HƏR ŞEYDƏ XEYİR GÖRMƏK

...Olar ki xoşunuza getməyən bir şey, sizin üçün xeyirlidir və olar ki,

sevdiyiniz şey də sizin üçün bir şərdir. Allah bilər də siz bilməzsiniz.

Oxucuya- Bu kitabda və digər işlərimizdə təkamül nəzəriyyəsinin çöküşünə xüsusi bir

yer ayrılmasının səbəbi, bu nəzəriyyənin hər cür din əleyhdarı fəlsəfənin təməlini meydana gətirməsidir. Yaradılışı və dolaysı ilə Allahın varlığını inkar edən Darvinizm, 140 ildir bir çox insanın imanını itirməsinə ya da şübhəyə düşməsinə səbəb olmuşdur.

1

Bu səbəbdən bu nəzəriyyənin bir aldatmaca olduğunu gözlər qarşısına sərmək çox əhəmiyyətli bir imani vəzifədir. Bu əhəmiyyətli xidmətin bütün insanlarımıza çatdırıla bilməsi isə zəruridir. Oxucularımız bəlkə tək bir kitabımızı oxuma imkanı tapa bilər. Bu səbəblə hər kitabımızda bu mövzuya xülasə də olsa bir qisim ayrılması uyğun hesab edilmişdir.

- İfadə edilməsi lazım olan bir başqa xüsus, bu kitabların məzmunu ilə əlaqədardır. Yazıçının bütün kitablarında imani mövzular, Quran ayələri istiqamətində izah edilməkdə, insanlar Allahın ayələrini öyrənməyə və yaşamağa dəvət edilməkdədir. Allahın ayələri ilə əlaqədar bütün mövzular, oxuyanın ağlında heç bir şübhə və ya sual işarəsi buraxmayacaq şəkildə açıqlanmaqdadır.

- Bu izahat əsnasında istifadə edilən səmimi, sadə və axıcı üslub isə kitabların yeddidən yetmişə hər kəs tərəfindən rahatca başa düşülməsini təmin etməkdədir. Bu təsirli və sadə izahat sayəsində, kitablar “ bir nəfəsdə oxunan kitablar” deyilişinə tam olaraq uyğun gəlməkdədir. Dini rədd etmə mövzusunda qəti bir rəftar sərgiləyən insanlar, bu kitablarda izah edilən həqiqətlərdən təsirlənməkdə və izah edilənlərin doğruluğunu inkar edə bilməməkdədirlər.

- Bu kitab və yazıçının digər əsərləri, oxucular tərəfindən şəxsən oxuna biləcəyi kimi, qarşılıqlı bir söhbət mühiti şəklində də oxuna bilər. Bu kitablardan istifadə etmək istəyən bir qrup oxucunun kitabları bir yerdə oxumaları, mövzuyla əlaqədar öz təfəkkür və təcrübələrini də bir birlərinə başa salmaları baxımından da faydalı olacaq.

- Yalnız Allah rızası üçün yazılmış olan bu kitabların tanınmasında və oxunmasında iştirak etmək də böyük bir xidmət olacaq. Çünki yazıçının bütün kitablarında isbat və razı salıcı istiqamət son dərəcə güclüdür. Bu səbəblə dini izah etmək istəyənlər üçün ən təsirli üsul, bu kitabların digər insanlar tərəfindən də oxunmasının təşviq edilməsidir.

- Kitabların arxasına yazıçının digər əsərlərinin təqdimatlarının əlavə olunmasının isə əhəmiyyətli səbəbləri vardır. Bu sayədə kitabı əlinə alan adam, yuxarıda yazdığımız xüsusiyyətləri daşıyan və oxumaqdan xoşlandığını ümid etdiyimiz kimsə bu kitabla eyni xüsusiyyətlərə sahib daha bir çox əsər olduğunu görəcək. İmani və siyasi mövzularda faydalana biləcəyi zəngin bir qaynaq təcrübəsinin olduğuna şahid olacaq.

2

İçindəkilər

Giriş………………………………………………… 33Hər Şeyi Xeyirə Yozmaq.......................................... 36Cahiliyyə Cəmiyyətinin Hadisələrə Baxışı.......... 42Xeyirləri Görmənin Yolları.................................... 45Möminlər Üçün Hər Hadisədə Xeyir Vardır....... 53Hadisələrdəki Xeyirləri Görməyi Maneə Törədən Səbəblər... 74Peyğəmbərlərin və Möminlərin Həyatlarından Nümunələr... 86Allahın İnananlara Vədi və Köməyi.................... 98Nəticə....................................................................... 103Darvinizmin Çöküşü............................................. 105

GİRİŞBelə keçmişə doğru bir baxıb bugünə qədər yaşadıqlarınızı qısaca gözdən

keçirəcək olsanız, on illərə sığan hadisələrin əslində dəqiqələri aşmadığını görərsiniz. Bir zamanlar çox önəmli olduğunu düşündüyünüz, bəzən həyacanla bəzən narahatlıqla bəzən də maraqla gözlədiyiniz bütün hadisələr sizin üçün artıq bir xatirə olmuşdur. Bütün bunlardan dünyavi mənada geriyə qalana yalnız yaddaşınızdakı məlumatlardan ibarətdir. Ancaq bütün bu zaman hissəsi içərisində sərf etmiş olduğunuz hər söz, göstərmiş olduğunuz hər rəftar, ağlınızdan keçirdiyiniz hər düşüncə, Allah qatında saxlanmış vəziyyətdədir.

Hər insanın mütləq olaraq qarşılaşacağı ölüm həqiqətiylə birlikdə bu məlumatlar qarşınıza töküləcəkdir. Sizin yaddaşınızda artıq dəqiqələrlə ifadə etdiyiniz ömrünüz Allah Qatında sizə an an, dəqiqə dəqiqə, tək bir saniyəsi belə əksik olmadan təqdim olunacaq.

Əgər ömrünüzü, Allahın həyatınız üzərindəki mütləq hakimiyyətini və hikmətli yaradışını fərq edərək keçirmisinizsə, qarşınıza çıxan bütün hadisələri xeyirə yozub, Allahın qədərinizi ən xeyirli şəkildə yaratdığının şüuruna varmısınızsa, bilin ki son sizi nüçün yenə xeyir olacaqdır.

Çünki ölüm ilə birlikdə insanın qarşı-qarşıya qala biləcəyi yalnız iki ehtimal vardır; əgər insan ömrünü Allahın razı olduğu əxlaqı yaşayaraq keçirmişsə, sonsuz bir qurtuluşla, əksinə isə sonsuz bir əzabla qaşılıq tapacaq. Allahın məmnun olacağını bildirdiyi əxlaq isə, insanın, hər şeyin Ondan gəldiyini bilərək, hər an hər şərt və vəziyyətdə Ona şükretməsi, bütün həyatını hər hadisədə bir xeyir olduğuna iman edərək yaşamasıdır.

İnsanın yaşadığı bütün hadisələrdən məmnun ola bilməsi, hər hadisədə bir xeyir olduğuna iman etməsi və hər an Allaha qarşı şükredici bir rəftar göstərəbilməsi isə, son dərəcə asandır. Bu, Allahın böyüklüyünü və üstünlüyünü qavramanın insanı çatdırdığı qəti bir həqiqətdir. Bunun üçün insanın yaşadığı dünyanı və bu dünyada qarşılaşdığı hər bir şeyi yaradan Rəbbimizi tanıması Onu gərəyi kimi təqdir edə bilməsi kifayətdir. İnsanın gözlərini dünyaya açdığı andan etibarən qaşılaşdığı hər hadisəni, eşitdiyi hər sözü, həmsöhbət olduğu hər bir şeyi yaradan Uca Allahdır. Allah sonsuz qüvvət, sonsuz ağıl, sonsuz ədalət və sonsuz hikmət sahibidir.

Quranda, “Heç şübhəsiz, Biz hər şeyi qədər ilə yaratdıq” (Qəmər Surəsi, 49) ayəsiylə də bildirildiyi kimi Allah hər şeyi müəyyən bir plan və hikmət istiqamətində yaratmaqdadır. Allahın bu sonsuz güc və üstünlüyünə qarşılıq insan isə son dərəcə məhdud və aciz bir varlıqdır.

3

Həyatda qala bilmək üçün Allahın özünə imkan tanımasına və nemət verməsinə möhtacdır. Ağılı və anlayışı, ancaq Allahın özünə öyrətdiyi qədərini qavramağa kifayətdir. Bu vəziyyətdə Allahın sonsuz ağılına və sonsuz hikmətlərlə dolu yaradışına təslim olmaq insan üçün böyük bir ehtiyacdır. Hər yaşadığı hadisədə Allahın bütün kainatın və bütün varlıqların hakimi olduğunu biləcək, özünün görmədiyi, bilmədiyi hadisələri Allahın görüb bildiyini, özünün eşidə bilmədiyi səsələri Onun eşitdiyini, yenə özünün xəbərsiz olduğu keçmişdəki və gələcəkdəki bütün inkişafları Rəbbimizin bildiyini düşünəcək və beləcə də Allahın hər hadisəni ola biləcək ən hikmətli və ən xeyirli şəkildə yaratdığını biləcəkdir. Bu həqiqətə iman etmək də ona, həyatın hər anına şükredəbilməyi bilən üstün bir əxlaq qazandıracaq. Bir başqa şəkildə ifadə edəcək olsaq, insan yaşadığı bu iman ilə eşitdiyi hər səsə, gördüyü hər görüntüyə, yaşadığı hər hadisəyə, qısacası həyatın hər anına “xeyir gözüylə baxacaq” və beləcə həyatı ən həqiqi və ən doğru şəkliylə şərh edə bilmiş olacaq.

Və ayədə, “Biz ona yolu göstərdik; (artıq o,) ya şükredici olar ya da nankor” (İnsan Surəsi, 3) hökmüylə xəbər verilən seçənəklər arasından ən doğrusunu seçərək, həyatın ən xeyirli nəticəsini götürəcək və Allahın icazəsiylə ən xeyirli həyat olan sonsuz cənnət həyatına qovuşmağı ümid edəcək.

Bu kitabın məqsədi ilə insanlara həyatı, yaşanan hər anı, hər hadisəni xeyirə yozaraq yaşamanın gözəlliyini göstərəbilmək, qədərin hər saniyəsinə xeyir gözüylə baxmanın insana dünyada və axirətdə gətirəcəyi nemətləri xatırlada bilməkdir. Yenə eyni şəkildə insanın xeyirləri görəbilməsini maneə törədən pərdələri ortadan qaldıraraq, əksinə bir həyat şəklindən xilas ola bilməsini təmin edə bilməkdir.

İnsanın qədərinin hər anına yalnız diliylə deyil, ürəyiylə də “vardır bir xeyir” deyə biləcəyi, yaşadığı çətinliklərə şübhə ilə deyil ürəkdən gələn gözəl təslimiyyətlə və məmnuniyyətlə səbir göstərəbiləcəyi bir əxlaqa təşviq etməkdir. Qədərin qüsursuz yaradıldığını xatırladaraq bütün inananları Allahın sonsuz ağlına təslim olmanın sevincini yaşamağa çağırmaqdır.

HƏR ŞEYİ XEYİRƏ YOZMAQHadisələri xeyirə yozmaq cəmiyyətin böyük çoxluğunun dost olduğu bir

məsəldir. Bir çox insan günlük həyatlarında tez-tez “vardır bir xeyir” ya da “xeyirdir inşallah” kimi sözləri istifadə edərlər. Ancaq bu istifadə ümumiyyətlə ya ağız vərdişindən ya da bu sözlərin xalq arasında adətləşmiş olmasından qaynaqlanar. Yoxsa bu insanlar xeyirə yozmanın həqiqi mənada nə ifadə etdiyinin ya da bu anlayışın günlük həyata necə köçürüləcəyinin şüurunda deyildirlər. Hətta, kimiləri bu sözün bir deyişlə həyata keçirəbiləcək xüsusiyyətdə bir məna daşıya biləcəyinin belə fərqində deyil. Halbuki insanın yaxşı ya da pis, müsbət ya da mənfi kimi görünən bütün hadisələri hər nə olursa olsun mütləq xeyirə yozması, Allaha qarşı duyulan səmimi imandan qaynaqlanan önəmli bir əxlaq özəlliyi və yenə imanın gətirdiyi bir həyat şəklidir. Və bu həqiqətin fərqinə varmaq da insana dünyada və axirətdə bütün nemətlərin qapısını açan, adamın həyatına dinclik və sağlamlıq gətirən önəmli bir mövzudur.

Gün içində möminin heç bir şeyə üzülüb üzüntüyə qapılmaması, imanı doğru anladığının bir göstərişidir. Qarşılaşılan hadisələri xeyir gözüylə qiymətləndirə bilməmək, tez-tez narahat və ümidsiz bir ruh halı içində yaşamaq, çatışmazlıq gözləməsi içində olmaq, hüzünə qapılıb romantikləşmək isə, tərtəmiz, açıq bir imanı şübhəli anlamının əlamətləridir. Bu şübhə dərhal qaldırılmalı, kəsilməz iman sevinci sabit həyat özəlliyi halına gətirilməlidir. Allaha iman edən bir insan tərslik və ya səhv kimi görünən bir hadisə ilə qarşılaşdığında, əslində bunun özü üçün mütləq ən xeyirlisi olduğunu bilməlidir. “Çatışmazlıq”, “tərslik”, “kaş ki” kimi sözləri isə ancaq dərs almaq, ibrət çıxarmaq məqsədiylə istifadə etməlidir. Yəni, “bu hadisə hikmətli və xeyirli, lakin bir dahaki səfər eyni səhvi etməyim, bu an öyrəndiyim şəkildə doğrusunu edim” şəklində baxış açısı içində olmalıdır. Təkrar eyni çətinliklə qarşılaşsa və ya eyni

4

səhvə düşərsə, yenə xeyir və hikmətlə yaradıldığını ağlından əsla çıxmamalı və “bir dahaki səfərə doğrusunu edim” deyə niyyət etməlidir. Hətta eyni hadisə dəfələrlə də təkrarlansa, yenə də Müsəlman üçün bu vəziyyətdə bir xeyir olduğunu bilməlidir; çünki bu, Allahın qanunudur və Allahın qanunu əsla pozulmaz.

Bir insanın nəfsinin mutmain, balanslı hala gəlməsi isə Allahdan gələn xeyir və hikmətin kəsilməz davam etdiyini bilməsi ilə olar. Bu həqiqəti qavramaq dünyada mömin üçün böyük bir nemətdir. Din əxlaqından uzaq, inkar içindəki insan kəsilməz əzab içindədir; hər hadisəni öz əleyhində şərh edər. Və bundan ötəri də davamlı çətinlik içindədir. Mömin isə hadisələrin hikmət və xeyir yönlərini görəbilmənin sevincini yaşar. Bu üzdən ortalı bir rəftar içində olmaq, qarşılaşdığı hadisələri həm xeyirə həm şərə yozaraq əzab içində qalmaq axirətdə möminə böyük utanc verə bilər. Bu qədər açıq və asan bir həqiqəti tənbəllik və qəflətlə anlamazlıqdan gəlmək, vicdana və ağla tam qəbul etdirməmək axirətdə və dünyada əzab içində yaşamağa səbəb ola bilər. Bilinməlidir ki, Allahın hazırladığı qədər bütün olaraq qüsursuz yaradılmışdır. Milyonlarla hadisədən ibarət olan bu bütündə, xeyir gözüylə baxan insan üçün yalnız gözəlliklər, xeyirlər və hikmətlər vardır. İmanlı bir mömin iradə və ağıl ilə gün içində heç bir hadisədə şeytanın tələsinə düşməz. Hadisənin şəkli, insanları, günü, yeri nə olursa olsun xeyir hökmündə olduğunu əsla unutmaz. Özü o an bu xeyiri görməyir ola bilər, amma önəmli olan hər şeyin xeyirlə yaradıldığına qəti olaraq inanmaqdır.

Nə var ki insan bəzən tələsikçi qurluşu səbəbiylə qarşılaşdığı hadisədəki xeyiri dərhal görmək istəyə bilər. Əgər bunu o an üçün görməzsə, özünün zərərinə olacaq şeylərdə israrçı və inadçı bir rəftar sərgiləyə bilər. Quranda insanın bu tələsikçi yönü belə bildirilmişdir:

İnsan xeyirə dua etdiyi kimi, şərə də dua etməkdədir. İnsan çox tələsikçidir. (İsra Surəsi, 11)

Halbuki insanın öz doğru və yaxşı gördüyü şeylərdə israr etməsi, bunlara çatmaq üçün tələsgənlik etməsi, ehtirasa qapılması deyil, Allahın qarşısına çıxardığı hadisələrdəki hikmətləri və xeyirləri görəbilmək üçün çalışması lazımdır. Məsələn bir insan maddi imkanlarının genişləməsini çox istəyir və bunun üçün səy göstərir. Ancaq bütün səyinə baxmayaraq bu istəyi uzun bir vaxt, hətta heç bir zaman gerçəkləşməyəbilər. Bu vəziyyəti özünün əleyhinə qiymətləndirən insan isə yanılar. Əlbəttə hər kəs Allah rızası üçün istifadə etmək üzrə mal tərəfindən və mülkcə zənginləşmək üçün dua edə bilər. Ancaq bu, gecikirsə və ya heç gerçəkləşmirsə bunda böyük xeyirlər vardır. Bəlkə müəyyən bir yekunluğa çatmadan əldə edəcəyi zənginlik insanı Allah yolundan azdıracaq, şeytanın tələsinə düşürəcəkdir. Belə bir hadisənin arxasında, insanın yaxın zamanda görəbiləcəyi və ya ancaq axirətdə qavraya biləcəyi buna bənzər daha çox çox xeyir gizlənmiş ola bilər. Bir başqa örnək olaraq isə bir iş adamı, iş həyatında böyük müvəffəqiyyət əldə edə biləcəyi çox önəmli bir yığıncağı qaçırabilər. Amma bəlkə o yığıncağa getsə yolda bir yol qəzası keçirəcək ya da yığıncaq başqa bir şəhərdədirsə mindiyi təyyarə düşəcəkdir.

Əlbəttə bunlar çox ümumi örnəklərdir və hər insan həyatında bu tərz hadisələrlə qarşılaşmışdır. İlk baxışda tərs gedir kimi görünən hadisələrin bir çox xeyirini görmüşdür. Amma bunu unutmamaq lazımdır ki, adam ilk baxışda tərslik kimi görünən bu hadisələrin xeyirini hələ qavraya bilməmiş də ola bilər. Çünki bir az öncə də ifadə etdiyimiz kimi insanın bir hadisədəki xeyiri qısa zaman içində görməsi kimi bir şərt yoxdur. İnsan bəlkə də hadisənin xeyirini illər sonra öyrənə bilər və ya heç öyrənməyəbilər. Bəlkə də Allah, qarşılaşdığı çətin bir vəziyyətin xeyirini ona axirətdə göstərəcəkdir. Son olaraq təvəkküllü və qədərə təslim olmuş bir insanın etməsi lazım olan, hər hadisəni –öz hikmətini qavrasın və ya qavramasın- xeyir gözüylə qiymətləndirmək və hər şeydən razı olmaqdır. Ancaq bunu da özəlliklə ifadə etmək lazımdır ki “xeyir gözüylə baxmaq”, hadisələri görməzlikdən gəlmək, əhəmiyyətsiz hesab etmək ya da həddindən artıq optimist davranmaq demək deyil. Tam tərsinə, hər

5

insan qarşılaşdığı hadisələrdə əlindən gələn bütün tədbirləri etməklə, hər yolu sınamaqla yükümlüdür.

Hadisənin bu yönününün də mütləq göz önünüdə saxlanılması lazımdır çünki cahiliyyə əxlaqında fərqli anlayışlar inkişaf etdirən insanlar da vardır. Məsələn cahiliyyə cəmiyyətində hadisələrə qeydsiz qalan və son dərəcə əhəmiyyətli hesab etməz davranan müəyyən bir seqment vardır ki, bunlar hər hadisəni həddindən artıq optimist qiymətləndirərlər. Belə insanlara cəmiyyət içərisində ümumiyyətlə “həyata çəhrayı gözəlliklərlə baxır” deyilər. Bu kəslər həm hadisələri əhəmiyyətli hesab etməz həm də yaxınlaşdıqları hadisələrə həll gətirmək yerinə uşaq kimi bir optimizm və saflıqla hərəkət etdikləri üçün ağılcı rəftarlar göstərməzlər. Məsələn, özünə ciddi bir xəstəlik diaqnozu qoyulan adam “burax, bir şey olmaz” məntiqiylə hərəkət etsə xəstəliyi daha da irəliləyəcək. Ya da evi soyulduğu halda tədbir görməyi gərəksiz görən insan, yeni oğrulara öz əliylə imkan təmin etmiş olacaq.

Şübhəsiz beləsinə saf bir yanaşmanın bu kitabda bəhs edilən xeyirə yozmaq və təvəkkül anlayışları ilə heçbir əlaqəsi yoxdur. Bu tərz rəftarlar açıqca əhəmiyyətli hesab etməzlikdir. Necə ki bu modeldəki ağıldan uzaq insanların əksinə möminlər, bir hadisə qarşısında əllərindən gələn bütün səyi göstərərək həqiqətən də bir hərəkət edərlər; yəni bir cür “hərəkəti dua” etmiş olarlar. Ancaq bu hərəkəti göstərərkən, hər işin nəticəsinin Allahın dilədiyi şəkildə olacağını da ağıllarından bir an olsun çıxarmazlar. Quranda bu həqiqətin şüurunda olan peyğəmbərlərin və saleh möminlərin həyatlarından örnəklər verilmiş, çətinlik və təzyiqlər qarşısındakı təvəkküllü rəftarları insanlara örnək göstərilmişdir. Bu örnəklərdən biri Hz. Hudun inkarcı qövmünün hədələmələrinə qarşı verdiyi, təvəkküllü və Allaha olan təslimiyyətini göstərən cavabıdır. Ayələrdə belə buyrulmaqdadır:

“Ey Hud” dedilər. “Sən bizə açıq bir sənəd (möcüzə) ilə gəlmiş deyilsən və biz də sənin sözünlə ilahlarımızı tərk etmərik. Sənə iman edəcək də deyilik.”

“Biz: `Bəzi ilahlarımız səni çox pis vurmuşdur` (deməkdən) başqa bir şey söyləmirik.” Dedi ki: “Allahı şahid tuturam, siz də şahid olun ki, həqiqətən mən sizin şirk qoşduqlarınızdan uzağam.”

“Onun xaricindəki (tanrılardan). Artıq siz mənə, toplu olaraq dilədiyiniz tələni qurun.”

“Mən həqiqətən, mənim də Rəbbim, sizin də Rəbbiniz olan Allaha təvəkkül etdim. (Dünyada) elə bir canlı yoxdur ki onun ixtiyarı Allahın əlində olmasın. Şübhəsiz mənim Rəbbim, dümdüz bir yol üzərindədir (dümdüz yolda olanı qorumaqdadır.)”

“Əgər (imandan) üz çevirsəniz, bilin ki, mən (Allahın mənə lütf etdiyi peyğəmbərliyi, buyurduğu hökmləri) sizə təbliğ etdim. Rəbbim yerinizə başqa bir ümmət gətirər və siz (Ona) heç bir zərər yetirə bilməzsiniz. Həqiqətən, Rəbbim hər şeyi hifz edəndir!” (Hud Surəsi, 53-57)

CAHİLİYYƏ CƏMİYYƏTİNİN HADİSƏLƏRƏ BAXIŞIBəzi insanlar başlarına gələn hadisələri, öz məntiqlərinə görə, “yaxşı və ya pis”

şəklində müəyyən kateqoriyalara ayırarlar. Bu təsnif etməyi edərkən, öz vərdişlərini və ictimai adətləri göz önündə saxlayarlar. Hadisələr qarşısında göstərdikləri reaksiyalar da hadisələrin şiddətinə və şəklinə görə dəyişikliklər göstərir, amma son olaraq yaşadıqları cəmiyyətin təyin etdiyi qəliblər içindədir.

