierownictwo Walki Podziemnej, podporząd-kowane dowódcy AK). Opracowało ono tzw. kodeks praw i obowiązkówPolaków, zawierający wytyczne zasad postępowania w stosunku do okupanta.

Konspiracje wojskowe w Europie

AlbaniaArmia Narodowowyzwoleńcza: utworzona w 1943 r., w jej władzach dużą rolęodgrywali komuniści; prowadziła walkę partyzancką, dysponując w 1944 r. 26brygadami bojowymi (ok. 70 tyś. ludzi).

FrancjaFrancuskie Siły Wewnętrzne: utworzone w 1944 r. z inicjatywy gaulistów,przez połączenie kilku mniejszych organizacji wojskowych (kilkaset tyś. osób);latem 1944 r. doprowadziły do wybuchu powstania (m.in. w Paryżu);

Zasadniczym polem działania konspiracji wojskowych było rozpo-znanie (wywiad), dywersja i sabotaż. Operacje te miary ogromne znaczeniedla mocarstw alianckich, toteż koordynowały one, inspirowały i finan-sowały poczynania siatek konspiracyjnych w poszczególnych krajach.O wiele rzadszym zjawiskiem były operacje o charakterze partyzanckim.Występowały one w krajach mających sprzyjające warunki geograficz-no-przyrodnicze (Albania, Grecja, Jugosławia, niektóre rejony Polski oraz

Wolni Strzelcy i Partyzanci Francuscy: konspiracja wojskowa francuskichkomunistów (1940); w 1944 r. weszli w skład Francuskich Sił Wewnętrznych.

GrecjaArmia Narodowowyzwoleńcza (ELAS,1941): zdominowana politycznie przezkomunistów, organizowała walkę partyzancką (ok. 50 tyś. żołnierzy), ode-grała ważną rolę w wyzwoleniu kraju (1944).

JugosławiaWojsko Ludowowyzwoleńcze Jugosławii: tworzone od 1941 r. przez komunis-tów (Josif Broz Tito), w 1944 r. liczyło ok. 500 tyś. żołnierzy; toczyło w latach1941-1945 walki z Niemcami, doprowadzając do wyzwolenia znacznychobszarów państwa;Wojsko Jugosłowiańskie w Ojczyźnie: tworzone od 1942 r. oddziały partyzan-ckie (tzw. czetnicy), podporządkowane rządowi na emigracji (dowódca- Draża Mihajlović); w 1945 r. rozbite przez oddziały Tito.

PolskaZwiązek Walki Zbrojnej (1939), od 1942 r. Armia Krajowa: w 1944 r.ok. 250-350 tyś. osób; podporządkowana rządowi polskiemu na emigracji;prowadziła akcje dywersyjne, operacje partyzanckie (m.in. operacja „Burza"),w 1944 r. wywołała powstanie w Warszawie; dowódcy: Kazimierz Sosnkowski(1940), Stefan Rowecki „Grot" (1940-1943), Tadeusz Komorowski „Bór"(1943-1944);Gwardia Ludowa (1942), od 1944 r. Armia Ludowa: wojskowa organizacjakomunistów (w 1944 r. ok. 35 tyś. osób), organizowała partyzantkę leśną, od1944 r. była zapleczem władzy PKWN;Bataliony Chłopskie (1940): konspiracja wojskowa Stronnictwa Ludowego,w 1944 r. ok. 160 tyś. osób (z czego w partyzantce leśnej ok. 4 tyś.), od 1943 r.włączane do AK w ramach tzw. akcji scaleniowej;Narodowe Siły Zbrojne (1942): utworzone przez jeden z odłamów NarodowejDemokracji (w 1944 r. ok. 65 tyś. osób), odmawiały podporządkowania sięDelegaturze i Komendzie Głównej AK; organizowały oddziały leśne, zwal-czające również partyzantkę komunistyczną, a od 1944 r. władzę PKWN.

ZSRR). Sztaby armii alianckich posługiwały się formacjami partyzanckimiw celu dezorganizowania zaplecza nieprzyjaciela na głównych kierunkachuderzeń, stąd duża aktywność oddziałów „leśnych" w momentach ofen-sywy wojsk sprzymierzonych (partyzantka we Francji latem 1944 r.bardzo rozbudowana - najliczniejsza w okupowanej Europie - partyzant-ka radziecka na tyłach niemieckich).

Państwo podziemne

Terminem tym określa się sytuację, gdy na terytorium okupowanymruch oporu obejmuje wszystkie dziedziny życia społecznego, tworzykonspiracyjne struktury, stanowiące odpowiednik aparatu legalnego pańs-twa, a jednocześnie jest w stanie spowodować przestrzeganie przez ludnośćwydawanych przez siebie norm prawnych i rozporządzeń.

Rozdział 4.Aspekt polityczno-dyplomatycznyII wojny światowej1. Uczestnicy wojny

W II wojnie światowej brało udział 61 państw, przy czym liczebnąprzewagę miała koalicja antyfaszystowska (do końca 1944 r. 40 krajów).Uczestników wojny można podzielić na trzy kategorie:

Elementy polskiego państwa podziemnegowładza zwierzchnia: prezydent (Władysław Raczkiewicz), wódz naczelny(Władysław Sikorski, 1939-1943, Kazimierz Sosnkowski, 1943-1944, TadeuszKomorowski, 1944-1945) i rząd na wychodźstwie (premierzy: WładysławSikorski, 1939-1943, Stanisław Mikołajczyk, 1943-1944, Tomasz Arciszew-ski, 1944-1945);władza centralna w kraju: przedstawiciel rządu (Delegat, od 1944 r. w randzewicepremiera), od 1944 r. Krajowa Rada Ministrów;władza administracyjna: Delegatura (podzielona na specjalistyczne depar-tamenty oraz jednostki terenowe);siły zbrojne: ZWZ-AK;aparat sprawiedliwości: m.in. podziemne sądownictwo (wojskowe sądy spec-jalne), działające w myśl zasad określanych przez Kierownictwo WalkiCywilnej

1. państwa ponoszące główny ciężar operacji wojskowych,2. państwa, których udział w operacjach wojskowych miał charakter

pomocniczy,3. państwa uczestniczące w wojnie wyłącznie na płaszczyźnie dyp-

lomatyczno-politycznej.

Blok państw „Osi"

Największy zakres miało zaangażowanie wojskowe Niemiec(1939-1945), Włoch (1940-1943) i Japonii (1941-1945). W latach 1941--1944 udział w wojnie po stronie „Osi" brały także: Finlandia, Węgry,Rumunia, Słowacja, Bułgaria i Niezależne Państwo Chorwackie. W roku1944, wobec szybkiego pogarszania się sytuacji militarnej „Osi", większośćz nich zmieniła front, zwracając się przeciwko Rzeszy.

Na Dalekim Wschodzie sojusznikami Japonii były niektóre powołaneprzez Japończyków pseudoniezależne państewka - Mandżukuo (Man-dżuria), Birma, Filipiny, Indochiny i Indonezja (w krajach tych istniałjednocześnie antyjapoński ruch oporu).

Koalicja antyfaszystowska

W skład koalicji wchodziły ponadto państwa, które padły ofiarąagresji bloku „Osi", lecz nie podpisały aktu politycznej kapitulacji,kontynuując w różnych formach walkę przeciw zaborcy. Rządy tychpaństw przeniosły się na emigrację (rząd polski, czechosłowacki, norweski,belgijski, holenderski, jugosłowiański i grecki), starając się tam stworzyćwłasne siły zbrojne (najliczniejsze były oddziały polskie) oraz kierowaćruchem oporu w kraju. W 1944 r. do wojny z Niemcami przystąpiłarównież większość dotychczasowych sojuszników Rzeszy. Formalnyudział w wojnie po stronie koalicji wzięło wiele państw pozaeuropejskich(głównie Ameryki Łacińskiej), które jednak w praktyce nie prowadziłyżadnych operacji wojskowych (poza Brazylią).

Główni uczestnicy koalicjiWielka Brytania (1939-1945), Związek Radziecki (1941-1945), Stany Zjed-noczone (1941-1945), w latach 1939-1940 także Francja;państwa o dużym zaangażowaniu militarnym: Australia, Kanada i NowaZelandia (brytyjskie dominia), Chiny (wojna z tym państwem wiązała ok.miliona żołnierzy japońskich).

Wewnętrzne konflikty w państwach uczestniczącychw wojnie

Częstym zjawiskiem w latach 1939-1945 była sytuacja, iż w poszczegól-nych krajach powstawało kilka ośrodków politycznych, które nie tylkokonkurowały między sobą, lecz także zajmowały odmienne stanowiskowobec toczącej się wojny. W Chinach np. na terenach zajętych przez Japonięukonstytuował się kolaboracyjny rząd gen. Wang Czing-weja (z siedzibąw Nankinie), natomiast walkę przeciw Japonii prowadziły zarówno wojskaKuomintangu (podlegające rządowi Czang Kai-szeka, który był uznanyprzez koalicję antyfaszystowską za legalną władzę w państwie), jak i komuni-styczna Chińska Armia Czerwona. Francja zakończyła w roku 1940 swójudział w wojnie, a rząd marszałka Petaina współpracował z Niemcami,podczas gdy po stronie koalicji walczyły nadal oddziały Wolnych Fran-cuzów, dowodzone przez gen. Charlesa de Gaulle'a.

Szczególnie dramatyczne następstwa miały wewnętrzne konfliktyw Grecji, Polsce i Jugosławii. W dwóch pierwszych krajach wiązały się onez polityczną ofensywą sił komunistycznych, podważających legalnośćprzedwojennych władz państwowych (przebywających na emigracji).W Jugosławii doszedł do tego dodatkowy czynnik w postaci silnych napięćnarodowościowych (szczególnie między Serbami i Chorwatami). W Polscei Jugosławii konflikt ten rozstrzygnęli na swoją korzyść komuniści (w dużejmierze dzięki pomocy wojsk radzieckich), w Grecji wojna domowa(1946-1949) zakończyła się porażką partii komunistycznej.

Sytuacja prawnomiędzynarodowa władz polskich w latach 1939-1945

IX 1939

VII 1941

IV 1943

XII 1943

powstanie rządu gen. Władysława Sikorskiego (uznawany przez więk-szość państw europejskich, nie uznawany przez Niemcy i ZSRR)

układ Sikorski-Majski przynosi wznowienie stosunków dyplomatycznychprzez Polskę i ZSRR

ZSRR zrywa stosunki dyplomatyczne z Polską (sprawa katyńska)

komuniści tworzą w Warszawie Krajową Radę Narodową, jako organ

Kraje neutralne w Europieścisła neutralność: Szwecja, Szwajcaria;neutralność połączona z proniemieckimi sympatiami w polityce zagranicznej:Hiszpania, Irlandia, Portugalia

VII 1944

XII 1944

I 1945

II 1945

VI 1945

VI- VII 1945

władzy reprezentujący „interesy najszerszych mas społeczeństwa pol-skiego" (KRN nie uznawała rządu polskiego na emigracji)

komuniści tworzą Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego (rodzajrządu tymczasowego)

PKWN zostaje przekształcony w Rząd Tymczasowy RzeczypospolitejPolskiej

ZSRR uznaje Rząd Tymczasowy

na konferencji w Jałcie wielkie mocarstwa postanawiają, iż Rząd Tym-czasowy zostanie przekształcony w Rząd Jedności Narodowej (poprzez„włączenie przywódców demokratycznych z samej Polski i Polakówz zagranicy")

utworzenie Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej, premier - Ed-ward Osóbka-Morawski (socjalista), wicepremierzy - Władysław Gomuł-ka (komunista) i Stanisław Mikołajczyk (ludowiec)

państwa zachodnie cofają uznanie rządowi polskiemu na emigracjii nawiązują stosunki dyplomatyczne z Rządem Jedności Narodowej

2. Porozumienia międzynarodowe

Każdy z bloków walczących państw był związany siecią rozmaitychporozumień międzynarodowych: sojuszy wojskowych, traktatów politycz-nych, umów gospodarczych itp. Ponadto niektóre państwa nawiązywałyróżne formy bliskiej współpracy nawet przy braku formalnych porozumień(Stany Zjednoczone np. nie miały traktatów sojuszniczych z WielkąBrytanią i ZSRR).

Sojusze militarnePo wybuchu wojny na Dalekim Wschodzie Niemcy, Japonia i Wło-

chy podpisały układy (11 grudnia 1941 r. i 18 stycznia 1942 r.), for-malizujące powstanie przymierza tych państw (ustalały one formywspółpracy wojskowej oraz podział stref okupacyjnych w skali global-nej). Porozumienia te częściowo się zdezaktualizowały po kapitulacjiWłoch w 1943 r.

Sojusze państw koalicji antyniemieckiej były przeważnie zawartejeszcze przed wybuchem wojny. Kapitulacja Francji (1940) zdezaktualizo-wała polsko-francuski układ sojuszniczy oraz niepisany, lecz funkc-jonujący, sojusz brytyjsko-francuski. Natomiast ZSRR zawarł po przy-stąpieniu do koalicji sojusze z Wielką Brytanią, Polską i Czechosłowacją.

Porozumienia polityczne

Zawierane w trakcie wojny dwustronne i wielostronne porozumieniaregulowały zarówno rozmaite problemy natury szczegółowej, jak i kwestieo szerszym znaczeniu. W tej ostatniej kategorii szczególny charakter miałyukłady stanowiące projekcję ideologicznych poglądów układających sięstron oraz wyraz ich zamiarów strategicznych.

Dokumentem, który określał polityczno-moralną strategię koalicjiantyfaszystowskiej, była Karta Atlantycka, podpisana przez WinstonaChurchilla i Franklina Delano Roosevelta 14 sierpnia 1941 r. (jeszcze przedprzystąpieniem USA do wojny), a 24 września - przez ZSRR.

Współpraca gospodarczaPostanowienia dotyczące zasad współpracy gospodarczej (w związku

z potrzebami toczącej się wojny) były zamieszczone w tekstach wieluporozumień politycznych i wojskowych. Dla funkcjonowania koalicjiantyfaszystowskiej fundamentalne znaczenie miała ustawa KongresuStanów Zjednoczonych z 11 marca 1941 r. (tzw. Lend-Lease Act).

Zasady Karty AtlantyckiejJej sygnatariusze deklarowali m.in.: wyrzeczenie się ekspansji terytorialnej,nieakceptowanie zmian terytorialnych bez zgody zainteresowanych narodów,uznanie prawa wszystkich narodów do wyboru formy rządu, dążenie do pokojui bezpieczeństwa międzynarodowego po zniszczeniu dyktatury nazistowskiej,wprowadzenie swobodnej żeglugi po zakończeniu wojny, dążenie do wyrzecze-nia się przemocy w stosunkach międzynarodowych. Zasady Karty (do 1 945 r.podpisało ją 5 1 państw) legły u podstaw Organizacji Narodów Zjednoczonych.

1936

1940

Pakt Antykominternowski (Niemcy i Japonia): przewidywałwspólną walkę przeciwko Międzynarodówce Komunistycznej;przed wybuchem wojny do Paktu przystąpiły Włochy, Węgry,Mandżukuo i Hiszpania, zaś po 1939 r. Bułgaria, Dania, Finlan-dia, Rumunia, Niezależne Państwo Chorwackie, Słowacja orazchiński rząd gen. Wang Czing-weja w Nankinie.

Pakt Trzech (Niemcy, Włochy i Japonia): przewidywał współ-pracę sygnatariuszy w tworzeniu nowego ładu w Europie i Azji ;do Paktu zgłosiły następnie akces: Węgry, Rumunia, Słowacja,Bułgaria i Niezależne Państwo Chorwackie.

Konferencje wielkich mocarstw alianckichJedną z form działania dyplomacji krajów koalicji było organizowanie

konferencji przedstawicieli walczących państw, w trakcie których podejmo-wano ważne decyzje polityczne i wojskowe. Odnosiły się one przeważnie dokwestii związanych z prowadzeniem wojny (np. konferencja moskiewska wewrześniu 1941 r. zdecydowała o formach i zakresie pomocy Wielkiej Brytaniii Stanów Zjednoczonych dla ZSRR). Skład uczestników tych konferencjiodzwierciedlał układ sił wewnątrz koalicji, gdzie dominującą pozycję miałytrzy państwa: Stany Zjednoczone, Wielka Brytania oraz Związek Radziecki.Do wyjątków należała sytuacja, by do udziału w konferencjach wielostron-nych byli zapraszani przedstawiciele innych krajów.

Kulminacyjnym momentem współpracy tzw. wielkiej trójki byłykonferencje w Teheranie, Jałcie i Poczdamie, w których wzięli udziałprzywódcy trzech mocarstw: Winston Churchill (następnie Clement At-tlee), Franklin Delano Roosevelt (po jego śmierci Harry Truman) orazJózef Stalin.

Najważniejsze decyzje konferencji trzech mocarstw

Teheran (XI-XII 1943):kwestie militarne - decyzja o otwarciu drugiego frontu w Europie poprzezoperację desantową w płn. Francji;kwestie polityczne - stwierdzenie konieczności powołania po wojnie między-narodowej organizacji pokojowej;kwestie terytorialne - przyjęcie zasady, iż granica polsko-radziecka biecbędzie wzdłuż linii Curzona, Polska uzyska natomiast nabytki terytorialnekosztem Niemiec.

Lend-Lease ActUstawa przyznająca prezydentowi USA prawo do sprzedaży, zamiany,dzierżawy lub wypożyczenia wszelkiego rodzaju sprzętu wojskowego państ-wom, których wsparcie leżało w interesie obronnym Stanów Zjednoczonych.Do marca 1945 (wówczas ustawa przestała obowiązywać) USA udzieliłypomocy 42 krajom, w tym w największym zakresie Wielkiej Brytanii (31 mlddolarów w postaci 25 tyś. czołgów, 50 tyś. samolotów i in.) oraz ZwiązkowiRadzieckiemu (1 1 mld - m.in. 18 tyś. samolotów, 7,5 tyś. czołgów, 4,4 minton żywności).

Przywódcy „wielkiej trójki" byli przeświadczeni, iż dzięki dominującejpozycji militarnej ich państw mają oni prawo do rozstrzygania kwestiidotyczących wielu rejonów świata. Decyzje zapadające na konferencjachmiały charakter arbitralny, podejmowano je przeważnie bez uwzględnieniaopinii zainteresowanych krajów.

Postanowienia konferencji odnosiły się najczęściej do spraw związa-nych z prowadzeniem wojny. Niektóre z nich decydowały jednak o or-ganizacji powojennego świata. Współpraca trzech mocarstw spowodowałaukształtowanie się po II wojnie światowej nowego porządku politycznego(zwłaszcza w Europie). Ponieważ kulminacja tej współpracy przypadła naczas konferencji w Jałcie (w Poczdamie między uczestnikami spotkaniawystąpiły znaczne różnice poglądów), porządek ten otrzymał miano„jałtańskiego", a jego istotą był podział Europy na strefy wpływów.

Jałta (II 1945):ustalono, iż Niemcy będą okupowane przez 4 mocarstwa („wielka trój-ka" + Francja), zostaną zdemilitaryzowane i zdenazyfikowane, wypłacą od-szkodowania, a ich przywódcy staną przed sądem;w kwestii polskiej zdecydowano, iż granica polsko-radziecka przebiegaćbędzie wzdłuż linii Curzona, w Polsce powstanie Rząd Jedności Narodowej(przez reorganizację komunistycznego Rządu Tymczasowego, polegającą nawłączeniu doń „przywódców demokratycznych z Polski i Polaków z za-granicy"), który przeprowadzi „wolne i nieskrępowane wybory";„wielka trójka" ustaliła, iż ZSRR przystąpi do wojny przeciw Japoniiw okresie 2-3 miesięcy po kapitulacji Niemiec, w zamian za otrzymanie WyspKurylskich, płd. Sachalinu oraz strefy okupacyjnej w Korei;określono tryb zwołania konferencji założycielskiej Organizacji NarodówZjednoczonych.

Poczdam (VII-VIII 1945):skonkretyzowano ustalenia jałtańskie w sprawie zasad okupacji Niemiec(m.in. powołanie Sojuszniczej Rady Kontroli i zarządów wojskowych strefokupowanych, z zadaniem denazyfikacji, demilitaryzacji, dekartelizacji i de-mokratyzacji podległych terenów);„wielka trójka" uznała Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej w Polsce,decydując, iż do chwili ostatecznego wytyczenia granicy polsko-niemieckiej(w traktacie pokojowym z Niemcami), ziemie na wschód od Odry i NysyŁużyckiej znajdować się będą pod zarządem państwa polskiego;podjęto decyzję o wysiedleniu ludności niemieckiej z terenów Polski, Czecho-słowacji i Węgier.