Hər insanın uşaqlıq illərindən ertibarən gələcəyə yönəlik bəzi planları vardır. Ancaq hadisələr hər vaxt insanların düşündüyü ya da planladığı şəkildə olmaya bilər. Gözlənilməz hadisələr, ümid edilmədik inkişaflar zaman zaman hər insanın həyatında yer ala bilər. Bəzən hər şey insanın tam istədiyi, arzuladığı şəkildə gerçəkləşərkən bəzən də ilk baxışda çatışmazlıq kimi görünən çox çox hadisə ard arda gələ bilər. Çox sağlam görünən bir kimsə bir anda ölümcül bir xəstəliyə tutula bilər ya da bir qəza nəticəsində sağlamlığını itirə bilər. Yenə çox zəngin bir insan heç ümid etmədiyi bir anda bütün mal varlığını itirə bilər.

6

Ümumiyyətlə insanlar həyatları boyunca qarşı-qarşıya qaldıqları bu enişlər və çıxışlar qarşısında fərqli reaksiyalar verə bilərlər. Hadisələr arzuladıqları şəkildə inkişaf etdiyi və mənfəətlərinə bir zərər gəlmədiyi vaxt müsbət reaksiyalar verər, ancaq gözlənilməz inkişaflarla qarşılaşdıqlarında dərhal məmnuniyyətsiz və hətta üsyan edən bir rəftar içərisinə girərlər. Hadisələrin önəminə və sonlarına görə bu üsyankar rəftarları daha da şiddətlənər.

Təməldə ortaq olan bu xarakteri cahiliyyə cəmiyyətlərinin daxilində görmək mümkündür. Ancaq bu insanların bir qismi məmnuniyyətsizliklə qarşılaşdıqları bu hadisələr qarşısında yenə də “vardır bir xeyir” ya da “xeyirdir inaşllah” kimi sözlər sərf etməyi də laqeyd yanaşmazlar. Ancaq bu kəslərin bu danışmaları –daha öncə də ifadə etdiyimiz kimi- tamamilə bir ağız vərdişindən ya da cəmiyyətdə adət halına gəlmiş olmasından qaynaqlanar. Yoxsa bir çox adam söylədikləri kimi yaşadıqları hadisələrdə həqiqətən də bir xeyir axtarmazlar.

Kimiləri də zərərsiz ya da kiçik olaraq xarakterizə etdikləri çatışmazlıqlar qarşısında “vardır bir xeyiri” deyərək keçəbilərkən, önəmli ya da mənfəətlərini ciddi şəkildə zərərə salacaq xüsusiyyətdəki hadisələr qarşısında xeyirdən artıq heç danışmazlar. Məsələn işə gedərkən avtobusu qaçıran ya da maşını xarab olan bir adam beləsinə kiçik bir hadisədə “vardır bir xeyiri” deyərək əhəmiyyət verməyə bilər. Ancaq bu səbəbdən ötəri müdirinin təhqirinə məruz qalar və ya işindən qovulsa, bu vəziyyətdə dərhal şikayət etməyə başlar. Ya da ucuz bir saatı itincə “bir xeyir vardır” deyə bilən bir insan, birliyant üzüyünü itirdiyində özünü itirəcək dərəcəyə gələ bilər. Bu sərhəd “bam teli” olaraq adlandırılar və hər kəsin şübhəsiz “bam telinə toxunan bir nöqtəsi” vardır. Adamın xeyir gözüylə baxa biləcəyi ya da səbr göstərə biləcəyi kiçik hadisələr vardır, amma fövqəladə böyük bir hadisə ilə qarşı-qarşıya qaldığı zaman hər cür mənfi rəftarı sərgiləyə bilməyi özünə ən təbii haqq olaraq görər.

Kimi insanlar da, “xeyir gözüylə baxmaq” anlayışını yalnız təsəlli məqsədiylə istifadə edərlər. Yoxsa insanın hadisələri xeyir gözüylə qiymətləndirməsinin həqiqətdə nə məna ifadə etdiyinin şüurunda deyildirlər. Bunun yalnız çətinliyə düşən ya da zərərə uğrayan dostların bir-birlərini sakitləşdirmək üçün ortaya atdıqları bir təsəlli şəkli olduğuna inanarlar. Söz gəlişi müflisləşən bir tanışlarını ya da sinifdə qalan bir yoldaşlarını yatırmaq lazım olduğunda “olsun, vardır bir xeyir” ya da “olacağı varmış, xeyirə yozmaq lazım” kimi ifadələr istifadə edərlər. Hadisənin doğrudan həmsöhbəti özləri olduğunda isə xeyirdən heçbir şəkildə söz etməzlər. Bu vəziyyət, söylədikləri sözlərin mənasından tamamilə xəbərsiz olduqlarının çox açıq bir sübutudur.

Bu kimi insanların yaşadıqları mənfi kimi görünən bütün hadisələrdə bir xeyir ola biləcəyini düşünməmələri isə tamamilə təməldəki inanc pozuqluqlarından qaynaqlanmaqdadır. İnsanın həyatı boyunca hər qarşılaşdığı hadisəni yaradanın Allah olduğunu, hər işin müəyyən bir qədərlə işlədiyini və dünya həyatının bir imtahan mühiti olduğunu qavramamış olması “xeyir gözüylə baxa bilməsinə” qəti olaraq maneə təşkil edər. Bu səbəblə irəliləyən səhifələrdə öncəliklə yaşanılan hadisələrdə mütləq bir xeyir olduğuna inanmaq və bu xeyirləri görəbilmək üçün qavraması lazım olan önəmli bəzi həqiqətlərə toxunacağıq.

XEYIRLƏRİ GÖRƏ BİLMƏNİN YOLLARIHər Hadisəni, Hər Detalı Yaradanın Allah olduğunu Bilmək…İnsanların bir çoxu müsbət olaraq qiymətləndirdikləri hadisələrlə xoşbəxt

olarkən, mənfi ya da tərs gedir kimi görünən hadisələrlə birlikdə də hüzünə qapılarlar. Halbuki iman edən insanlar üçün belə bir çətinliyə düşmək son dərəcə yersizdir. Allah, Quranda hər hadisəni saleh qullarının xeyirinə yaratdığnı müjdələmiş, onlar üçün heçbir zaman hüzün və çətinlik ola bilməyəcəyini xəbər vermişdir.

Quranda izah edilən bu həqiqəti ürəyinə yerləşdirən bir insan, dünya həyatında hər nə hadisəylə qarşılaşırsa qarşılaşsın, vəziyyətindən məmnun olmağı və bu hadisənin ardında gizlənən gözəllikləri və hikmətləri görəbilməni bacarar.

7

Bəzi insanlar isə, illər içərisində yaşadıqları bu dünyanın niyə və necə var olduğunu heç düşünmədən həyatlarını yaşamalarına davam edərlər. Əlbəttə ki vicdani olaraq qarşılarına çıxan möcüzələrin və mükəmməl kainatın bir Yaradıcısı olduğunun fərqindədirlər. Ancaq dünya həyatına olan sevgilərindən ya da qarşı-qarşıya gələcəkləri həqiqətləri qəbul etmək istəməmələrindən ötəri Allahın varlığını düşünməkdən qaçarlar. Günlük həyatda qarşılaşdıqları hadisələrin hamısı Allahın bir plan və bir hikmət istiqamətində yaratdığını görməzlikdən gəlir, bunları şans ya da təsadüf kimi xəyali anlayışlarla açıqlamağa çalışarlar. Bu da onların hadisələrə xeyir gözüylə baxmalarını, yaşadıqlarından hikmətli sonlar çıxarabilmələrinə mane olar. Kimiləri də Allahın varlığını bilər, bütün kainatı və insanı yaradanın Allah olduğunu idrak edərlər. Yağışı yağdıranın, şimşəyi çaxtıranın ya da günəşi doğduranın Allah olduğunu bilərlər. Əksinə bir düşüncəyə əsla ehtimal verməzlər. Ancaq günlük həyatda qarşılarına çıxan hadisələrin ya da kiçik kimi görünən detalların Allahdan müstəqil olaraq inkişaf etdiyini sanarlar. Halbuki evlərinə girən bir oğrunu, ayaqlarına ilişən bir daşı, yağan bir yağışı, məhsul verən ya da çətinləşən bir ərazini, xeyirə gedən ya da zərərə düşən bir işi, unudulub yanan bir yeməyi də yaradan həmişə Allahdır. Bu mövzuda insanın düşüncə üfüqünü ala bildiyincə genişlədərək düşünməsi lazımdır. Çünki hər hadisə, hər detal Allahın məlumatı daxilində var olar. Hər hadisə çox incə bir plan üzərinə Allahın sonsuz ağıl və hikməti ilə yaradılmışdır. İnsanın ayağına sıçrayan bir palçıq damlasından tut, partlayan bir şindən, dəridə yaranan bir parazitdən, bir xəstəlikdən, yazılan bir yazıdan söylənən ən kiçik bir sözə qədər hər şeyi özəl bir plan üzərinə Allah insanın qarşısına çıxarmaqdadır.

İnsanın gözlərini dünyaya açdığı andan etibarən qarşılaşdığı yaxşı ya da pis kimi görünən hər hadisəni Allah yaratmaqdadır. Həyata bir bütün olaraq kainatın tək hakimi olan Allah nəzarət etməkdədir. Allah qüsursuz, mükəmməl, hikmətli və ən gözəl şəkildə yaradandır. Bu, Uca Allahın yaratmış olduğu qədərdir; Allahın yaratdığı qədərdəki hadisələr arasından bir qismini ayırıb bir kənara atmaq və bunlara yaxşı digərlərinə isə pis kimi bir yaraşdırma etmək mümkün deyil. Elə isə insana düşən bu mükəmməlliyi görüb təqdir etmək və Allahın ağlının ola biləcək ən qüsursuz sonları yaradacağını bilərək hər hadisəni xeyirə yozmaqdır. Çünki Allaha iman edən və imanı ilə hər hadisəni xeyir gözüylə qiymətləndirib, xeyirə şərh edən bir insan dünyada da axirətdə də həmişə xeyir və gözəlliklərlə qarşılaşacaq.

Yuxarıda söz etdiyimiz bu böyük həqiqətə, Quranda çox ayələ diqqət çəkilmişdir. Bu üzdən qədər həqiqətini unutmaq böyük bir səhv olar. Allahın yaratdığı qədər təkdir və eynisi ilə yaşanar. Bəzi kəslərin ağlına qədər deyildiyində sanki “fəlakətə təsəlli” kimi səhv bir anlayış gəlir. İman edənlər isə qədəri ən doğru şəkildə qavrayar və qədərinin özləri üçün ən xeyirlisi olduğunu bilərlər.

Qədər Müsəlman üçün başdan sona qüsursuz hazırlanmış, hikmət və xeyirlərlə dolu bir cənnət hazırlığıdır. Möminin bu dünyada qarşılaşdığı hər çətinlik cənnətdə sonsuza qədər götürəcəyi zövqlərin, sevincin və dincliyin qaynağıdır. “…Çətinliklə birlikdə bir asanlıq vardır” (İnşirah Surəsi, 5) ayəsi də bir yönü ilə bu həqiqətə işarə etməkdədir. Möminin göstərdiyi səbir və cəsarət, çox gözəl nemətlərlə sonsuza qədər mükafatlandırılmış halda qədərdə yazılıdır.

Bir möminin gün içərisində bəzi hadisələrə üzüləbilər, narahatlıq hiss edə bilər. Bu üzüntü və narahatlığın səbəbi o an üçün, qarşısına çıxan hadisələrin qədərdə olduğunu, hər şeyi Allahın yaratdığını unutmuş olmasıdır. Ona, “bu hadisəni Allah xeyirlə yaratdı” deyilsə əgər o anda qafil deyilsə dərhal həqiqətləri görər və rahatlayar. Bu üzdən müsəlman an an hər hadisənin qədərdə olduğunu daim xatırlamalı və xatırlatmalıdır.

Allahın əzəldə xeyir və hikmətlə hazırladığı hadisələrə təvəkkül etməli, gözəlliklərini görməyə, hikmətlərini anlamağa çalışmalıdır. Hər insan Allahın diləməsi ilə bu həqiqətləri anlaya bilər. Bəlkə hadisələrdəki saysız xeyir və hikmətin hamısı ilk

8

anda olmaya bilər; amma əgər bir hadisə gerçəkləşmişsə bilinməlidir ki o onsuz da Müsəlman üçün Allahın yaratdığı xeyir və hikmətlə birlikdə reallaşmışdır.

Canlı, Cansız Dünyadakı Hər Varlığın Bir Qədər İlə Yaradıldığını Bilmək Qədər, Allahın keşmişdən gələcəyə qədər, yaşanmış və yaşanacaq olan bütün

hadisələri tək bir an olaraq bilməsidir. Bu, Allahın hər varlıq və hadisə üzərindəki mütləq hakimiyyətini ifadə edər. İnsanlar həyatlarındakı hadisələri ancaq yaşadıqları zamanla öyrənəbilərlər. Amma Allah bütün bunları, hələ yaşanmadan öncə də biləndir. Allah üçün keçmiş, bu an və gələcək zaman birdir. Hamısı da Allahın elmi və əhatə etməsi altındadır. Çünki bunların hamısını yaradan Rəbbimizdir.

“Heç şübhəsiz, Biz hər şeyi qədər ilə yaratdıq” (Qəmər Surəsi, 49) ayəsiylə də bildirildiyi kimi dünyadakı hər varlığın bir qədəri vardır. Bəzi insanlar qədərin işləyişindəki mükəmməlliyi və bunun ardında Allahın sonsuz gücünün olduğunu düşünməzlər. Bəziləri də qədəri yalnız insanları maraqlandıran bir mövzu olaraq məhdudlaşdırarlar. Halbuki evinizdəki əşyadan yolda gördüyünüz bir daş paçasına, quru bir ota ya da meyvə verən bir budaqdan yapış da dükanda rəfdə dayanan qaba qədər kainatdakı canlı cansız bütün varlıqların Allah Qatında təyin olunmuş bir qədərləri vardır. Və hər əşya ya da hər canlı varlıq üçün yaradılan qədəri də, sonsuz ağıl sahibi Allah təyin etmişdir.

İnsanın bilavasitə ya da birdən olaraq həmsöhbət olduğu hər şey, görüdyü hər hadisə, eşitdiyi hər səs bütünüylə adamın dünya həyatındakı “blok” halındakı həyatının bir parçasıdır. Kainatda meydana gələn böyük ya da kiçik hər hadisə bir hikmət üzərinə gerçəkləşər. Heçbir çiçək təsadüfi olaraq açmaz ya da təsadüfi olaraq solmaz. Ya da heç bir insan təsadüfən doğulub, təsadüfən ölməz. Heç bir insan səhvən ya da kontrolsuz olaraq xəstələnməz. Əgər bir yaxşılıqla ya da bir pisliklə qarşılaşırsa, bu heç bir zaman üçün təsadüfən ya da şansla reallaşmaz. Hər birini, insanın yaradılışı ilə birlikdə, Allah özəl olaraq təyin etmişdir.

Allah Quranda, “Qeybin açarları Onun Qatındadır, Ondan başqa heç kimsə qeybi bilməz. Quruda və dənizdə olanların hamısını O bilər, O bilmədən bir yarpaq belə düşməz” yerin qaranlıqlarındakı bir dənə, yaş və quru xaricdə olmamaq üzrə hamısı (və hər şey) açıq bir kitabdadır” (Ənam Surəsi, 59) ayəsiylə, torpağın ya da okeanların kilometrlər tərəfindən dərinliklərində meydana gələn hadisələrdən yapış da tək bir yarpaq dənəsinin düşüşünə qədər kainatda meydana gələn hər hərəkətin təyin olunmuş bir qədər üzərinə reallaşdığını bildirmişdir.

Nə var ki insanların birçoxu yaşadıqları qədərin hər anını Uca Allahın yaratdığının şüurunda deyildirlər. Kimiləri necə yaradıldıqlarını, həyatları boyunca qarşılarına çıxan bütün bu nemətlərin necə var olduğunu belə heç düşünməmişdir. Kimiləri isə həyatı və ölümü Allahın yaratdığını, ancaq həyatın içinə aldığı detalların təsadüfi bir biçimdə inkişaf etdiyini zənn edərlər.

Halbuki Quranda, “Dünyada olan və sizin nəfislərinizdə meydana gələn hər hansı bir müsibət yoxdur ki, Biz onu yaratmadan öncə, bir kitabda (yazılı) olmasın. Şübhəsiz bu, Allaha görə çox asandır” (Hədid Surəsi, 22) ayəsiylə, qarşılaşılan hər hadisəni, hər detalı Allahın özəl bir hikmət və ağıl ilə planlamış olduğu bildirilməkdədir. İnsanın bu önəmli həqiqəti anlaması son dərəcə önəmlidir. Çünki dünyadakı hər varlığın qədərini sonsuz ağıl və hikmət sahibi olan Allah təyin etməkdədir. Bu səbəbdən hər detal, ola biləcək ən mükəmməl şəkildə planlanmaqda və ola biləcək ən hikmətli şəkildə yaradılmaqdadır. Bu həqiqətin şüuruna çatan bir insan artıq həyatın hər anından; müsbət görünənlər qədər çatışmazlıq kimi görünən anlardan da çoxuyla məmnun olacaq. Çünki Allahın saleh qulları üçün qədəri ən gözəl şəkildə yaratdığını biləcək. Allahın gözəl gördüyü bir şey üçün insanın mənfi bir zənnə qapılmasının böyük bir qəflət olduğunu fərq edəcək. Bu imani qavrayış, hadisələrə

9

xeyir gözüylə baxmasını və hadisələrdəki xeyir və hikmətləri fərq etməsini təmin edəcək.

Əksinə bir düşüncə, yəni insanın mənfiliklərlə qarşılaşdığında, başına gələn hadisəni Allahın yaratmadığını, bir başqasının buna səbəb olduğunu sanması isə adamın qədəri anlaya bilməmiş olmasındandır. Mənfi kimi görünən hər hadisə əslində bir “qədər dərsi”dir. Hər şeyi mütləq hikmət və xeyir gözüylə qiymətləndirmək lazımdır. Böyük, orta dərəcədə önəmli ya da önəmsiz kimi görünən hər hadisə qədərdə hikmət və xeyirlə yaradılmışdır. Bəzi insanlar sıx qarşılaşdıqları, istəmədikləri şəkildə inkişaf edən hadisələrə çatışmazlıq deyərlər. Halbuki çatışmazlıqda da xeyir və hikmət vardır. İnsan əksinə zənn edər, halbuki ən doğrusu qədərdə o hadisənin o şəkildə reallaşmasıdır.

Gün içində insanları üzən, rahatlarını pozan, onları hirsləndirən, sıxan, çatışmazlıq, tərslik olaraq adlandırılan hadisələrin hikmət və xeyirlərini Allah bir anda toplu olaraq göstərsə, adam üzülməsinin nə qədər səhv olduğunu dərhal anlar. İman edən bir insan bu xeyirlər qarşısında deyil hüzünləmək, tam tərsinə böyük bir sevinc içində ola bilər. Bu səbəblə insana düşən vəzifə, qədərdə yəni Uca Allahın qüsursuz yaratmasının hikmətli bir detalı olan hadisələrdə həmişə xeyir və hikmət axtarmaq və bu qavrayışa sahib olmanın sevincini yaşamaqdır.

Xeyir Kimi Görünən Hadisələrdə Şər, Şər Kimi Görünən Hadisələrdə Xeyir Ola Biləcəyini Bilmək

Öncəki sətirlərdə Allahın sonsuz ağıl sahibi olduğundan və dünya həyatında meydana gələn hər hadisəni özəl bir plan və qədər istiqamətində, xeyir və hikmətlə yaratdığından bəhs etdik. Bu nöqtədə başa düşülməsi lazım olan bir başqa mövzu isə, Allahın yaratdığı hadisələrin hansında xeyir, hansında şər ola biləcəyini əsl olaraq biləcək olanın yalnız Allah olduğudur. Çünki Allah sonsuz, insan isə məhdud bir ağla malikdir. İnsan ancaq hadisələrin xaricdən görünən qismi ilə həmsöhbət ola bilməkdə və ancaq öz anlayışı ilə bu hadisələri qiymətləndirə bilməkdədir. Məhdud məlumat və anlayışı ilə bəzən xeyir və gözəllik olan bir hadisəni mənfi, pislik ilə dolu olan bir hadisəni isə müsbət və xeyirli olaraq xarakterizə edə bilməkdədir. Bu vəziyyətdə doğruları görəbilmək üçün iman edən bir insanın etməsi lazım olan şey, Allahın sonsuz ağıl və məlumatına təslim olaraq, hər hadisəyə xeyir gözüylə baxmaqdır. Necə ki Allah bir ayəsində insanlara belə buyurmaqdadır:

… Olar ki xoşunuza getməyən bir şey, sizin üçün xeyirlidir və olar ki, sevdiyiniz şey də sizin üçün bir şərdir. Allah bilər də siz bilməzsiniz. (Bəqərə Surəsi, 216)

Allahın bu ayədə bildirdiyi kimi, insanın özü üçün çox xeyirli və gözəl olacağını sandığı bir hadisə əslində dünyada və axirətdə hüsrana uğramasına səbəb ola bilər. Ya da zərərə düşəcəyini düşünərək qaçdığı bir hadisə adama gözəllik, bərəkət bolluq və hüzür gətirəcək ola bilər. Bütün bunların həqiqi məlumatı yalnız və yalnız Allah qatında gizlidir. Gərək şər gərəksə xeyir kimi görünən bütün hadisələr Allahın dilməsiylə gerçəkləşir.

Allah kim üçün nəyi diləsə o olar. Quranda, “Allah sənə bir zərər toxunduracaq olsa, Ondan başqa bunu səndən qaldıracaq yoxdur. Və əgər sənə bir xeyir istəsə. Onun bol fəzlini geri çevirəcək də yoxdur. Qullarından dilədiyinə bundan verər. O, bağışlayandır, əsirgəyəndir.” (Yunus Surəsi, 107) ayəsiylə də bu önəmli həqiqət xatırlanmışdır.

Bu səbəbdən Rəbbimizdən bizə gələn hər hadisə, xeyir kimi də görünsə şər kimi də görünsə əslində bizim üçün xeyirlidir. Daha öncə söz etdiyimiz kimi hadisələrin nəticəsini təqdir edə biləcək olan zaman və məkanla məhdud insanlar deyil, zamandan və məkandan münəzzəh olan, zamanı, məkanı, hadisələri və insanları da tək bir anda yaratmış olan Allahdır. (Detallı məlumat üçün baxın. Harun Yəhya, Vaxtsızlıq və Qədər Həqiqəti)

10

MÖMİNLƏR ÜÇÜN HƏR HADİSƏDƏ XEYIR VARDIR Hər insanın həyatında çətin anlar olaraq xarakterizə edə biləcək zamanlar

vardır. Quran əxlaqından uzaq yaşayan insanların bir çoxu bu anları narahatlıq, üzüntü və çətinlik kimi duyğular içərisində keçirərlər. Belə mühitlərdə əsəbilik, gərginlik, mübahisə sıx bir şəkildə sərgilədikləri rəftarlardır. Bu reaksiyaların tək səbəbi isə, kitabın başından bəri söz etdiyimiz kimi, bu kəslərin dinin gətirdiyi gözəl əxlaqdan uzaq yaşamalarıdır. Allaha və Onun yaratmış olduğu qədərin qüsursuzluğuna iman etmədikləri üçün, qarşılaşdıqları hadisələrin, çəkdikləri çətinliklərin arxasında bir hikmət və xeyir görməzlər. Necə ki iman etmədikləri üçün onsuz da dünyada keçirdikləri hər an öz əleyhlərinə işləməkdədir. Onlar da bunun çətinliyi və gərginliyi içində həyatlarını sürdürərlər.