Część historyków jest zdania, iż porządek ów powstał nie tylew wyniku samej Jałty (gdzie np. postanowiono, iż w Polsce odbędą się„wolne i nieskrępowane wybory"), co w rezultacie interpretacji decyzjikonferencji przez Stalina. Jest też kwestią otwartą, czy przywódcy StanówZjednoczonych i Wielkiej Brytanii zawierali ze Związkiem Radzieckimporozumienia w pełni świadomi ich konsekwencji, czy też ich ocenę intencjiStalina cechowała naiwność. Porządek jałtański obalony został dopierow rezultacie i upadku komunizmu w krajach Europy Środkowowschodniej(1989) i rozpadu ZSRR (1991).

3. Polityczne konsekwencje wojnyZgodnie z ustaleniami mocarstw alianckich, państwa „Osi" zostały

zmuszone do podpisania aktów bezwarunkowej kapitulacji. O ich dalszymlosie zadecydowały wstępnie konferencje „wielkiej trójki". Rozbieżnościmiędzy mocarstwami zachodnimi a ZSRR sprawiły, iż po 1945 r. nie doszłodo zwołania konferencji pokojowej z Niemcami (na wzór konferencjiw Paryżu w 1919 r.), toteż Niemcy nie podpisały traktatu pokojowego.Traktaty takie zawarła natomiast większość byłych sojuszników europejs-kich III Rzeszy.

Losy bloku „Osi"

Swój udział w wojnie najszybciej zakończyły Włochy. Po wylądowaniuwojsk alianckich na Sycylii (lipiec 1943) Mussolini został obalony (wewrześniu 1943 r.). Włochy skapitulowały, po czym przyłączyły się dokoalicji antyniemieckiej. Władza królewskiego rządu włoskiego, uznawa-nego przez sprzymierzonych, rozciągała się jednak jedynie na terytoriaWłoch południowych (opanowanych przez wojska amerykańsko-brytyj-skie). Pozostała część kraju pozostawała pod okupacją armii niemieckiej.Niemcy przywrócili do władzy Mussoliniego, który utworzył uzależnioneod Rzeszy państewko pod nazwą Włoskiej Republiki Socjalnej.

W miarę posuwania się na północ, alianci tworzyli na wyzwolonychterenach tymczasową administrację (spośród reprezentantów sił anty-faszystowskich). Państewko Mussoliniego rozpadło się w kwietniu 1945 r.,kiedy to duce dostał się w ręce partyzantów i został rozstrzelany(kilkudziesięciu wyższych dygnitarzy Włoskiej Republiki Socjalnej stanęłonastępnie przed sądem). W styczniu 1946 r. sprzymierzeni przekazaliadministrację Włoch północnych rządowi królewskiemu, co zamknęło

proces zjednoczenia kraju. W czerwcu 1946 r. plebiscyt ludności zadecydo-wał o przekształceniu Włoch w republikę.

III Rzesza podpisała akt bezwarunkowej kapitulacji 8 maja 1945 r. Nakonferencji w Poczdamie (s. 454) „wielka trójka" zdecydowała, iż Niemcybędą okupowane przez wojska amerykańskie, brytyjskie, radzieckie i fran-cuskie oraz że do czasu przebudowy kraju w duchu pokoju i demokracji niezostanie powołany rząd ogólnoniemiecki.

Jednym z istotnych przejawów współpracy wielkich mocarstw w spra-wie niemieckiej było powołanie Międzynarodowego Trybunału Wojs-kowego (z siedzibą w Norymberdze).

Narastające stopniowo rozbieżności polityczno-ideologiczne międzyZSRR a mocarstwami zachodnimi przekreśliły możliwość przygotowaniatraktatu pokojowego z Niemcami i doprowadziły w latach 1947-1949 dopodziału terytorium niemieckiego na dwa odrębne państwa (RepublikaFederalna Niemiec oraz Niemiecka Republika Demokratyczna).

Wojskowej okupacji czterech mocarstw poddane zostało również

Przebudowa Niemiec miała polegać na: całkowitym rozbrojeniu, demilitary-zacji i likwidacji przemysłu militarnego; zniszczeniu nazizmu - m.in. poprzezrozwiązanie organizacji nazistowskich; ukaraniu przywódców nazistows-kich winnych zbrodni ludobójstwa; reorganizacji sądownictwa i instytucjiwychowawczych; uświadomieniu Niemcom, że ich nowa sytuacja jest karą zapostępowanie III Rzeszy; demokratyzacji (m.in. poprzez rozwój samorządulokalnego i decentralizację).

Decyzje Międzynarodowego Trybunału Wojskowego (proces norymberski)

1. uznanie za przestępcze niektórych instytucji III Rzeszy (tajnej policji,tj. Gestapo, służby bezpieczeństwa, tj. SD, tzw. drużyn ochronnych, tj.SS),2. skazanie na śmierć lub więzienie przywódców III Rzeszy (którzy przeżyliwojnę) pod zarzutem udziału w spisku przeciwko pokojowi, popełnieniazbrodni przeciwko pokojowi, przeciw ludzkości oraz zbrodni wojennych.

Trybunał działał w latach 1945-1947, przeprowadził proces przeciw głów-nym przywódcom Rzeszy (m.in. Herman Góring, Joachim Ribbentrop) oraz1 2 procesów dodatkowych, w których skazano łącznie 1 77 osób (w tym 25 nakarę śmierci).

terytorium Austrii (w 1938 r. przyłączonej do Niemiec). W 1955 r. Austriaodzyskała niepodległość, deklarując jednocześnie wieczystą neutralność.

Japonia podpisała sakt bezwarunkowej kapitulacji 2 września 1945 r.i przeszła pod okupację wojsk amerykańskich. W wyniku wojny utraciłaona wszystkie posiadłości zamorskie, a jej ustrój wewnętrzny zostałzdemokratyzowany na wzór demokracji zachodnich. W 1948 r. między-narodowy trybunał aliancki osądził 25 głównych japońskich zbrodniarzywojennych (7 wyroków śmierci), natomiast lokalne komisje wojskoweskazały na śmierć dalszych 920 przestępców wojennych, a ponad 3 tyś. nakary więzienia. Po wybuchu wojny w Korei (1950) nastąpiła stopniowazmiana polityki amerykańskiej, toteż we wrześniu 1951 r. państwa zacho-dnie podpisały układ pokojowy z Japonią, kończący okupację tego kraju.

W lutym 1947 r. doszło w Paryżu do podpisania układów pokojowychz byłymi sojusznikami europejskimi Rzeszy - Bułgarią, Finlandią, Rumu-nią i Włochami. Układy te nakładały na pokonane państwa ograniczeniamilitarne, określały wysokość odszkodowań wojennych oraz ustalałygranice tych krajów (zob. dalej).

Rozstrzygnięcia w sprawach terytorialnych

Nowy kształt Europy Środkowowschodniej został wytyczony w decy-dującej mierze przez Związek Radziecki. W końcowej fazie wojny do-prowadził on, przy milczącej aprobacie mocarstw zachodnich, do istotnychzmian terytorialnych, polegających m.in. na przekreśleniu postanowieńtzw. arbitraży wiedeńskich z lat 1938, 1940 (s. 412). Treść zawartych przezZSRR w latach 1944-1945 układów rozejmowych z sojusznikami Rzeszyzostała zatwierdzona w czasie konferencji paryskiej w lutym 1947 r.

Zmiany terytorialne w Europie

Z mapy europejskiej zniknęło Niezależne Państwo Chorwackie (wróciło doJugosławii), Państwo Słowackie (wróciło do Czechosłowacji) oraz Litwa,Łotwa i Estonia (zaanektowane przez ZSRR).

Całkowitej zmianie uległy granice Polski: na wschodzie - utrata ziem nawschód od tzw. linii Curzona oraz Galicji Wschodniej na rzecz ZSRR; napółnocy - uzyskanie Gdańska oraz Warmii i Mazur; na zachodzie - uzys-kanie Pomorza Szczecińskiego oraz Śląska Dolnego, Górnego i Opolskiego;na południu - granica polsko-czechosłowacka została utrzymana wedlestanu sprzed 1938 r.

Na Dalekim Wschodzie dotychczasowe terytoria powiernicze Japonii(Karoliny, Mariany, Wyspy Marshalla) zostały decyzją ONZ przekazaneStanom Zjednoczonym, Tajwan (od 1895 r. w rękach japońskich) powróciłdo Chin, natomiast Kuryle i płd. Sachalin pozostały przy ZSRR.Terytorium północnej Korei (do 38 równoleżnika) zostało zajęte przezwojska radzieckie, co zapoczątkowało trwały podział tego kraju (1948) naRepublikę Koreańską oraz Koreańską Republikę Ludowo-Demokratycz-ną. Francuzi przywrócili swą władzę w Kambodży, Laosie i Wietnamie.Panowanie francuskie nie obejmowało północnej części tego ostatniegokraju, gdzie w 1945 r. komuniści proklamowali utworzenie Demokratycz-nej Republiki Wietnamu (w 1946 r. rozpoczęła się wojna między Francjąa DRW). W wyniku II wojny światowej niepodległość ogłosiła Indonezja(1945, poprzednio kolonia holenderska), Filipiny (1946, przed wojną podprotektoratem USA, jako tzw. państwo stowarzyszone), a w 1948 r. takżeBirma (przed wojną kolonia brytyjska).

W Afryce północnej Libia (kolonia włoska) znalazła się pod wojskowąadministracją państw zachodnich (w 1951 r. ogłosiła niepodległość),w 1941 r. odzyskała niepodległość Abisynia (1935-1936 podbita przezWłochy), przyłączając do swego terytorium Erytreję (dawna koloniawłoska), natomiast inna włoska posiadłość, Somalia, dostała się podokupację wojsk brytyjskich (w 1950 r. stała się terytorium powierniczymONZ pod włoską administracją). Na Bliskim Wschodzie efektem II wojnyświatowej było powstanie niepodległej (formalnie od 1941 r., faktycznie od1946 r.) Syrii.

Rumunia utraciła Besarabię (na rzecz ZSRR), odzyskała Siedmiogród (odWęgier).

Węgry utraciły Siedmiogród (na rzecz Rumunii) oraz Ruś Zakarpacką (narzecz Czechosłowacji).

Czechosłowacja odstąpiła odzyskaną Ruś Zakarpacką Związkowi Radziec-kiemu.

Finlandia zrezygnowała ostatecznie z ziem utraconych na rzecz ZSRRw rezultacie tzw. wojny zimowej i utraciła dodatkowo (również na rzeczZSRR) port Petsamo (Pieczenga).

Wielkie mocarstwa usankcjonowały dokonane w 1940 r. przyłączenieDobrudży do Bułgarii (kosztem Rumunii).

Powstanie Organizacji Narodów ZjednoczonychUtworzenie ONZ zostało zdecydowane na kolejnych konferencjach

wielkich mocarstw sprzymierzonych (Teheran, Jałta). Idee, które ległyu podstaw ONZ, zostały sformułowane w Karcie Atlantyckiej z 14 sierpnia1941 r. (s. 452) oraz Deklaracji Narodów Zjednoczonych z l stycznia 1942r. Konferencja założycielska ONZ, z udziałem 50 państw, odbyła sięmiędzy 25 kwietnia a 26 czerwca 1945 r. w San Francisco. Za główne celeorganizacji uznano tam działania na rzecz pokoju i bezpieczeństwa,ochronę praw człowieka oraz wspieranie gospodarczego i społecznegorozwoju narodów w poszczególnych rejonach świata.

Struktura organizacyjna ONZ

1. Zgromadzenie Ogólne: obraduje na corocznych sesjach, z udziałemwszystkich państw członkowskich, każde państwo ma jeden głos, ustalaogólne zasady współpracy międzynarodowej, rozstrzyga o członkostwiei budżecie

2. Rada Bezpieczeństwa (5 członków stałych - Chiny, Francja, WielkaBrytania, USA i ZSRR, obecnie Rosja - oraz 10 niestałych, wybieranych na2 lata): rozpatruje sposoby rozstrzygania bieżących konfliktów na świecie,decydując o nakładaniu sankcji ekonomicznych i politycznych, a takżeo interwencji militarnej sił pokojowych ONZ. Decyzje podejmowane sąwiększością głosów, ale stali członkowie Rady mają prawo veta

3. Sekretariat (kierowany przez sekretarza generalnego ONZ, wybierane-go na 5 lat): zarządza majątkiem organizacji i koordynuje prace jejorganów

4. Rada Gospodarczo-Społeczna (54 członków wybieranych na 3 lata):koordynuje prace licznych agend specjalistycznych ONZ, zajmujących sięm.in. prawami człowieka, statystyką i demografią, badaniem różnych formdyskryminacji

5. Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości (15 sędziów wybieranych na9 lat)

6. Rada Powiernicza: zarządzała terenami powierniczymi (w 1945 r. istniało1 1 takich terytoriów), wobec stopniowego otrzymywania przez nie niepod-ległości, działalność Rady wygasła

Twórcy ONZ wyciągnęli wnioski z niepowodzeń Ligi Narodów, toteżdoprowadzili w większym stopniu, niż to miało miejsce w ramach LN, douprzywilejowania pozycji wielkich mocarstw w strukturach organizacji.W wyniku tego skuteczność działań ONZ była zależna od układu sił międzytymi państwami, szczególnie zaś między USA i ZSRR.

V. ŚWIAT PO II WOJNIE ŚWIATOWEJ

Rozdział 1.Obraz statystyczny

1. DemografiaPotęga polityczna Europy w XIX w. miała wielorakie podłoże, w tym

także demograficzne. Ekspansja na inne kontynenty była możliwa m.in.dlatego, że ludność europejska w ubiegłym stuleciu podwoiła się (i to mimowyjazdu ok. 40 min osób), co zwiększyło jej udział w ogólnej liczbiemieszkańców świata z jednej piątej do jednej czwartej. Sytuacja ta zmieniłasię na przełomie XIX i XX w., kiedy wskaźnik przyrostu ludnościeuropejskiej zaczął się zmniejszać, głównie w rezultacie rozpowszechnieniaśrodków antykoncepcyjnych oraz podwyższenia stopy życiowej. Równole-gle nastąpiła równie wyraźna tendencja dramatycznego wzrostu zaludnie-nia w Azji, Afryce i Ameryce Południowej. Działo się tak w wynikuingerencji państw europejskich w życie tych kontynentów. Rozwój medy-cyny i higieny, udoskonalenie metod produkcji i przechowywania żywności- te i inne czynniki powodowały spadek liczby zgonów i w konsekwencjiboom demograficzny tamtejszych społeczeństw.Przemiany te doprowadzi-ły do powstania nowych centrów zatrudnienia, produkcji i siły naterytoriach położonych poza Europą, co miało ważne znaczenie polityczne.

Ludność na różnych kontynentach świata (w min)

Kontynenty

Europa (bez ZSRR)

ZSRR

Azja

Afryka

Ameryka

Australia i Oceania

1920

328

158

967

140

208

9

1950

393

181

1360

199

330

13

1960

427

214

1679

254

405

16

1970

456

241

1990

344

501

19

1985

502

287

3045

628

713

26

Demografia a poziom rozwoju społeczno-ekonomicznegoZapoczątkowana w XIX w. rewolucja przemysłowa doprowadziła do

istotnych zmian demograficznych, polegających na stałym zwiększaniu sięprzeciętnej długości życia, do czego następnie doszło zjawisko obniżenia sięwskaźnika urodzeń. Ponieważ upowszechnienie się kontroli urodzeńnastąpiło później aniżeli obniżenie wskaźnika umieralności, w wielukrajach możliwa była prawdziwa eksplozja demograficzna. W okresie odXVII do XIX w. zjawiska te występowały jednak głównie w Europie, któraw końcu XVII w. liczyła ok. 120 min mieszkańców, zaś w końcu XIX w.doszła do 400 min.

W tym samym okresie Azja, Afryka i znaczna część AmerykiPołudniowej pozostawały poza zasięgiem wspomnianych przemian. Dota-rły one na te kontynenty dopiero na początku XX w., kiedy to w rejonachtych nastąpił gwałtowny przyrost naturalny (odpowiednik pierwszej fazyrewolucji demograficznej w Europie). W Azji, Afryce i części kontynentuamerykańskiego nie doszło jednak do wprowadzenia kontroli urodzeń.W konsekwencji, jeśli do początku XX w. przyrost naturalny w krajachuprzemysłowionych był wyższy niż w krajach nierozwiniętych, to od ok.1920 r. nastąpiło odwrócenie tej proporcji. Ludność świata zaczęła dzielićsię z demograficzno-ekonomicznego punktu widzenia na dwie grupyposiadające odrębne cechy.

Rejony rozwinięte(Europa, Ameryka Pht, Japonia, Oceania)

niski wskaźnik urodzeń

niski wskaźnik umieralności

niski wskaźnik przyrostu naturalnego

wysoka średnia długość życia

wysoki dochód narodowybrutto na 1 mieszkańca

wysoka dzienna racja żywności

duże zużycie energii na 1 mieszkańca

niski odsetek analfabetów

niski procent ludnościzatrudnionej w rolnictwie

Rejony rozwijające się(Azja, Afryka, Ameryka Łacińska)

wysoki wskaźnik urodzeń

wysoki wskaźnik umieralności

wysoki wskaźnik przyrostu naturalnego

niska średnia długość życia

niski dochód narodowybrutto na 1 mieszkańca

niska dzienna racja żywności

małe zużycie energii na 1 mieszkańca

wysoki odsetek analfabetów

wysoki procent ludnościzatrudnionej w rolnictwie

2. Ekonomia

Biedni i bogaciPodział na rejony rozwinięte i rozwijające się pokrywa się faktycznie

z podziałem na świat bogatych i biednych. Kraje rozwinięte (ok. 1/4ludności świata) wytwarzają 4/5 produkcji światowej, co oznacza, iż jedenmieszkaniec rejonu rozwiniętego produkuje ponad 14 razy więcej niżmieszkaniec rejonu rozwijającego się. Z ekonomicznego punktu widzeniakraje rozwinięte cechuje m.in.:

1. wysoki poziom dochodu narodowego na jednego mieszkańca (wporównaniu z najuboższymi rejonami Azji i Afryki dochód w latach 70. byłw Ameryce Łacińskiej wyższy 2 razy, w Europie - 10 razy, w AmerycePółnocnej - 20 razy),

2. wzrost udziału tych krajów w produkcji ogólnoświatowej, przymalejącym równocześnie odsetku ludności w stosunku do liczby ludnościcałego świata,

3. wysoki poziom konsumpcji żywności (w latach 70. konsumowałyone 60% światowych produktów żywnościowych),

4. wysoka wydajność pracy.

Najbogatsze i najuboższe kraje świata (1990)

Krajenajbogatsze

Szwajcaria

Luksemburg

Finlandia

Japonia

Szwecja

Dochód na 1mieszkańca(w dol. USA)

32680

28730

26040

25430

23660

Krajenajuboższe

Mozambik

Etiopia

Tanzania

Laos

Nepal

Dochód na 1mieszkańca(w dol. USA)

80

120

120

170

170

Przemiany społeczne w trakcie XIX-wiecznej rewolucji przemysłowejpolegały na przechodzeniu ludności ze wsi do miast, gdzie znajdowała onazatrudnienie w różnych gałęziach przemysłu. Po II wojnie światowejw krajach rozwiniętych nastąpił dalszy spadek zatrudnienia w rolnictwie,a jednocześnie wzrost - choć nie tak widoczny jak poprzednio - liczbyzatrudnionych w przemyśle oraz szybki przyrost zatrudnienia w usługach

(handel, administracja państwowa i samorządowa, opieka społeczna,informacja itd.). Doszło też do względnego spadku zatrudnienia w trady-cyjnych gałęziach przemyski (górnictwo, metalurgia) na rzecz przemysłuchemicznego, elektronicznego itp.

Struktura zatrudnienia we Francji(w procencie ogółu zatrudnionych)

Dział gospodarki

rolnictwo

przemysł

usługi

1896

44

31

25

1938

32

32

36

1975

10

38

52

1982

8

34

58

PrzemysłDecydującą rolę w gospodarce światowej po II wojnie światowej

odgrywało 7 państw przemysłowych (wielka siódemka) - Francja, Japonia,Kanada, Niemcy, Wielka Brytania, Włochy i USA. Założona w 1961 r.Organizacja Współpracy i Rozwoju Gospodarczego (OECD) skupiła 24państwa, które były na początku lat 90. zamieszkiwane przez 16% ludnościświata, dysponowały jednak 67% rezerw walutowych i posiadały 69%udziału w światowym eksporcie.

Na przełomie XIX i XX w. świadectwem rozwoju ekonomicznego byłarozbudowa przemysłu ciężkiego, toteż za naczelny wskaźnik poziomugospodarczego uważano ilość zużytej stali, cementu, energii elektrycznej itp.Po II wojnie światowej prymat przemysłu ciężkiego był oficjalnym dogmatemideologii krajów bloku radzieckiego. Jeszcze w latach 70. w oficjalnychwydawnictwach propagandowych PRL podkreślano z dumą, iż gospodarkapolska pochłonęła np. w 1978 r. proporcjonalnie więcej stali niż przemysłfrancuski lub zachodnioniemiecki. W rzeczywistości dane te świadczyły0 technologicznym zacofaniu i ekstensywnym modelu polskiej gospodarki (dopewnego punktu rozwoju zużycie surowców i materiałów rośnie, gdyżpotrzebne są one na budowę nowych fabryk, maszyn, urządzeń itp., ale poprzekroczeniu określonego progu rozwoju zużycie tych komponentówprzestaje rosnąć, mimo że gospodarka rozwija się dalej). Miarą nowoczesnościgospodarczej we współczesnym świecie stało się stosowanie takich technologii1 organizacji produkcji, które zapewniają wysoką wydajność pracy,oszczędność materiałów i energii oraz ochronę środowiska naturalnego.

Spadek znaczenia tradycyjnego przemysłu ciężkiego (górnictwo, hut-nictwo) pokazuje przykład Japonii, która swój rozwój po II wojnieświatowej zawdzięczała rozbudowie przemysłu lekkiego (m.in. tekstylnyi elektroniczny). Ten sam kierunek wybrały również cztery kraje, któredzięki szybkim przemianom znalazły się w latach 80. na drodze do państwaprzemysłowego - Korea Południowa, Hongkong, Tajwan i Singapur (tzw.4 tygrysy azjatyckie). Ich największe przedsiębiorstwa działają w branżyelektronicznej, chemicznej, tekstylnej i samochodowej. Z przemysłemlekkim jest też związana znaczna część nowych technologii, które w istotnysposób wpłynęły na oblicze współczesnego świata.

Niektóre zdobycze nauki i techniki w życiu codziennym w XX w.

Chemia, medycyna, farmakologiachemia: masowa produkcja nawozów sztucznych, środków ochrony roślin i dezynfekcji,wyrobów gumowych, środków piorących, barwników, farb, lakierów, włókien i two-rzyw sztucznych, syntetycznych środków leczniczych; niektóre wynalazki: polichlorekwinylu (PCW, 1931), nylon (1937), teflon (1939), polietylen (produkcja od 1956),polipropylen (produkcja od 1957);medycyna: zastosowanie antybiotyków; rozwój nowoczesnej anastezjologii, wykryciegrup krwi (1901-1902) umożliwiające stosowanie transfuzji; skonstruowanie mikro-skopu elektronowego (1931-1938) umożliwiającego poznanie struktur bakterii i wiru-sów; zastosowanie szczepionek i opanowanie epidemii gruźlicy, ospy itp.; rozwójtransplantologii, mikrochirurgii i genetyki; zwalczanie nowotworów za pomocą chemo-terapii i naświetlania izotopami; operowanie za pomocą lasera

Konstrukcje mechanicznebudowa maszyn samosterownych i samonaprawczych, rozwój sterowania programowe-go (od 1955-1960) - zasadniczy krok w kierunku automatyzacji produkcji w większościdziedzin przemysłu; masowe wykorzystanie w konstrukcjach maszyn energii sprężonegopowietrza (napęd pneumatyczny) oraz cieczy (prasa i przekładnia hydrauliczna);budowa konstrukcji poruszających się w przestrzeni kosmicznej

Informatykalata 40.: era lamp, lata 50.: era tranzystorów, lata 70.: początek ery mikroprocesorów;niektóre wynalazki: kalkulator automatyczny (1944), komputer (1946), tranzystor(1948), kalkulator elektroniczny (1949), mikroprocesor (1971), komputer osobisty (lata80.)

Komunikacjakomunikacja lądowa: automatyczna skrzynia biegów w samochodzie (1951), silnikspalinowy z turbokompresorem (1961), elektroniczny wtrysk paliwa (1967), silnikiDiesla w samochodach osobowych (lata 70.), silniki z katalizatorem (benzyna bezoło-wiowa) i silniki sterowane elektronicznie (lata 80.);kolej żelazna: upowszechnienie lokomotyw spalinowych i elektrycznych (Iata30.);

EnergiaO ile w XIX w. głównym źródłem energii pozostawał węgiel kamienny,

o tyle wiek XX stał się okresem kariery ropy naftowej oraz nie w pełni/realizowanych nadziei związanych z energią nuklearną.

Wykorzystanie różnych rodzajów energii na przykładzie Francji(w procencie ogólnie zużytej energii)

Rodzaje energii

energia nuklearna

energia wodna

gaz

ropa naftowa

węgiel

1960

-

10,5

3,4

31,4

54,7

1970

0,8

8,3

6,2

59,8

25,7

1980

10,8

8,5

13,2

50,2

17,4

1990

34,4 (łącznie

z energią wodną)

12,3

42,3

8,8

lokomotywa z silnikiem turbogazowym (1970); magnetyczna kolej jednoszynowa (lata80.);komunikacja morska: rok 1 897 - liczba statków parowych po raz pierwszy przekroczyłaogólną liczbę żaglowców; po II wojnie światowej - zastępowanie napędu parowegonapędem spalinowym; pierwszy statek cywilny o napędzie jądrowym (lodołamacz„Lenin", ZSRR, 1959), powstanie nowych konstrukcji statków - drobnicowców,zbiornikowców, promowców, barkowców, kontenerowców;komunikacja lotnicza: początek regularnej transatlantyckiej komunikacji lotniczej(1945); pierwszy pasażerski samolot turbośmigłowy (Wielka Brytania, 1948); pierwszypasażerski samolot odrzutowy („Comet", Wielka Brytania, 1949); pierwszy samolotszerokokadłubowy (Boeing 747, USA, 1969); pierwszy pasażerski samolot naddźwięko-wy („Concorde", Francja/Wielka Brytania, 1970);Telekomunikacja: telex (lata 40.); uruchomienie łączności między Wielką Brytaniąa USA za pomocą kabla podmorskiego (1956); łączność satelitarna (lata 80.)

Informacjaradio i telewizja: 1909 - pierwsze użycie aparatu radiotelegraficznego w morskiej akcjiratowniczej; 1923 - pierwszy telewizor (Wielka Brytania); 1925 - Herbert Hooverwykorzystuje fale radiowe w swej kampanii wyborczej (USA); 1962 - telewizyjnepołączenie między Europą a USA za pomocą przekazu satelitarnego (satelita Telstar);1 969 - telewizyjna transmisja z lądowania astronautów amerykańskich na Księżycu; lata70. - początki telewizji satelitarnej bezpośredniego odbioru (USA); lata 90. - początkitelewizji cyfrowej;fonografia: płyta mikrorowkowa (USA, 1946); magnetowid (USA, 1954); stereofonia(lata 60.), magnetofon kasetowy (Holandia, 1963), kaseta wideo (Japonia, 1970),odtwarzacz laserowy i magnetofon cyfrowy (lata 80.)

Ropa naftowa umożliwiła powstanie cywilizacji XX w. w jej obecnymkształcie - niezależnie bowiem od wpływu na rozwój motoryzacji, miałaona fundamentalne znaczenie dla rozbudowy przemysłu chemicznego(wytwarza się z niej ponad tysiąc przedmiotów codziennego użytku).

Do połowy XX w. zapotrzebowanie na źródła energetyczne i energięutrzymywało się w odpowiedniej proporcji do podaży. Ta względnarównowaga zaczęła się załamywać w następnych latach, a szczyt kryzysuenergetycznego przypadł na rok 1973. Kryzys ten został wywołanypostępowaniem rządów krajów arabskich, zmierzających do wyśrubowa-nia cen ropy naftowej (wiązało się to z kolejnym konfliktem na BliskimWschodzie, który skłonił te kraje do traktowania ropy jako instrumentupolitycznego nacisku na wielkie mocarstwa). Kryzys ten, jakkolwieksztucznie wywołany, odegrał do pewnego stopnia pozytywną rolę, gdyżskłonił użytkowników do szukania metod oszczędzania. Okres dostoso-wawczy trwał ok. 10 lat (wejście do użytku mniej paliwochłonnychsamochodów, zmniejszenie zużycia ropy do ogrzewania mieszkań itp.),a w latach 80. nastąpił spadek zapotrzebowania na ropę.

Perspektywy wyczerpania się zasobów ropy (wg niektórych szacun-ków w ciągu ok. 60 lat) zmusiły do poszukiwań alternatywnego źródłaenergii. Pomimo intensywnych prac nad wykorzystaniem energii atomo-wej, wodorowej czy słonecznej problem ten nie został dotąd rozwiązany.Ropa naftowa ma wciąż monopolistyczną pozycję, a rejony wydobyciatego surowca są od 1945 r. strategicznymi centrami polityki światowej.

RolnictwoBiorąc pod uwagę produkcję zbóż, w 1990 r. każdy człowiek na kuli

ziemskiej mógłby otrzymywać dziennie pożywienie o wartości 3400 kalorii.W rzeczywistości jednak przynajmniej 1/10 populacji świata głoduje, coi tak trzeba uznać za postęp w stosunku do lat 70. Największe osiągnięcia

Główni producenci ropy naftowej po II wojnie światowej(kolejność według wielkości wydobycia)1946: USA, Wenezuela, ZSRR, Abu Żabi (obecnie w składzie Zjednoczonych

Emiratów Arabskich), Meksyk1970: USA, ZSRR, Wenezuela, Iran, Arabia Saudyjska1990: ZSRR (w granicach z 1989 r.), USA, Arabia Saudyjska, Iran, Meksyk

w zwalczaniu niedożywienia mają niektóre rejony Azji (Daleki Wschód),regres nastąpił natomiast w Afryce, gdzie w latach 1970-1990 liczbagłodujących wzrosła o 67 min (ciągła susza na wschodzie i południukontynentu, wojny domowe, niefortunna polityka gospodarcza).

Ziemie uprawne zajmują ok. 24% powierzchni kuli ziemskiej. Istniejewięc możliwość zwiększenia produkcji poprzez rozszerzenie areału upraw.Druga droga polega na zwiększeniu wydajności produkcji, tu jednak dajeo sobie znać zjawisko nierównomiernego rozwoju poszczególnych rejonówświata. W gospodarce rolnej widoczne są dwa modele: gospodarkaintensywna oraz gospodarka ekstensywna. Oprócz tego należy jednakrozróżnić intensywność mierzoną pod względem nakładów pracy orazintensywność pod względem nakładów kapitału.

W pierwszym przypadku (doliny wielkich rzek w Azji, Bałkany,Afryka) brakuje ziemi pod uprawę i maszyn rolniczych, istnieje za toobfitość rąk do pracy. W drugim wariancie (obszary środkowegozachodu w Stanach Zjednoczonych) w rolnictwie pracuje stosunkowoniewiele osób, lecz gospodarstwa są duże i doskonale wyposażonew narzędzia i maszyny. Bardziej dochodowa jest gospodarka intensywnapod względem kapitału, lecz i w drugim przypadku można osiągać zyskipod warunkiem, iż stopień fachowości pracujących jest wysoki, nato-miast liczba osób zatrudnionych w rolnictwie niezbyt wielka. W latach30. w Danii na l km2 pracowało 36 osób, produkując 23 kwintalepszenicy, podczas gdy w Jugosławii 157 osób wytwarzało 11 kwintalipszenicy.

Zastosowanie po II wojnie światowej lepszych metod pracy orazzwiększenie ilości nawozów sztucznych stworzyło w Europie możliwośćzmniejszenia tej dysproporcji, np. w Jugosławii wydajność pracy polep-szyła się, przy nie zmieniającym się zasadniczo przyroście naturalnym.W gorszej sytuacji znalazły się te kraje Azji i Afryki (Egipt), które osiągnęłyjuż wysoką wydajność i nie mogły liczyć na zwiększenie produkcji, podczasgdy rósł u nich przyrost naturalny.

W połowie lat 50. blisko połowę światowych zbiorów pszenicy (nielicząc zbiorów w ZSRR) wyprodukowało 6 państw - USA, Kanada,Francja, Australia, Argentyna i Włochy. Pod koniec stulecia krajerozwinięte (25% ludności świata) wytwarzały 60% całej żywności na kuliziemskiej, produkując 7 razy więcej, a zużywając 4 razy więcej nawozówsztucznych niż kraje rozwijające się.

Najwięksi producenci zbóż (1989)

Kraje

1. Chiny

2. USA

3. Indie

4. ZSRR

5. Francja

6. Indonezja

7. Kanada

8. Brazylia

9. Bangladesz

10. Polska

Produkcja(w min ton)

365

284

199

172

57

50

48

43

28

27

Ludnośćzatrudnionaw rolnictwie

Udział rolnictwaw dochodzienarodowym

(w procentach)

61

3

63

17

6

48

5

30

56

25

27

2

31

23

4

22

5

11

38

14

Ekonomia i ekologia

Wydarzenia zachodzące w XX w. zwróciły po raz pierwszy w drastycz-ny sposób uwagę na zależność między procesami gospodarczymi a stanemśrodowiska naturalnego. Rozwój ekonomiczny w poprzednich stuleciachodbywał się przy milczącym założeniu, iż człowiek znajduje się w konflikciez siłami przyrody, toteż musi wszelkimi sposobami dążyć do ich okiełz-nania. Uznawano jednocześnie, iż zasoby przyrody są praktycznie nieogra-niczone i nic nie kosztują, toteż przy planowaniu działań gospodarczychmożna pominąć element środowiska naturalnego.

Postawa taka, dominująca wciąż przez większość XX w., doprowadzi-ła w licznych rejonach świata do nieodwracalnych zmian i całkowitejdegradacji środowiska przyrodniczego. W krajach rozwijających się byłoto głównie wynikiem dominacji ekstensywnego modelu gospodarki rolnej(dążenie do zwiększania za wszelką cenę areału upraw), w krajachrozwiniętych rolę głównego winowajcy odgrywał przemysł. Wedle nie-których ocen aż 80-90% ziem uprawnych na kuli ziemskiej jest użytkowa-nych przez ludzi, którzy bądź nieświadomie, bądź z braku środkówmaterialnych powodują degradację środowiska.

Zagrożenia dla środowiska naturalnego wynikają m.in. z:

1. z rosnącej ilości śmieci i odpadów przemysłowych,2. z rosnącej ilości zanieczyszczeń przemysłowych,3. ze skażeń i zanieczyszczeń w wyniku wypadków przemysłowych.

Do degradacji przyrody doszło w efekcie zanieczyszczenia atmosfery,wód (odprowadzanie ścieków do rzek i mórz, wylewanie się ropy naftowejdo mórz w wyniku katastrof zbiornikowców), zanieczyszczeń i nieprawid-łowej gospodarki gruntami (m.in. nadmierne melioracje) oraz wycinanialasów. W ostatnich latach szczególnego znaczenia nabrała sprawa ubytkuozonu w atmosferze (tzw. dziura ozonowa, zaobserwowana po razpierwszy w 1979 r.).

Obawy przed skutkami zmian w atmosferze doprowadziły do nawiąza-nia różnych form współpracy międzynarodowej. Z drugiej jednak stronyochrona przyrody wymaga olbrzymich nakładów finansowych, toteż rodzisię niebezpieczeństwo, iż stosunek do sprawy środowiska naturalnegoumocni podział świata na strefy bogate i biedne - te ostatnie nie będą w staniezmienić metod gospodarowania i porzucić przestarzałych technologii.

Rozdział 2.Obraz sytuacji politycznej

Historię polityczną świata po 1945 r. zdominowały dwa wątki:rywalizacja ideologiczna demokracji zachodniej i totalitarnego komuni-zmu oraz ekspansja postaw i ruchów nacjonalistycznych, przeważnieo antyeuropejskim podłożu.

Od 1945 r. doszło do ok. 40 wypadków, w których natychmiastową śmierćponiosło więcej niż 500 osób (największe katastrofy: 1947, USA, Teksas,zakłady chemiczne, 532 zabitych; 1956, Kolumbia, zakłady dynamitu, 1,2 tyś.zabitych; 1979, ZSRR, Nowosybirsk, zakłady chemiczne, ponad 3 tyś.zabitych; 1984, Indie, Bhopal, zakłady chemiczne, 3,5 tyś. zabitych; 1986,ZSRR, Czarnobyl, elektrownia atomowa, liczba ofiar dokładnie nie znana).

Wiedeń, 1985: 22 państwa podpisują konwencję o ochronie atmosferyziemskiej.Londyn, 1990: 70 państw podpisuje porozumienie o całkowitej eliminacjifreonu do 2000 r.

W latach 1918-1939 czołową pozycję w polityce światowej zaj-mowało 7 państw: Francja, Niemcy, Wielka Brytania, Włochy, ZSRR,Japonia i USA. Po II wojnie światowej układ ten został zastąpionyprzez dominację dwu supermocarstw: Stanów Zjednoczonych orazZwiązku Radzieckiego.

Konflikty między mocarstwami w okresie międzywojennym miałyróżnorakie podłoże - polityczne, terytorialne, ekonomiczne itp. Czynnikite odgrywały rolę również po 1945 r. Istotą nowej sytuacji stało się jednakideologiczne wyzwanie, rzucone krajom demokracji zachodniej przezpaństwa bloku radzieckiego. Politycy komunistyczni, przekonani, iż dziękidoktrynie marksizmu-leninizmu poznali w pełni mechanizm procesuhistorycznego, kierowali się poczuciem misji, dążąc do całkowitegoprzekształcenia życia ludzkości.

Już w okresie międzywojennym stało się jasne, iż idea wolnościnarodów jest trudna do urzeczywistnienia, a rozwój uczuć narodowychprowadzi do nowych napięć. Nacjonalizm był więc źródłem konfliktówmiędzypaństwowych, odnosiło się to jednak głównie do Europy (EuropaWschodnia, Bałkany).

Po II wojnie światowej nacjonalizm stał się ogromną siłą równieżw Afryce i Azji, powodując zasadnicze zmiany na mapie politycznej tychkontynentów. Istniejące tam konflikty o podłożu narodowym, rasowymlub religijnym nabrały znaczenia międzynarodowego, angażując uwagęwielkich mocarstw, Organizacji Narodów Zjednoczonych oraz krajóweuropejskich.

1. Problemy narodowościowe i religijne

Zasada, iż każdy naród ma prawo do decydowania o swoim losie,długo torowała sobie drogę do świadomości świata polityków. Została onaodrzucona przez twórców pokoju w 1815 r. (kongres wiedeński), przyjętoją natomiast (w teorii) na konferencji pokojowej w Paryżu (1919).W Europie Zachodniej po II wojnie światowej jedynie dwa kraje stanowiąodstępstwo od zasady językowej homogeniczności (jednorodności): Belgiai Szwajcaria, poza tym podziały językowe pokrywają się na ogół z teryto-rialnymi. W ten sposób zlikwidowano tu, z wyjątkami od tej reguły, jednoz ważniejszych źródeł napięć politycznych - problem mniejszości narodo-wych.

Inna sytuacja powstała na wschodzie i południu kontynentu. Wytycze-nie granic zgodnie z linią podziałów etnicznych okazało się tu z różnychpowodów niemożliwe, a w 1918 r. niektóre państwa przybierały świadomiepostać wielojęzykowej federacji (Czechosłowacja, Jugosławia). Składnarodowościowy krajów tego rejonu był w okresie międzywojennymprzyczyną wielu napięć. Po II wojnie światowej prawie cała EuropaŚrodkowowschodnia znalazła się w granicach bloku radzieckiego, a ponie-waż panująca ideologia nie dopuszczała możliwości istnienia sporównarodowościowych w krajach rządzonych przez partie komunistyczne,tego rodzaju konflikty nie mogły wyjść na światło dzienne. Po rozpadzieimperium radzieckiego stare, skrywane przez lata problemy odżyły jednakz dużą intensywnością, a nacjonalizm stał się ponownie jedną z głównychsił politycznych w tej części Europy.