Möminlər isə, Allahın dünya həyatında özləri üçün yaratdığı çətinliklərin bir imtahan verdiyini bilərlər. Bu sınaqların, saleh Müsəlmanlar ilə “ürəklərində xəstəlik olan” və səmimi olaraq iman etməyən kəslərin ayrılması üçün özəl olaraq yaradıldığının fərqindədirlər. Çünki Allah Müsəlmanları mütləq sınayacağını və doğru olanlarla olmayanları bir-birindən ayırd edəcəyini Quranda belə vəd etmişdir:

Yoxsa siz, Allah, içinizdən cəhd edənləri (səy göstərənləri) ayırd etmədən və səbr edənləri də ayırd etmədən cənnətə girəcəyinizimi sanırsınız? (Al-İmran Surəsi, 142)

Allah pisi yaxşıdan (münafiqi mömindən) ayırmaq üçün möminləri sizin (indi) olduğunuz vəziyyətdə qoyan deyildir. Allah sizə qeybi də bildirən deyildir. Lakin, Allah öz peyğəmbərlərindən istədiyi şəxsi seçər (ona qeybdən bəzi şeylər bildirər). Buna görə də Allaha və Onun peyğəmbərlərinə inanın. Əgər inanıb Allahdan qorxsanız, sizi böyük bir mükafat gözləyir! (Ali-İmran Surəsi, 179)

Bu mövzuyla əlaqədar olaraq Quranda, Peyğəmbərimiz (s.ə.s.) dövründə yaşanan belə bir hadisə örnək verilmişdir:

(Ühüd müharibəsində) iki ordunun qarşılaşdığı gündə başınıza gələn fəlakət də Allahın iznilə oldu ki, möminləri ayırd etsin.

Və münafiqləri onlardan fərqləndirsin. Onlara: “Gəlin Allah yolunda vuruşun, yaxud müdafiədə bulunun! (Düşmənin hücumunu dəf edin!) – deyildi. Onlar: “Əgər biz vuruşa bilsəydik, sizin ardınızca gələrdik” – deyə cavab verdilər. Onlar o gün imandan çox küfrə yaxınlaşmışdılar, ürəklərində olmayan şeyi dillərilə deyirlər. Halbuki, Allah onların (bütün) gizlətdiklərini çox yaxşı bilir! (Al-İmran Surəsi, 166-167)

Yuxarıdakı ayələr əslində bu ana qədər söz etdiyimiz mövzunu açıqlamaqdadır. Peyğəmbərimiz (s.ə.s.) dövründə müsəlmanlar çətin mühitlərlə qarşılaşmış, zahirən bəzi çətinliklər çəkmişlərdir. Zahirən möminlər çətin bir mücadələ içində kimi görünməkdəydilər. Ancaq ayələrdə bildirildiyi kimi, bu hadisə də Allahın icazəsiylə gerşəkləşmiş və möminlərə zərər verməyə çalışan münafiqlərin ortaya çıxmasına vəsilə olmuşdur. Yəni nəticəsi, möminlər üçün –hər vaxt olduğu kimi- xeyirə dönmüşdür.

Möminlər, bu ayələrdə xəbər verilən həqiqətləri bildikləri üçün pis kimi görünən bir hadisəni ya da çətinlik anını, səmimiyyətlərini, Uca Allaha olan bağlılıqlarını və təvəkküllərini göstərmək üçün gözəl bir fürsət olaraq qiymətləndirərlər. Dünyada həm çətinliklərlə həm də nemətlərlə sınandıqlarını əsla ağıllarından çıxarmazlar. Bu gözəl əxlaqlarının və təslimiyyətlərinin bir nəticəsi olaraq Allah pis kimi görünən hadisələri və çətinlikləri saleh qullarının lehinə çevirər.

İrəliləyən səhifələrdə insanların günlük həyatlarında qarşılaşa biləcəkləri bəzi çətinliklərdən, dünya həyatına xas sınaqlardan bəhs ediləcək. Məqsəd, insanlar üçün çətin kimi görünən hadisələrin ardında gizli olan xeyirləri, dünyada və axirətdə çətinliklərə səbr etmənin möminlərə gətirəcəyi gözəllikləri və nemətləri xatırlatmaqdır.

Mallardan Azaltma İlə Sınanma

11

İnsanların birçoxunun həyatlarındakı ən önəmli məqsədlərdən biri, mal, mülk zənginliyinə sahib ola bilməkdir. Həyatlarında çox önəmli bir yer təşkil edən bu hədəfə çata bilmək üçün hər yolu sınayar, heç bir şeydən çəkinməzlər. İnsnların mala verdikləri bu dəyər Quranda “ehtiraslı şəhvət” və “dünya həyatının çəkici bəzəyi” olaraq təyin olunmuşdur. Ayələrdə belə buyrulur:

Qadınlar, uşaqlar, qızıl-gümüş yığınları, yaxşı cins atlar, mal-qara və əkin yerləri kimi nəfsin istədiyi və arzuladığı şeylər insanlara gözəl göstərilmişdir. (Lakin bütün) bunlar dünya həyatının keçici zövqüdür, gözəl dönüş yeri isə Allah yanındadır. (Al-İmran Surəsi, 14)

(Bəzi adamların fəxr etdiyi) mal-dövlət, oğul-uşaq (oğullar) bu dünyanın bər-bəzəyidir. Əbədi qalan yaxşı əməllər isə Rəbbinin yanında həm savab, həm də (Allahın mərhəmətinə) ümid etibarilə daha xeyirlidir! (Kəhf Surəsi, 46)

Allah bir başqa ayəsində isə din əxlaqından uzaq yaşayan insanlar üçün, Mal-dövləti isə lap çox sevirsiniz. (Fəcr Surəsi, 20) şəklində bildirməkdədir. Bu ayədən də aydın olduğu kimi cahiliyyə cəmiyyəti insanları mal sahibi olma mövzusunda bir ehtiras içərisindədirlər. Çünki mal və mülk zənginliyi, din əxlaqını mənimsəməyən cəmiyyətlər üçün, üstünlüyü ifadə edən çox önəmli bir özəllikdir. Bu səhv modeldə, malı olana hörmət edilər, hörmət göstərilər və dəyər verilər. İnsanlar istədikləri zənginliyi əldə etdiklərində çox böyük bir gücə sahib olduqlarını düşünürlər. Bu baxımdan hər kəsin ən öncə istəklərindən biri, çox çox zənginliyə sahib olmaqdır.

Cahiliyyə insanlarının mala və zənginliyə bu qədər düşgün olmaları, həyatları boyunca sahib olduqlarını itirmə qorxusnu da özü ilə gətirər. Bu məntiqə və anlayışa sahib olan bəzi insanlar, malları bir səbəbdən ötəri əllərindən alınsa tamamilə ümidsizliyə düşər və Allaha qarşı üsyankar bir rəftar göstərərlər. Mallarının azalmasının əslində bir sınaq olduğundan tamamilə qəflətdə olduqları üçün, böyük bir zərərə düşmənin üzüntüsünü yaşayarlar.

Halbuki Allah Quranda, iman edən qullarına əllərindən çıxanlar üçün üzüntü keçirməmələrini və özlərinə verdiyi nemətlər səbəbindən də sevinib hədlərini aşmamalarını əmr etmişdir. (Hədid Surəsi, 23) Allah, ayələrində insanları etidallı olmağa və gözəl əxlaqa çağırmaqdadır. Bir insanın mal və mülkü artdığında həddini aşması, azadlığında isə ümidsizliyə qapılması Allaha qarşı nankorluq olar.

Lakin hadisələri öz anlayışlarına görə qiymətləndirən cahiliyyə cəmiyyəti insanları mal itkisində duyulan üzüntünü təbii qarşılayırlar. Məsələn bir adamın həyatı boyunca çalışıb sahib olduğu sərvəti bir təbii fəlakət səbəbiylə bir neçə saniyədə əlindən alına bilər. Ya da uzun zaman pul yığıb gözəl bir ev, qısa sürən bir yanğından ötəri istifadə edilə bilməyəcək hala gələ bilər. Dünya həyatının bir sınaq məkanı olduğunun və belə bir hadisə ilə sınanıldığının şüurunda olmayan insan, malı bir anda əlindən alındığında nə baş verdiyin anlamaz, mənfi və üsyankar bir əxlaq göstərər.

Din əxlaqından uzaq insanlar mal itkisini bu xarab baxışla qiymətləndirdikləri üçün, bu hadisənin xeyirli və yaxşı yönü ola bilməyəcəyini düşünürlər. Necə ki bu baxışla və Allaha qarşı göstərdikləri təvəkkülsüzlük səbəbiylə, həqiqətən də bu hadisə öz əleyhlərində olar.

Halbuki xeyir gözüylə baxan insanlar üçün vəziyyət tamamilə fərqlidir. Mülklərini itirmələrinin o anda bilmədikləri çox çox hikmətləri və xeyirləridir. Bəlkə də Allah, bu vəsilə ilə zənginlikdən şişmiş və böyüklük hissi duyanların dünya həyatının keçici həvəslərinə qapılmış olan qullarına bir xatırlatma etməkdədir.

Onlara, bütün gücün Özünə aid olduğunu və yalnız Özünə rəğbət etmələri lazım olduğunu xatırlatmaqdadır. Və ya o çətin anda səbr edən, təvəkkül edən qullarına dünyada və axirətdə daha gözəliylə cavab verərək onlar üçün bilmədikləri xeyirli bir gələcək təyin etmiş ola bilər. Dünya həyatının keçici və zahiri mənfəətləri yerinə sonsuz olan axirət həyatındakı saysız nemətləri onlara verə bilər, ki dünyanın keçici

12

nemətləri ilə axirətin sonsuz nemətləri arasında bir müqayisə edildiyində sonsuz axirət nemətlərinin daha xeyirli olduğu son dərəcə açıqdır.

Bu tərz hadisələrin dünyaya yönəlik də çox xeyiri tapıla bilər. Məsələn bir insan yeni aldığı maşınıyla qəza keçirsə və maşın ağır ziyan görsə belə bunda şübhəsiz bir xeyir vardır. Allah, bəlkə də bu insanı daha böyük bir qəzadan ya da başına gələ biləcək pis bir hadisədən qorumuşdur. Vicdanlı bir insan başına gələn bu hadisəni bir xəbərdarlıq, bir xatırlatma hesab edib bağışlanma diləyər və Allahın yaratdığı qədərə qeydsiz şərtsiz təslimiyyət göstərər.

“Olar ki Sevdiyiniz Şey Sizin Üçün Bir Şərdir”Bəqərə Surəsinin 216-cı ayəsində Allah, “şər” olaraq görülən bəzi şeylərin

insanlar üçün xeyir gətirə biləcəyini xəbər vermişdir. Ancaq eyni ayədə bunun yanında insanların sevdiyi şeylərin özləri üçün “şər” ola biləcəyi də xəbər verilmişdir. Quranda bu mövzuyla əlaqədar verilən bir örnək, xəsisilik edən zəngin inkarcıların mövqeləridir. İnkarcıların, xəsisiliyi, xalq arasındakı təbiriylə “oyanıqlıq” zənn etmələri və Allah yolunda istifadə etmədikləri zənginliklərinin özləri üçün bir fayda gətirəcəyini sanmaları çox böyük bir qəflətdir. Çünki Allah, belə bir zənginliyin, sahibləri üçün “şər” olduğunu və axirətdə özlərinə əzab səbəbi olacağını Quranda bildirmişdir:

Allah tərəfindən bəxş olunmuş mal-dövləti sərf etməyə xəsislik edənlər heç də bunu özləri üçün xeyirli hesab etməsinlər. Xeyir, bu onlar üçün zərərlidir. Onların xəsislik etdikləri şey qiyamət günü boyunlarına dolanacaqdır. Göylərin və yerin mirası Allaha məxsusdur. Allah hər bir əməlinizdən xəbərdardır! (Al-İmran Surəsi, 180)

Qəsəs Surəsində də, Allahın özünə böyük bir zənginlik verdiyi, lakin bu səbəblə ərköyünlüyə qapılan və azğınlaşan qazancının hekayəsi izah eidlməkdədir. Özünə edilən xəbərdarlıqları dinləməməsi səbəbiylə həlak edilən qazancının vəziyyəti, insanlar üçün ibrət təşkil etməkdədir. Qazancının vəziyyəti Quranda belə xəbər verilməkdədir:

Həqiqətən, Qarun Musa qövmündən (Musanın əmisi oğlu) idi. Onlara (İsrail oğullarına) qarşı (zülm etməkdə, Musanın üzünə ağ olmaqda və özünü yuxarı tutmaqda) həddini aşmışdı. Biz ona açarlarını bir dəstə güclü adamın zorla daşıya biləcəyi xəzinələr vermişdik. Qövmü ona belə dedi: “(Malına qürrələnib) sevinmə. Şübhəsiz ki, Allah (malına qürrələnib) sevinənləri sevməz!

Allahın sənə verdiyindən özünə axirət qazan (malını Allah yolunda sərf et). Dünyadakı nəsibini də unutma. (O maldan qismətinin ancaq bir kəfən olduğunu bil. Pulunu mənasız yerə sağa-sola səpələmə; səhhətinin, sərvətinin, gəncliyinin qədrini bil. Sabah səni Allahın əzabından qurtara biləcək yaxşı əməllər et). Allah sənə (sərvət verməklə) yaxşılıq etdiyi kimi, sən də (varından yoxsullara, qohum-əqrəbaya xərcləməklə) yaxşılıq et. Yer üzündə fitnə-fəsad törətməyə cəhd göstərmə. Həqiqətən, Allah fitnə-fəsad törədənləri sevməz!”

(Qarun) dedi: “Bu (var-dövlət) mənə yalnız məndə olan elm (Tövratı gözəl bilmək, yaxud əlkimyaya yaxşı bələd olmaq, ticarətdən baş çıxartmaq) sayəsində verilmişdir. Məgər o (Qarun) Allahın ondan əvvəl özündən daha qüvvətli və daha varlı olan neçə-neçə kəsləri məhv etdiyini bilmirdimi? Günahkarlar öz günahları barəsində sorğu-sual olunmazlar. (Onların günahkar olduqları üzlərindən bilinər və buna görə də heç bir sorğu-sual edilmədən cəhənnəm oduna atılarlar). (Qəsəs Surəsi, 76-78)

Ayələrdə bildirildiyi kimi, qazancın sahib olduğu zənginliyin özünə xeyir gətirəcəyini zənn etmiş və əlindəkilərlə ərköyünlüyə qapılmış və böyüklənmişdir. Ancaq sonunda hüsrana düşmüşdür. Möminlərin isə “malı-mülkü” qiymətləndirmə şəkli bura qədər izah edilən xarab cahiliyyə anlayışından tamamilə fərqlidir. Quranda əmr edildiyi kimi davranan bir mömin üçün mülk sahibi olmaq həyatında çox önəmli yer tutmaz.

13

Mal ehtirası, yığma ehtirası kimi cahiliyəyə görə davranışların heçbiri möminlərin üstün əxlaqında görülməz. Çünki mömin bütün həyatını Allahın razılığını qazanmağa həsr etmişdir. Bu səbəbdən ötəri mallarını da Allah yolunda istifadə edər və nəfsinin eqoist ehtiraslarına əsla qapılmaz; dünyavi çıxarlara deyil, hər vaxt axirətdə qazanacağı gözəlliklərə yönələr. Belə hərəkət edən möminlər Allah qatında üstün olanlardır. Və Allah onları Quranda belə müjdələməkdədir:

Allah, şübhəsiz ki, Allah yolunda vuruşub öldürən və öldürülən möminlərin canlarını və mallarını Tövratda, İncildə və Quranda haqq olaraq vəd edilmiş Cənnət müqabilində satın almışdır. Allahdan daha çox əhdə vəfa edən kimdir? Etdiyiniz sövdəyə görə sevinin. Bu, böyük qurtuluşdur (uğurdur)! (Tövbə Surəsi: 111)

Bu həqiqətin fərqində olan peyğəmbərlər, elçilər, saleh möminlər tarix boyunca özlərinə nemət olaraq verilən malın əslində Rəbbimiz Allaha aid olduğunu bilərək hərəkət etmişlər; bütün sərvətlərini və zənginliklərini Allahı razı edəcəklərini ümid etdikləri şəkildə istifadə etmişlər. Məsələn, ayədə ifadə edildiyi üzrə möminlər, “… mala olan sevgilərinə baxmayaraq onu yaxınlara, yetimlərə, yolda qalmışa və kölələrə” (Bəqərə Surəsi, 177) verəcək bir əxlaqa və mərhəmətə sahibdirlər. Ayrıca möminlər bəzi insanların etdiyi kimi göstəriş olaraq deyil, tam tərsinə “… yalnız Allahın razılığını qazanmaq və imanlarını gücləndirmək üçün” (Bəqərə Surəsi, 265) infaq edərlər. Bu səbəbdən mallarından bir azalma olduğu zaman da cahiliyyənin reaksiyalarının tam tərsi olaraq, bunun Allahın bir imtahanı olduğunun şüurunda hərəkət edərlər, səbr edərlər və xeyir gözüylə baxarlar. İnananların belə bir vəziyyətdə necə bir rəftar göstərdikləri Quranda belə bildirilmişdir:

(Ya Rəsulum!) De: “Ey mülkün sahibi olan Allah! Sən mülkü istədiyin şəxsə verər, istədiyin şəxsi yüksəldər və istədiyin şəxsi alçaldarsan. Xeyir yalnız Sənin əlindədir. Həqiqətən, Sən hər şeyə qadirsən! (Ali-İmran Surəsi, 26)

Sonda, inananlar çox yaxşı bilirlər ki inkarcıların malları onlara dünyada xeyirli deyil, tam əksinə bir əzab mövzusu olacaq. Bu, Uca Allahın vədidir. Ayədə belə buyrulmaqdadır:

(Ya Peyğəmbərim! Münafiqlərin) nə malları, nə də oğul-uşağı səni təəccübləndirməsin. Allah onlarla ancaq münafiqlərə dünyada əzab vermək, kafir olduqları halda, canlarını almaq istər. (Tövbə Surəsi, 55)

Xəstəliklərin Ardındakı Gizli HikmətlərCahiliyyə cəmiyyəti insanları davamlı olaraq gələcəkləri üçün planlar edər və bu

planlarının hər vaxt öz hazırladıqları şəkildə inkişafını gözləyərlər. Bu üzdən də ani gələn bir xəstəlik və ya gözlənilməz bir qəza ilə qarşılaşdıqlarında bir anda bütün həyatları alt üst olar. Çünki etdikləri planlar içində xəstəlik və ya qəza kimi bir hadisəyə heç yer verməmişlər. Hətta bir çoxu, sağlam bir bədənə sahibkən –hər gün minlərlə adamın başına gələ bilən- bu tərz hadisələrlə qarşı-qarşıya gələ biləcəyini düşünməmişdir belə.

Bu üzdən də cahiliyyə insanları belə bir vəziyyət meydana gəldiyində dərhal üsyankar bir tutum içinə girərlər. “Niyə mənim başıma belə bir hadisə gəldi?” kimi qədər həqiqətinə son dərəcə tərs bir davranış göstərərlər. Bu məntiqlə hərəkət edən, din əxlaqından uzaq yaşayan insanlar üçün bir xəstəlik və ya qəza anında təvəkkül etmək ya da qarşılaşdıqları hadisəyə xeyir gözüylə baxmaq mümkün deyil.

Qədər həqiqətini qavraya bilməmiş olan bu insanlar, başlarına gələn bir xəstəliyin səbəbi olaraq yalnız virusları və ya mikrobları görərlər. Yenə eyni şəkildə bir yol qəzası keçirdiklərində, bunun tək səbəbinin pis avtomobil istifadə edən bir insan olduğunu zənn edərlər. Halbuki həqiqət belə deyil. Xəstəliyə səbəb olan hər mikroorqanizm və ya insana zərər verən hər vasitə, hər insana Allahın səbəb olaraq yaratdığı varlıqlardır. Və bu varlıqların heçbiri başıboş deyil; hamısı ancaq və ancaq Allahın kontrolu ilə hərəkət etməkdədirlər. Əgər bir virus üzündən bir insan ağır bir

14

xəstəliyə tutulursa, bu, Uca Allahın məlumatı daxilindədir. Əgər bir avtomobil bir insanı vurub onu şikəst buraxarsa, bu da Allahın yaratdığı qədərə tabe bir hadisədir. Bir insan nə edirsə etsin bunları dəyişdirməz; qədərindən tək bir anı belə çəkib çıxarmaz. Çünki qədər bir bütün olaraq yaradılar. Və sonsuz qüdrət sahibi Allaha təslim olan, Onun sonsuz ağılına və rəhmətinə güvənən insan üçün xəstəlik də, qəza da, digər müsibət kimi görünən hadisələr də sonu xeyirlə bitəcək keçici imtahanlardır. Önəmli olan, Allaha iman edən, Onun yaratmış olduğu qədərə təslim olan insanların bu cür çətinlik və xəstəlik anlarında göstərəcəkləri gözəl əxlaqdır.

Xəstəliklər və qəzalar, möminlərin səbirlərini və əxlaqlarının gözəlliyini ortaya qoyacaqları bir dövr və Allaha yaxınlaşmaq üçün çox önəmli fürsətlərdir. Allah Quranda çətinliklər qarşısında göstəriləcək səbrin önəmimi izah edərkən xəstəlik dövrünü də ifadə etmişdir:

Yaxşı əməl heç də (ibadət vaxtı) üzünü günçıxana və günbatana tərəf çevirməkdən ibarət deyildir. Yaxşı əməl sahibi əslində Allaha, axirət gününə, mələklərə, kitaba (Allahın nazil etdiyi bütün ilahi kitablara) və peyğəmbərlərə inanan, (Allaha) məhəbbəti yolunda (və ya mal-dövlətini çox sevməsinə baxmayaraq) malını (kasıb) qohum-əqrəbaya, yetimlərə, yoxsullara, (pulu qurtarıb yolda qalan) müsafirə (yolçulara), dilənçilərə və qulların azad olunmasına sərf edən, namaz qılıb zəkat verən kimsələr, eləcə də əhd edəndə əhdinə sadiq olanlar, dar ayaqda, çətinlikdə (ehtiyac, yaxud xəstəlik üz verdikdə) və cihad zamanı (məşəqqətlərə) səbr edənlərdir. (İmanlarında, sözlərində və əməllərində) doğru olanlardır. Müttəqi olanlar da onlardır! (Bəqərə Surəsi, 177)

Yuxarıda da ifadə edildiyi kimi ayədə xəstəlik dövrünün da ifadə edilmiş olması düşündürücüdür. Fiziki bir narahatlıqla qarşılaşan insanın gözəl əxlaq göstərmək üçün bütün bunların bir imtahan olduğunu; xəstəliyi də şəfanı da yaradanın yalnız Allah olduğunu düşünməsi lazımdır. Əgər adam xəstəliyindəki və ya keçirdiyi qəzadakı xeyirləri və hikmətləri düşünürsə, bunları o an üçün görməsə belə qarşılaşdığı çətinlikdən çox qazanclı çıxar. Dünyada keçici bir çətinlik yaşar amma, Allahın icazəsiylə axirətdə Rəbbimizə içdən təslim olmuş olmanın sonsuz gözəlliyi ilə mükafatlandırılmayı ümid edə bilər.

Ancaq unudulmamalıdır ki, bu həqiqəti ürəkdən qavraya bilmək və əsl olaraq belə bir hadisəylə qarşılaşdığında gözəl əxlaq göstərəbilmək çox önəmlidir. Bunun üçün də bütün xəstəliklərin bir hikmətlə yaradıldığını ağlından çıxarmaması lazımdır. Allaha diləsə insan heçbir zaman xəstə olmaz, ağrı duymaz və ya acı çəkməz. Amma əgər insan belə bir çətinliklə qarşılaşsa da, bilməlidir ki bu çətinliyi yaşamasının, həm dünyanın keçiciliyini həm də Allahın sonsuz gücünü anlaya bilməsinin çox çox hikməti vardır.

Bu bölümdə bu hikmətlərdən bir neçəsindən söz edərək, xəstəlik və ya qəza kimi vəziyyətlərdə səmimi bir möminin təvəkkül və təslimiyyətinin necə olması lazım olduğuna diqqət çəkəcəyik.