Rejony napięć narodowościowych w Europie Środkowowschodniej

Jugosławia: konflikt między prawosławnymi Serbami, katolickimi Chor-watami oraz ludnością muzułmańską (Bośnia i Hercegowina), stanowiącyczęściowo reminiscencję walk z okresu II wojny światowej; w 1991 r. rozpadfederacji i początek wojny domowej, którą charakteryzuje zmienność kon-figuracji sojuszniczych (Serbowie przeciw Chorwatom, innym razem Serbowiei Chorwaci wspólnie przeciw muzułmanom), duże okrucieństwo oraz dążeniedo trwałych zmian w strukturze narodowościowej poszczególnych terenów(„czystki etniczne").

Kosowo: terytorium Jugosławii (Serbii), zamieszkałe w większości przezludność albańską, dążącą do połączenia się z Albanią.

Siedmiogród: terytorium Rumunii, zamieszkałe w większości przez ludnośćwęgierską; walka mniejszości węgierskiej z dyskryminacją i jej dążenie do

Grupy separatystyczne w Europie Zachodniej

Francja: Bretończycy i Korsykanie;Hiszpania: Baskowie;Wielka Brytania: katolicy w Irlandii Północnej, szkoccy i walijscy nacjonaliści.Irlandia Północna (Ulster) jest miejscem trwającej od lat 20. wojny domowejmiędzy ludnością katolicką, domagającą się przyłączenia do Irlandii, a ludno-ścią protestancką (70% ludności), w której obie strony (szczególnie jednakIrlandzka Armia Rewolucyjna, skupiająca katolickich ekstremistów) po-sługują się terrorem.

Problemy narodowe odegrały też po 1945 r. ogromną rolę w Azjii Afryce. W wyniku dekolonizacji narodziło się tam wiele nowych państw,lecz wytyczenie ich granic zgodnie z oczekiwaniami poszczególnych grupetnicznych okazało się niemożliwe. Z jednej strony, granice te są częstopozostałością starych podziałów kolonialnych, z drugiej natomiast, w sytu-acji gdy np. Afryka stanowi mozaikę tysięcy plemion, grup etnicznychi językowych, zaspokojenie ich dążeń doprowadziłoby do dalszej desta-bilizacji politycznej kontynentu, na którym właśnie instytucja państwapełni rolę inspiratora procesów narodowotwórczych (s. 345).

Cechę charakterystyczną problemów etnicznych po II wojnie świato-wej stanowi nakładanie się na siebie konfliktów narodowościowychi religijnych. O ile w rozwiniętych krajach cywilizacji zachodniej wpływreligii na życie polityczne jest mało dostrzegalny (co nie znaczy, że nieistnieje), o tyle w wielu krajach Azji i Afryki (Europy również) zaznacza sięon w sposób czasem dominujący, a wyznanie występuje jako głównywyróżnik przynależności narodowej (przykład Bośni i Hercegowiny).

Szczególnym przykładem uzależnienia polityki od czynników wy-znaniowych są dążenia do przebudowy struktur państwowych w duchuteokratycznym i klerykalnym, tj. wprowadzenia w życie w sposób bezkom-proniisowy zasad ortodoksyjnie pojmowanej religii. Największego roz-głosu nabrały po II wojnie światowej działania fanatycznych wyznawcówislamu. Tzw. fundamentalizm islamski traktuje dosłownie przepisy prawnei zasady organizacji społecznej zawarte w Koranie i dąży do zastąpienia

Religie o największej liczbie wyznawców w min (1989)chrześcijaństwo: 1712 (w tym katolicy: 971, protestanci: 351, prawosławni:163); islam: 870; hinduizm: 689; konfucjonizm: 321; buddyzm: 311; animizm:200; szintoizm: 32; taoizm: 20; judaizm: 18,5; bezwyznaniowi i ateiści: 1101

autonomii stały się jedną z przyczyn tzw. powstania grudniowego w 1989 r.(które obaliło reżim Nicolae Ceaus.escu).Na początku lat 90. roszczenia terytorialne oraz napięcia wywołane kwestiąmniejszości narodowych doprowadziły do konfliktów: czesko-słowackiego(spowodował w 1993 r. rozpad federacji), węgiersko-ramuńskiego, rumuń-sko-ukraińskiego, macedońsko-greckiego, grecko-tureckiego, turecko-bułga-rskiego, polsko-litewskiego.

ustawodawstwa świeckiego prawem koranicznym (szarijat). Dążenie to idziew parze z deklarowaniem wrogości wobec zdobyczy cywilizacji techno-logicznej, swobody obyczajów oraz równouprawnienia kobiet. Fundamenta-lizm islamski największe jak dotąd sukcesy odniósł w Iranie po obaleniurządów szacha Mohameda Rezy Pahlawiego (1979). Jego wpływy zaznaczająsię w wielu innych krajach (Algieria, Afganistan, Egipt, Liban). Sam problemwykracza jednak poza świat muzułmański, jako że dążenia teokratycznewidoczne są również w innych kręgach kulturowych (np. rosnący wpływżydowskich ortodoksów religijnych na życie wewnętrzne państwa Izrael).

Ekspansja nacjonalizmu, wspieranego przez religijny fanatyzm, stała sięw II pół. XX w. jednym z najważniejszych problemów rzutujących nasytuację międzynarodową. Zasada samostanowienia narodów, szlachetnaw intencjach, ujawniła swe drugie, destrukcyjne oblicze: nacjonalizmi szowinizm. Jak dotychczas występują w najbardziej drastycznych formachw zacofanych gospodarczo i cywilizacyjnie rejonach świata, gdzie dodatko-wą pożywką dla konfliktów są różnice w standardzie życia. Konfliktyetniczno-religijne były też i są podsycane przez ingerencję wielkich mocarstw,a do 1989 r. również przez rywalizację między blokami ideologicznymi.

Pozaeuropejskie rejony konfliktów o podłożu narodowym i religijnympo II wojnie światowejAzjaAfganistan: 1979-1989 powstanie ludności muzułmańskiej (mudżahedini)przeciwko władzy komunistycznej i interwencji zbrojnej ZSRR; od 1989 r.wojna domowa między różnymi siłami muzułmańskimi (szyici i sunnici);w 1992 r. proklamowanie republiki islamskiej i wprowadzenie muzułmań-skiego prawa szarijat.

Chiny: konflikt o Tybet, okupowany od 1950 r. przez wojska chińskie;zamieszkująca Tybet ludność buddyjska (władca i zwierzchnik duchowy- Dalajlama) oskarża władze Chin o naruszenie prawa Tybetańczyków dosamostanowienia.Indie - Pakistan: po wycofaniu się Brytyjczyków (1947) na obszarze byłychIndii Brytyjskich powstały 2 państwa - hinduistyczne Indie oraz muzułmańskiPakistan. W trakcie ruchów migracyjnych ludności doszło do starć hindus-ko-muzułmańskich, w których zginęło ok. 500 tyś. osób. Rezwijający sięseparatyzm ludności Bengalu (Pakistan Wschodni) doprowadził w 1971 r. dowojny domowej i powstania państwa Bangladesz. Stabilności tego rejonuzagrażają konflikty narodowościowo-religijne w Indiach (m.in. kwestia sikhijska),

ofensywa fundamentalistów muzułmańskich w Pakistanie (w 1977 r. prze-kształconym w republikę islamską) oraz indyjsko-chińskie spory terytorialne.

Tereny byłego ZSRR: na początku lat 90. ujawniło się tu ok. 160 konfliktówterytorialnych oraz narodowościowo-religijnych, m.in. w Azerbejdżanie (re-jon Górnego Karabachu), Gruzji (rejon Abchazji i Osetii Południowej),Mołdawii (rejon Naddniestrza), Tadżykistanie i na Ukrainie (spór ukraiń-sko-rosyjski o Krym).

Bliski Wschód i Afryka PółnocnaTeren długoletniego sporu arabsko-izraelskiego o Palestynę (s. 477); obszarścierania się różnych orientacji polityczno-religijnych świata arabskiego- konflikt muzułmaósko-chrześcijański doprowadził w 1975 r. do wojnydomowej w Libanie i faktycznego rozpadu struktur tego państwa, natomiastdatująca się od czasu zwycięstwa rewolucji islamskiej w Iranie (1979) ofensywafundamentalistów muzułmańskich stworzyła zagrożenie dla stabilizacji we-wnętrznej Egiptu i Algierii; teren konfliktu kurdyjskiego - niepodległościowawalka ludności kurdyjskiej, toczona od czasu podziału Kurdystanu (1925)między Irak, Iran i Turcję.

AfrykaEtiopia: od lat 70. wojna domowa w Erytrei, zakończona wycofaniem sięwojsk etiopskich z tego regionu (1991).

Kongo (obecnie Zair): w latach 1960-1965 wojna domowa i przejściowasecesja prowincji Katanga (1960-1963).

Nigeria: w latach 1966-1970 wojna między plemionami Hausa, Joruba, Iboi przejściowa secesja Biafry (1967-1970).

Tlepublika Południowej Afryki: od 1948 r. kraj usankcjonowanej prawniedyskryminacji ludności kolorowej (apartheid), stanowiącej 75% mieszkań-ców, w latach 60. początek walki partyzanckiej czarnej ludności, od 1985 r.stopniowe łagodzenie zasad apartheidu, zakończone w 1990 r. odwołaniemustawy o segregacji rasowej, w 1994 r. pierwsze wybory powszechne;przemianom tym towarzyszył wzrost aktywności ekstremistycznych ruchówbiałej i czarnej ludności (starcia między murzyńskimi grupami etnicznymiprzyniosły śmierć kilku tyś. osób).

Rwanda i Burundi: oba państwa stanowią teren długotrwałych walk międzyplemionami Hutu i Tutsi, które pochłonęły setki tysięcy ofiar.

Somalia: kraj jednolity etnicznie i religijnie, zniszczony jednak trwającą od1989 r. wojną klanów rodzinnych, która doprowadziła do faktycznegorozpadu struktur państwowych.

Kwestie etniczne wywarły również znaczny wpływ na życie wewnętrz-ne Stanów Zjednoczonych. Po II wojnie światowej stały się one widowniąwalki o równouprawnienie czarnej ludności kraju. Walka ta, obfitującaw wiele dramatycznych i krwawych incydentów, zakończyła się wydaniemustawy o prawach obywatelskich (1957, 1965) oraz ustawy o prawiewyborczym (1965), znoszących wszelkie podstawy prawne segregacji.Konflikty między ludnością białą i kolorową trwają jednak nadal, mając zapodłoże głównie przyczyny ekonomiczne.

2. Dekolonizacja

Rozwój uczuć narodowych w Azji i Afryce przekreślił politykę państweuropejskich, zmierzającą do zdobycia i eksploatacji terytoriów zamors-kich. Nowoczesny system kolonialny ukształtował się ostatecznie podkoniec XIX w., ale już w latach 20. na konstrukcji tego systemu pojawiły siępoważne rysy.

Antyeuropejski nacjonalizm najwcześniej rozwinął się w krajacharabskich, których znaczna część, uwolniona od panowania tureckiego,znajdowała się po I wojnie światowej pod polityczną kontrolą Francjii Wielkiej Brytanii. W czasie II wojny światowej obu mocarstwom udało sięzachować swe wpływy w Afryce Płn. i na Bliskim Wschodzie, po 1945 r.nastąpił jednak nowy przypływ arabskich dążeń niepodległościowych, doczego przyczyniło się m.in. ogłoszenie zasad Organizacji Narodów Zjed-noczonych oraz wzrost znaczenia USA i ZSRR, demonstrujących pro-gramową postawę antykolonialną. W następnych latach kolejne krajearabskie uzyskiwały niepodległość bądź poszerzały zakres swej suwerenno-ści. Towarzyszył temu proces przejmowania władzy przez rzecznikówarabskiego nacjonalizmu (głównie kręgi młodszych oficerów), u którychpostawy niepodległościowe szły w parze z dążeniem do przeobrażeńarchaicznych struktur ekonomiczno-społecznych, niekiedy w duchu soc-jalistycznym (przykład Gemala Nasera w Egipcie).

Dekolonizacja świata arabskiegoEgipt: niepodległość od 1922 r.; w 1952 r. obalenie monarchii i początekrządów (od 1956 r. monopartyjnych) Gemala Nasera (do 1970 r.), w 1956 r.nacjonalizacja Kanału Sueskiego.Irak: niepodległość od 1932 r.; w 1958 r. obalenie monarchii; w 1979 r.początek totalitarnych, proradzieckich rządów Saddama Husajna.

Najbardziej dramatycznym epizodem walk narodowowyzwoleńczychw rejonie Bliskiego Wschodu stał się spór o Palestynę (po I wojnieświatowej brytyjskie terytorium mandatowe), który doprowadził dotrwającego prawie 80 lat konfliktu arabsko-żydowskiego (izraelskiego).

Chronologia konfliktu palestyńskiego

1917

1936-1939

1947

1948

1948-1949

1956

1967

1970

1973

deklaracja Balfoura (minister spraw zagranicznych Wielkiej Brytanii)- rząd brytyjski zapowiada poparcie dla idei powstania w Palestynie„kolebki dla narodu żydowskiego"

zbrojne powstanie arabskie przeciwko osadnikom żydowskim i władzombrytyjskim

rezolucja Zgromadzenia Ogólnego ONZ o podziale Palestyny i utworze-niu tam 2 niepodległych państw - arabskiego i żydowskiego

proklamacja niepodległości państwa Izrael; armie Egiptu, Transjordanii,Syrii, Libanu i Iraku atakują Izrael

pierwsza wojna arabsko-izraelska zakończona zwycięstwem Izraela i po-szerzeniem jego terytoriów

zachęcony przez Francję i Wielką Brytanię Izrael atakuje Egipt, zajmującstrefę Gazy i Półwysep Synajski, lecz pod presją ZSRR i USA wycofuje sięze zdobytych ziem

wojna sześciodniowa - Izrael rozbija siły Egiptu, Syrii i Jordanii, zajmującstrefę Gazy, Półwysep Synajski, dolinę Jordanu oraz Wzgórza Golan

zjednoczenie ruchu palestyńskiego w ramach Organizacji WyzwoleniaPalestyny

wojna Yom Kippur - wojska egipskie przeprawiają się przez Kanał Sueskina Półwysep Synajski i choć ofensywa ta zostaje zatrzymana, wojskaizraelskie doznają ciężkich strat

Syria: niepodległość od 1941 r. (faktycznie od 1946 r.); od 1970 r. rządyautorytarnego, socjalizującego reżimu prezydenta Hafiza Asada.

Libia: niepodległość od 1951 r.; w 1969 r. obalenie monarchii przez radykalnieislamskich oficerów, początek totalitarnego reżimu płk. Muammara Kadafie-go (próba syntezy ortodoksji islamskiej i marksizmu).

Maroko: niepodległość od 1956 r.; od 1961 r. rządy króla Hassana II,zapewniające krajowi stabilność polityczną i zamożność gospodarczą.

Algieria: niepodległość w 1962r. (po wojnie z Francją); 1965-1978 socjalizują-ce rządy płk. Huariego Bumediena; w latach 80. początek aktywizacjiislamskich fundamentalistów.

1979

1982-1983

1987

1993

1994

egipsko-izraelskie porozumienie pokojowe w Camp David (USA) - Izraelwycofuje się z Półwyspu Synajskiego, Egipt uznaje istnienie Izraela

inwazja izraelska na Liban w celu usunięcia stamtąd baz OWP

początek palestyńskiego powstania narodowego na ziemiach okupowa-nych, tzw. intifady

palestyńsko-izraelskie porozumienie o palestyńskiej autonomii w strefieGazy i w Jerycho

objęcie przez OWP administracji w rejonie Gazy i w Jerycho

Proces dekolonizacji przyniósł najszybsze efekty na obszarze Azji,gdzie w końcu lat 40. uwolniły się od zewnętrznej dominacji IndieBrytyjskie (z Birmą i Cejlonem), Indie Holenderskie i Filipiny. Druga fazarozpoczęła się w 1960 r. i objęła głównie byłe posiadłości francuskiei brytyjskie w Afryce (rok ten nazwano „rokiem Afryki"). W trzecim etapie(lata 70.) nastąpiło usamodzielnienie się terenów kolonialnych Portugalii.

Uzyskiwanie niepodległości odbywało się dwiema metodami. Pierwszapolegała na podjęciu walki zbrojnej (wojna algierska 1954-1962, wojnamozambijska 1964-1975), co było rezultatem zupełnego rozdźwiękumiędzy stanowiskiem miejscowej ludności oraz władz kolonialnych (wodosobnionych przypadkach - Francuska Afryka Północna oraz obszarydzisiejszej Republiki Południowej Afryki - kolonie stawały się terenemmasowego osadnictwa Europejczyków, którzy następnie przeciwstawialisię energicznie procesom dekolonizacyjnym). Druga metoda zakładaładochodzenie do niepodległości etapami, dzięki długim i żmudnym pertrak-tacjom. Wyzwolone w ten sposób państwa najczęściej nie zrywały teżwięzów z dawnymi metropoliami, korzystając nadal z ich pomocypolitycznej i ekonomicznej.

W 1960 r. dekolonizacja została ogłoszona oficjalnym celem Or-ganizacji Narodów Zjednoczonych, a Zgromadzenie Ogólne uchwaliłospecjalną rezolucję w sprawie przyznania niepodległości krajom i ludomkolonialnym.

Dekolonizacja spełniła marzenia ludów Azji i Afryki o niepodległości,nie rozwiązała jednak wielu podstawowych problemów politycznych,ekonomicznych i narodowościowych (dotyczy to szczególnie Afryki).Nowo powstałe państwa rzadko kiedy odniosły sukces gospodarczyi potrafiły wprowadzić w życie sprawnie funkcjonujący system demo-kratyczny. Kraje postkolonialne stały się natomiast ogromną siłą politycz-

na, wywierając w latach 60. i 70. dominujący wpływ na postawę Or-ganizacji Narodów Zjednoczonych, gdzie pełniły funkcję sojusznikabloku radzieckiego.

Na konferencji 29 krajów Azji i Afryki w Bandungu (1955) pro-klamowano utworzenie bloku niezaangażowanych, prowadzącego walkęprzeciwko kolonializmowi oraz dominacji wielkich mocarstw. Niezaan-gażowanie owo było jednak w znacznej mierze fikcją, zważywszy, iż naczele ruchu stanęli początkowo tacy politycy komunistyczni i prokomu-nistyczni jak Mao Zedong (Mao Tse-tung), Gemal Naser, JawaharlalNehru i Josif Broz Tito (później także Fidel Castro). Ruch krajówniezaangażowanych. prowadził więc w praktyce działalność odpowiada-jącą interesom dyplomacji moskiewskiej. Apogeum wpływów tego ruchuprzypadło na rok 1979 (konferencja w Hawanie z udziałem 114 państw).W okresie następnym, wobec pogłębiających się trudności ekonomicz-nych krajów Azji i Afryki oraz kryzysu w bloku radzieckim, ruch tenutracił rewolucyjny zapał i impet, a jego uwagę skupiły głównie prob-lemy gospodarcze.

3. Prawa polityczne i swobody obywatelskieEwolucja sytuacji w Europie w XIX w. była rezultatem dwóch zjawisk.

Rewolucja przemysłowa spowodowała zmiany ekonomiczno-społeczne(urbanizacja, koncentracja produkcji w wielkich zakładach, spadek liczbyludności zatrudnionej w rolnictwie), natomiast Wielka Rewolucja Fran-cuska stała się impulsem do przemian politycznych (zgodnie z zasadamiwolności i równości). Przemiany te zachodziły szybciej w zachodniej niż wewschodniej części kontynentu. W Europie Środkowowschodniej aż dokońca I wojny światowej utrzymywał się model państwa o tradycyjnejstrukturze gospodarczej, a wprowadzenie w życie norm demokratycznychi równouprawnienia narodów natrafiło na istotne przeszkody.

Po 1918 r. w Europie nastąpiło upowszechnienie rozwiązań demo-kratycznych - konstytucje większości krajów przewidywały istnienie ciałprzedstawicielskich (parlamentu), wprowadzając jednocześnie pełnię prawpolitycznych dla wszystkich obywateli bez względu na stan majątkowy,płeć i wykształcenie, choć w niektórych państwach utrzymały się przejawydyskryminacji, np. w odniesieniu do kobiet - najwcześniej otrzymałykobiety prawa wyborcze w Finlandii (1906), najpóźniej w Szwajcarii(1971).

Sukcesy demokracji parlamentarnej okazały się jednak nietrwałe, gdyżprzez Europę przeszła fala przewrotów i zamachów stanu, w wynikuktórych w wielu krajach doszło do ustanowienia różnych form rządówdyktatorskich.

Sytuacja ta powtórzyła się po II wojnie światowej na obszarach, którebyły widownią rozpadu kolonialnych imperiów. Nowo powstające państ-wa afrykańskie przyjmowały rozwiązania wzorowane na zachodnioeuro-pejskiej demokracji parlamentarnej, lecz zaplecze tej formy ustrojowejokazało się tam kruche, toteż demokracja dość szybko ustąpiła miejscapanowaniu reżimów totalitarnych i rozmaitego typu dyktatur. Podobnetrudności z zaadaptowaniem modelu demokratycznego wystąpiły w XX w.w krajach Ameryki Południowej i Środkowej oraz Azji.

Niepowodzenia demokracji w wielu rejonach świata były związanem.in. ze strukturą ekonomiczno-społeczną (duże rozwarstwienie gos-podarcze i różnice w poziomie życia, analfabetyzm, niski poziom kulturypolitycznej, brak tradycji demokratycznych).

Poważnym zagrożeniem dla rozwiązań demokratycznych stała sięekspansja ideologii komunistycznej - najpierw w Europie, następnie nainnych kontynentach. W krajach komunistycznych (przynajmniej w Euro-pie) konstytucje gwarantowały obywatelom pełnię praw i swobód politycz-nych, utrzymano instytucję paramentu, a niekiedy nawet system wielopar-tyjny (np. w Polsce), wszystko to jednak stanowiło fasadę, za którą kryła siędyktatura komunistycznej monopartii.

Przykład krajów komunistycznych pokazał, iż kwestia obrony społe-czeństwa przed tyranią władzy nie sprowadza się do konstytucyjnychgwarancji praw politycznych, zwłaszcza wyborczych. Dlatego jedną z waż-niejszych płaszczyzn, na których rozegrała się rywalizacja między różnymisystemami ideologicznymi, stała się walka o prawa człowieka.

Określenie tych praw znalazło się m.in. w Karcie Narodów Zjed-noczonych (1945), Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka (uchwalonejprzez ONZ w 1948 r.) oraz w Międzynarodowych Paktach Praw Człowieka(1967).

W roku 1950 odsetek analfabetów na świecie wynosił 44%; w 1970: 32% (780min); w 1980: 29% (814 min); w 1990: 26% (948 min). W 1990 r. w 97 krajachodsetek analfabetów był wyższy niż 50%.

Czuwanie nad przestrzeganiem praw człowieka należało do głów-nych zadań ONZ od początku jej istnienia. W praktyce okazało się toobowiązkiem często niewykonalnym, ze względu na brak skutecznychsankcji a także z powodu różnic polityczno-ideologicznych międzypaństwami członkowskimi. Kraje dopuszczające się łamania między-narodowych konwencji skutecznie broniły się przed zewnętrzną kont-rolą, traktując ją jako przejaw nieuzasadnionej ingerencji w swojewewnętrzne sprawy, przy czym miały one ciche lub jawne poparciepaństw o podobnej orientacji politycznej. Stąd np. prasa komunistycznaprzemilczała fakty jaskrawego lekceważenia praw człowieka w post-kolonialnych krajach Azji i Afryki. Z kolei przywódcy tzw. ruchupaństw niezaangażowanych, nie szczędząc propagandowych oskarżeńpod adresem „imperializmu zachodniego", wykazywali dużo wyrozu-miałości wobec przypadków prześladowań i terroru w krajach blokuradzieckiego. Dlatego też problematykę praw człowieka zaczęły podej-mować niezależne organizacje międzynarodowe, wśród których najwięk-sze znaczenie miała działalność utworzonej w 1961 r. Amnesty Inter-national (niosącej pomoc więźniom politycznym).

Ruch walki o prawa człowieka największe sukcesy odniósł w latach 70.W 1975 r. w Helsinkach przedstawiciele 35 państw europejskich, USAi Kanady podpisali tzw. Akt Końcowy Konferencji Bezpieczeństwai Współpracy w Europie (KBWE), który oprócz potwierdzenia nienaru-szalności granic i deklaracji pokojowego załatwiania sporów, zawierałrównież zobowiązanie do poszanowania praw człowieka i podstawowychwolności obywatelskich, wynikających z „przyrodzonej godności ludzkiej

Podstawowe prawa człowieka, uznane w konwencjach międzynarodowychprawo do życia, ochrona przed torturami, niewolą, poddaństwem i pracąprzymusową; prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego, ochrona przedbezprawnym aresztowaniem, prawo do sprawiedliwego i publicznego sądu (wrazie popełnienia przestępstwa) i prawo do obrony;prawo do wolności myśli, sumienia i wyznania; prawo do swobodnegowyrażania opinii, a także do swobodnego stowarzyszania się z innymi;wolność życia prywatnego, rodzinnego, domu i korespondencji;prawo do wyboru przynależności państwowej;prawo do posiadania? własności prywatnej, prawo do pracy, opieki socjalneji medycznej, prawo do nauki.

osoby". Uczestniczące w konferencji rządy krajów komunistycznych niezamierzały zapewne ściśle przestrzegać zaciągniętych zobowiązań, jednakfakt podpisania przez nie Aktu Końcowego ułatwił siłom demokratycznymw krajach bloku radzieckiego zorganizowanie się i podjęcie działalnościopozycyjnej. W ten sposób ruch praw człowieka przyczynił się dostopniowej erozji systemu komunistycznego.

4. Rozwój i upadek systemu komunistycznego

W okresie międzywojennym wpływ ruchu komunistycznego na poli-tykę światową był ograniczony. Wprawdzie dzięki dynamicznej działalno-ści III Międzynarodówki (Komintern) ruch ten stworzył sieć organizacyjnąw większości krajów europejskich (najsilniejszą w Niemczech przed 1933 r.,we Francji i w Hiszpanii), a obawy przed rozprzestrzenieniem się wpływówkomunistycznych oddziaływały w istotny sposób na politykę wielu państw,to jednak system komunistyczny pozostawał zjawiskiem przede wszystkimrosyjskim, a sam ZSRR wydawał się samotną, odizolowaną od światazewnętrznego wyspą.

Do wzrostu popularności komunizmu, paradoksalnie, najbardziejprzyczyniły się ruchy faszystowskie. Obsesyjne ataki Hitlera na komunizmi ZSRR spowodowały, iż część europejskiej opinii publicznej zaczęłatraktować Związek Radziecki jako jedyną zaporę, mogącą powstrzymaćsukcesy nazistowskich Niemiec. Pielęgnowano przy tym wiele złudzeń codo istoty państwa radzieckiego, nie widząc i nie chcąc widzieć jegoaneksjonistycznego i totalitarnego charakteru.

W latach II wojny światowej ruch komunistyczny stworzył w krajachokupowanych przez państwa „Osi" silne placówki ruchu oporu, coprzysporzyło mu wielu zwolenników. Zasadnicze znaczenie dla wzrostuwpływów komunizmu miały jednak wojskowe i polityczne sukcesyZwiązku Radzieckiego, który wojnę kończył jako jedno z dwóchsupermocarstw.

Operacje Armii Czerwonej wywarły decydujący wpływ na politycznąmapę powojennej Europy i niektórych rejonów Azji. Zasięg ofensywywojsk radzieckich w praktyce wyznaczał nowe granice wpływów ZwiązkuRadzieckiego. W krajach zajętych przez te wojska w ciągu krótkiego czasuwładzę przejęły siły komunistyczne, postępujące zgodnie z tzw. taktykąsalami (plaster po plastrze).

Taktyka salami okazała się bardzo skuteczna i spowodowała, iżw ciągu kilku lat większość państw Europy Środkowowschodniej znalazłasię pod wyłączną władzą komunistów.

Mechanizm przejęcia władzy przez komunistów w Europie po 1945 r.

I etap: komuniści podporządkowują się pozornie regułom demokracji i uznają(też pozornie) pluralistyczny charakter państwa, doprowadzając do powstaniakoalicyjnego rządu, w którym obejmują kluczowe politycznie stanowiska(wojsko, policja, propaganda) - w Polsce tzw. Tymczasowy Rząd JednościNarodowej, zdominowany przez komunistów, w jego skład weszli jednakrównież przedstawiciele Polskiego Stronnictwa Ludowego.

II etap: podporządkowany komunistom aparat bezpieczeństwa rozpoczynaakcje represyjne, a propaganda uzasadnia je koniecznością walki z antyludową„reakcją", koniecznością karania kolaborantów itp. Dochodzi do neutraliza-cji i zastraszania innych partii politycznych, inspirowania rozłamów w ichszeregach, zastraszania niezależnej prasy i opinii publicznej (w Polsce komuni-ści doprowadzili m.in. w 1946 r. do rozłamu w PSL i utworzenia prokomunis-tycznego PSL Nowe Wyzwolenie, a także do korzystnych dla siebie zmianpersonalnych w PPS oraz Stronnictwie Pracy); powstaje blok „sił po-stępowych" (komuniści oraz tzw. lewicowi socjaliści, ludowcy itp.).

III etap: przejęcie przez komunistów pełni władzy - bądź poprzez fałszerstwowyników wyborów powszechnych (Polska w 1947 r.), bądź przez wywołaniespektakularnego kryzysu politycznego o znamionach rewolucji ludowej,w rzeczywistości o cechach zamachu stanu (tzw. przewrót lutowy w Czecho-słowacji w 1948 r.).

Powstanie bloku radzieckiego w Europie

1944

1945

1946

1947

w Albanii powstaje zdominowany przez komunistów rząd tymczasowy

niekomunistyczni ministrowie zostają usunięci z rządu w Jugosławii

komuniści wygrywają wybory w Bułgarii i Rumunii

komuniści wygrywają wybory w Polsce i na Węgrzech

w Bułgarii, Rumunii, Polsce i na Węgrzech komuniści przejmują pełnięwładzy, usuwając z rządu niezależnych ministrów (pod hasłem „wyrzucićwrogów ludu z koalicji")

utworzenie Biura Informacyjnego Partii Komunistycznych i Robot-niczych (partie: radziecka, polska, jugosłowiańska, włoska, francuska,

1948

1949

1955

czechosłowacka, rumuńska, węgierska, bułgarska), inaczej tzw. Kom-informu (w celu zastąpienia rozwiązanej w 1943 r. III Międzynarodówki)

komunistyczny zamach stanu w Czechosłowacji

początek konfliktu między Jugosławią a Związkiem Radzieckim - partiajugosłowiańska zostaje oskarżona o prowadzenie polityki antyradzieckieji ugodowość wobec imperializmu

utworzenie Niemieckiej Republiki Demokratycznej (na terenach radziec-kiej strefy okupacyjnej w Niemczech); utworzenie Rady WzajemnejPomocy Gospodarczej - Bułgaria, Czechosłowacja, Polska, Rumunia,Węgry, ZSRR, Albania (do 1961 r.) , NRD (od 1950 r.), Mongolia (od1962 r.), Kuba (od 1972 r.), Wietnam (od 1978 r.)

powstanie Układu Warszawskiego, militarnego sojuszu bloku radziec-kiego - Albania (do 1961 r.), Bułgaria, Czechosłowacja, NRD, Polska,Rumunia, Węgry i ZSRR

Głównym czynnikiem, który spowodował zwycięstwo ruchu komunis-tycznego w Europie Środkowowschodniej, była obecność oddziałów ArmiiCzerwonej. Jedynie komuniści jugosłowiańscy zawdzięczali sukces włas-nym siłom, a zdobyte przez nich w latach II wojny poczucie pewnościpozwoliło im w 1948 r. stawić czoła imperialnym dążeniom Stalina. Pozwycięstwie komunistycznej rewolucji w Chinach (1949), Mao Zedong(Mao Tse-tung) uznawał początkowo prymat Stalina w światowym oboziekomunistycznym, ale od początku nie dopuszczał do zbytniego uzależ-nienia Chin od ZSRR, zaś w końcu lat 50. rzucił wyzwanie moskiewskiejhegemonii, zamierzając uczynić z Pekinu konkurencyjne centrum dys-pozycyjne ruchu komunistycznego. Inni przywódcy państw komunistycz-nych zbyt wiele zawdzięczali Moskwie, toteż posłusznie podporządkowalisię jej wytycznym.

Okoliczności zdobycia władzy miały więc istotne znaczenie dla historiiobozu komunistycznego. W tych krajach, gdzie komuniści zwyciężaligłównie własnymi siłami, łatwiej im było zachować niezależność odMoskwy. Inaczej wyglądała sytuacja tych partii, które władzę zawdzięczałyradzieckiej pomocy bądź też działały w krajach leżących w strefiestrategicznie ważnej dla imperium radzieckiego (przykład Polski). Wszyst-ko to sprawiło, iż światowy obóz komunistyczny nie nabrał nigdy cechpolityczno-ideologicznego monolitu.

Kraje europejskie, w których komuniści zdobyli władzę, charak-teryzowały się podobną specyfiką. Wszystkie, z wyjątkiem Czechosłowacji,

były w okresie międzywojennym zacofane gospodarczo (dominacja chłop-stwa w strukturze społecznej) i miały niedemokratyczną formę rządów.

Komuniści po przejęciu władzy dążyli do szybkiej zmiany strukturyspołeczno-gospodarczej kraju. Ich działania polegały na:

• intensywnej industrializacji przy zachowaniu zasady prymatu prze-mysłu ciężkiego nad przemysłem lekkim i konsumpcyjnym. Dzięki nie-ustannym inwestycjom („wielkie budowy socjalizmu") oraz niskiej wydaj-ności pracy w krajach tzw. demokracji ludowej nie tylko nie byłobezrobocia, lecz odwrotnie, ciągle występował brak siły roboczej; indust-rializacja umożliwiła ponadto rozbudowę przemysłu zbrojeniowego;

• likwidacji głodu ziemi poprzez reformę rolną; w drugim etapie,zgodnie z ideologiczną tezą o wyższości gospodarki zbiorowej nadindywidualną, przystąpiono do kolektywizacji rolnictwa (w Polsce w 1948 r.);

• rozwoju oświaty (praktyczna likwidacja analfabetyzmu) oraz wy-branych dziedzin nauki i kultury, które starano się wykorzystać w służbienowego systemu.

Partie komunistyczne doprowadziły do istotnych przekształceń w wię-kszości dziedzin życia. W pierwszym okresie po zdobyciu władzy komuni-ści potrafili zyskiwać poparcie dużych kręgów społeczeństwa, zauroczo-nych wizją szybkiej odbudowy kraju ze zniszczeń wojennych, likwidacjinędzy, zacofania i niesprawiedliwości społecznych. Dość szybko jednakokazało się, iż komunistyczne dogmaty ideologiczne stanowią gorsetuniemożliwiający rzeczywisty postęp, a w komunistycznym państwiespołeczeństwo jest jedynie narzędziem w rękach grupy doktrynerów,pragnących urzeczywistnienia abstrakcyjnej idei.

Cechy państwa komunistycznego

Ideologia: oficjalnie głoszona supremacja proletariatu jako tej klasy społecznej,która zgodnie z nieubłaganymi prawami historii ma doprowadzić do zniszczeniakapitalizmu i zbudowania nowego, bezklasowego ustroju społecznego;eksponowanie wiodącej roli partii komunistycznej, skupiającej najlepszei najbardziej świadome odłamy klasy robotniczej;rozpatrywanie wszelkich zjawisk życia społecznego przez pryzmat klasowy(czy służą postępowi społecznemu i sprawie rewolucji), w praktyce dążenie doświatopoglądowej uniformizacji społeczeństwa, poddania wszelkich dziedzinżycia kontroli partii, zlikwidowania niezależnych instytucji społecznychi ośrodków myśli; dążenie do narzucenia kulturze i sztuce jednego wzorcaestetycznego (sztuka socrealistyczna).

System komunistyczny przeszedł po 1945 r. kilka faz rozwojowych. Zażycia Stalina (zm. w 1953 r.) widoczne było dążenie Moskwy do unifor-mizacji krajów bloku i narzucenia wszystkim radzieckiego modelu ustrojo-wego. Stalinizm najpełniej reprezentował totalitarny charakter komuniz-mu, co wyraziło się w przekształceniu państwa w sprawny instrumentrepresji i masowego terroru.

Polska w okresie stalinowskim

Państwo niesuwerenne, uzależnione politycznie i gospodarczo od ZSRR;bałwochwalczy kult Stalina oraz osiągnięć radzieckiej ekonomii, kultury i nauki.

Ustrój polityczny:konstytucja z 22 lipca 1952 r. (wzorowana na konstytucji radzieckiej z 1936 r.)proklamowała wprowadzenie ustroju socjalistycznego, absolutyzowała rolęaparatu państwowego kosztem ciał przedstawicielskich; uznawała własnośćpaństwową za najwyższy typ własności i wyznaczała aparatowi państwowemurolą wszechorganizatora życia gospodarczego, politycznego i kulturalnego;w teorii zapewniała obywatelom szerokie prawa i swobody, lecz odpowiednieartykuły były bądź sformułowane ogólnikowo, bądź nie doczekały się aktówwykonawczych.

Życie gospodarcze1950 r.: plan 6-letni - kreował zasady intensywnej industrializacji, przewidującwzrost produkcji przemysłowej o 168% (wykonano), rolnej o 50% (wykonanie- 19%) oraz wzrost stopy życiowej o 50-60% (wykonanie - ok.26%);

Życie polityczne: w teorii obdarzenie społeczeństwa pełnią praw politycznychi swobód obywatelskich, w praktyce rządy dyktatorskie partii komunistycznej(tzw. dyktatura proletariatu) i system nomenklatury;represyjność władzy państwowej, która - zgodnie z marksistowską teoriąo klasowym charakterze państwa - ma doprowadzić do zniszczenia przeciw-ników nowego ustroju.

Ekonomia: prymat ideologii nad gospodarką;upaństwowienie własności (państwo staje się właścicielem, producentemi dystrybutorem wytwarzanych dóbr), niszczenie niezależnych inicjatywi instytucji gospodarczych;wyolbrzymianie roli planowania - urzędnicy planują potrzeby konsumentów,wielkość produkcji oraz arbitralnie ustalają ceny, bez liczenia się z rachunkiemgospodarczym; dążenie do wyeliminowania praw rynkowych (w gospodarcekomunistycznej nie istnieją rzeczywiste ceny i rzeczywisty pieniądz).

Na XX Zjeździe KPZR (1956) Nikita S.Chruszczow ujawnił i potępiłniektóre zbrodnie Stalina, tłumacząc je cechami charakterologicznymiprzywódcy ZSRR (system stalinowski nazwano enigmatycznie okresem„kultu jednostki"). Ustrój komunistyczny miał się zreformować poprzez

1952 r.: wobec załamania się założeń planu w dziedzinie rolnictwa i przemysłukonsumpcyjnego władze wprowadziły system sprzedaży kartkowej na częśćproduktów żywnościowych i przemysłowych; w rolnictwie przeprowadzonoczęściową kolektywizację (do 1953 r. ponad 5,6 tyś. spółdzielni produkcyj-nych).

Życie politycznemonopolizacja życia politycznego przez partię komunistyczną (w 1948 r.połączenie PPR i PPS, utworzenie Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej),rozbicie bądź satelizacja ugrupowań niekomunistycznych;wewnątrz partii komunistycznej toczyła się walka między grupą wywodzącąsię z kierownictwa PPR w czasie okupacji niemieckiej (Władysław Gomułka,Zenon Kliszko, Marian Spychalski) a grupą przebywającą w czasie wojny naterenie ZSRR (Jakub Berman, Hilary Minc, Roman Zambrowski), rozstrzyg-nięta w latach 1948-1949 wyeliminowaniem z kierownictwa PPR-PZPR grupygomułkowskiej pod zarzutem „prawicowego i nacjonalistycznego odchylenia"(sekretarzem generalnym partii został Bolesław Bierut);wzrost terroru zmierzającego do zastraszenia społeczeństwa, masowe aresz-towania i pokazowe procesy duchowieństwa (1953: proces biskupa CzesławaKaczmarka, internowanie kardynała Stefana Wyszyńskiego), polityków(1949: proces Adama Doboszyńskiego) i oficerów przedwojennego WP (1951:proces gen. Stanisława Tatara), represje i czystki wewnątrz partii komunis-tycznej (1951: aresztowanie Gomułki, 1952: utworzenie X DepartamentuMinisterstwa Bezpieczeństwa Publicznego, kontrolującego prawomyślnośćczłonków partii);wszechwładza Urzędu Bezpieczeństwa (wymuszanie zeznań, stosowanie tor-tur, morderstwa); od 1954 r. początki publicznej krytyki „łamania praworząd-ności" przez organy bezpieczeństwa (1954: rozwiązanie MBP, utworzenieMinisterstwa Spraw Wewnętrznych).