Xəstəlik insana acizliyini və Allaha möhtac olduğunu xatırladar.Xəstəlik anında insanın o günə qədər sağlam olan vücudu gözlə görmədiyi

viruslara və mikroblara qarşı məğlub olar. Və bilindiyi kimi çox çox xəstəlik halsızlıq, bədəndəki ağrılarla özünü göstərir. Hətta bəzi xəstəliklərdə insan yataqdan da qalxa bilməyəcək qədər yorğun ola bilər ya da ağrı içərisndə ola bilər. Mikroskopik bir virusun öz bədəni üzərində meydana gətirdiyi bu zəifliyə mane olmağa güc çatdıra bilməyən insan, belə anlarda acizliyini və Allaha nə qədər möhtac bir vəziyyətdə olduğunu çox yaxşı qavrayar. Beləcə sağlam ikən böyüklüyə qapılan, eqoizm edən, sahib olduqlarıyla qürurlanan adam bəlkə də gərəyi kimi düşünmədiyi bu həqiqətin

15

şüuruna vara bilər. Hər şeyin Yaradıcısı olan Rəbbimizin sonsuz qüdrətini daha yaxşı təqdir edə bilər.

Xəstəliklə birlikdə sağlam olmanın Allahın bir lütfu və neməti olduğu daha yaxşı aydın olarGünlük həyatda çox zaman düşünülməyən mövzulardan bir dənəsi də sağlam

olmanın əslində nə dərəcə böyük bir nemət olduğudur. Uzun vaxt xəstə olmayan, bu səbəbdən bir narahatlıq, ağrı hiss etməyən insan bu vəziyyətə alışar. Amma ani bir xəstəlik ilə qarşılaşdığında əslində sağlam olmanın Allahın bir lütfu olduğunun fərqinə varar. Çünki bir şeyin dəyəri, o şey itirildiyində və ya ondan məhrum qalındığında çox daha yaxşı aydın olar. Məhşur İslam Alimi Səid Nursinin də söylədiyi kimi; “Soyuq olmasa istilik aydın olmaz; zövqsüz qalar. Aclıq olmasa yemək ləzzət verməz. Mərəz olmasa səhhət ləzzətsizdir. Yəni hər şey ziddiylə aydın olar və qiymət qazanar.”

İnsan ciddi bir xəstəlikdə dünyanın keçiciliyini,Ölümü və axirəti daha çox düşünür hala gələ bilərİnsanların böyük bir qismi həyati önəmi olan bir xəstəliyə tutulduqlarında ya da

bir üzvlərini itirdiklərində bunu özləri üçün pis bir hadisə olaraq qiymətləndirə bilərlər. Halbuki bəlkə də bu adamın xəstəliyi dərd olaraq, bəla olaraq deyil, axirətdə qurtuluş tapması və yalnız Allaha yönəlməsi üçün bir vəsilə olaraq özünə verilmiş ola bilər. Çünki ciddi bir xəstəliyə qapılan insanın təbii olaraq şüuru daha çox açılır. Yaşadığı çətinlikli xəstəlik insanın içində olduğu vərdişlərə söykənən ruh halından yəni qəflətdən çıxaraq həyatının mənasını və axirət həqiqətini daha çox düşünməsinə səbəb ola bilər. Bu adam dünyaya bağlılığın mənasızlığını və ölümün nə qədər yaxınında olduğunu qavrayar. Bütün həyatını qəflət içərisində keçirərkən, heç gözləmədiyi bir anda xəstələnməsi ilə birlikdə bəlkə də axirət həyatının və Allahın razılığını qazanmasının önəmini qavrayıb sonsuz həyatında qurtuluş tapa bilər.

İnsanın Allaha olan duası və yaxınlığı artarCiddi bir xəstəliyin vücud üzərindəki əlamətləri artdıqca bir çox insan hər vaxt

düşünməkdən qaçdığı ölümü düşünməyə başlar və bu vəziyyətdə adam bütün səmimiyyətiylə Allaha dua edərək sağlam bir hala gəlməyi istər. Həyatı boyunca heç dua etməmiş bir insan belə amansız bir xəstəlik qarşısında Allaha yalvarma ehtiyacı duya bilər. Rəbbimizə qarşı son dərəcə səmimi dua edə bilər; bu səbəbdən ötəri də Allaha olan yaxınlığı arta bilər. Və əgər bu adam yaxşılaşdığında da eyni səmimiyyətlə dualarını davam etdirərsə, sağlamlığına qovuşduğunda nankorluq etməzsə tutulduğu xəstəlik onun üçün böyük bir xeyirə yəni ixlaslı bir həyat davam etdirməsinə vəsilə olmuş olar.

Allah Quranda belə çətinlik anlarında Özünə yönələn insanlara xəbər vermişdir. Ayələrdə belə buyrulmaqdadır:

(Kafir, naşükür) insana nemət bəxş etdiyimiz zaman (imandan) üz döndərər, (haqdan) uzaqlaşıb yan gəzər. Ona bir pislik üz verdikdə isə (Rəbbinə) uzun-uzadı dua edər (yaxşı gündə Allahı unudar, dar gündə dərhal Ona yalvarar). (Fussilət Surəsi, 51)

İnsana bir zərər toxunduğunda, yan yatarkən, oturarkən ya da ayaqdaykən Bizə dua edər; zərərini üstündən qaldırdığımız zaman isə, sanki özünə toxunan zərərə Bizi heç çağırmamış kimi dönər gedər… (Yunus Surəsi, 12)

İnsanlara bir zərər toxunduğu zaman, `ürəkdən bağlı olanlar` olaraq, Rəbblərinə dua edərlər; sonra Özündən onlara bir rəhmət daddırınca dərhal bir qrup Rəbblərinə şirk qoşarlar. (Rum Surəsi, 33)

Ancaq yuxarıdakı ayələrdən aydın olduğu kimi insanın çətinlik anında dua etməsi kafi deyil; Allaha qarşı acizliyini anladığında dua etdiyi kimi, özünə nemət verildiyində də Allaha sığınması lazımdır. Bu şəkildə xəstəlik və çətinlik, bu çətinliyə məruz qalan adamın acizliyini anlayaraq tövbə etməsinə və geri qalan ömrünü təslimiyyətlə keçirməsinə vəsilə olacaq.

16

Xəstəliyə göstərilən təvəkkülün və səbrin qarşılğıaxirətdə sonsuz cənnətə qovuşaraq alınarDaha öncə də ifadə etdiyimiz kimi, xəstəliklərin bir hikməti də dünya həyatında

insanların səbirlərinin və Allaha olan təvəkküllərinin sınanmasıdır. Möminlər bir xəstəlik vəziyyətində Allaha olan sədaqətləri, göstərdikləri təvəkkül və səbirləri ilə cahiliyyə cəmiyyətini meydana gətirən fərdlərdən ayrılarlar. Çünki çətin zamanlarda göstərdikləri gözəl rəftarlarının Allahın razılığını qazanmağa uyğun olduğunu bilər və axirətdə də böyük bir qarşılığının olacağını ümid edərlər. Xəstəliyi öncəsində Allaha tam olaraq təslim olmamış bir adam isə bəlkə xəstəliyi sayəsində bu gözəl özəllikləri qazana bilər; keçici dünya həyatındakı qısa vaxtlı çətinliklərinin qarşılığında sonsuz cənnət həyatının nemətlərinə qovuşa bilər.

Hz. İbrahimin xəstəlik qarşısındakı səmimi duası möminlər üçün gözəl bir örnəkdir. Bu dua ayələrdə belə xəbər verilir:

“Xəstələndiyim zaman mənə şəfa verən Odur. Məni öldürəcək, sonra dirildəcək olan da Odur,” (Şuəra Surəsi, 80-81)

Bir başqa gözəl örnək isə Hz. Əyyubun narahatlığı sırasındakı rəftarı və üstün əxlaqıdır. Quranda bildirildiyinə görə, Hz. Əyyuba şiddətli bir çətinlik gəlmiş, ancaq bu sırada Allaha çox böyük bir bağlılıq və sədaqət göstərərək örnək bir rəftar sərgiləmişdir. Bu səbəblə Hz. Əyyub Allaha olan təslimiyyətli və təvəkküllü rəftarıyla Quranda öyülmüş bir peyğəmbərdir.

Quranda xəbər verildiyinə görə Hz. Əyyub bu sırada ayrıca şeytanın mənfi təlqinləriylə qarşılaşmışdır. Şeytan, içində olduğu həssas vəziyyətdən faydalanaraq onu təvəkkülsüz davranmağa təşviq etməyə çalışmışdır. Xəstəlik ya da bir çətinlik vəziyyətində bəzi insanlar diqqətlərini çox çox yoğunlaşdıramadıqları üçün şeytanın təlqininə açıq bir vəziyyətə gələ bilərlər; ancaq Hz. Əyyub Allaha könüldən bağlı bir peyğəmbər olaraq şeytanın bu tələsinə düşməmişdir. Çətinliyini səmimi olaraq Allaha açmış və Ondan kömək diləyərək dua etmişdir. Quranda Hz. Əyyubun örnək duası belə bildirilməkdədir:

Əyyub da; hanı o Rəbbinə çağrıda olmuşdur: “Şübhəsiz bu dərd (və xəstəlik) məni qucaqladı. Sən mərhəmətlilərin ən mərhəmətli olanısan.” Beləcə onun duasına razılıq etdik. Özündən o dərdi apardıq… (Ənbiya Surəsi, 83-84)

Allah, onun bu səmimi duasına razılıq edərək “Şafi” (şəfa verən) sifəti ilə nəyin özünə şəfa olacağını Hz. Əyyuba bildirmişdir. Ayələrdə belə bildirilməkdədir:

Qulumuz Əyyubu da xatırla. Hanı o: “Hərhalda şeytan, mənə qəhr edici bir acı və əzab toxundurdu” deyə Rəbbinə səslənmişdi.

“Ayağını tərpət. Yuyunacaq və içəcək soyuq” (su, deyə vəhy etdik.) Qatımızdan ona bir rəhmət və təmiz ağıl sahiblərinə bir öyüd olmaq üzrə ailəsini və onlarla birlikdə bir bənzərini də bağışladıq. “Və əlinə bir dəstə (sap) götür, beləcə onunla vur və andını pozma.” Həqiqətən, Biz onu səbr edici tapdıq. O, nə gözəl qul idi. Çünki o, (daim Allaha) yönəlib-dönən biriydi. (Sad Surəsi, 41-44)

Hz. Əyyub özünə toxunan çətinlik əsnasında Rəbbimizə olan təvəkkülü, bağlılığı və səbri ilə göstərdiyi üstün əxlaqın mükafatını və qarşılığını heç şübhə yox ki əskiksiz olaraq götürmüşdür. (Ən doğrusunu Allah bilər) Özündən sonra gələn bütün Müsəlmanlara da bu dərin təvəkkülü ilə gözəl bir örnək olmuşdur.

Möminlərin Etdikləri Səhvlərdə də Xeyir VardırCahiliyyə cəmiyyətlərində ən çox çəkinilən mövzulardan bir dənəsi də səhv

etməkdir. Çünki səhv edən adam cəmiyyətin gözündə kiçik olar və ümumiyyətlə də lağ mövzusu edilər. Və ya özü yönündən önəmli gördüyü bəzi fürsətləri qaçırabilər. Bu üzdən cahiliyyə fərdləri arasında səhv etmək sanki qorxulu bir yuxu halına gəlmişdir.

17

Halbuki Quran əxlaqında vəziyyət olduqca fərqlidir. İlk olaraq iman edənlər heç kimsəni etdikləri səhv ilə qiymətləndirməzlər. Səhv edən adamın da bir insan olduğunu, səhvə uyğun bir qurluşu olduğunu bilər, ona qarşı şəfqət və mərhəmət duyarlar.

Bununla birlikdə mömin özü bir səhvə düşdüyündə isə səmimi olaraq düşünüb səhvini anlar; Allah qorxusu və vicdanı onu dərhal həyata keçirər. Səhvini kompensasiya etmək üçün çalışar. Sonsuz mərhəmət sahibi olan Allaha dua edər və bağışlanma diləyər.

Mömin səhv etdiyində duyduğu peşmanlıq da yenə özü üçün xeyirlidir. Çünki bu, cahiliyyənin yaşadığı çətinlikli bir peşimanlıq deyil, bir daha eyni səhvi təkrarlamağa yönəlik bir qərardan ibarətdir. Bu vəziyyətdə möminin göstərdiyi təslimiyyət, təvəkkül və bütün hadisələrin qədərində olduğunu bilərək hərəkət etməsi çox önəmlidir. Beləcə Allaha olan yaxınlığı daha çox artar.

“Hər Nəfs Ölümü Dadacaqdır…”Cahiliyyə inancına görə bir insanın başına gələ biləcək ən pis hadisələrdən biri,

yaxınlarının və ya özünün ölümüdür. Ölümə yaxınlaşmış olmaq ya da bir yaxınını itirmək ən çox qorxulan mövzuların başında gəlir. Ölüm, hər vaxt bir an öncə bağlanılması və başqa mövzular açılaraq gecikdirilməsi lazım olan bir mövzu olaraq qiymətləndirilər. Cahiliyyənin sapıq anlayışna görə bəlkə bir çox mövzuya xeyir gözüylə baxıla bilər, amma bir adamın ölümündə əsla bir xeyir görülməz.

Din əxlaqını yaşamayan cəmiyyətlərin ölümü qiymətləndirmə metodları həmişə bir-birinə bənzərdir və fərqli bir düşüncə əsla ağıllardan keçməz. Söz mövzusu çevrələrdə ölüm bir yoxoluş olaraq görülməkdə və axirət həyatına tərəddüd ilə yaxınlaşılmaqdadır. Din əxlaqından uzaq insanlar üçün dünya həyatı tək həyatları, sahib ola biləcəkləri tək ömürdür. Bu səbəbdən onlara görə ölüm ilə birlikdə bu imkan tamamilə itməkdə və sapıq anlayışlarına görə ölən adamın arxasından geriyə yalnız üzüntü qalmaqdadır. Özəlliklə də çox sevdiyi bir yaxını vəfat edən bir insan iç dünyasında şübhəsiz böyük bir üzüntü və çətinlik yaşar. Hətta bir yaxınının gənc yaşda ölməsi vəziyyətində Allaha və qədərə qarşı üsyana çatan davranışlar bir-biri ardınca gəlir.

Halbuki din əxlaqından uzaq olan bu insanlar çox önəmli həqiqətləri unutmaqdadırlar:

Öncəliklə dünyadakı insanların heçbiri öz istəkləriylə dünyaya gəlməmişlər. İnsanların heçbiri öz iradələriylə həyata sahib olmamışlar. Bütün insanların həyatı Allaha aiddir; hər kəs Uca Allahın təqdir etdiyi zamanda və Onun dilməsiylə həyat tapmışdır. Göylərin, yerin və ikisi arasındakı canlı cansız hər varlığın sahibi olan Allah, dilədiyi adamın canını dilədiyi şəkildə və dilədiyi zamanda alar. Allahın qədərdə təyin etmiş olduğu bu zamanı kimsənin təxirə salmağa və ya önə atmağa gücü çatmaz. Bu həqiqət Quranda belə bildirlər:

Allahın icazəsi olmadan heçbir nəfs üçün ölmək yoxdur. O, vaxtı ifadə edilmiş bir yazıdır. Kim dünyanın faydasını (savabını) istəsə ona ondan verərik, kim axirət savabını istəsə ona da ondan verərik. Biz şükredənləri çox yaxında mükafatlandıracağıq. (Al-İmran Surəsi, 145)

Ayrıca insan ölümdən uzaqlaşmaq üçün nə qədər tədbir görsə, özüncə nə qədər etibarlı yerlərə sığınırsa sığınsın ölümdən qaçmaz. Heç gözləmədiyi bir şəkildə bu dünyadan ayrıla bilər. Eyni şəkildə bir yaxınının ölməməsi üçün nə qədər məşğul olsa da, hətta bütün dünyanın imkanlarını səfərbər etsə də bu istəyini –Allah dilmədikcə- gerçəkləşdirə bilməz. Bir ayədə ölümün hər yerdə insanı tapacağı ifadə edilmişdir:

Hər harda olsanız, ölüm sizi tapar; yüksək yerlərdə təhkim edilmiş qalalarda olsanız belə… (Nisa Surəsi, 78)

18

Bu üzdən insanın etməsi lazım olan ölümdən qaçmağa və yaxınlarını qaçırmağa çalışmaq deyil, əksinə ölümdən sonrası üçün hazırlıq etmək və sevdiyi insanların da axirətdəki sonsuz həyatları üçün hazırlıq etmələrinə vəsilə olmaqdır.

Ölüm Bir Son Deyil, BaşlanğıcdırAxirət inancı daşımayan və ya inancları zəif olan insanların ölüm və ölümdən

sonrakı həyata baxışları son dərəcə çarpıqdır. Bundan ötəri izah etdiyimiz kimi ölümü xeyirli bir hadisə olaraq deyil, bir müsibət olaraq qiymətləndirərlər. Ölən adamı daha əsla görməyəcəklərini və onun torpaq olaraq yox olduğunu düşünərlər.

Halbuki ölüm yoxoluş deyil; əksinə insanların əsl yurdları olan axirət həyatına keçişləri üçün bir vəsilədir. İnsanların, dünyada işlədikləri yaxşılıqların və pisliklərin qarşılığını görəcəkləri hesab gününə yaxınlaşdıqları bir hadisədir. Və istisnasız hər insan ölüm anı ilə qarşılaşacaq; əbədi yurd olan axirətə keçəcəkdir. Bu, kimi insan üçün çox gənc yaşlarda ola biləcəyi kimisi üçün də irəli yaşlarda ola bilər. Amma son olaraq heçbir insan dünyada əbədi qalmayacaq; insan yaşadığı hər gün ölüm anına bir az daha yaxınlaşmaqdadır. Bu üzdən ölümdən qaçmağa çalışmaq, ölümü düşünməmək, ölümü bir müsibət olaraq qiymətləndirmək son dərəcə ağılsızca bir davranışdır.

Bəzi kəslər isə axirət inancları olduğunu söyləmələrinə baxmayaraq yenə də ölən adamın arxasından ağlamanı və hüzünlənməyi təbii qarşılayırlar. Halbuki Allahın ədaləti sonsuzdur. Ölən adam Rəbbimizə hesabını verəcək və dünyada etdiyi hər şeyin qarşılığını misliylə alacaq. Bu üzdən Allaha və axirət gününə inanan, dünya həyatında Rəbbimizin istədiyi kimi bir həyat yaşayan hər insan üçün ölüm, sonsuz gözəllikdəki bir həyatın qapısıdır. İman edənlər üçün ölüm əbədi qurtuluşun başlanğıcıdır. Ancaq dünyada böyüklənmiş, axirəti inkar etmiş, Allaha hesab verəcəyini göz ardı etmiş cahiliyyə insanları üşün ölüm, sonsuz bir əzabın qapısıdır. Bu üzdən söz mövzusu insanların, ölümü bir xeyir olaraq qiymətləndirmələri mümkün deyil.

Bu, tamamilə zidd anlayış fərqliliyi səbəbiylə, bir möminin ölümü ilə qarşılaşılan digər möminlərin reaksiyaları da cahiliyyə əxlaqından və hərəkətlərindən qəti olaraq ayrılmaqdadır. Çünki cahiliyyə inancına görə ola biləcək ən pis hadisə olaraq qiymətləndirilən ölüm, möminlər üçün yenə bir xeyir vəsiləsi olaraq görülər. Möminlər ölümü, Uca Allahın aşağıdakı ayəsi istiqamətində qiymətləndirər:

And olsun, əgər Allah yolunda öldürər ya da öldürülərsəniz, Allahdan olan bir bağışlanma və rəhmət, onların bütün yığmaqda olduqlarından daha xeyirlidir. (Al-İmran Surəsi, 157)

Bu ayədə görüldüyü kimi, möminlərin həyatları kimi ölümləri də xeyirlidir. Özəlliklə Allah yolunda bir iş üstündəykən ölən möminlər üçün Allah qatında özəl bir dərəcə vardır. Bu səbəblə şəhidlik mövqeyi əslində bir möminin şərəfidir və axirətdəki əcrini artıracaq xeyirli bir hadisədir. Axirət həyatını hədəf əldə edən və Allahın razılığını qazanmaq məqsədiylə yaşayan bir möminin yenə Allah yolunda şəhid olması son dərəcə qürur vericidir. Quranda xəbər verilmiş olan bu müjdəni bilən möminlər, bir başqa mömin Allah rizasını qazanmaq üçün çalışarkən ölərsə əsla hüzünə əsla qapılmazlar. Tam tərsinə bu möminin ölümündəki xeyirləri və gözəllikləri görərək sevinc və xöşbəxtlik eşidərlər. Heç şübhə yox ki gözəlliklərin ən üstünü Allahın razılığını və cənnətini qazanmaqdır. Uzun və xeyirli ömür sürən, bütün ibadətlərini yerinə yetirən məsələn, yalan söyləməkdən qaçan, yaxşılıq etməkdən xoşlanan, ədalətli davranan, zəkatını verən, orucunu tutan, 5 vaxt namazına ciddilik göstərən, Allahın sərhədlərinə uyğun gələn bir möminin Allah Qatında üstün bir dəyəri olduğu ümid edilər.

Buna qarşılıq inkarcı birliklərin hamısının içinə düşdüyü bir yanılma vardır ki o da özlərinə verilən həyat zamanı nə qədər uzun olsa, bunun o qədər xeyirlərinə olduğunu zənn etmələridir.

19

Aşağıdakı ayədə Allah bu mövzudakı həqiqəti çox qəti bir biçimdə açıqlamaqdadır:

O küfrə düşənlər, özlərinə tanışımız vaxtı əsla özləri üçün xeyirli sanmasınlar, Biz onlara, ancaq günahları daha da artsın, deyə vaxt verməkdəyik. Onlar üçün aşağılayıcı bir əzab vardır.

(Al-İmran Surəsi, 178)Bütün idealarını və həyatlarını dünya həyatının keçici faydasını əldə etmə

məqsədi üzərinə quran cahiliyyə insanları ömürləri nə qədər uzun olsa o qədər çox dünyəvi nemətlərdən faydalana biləcəklərini düşünürlər. Beləcə Allahı və axirət gününü tamamilə unudaraq yaşayan bu insanlar, boşa istifadə etdikləri zamanın axirət həyatları üçün nə dərəcə böyük önəm daşıdığının şüuruna çatmazlar. Halbuki yuxarıdakı ayədə də bildirildiyi kimi özləri üçün xeyir zənn etdikləri bu vaxt tamamilə əleyhlərinə işləməkdədir.

Bu örnək üzərində düşünən insan, xeyir və şər mövzusunu necə qiymətləndirmək lazım olduğunu, Allahın “xeyir zənn etdiyiniz şər, şər zənn etdiyiniz xeyir” (Bəqərə Surəsi, 216) ola bilər hökmünü çox daha dərininə qavraya bilər.

HADİSƏLƏRDƏKİ XEYIRLƏRİ GÖRMƏYƏ MANEƏ TÖRƏDƏN SƏBƏBLƏRDünyanın Bir İmtahan Yeri olduğunu UnutmaqBir qisim insanlar həyatlarının böyük bir hissəsinin günlük həyatın axışı içində,

təsadüflər nəticəsində inkişaf etdiyini zənn edərlər. Lakin bu sapıq qiymətləndirmə çox böyük bir yanılmadır. Bir adamın xərçəng olması və ya bir yaxınını yol qəzasında itirməsi kimi böyük hadisələrdən, yediyi yeməyə və ya geydiyi paltara qədər hər şey o adamın qədərində təyin olunmuş özəl hadisələrdir. Bütün bu hadisələri adamın sınanması üçün ən incə detalına qədər Allah yaratmaqdadır.

İnananlarla inkarcılar arasındakı ən fundamental fərq bu nöqtədə açığa çıxar. Möminlər həm öz başlarına gələn həm də ətraflarında gerçəkləşən hadisələri çox fərqli bir baxış ilə qiymətləndirərlər. Bu Quranda Allahın əmr etdiyi şəkildə düşünərək, hər hadisəni bir sınaq gözüylə qiymətləndirmədir. Bu səbəbdən möminlər qarşılaşdıqları hər hadisədə sınandıqlarının şüurunda olaraq Allahı razı edəcək davranışlar göstərməyə cəhd göstərərlər.

Digər tərəfdən Quran əxlaqını yaşamayan insanların çoxunun çatmağa çalışdığı birçox hədəflər vardır. Bu hədəflər ümumiyyətlə, yaxşı bir məktəbdə oxumaq, xoşbəxt bir evlilik qurmaq, uşaqlarını evləndirmək, bacarıqlı bir iş adamı olmaq, yüksək bir mövqeyə gəlmə, zəngin və etibarlı bir insan olmaq kimi mövzularda sıxlaşar. Bütün bu sayılanlar məqbul istəklərdir ancaq səhv olan bu istəklərə çatmağı bəzi kəslərin həyatlarının ən önəmli məqsədi halına gətirmələridir. Bu kimi insanların bütün planları və məşğuliyyətləri bu dar çərçivə içindədir. Çünki bu insanlar həyatlarını yalnız bu dünyadan ibarət zənn etməkdədirlər. Halbuki bu zənn, çox böyük bir yanılmadır. Bir insan həyatı boyunca hər istədiyini əldə etmiş belə olsa, sonunda həyatı bir yerdə nöqtələniləcək. Və həqiqət sonsuz həyat olan axirətə addım atacaq. Bu səbəbdən yalnız dünyanın keçici bəzəklərini qazanmağa yönəlik bir həyat, Allahın diləməsi xaricində boşa keçmiş bir həyatdır.

Üstəlik belə bir həyatı özünə məqsəd əldə etmiş bir insanın dünyada istədiklərinə əskiksiz olaraq qovuşması mümkün deyil. Allahın yaratdığı qanuna görə, dünya üzərindəki varlıqlar zaman içərisində pozulmağa başlayarlar. Zamanın bezdirici təsiri istisnasız hər şey üzərində təsirini göstərir. Məsələn çox gözəl görnüşlü, xoş qoxulu bir meyvə bir neçə gün sonra yeyilməyəcək hala gələr; illərcə səy göstərərək əldə edilən bir ev sonunda köhnələr və istifadə edilməz vəziyyətə gəlir. Və ən önəmlisi dünyadakı hər şey kimi insan bədəni də zaman içərisində pozulmağa doğru sürətlə yol götürər. Zamanın gətirdiyi köhnəlməyi və vücudun yaşlılığa olan keçişini, bütün insanlar yaşamaq vəziyyətindədir. Saçların ağarması, müəyyən bir yaşdan sonra

20

hücrələrin ölməyə başlaması, vücudu meydana gətirən üzvlərdə ortaya çıxan axsamalar, dərinin qırışması və digər çox əlamət insanın ölümə yaxınlaşdığnı xatırladan açıq dəlillərdəndir.

Yaşlanmanın yanında insanın ömrü, ən yaxşı ehtimalla ortalama 60-70 ildir ki qarşılaşılan çox hadisə ilə bu vaxt daha da qısala bilər: yol qəzası, ölümcül bir xəstəlik kimi faktorlar insanın heç gözləmədiyi bir anda həyatını itirməsinə səbəb ola bilər. Öncəki bölümdə də söz etdiyimiz kimi, insan nə qədər ölümü düşünməməyə, onu ağlından çıxarmağa çalışırsa çalışsın, qaçınılmaz sonla bir gün özü də qarşılaşar. İstər dünyanın ən gözəl insanı olsun, istər ən zəngini, istəsə də ən məşhuru hər insan ölüm həqiqətiylə üz-üzə gəlir. Bütün həyatını xərcləyərək əldə etdiyi mallar, mülklər, övladlar, dostlar onu ölümdən qoruya bilməz. Bu həqiqət Quranda belə xəbər verilər:

(Ya Peyğəmbər!) De: “(Qorxub) qaçdığınız ölüm sizi mütləq yaxalayacaqdır. Sonra siz gizlini də, aşkarı da bilənin (Allahın) hüzuruna qaytarılacaqsınız. O da sizə (dünyada) nələr etdiyinizi (bir-bir) xəbər verəcəkdir! (Cümə Surəsi, 8)

Bütün bunlar tək bir həqiqəti göstərir; dünya həyatı keçicidir və insanın həqiqi yurdu deyil. O halda insanın əsl hədəfi bu dünya deyil axirət olmalıdır. Ayədə belə buyrulur:

Sizə verilən hər hansı bir şey fani dünya malıdır. Allah yanında olan (axirət mükafatları) isə daha yaxşı və daha baqidir. O kəslər üçün ki, iman gətirib öz Rəbbinə təvəkkül edərlər. (Şura Surəsi, 36)

Dünya həyatının keçici olduğu və insanın da ölümlü bir bədənə sahib olduğu bu qədər açıqkən, üzərində düşünülməsi lazım olan çox önəmli bir mövzu ortaya çıxmaqdadır. Bu mövzu isə, insanın yaradılış məqsədidir. Allah, Quranda dünya həyatını yaratma məqsədini belə açıqlamaqdadır:

Hansınızın əməlcə daha gözəl olduğunu sınamaq (bəlli etmək) üçün ölümü və həyatı yaradan Odur. O, yenilməz qüvvət sahibidir, (çox) bağışlayandır. (Mülk Surəsi, 2)

Allah, Qurandakı çox ayə ilə insanın yaradılış məqsədinin Özünə qulluq etmək olduğunu və dünya həyatının da yaxşı ilə pislərin bir-birindən ayrılması üçün bir sınaq məkanı olaraq yaradıldığını bildirmişdir. Bu mövzuda bir başqa ayə belədir:

Biz yer üzündə olanları onun (sakinləri) üçün (və ya onun özünə məxsus) bir zinət yaratdıq ki, onlardan hansının daha gözəl əməl sahibi olduğunu yoxlayıb ayırd edək. (Kəhf Surəsi, 7)

İnsan, həyatı boyunca davamlı olaraq bir sınağa tabedir, heçbir şey təsadüfən meydana gəlməz. Əgər insan bunları qavraya bilməz və hadisələrin Allahdan müstəqil olaraq inkişaf etdiyini zənn etsə o zaman çox böyük bir səhvə düşmüş deməkdir. Çünki həyatın axışı içində inkişaf edən bütün hadisələr əslində Allahın bu adama özəl olaraq yaşatdığı bir imtahandır. Və insan bu imtahan qarşısında verəcəyi reaksiyalardan, edəcəyi davranışlardan məsul tutular. Bu davranışları və əxlaqı sonsuz həyatındakı mövqeyini müəyyən edəcək. Böyük və ya kiçik heç bir şeyin təsadüfən meydana gəlməyəcəyi, hamısının Allahın o adamın qədərində təqdir etdiyi hadisələr olduğu insanın ağlından çıxarmaması lazım olan ən vacib həqiqətlərdən biridir. İnsan bu həqiqəti unutmadığı vaxtda qarşılaşdığı hər şeyin özü üçün xeyir dolu olduğunu da unutmaz. Çünki hər şey Allahın təqdiri ilə gerçəkləşər. Bu vəziyyətdə insan hadisələrdəki xeyir və hikmətləri görmək, qısacası hər şeyi “xeyirə yozmaq” üçün öncəliklə dünya həyatının imtahan olduğunu ağlından çıxarmaması lazımdır.

Kimsəyə Qaldıra Biləcəyindən Çox Yük YüklədilməzAllah hər insanı dəyişik hadisələr və bəzilərini vəsilə edərək fərqli fərqli

sınaqlara tabe tutmaqdadır. Amma bu nöqtədə bunu ifadə etmək lazımdır ki, Allah sonsuz ədalət sahibidir və qullarına qarşı Halim (çox yumuşaq olan)dır; insana gücünü aşan bir yükümlülük verməz. Bu, Allahın bir vədidir:

21

Biz heç kəsi gücü çatmayan işi görməyə vadar etmərik. (Hər kəsi yalnız qüvvəsi çatdığı qədər yükləyərik. Namazı ayaq üstə qıla bilməyən oturub qıla bilər. Xəstəliyinə, zəifliyinə görə oruc tuta bilməyən orucunu yeyə bilər). Bizdə haqqı söyləyən bir Kitab vardır. Onlara (haqsız yerə əsla) zülm olunmaz. (Möminin Surəsi, 62)

İman gətirib yaxşı işlər görənlər isə - Biz heç kəsi qüvvəsi yetdiyindən artıq yükləmərik – cənnətlikdirlər, onlar orada əbədi qalacaqlar! (Araf Surəsi, 42)

İnsanın dünya həyatında qarşılaşa biləcəyi hər cür ağır imtahan, xəstəliklər, qəzalar, maddi və mənəvi çətinliklər və digərləri onun qaldıra biləcəyi sərhədlərin içində iştirak edən sınaqlardır. Lakin adam, gözəl əxlaqı və səbri deyil də şeytanın özəlliyi olan üsyanı və nankorluğu seçsə o zaman bu öz seçimidir və bu rəftarlarından məsul tutulacaq.

Zaman zaman meydana gələn hadisələrdə insan artıq bir çıxış yolunun qalmadığını, hər şeyin bitdiyini, bunun aşa bilməyəcəyi bir çətinlik olduğunu düşünəbilər. O hadisədə bir xeyir ola biləcəyini unudaraq üsyankar bir tutum sərgiləyə bilər. Amma bunlar əslində yalnız şeytanın verdiyi boş vədlərdir. Səmimi bir mömin bu həqiqəti bilməlidir ki, qarşılaşdığı hadisə hər nə olursa olsun, mütləq gözəl əxlaq göstərəbiləcəyi və səbr edə biləcəyi bir vəziyyət ilə qarşı-qarşıyadır. Ümidsizliyə qapılmaq isə şeytandan gələn bir vəsvəsədir. Allah qullarına Öz rəhmətindən ümid kəsməməyi belə əmr etmişdir:

Məgər onlar hələ də bilmirlərmi ki, Allah istədiyinin ruzisini artırar, (istədiyininkini də) azaldar. Həqiqətən, bunda iman gətirən bir qövm üçün ibrətlər vardır!

(Ya Peyğəmbər! Mənim adımdan qullarıma) de: “Ey Mənim (günah törətməklə) özlərinə zülm etməkdə həddi aşmış bəndələrim! Allahın rəhmindən ümidsiz olmayın. Allah (tövbə etdikdə) bütün günahları bağışlayar. Həqiqətən, O bağışlayandır, rəhm edəndir!

(Tövbə edib) Rəbbinizə dönün. Əzab sizə gəlməmişdən əvvəl Ona təslim olun. Sonra sizə heç bir kömək olunmaz! (Zumər Surəsi, 52-54)

Allahın yuxarıdakı ayələrlə bildirdiyi əmrinə uyğun gələn və xeyir düşünən insan yenə ayələrdə bildirdiyi kimi, xeyirlə qarşılaşar: ümid kəsən isə tək və köməkçisiz qalar. Allah, Öz Rəhmətindən ümid kəsənlərin inkarcılar olduğunu belə bildirmişdir:

Allahın ayələrini və Onunla qarşılaşacaqlarını (qiyamət günü dirilib haqq-hesab üçün hüzurunda duracaqlarını) inkar edənlər Mənim mərhəmətimdən ümidlərini üzənlərdir. Onları ağrılı-acılı bir əzab gözləyir. (Ənkəbut Surəsi, 23)

Oğullarım! Gedin Yusifdən və qardaşından (Bin Yamındən) bir xəbər bilin. Allahın mərhəmətindən ümidinizi kəsməyin. Allahın mərhəmətindən yalnız kafirlər ümidini üzər!” (Yusif Surəsi, 87)

Mömin Allahın əmri gərəyi əsla ümidsizliyə qapılmamalı və qarşılaşdığı hadisələri daha dərininə təfəkkür etməlidir. Bir çətinliklə qarşılaşdığında bunları düşünməlidir: Bu sınaq əsnasında öz cəsarətini, səbrini, şəfqətini, vəfasını, sədaqətini, sevgisini, fədakarlığını bu dünyada seyr edərək əslində özünə şahidlik etməkdədir. Yaddaşında qalan məlumat ilə axirətə getdiyində, bu gözəl xasiyyətlərinə və rəftarlarına qarşılıq cənnətin verildiyini anlaması ona ayrı bir həzz və zövq səbəbi olacaq. Çətinlikləri görən nəfs onların yerinə cənnətdə verilən asanlıqları və nemətləri şüurlu, bilincli, dərin bir qəbul ilə hiss edəcək və dolayisiylə böyük bir zövq alacaq. Unutulmamalıdır ki, çətini bilməyən, asanlığın nə olduğunu anlaya bilməz; anlasa da çətini bilən insanın şüuru və dərinliyi ilə hiss edə bilməz. Bu üzdən möminin dünyada yaşadığı hər çətinlik, axirətdə özü üçün böyük bir zövq qaynağı olacaq.

Ayrıca dünyada səbirli, ağıllı, asanlaşdırıcı, məqbul, bağışlayıcı, şəfqətli, sevgi dolu, gözəl əxlaqlı olmanın ayrı, dərin bir imani zövqü vardır. Bir mömin bu gözəl özəllikləri özündə gördüyündə böyük bir zövq alar; başqa möminlərin özündən

22

götürdüyü imani zövqü hissetdiyində mömin isə bunlardan da ayrı bir zövq alar. Bu zövq, məmnuniyyət və gözəllik Allahın icazəsiylə cənnətdə sonsuza qədər davam edər.

Hər cür pislik insanın özündəndirQuran əxlaqından xəbərsiz insanların ümumi özəlliklərindən bir dənəsi yaxşılıq

gördükləri ya da rahat yaşadıqları zaman bunu özlərindən zənn etmələri və ərköyünlüyə qapılmalarıdır. Başlarına bir pislik gəldiyi zaman da dərhal günahlandıracaq bəzilərini axtarışlarıdır. Halbuki Allahın ədaləti sonsuzdur və hər pislik adamın özündən qaynaqlanmaqdadır. Ayədə belə buyrulur:

(Ey insan!) Sənə yetişən hər bir yaxşılıq Allahdandır, sənə üz verən hər bir pislik isə özündəndir. (Ya Rəsulum!) Biz səni insanlara peyğəmbər göndərdik. Allahın buna şahid olması (sənə) kifayət edər. (Nisə Surəsi, 79)

Quranda inkarcıların hadisələri azğın qiymətləndirmələrinə yönəlik örnəklər verilmişdir. Məsələn Firon və ətrafındakıların başlarına pislik gəldiyində bunu, Hz. Musa və yanındakıların uğursuzluğu olaraq şərh etdikləri amma əslində əsl uğursuz və pislik qaynağı onların özləri olduğu Əraf Surəsində belə xəbər verilmişdir:

Onlara bolluq qismət olduğu zaman: “Bu bizim (haqqımızdır)!” – deyər, bir pislik üz verdikdə isə bunu (bir uğursuzluq, nəhslik kimi) Musadan və yanındakılardan görərdilər. Agah olun ki, onların başına gələn uğursuzluq (nəhslik) Allahdandır, lakin onların əksəriyyəti (bunu) bilməz! (Əraf Surəsi, 131)

Yuxarıdakı örnəkdə gördüyümüz kimi, dindən uzaq insanlar hər vəziyyətdə günahlandıracaq bəzilərini axtararlar. Öz etdikləri çirkinlikləri görməzdən gəlir və yaxşı insanların pisliklə günahlandırmağa çalışarlar. Halbuki yuxarıdakı ayədə də diqqət çəkildiyi kimi əsl pisliyin qaynağı özləridir. Əgər bu insanlar yaxşını pis, xeyiri də şər olaraq şərh edilərsə bunun tək məsulu da özləridir.

Qədər Həqiqətini Səhv Anlamaqİnsanlar həyatları boyunca gələcəkləri üçün, sabahsı gün və ya bir saat sonrası

üçün müxtəlif planlar edərlər. Bu planlar bəzən əvvəldən hazırlandığı kimi reallaşar, bəzən isə gözlənilməz inkişaflar səbəbindən axsayar. Dindən uzaq insanlar bu axsamaların təsadüfən meydana gəldiyini zənn edərlər. Həqiqətdə isə nə planlanan proqramlar işləməkdə, nə də ümid edilmədik axsamalar olmaqdadır. Bu plan istər reallaşsın, istər reallaşmasın bir insanın qarşısına çıxan hadisələrin bütünü, yalnız o adamın qədərində, Allahın əvvəldən təqdir etmiş olduğu hadisələrdən ibarətdir. Bir ayədə bildirildiyi kimi; O, göydən yerə qədər olan bütün işləri idarə edir. Sonra (həmin işlər) sizin saydığınızın (dünya ilinin) min ilinə bərabər olan bir gündə (qiyamət günündə) Ona doğru (Allahın dərgahına) yüksələr. (Səcdə Surəsi, 5) Və yenə bir başqa ayədə bildirildiyi kimi; Şübhəsiz ki, Biz hər şeyi müəyyən ölçüdə (lazım olduğu qədər) yaratdıq. (Qamər Surəsi, 49)

Hər insan əslində öz planladıqlarını yaşadığını düşünsə də işin əslində Allahın özü üçün yaratdığı qədəri yaşayır. Bu səbəblə insan bir şeylər edib qədərini dəyişdirdiyini düşünsə də əslində yenə yalnız qədərində olduğu üçün bunu düşünür. Həyatının heç bir anı qədərinin xaricində deyil. Koma vəziyyətindəykən ölən insan qədərində olduğu üçün ölər, aylar sonra komadan çıxıb sağlamlığına qovuşan isə yenə qədrində olduğu üçün xilas olmuşdur.

Qədəri tam olaraq qavraya bilməmiş olan insan üçün isə bütün hadisələr təsadüfi meydana gələn inkişafların, təsadüflərin əsəri olaraq reallaşar. Bu insan, kainatdakı hər şeyin başıboş olaraq varlığını davam etdirdiyini zənn edər. Bundan ötəri də başına pis bir şey gəldiyi zaman bütün bunları “şansızlıq” olaraq adlandırar.

Halbuki insanın ağıl və mühakimə qabiliyyəti olduqca məhduddur; üstəlik insan zaman və məkanla məhdud bir varlıqdır. İnsanın başına gələn istisnasız bütün hadisələri isə zaman və məkandan müstəqil, “sonsuz bir ağıl” sahibi olan Allah planlamaqdadır. Bu həqiqət Quranda belə xəbər verilməkdədir:

23

Yer üzündə baş verən və sizin öz başınıza gələn elə bir müsibət yoxdur ki, Biz onu yaratmamışdan əvvəl o, bir kitabda (lövhi-məhfuzda) yazılmamış olsun. Bu, Allah üçün çox asandır! (Hədid Surəsi, 22)

Bu böyük həqiqətin bir nəticəsi olaraq insanın etməsi lazım olan tək şey, hər hadisənin xeyir olaraq yaradıldığını bilərək, Allahın özü üçün təyin etmiş olduğu qədərə təslim olmaqdır. Necə ki həqiqətən iman etmiş olan insanlar, həyatlarındakı hər şeyin Allahın özləri üçün təyin etmiş olduğu qədərə tabe olduğunu, bir hikmət üzərinə yaradıldığını bilərək yaşayarlar. Bunun nəticəsində də mütləq xeyirə qovuşarlar. İnananların göstərdikləri bu gözəl əxlaq və sarsılmaz təslimiyyət Quranda belə izah edilməkdədir:

De: “Allahın bizim üçün (lövhi-məhfuzda) yazdığından başqa bizə heç bir şey üz verməz. O bizim ixtiyar sahibimizdir. Buna görə də möminlər yalnız Allaha təvəkkül etsinlər!” (Tövbə Surəsi, 51)

Nəticədə insan xeyir olaraq da qiymətləndirsə, şər olaraq da qiymətləndirsə olacaq olanı maneə törətməyə gücü çatmaz. Xeyirlə qiymətləndirməklə qazanar; şər olaraq görsə yalnız özünə zərər verməkdən başqa bir şey əldə edə bilməz. İnsanın peşimanlıq dolu sözləri istifadə etməsi və ya üsyankar bir rəftar göstərməsi qədərindəki bir saniyəni belə dəyişdirməz. Bu səbəbdən ötəri də qula düşən tək məsuliyyət Allahın sonsuz ədalətinə və özü üçün təyin etdiyi qədərə təslim olub bütün hadisələrə xeyir gözüylə baxmaq, ürəkdən mutmain olmuş bir “qədər tamaşaçısı” olmaqdır.

Şeytan Xeyiri Görməyə Maneə Törətmək İstərŞeytanın son dərəcə nankor və üsyankar olduğu bizlərə Quranda xəbər

verilmişdir. Onun, insanlara sağdan, soldan, öndən və arxadan yaxınlaşacağını, insanları doğru yoldan azdırma məqsədi uğruna hər yolu sınayacağını da ayələrdən öyrənməkdəyik. Şeytanın bu mənfi məqsədinə çatmaq üçün müraciət etdiyi ən əhəmiyyətli oyunlardan biri, insanın başına gələn hadisələrdəki xeyirləri görməsini maneə törətmək, beləcə Allaha qarşı nankor və üsyankar olmasına səbəb olmaqdır. Quran əxlaqının gözəlliklərini qavraya bilməyən, dindən uzaq yaşayan, axirəti unudaraq ömürlərini boş məqsədlərlə keçirən insanlar şeytanın bu tələsinə düşərlər.

Şeytan bu insanların xüsusilə həssas nöqtələrini taparaq o istiqamətlərdən ürəklərinə vəsvəsə verməyə çalışar; onları Allahı və Onun təyin etdiyi qədərə qarşı üsyan etməyə çağırar. Məsələn bir adam qonşusu yol qəzası keçirdiyində bu hadisənin qədərində olduğunu rahatlıqla onlara xatırlada bilər. Hətta “verilmiş sədəqəniz varmış, əhəmiyyətli olan xilas olmanız, Allah sizi qorudu” kimi sözlərlə qarşı tərəfi sakitləşdirməyə çalışa bilər. Amma özü və ailəsi bənzər bir hadisəyə məruz qaldığında eyni yetkin rəftarları göstərə bilməz. Şeytanın təhrik etdiyi nəfsinin oyununa gələrək üsyan etməyi daha asan görər. Çünki hadisələrin xeyirini görməyə çalışmaq, Allaha təslimiyyət göstərmək və təvəkkül etmək vicdan işidir. Əgər adam vicdanını kifayət qədər istifadə etməzsə belə hadisələrdə daim səhv rəftar göstərəcək.

Şeytanın xeyiri görməyi maneə törətməsi hər mövzuda özünü göstərə bilər. Vəsvəsə vermə xüsusiyyətini adamın etdiyi işlərdəki xeyirli istiqamətləri göstərməmək üçün də istifadə edər. Məsələn Allah rızası üçün xeyirli bir xərcləmədə olacaq bir möminə gələcək qorxusu verməyə, malının azalacağı, özünün açıqda qalacağı kimi hisslər verməyə çalışar. Şeytanın bu oyunu bir ayədə belə xəbər verilmişdir:

Şeytan sizi yoxsulluqla qorxudaraq alçaq işlərə sövq edər, Allah isə (əksinə) sizə bağışlanmaq və bərəkət vədəsi verər. Allah (mərhəməti ilə) genişdir. (Allah hər şeyi) biləndir. (Bəqərə Surəsi, 268)

Amma bunların hamısı boş quruntulardır. Şeytanın bütün bu hiyləgər planları saleh möminlərə əsla təsir etməz. Çünki möminin xeyirli xərcləməmlər etməsindəki hədəfi dünya həyatındakı rahatı və ya mənfəətləri deyil. Əsl məqsədi ehtiyac içində olanlara kömək edərək Allahın razılığını, rəhmətini və cənnətini qazanmaqdır. Bu

24

səbəblə şeytan inananlar üzərində təsirli ola bilməyəcəyini Allah Quranda bildirmişdir:

Əgər sənə Şeytandan (bu əmr olunduğun işləri yerinə yetirməmək məqsədilə) bir vəsvəsə gəlsə (fəsad toxunsa), Allaha sığın. Şübhəsiz ki, Allah (hər şeyi) eşidəndir, biləndir!

Allahdan qorxanlara Şeytandan bir vəsvəsə (zərər) toxunduğu zaman onlar (Allahın əzabını, lütfünü və mərhəmətini) xatırlayıb düşünərlər və dərhal (gözləri açılıb) görən olarlar. (Əraf Surəsi, 200,201)

Bura qədər izah etdiklərimizdən də aydın olduğu kimi şeytan, xüsusilə, xeyiri maneə törətmə mövzusunda başlıca iki istiqamətdə insanlara yaxınlaşar. Birincisi; xeyirli, gözəl bir davranışı maneə törətmək üçün əlindən gələni edər və insanları yeganə məqsəd olaraq dünyanın bəzəyinə yönəltməyə çalışar. İkincisi isə; hadisələrdəki xeyirləri və hikməti görmələrini maneə törətməyə çalışar. Xüsusilə insanlara bir müsibət gəldiyində bu hadisələri “şər” kimi göstərərək insanları Allaha üsyana sürüməyə çalışar.