Nauka i kulturanarzucanie twórcom jednego, zgodnego z dogmatami partyjnymi kanonuestetycznego (sztuka socrealistyczna);partyjna kontrola działalności naukowej, reorganizacja życia naukowego nawzór radziecki (1952: utworzenie Polskiej Akademii Nauk); od 1954 r.niewielkie poszerzenie zakresu swobód twórczych.

powrót do norm leninowskich, zdeformowanych w okresie stalinizmu.Niezależnie od intencji, wystąpienie Chruszczowa wywołało znacznyferment w ruchu komunistycznym, pozwalając niektórym krajom bloku nazwiększenie niezależności od Moskwy i przeprowadzenie politycznychi gospodarczych zmian (np. dekolektywizacja rolnictwa w Polsce).

System komunistyczny nie stracił jednak rewolucyjnego zapału i im-petu. Przeciwnie, naprawienie „błędów i wypaczeń" nadało mu pozoryuzyskania nowych sił. Na XXII Zjeździe KPZR (1961) Chruszczow ogłosił,iż w ZSRR zbudowano już socjalizm, zaś do 1980 r. stworzone zostanąmaterialne podstawy komunizmu, a stopa życiowa „ludzi radzieckich"będzie wówczas najwyższa na świecie. Dowodem żywotności doktrynybyły też jej sukcesy na terenach pozaeuropejskich (zwłaszcza zwycięstwoFidela Castro na Kubie w 1959 r.)

Działalność Chruszczowa, stanowiąca mieszaninę doktrynalnego ma-rzycielstwa i politycznego awanturnictwa, sprowokowała do reakcji bar-dziej ostrożne i konserwatywnie usposobione grupy w partii radzieckiej.Upadek Chruszczowa (1964) przerwał proces destalinizacji w ZSRRi innych krajach bloku. Niepowodzeniem zakończyły się też próby dalszejreformy systemu (m.in. pod hasłem „socjalizmu z ludzką twarzą")podejmowane w końcu lat 50. i w latach 60. przez tzw. rewizjonistów.

Kres znaczenia ruchu rewizjonistycznego nastąpił w okresie tzw.wydarzeń marcowych w Polsce oraz po zdławieniu tzw. Praskiej Wiosnyw Czechosłowacji (1968). Jeśli dotychczas krytykom rzeczywistości w kra-jach komunistycznych przyświecały intencje naprawy istniejącego ustroju(stanowili więc opozycję wewnątrzsystemową), to nowa opozycja, for-mująca się powoli w latach 70. (zwłaszcza w Polsce i w ZSRR), zamierzaławalczyć z komunizmem jako takim. Z kolei panowanie partii komunistycz-nych nabierało stopniowo cech urzędniczego, pozbawionego ideologicznejmotywacji (choć posługującego się ideologicznymi sloganami) systemu,strzegącego interesów partyjnej biurokracji oraz imperialnych dążeńZwiązku Radzieckiego (system ten zaczęto określać oficjalnie mianem„realnego socjalizmu").

Rewizjoniści pragnęli dokonać rewizji aktualnie obowiązującej wykładnidoktryny marksistowskiej przez wzbogacenie jej o treści zaczerpnięte z wczes-nych dzieł Marksa.

Polska w okresie „realnego socjalizmu"

Przełom październikowy1956: od początku roku rosnący ferment w kraju, w PZPR walka międzyzwolennikami a przeciwnikami destalinizacji, wywołana m.in. ujawnieniemprzez Chruszczowa zbrodni stalinowskich (tzw. tajny referat, wygłoszonyprzez Chruszczowa w lutym 1956 r. w trakcie XX Zjazdu KPZR);czerwiec 1956: rewolta robotnicza w Poznaniu, stłumiona przy użyciu siły;październik 1956: VIII Plenum KC PZPR - powrót Gomułki do władzy,potępienie nadużyć i wypaczeń okresu stalinowskiego, zapowiedź demo-kratyzacji (bez naruszenia zasad socjalizmu) i reform gospodarczych, zmianypersonalne w aparacie partyjnym i państwowym, wzrost niezależności Polskiw stosunkach ze Związkiem Radzieckim, rehabilitacja lub uwolnienie z wię-zień części skazanych w procesach okresu stalinowskiego, liberalizacja w dzie-dzinie polityki naukowej i kulturalnej.

Życie gospodarcze1956 r.: dekolektywizacja rolnictwa, niewielkie rozluźnienie centralizacjiplanowania oraz zapewnienie przedsiębiorstwom przemysłowym większejsamodzielności;w aspekcie generalnym system gospodarczy nie uległ zmianie; od 1958 r.ponowna intensywna industrializacja (m.in. inwestycje w przemyśle ener-getycznym - elektrownie w Turoszowie i Koninie, w wydobywczym - zagłębiesiarkowe w Tarnobrzegu);ekstensywna rozbudowa przemysłu ciężkiego (zwiększanie produkcji przezwzrost zatrudnienia, nie zaś przez większą wydajność pracy i użycie nowoczes-nych technologii) nadawała polskiej gospodarce piętno zacofania, a jednoczes-ne niedoinwestowanie rolnictwa i przemysłu lekkiego powodowało napięciaspołeczne (podwyżki cen, niski poziom stopy życiowej, trudności w zaopat-rzeniu w żywność, szczególnie w mięso i jego przetwory);w drugiej połowie lat 60. zwolnienie tempa inwestycji i stagnacja gospodarcza,której nie zdołały przełamać próby ożywienia produkcji metodami pseudoryn-kowymi (wprowadzany w 1970 r. system „bodźców materialnego zaintereso-wania").

Życie polityczneOd 1957 r. w PZPR walka między tzw. dogmatykami a rewizjonistami,rozstrzygnięta za sprawą Gomułki na rzecz przeciwników demokratyzacjisystemu (III Zjazd PZPR w 1959 r. ogłosił, iż rewizjonizm jest największymniebezpieczeństwem dla sprawy socjalizmu), w 1957 r. likwidacja tygodnika„Po Prostu" (orędującego za dalszymi reformami politycznymi i gospodar-czymi);

od początku lat 60. wzrost wpływów tzw. frakcji partyzantów (przywódca- Mieczysław Moczar), operującej hasłami nacjonalistycznymi i populistycznymi;1965-1966: hałaśliwa kampania antykościelna, wykorzystująca jako pretekstlist biskupów polskich do Episkopatu niemieckiego;1968: wydarzenia marcowe - próba zamachu stanu ze strony „partyzantów",którzy, wykorzystując silne niezadowolenie środowisk inteligenckich, wywo-łali wystąpienia uliczne młodzieży studenckiej (stosując metody politycznejprowokacji - zdjęcie ze sceny Dziadów, brutalne rozpędzenie przez milicjęniegroźnego wiecu na dziedzińcu Uniwersytetu Warszawskiego i in.), abywykazać słabość Gomułki i potrzebę polityki „silnej ręki"; następstwa„marca" - osłabienie pozycji Gomułki (choć utrzymał się przy władzy), czystkiw aparacie władzy (pod hasłami walki ze „syjonizmem" i „rewizjonizmem")coraz bardziej zdominowanym przez „partyzantów", represje wobec środo-wisk naukowych i kulturalnych (usuwanie z pracy, relegowanie z wyższychuczelni, ingerencje cenzury, procesy i kary więzienia dla przywódców ruchustudenckiego itp.), brutalizacja życia oraz rozniecanie nastrojów nacjonalis-tycznych, skierowanych przeciwko Polakom pochodzenia żydowskiego;grudzień 1970: rewolucja robotnicza na Wybrzeżu, krwawo stłumiona przezwładze; efektem „wydarzeń grudniowych" było jednak obalenie Gomułki,a nowa ekipa Edwarda Gierka rozpoczęła kurs „otwarcia na Zachód".

Nauka i kulturaPo październiku 1956 r. wydatne zwiększenie swobód działalności naukoweji kulturalnej, liczące się w świecie osiągnięcia polskich twórców (m.in. sukcesy„szkoły polskiej" w kinematografu);w pierwszej połowie lat 60. odwrót od polityki liberalizacji, pierwsze protestyśrodowisk twórczych przeciwko zaostrzeniu cenzury (1964: „list 34") i po-wstanie opozycji wewnątrzsystemowej ( rewizjoniści - m.in. działalność JackaKuronia i Karola Modzelewskiego, ruch tzw. komandosów), rozbitej w marcu1968 r., ideologiczna ofensywa „partyzantów" (1963: publikacja książkiZbigniewa Załuskiego Siedem polskich grzechów głównych);po „wydarzeniach marcowych" 1968 r. czystki w instytucjach naukowychi kulturalnych, antyinteligenckie posunięcia w oświacie (m.in. zwolnienia pracow-ników akademickich, wprowadzenie tzw. praktyk robotniczych dla studentówi preferencji dla młodzieży robotniczo-chłopskiej w przyjęciach na studia).

Polityka zagraniczna1957: Polska inicjatorem utworzenia strefy bezatomowej w Europie Środkowej,tzw. plan Rapackiego (Adam Rapacki -minister spraw zagranicznych, 1956-1968);1968: udział Polski w inwazji wojsk Układu Warszawskiego na Czechosłowację;1970: układ między Polską a RFN o normalizacji stosunków (potwierdzenieostatecznego charakteru granicy na Odrze i Nysie).

Centrum komunizmu jako ekspansywnej ideologii rewolucyjnej prze-niosło się poza Europę. W Azji, Afryce oraz Ameryce Południoweji Środkowej dłużej utrzymywały się złudzenia, iż ustrój komunistycznypozwoli na szybkie przezwyciężenie zacofania gospodarczego i cywilizacyj-nego. Autokratyczny charakter komunistycznej doktryny odpowiadałambicjom wielu polityków tych regionów, wątpiących w przydatnośćrozwiązań demokratycznych w warunkach archaicznej struktury społecz-nej oraz niskiego poziomu kultury i oświaty.

W poszukiwaniach idealnego modelu komunizmu szczególną rolęodegrały eksperymenty przeprowadzone w Chinach oraz w Kambodży.Zwróciły one w sposób drastyczny uwagę na totalitarne i antyhumanistycz-ne pierwiastki komunistycznego doktrynerstwa.

W latach 80. komunizm wszedł w fazę schyłkową. Było to wynikiempowiększającej się niewydolności ekonomicznej systemu, prowadzącej doniepowodzeń politycznych na arenie międzynarodowej oraz wzrostu

Marksizm azjatycki

Maoizm: wersja marksizmu opracowana przez Mao Zedonga (MaoTse-tunga), od 1943 r. przywódcy Komunistycznej Partii Chin. Maoizm głosił,iż podstawową formą działalności rewolucyjnej jest walka zbrojna, któraprzybiera postać wojny ludowej, prowadzonej przez główną siłę rewolucyjną,jaką jest chłopstwo. Negował znaczenie warunków obiektywnych, absolutyzu-jąc czynnik woli ludzkiej i aktywnego działania, głosił, iż komunizm możnabudować w każdych okolicznościach, jeśli tylko posiada się władzę polityczną.Przeciwstawiał się idei pokojowego współistnienia różnych systemów, opowia-dając się za bezwzględną walką z kapitalizmem, nawet kosztem wywołaniawojny atomowej. Próbą realizacji zasad maoistowskich był tzw. wielki skok(1958-1961) oraz tzw. rewolucja kulturalna (1965-1969).

Teoria „rekonstrukcji": opracowana przez Poi Pota, przywódcę CzerwonychKhmerów (frakcja kambodżańskiego ruchu komunistycznego). Przewidywałalikwidację pieniądza i wprowadzenie systemu przydziałów dóbr i żywności,likwidację dotychczasowych instytucji kulturalnych (szkół, uczelni, teatrów, kin,radia, telewizji, kościołów i świątyń, zakaz wydawania prasy i książek), likwidacjęmiast jako „wylęgarni pasożytów" i przeniesienie całej ludności na wieś,wprowadzenie kar fizycznych i terroru jako środka wychowawczego, przymuspracy fizycznej. Wprowadzenie tej teorii w życie metodami ludobójczymispowodowało w latach 1 975-1 979 śmierć ponad 3 min ludzi (1/3 ludności kraju).

nastrojów niezadowolenia ludności. Kolejna próba reformy podjęta przezMichaiła S. Gorbaczowa (pieriestrojka - przebudowa), nie dała efektu, aleosłabienie presji władzy na społeczeństwo dodało sił demokratycznejopozycji w krajach bloku. Związek Radziecki, pochłonięty problemamiwewnętrznymi, przestał angażować się w bezpośrednie poparcie dlaposzczególnych rządów komunistycznych. Doprowadziło to do szybkiejerozji i rozpadu bloku w trakcie tzw. jesieni narodów (1989 r.). Przyszłośćpolityczna wielu krajów nie rysuje się jednak jasno, a ponadto systemkomunistyczny utrzymał się w niektórych republikach byłego ZSRR, naterenach byłej Jugosławii, a także w krajach pozaeuropejskich (m.in.Chiny, Mongolia, Korea Północna, Wietnam, Kuba).

Polska w fazie schyłku komunizmu

Okres gierkowski

Po usunięciu Władysława Gomułki ekipa Edwarda Gierka zapowiadałaprowadzenie polityki stałych „konsultacji z klasą robotniczą i inteligencją",respektowanie zasad kolegialności władzy, poprawę położenia materialnego(stabilizację cen), modernizację (rewolucję naukowo-techniczną) gospodarkii apelowała o poparcie społeczne („Pomożecie?").

Ustrój1975: nowy ustrój administracyjny (likwidacja powiatów, nowy podział nawojewództwa);1976: zmiana konstytucji (m.in. wprowadzenie zapisu o PZPR jako „przewod-niej sile politycznej społeczeństwa").

Życie gospodarczepróba pogodzenia intensywnej rozbudowy przemyska ciężkiego z polepszeniemzaopatrzenia w żywność i towary konsumpcyjne i podwyższeniem stopy życiowej;1971-1973: okres sukcesów (m.in.stabilizacja cen), zaciąganie kredytów orazkupno licencji w krajach zachodnich, wielki skok inwestycyjny (m.in. od 1973 r.budowa Huty „Katowice", uruchomienie rafinerii gdańskiej, 1975); błędna ocenatych sukcesów skłoniła władze do dalszego zwiększenia wydatków inwestycyjnych(1973 - hasło budowy- drugiej Polski) i dalszego zaciągania kredytów;w drugiej połowie lat 70.: potęgujący się kryzys gospodarczy, efekt m.in.dominacji motywów politycznych nad ekonomicznymi w podejmowaniudecyzji (przemysłowa gigantomania, sztuczne zaniżanie cen w obawie przedreperkusjami społecznymi), rosnącego zadłużenia, niskiej nadal wydajnościpracy, błędów w rozdziale kredytów inwestycyjnych (np. niedoinwestowanierolnictwa - od 1974 r. import żywności);

od 1976 r.: wprowadzanie systemu sprzedaży kartkowej (cukier, limityw sprzedaży paliw);1978/79: zima stulecia obnażyła ekonomiczną i organizacyjną niewydolnośćsystemu; kryzys, którego nie powstrzymała polityka tzw. manewru gospodar-czego (1977), doprowadził w 1980 r. do fali strajków i upadku ekipygierkowskiej.

Życie politycznew pierwszej połowie lat 70.: umacnianie się nowej ekipy u władzy, m.in.rozbicie frakcji „partyzantów" , kokietowanie społeczeństwa liberalnymigestami (m.in. liberalizacja polityki paszportowej), jednoczesne wzmożenieindoktrynacji propagandowej („propaganda sukcesu"), zwiększenie oddziały-wania władzy na życie społeczne poprzez posunięcia organizacyjne (1973,unifikacja ruchu młodzieżowego);1976 - protesty robotnicze w Radomiu oraz w Ursusie i represje wobec ichuczestników; organizowanie się środowisk niezależnych i powstanie opozycjipolitycznej (1976 - Komitet Obrony Robotników, 1977 - Ruch Obrony PrawCzłowieka i Obywatela, „podziemna" prasa); uzależniona od pomocy Zachodui skrępowana podpisanymi porozumieniami międzynarodowymi (KBWE)ekipa gierkowska nie decydowała się na brutalne środki rozprawy z opozycją,prowadząc politykę cichych, niespektakularnych represji i zastraszania;1978: kardynał Karol Wojtyła wybrany głową Kościoła katolickiego;1979: pielgrzymka papieża do Polski, przebieg wizyty wykazał wyobcowaniewładzy i jej bezsilność wobec organizowania się niezależnego społeczeństwa;1980: ogólnopolskie akcje strajkowe, podpisanie porozumień w Gdańsku,Szczecinie i Jastrzębiu, legalizacja niezależnych związków zawodowych,powstanie NSZZ „Solidarność" (przewodniczący - Lech Wałęsa).

16 miesięcy „Solidarności" (sierpień 1980 - grudzień 1981)

Okres ten przyniósł ożywienie społeczne, polityczne i kulturalne, rezultatupodmiotowienia społeczeństwa, tworzącego niezależne od władz komunis-tycznych formy aktywności i działania (przede wszystkim NSZZ „Solidar-ność" - ok. 10 min członków); konflikt między NSZZ „Solidarność"a władzami, dążącymi do przywrócenia kontroli nad życiem społecz-no-politycznym, zakończył się wprowadzeniem w grudniu 1881 r. stanuwojennego.

Program ruchu „Solidarność"Program „Samorządnej Rzeczypospolitej" przyjęty podczas zjazdu w, Gdańs-ku we wrześniu 1981 r. głosił m.in. potrzebę wprowadzenia pluralizmuświatopoglądowego i organizacyjnego w życiu społecznym, wprowadzeniasamorządu pracowniczego w charakterze gospodarza przedsiębiorstw, roz-

budowy samorządu terytorialnego (stworzenie drugiej izby parlamentu:samorządowej lub społeczno-gospodarczej), urzeczywistnienia podstawowychswobód obywatelskich, wprowadzenia niezawisłości sądownictwa oraz społe-cznej kontroli nad aparatem ścigania.

Działania ruchu „Solidarność"wywieranie presji na władze (głównie metodą strajków i manifestacji) w celuurzeczywistnienia konstytucyjnych swobód obywatelskich, realizacji i roz-szerzenia świadczeń społecznych, poprawy sytuacji ekonomicznej;tworzenie wolnej prasy i wydawnictw oraz niezależnych instytucji(niezależne związki zawodowe, organizacje polityczne, kulturalne, nau-kowe itp).

Taktyka władz komunistycznychbojkotowanie przyjętych zobowiązań i porozumień;kampania propagandowa przeciwko ruchowi „Solidarność" pod zarzutemdziałania na szkodę socjalizmu, oskarżanie „Solidarności" o dezorganiza-cję gospodarki kraju (w związku z drastycznym brakiem towarów narynku);szantażowanie społeczeństwa perspektywą inwazji radzieckiej;represje, aresztowania, policyjne prowokacje (pobicia);równolegle z tymi działaniami władze przygotowały w ukryciu akcję wprowa-dzenia w kraju stanu wyjątkowego (wojennego).