Halbuki Allah, insana sayaraq bitirə bilməyəcəyi qədər çox nemət təqdim etmişdir. Doğumundan ölümünə qədər hər anında verdiyi nemətlər ilə saysız lütf etmişdir. Buna görə Allahı dost və vəkil əldə edən möminlər qarşılaşdıqları bir hadisənin hikmətini o anda anlamamış olsalar belə Allaha güvənərlər və sonunda şübhəsiz bir xeyir olacağını düşünərək səbr edərlər. İçində olduqları vəziyyət nə olursa olsun əsla üsyankar davranmazlar və ya şikayətçi bir rəftar göstərməzlər. Bilərlər ki çox dəhşətli kimi görülən bir vəziyyətdə olsalar da, bu vəziyyət sonunda özlərinin lehinə dönəcək. Və Allahın icazəsiylə qarşılaşdıqları çətin hadisə, bəlkə də axirətlərinin xilas olmasını təmin edəcək çox əhəmiyyətli və həyati bir dönüş nöqtəsi olacaq.

PEYĞƏMBƏRLƏRİN VƏ MÖMİNLƏRİN HƏYATLARINDAN NÜMUNƏLƏRPeyğəmbərlərin və yalarındakı saleh Müsəlmanların həyatlarını

araşdırdığımızda, bu müqəddəs insanların həyatlarının inkar edənlərlə fikri mübarizə içərisində keçdiyini görərik. Bu insanlar bəzən ilk baxışda əleyhlərinə kimi görünən bir çox hadisələrlə qarşılaşmışlar. Bu nöqtədə, peyğəmbərlərin və onlara uyğun gələn möminlərin ən diqqət çəkici xüsusiyyətlərindən biri qarşımıza çıxar: Şərtlər nə dərəcə çətinlikli olursa olsun qarşılaşdıqları hadisələrin Allahdan gəldiyini bilmənin təslimiyyəti, dincliyi və təvəkkülü içindəki yetkin rəftarları...

Allahin elçiləri və saleh möminlər, çətin anlarında Allahın kömək edəcəyindən əmin bir şəkildə, hər şeyin mütləq möminlərin lehinə çevriləcəyini bilərək həyatlarını davam etdirmişlər və bu həqiqətə görə hərəkət etmişlər. Allaha olan dərin imanlarından qaynaqlanan bu üstün xüsusiyyətləri bütün Müsəlmanlar üçün də gözəl bir nümunə təşkil edər.

İnkarcıların Şifahi HücumlarıQuranda xəbər verildiyi kimi, tarix boyunca inananlar qarşılarında, özlərinə

mane olmağa çalışan hətta onları doğru yoldan çevirmək üçün hər cür üsula müraciət edən inkarcı birliklər və münafiqlərlə qarşılaşmışlar. İnkarcıların möminlərə qarşı qınayıcı, incidici sözlərdə və müxtəlif böhtanlarda olduqları (xüsusilə də dəlilik, yalançılıq, cadugərlik, uğursuzluq, əxlaqsızlıq böhtanları kimi) Quranda izah edilmişdir:

Əlbəttə, siz malınız və canınızla imtahan ediləcəksiniz. Sizdən əvvəl kitab verilmiş kimsələrdən və (Allaha) şərik qoşanlardan bir çox əziyyətli sözlər eşidəcəksiniz. Əgər səbr edib Allahdan qorxsanız, əlbəttə, bu, məqsədə müvafiq (dəyərli) işlərdəndir. (Al-İmran Surəsi, 186)

Yuxarıdakı ayədə, inananların əleyhində kimi görünən yalan və böhtanların, onlar üçün əslində bir şər deyil əksinə bir xeyir olduğu vurğulanmışdır. Bir başqa

25

ayədə, Peyğəmbərimiz (s.ə.s.) dövründə yaşanan bir hadisə nümunə verilərək bu vəziyyət belə açıqlanır:

Həqiqətən, (Aişə barəsində) yalan xəbər gətirənlər öz içərinizdə olan bir zümrədir (münafiqlərdir). Onu (o xəbəri) pis bir şey zənn etməyin. O, bəlkə də, sizin üçün xeyirlidir. O zümrədən olan hər bir şəxsin qazandığı günahın cəzası vardır. Onlardan günahın böyüyünü öz üstünə götürəni (Abdulah ibn Ubeyyi) isə (qiyamət günü) çox böyük (şiddətli) bir əzab gözləyir! (Nur Surəsi, 11)

Heç şübhə yox ki keçmiş dövrlərdə inananların qarşılaşdıqları bu tərz hadisələr, onlara narahatlıq vermək, onları qorxudmaq və batil dinlərinə geri çevirmək üçün inkarcıların izlədikləri üsullar olmuşdur. Amma möminlər bu çirkin hücumların hər vaxt xeyirlərinə dönəcəyindən və sonunda düzgünlüklərinin ortaya çıxacağından əmin bir şəkildə davranmışlar. Bu baxımdan atılan böhtanlara və şifahi hücumlara qarşı hər vaxt ən ağıllı və hikmətli cavabları vermişlər, səbr edərək Allaha təvəkkül etmələri lazım olduğunu ancaq bu şəkildə müvəffəqiyyətə çatacaqlarını unutmamışlar.

Keçmişdə yaşanan bu nümunələr kimi bundan sonra da Müsəlmanların hər an Allahın yaratdığı qədərə təslim olmuş bir ruh halı, hər hadisənin xeyirlə inkişaf etdiyini bilmənin təvəkkülü içində olmaları son dərəcə əhəmiyyətlidir. Bunu yaşayan mömin dünyanın ən böyük qazanclarından birinə qovuşacaq. Çünki Allah ayələrində Özünə təvəkkül edənlərə kömək edəcəyini, və onların əsla “köməksiz” qalmayacağını belə bildirmişdir:

Əgər Allah sizə yardım edərsə, heç kəs sizə qalib gələ bilməz. Yox, əgər sizi zəlil edərsə, Ondan sonra kim sizə kömək edə bilər? Buna görə də möminlər Allaha təvəkkül etsinlər! (Al-İmran Surəsi, 160)

İnkarcıların Hərəkəti Hücumlarıİnkarcı birliklər, tarix boyunca iman edənlərin Allah yolunda olmalarını, dini

yaşamalarını və təbliğ etmələrini öz batil dinləri baxımından bir təhlükə olaraq görmüşlər. Bu səbəblə də çox vaxt inananları köhnəltmək üçün, yuxarıda bəhs etdiyimiz kimi lağ və böhtan kimi üsullara müraciət etmişlər. Bunların qeyri-kafi qaldığını gördüklərində isə hədələmə, həbs etmə, işgəncə etmə və yurdlarından zorla çıxarma kimi növ növ yollara əl atmışlar.

Möminlərin bu insanlar ilə etdikləri mübarizədə zaman zaman gördükləri pis rəftarlar inkarcı birliyin azğınlığının bir göstəricisidir. Buna qarşı möminlər qarşılaşdıqları bu tərz reaksiya və tətbiqləri hər vaxt xeyir gözüylə qiymətləndirmişlər; başlanğıcda pis görünən hadisələrdə Allahın bir çox gözəl nəticə dilədiyinin fərqindədirlər. Həqiqi yaxşılıq və xeyirə çatmanın çətin anlarda səbr etməyi və təvəkkül etməyi tələb etdiyini yaxşı bilərlər. Allah Müsəlmanların bu gözəl xüsusiyyətini bir ayəsində belə bildirmişdir:

Yaxşı əməl heç də (ibadət vaxtı) üzünü günçıxana və günbatana tərəf çevirməkdən ibarət deyildir. Yaxşı əməl sahibi əslində Allaha, axirət gününə, mələklərə, kitaba (Allahın nazil etdiyi bütün ilahi kitablara) və peyğəmbərlərə inanan, (Allaha) məhəbbəti yolunda (və ya mal-dövlətini çox sevməsinə baxmayaraq) malını (kasıb) qohum-əqrəbaya, yetimlərə, yoxsullara, (pulu qurtarıb yolda qalan) müsafirə (yolçulara), dilənçilərə və qulların azad olunmasına sərf edən, namaz qılıb zəkat verən kimsələr, eləcə də əhd edəndə əhdinə sadiq olanlar, dar ayaqda, çətinlikdə (ehtiyac, yaxud xəstəlik üz verdikdə) və cihad zamanı (məşəqqətlərə) səbr edənlərdir. (İmanlarında, sözlərində və əməllərində) doğru olanlardır. Müttəqi olanlar da onlardır! (Bəqərə Surəsi, 177)

Əhzab Surəsində, Peyğəmbərimiz (s.ə.s.) dövründə yaşanan bir hadisənin izah edildiyi hekayəni təfəkkür etdiyimizdə də bu gözəl hikmətlərin bir qismini tapa bilərik. Söz mövzusu hadisədə, inkar edənlər tərəfindən hər istiqamətdən əhatə edilən möminlərin sınandıqları və şiddətli bir sarsıntıya uğradıqları bildirilmişdir. Beləsinə

26

çətinlikli bir imtahan mühitində isə münafiqlər və ürəklərində xəstəlik olanlar müxtəlif bəhanələrlə qaçaraq özlərini bildirmişlər.

Belə bir anlar sayəsində mömin birliyinin içində uzun zamandır gizlənən, ürəklərində xəstəlik olan kəslər ilə münafiqlər ortaya çıxmışdır. Sanki insan bədənində gizlicə inkişaf edən bir xərçəng kimi hiyləgər bir quruluşlanma, belə bir çətinlik anında dağılmışdır. Allahın rəhməti və dəstəyi möminlər üzərində təcəlli etmişdir. Bu hadisədə, münafiqlərin çirkin rəftarına qarşılıq möminlər qarşılaşdıqları çətinlikdə böyük xeyirlər olduğunu görmüş, Allahın ayələrini yaşadıqları üçün imanları güclənmiş və Allaha olan bağlılıqları artmışdır:

Möminlər (müttəfiqlərin) ordu hissələrini gördükdə dedilər: “Bu, Allahın və Peyğəmbərinin bizə olan (zəfər) vədidir. (Biz bununla imtahana çəkilirik. Əgər bu imtahandan yaxşı çıxsaq, zəfər çalacağıq, çünki Allah və Peyğəmbəri həqiqi möminlərə kafirlər üzərində qalib olmağı vəd etmişlər). Allah və Peyğəmbəri düz buyurmuşlar!” Bu (vəziyyət) onların yalnız (Allaha) imanını və itaətini artırdı. (Əhzab Surəsi, 22)

Bu nümunədə görüldüyü kimi, çətinlikli bir hadisə möminlər üçün böyük bir xeyirə çevrilərkən, bu xeyiri təqdir edə bilməyən xəstəlikli insanların daha da inkara süründürmələrinə səbəb olmuş və onların əleyhinə dönmüşdür. Ayrıca bu hadisədə mömin birliyin pislərdən təmizlənməsinin yanında, bir başqa xeyirli istiqamət olaraq onlara zərər verməyə çalışan inkarcıların da bütün səyləri boşa çıxmışdır. Əhzab surəsində, inkarcıların heç bir xeyirə çata bilmədən, kin və hirsləri içində geri çevrildiyi belə xəbər verilmişdir:

Allah kafirləri qəzəbli olduqları (məqsədlərinə çatmadıqları) halda geri oturtdu. Onlar heç bir xeyir (qənimət) əldə edə bilmədilər. Döyüşdə (zəfər çalmağa) Allah möminlərə kifayət etdi. Allah yenilməz qüvvət sahibi, qüdrət sahibidir! (Əhzab Surəsi, 25)

Müsəlmanların HicrətiLazım olduğunda bütün malını və mülkünü geridə buraxaraq hicrət etmək,

Quranda bildirilən bir ibadətdir. Bu səbəblə Allah yolunda hicrət edən Müsəlmanlar yurdlarını tərk etmək vəziyyətində buraxılmalarını hər vaxt xeyir gözüylə qiymətləndirmişlər. Çünki Quranda ifadə eidldiyi üzrə, hicrət edənlər Allahın rəhmətini ümid edə biləcək kəslər arasında sayılmaqdadır:

Həqiqətən, Allaha iman gətirənlər, (Məkkədən Mədinəyə) köçüb gələn və Allah yolunda cihad edən kimsələr Allahın mərhəmətinə ümidvardırlar. Allah bağışlayandır, rəhm edəndir! (Bəqərə Surəsi, 218)

Cahiliyyənin məntiqi ilə düşünüldüyündə, bir adamın cəmiyyət təzyiqiylə evindən, yurdundan çıxarılması və ya tanımadığı bir yerə göndərilməsi, bütün həyatını alt-üst edəcək bir hadisədir. Amma əvvəlcə ifadə etmək lazımdır ki, Allahın dinini inkar edənlərin böyük bir qismindən mənfi qarşılıq görəcəkləri onsuz da inananlara əvvəldən bildirilmişdir. Bu səbəbdən Müsəlmanlar dinlərini tərk etmə istiqamətində bir məcbur etməklə qarşılaşdıqlarında, əslində Allahın ayələri təcəlli etməkdədir. Buna görə hicrət edən və ya yurdlarından zorla çıxarılan möminlər hər dövrdə böyük bir sevinc və şövq içində olmuşlar. Peyğəmbərimiz (s.ə.s.) dövründə yaşayan səhabələrin göstərdiyi üstün əxlaq və sarsılmaz təvəkkül bunun ən gözəl nümunələrindəndir.

Onlar Peyğəmbər Əfəndimiz (s.ə.s.)ə tabe olduqlarında Allahın özlərindən razı olacağını ümid etdikləri üçün hər cür çətinliyi gözə almışdılar. Müsəlmanların xeyiri üçün yurdlarından heç tərəddüd etmədən çıxmış, dünyaya istiqamətli bütün varlıqlarını geridə buraxa bilmişlər. Allah, onların bu gözəl əxlaqlarının və hadisələrə xeyir gözüylə baxmalarının bir qarşılığı olaraq onlara sonsuz cənnətini və rəhmətini vəd etmişdir. Şübhəsiz ki Allahın vədi haqqdır:

27

Rəbbi də onların dualarını qəbul edərək cavab verdi: “İstər kişi, istərsə də qadın olsun, Mən heç birinizin əməlini puça çıxarmaram. Siz (hamınız) bir-birinizdənsiniz (dində kişi, qadın eynidir). Hicrət edənlərin (Məkkədən Mədinəyə öz dinini qorumaq məqsədilə köçənlərin), öz yurdlarından çıxarılanların, Mənim yolumda əziyyətə düçar olanların, vuruşanların və öldürülənlərin günahlarının üstünü Allahdan bir mükafat olaraq, əlbəttə, örtəcək və onları (ağacları) altından çaylar axan cənnətlərə daxil edəcəyəm. Ən yaxşı mükafat Allah yanındadır!” (Al-İmran Surəsi, 195)

Hicrət edən Müsəlmanların, axirətdəki sonsuz əcrlərinin yanında, dünyada da bolluq və gözəllik ilə mükafatlandırılacaqları Quranda belə müjdələnmişdir:

Allah yolunda hicrət edən şəxs yer üzündə çoxlu sığınacaq və genişlik (bolluq) tapar. Kim evindən çıxıb Allaha və onun Peyğəmbərinə tərəf hicrət etsə, sonra isə (mənzil başına çatmadan) ölüm onu haqlasa, həmin şəxsin mükafatını Allah Özü verər! Allah bağışlayandır, rəhm edəndir! (Nisa Surəsi, 100)

Zülmə məruz qaldıqdan sonra Allah uğrunda hicrət edənləri dünyada gözəl bir yerdə sakin edəcəyik. Axirət mükafatı (Cənnət) isə daha böyükdür. Kaş (kafirlər və hicrətdən geri qalanlar bunu) biləydilər!

(O mühacirlər hər cürə əziyyətə) dözənlər və yalnız Rəbbinə təvəkkül edənlərdir! (Nəhl Surəsi, 41-42)

Peyğəmbərimiz (s.ə.s.)in Aləmlərə Nümunə TəvəkkülüHz. Məhəmməd (s.ə.s.) bütün digər peyğəmbərlər kimi həyatı boyunca bir çox

çətinliklə qarşılaşmış, bu vəziyyətlərdə göstərdiyi səbir və təvəkkül ilə Müsəlmanlara çox gözəl bir nümunə olmuşdur. Quranda izah edilən bir hadisə, Hz. Məhəmməd (s.ə.s.)in göstərdiyi üstün əxlaqı və Rəbbimizə olan sarsılmaz təvəkkülünü çox yaxşı vurğulamaqdadır.

Peyğəmbərimiz (s.ə.s.), Məkkədən çıxdığında müşriklər onu öldürmək məqsədiylə onu izləmişlər. Peyğəmbərimiz (s.ə.s.) onlardan saxlanmaq üçün bir mağaraya sığınmış, ancaq müşriklər sığındığı mağaranın qapısına qədər gəlmişdilər. Belə çətin bir anda Peyğəmbərimiz (s.ə.s.) yanındakı mömin yoldaşına, hüznə qapılmamasını söyləmiş və ona Allaha təvəkkül etməyi xatırlatmışdır. Bunu xəbər verən ayə belədir:

(Ey möminlər!) Əgər siz ona (Peyğəmbərə) kömək etməsəniz, Allah ona kömək göstərmiş olar. Necə ki, kafirlər onu (Məkkədən) iki nəfərdən biri (ikinin ikincisi) olaraq çıxartdıqları, hər ikisi mağarada olduğu və öz dostuna (Əbu Bəkrə): “Qəm yemə, Allah bizimlədir!” –dediyi zaman (göstərmişdi). O vaxt Allah ona bir arxayınlıq (rahatlıq) nazil etmiş, onu sizin görmədiyiniz (mələklərdən ibarət) əsgərlərlə müdafiə etmiş, kafirlərin sözünü alçaltmışdı. Yalnız Allahın sözü (kəlmeyi-şəhadət) ucadır. Allah yenilməz qüvvət, hikmət sahibidir! (Tövbə Surəsi, 40)

Heş şübhə yox ki müqəddəs Peyğəmbərimiz (s.ə.s.)in həyatı təhlükədə ikən qorxuya və hüznə qapılmamasının, narahatlıq duymamasının tək səbəbi Allaha olan etibarı və Onun qədərdə yaratdığı hər hadisənin xeyir və gözəlliklə dolu olduğunu bilməsidir. Bunun nəticəsində heç bir zərər görmədən Mədinəyə çatmış və İslam tarixində çox əhəmiyyətli bir dönüş nöqtəsi olan hicrət reallaşmışdır.

Hz. Musanın Üstün ƏxlaqıHz. Musanın tarix boyunca yaşamış ən azğın insanlardan biri olan Firon ilə olan

mübarizəsi Quranda ətraflı olaraq izah edilmişdir. Hz. Musanın Allahın dinini təbliğ etməsinə, Firon zorbalıq və hədələmə ilə cavab vermişdir. İnsanları haqq dindən çevirmək üçün hər cür yolu sınayan Misir hökmdarı Firona qarşı Hz. Musanın göstərdiyi üstün əxlaq və təvəkkül, aləmlərə nümunə olacaq xüsusiyyətdədir. O dövrü Quran ayələri istiqamətində belə tərif edə bilərik: Bir tərəfdə Firon, ölkənin hakimi

28

olan və görünüşcə bütün gücü əlində tutan adamdır; digər tərəfdə də yanında az bir birlik olan Hz. Musa vardır... Hadisələri zahiri (xaricdən görünən) istiqamətləriylə qiymətləndirən, haqlının deyil güclünün qazanacağını düşünən cahiliyyə məntiqi, Fironun bu mübarizədən qəti bir qalibiyyət ilə çıxacağını zənn etmiş ola bilər. Halbuki belə düşünənlər böyük bir yanılmaya düşmüşlər. Çünki Allah belə hökm etmişdir:

Allah (lövhi-məhfuzda): “And olsun ki, Mən və peyğəmbərlərim qalib gələcəyik!” – deyə yazmışdır. Həqiqətən, Allah yenilməz qüvvət sahibi, qüdrət sahibidir! (Mübarizə Surəsi, 21)

Allah peyğəmbərlərinə istiqamətli bu vədini yerinə yetirmiş və Hz. Musanı Firona qarşı üstün etmişdir. Onu, qardaşı Hz. Harun ilə və Öz köməyi ilə dəstəkləmişdir. Ayrıca Allah, Hz. Musaya müxtəlif möcüzələr vermiş və özüylə danışmasıyla onu digər isanlardan üstün etmişdir. Quranda insanlara ibrət götürmələri üçün köçürülmüş olan bu mübarizə, möminlərin əleyhinə kimi görünən bir vəziyyətin, Allahın diləməsiylə necə bir anda tərsinə döndüyünü çox açıq olaraq göstərər.

Söz mövzusu hadisələrdən biri bu şəkildə inkişaf etmişdir: Firon və ordusu, Misirdən qaçan Hz. Musanı və yanındakı inananları tutumaq üçün yola çıxmışdılar. Firon tərəfindən fərq edildikləri sırada inananların önünə dəniz çımışdır. Bu nöqtədə Hz. Musanın sözləri son dərəcə diqqət çəkicidir. Hz. Musa qarşısında dəniz, arxasında isə Firon ordusu olduğu halda, Allahın köməyinin gələcəyinə güvənərək hərəkət etmiş və bu şəkildə üstün əxlaqını ortaya qoymuşdur. Quranda bu hadisə belə xəbər verilir:

(Firon və əsgərləri) günəş doğduqda onların (İsrail oğullarının) arxasınca düşdülər.

İki dəstə (tayfa) bir-biri ilə qarşılaşdığı zaman Musanın camaatı dedi: “(İşimiz bitdi!) Artıq yaxalandıq!”

(Musa) dedi: “Xeyir, Rəbbim mənimlədir. O, mütləq mənə yol göstərəcəkdir!”Onda Musaya belə vəhy etdik: “Əsanla dənizə vur!” (Musa əsasını dənizə vuran

kimi) o dərhal yarıldı (İsrail oğullarının soyuna müvafiq olaraq on iki hissəyə bölündü) və hər hissə böyük (uca) bir dağ kimi oldu.

O biriləri (Firon əhlini) də ora yaxınlaşdırdıq (dəniz sahilinə topladıq).Musa və onunla birlikdə olanların hamısını xilas etdik.O biriləri (Firon tayfasını) isə suya qərq etdik.Şübhəsiz ki, bunda (Musanın bu hekayətində) bir ibrət vardır. Lakin onların

(Firon tayfasının, qədim Misir əhalisinin, yaxud Məkkə müşriklərinin) əksəriyyəti iman gətirmədi.

(Ya Rəsulum!) Həqiqətən, sənin Rəbbin yenilməz qüvvət, mərhəmət sahibidir! (Kafirlərdən intiqam alar, tövbə edən bəndələrini bağışlayar!) (Şuəra Surəsi, 60-68)

Burada əsl üzərində dayanılması lazım olan mövzu, Hz. Musanın icra etdiyi çətin mübarizəsində hadisələrə həmişə Allahın köməyinin yanında olduğunu bilərək yaxınlaşması, qarşılaşdığı hər hadisəni xeyirə yozması və ən çətin anında da Allaha təvəkkül edərək bağlılığını və sədaqətini göstərməsidir.

Hz. Yusifin Sarsılmaz TəslimiyyətiMöminlər üçün “şər kimi görünən” hadisələrin xeyirə çevrilməsiylə əlaqədar

Quranda verilən ən gözəl nümunələrdən biri də Hz. Yusifin həyatıdır. Hz. Yusif, uşaqlığından etbarən başına gələn hər hadisədə göstərdiyi Allaha olan bağlılğı ilə tanınar. Çətin vəziyyətlərdəki təvəkkülü ilə saleh bir möminin necə davranması lazım olduğuna ən yaxşı nümunələrdən biridir. Özünə Allahı dost əldə edən Hz. Yusif, hər şeyin “dostu”ndan gəldiyini bilmənin verdiyi rahatlıqla hər hadisədə bir xeyir axtarmışdır. Bu şəkildə həyatı boyunca qarşısına çıxan hər imtahanı bir fürsət bilmiş, hər an yetkin və təvəkküllü bir xarakter sərgiləmişdir.