Okres rządów ekipy „stanu wojennego"

Stan wojenny (wprowadzony 13 grudnia 1981);władzę objęło pozakonstytucyjne ciało - tzw. Wojskowa Rada OcaleniaNarodowego z gen. Wojciechem Jaruzelskim na czele (w terenie - pełnomoc-nicy i komisarze wojskowi);osłabienie pozycji organów konstytucyjnych (rządu i administracji cywilnej),parlamentu oraz partii politycznych (w tym także PZPR);rozwiązanie niezależnych oraz niewygodnych dla władzy organizacji społecz-nych, kulturalnych, naukowych itp. (zawieszenie, a następnie w październiku1982 delegalizacja NSZZ „Solidarność");zawieszenie większości praw politycznych i obywatelskich;represje: aresztowania, internowania (bez wyroku sądowego), wprowadze-nie trybu doraźnego w sądownictwie i zastępowanie sądów cywilnychsądami wojskowymi; wprowadzenie specjalnych regulacji prawnych - zaost-rzenie kar za pewnego typu przestępstwa; stosowanie siły i broni palnejw trakcie tłumienia prób protestu; terror psychologiczny; skrytobójczemordy;ekonomia: sterowanie gospodarką metodami nakazowymi (rządy komisarzy

wojskowych), 1982: reklamowana propagandowo próba reformy, któraograniczyła się do drastycznej podwyżki cen;reakcje społeczne: tworzenie podziemnych struktur „Solidarności", niezależ-nej prasy i wydawnictw, akcje bojkotowe wobec autorów i realizatorów stanuwojennego (m.in. bojkot telewizji przez aktorów), akcje pomocy charytatyw-nej (organizowane pod patronatem Kościoła), próby strajków i demonstracji(najsilniejsze w grudniu 1981 r. oraz wiosną i latem 1982 r.), krwawotłumionych przez wojsko i milicje;grudzień 1982: zawieszenie stanu wojennego, zwolnienie większości uwięzio-nych;czerwiec 1983: wizyta papieża Jana Pawła II w Polsce;lipiec 1983: zniesienie stanu wojennego.

Polityka normalizacji (1983-1987)

ograniczenie zasięgu represji, przywracanie swobód obywatelskich przyjednoczesnym dążeniu władz do zachowania kontroli nad życiem publicz-nym;reaktywowanie rozwiązanych w latach 1982-1983 organizacji społecznych,przy jednoczesnym podporządkowywaniu ich władzom (1985: utworzenieOgólnopolskiego Porozumienia Związków Zawodowych);1984: zabójstwo księdza Jerzego Popiełuszki przez oficerów Służby Bez-pieczeństwa - zbrodnia ta (jej inicjatorzy nie zostali wykryci) zwróciła po razkolejny uwagę na przestępczy charakter działań MSW, powodując dalsząkompromitację moralną systemu;1985: utworzenie rządu Zbigniewa Messnera, przedstawianego jako rządreformy gospodarczej (w rzeczywistości wykazał się wyraźną nieudolnościąw tym zakresie);1986: amnestia dla więźniów politycznych; katastrofa w Czernobylu (wykazu-je kompromitującą nieudolność systemu radzieckiego); aktywizacja opozycjipolitycznej - utworzenie Tymczasowej Rady NSZZ „Solidarność", działającejjawnie (tolerowanej przez władze);1987: wizyta Jana Pawła II - demonstracja obecności ruchu „Solidarność";utworzenie Komisji Krajowej NSZZ „Solidarność" (z połączenia jawnychi niejawnych struktur ruchu); wynik referendum powszechnego w sprawietempa i kosztów przemian gospodarczych okazuje się prestiżową porażkąwładz;1988: pogarszanie się sytuacji gospodarczej; fala wystąpień strajkowych ruchu„Solidarność"; dymisja rządu Messnera, zastąpionego rządem MieczysławaF. Rakowskiego;grudzień 1988: X plenum KC PZPR - zwycięstwo zwolenników dialoguz ruchem „Solidarność'.'

5. Rywalizacja dwóch bloków na areniemiędzynarodowej

Dzień, w którym wojska amerykańskie i radzieckie spotkały sięnad Łabą (25 kwietnia 1945 r.) był symbolicznym początkiem nowejery, w której stosunki obu państw stały się najważniejszym elementemsytuacji międzynarodowej. Współpraca ZSRR i USA trwała jeszczeprzez kilka miesięcy (do zakończenia wojny na Dalekim Wschodzie),po czym stopniowo ustąpiła ona miejsca rywalizacji ideologicz-no-politycznej. Konfrontacja między obu systemami objęła prawiewszystkie dziedziny życia: politykę, ekonomię, naukę i oświatę, kulturęi sztukę. Terenami tej rywalizacji stały się w równym stopniu obszarywydobycia surowców strategicznych, co przestrzeń międzyplanetarna(wyścig o opanowanie Kosmosu) i festiwale filmowe. Rywalizacja taobjęła też większość rejonów świata. Jej stawką były bowiem nie tylkodoraźne korzyści gospodarcze, lecz także ideologiczna dominacja i chęćudowodnienia wyższości swego systemu. Dlatego oba mocarstwaangażowały się zarówno w wydarzenia na bogatym w ropę naftowąBliskim Wschodzie, jak i w konflikty w tak ubogich krajach jakWietnam i Afganistan.

a. Trzydziestoletnia „zimna wojna" międzysupermocarstwami (1945-1975)

Podział świata na dwa bloki (1945-1953)W latach 1945-1953 terenem konfrontacji dwóch bloków była Europa

oraz niektóre rejony Dalekiego Wschodu. W Europie końcowa liniaoperacji wojsk radzieckich stała się granicą radzieckiej strefy wpływów,a w krajach zajętych przez Armię Czerwoną władzę przejęli komuniści.W zachodniej części kontynentu wyzwolone spod okupacji niemieckiej

„Zimna wojna"Określenie używane dla oddania stanu napięcia między krajami zachodnimia blokiem radzieckim. Za umowny początek „zimnej wojny" uważa sięprzemówienie Winstona Churchilla w Fulton (5 marca 1946 r.), w którymstwierdził on, iż z powodu ekspansjonistycznej polityki ZSRR Europęprzecięła „żelazna kurtyna", biegnąca od „Szczecina na Bałtyku do Triestu naAdriatyku".

kraje wróciły do swych przedwojennych rozwiązań ustrojowych. Oprócztego istniało też kilka krajów (w pasie między Europą Zachodnią a państ-wami bloku radzieckiego) o nie całkiem jasnej przyszłości.

Wzrost napięcia w stosunkach między krajami zachodnimi a ZSRRbył rezultatem zlikwidowania przez komunistów systemu demokratycz-nego w państwach radzieckiej strefy wpływów. Od 1948 r. głównąpłaszczyzną konfrontacji między obu mocarstwami stała się w Europiekwestia niemiecka. Podział kraju i brak ogólnoniemieckiego rządu unie-możliwiały ostateczne uregulowanie pod względem prawnym problemówterytorialnych (m.in. kwestia granicy polsko-niemieckiej) i gospodarczych(odszkodowania wojenne).Te i inne sprawy dostarczały pretekstów dowalki politycznej i propagandowej, powodując, iż problem niemieckinabrał na długie lata charakteru najbardziej zapalnej kwestii europejskiej.W Azji z kolei konfrontacja była związana ze zwycięstwem rewolucjikomunistycznej w Chinach i dążeniem bloku komunistycznego do dal-szego rozszerzenia swych wpływów, co doprowadziło do wybuchu wojnykoreańskiej.

Finlandia: w trakcie wojny sprzymierzeniec Niemiec, pokonana przez ZSRR,ale nie okupowana. Zachowała suwerenność za cenę ścisłej neutralnościw polityce zagranicznej (faktycznie o charakterze proradzieckim) oraz silnychzwiązków gospodarczych z ZSRR. Ten model zdobywania przez ZSRRwpływów w innych krajach - bez ich całkowitego podporządkowania sobie- otrzymał miano „finlandyzacji".

Austria: w 1945 r. zajęta przez wojska radzieckie, następnie okupowana przez4 mocarstwa. Po śmierci Stalina i zmianach w polityce zagranicznej ZSRRdoszło do porozumienia mocarstw, umożliwiającego Austrii odzyskaniesuwerenności (1955).

Grecja: w 1944 r. zajęta przez wojska brytyjskie w sytuacji, gdy znaczna częśćkraju została uprzednio wyzwolona spod niemieckiej okupacji przez komunis-tyczny ruch oporu. W latach 1946-1949 wojna domowa między monarchis-tami a komunistami, zakończona porażką komunistów.

Jugosławia: od 1945 r. rządzona przez komunistów; po wybuchu konfliktuz Moskwą (1948) zachowała ustrój komunistyczny, ale prowadziła niezależnąpolitykę zagraniczną.

1947

1948

1949

1950

1951

1953

ogłoszenie doktryny Trumana (tzw. doktryny powstrzymania) , przewidu-jącej udzielenie pomocy wojskowej i ekonomicznej krajom zagrożonymprzez komunizm

USA występują z planem pomocy w odbudowie gospodarczej Europy (tzw.plan Marshalla); kraje bloku radzieckiego odnoszą się negatywnie do tejoferty

pierwszy spór o przyszłość Berlina: radziecka blokada połączeń ze strefamimiasta podległymi państwom zachodnim; USA uruchamiają (na 1 1 miesię-cy) „most powietrzny", przełamując blokadę

na obszarze Niemiec powstają 2 państwa: Republika Federalna Niemiecoraz Niemiecka Republika Demokratyczna

utworzenie Organizacji Paktu Północnoatlantyckiego (NATO), sojuszuwojskowo-politycznego państw Europy Zachodniej, USA i Kanady

pierwsza radziecka eksplozja atomowa

zwycięstwo komunistów w Chinach; obalony rząd Kuomitangu (CzangKai-Szek) przenosi się na Tajwan; był on uznawany przez kraje zachodnieza rząd ogólnochiński i reprezentował Chiny w Radzie BezpieczeństwaONZ do 1971 r.

armia Korei Pomocnej atakuje Koreę Południową; do wojny włączają sięwojska amerykańskie (występujące pod flagą ONZ) oraz chińskie (tzw.chińscy ochotnicy)

front w wojnie koreańskiej stabilizuje się wzdłuż 38 równoleżnika (dotych-czasowej granicy między państwami koreańskimi).

śmierć Józefa Stalina

wojska radzieckie tłumią powstanie ludności w Berlinie Wschodnim

Współistnienie i konfrontacja (1953-1962)Apogeum „zimnej wojny" stanowił konflikt w Korei, który spowodo-

wał m.in. gwałtowny wzrost wydatków zbrojeniowych państw obu blo-ków. Impas militarny na froncie skłonił jednak walczące strony dorefleksji, a tendencjom odprężeniowym sprzyjały zmiany polityczne takw ZSRR (śmierć Stalina), jak i w USA (początek prezydentury DwightaEisenhowera w 1953 r., obiecującego w trakcie kampanii wyborczejzakończenie tej wojny). Nikita Chruszczow (przywódca partii od września1953 r.), pragnął od początku swych rządów zdystansować się od metodpostępowania Stalina, dzięki czemu w 1953 r., doszło do podpisaniaporozumienia kończącego wojnę koreańską. W 1955 r. Związek Radziecki

odbudował swe stosunki z Jugosławią, zawarł układ w sprawie Austrii, samChruszczow zaś spotkał się z przywódcami USA, Wielkiej Brytaniii Francji na konferencji w Genewie (1955). Od 1956 r. Chruszczow stał sięsymbolem destalinizacji, co przysporzyło mu niemało popularności wśródzachodniej opinii publicznej.

Istota stosunków między blokami pozostała jednak nie zmieniona.Najważniejszym novum stało się uznanie przez Chruszczowa, iż rywaliza-cja między dwoma systemami nie musi prowadzić do nowej wojnyświatowej (teza ta spowodowała konflikt z komunistami chińskimi, którzyuznali stanowisko Chruszczowa za przejaw kapitulanctwa i oportunizmu).Samej natomiast potrzeby takiej rywalizacji Moskwa nie tylko nienegowała, lecz odwrotnie, postanowiła udowodnić wyższość komunizmupoprzez gwałtowne przyspieszenie gospodarcze oraz opanowanie Kosmo-su. Temu wszystkiemu towarzyszyły intensywne zbrojenia ZSRR (zwłasz-cza w dziedzinie broni jądrowej i rakietowej) oraz granicząca z agresywnoś-cią aktywność Związku Radzieckiego w dziedzinie polityki zagranicznejw Europie (kwestia niemiecka) i poza nią (w Azji i Afryce pod hasłamipopierania walki wyzwoleńczej uciemiężonych przez kolonializm ludów).

1953

1954

1955

1956

1957

1959

1960

1961

pierwsza radziecka bomba wodorowa (9 miesięcy po eksplozji pierwszejbomby amerykańskiej)

utworzenie SEATO (Organizacja Paktu Południowo-Wschodniej Azji),sojuszu militarnego Australii, Filipin, Francji, Nowej Zelandii, Pakistanu,Tajlandii, USA i Wielkiej Brytanii

przyjęcie RFN do NATO; powstanie Układu Warszawskiego

groźba inwazji ZSRR w Polsce

stłumienie przez Armię Czerwoną powstania na Węgrzech

konflikt sueski - stanowisko USA i ZSRR zmusza Francję, Wielką Brytanięi Izrael do przerwania inwazji na Egipt

pierwszy sztuczny satelita Ziemi wystrzelony za pomocą rakiety (ZSRR)

oddziały Fidela Castro wkraczają do Hawany

ZSRR zestrzeliwuje za pomocą kierowanego pocisku rakietowego amery-kański samolot wywiadowczy U-2

pierwszy człowiek w Kosmosie (Jurij Gagarin, ZSRR)

nieudana inwazja kubańskich emigrantów w Zatoce Świń (zorganizowanaprzez Amerykańską Agencję Wywiadowczą - CIA)

Próby odprężenia i zmierzch dwubiegunowościw polityce światowej (1962-1975)

W trakcie kryzysu berlińskiego i kubańskiego wojska amerykańskiei radzieckie stanęły naprzeciw siebie w pełnej gotowości bojowej. Groziło towybuchem wojny atomowej, toteż obie strony zaczęły dbać, by sytuacjaz łat 1961-1962 nie powtórzyła się oraz by konfrontacja supermocarstwodbywała się w formach nie powodujących niebezpieczeństwa bezpośred-niego starcia między USA i ZSRR. Wyścig zbrojeń i rywalizacja w Kosmo-sie trwały dalej. Konstruując nowe ładunki jądrowe i środki ich przenosze-nia, zdawano sobie sprawę, iż broń ta będzie użyta jedynie w ostateczności,a głównym jej zadaniem miało być odstraszenie przeciwnika (stąd amery-kańska doktryna polityczno-wojskowa w latach 60. nosiła miano doktrynyodstraszania). Początkowe dysproporcje w zakresie wyposażenia obuarmii w broń masowego rażenia ustępowały miejsca tendencji do równo-wagi sił.

Po usunięciu Chruszczowa (1964) polityka zagraniczna ZSRR nabrałaostrożnego i wyrachowanego charakteru. Ekipa Leonida Breżniewa (uwładzy w latach 1964-1982) zrezygnowała z posługiwania się hałaśliwąfrazeologią rewolucyjną, ale konsekwentnie dążyła do poszerzenia wpły-wów ZSRR w krajach Trzeciego Świata i osłabienia tam pozycji państwzachodnich, w taki jednak sposób, by nie narażać na szwank gospodar-czych kontaktów ze Stanami Zjednoczonymi. Rosnące zaangażowaniew innych rejonach świata powodowało, iż w Europie ZSRR był zaintereso-wany w stabilizacji pojałtańskiego status quo, łącznie z utrzymaniempodziału Niemiec (Chruszczowowi przypisywano plany doprowadzenia dozjednoczenia tego kraju). Wszystko to sprzyjało rodzeniu się rozmaitych„odprężeniowych" inicjatyw, które znajdowały przychylny odzew u ad-ministracji amerykańskiej, szczególnie w erze Henry'ego Kissingera(1969-1973 doradca prezydenta Richarda Nixona, 1973-1976 sekretarz

1961

1962

budowa muru berlińskiego - stan gotowości bojowej wojsk radzieckichi amerykańskich w Niemczech

ZSRR rozpoczyna rozmieszczanie na Kubie rakiet ziemia-ziemia średniegozasięgu, jednostek lotnictwa oraz personelu technicznego; prezydent JohnFitzgerald Kennedy zarządza blokadę Kuby; stan pogotowia atomowegoUSA i ZSRR ; po tygodniu kryzysu Chruszczow zgadza się na demontażrakiet w zamian za obietnicę USA rezygnacji z inwazji na Kubę

stanu), którego ideą było zachowanie równowagi sił na świecie na zasadzieprzestrzegania stref wpływów wielkich mocarstw.

Sferą, w której ZSRR i USA najszybciej znalazły wspólny język, byłysprawy rozbrojeniowe. Rozmowy na temat kontroli zbrojeń strategicznych(broń masowego rażenia) dawały okazję do stałych kontaktów, umoż-liwiały demonstrowanie dobrej woli (co wykorzystywano propagandowo),a jednocześnie - wobec wyłącznie odstraszającego charakteru tej broni- nie krępowały politycznej i militarnej inicjatywy obu państw.

Ważniejsze układy rozbrojeniowe

1963

1963

1972

zainstalowanie tzw. gorącej linii (bezpośrednie połączenie telefonicznemiędzy Kremlem a Białym Domem)

układ o zakazie prób z bronią nuklearną w atmosferze, w przestrzenikosmicznej i pod wodą (układ wielostronny, nie podpisany przez Francjęi Chiny)

tzw. SALT 1 (skrót od rokowań w sprawie ograniczenia zbrojeń strategicz-nych) - dwa układy amerykańsko-radzieckie: 1) o ograniczeniu systemówbroni antyrakietowej, 2) o ograniczeniu zbrojeń ofensywnych (zamrożenieliczby naziemnych wyrzutni rakiet balistycznych, zmniejszenie liczbywyrzutni na okrętach podwodnych)

Czynnikiem zbliżającym ZSRR i USA było dążenie do zachowaniakontroli nad bronią jądrową i środkami jej przenoszenia. Chęć utrzymaniaprzez oba supermocarstwa monopolu w tej dziedzinie wywołała sporekontrowersje w obrębie poszczególnych bloków, powodując ich częściowądekompozycję. W 1964 r. Francja przystąpiła do tworzenia swychwłasnych sił nuklearnych, raczej o symbolicznym z punktu widzeniamilitarnego znaczeniu, zaś w 1966 r. opuściła struktury wojskowe NATO.

W bloku radzieckim kwestia dostępu do broni atomowej spotęgowałakonflikt między ZSRR a Chinami. Spór między chińską a radziecką partiąkomunistyczną, który zaczął się w końcu lat 50. od polemik ideologicz-nych, szybko przekształcił się w rywalizację dwu mocarstw o imperialnychdążeniach. Chińczycy pierwotnie liczyli, iż zdołają wyprodukować własnąbombę atomową dzięki radzieckiej pomocy, toteż z wielką niechęciązareagowali na układ SALT l, określając postawę Związku Radzieckiegomianem „zjednoczenia z imperializmem i reakcją". W 1966 r., po wybuchu„rewolucji kulturalnej", ZSRR stał się dla Pekinu wrogiem nr l, zaśstanowisko Chin zyskało poparcie Albanii i częściowo Rumunii.

Mocarstwowe dążenia Chin nadały większego znaczenia strategicz-nego rejonowi Azji Południowo-Wschodniej, który stał się głównymmiejscem rywalizacji dwóch systemów. Uwidoczniło się to w sposóbdrastyczny w okresie wojny wietnamskiej (1965-1973), w której bezpośre-dni udział wzięły Stany Zjednoczone i niektóre kraje SEATO, pośredni zaśChiny i Związek Radziecki. Wynik wojny był prestiżową porażką USA,sam konflikt zaś spowodował ogromne fermenty polityczne w Stanachi w Europie Zachodniej, przynosząc gwałtowny przypływ popularnościruchów lewicowych oraz lewackich, szczególnie aktywnych w trakciewystąpień studenckich w 1968 r.

Drugim obszarem konfrontacji wielkich mocarstw był rejon BliskiegoWschodu. ZSRR popierał tutaj od 1956 r. stanowisko arabskie, natomiastUSA, traktując Izrael jako swego głównego sojusznika w tym rejonie,starały się jednocześnie nie zrażać sobie opinii państw arabskich.

Na tle zapalnych obszarów Bliskiego i Dalekiego Wschodu Europa napoczątku lat 70. jawiła się jako rejon bardzo stabilny. Tu też mogłynajpełniej dojść do głosu tendencje odprężeniowe, widoczne zarównow polityce ZSRR, jak i USA. Związek Radziecki był zainteresowanyutrzymaniem spokoju w Europie ze względu na nasilający się konfliktz Chinami. Stany Zjednoczone pragnęły z kolei upokorzenia doznanew wojnie wietnamskiej zrekompensować poprzez porozumienia z ZSRRi Chinami, przynoszące trwały podział stref wpływów w świecie.