Hz. Yusifin qarşılaşdığı haqsızlıqların ilki qardaşları tərəfindən edilmişdir. Hz. Yusifi qısqanan qardaşları onu bir quyuya ataraq atalarından və evlərindən

29

uzaqlaşdırmışlar. Allah bir yolçu karvanını vəsilə edərək Hz. Yusifi bu tələdən qurtarmışdır. Yolçu karvanı uşaq yaşdakı Hz. Yusifi quyudan çıxararaq yanlarında götürmüşdülər. Bunun ardından Yusif Peyğəmbəri, Misrin öndə olanlarından biri satın alaraq evinə götürmüşdür. Hz. Yusifin gözəlliyindən təsirlənən sahibinin arvadı isə ayədə bildirildiyinə görə “ondan murad istəmiş”dir. Buna qarşı Hz. Yusif özünü fahişəliyə məcbur edən qadından qaçmışdır. Üstün bir əxlaq timsalı olan Hz. Yusif yenə bir haqsızlığa düşmüş və bu dəfə də qadının böhtanıyla günahlandırılmışdır. Edilən araşdırmada Hz. Yusifin günahsız olduğu dəlilləriylə ortaya çıxmasına baxmayaraq, özünü zindana atmağı qərarlaşdırmışlar:

(Vəzir və ailəsi Yusifin günahsız olduğunu sübut edən) dəlilləri (Yusifin köynəyinin arxadan cırılmasını, üzünün cırmaqlanmasını, qadınların turunc əvəzinə əllərini kəsməsini və i. a.) gördükləri halda, yenə də onu bir müddət (dedi-qodu kəsilənədək) zindana salmaq qərarına gəldilər. (Beləliklə, Yusif zindana atıldı). (Yusif Surəsi, 35)

Görüldüyü kimi Hz. Yusif iffətini qoruduğu üçün böhtana düşmüşdür. Bu böhtanın nəticəsində uzun müddət zindanda qalan Hz. Yusif, həbs həyatının gətirdiyi hər cür çətinliyə səbr edərək Allaha təvəkkül etmişdir. Hz. Yusif zindanda uzun müddət qalmış amma Quranda izah edildiyi üzrə son dərəcə təslimiyyətli bir rəftar göstərərək üstün əxlaqı ilə bütün möminlərə nümunə olmuşdur. Bilinməlidir ki Hz. Yusif, həyatı boyunca göstərdiyi səbr, təvəkkül və hər şeyi xeyirə yozmanın qarşılığını həm dünyada həm də axirətdə ən gözəl şəkildə görmüşdür.

Allah, bir çox hadisəni səbəb edərək Hz. Yusifə dünyada çox böyük bir mülk və hökmdarlıq vermişdir. Hz. Yusifin bütün bu yaşadığı hadisələri xeyirlə şərh etməsi və Rəbbimizə olan duası Quranda belə xəbər verilməkdədir:

(Yusif) ata-anasını taxt (öz taxtının) üstünə qaldırdı. Onlar (ata-ana və on bir qardaş) hamısı (hörmət əlaməti olaraq) onun qarşısında səcdəyə qapandılar. (Allah onları bir-birinə qovuşdurduğu üçün şükür səcdəsi etdilər). (Yusif) dedi: “Atacan! Bu əvvəl gördüyüm yuxunun yozumudur. Rəbbim onu (yuxunu) həqiqətə çevirdi. O mənə yaxşılıq etdi, çünki məni zindandan qurtardı, Şeytan mənimlə qardaşlarımın arasını vurduqdan sonra sizi çöldən (yanıma) gətirdi (bizi bir-birimizə qovuşdurdu). Həqiqətən, Rəbbim istədiyinə qarşı lütfkardır (istədiyi şəxs və ya iş barəsində incə tədbir sahibidir). O, doğrudan da, (hər şeyi) biləndir, hikmət sahibidir!”

(Yusif atası ilə bir müddət gözəl dövran sürdükdən sonra Yəqub vəfat etdi. Yusif atasını aparıb öz vətənində dəfn etdi və dünyanın heç bir etibarı olmadığını gördükdə Allaha dua edərək Ondan ölüm diləyib dedi: ) “Ey Rəbbim! Sən mənə səltənətdən (istədiyimdən də artıq) bir pay verdin. Mənə yuxu yozmağı öyrətdin. Ey göyləri və yeri yaradan! Sən dünyada da, axirətdə də mənim ixtiyar sahibimsən. Mənim canımı müsəlman olaraq al və məni əməlisalehlərə qovuşdur!”

Şübhəsiz bu hekayə, möminlərin təvəkküllərindəki səmimiyyətin arxasından mükafatlandırılmalarına gözəl bir nümunədir. Saleh bir möminə düşən də Hz. Yusif kimi qarşılaşdığı bütün hadisələrin hikmətlərini, xeyirlərini həll etməyə, anlamağa cəhd göstərməkdir. Allaha təvəkkül edib, Ona sığınıb, bu elmi, bu anlayışı istəməlidir. Mömin unutmamalıdır ki, insanları hər gün bədbəxt edən irili xırdalı hadisələr və ya əhəmiyyətli gördüyü böyük hadisələr heç bir şəkildə möminin əleyhinə olmaz. Bu, Allahın qədər qanununa zidd bir hadisədir. Allah hər hadisəni mütləq möminin lehinə yaradar. Allah möminin ürəyinə hadisənin xeyirini və hikmətini ilham edə bilər ki bu böyük bir nemətdir. Ancaq Allah ilham etməzsə də Müsəlman səbr edib, “mütləq xeyir vardır” deyə bilməlidir. Çünki bu Allahın məmnun olacağı ümid edilən bir davranışdır.

ALLAHIN İNANANLARA VƏDİ VƏ KÖMƏYİHər dövrdə inkar edənlər, Quranın “... Ancaq insanların çoxu iman etməzlər”

(Rəd Surəsi, 1) ayəsində bildirdiyi kimi, dünyadakı insanların əksəriyyətini meydana gətirər. İnkarcılar hər vaxt Müsəlmanlara qarşı toplum cəhətdən üstün

30

vəziyyətdədirlər. Buna görə də bu ağılsız və bəsirətsiz insanlar özlərini daim doğru yolda sanarlar. Sahib olduqları maddi güclərinin və insanlarının inananlardan çox olması, onlara bir güvən duyğusu verər. Bu səbəblə hadisələri həmişə xarici görnüşə görə qiymətləndirən cahiliyyə insanları, özlərinin üstün olduğundan yüzdə yüz əmin olaraq hərəkət edərlər. Amma fərqinə çata bilmədikləri çox böyük bir həqiqət vardır ki, o da Allahın möminlərə olan vədi və dəstəyidir:

(Ey müsəlmanlar!) Sizə göz qoyan (münafiqlər) Allah tərəfindən sizə bir qələbə üz verdikdə: “Məgər biz də sizinlə deyildikmi? “ deyər, kafirlərə (zəfər) nəsib olduqda isə: “Məgər (möminlərlə birlikdə sizə qarşı vuruşsaydıq) biz sizə qalib gələ bilməzdikmi? Məgər biz möminlərə (onların sizə qarşı təcavüzünə cürbəcür vasitələrlə) mane olmadıqmı? “ – söyləyərlər. Qiyamət günü Allah Özü sizin aranızda hökm verəcəkdir. Allah heç vaxt kafirlərə möminlərin əleyhinə olan bir yol göstərməz! (Nisa Surəsi, 141)

Allah yuxarıdakı ayəsində diqqət çəkdiyi kimi, hər şeyi möminlərin lehinə edər və onları mütəlif yollardan dəstəkləyər. İnşirah surəsində Müsəlman üçün hər çətinliklə birlikdə asanlığın da yaradıldığı sirri verilməkdədir. Xəsətliyi yaradan Allahın şəfanı da yaratması kimi, hər çətinlik də yanında asanlığı ilə birgə meydana gəlməkdədir. Bu həqiqət belə xəbər verilmişdir:

Və Rəbbinin buyurduğunu haqq olaraq eşidib (Ona) itaət edəcəyi zaman (insan dünyada yaxşı və pis əməllərinin cəzasını layiqincə alacaqdır)!

Ey insan! Sən (ölənə qədər) Rəbbinə doğru çalışıb çapalayırsan. Sən Ona qovuşacaqsan! (Sənin qısa ömrün gündən-günə səni Allaha yaxınlaşdırır. Ölümün gəlib çatması Allah dərgahına qovuşmaq deməkdir. Öləndən sonra Allahın hüzuruna gedib dünyada etdiyin yaxşı, pis əməllərin əvəzini tamamilə alacaqsan. Yaxşı əməllər etmisənsə, xoş halına. Pis əməllər etmisənsə, vay halına!) (İnşirah Surəsi, 5-6)

Allahın bu dəstəyi və köməyini yalnız möminlər bilərlər. Və onlar, həyatları boyunca nə ilə qarşılaşsalar qarşılaşsınlar, Allahın daim inananların vəlisi və köməkçisi olduğunu bilmənin gətirdiyi güvən və dinclik duyğusu ilə hərəkət edərlər. Allah qullarına belə vəd etmişdir:

Allah sizin düşmənlərinizi (sizdən) daha yaxşı tanıyır. Bir dost və yardımçı kimi Allah (sizə) kifayət edər! (Nisa Surəsi, 45)

(Ya Peyğəmbərim!) Xatırla ki, o zaman Rəbbin mələklərə belə vəhy edirdi: “Mən də sizinləyəm. Möminlərə qüvvət (mətanət) verin. Mən kafirlərin ürəklərinə qorxu salacağam. Onların boyunlarını vurun, bütün barmaqlarını (əl-ayaqlarını) doğrayın!” (Ənfal Surəsi, 12)

Allahın kömək və dəstəyi Müsəlmanın həyatının hamısını əhatə edər. Tarix boyunca Allah inananlara müxtəlif yollarla köməyini çatdırmışdır. Bəzən peyğəmbərlərinə möcüzələr vermiş; bəzən Müsəlmanları görünməyən ordular və mələklərlə, hətta təbiət hadisələriylə dəstəkləmiş: bəzən reallaşması qeyri-mümkün kimi görünən hadisələrin reallaşmasını təmin etmişdir. Quranda verilən bu nümunələrdən bəziləri belədir:

Ey iman gətirənlər! (Xəndək, yaxud Əhzab vuruşunda Qüreyş, Qətəfan və yəhudilərin Bəni-Nəzir qəbilələrindən təşkil olunmuş) ordular sizin üstünüzə gəldiyi zaman Allahın sizə olan nemətini yada salın. O vaxt Biz onların üstünə külək və sizin görmədiyiniz (mələklərdən ibarət) qoşun göndərmişdik. Allah o zaman sizin nə etdiyinizi görürdü. (Əhzab Surəsi, 9)

O zaman siz (dua edərək) Rəbbinizdən kömək diləyirdiniz. (Allah: ) “Mən sizin imdadınıza bir-birinin ardınca gələn min mələklə çataram!” – deyə duanızı qəbul buyurmuşdu. (Ənfal Surəsi, 9)

(Ey Məkkə müşrikləri və yəhudilər!) İki dəstənin (Bədr müharibəsi zamanı) qarşı-qarşıya durması sizin üçün (Peyğəmbərin doğruluğuna) dəlildir. Bunlardan biri Allah yolunda vuruşanlar, digəri isə kafirlər idi. (Möminlər üç yüz on üç nəfər, kafirlər isə təqribən min nəfər idilər). (Möminlər kafirlərin) onlardan ikiqat artıq olduqlarını

31

öz gözləri ilə görürdülər. (Yaxud kafirlər möminləri iki özləri qədər, yəni təxminən iki min nəfər və ya onların olduqlarından iki dəfə artıq, yəni altı yüzdən bir qədər çox görürdülər). Əlbəttə, Allah istədiyinə Öz köməyi ilə qüvvət verər. Şübhəsiz ki, bu (Bədr əhvalatı) bəsirət sahiblərindən (gözüaçıq, ayıq adamlardan) ötrü bir ibrət dərsidir. (Al-İmran Surəsi, 13

Möminlərə Qurulan Tələlərin Bütünü Başdan Pozulmuşdurİnkar edənlər möminlərə qarşı icra etdikləri mübarizələrində hər cür hiyləgər

üsula müraciət edərlər. Bu üsulların ən çox istifadə edilənlərindən biri də möminlərin əleyhində ittifaq edərək onlara müxtəlif tələlər qurmaqdır. Toplum tərəfindən çox olduqları üçün və tələlərini gizli gizli qurduqları üçün müvəffəqiyyətli olacaqlarını düşünən inkarcılar, planlarını edərkən iki adamın üçüncüsünün, üç adamın dördüncüsünün Uca Allah olduğunu unutmaqdadırlar. Allahın insanlara şah damarından daha yaxın olduğu həqiqətindən isə tamamilə qəflətdədirlər. Halbuki Allah gizləsələr də aşkar etsələr də “sinələrdə gizli olanı biləndir”. İnkarcıların möminlərin əleyhində ağıllarından keçirdikləri hər fikri, qurduqları hət tələni, etdikləri hər planı da Allah ən incə detalına qədər bilər.

Ən əhəmiyyətlisi də hər şeyin məlumatına sahib olan Allah, Quranda inkarcıların qurduqları tələlərin bütününün başdan pozulmuş olduğunu xəbər vermişdir. Nə qədər ağıllıca, nə qədər hiyləgərcə, nə qədər böyük olursa olsun möminlərin əleyhində qurulan bütün tələləri hər şeyin Yaradıcısı olan Allahın yıxacağı Quranda belə bildirilir:

Bu (hadisələr) bir həqiqətdir. Allah, sözsüz ki, kafirlərin hiyləsini zəiflədəndir! (Ənfal Surəsi, 18)

(Kafirlər Peyğəmbərə və islam dininə qarşı bacardıqları qədər) hiylə qurdular. Onların hiyləsi Allah dərgahında məlumdur (və buna görə də cəzalarını da alacaqlar). Onların hiyləsi ilə dağlar (islam dini, onun hökmləri) yerindən oynayan deyildir! (Və ya onların hiyləsi dağları yerindən oynatsa belə, yenə də Allahın dini qarşısında acizdir!) (İbrahim Surəsi, 46)

Bunların yanında Allah, bu tələlərin saleh qullarına zərər verə bilməyəcəyini bildirmiş, bu tələlərin hamısının onları quranların özlərinə də xəbər vermişdir:

(Bu isə onların) yer üzündə təkəbbür göstərmələri (iman gətirməyi özlərinə sığışdırmamaları) və pis əməlləri ucbatından idi. Pis əməl (qərəzli hiylə) ancaq onun öz sahibinin başında çatlayar. Məgər onlar Allahın adəti (qayda-qanunu) üzrə (özlərindən) əvvəlkilərin düçar olduqları müsibətlərimi (həmin müsibətlərin onların öz başlarına da gəlməsinimi) gözləyirlər? (ya Peyğəmbər!) Sən Allahın qoyduğu qayda-qanunda heç bir dəyişiklik tapmazsan! (Fatır Surəsi, 43)

Bu nöqtədə ifadə edilməsi lazım olan çox əhəmiyyətli bir xüsus budur: İnananların Allahın bu vədinə (inkarcıların tələlərini boşa çıxarması) etibarları tamdır. Allahın köməyinin daim özləriylə birlikdə olduğu həqiqətini bilərək təvəkkül içərisində yaşayarlar. Başdan bəri üzərində dayandığımız kimi, bu mütəvəkkil ruh halları sayəsində də, qarşılaşdıqları hər hadisədəki xeyir və hikmətləri görə bilər, görməsələr belə hər hadisənin möminlər üçün mütləq xeyirlə nəticələnəcəyinə qəti bir məlumatla iman edərlər.

“Qalib Gələcək olanlar Allahın Tərəfdarlarıdır”Müsəlmanlar “şər” kimi görünən hadisələri də xeyir gözüylə

qiymətləndirmələrinin və Allahı vəkil əldə etmələrinin qarşılığını, həmişə ən gözəl şəkildə almışlar. Ayələrdə belə buyrulur:

O kəslər ki, xalq onlara: “Camaat (Əbu Süfyan və tərəfdarları) sizə qarşı (qüvvə) toplamışdır, onlardan qorxun!” - dedikdə, (bu söz) onların imanını daha da artırdı və onlar: “Allah bizə bəs edər. O nə gözəl vəkildir!” – deyə cavab verdilər.

32

Sonra da Allahın neməti və lütfü sayəsində özlərinə heç bir əziyyət toxunmadan geri döndülər və Allahın razılığını qazanmış oldular. Həqiqətən, Allah böyük mərhəmət sahibidir. (Al-İmran Surəsi, 173-174)

Bunu xatırlatmaq lazımdır ki, bəzən çöldən baxıldığında zahirən inkarcılar üstünlük təmin etmiş kimi görünə bilərlər. Halbuki bu, yalnız Allahın inananlara istiqamətli bir sınağıdır. Beləliklə saleh möminlər ilə zəiflik göstərənlər bir-birlərindən ayrılmaqdadır. Təvəkkül edən, səbr edən və hadisələrə xeyir gözüylə baxan Müsəlmanlar heç şübhəsiz Allaha olan etibarlarını və sədaqətlərini açıqca ortaya qoymaqdadırlar. Bu səbəblə dünyada və axirətdə Allahın razılığını qazanaraq qalib və üstün gələcək olanlar, hər vaxt inananlardır:

Hər kəs Allahı, Onun Peyğəmbərlərini və iman gətirənləri özünə dost tutarsa, (hər iki dünyada işləri yaxşı gedər). Şübhəsiz ki, qələbə çalanlar məhz Allahın firqəsidir (Allahı özünə hami və dost seçən şəxslərdir). (Maidə Surəsi, 56)

NƏTİCƏMöminlər hər hadisəni ən incə detalına qədər Allahın yaratdığını və hamısının

qədərdə əvvəldən təqdir edilmiş hadisələr olduğunu bilərək, böyük bir təslimiyyət içərisində yaşayarlar. Əlbəttə inananlar da həyatları boyunca bir çox çətinlik və müxtəlif imtahanlarla qarşılaşarlar. Amma əsla “kaş ki belə olsaydı”, “belə etsəydim daha xeyirli olardı” kimi sözlər söyləməz və belə quruntulara qapılmazlar. Hadisələrin özündə bəlkə də heç bilməyəcəkləri bir hikmət və xeyir olduğuna qəti olaraq iman edərlər. Beləcə xoşlarına getməyən, çətinlikli görünən vəziyyətlərdə belə son dərəcə dinc bir həyat sürərlər.

Ancaq bu sirri bilməyən inkarcılar, böyük və ya kiçik, pis olaraq xarakterizə etdikləri hər hadisədə möhtəşəm bir çətinlik yaşayarlar. Həyatlarına əksəriyyətlə bədbəxtlik və ümidsizlik hakimdir. Halbuki insan, qurluşu gərəyi davamlı olaraq dinclik və rahatlıq içərisində yaşaması lazım olan bir varlıqdır. Çünki insan üçün, çətinlik, stress və hüzünün gətirdiyi fiziki və mənəvi təxribatlar şiddətli ola bilməkdədir. Allaha güvənməyən və hər hadisəni xeyir gözüylə qiymətləndirməyən insanın içinə düşdüyü çətinlik, əzab, hüzn və stress o adamı qucaqlayıb əhatə edər. Gələcək qorxusu, ölüm qorxusu, xəstəlik qorxusu, mal itkisi kimi qorxuların heç bir zaman sonu gəlməz. İnsanın tək qurtuluşu, bütün hadisələri Allahın mütləq bir xeyir və hikmət üzərinə yaratdığını bilərək yaşamasındadır. Mömin, istisnasız qarşılaşdığı hər hadisəni Allahın, bir xeyir və hikmətlə yaratdığını bilsə, Allaha həqiqi mənada təvəkkül edər. Dözümlə deyil, gözəl bir səbirlə səbr etsə qulluq vəzifəsinə uyğun davranmış olar. Təhlükəsizlik, dinclik və güc təmin etmək Allahın gücü ilə ibarət olan bir şeydir. Dua və təvəkküllə, hər şeyi Allahdan gözləmək möminin xüsusiyyətidir.

Mömin, bu dünyada, cənnətin qapısında gözləyərkən müxtəlif hadisələrlə qarşılaşar və sınanar. Bu hadisələr əsnasında Allahın rəhmətini, razılığını, cənnətini qazandıracaq gözəl rəftarlar içində olan, cəhənnəmdən çəkinən, Allahdan qorxan və xeyirləri görən, özü görməsə də hər hadisənin xeyir istiqamətlərini Allahın bildiyini bilən bir varlıqdır.

Allah, ÖZündən qorxub çəkinən qullarının qədərlərində təqdir edilmiş, şübhəsiz yaşanacaq olan bir hadisəni ayələrdə belə xəbər vermişdir:

Rəbbindən qorxanlar da dəstə-dəstə Cənnətə gətiriləcəklər. Nəhayət, ora çatınca onun qapıları açılacaq və (cənnət) gözətçiləri (onlara): “Salam əleykum! (Sizə salam olsun!) Xoş gəldiniz! Əbədi qalacağınız Cənnətə daxil olun!” – deyəcəklər.

Onlar isə: “Bizə verdiyi vədini yerinə yetirmiş və bizi bu yerə varis etmiş Allaha həmd olsun! Biz Cənnətin istədiyimiz yerində sakin oluruq. (Dünyada yaxşı) əməllər edənlərin mükafatı necə də gözəldir!” – deyəcəklər.

(Ya Peyğəmbər!) Mələkləri də ərşi (hər tərəfdən) əhatə edərək Rəbbini həmd-səna ilə təqdis edən görəcəksən. Onların (bütün məxluqatın) arasında ədalətlə hökm olunacaq (möminlər Cənnətə, kafirlər Cəhənnəmə gedəcək) və (mələklərlə möminlər

33

tərəfindən bir ağızdan): “Aləmlərin Rəbbi olan Allaha həmd olsun!” – deyiləcəkdir! (Zumər Surəsi, 73-75)

DARVİNİZMİN ÇÖKÜŞÜDarvinizm, yəni təkamül nəzəriyyəsi, yaradılış həqiqətini rədd etmək

məqsədiylə ortaya atılmış, ancaq uğurlu ola bilməmiş elmdən kənar bir boş sözdən başqa bir şey deyil. Canlılığın, cansız maddələrdən təsadüfən meydana gəldiyini iddia edən bu nəzəriyyə, kainatda və canlılarda möcüzəvi bir nizam olduğunun elm tərəfindən isbat edilməsiylə çürümüşdür. Beləcə Allahın bütün kainatı və canlıları yaratmış olduğu həqiqəti, elm tərəfindən də sübut edilmişdir. Bu gün təkamül nəzəriyyəsini dəstək olmaq üçün dünya səviyyəsində icra edilən təbliğat, yalnız elmi həqiqətlərin təhrif edilməsinə, tərəfli şərh olunmasına, elm görünüşü altında deyilən yalanlara və edilən saxtakarlıqlara dayanır. Ancaq bu təbliğat həqiqəti gizləyə bilməz. Təkamül nəzəriyyəsinin elm tarixindəki ən böyük yanılma olduğu, son 20-30 ildir elm dünyasında gedərək daha yüksək səslə dilə gətirilməkdədir. Xüsusilə 1980-lərdən sonra edilən araşdırmalar, Darvinist iddiaların tamamilə səhv olduğunu ortaya qoymuş və bu həqiqət bir çox elm adamı tərəfindən dilə gətirilmişdir. Xüsusilə ABŞda, biologiya, biokimya, palentologiya kimi fərqli sahələrdən gələn çox sayda elm adamı, Darvinizmin etibarsızlığını görməkdə, canlıların mənşəyini artıq yaradılış həqiqətiylə açıqlamaqdadırlar.

Təkamül nəzəriyyəsinin çöküşünü və yaradılışın dəlillərini digər bir çox işimizdə bütün elmi detallarıyla ələ aldıq və götürməyə davam edirik. Ancaq mövzunu, daşıdığı böyük əhəmiyyət səbəbiylə, burada da yekunlaşdırmaqda fayda vardır.