Odprężenie (detente) w Europie miało dokonać się na zasadzie uznaniaistniejącego podziału ideologicznego kontynentu oraz nienaruszalnościaktualnych granic. W tej ostatniej dziedzinie kursowi odprężeniowemusprzyjała nowa polityka RFN, związana z osobą Willy'ego Brandta(kanclerz 1969-1974), który pragnął doprowadzić do normalizacji stosun-ków z krajami Europy Wschodniej za cenę potwierdzenia powojennegostatusu i granic Niemiec.

Wyrazem polityki odprężenia były układy SALT oraz obrady Kon-ferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (1973-1975). Choćbezpośrednio przyniosły one znaczne korzyści krajom bloku radzieckiego(m.in. poprzez ożywienie wymiany gospodarczej i zwiększenie możliwościdostępu do zachodniej technologii), to jednak na dłuższe metę polityka ta,mocno eksponująca problem praw człowieka i swobód politycznych,okazała się dla tego bloku niebezpieczna, powodując nasilenie się w kra-jach komunistycznych społecznych dążeń wolnościowych.

1963

1964

1967

1968

1969

1970

1971-1972

1973

1975

prezydent John F. Kennedy zastrzelony w Dallas

początek interwencji amerykańskiej w Wietnamie

Chiny mocarstwem atomowym

wojna sześciodniowa na Bliskim Wschodzie - ZSRR i inne kraje UkładuWarszawskiego (z wyjątkiem Rumunii) zrywają stosunki dyplomatycznez Izraelem

Ernesto „Che" Guevara ginie w Boliwii (po śmierci stał się on bożyszczemmłodzieżowych ruchów politycznych o charakterze lewackim)

rewolta studencka w Europie Zachodniej oraz niektórych krajach komu-nistycznych (Polska, Jugosławia)

tzw. Praska Wiosna (próba reformy systemu komunistycznego) zdławio-na w wyniku inwazji wojsk Układu Warszawskiego

ogłoszenie tzw. doktryny Breżniewa - ZSRR przyznał sobie prawointerwencji w krajach bloku w razie zagrożenia tam „podstaw ustrojusocjalistycznego"; USA potwierdzają, iż będą respektować ustalonyw Jałcie podział Europy

krwawe starcia radziecko-chińskie nad rzeką Ussuri (wywołane przezChińczyków)

USA rozpoczynają wycofywanie swych wojsk z Wietnamu

normalizacja stosunków ZSRR - RFN

Salvador Allende prezydentem Chile - początek przemian gospodar-czo-społecznych o charakterze socjalistycznym

nawiązanie politycznych kontaktów między Chinami a USA (ustanowie-nie stosunków dyplomatycznych nastąpiło w 1979 r.)

paryskie porozumienie o zawieszeniu broni w Wietnamie

afera Watergate (ujawnienie, iż prezydent Nixon był zamieszany w in-stalowanie podsłuchów u konkurentów politycznych) zakończona ustą-pieniem Nixona w 1974 r.

pierwsza runda obrad KBWE

obalenie rządów Allende w Chile

wojna Yom Kippur na Bliskim Wschodzie; w momencie załamania sięofensywy Egiptu, ZSRR grozi wysłaniem swych wojsk, na co USAreagują postawieniem swych sił nuklearnych w stan pogotowia

Wietnam Południowy zajęty przez oddziały pómocnowietnamskie

podpisanie w Helsinkach tzw. Aktu Końcowego KBWE

b. Powrót „zimnej wojny" i ponowne odprężenie (1975-1989)

Rezultaty polityki odprężeniaPodpisanie Aktu Końcowego Konferencji Bezpieczeństwa i Współ-

pracy w Europie zakończyło okres „zimnej wojnie" w Europie. W tymsamym czasie dobiegła końca „zimna wojna" w Azji, a to dziękinormalizacji stosunków amerykańsko-chińskich i zakończeniu wojnyw Wietnamie. Rezultatem polityki odprężenia w Azji Południowo-Wscho-dniej było jednak rozprzestrzenienie się wpływów komunistycznych.W 1975 r. Wietnam Północny zakończył podbój Wietnamu Południowego,w tym samym czasie pod kontrolą komunistyczną znalazły się Kambodżai Laos, na co USA zareagowały jedynie zdawkowymi protestami. W tensposób Stany Zjednoczone kierując się koncepcją globalnego porozumie-nia mocarstw, uznawszy uprzednio dominację ZSRR w Europie Środ-kowowschodniej, przyjęły teraz zasadę respektowania imperialnych dążeńChin na terenie Azji. Inaczej rozwijała się sytuacja na Bliskim Wschodzie,gdzie polityka Egiptu w okresie prezydentury Anwara Sadata (1970-1981)doprowadziła do osłabienia pozycji ZSRR.

Amerykańska polityka w latach 70., szczególnie w okresie prezyden-tury Richarda Nixona oraz sprawowania urzędu jego doradcy przezHenry'ego Kissingera, zmierzała do zastąpienia dwubiegunowego po-działu świata układem, w ramach którego istnieje 5 głównych podmiotówpolityki światowej: USA, ZSRR, Europa Zachodnia, Chiny i Japonia.Koncepcja ta odwoływała się m.in. do realiów sytuacji gospodarczej.Oprócz trwającego nieprzerwanie od lat 50. dynamicznego rozwojuJaponii, zasadnicze znaczenie miał proces dalszej konsolidacji gospodar-czej państw Europy Zachodniej, przekształcającej się w wielki i jednoczącysię organizm ekonomiczny. Właśnie Wspólnota Europejska miała odegraćgłówną rolę w przekształceniu Europy w duchu polityki detente, szczegól-nie przez ożywienie współpracy gospodarczej z krajami bloku radzie-ckiego.

Panowanie ducha detente zostało potwierdzone przez podpisanie 18maja 1979 r. w Wiedniu drugiego porozumienia w sprawie ograniczeniazbrojeń strategicznych (SALT II), ustalającego nowe limity ilościowei jakościowe najważniejszych systemów broni. Administracja amerykańskaw okresie prezydentury Jimy'ego Cartera (1976-1980) przerwała też pracenad nowym bombowcem strategicznym oraz tzw. bombą neutronową.

Niektóre daty z historii Wspólnoty Europejskiej

1952

1957

1958

19671973

1986

1991

powstanie Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali (Belgia, Francja, Holan-dia, Luksemburg, RFN, Włochy)

utworzenie Europejskiej Wspólnoty Energii Atomowej

powstanie Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej; zasady funkcjonowa-nia i stopniowej integracji zostały określone w tzw. Traktatach Rzymskichz 1957 r.połączenie trzech wspólnot we Wspólnotę Europejskąprzyjęcie do Wspólnoty Europejskiej Wielkiej Brytanii, Irlandii i Danii (w1981 r. Grecji, w 1985 r. Hiszpanii i Portugalii)podpisanie przez kraje Wspólnoty tzw. Jednolitego Aktu Europejskiegoo przyspieszeniu działań integracyjnychtraktat w Maastricht (przewidujący wprowadzenie europejskiej jednostkimonetarnej oraz ściślejszej uniii politycznej)

Powrót „zimnej wojny"Polityka odprężenia przyniosła znaczne korzyści krajom komunistycz-

nym. Jednakże nie zamierzały one trzymać się zawartych porozumień, dążyłynatomiast do wykorzystania ustępliwości państw zachodnich dla poszerzeniaswych wpływów. Związek Radziecki, nie zdoławszy osiągnąć trwałychsukcesów w rejonie Bliskiego Wschodu (w 1976 r. Egipt wypowiedział traktat0 przyjaźni z ZSRR), zwrócił uwagę w stronę kontynentu afrykańskiego,popierając m.in. marksistowskie reformy w Republice Kongijskiej, Beninie1 Mozambiku. W latach 1975-1976 silny kontyngent wojsk kubańskich (ok.20 tyś. żołnierzy) wziął udział w wojnie domowej w Angoli, zaś w 1977 r.Rosjanie wysłali wojska kubańskie do Etiopii (prowadzącej wojnę z Somalią).Korzystając z baz w nowych krajach sojuszniczych, radzieckie okręty wojennezaczęły swobodnie operować po Morzu Czerwonym oraz Oceanie Indyjskim.Wobec nie całkiem wyjaśnionej sytuacji w Chinach po śmierci Mao Zedonga(1976) ZSRR podjął też działania wymierzone przeciwko swemu głównemurywalowi w bloku komunistycznym. W 1978 r. wojska wietnamskie dokonałyinwazji na Kambodżę, obalając tam zbrodniczy, prochińsko zorientowanyreżim Poi Pota. Stało się to powodem wojny chińsko-wietnamskiej (1979),z której Wietnamczycy wyszli obronną ręką.

Pomimo podpisania układu SALT II (1979) Rosjanie rozmieściliw Europie nowe rodzaje rakiet balistycznych średniego zasięgu, wy-strzeliwanych z ruchomych wyrzutni i trudnych przez to do zlokalizowania

i zniszczenia. W tej sytuacji w grudniu 1979 r . Rada Paktu Północnoatlan-tyckiego podjęła decyzję o zainstalowaniu na terenie RFN wyrzutnipocisków średniego zasięgu nowej generacji (tzw. pocisków samosterują-cych).

Zasadniczy cios polityce odprężenia zadała jednak inwazja radzieckana Afganistan, przeprowadzona w grudniu 1979 r. Wykazała ona złudnośćnadziei związanych z detente, umacniając w państwach zachodnich pozycjętych sił, które opowiadały się za bardziej zdecydowanym postępowaniemwobec obozu komunistycznego. Ich rzecznikiem stał się nowy (od 1980 r.)prezydent Stanów Zjednoczonych, Ronald Reagan. Od początku swejkadencji zajął on twardą postawę wobec ZSRR,dążąc jednocześniekonsekwentnie do odbudowania mocarstwowego prestiżu Stanów Zjed-noczonych oraz wzmocnienia ich potencjału militarnego.

Przebieg nowej „zimnej wojny" okazał się zdecydowanie niekorzystny dlaZSRR, uwikłanego coraz bardziej w pułapkę wydarzeń w Afganistanie.Interwencja Armii Czerwonej i stosowane tam przez nią barbarzyńskiemetody walki (m.in. użycie broni chemicznej) przyczyniły się do zburzeniawyidealizowanego wizerunku komunizmu, kreowanego ciągle jeszcze przezniektóre odłamy zachodniej opinii publicznej. Kompromitacją systemukomunistycznego było też wprowadzenie stanu wojennego w Polsce orazpojawienie się informacji o zbrodniach Czerwonych Khmerów w Kambodży.

Największym problemem Związku Radzieckiego była jednak ujaw-niająca się coraz wyraźniej niewydolność ekonomiczna i organizacyjnasystemu, powodująca, iż blok radziecki zaczął tracić możliwości kon-kurowania z Zachodem w jedynej dziedzinie, w której stanowił rzeczywi-ście potęgę - w dziedzinie zbrojeń. Dynamika rozwoju w StanachZjednoczonych nowych technologii, zwłaszcza zaś ogłoszenie w 1983 r.przez Reagana programu SDI („wojen gwiezdnych"), zmusiła przy-wódców ZSRR do zrewidowania swych imperialnych dążeń. Wynikiemtego był historyczny zwrot w polityce Związku Radzieckiego, w postacizgody na układ o likwidacji rakiet krótkiego i średniego zasięgu (grudzień1987 r.), oznaczający koniec rywalizacji militarnej obu supermocarstw.

Zwycięstwo polityki odprężenia i rozpadimperium radzieckiego

Zmiany w polityce radzieckiej były związane z osobą I sekretarza (od1985 r.) KC KPZR, Michaiła S. Gorbaczowa. Intencje, jakie mu przyświe-cały, niełatwo jeszcze dziś przekonująco objaśnić. Początkowo Gorbaczow

jawił się jako kolejny reformator ustroju komunistycznego, reprezentantmłodszych pokoleń w elicie władzy, sfrustrowanych zastojem i degrengola-dą systemu. Zainicjowana przez niego pieriestrojka przyniosła zwiększenieswobód obywatelskich, walkę z nadużyciami, osłabienie monopolu władzypartii i aparatu bezpieczeństwa. Z mniejszym powodzeniem działał onw dziedzinie gospodarczej, gdzie próby modernizacji machiny socjalistycz-nej ekonomii nie wyszły poza sferę zamierzeń. W polityce zagranicznejGorbaczow dążył do uwolnienia się od problemu afgańskiego orazpoprawy stosunków ze Stanami Zjednoczonymi. Najważniejszym i najbar-dziej brzemiennym w skutki posunięciem Gorbaczowa było jego przyzwo-lenie na odsunięcie partii komunistycznych od władzy w krajach europejs-kich bloku oraz zgoda na zjednoczenie Niemiec. Wydarzenia te, w połącze-niu z ujawnieniem się silnych tendencji niepodległościowych w nierosyjs-kich republikach ZSRR, spowodowały w latach 1989-1991 rozpadimperium radzieckiego w jego dotychczasowym kształcie, koniec tzw.porządku jałtańskiego oraz bilateralnego układu sił w polityce światowej.

„Jesień narodów" - rozpad imperium radzieckiego

II 1989

II-IY 1989

VI 1989

VIII 1989

IX 1989

X1989

XI 1989

XII 1989

III 1990

III 1991

VI 1991

wojska radzieckie opuszczają Afganistan

obrady „okrągłego stołu" w Polsce

wybory parlamentarne w Polsce kończą się wielką porażką PZPR

powstanie rządu Tadeusza Mazowieckiego, pierwszego od 40 lat nieko-munistycznego rządu w Europie Środkowowschodniej (wolne wyboryprezydenckie: XI-XII 1990, Lech Wałęsa prezydentem RP)

wojska wietnamskie opuszczają Kambodżę

proklamowanie powstania Republiki Węgierskiej (pierwsze wolne wybo-ry: III 1990)

zburzenie muru berlińskiego

obalenie rządu komunistycznego w Bułgarii (wolne wybory: VI 1990)

„aksamitna rewolucja" w Czechosłowacji (wolne wybory: VI 1990)

krwawa rewolucja i obalenie reżimu Nicolae Ceaus,escu w Rumunii(wolne wybory: V 1990)

zjednoczenie Niemiec

wolne wybory w Albanii

wybuch wojny domowej w Jugosławii

WYKAZ TABLIC CHRONOLOGICZNYCH

ŚREDNIOWIECZE

Główne wydarzenia polityczne w dziejach Polski wczesnopiastowskiej . . . . 41Chronologia i przebieg wypraw krzyżowych 39Główne wydarzenia polityczne w Polsce w okresie rozbicia dzielnicowego . 59Najważniejsze układy międzynarodowe Polski w dobie panowania

Kazimierza Wielkiego 64Postanowienia dotyczące stosunków z Luksemburgami 64Układy Kazimierza Wielkiego z Karolem Robertem 65Najważniejsze układy z Zakonem Krzyżackim 65Unie Polski z Litwą 68Przywileje szlacheckie 75Główne wydarzenia polityczne w Polsce

od końca XII do końca XV w 81Główne wydarzenia polityczne w Europie, XIV-XV w 92

ERA NOWOŻYTNA

Kształtowanie się i umacnianie absolutyzmu we Francji 132Schyłek absolutyzmu we Francji 134Reformy cesarzowej Marii Teresy i cesarza Józefa II 137Terytorium Prus 139Kształtowanie się Królestwa Pruskiego 140Absolutyzm w Prusach 140Narodziny monarchii parlamentarnej w Anglii i systemu

parlamentarno-gabinetowego 148Powstanie Zjednoczonych Prowincji Niderlandów 180Podboje Sulejmana II Wspaniałego 182Wojny turecko-polskie w XVII w 183Wojny o Inflanty w II pół. XVI w 185

Konflikt polsko-szwedzki w I pół. XVII w 185Wojna szwedzko-polska z lat 1655-1660 187Wojny moskiewsko-litewskie w końcu XV i I pół. XVI w 188Wojny króla Stefana Batorego z Moskwą 189Kalendarium interwencji polskiej w Moskwie na początku XVII w 190Powstania kozackie i ich przywódcy w końcu XVI i na pocz. XVII w. . . 191Kalendarium powstania Chmielnickiego 192Wojna polsko-rosyjska 1654-1676 192Wojna trzydziestoletnia - okres czeski 194Kalendarium wojny siedmioletniej 1756-1763 207Przebieg wojny wschodniej 1768-1774 210Wojna o niepodległość Stanów Zjednoczonych

(faza druga: ogólnoeuropejska) 212Wojna wschodnia 1787-1792 a wydarzenia w Rzeczypospolitej 213Kalendarium powstania kościuszkowskiego (1794) 215Wojny rewolucyjnej Francji z Europą (1792-1797) 217Odkrycia geograficzne Europejczyków w XV i XVI w 219Podboje i kolonizacja zamorska w XV, XVI i XVII w 222Kalendarium uzyskania niepodległości przez Stany Zjednoczone 223Najważniejsze wynalazki doby rewolucji przemysłowej 247Ruch reformacyjny w Niemczech 254Reformacja w Anglii 257Najważniejsze wydarzenia z dziejów reformacji w Polsce 262

DZIEJE NAJNOWSZE

Wiek XIX

Nowe państwa w Europie w II pół. XIX w 282Kwestia chłopska do 1863 r 288Europa w epoce napoleońskiej 298Legiony Polskie 301Terytorium Księstwa Warszawskiego 302Wojna 1809 r 304Przebieg wojny polsko-rosyjskiej 1831 r 313Ruchy spiskowe po 1831 r 316Przebieg Wiosny Ludów w Europie 318Przebieg powstania styczniowego 329

Narodziny wieku XX

Niektóre osiągnięcia nauki i techniki na przełomie XIX i XX w 337

Konflikty pa Bałkanach na przełomie XIX i XX w 351Podział Europy na bloki militarno-polityczne 352Przebieg rewolucji 1905-1907 na ziemiach polskich 363Przygotowania wojskowe Piłsudskiego przed 1914 r 365Przebieg działań wojennych w latach 1914-1916 366Przebieg działań wojennych w latach 1917-1918 367Najważniejsze dekrety władz bolszewickich w latach 1917-1918 371

Między wielkimi wojnami

Najważniejsze traktaty pokojowe 378Wojna polsko-radziecka 1919-1921 386Antyparlamentarne zamachy stanu w Europie 390Rządy Józefa Stalina 393Rządy obozu sanacyjnego 406Polska na arenie międzynarodowej 410

Lata II wojny światowej (1939-1945)

Zmiany terytorialne w Europie przed wybuchem II wojny 411„Oś" Rzym-Tokio (współpraca trzech mocarstw w latach 1936-1939) . . . 413Ważniejsze konflikty zbrojne w latach trzydziestych 414Sytuacja międzynarodowa Polski w 1939 r 415Operacje wojskowe w Europie 1939-1940 417Zmiany terytorialne w Europie IX 1939 - XII 1940 418Operacje wojskowe w latach 1940-1941 419Operacje wojskowe w latach 1942 - sierpień 1943 421Działania wojenne w Europie 423Ofensywa aliantów w 1945 r 424Walki na Dalekim Wschodzie 425Wojsko polskie na frontach II wojny światowej (1940-1945) 427Konspiracje wojskowe w Europie 446Sytuacja prawnomiedzynarodowa władz polskich w latach 1939-1945 . . . 450

Świat po II wojnie światowej

Chronologia konfliktu palestyńskiego 477Powstanie bloku radzieckiego w Europie 483Lata 1947-1953 498Lata 1953-1962 499Ważniejsze układy rozbrojeniowe 501Lata 1963-1975 503

Niektóre daty z historii Wspólnoty Europejskiej 505„Jesień narodów" - rozpad imperium radzieckiego 507

Ważniejsze błędy dostrzeżone w druku

Strona

91515151776

216

Wiersz

od góry

310-11

4

od dołu

22191817

Jest

Zabrzydowskiegos. 353s. 355s. 357s. 435

bez obu izb"17 listopada

Powinno być

Zebrzydowskiegos. 351s. 353s. 355s. 431

bez zgody obu izb"7 listopada

Druk i oprawa: Zakłady Graficzne im. KEN S.A.Bydgoszcz, ul. Jagiellońska l, FAX 21-26-71, zam. 23/95