Darvini Yıxan Çətinliklər

Təkamül nəzəriyyəsi, tarixi köhnə Yunana qədər uzanan bir təlim olmasına qarşı, əhatəli olaraq 19-cu əsrdə ortaya atıldı. Nəzəriyyəni elm dünyasına soxan ən əhəmiyyətli inkişaf, Charles Darvinin 1859-cu ildə nəşr olunan Növlərin Mənşəyi adlı kitabı idi. Darvin bu kitabda dünyadakı fərqli canlı növlərini Allahın ayrı-ayrı yaratdığı həqiqətinə qarşı çıxardı. Darvinə görə, bütün növlər ortaq bir atadan gəlirdilər və zaman içində kiçik dəyişmələrlə fərqliləşmişlər.

Darvinin nəzriyyəsi, heç bir konkret elmə dayanmırdı; özünün də qəbul etdiyi kimi yalnız bir “məntiq icra etmə” idi. Hətta Darvinin kitabındakı “Nəzəriyyənin Çətinlikləri” başlıqlı uzun hissədə etiraf etdiyi kimi, nəzəriyyə bir çox əhəmiyyətli sual qarşısında aciz qalırdı.

Darvin, nəzəriyyəsinin önündəki çətinliklərin inkişaf edən elm tərəfindən aşılacağını, yeni elmi tapıntıların nəzəriyyəsini gücləndirəcəyini ümid edirdi. Bunu kitabında tez-tez ifadə etmişdi. Ancaq inkişaf edən elm, Darvinin ümidlərini tam əksinə, nəzəriyyənin təməl iddialarını yerlə bir etmişdir.

Darvinizmin elm qarşısındakı uduzması, üç təməl başlıqda arşdırıla bilər:

1) Nəzəriyyə, həyatın dünyada ilk dəfə necə ortaya çıxdığını əsla açıqlaya bilməməkdədir.

2) Nəzəriyyənin qarşıya qoyduğu “təkamül mexanizmləri”nin, həqiqətdə təkamülləşdirici bir təsirə sahib olduğunu göstərən heç bir elmi tapıntı yoxdur.

34

3) Qalıq qeydləri, təkamül nəzəriyyəsinin nəzərdə tutulanın tam əksinə bir cədvəl ortaya qoymaqdadır.

Bu hissədə, bu üç təməl başlığı ana xəttləri ilə araşdıracağıq.

Aşıla bilməyən İlk Pillə:

Həyatın Mənşəyi

Təkamül nəzəriyyəsi, bütün canlı növlərinin, bundan təxminən 3.8 milyard il əvvəl primitiv dünyada ortaya çıxan tək bir canlı hüceyrədən gəldiklərini iddia etməkdədir. Tək bir hüceyrənin necə olub da milyonlarla kompleks canlı növünü meydana gətirdiyi və əgər həqiqətən bu cür bir təkamül reallaşmışsa niyə bunun izlərinin qalıq qeydlərində tapıla bilmədiyi, nəzəriyyənin açıqlaya bilmədiyi suallardandır. Ancaq bütün bunlardan əvvəl, iddia edilən təkamül müddətinin ilk pilləsi üzərində dayanmaq lazımdır. Haqqında danışılan o “ilk hücrə” necə ortaya çıxmışdır?

Təkamül nəzəriyyəsi, yaradılışı rədd etdiyi, heç bir fövqəltəbii müdaxiləni qəbul etmədiyi üçün, o “ilk hücrə”nin, heç bir dizayn, plan və tənzimləmə olmadan, təbiət qanunları içində təsadüfi olaraq meydana gəldiyini iddia edər. Yəni nəzəriyyəyə görə, cansız maddə təsadüflər nəticəsində ortaya canlı bir hüceyrə çıxarmış olmalıdır. Ancaq bu, bilinən ən fundamental biologiya qanunlarına zidd bir iddiadır.

“Həyat Həyatdan Gəlir”

Darvin, kitabında həyatın mənşəyi mövzusundan heç danışmamışdı. Çünki onun dövründəki primitiv elm anlayışı, canlıların çox sadə bir qurluşa sahib olduqlarını fərz edirdi. Orta əsrlərdən bəri inanılan “spontane generasiya” adlı nəzəriyyəyə görə, cansız maddələrin təsadüfən bir yerə gəlib, canlı bir varlıq meydana gətirə biləcəklərinə inanılırdı. Bu dövrdə böcəklərin yemək artıqlarından, siçanların da buğdadan meydana gəldiyi məşhur bir düşüncə idi. Bunu isbat etmək üçün də maraqlı təcrübələr edilmişdi. Çirkli bir çınqılın üzərinə bir az buğda qoyulmuş və bir az gözlənildiyində bu qarışıqdan sıçanların meydana gələcəyi sanılmışdı.

Ətlərin qurdlanması da həyatın cansız maddələrdən törəyə bildiyinə bir dəlil sayılırdı. Halbuki daha sonra aydın olacaqdı ki, ətlərin üzərindəki qurdlar öz başlarına meydana gəlmirlər, ağcaqanadların gətirib buraxdıqları gözlə görülməyən sürfələrdən çıxırdılar.

Darvinin Növlərin Mənşəyi adlı kitabını yazdığı dövrdə isə, bakteriyaların cansız maddədən meydana gələ bildikləri inancı, elm dünyasında məhşurlaşmışdı.

Halbuki Darvinin kitabının nəşr olunmasından beş il sonra, məşhur Fransız bioloq Luis Pasteur, təkamülə əsas təşkil edən bu inancı qəti olaraq çürütdü. Pasteur etdiyi uzun iş və təcrübələr nəticəsində çatdığı nəticə belə yekunlaşdırmışdı:

Cansız maddələrin həyat meydana gətirə biləcəyi iddiası artıq qəti olaraq tarixə keçmişdir.

3 Təkamül nəzəriyyəsinin müdafiəçiləri, Pasteurun tapıntılarına qarşı uzun müddət müqavimət göstərdilər. Ancaq inkişaf edən elm, canlı hüceyrənin kompleks qurluşunu

35

ortaya çıxardıqca, həyatın özbaşına meydana gələ biləcəyi iddiasının etibarsızlığı daha da açıq hala gəldi.

20- ci Əsrdəki Nəticəsiz Səylər

20-ci əsrdə həyatın mənşəyi mövzusunu ələ alan ilk təkamülçü, məşhur Rus bioloq Aleksandr Oparin oldu. Oparin, 1930-cu illərdə ortaya atdığı bəzi iddialarla, canlı hüceyrənin təsadüfən meydana gələ biləcəyini isbat etməyə çalışdı. Ancaq bu işlər müvəffəqiyyətsizliklə nəticələnəcək və Oparin bu etirafi etmək məcburiyyətində qalacaqdı:

Təəssüf ki, hüceyrənin mənşəyi, təkamül nəzəriyyəsinin bütününü içinə alan ən qaranlıq nöqtəni meydana gətirməkdədir. 4

Oparinin yolunu izləyən təkamülçülər, həyatın mənşəyi mövzusunu həllə qovuşduracaq təcrübələr etməyə çalışdılar. Bu təcrübələrin ən məşhuru, Amerikalı kimyaçı Stanley Miller tərəfindən 1953-cü ildə təşkil edildi. Miller, primitiv yer atmosferində olduğunu iddia etdiyi qazları bir təcrübə qurğusunda birləşdirərək və bu qarşığa enerji əlavə edərək, zülalların qurluşunda istifadə edilən bir neçə orqanik molekul (amin turşusu) sintez etdi.

O illərdə təkamül adına əhəmiyyətli bir mərhələ kimi tanıdılan bu təcrübənin etibarlı olmadığı və təcrübədə istifadə edilən atmosferin həqiqi dünya şərtlərindən çox fərqli olduğu, irəliləyən illərdə ortaya çıxacaqdı. 5

Uzun olan bir səssizlikdən sonra Millerin özü də istifadə etdiyi atmosfer mühitinin həqiqi olmadığını etiraf etdi. 6

Həyatın mənşəyi problemini açıqlamaq üçün 20-ci əsr boyunca icra edilən bütün təkamülçü səylər həmişə müvəffəqiyyətsizliklə nəticələndi. San Diyeqo Scripps İnistutundan məşhur geokimyaçı Jeffrey Bada, təkamülçü Earth jurnalında bir məqalədə bu həqiqəti belə qəbul edər:

Bu gün, 20-ci əsri geridə buraxarkən, hələ, 20-ci əsrə girdiyimizdə sahib olduğumuz ən böyük həll edilməmiş problemlə qarşı-qarşıyayıq: həyat dünyada necə başladı? 7

Həyatın Kompleks Qurluşu

Təkamül nəzəriyyəsinin həyatın mənşəyi mövzusunda bu cür böyük bir açmaza girməsinin başlıca səbəbi, ən sadə sanılan canlı strukturların belə inanılmaz dərəcədə kompleks strukturlara sahib olmasıdır. Canlı hüceyrəsi, insanoğlunun etdiyi bütün texnoloji məhsullardan daha komplekslidir. Belə ki bu gün dünyanın ən inkişaf etmiş laboratoriyalarında belə cansız maddələr bir yerə gətirilərək canlı bir hüceyrə çıxarıla bilməməkdədir.

Bir hüceyrənin meydana gəlməsi üçün lazım olan şərtlər, əsla təsadüflərlə açıqlana bilməyəcək qədər yoxdur. Hüceyrənin ən fundamental quruluş daşı olan zülalların təsadüfi olaraq sintez edilmə ehtimalı; 500 amin turşusuluq ortalama bir zülal üçün, 10950-də 1-dir. Ancaq riyzaiyyatda 1050-də 1-dən kiçik ehtimallar praktik olaraq “qeyri-mümkün” sayılar. Hüceyrənin nüvəsində iştirak edən və genetik məlumatı saxlayan DNT molekulu isə, inanılmaz bir məlumat bankıdır. İnsan DNT-nin ehtiva

36

etdiyi məlumatın, əgər kağıza köçürülsə, 500 səhifədən ibarət olan 900 cildlik bir kitabxana meydana gətirəcəyi hesablanmaqdadır.

Bu nöqtədə çox maraqlı bir bölmə daha vardır: DNT, tək bəzi xüsusiləşmiş zülalların köməyi ilə bərabər ola bilər. Amma bu fermentlərin sintezi də ancaq DNT-dəki məlumatlar istiqamətində reallaşar. Bir-birinə asılı olduqlarından, bərabərlənmənin meydana gələ bilməsi üçün ikisinin də eyni anda var olmaları lazımdır. Bu isə, həyatın özbaşına meydana gəldiyi senarisini çıxmaza soxmaqdadır. San Diyeqo Kaliforniya Universitetindən məşhur təkamülçü Prof. Leslie Orgel, Scientific American jurnalının Oktyabr 1994 tarixli sayında bu həqiqəti belə etiraf edir:

Son dərəcə kompleks strukturlara sahib olan zülalların və nükleik turşuların (RNA və DNT) eyni yerdə və eyni zamanda təsadüfi olaraq meydana gəlmələri həddindən artıq dərəcədə ehtimal xaricidir. Amma bunların biri olmadan digərini əldə etmək də mümkün deyil. Bu səbəbdən insan, həyatın kimyəvi yollarla ortaya çıxmasının əsla mümükün olmadığı nəticəsinə çatmaq məcburiyyətində qalmaqdaadır. 8

Şübhəsiz əgər həyatın təbii faktorlarla ortaya çıxması qeyri-mümkün isə, bu vəziyyətdə həyatın fövqəltəbii bir şəkildə “yaradıldığını” qəbul etmək lazımdır. Bu həqiqət, ən fundamental məqsədi yaradılışı rədd etmək olan təkamül nəzəriyyəsini açıqca etibarsız etməkdədir.

Təkamülün Xəyali Mexanizmləri

Darvinin nəzəriyyəsini etibarsız edən ikinci böyük nöqtə, nəzəriyyənin “təkamül mexanizmləri” olaraq qarşıya qoyduğu iki anlayışın da həqiqətdə heç bir təkamülləşdirici gücə sahib olmadığının aydın olmuş olmasıdır. Darvin, ortaya atdığı təkamül iddiasını tamamilə “təbii seleksiya” mexanizminə bağlamışdı. Bu mexanizmə verdiyi əhəmiyyət, kitabının adından da açıqca aydın olurdu: Növlərin Mənşəyi, Təbii Seleksiya Yoluyla...

Təbii seleksiya, təbii seçmə deməkdir. Təbiətdəki həyat mübarizəsi içində, təbii şərtlərə uyğun və güclü canlıların həyatda qalacağı düşüncəsinə dayanır. Məsələn yırtıcı heyvanlar tərəfindən qovalanan bir maral sürüsündə, daha sürətli qaça bilən marallar həyatda qalacaq. Beləcə maral sürüsü, sürətli və güclü fərdlərdən meydana gələcək. Amma əlbəttə bu mexanizm, maralları təkamülləşdirməz, onları başqa bir canlı növünə, məsələn atlara çevirməz.

Bu səbəbdən təbii seleksiya mexanizmi heç bir təkamülləşdirici gücə sahib deyil. Darvin də bu həqiqətin fərqində idi və Növlərin Mənşəyi adlı kitabında “Faydalı dəyişikliklər meydana gəlmədiyi müddətcə təbii seleksiya heç bir şey edə bilməz” demək məcburiyyətində qalmışdı. 9

Lamarckın Təsiri

Yaxşı bu “faydalı dəyişikliklər” necə meydana gələ bilərdi? Darvin, öz dövrünün primitiv elm anlayışı içində, bu sualı Lamarcka dayanaraq cavablandırmağa çalışmışdı. Darvindən əvvəl yaşamış olan Fransız bioloq Lamarcka görə, canlılar həyatları əsnasında keçirdikləri fiziki dəyişiklikləri sonrakı nəsilə köçürürlər, nəsildən nəsilə yığılan bu xüsusiyyətlər nəticəsində yeni növlər ortaya çıxırdı. Məsələn Lamarcka görə zürafələr ceyranlardan törəmişlər, yüksək ağacların yarpaqlarını yemək üçün çalışarkən nəsildən nəsilə boyunları uzanmışdı.

37

Darvin də bənzəri nümünələr vermiş, məsələn Növlərin Mənşəyi adlı kitabında, yemək tapmaq üçün suya girən bəzi ayıların zamanla balinalara çevrildiyini iddia etmişdi. 10

Amma Məhrumdalın kəşf etdiyi və 20-ci əsrdə inkişaf edən genetika elmiylə dəqiqləşən varislik qanunları, qazanılmış xüsusiyyətlərin sonrakı nəsillərə köçürülməsi əfsanəsini qəti olaraq yıxdı. Beləcə təbii seleksiya “tək başına” və dolaysıilə tamamilə təsirsiz bir mexnizm olaraq qalmış olurdu.

Neodarvinizm və Mutasiyalar

Darvinistlər isə bu vəziyyətə bir həll tapa bilmək üçün 1930-ların sonlarında, “Müasir Sintetik Nəzəriyyəsini” ya da daha məşhur adıyla neodarvinizmi ortaya atdılar. Neodarvinizm, təbii seleksiyanın yanına “faydalı dəyişiklik səbəbi” olaraq mutasiyaları, yəni canlıların genlərində radiasiya kimi xarici təsirlər ya da kopiyalama səhvləri nəticəsində ibarət olan pozulmaları əlavə etdi.

Bu gün də hələ dünyada təkamül adına etibarlığını qoruyan model neodarvinizmdir. Nəzriyyə, dünyada olan milyonlarla canlı növünün, bu canlıların, qulaq, göz, ağciyər, qanad kimi saysız kompleks orqanlarının “mutasiyalara”, yəni genetik pozuqluqlara dayanan bir müddət nəticəsində meydana gəldiyini iddia etməkdədir. Amma nəzəriyyəni çarəsiz buraxan açıq bir elmi həqiqət vardır: Mutasiyalar canlıları inkişaf etdirməzlər, əksinə hər vaxt üçün canlılara zərər verərlər.

Bunun səbəbi çox sadədir: DNT çox kompleks bir nizama malikdir. Bu molekul üzərində ibarət olan hər hansı təsadüfi bir təsir ancaq zərər verər. Amerikalı genetikçi B. G. Ranganathan bunu belə açıqlayır:

Mutasiyalar kiçik, təsadüfi və zərərlidirlər. Çox nadir olaraq meydana gəlirlər və ən yaxşı ehtimalla təsirsizdirlər. Bu üç xüsusiyyət, mutasiyaların təkamüllü bir inkişaf meydana gətirə bilməyəcəyini göstərər. Onsuz da yüksək dərəcədə xüsusiləşmiş bir orqanizmdə meydana gələ biləcək təsadüfi bir dəyişmə, ya təsirsiz olacaq ya da zərərli. Bir qol saatında meydana gələcək təsadüfi bir dəyişmə qol saatını inkişaf etdirməyəcək. Ona böyük ehtimalla zərər verəcək və ya ən yaxşı ehtimalla təsirsiz olacaq. Bir zəlzələ bir şəhəri inkişaf etdirməz, ona dağıtma gətirər. 11

Necə ki bu günə qədər heç bir faydalı, yəni genetik məlumatı inkişaf etdirən mutasya nümunəsi müşahidə edilmədi. Bütün mutasiyaların zərərli olduğu görüldü. Aydın oldu ki, təkamül nəzəriyyəsinin “təkamül mexanizmi” olaraq göstərdiyi mutasiyalar, həqiqətdə canlıları yalnız korlayan, şikəst buraxan genetik hadisələrdir. (İnsanlarda mutasiyanın ən sıx görülən təsiri də xərçəngdir.) Əlbəttə korlayıcı bir mexanizm “təkamül mexanizmi” ola bilməz. Təbii seleksiya isə, Darvinin də qəbul etdiyi kimi, “tək başına heç bir şey edə bilməz.” Bu həqiqət bizlərə təbiətdə heç bir “təkamül mexanizmi” olmadığını göstərməkdədir. Təkamül mexanizmi olmadığına görə də, təkamül deyilən xəyali müddət yaşanmış ola bilməz.

Qalıq Qeydləri:

Aralıq formalardan Əsər yox

38

Təkamül nəzəriyyəsinin iddia etdiyi ssenarinin yaşanmamış olduğunun ən açıq göstəricisi isə qalıq qeydləridir.

Təkamül nəzəriyyəsinə görə bütün canlılar bir-birlərindən törəmişlər. Əvvəldən var olan bir canlı növü, zamanla bir başqasına çevrilmiş və bütün növlər bu şəkildə ortaya çıxmışlar. Nəzəriyyəyə görə bu çevrilmə yüz milyonlarla il davam edən uzun bir zamanı əhatə etmiş və addım-addım irəliləmişdir.

Bu vəziyyətdə, iddia edilən üzun çevrilmə müddəti içində saysız “aralıq növləri”in meydana gəlmiş və yaşamış olmaları lazımdır.

Məsələn keçmişdə, balıq xüsusiyyətlərini daşımalarına baxmayaraq, bir tərəfdən də bəzi sürünən xüsusiyyətləri qazanmış olan yarı balıq yarı sürünən canlılar yaşamış olmalıdır. Ya da sürünən xüsusiyyətlərini daşıyarkən, bir tərəfdən də bəzi quş xüsusiyyətləri qazanmış sürünən quşlar ortaya çıxmış olmalıdır. Bunlar, bir keçiş müddətində olduqları üçün də, şikəst, əskik, qüsurlu canlılar olmalıdır. Təkamülçülər keçmişdə yaşamış olduqlarına inandıqları bu nəzəri varlıqlara “aralıq keçid forması” adını verirlər.

Əgər həqiqətən bu cür canlılar keçmişdə yaşamışlarsa bunların saylarının və növlərinin milyonlarla hətta milyardlarla olması lazımdır. Və bu əcaib canlıların qalıqlarına mütləq qalıq qeydlərində rəst gəlinməsi lazımdır. Darvin, Növlərin Mənşəyində bunu belə açıqlamışdır:

Əgər nəzəriyyəm doğrudursa, növləri bir-birinə bağlayan saysız aralıq-keçid növləri mütləq yaşamış olmalıdır… Bunların yaşamış olduqlarının dəlilləri də yalnız qalıq qalıqları arasında ola bilər. 12

Darvinin Yıxılan Ümidləri

Ancaq 19-cu əsrin ortasından bu yana dünyanın dörd bir tərəfində qızdırmalı qalıq araşdırmaları edildiyi halda bu vaxt keçiş formalarına rast gəlinə bilməmişdir. Edilən qazıntılarda və araşdırmalarda əldə edilən bütün tapıntılar, təkamülçülərin gözlədiklərinin əksinə, canlıların dünyada birdən-birə, əskiksiz və qüsursuz bir şəkildə ortaya çıxdıqlarını göstərmişdir.

Məşhur İngilis palentoloq (qalıq alimi) Derek W. Ager, bir təkamülçü olmasına qarşı bu həqiqəti belə etiraf edir:

Problemimiz budur: Qalıq qeydlərini ətraflı olaraq araşdırdığımızda, növlər ya da təsvir edər səviyyəsində olsun, davamlı olaraq eyni həqiqətlə qarşılaşırıq; pilləli təkamüllə inkişaf edən deyil, birdən dünyada yaranan qruplar görərik. 13

Yəni qalıq qeydlərində, bütün canlı növləri, aralarında heç bir keçiş forması olmadan əskiksiz formalarıyla birdən ortaya çıxmaqdadırlar. Bu, Darvinin nəzərdə tutduqlarının tam əksinədir. Dahası, bu canlı növlərinin yaradıldıqlarını göstərən çox güclü bir dəlildir. Çünki bir canlı növünün, özündən təkamülləşdiyi heç bir atası olmadan, bir anda və qüsursuz olaraq ortaya çıxmasının tək şərhi, o növün yaradılmış olmasıdır. Bu həqiqət, məşhur təkamülçü Bioloq Douglas Futuyuma tərəfindən də qəbul edilir:

39

Yaradılış və təkamül, yaşayan canlıların mənşəyi haqqında edilə biləcək yeganə iki şərhdir. Canlılar dünyada ya tamamilə mükəmməl və əskiksiz bir şəkildə ortaya çıxmışlar ya da belə olmamışdır. Əgər belə olmadısa, bir dəyişmə müddəti sayəsində özlərindən əvvəl var olan bəzi canlı növlərindən təkamülləşərək meydana gəlmiş olmalarıdır. Amma əgər əskiksiz və mükəmməl bir şəkildə ortaya çıxmışlarsa, o halda sonsuz güc sahibi bir ağıl tərəfindən yaradılmış olmaları lazımdır. 14

Qalıqlar isə, canlıların dünyada əskiksiz və mükəmməl bir şəkildə ortaya çıxdıqlarını göstərməkdədir. Yəni “növlərin mənşəyi”, Darvinin iddialarının əksinə, təkamül deyil yaradılışdır.

İnsanın Təkamülü Nağılı

Təkamül nəzəriyyəsini müdafiə edənlərin ən çox öndə tutduqları mövzu, insanın mənşəyi mövzusudur. Bu mövzudakı Darvinist iddia, bu gün yaşayan müasir insanın meymuna bənzər bəzi varlıqlardan gəldiyini fərz edər. 4-5 milyon il əvvəl başladığı fərz edilən bu müddətdə, müasir insan ilə ataları arasında bəzi “aralıq forma”ların yaşadığı iddia edilər. Həqiqətdə tamamilə xəyali olan bu ssenaridə dörd təməl “kateqoriya” ayrılır:

1- Australopithecus

2- Homo habilis

3- Homo erectus

4- Homo sapiens

Təkamülçülər, insanların sözdə ilk meymunabənzər atalarına “cənub meymunu” mənasını verən “Australopithecus” adını verərlər. Bu canlılar həqiqətdə soyu tükənmiş bir meymun növündən başqa bir şey deyil. Lord Solly Zuckerman və Prof. Charles Oxnard kimi İngiltərə və ABŞ-dan dünya tərəfindən məşhur iki anatomiyaçının Australopithecus nümunələri üzərində etdikləri çox geniş əhatəli işlər, bu canlıların yalnız soyu tükənmiş bir meymun növünə aid olduqlarını və insanlarla heç bir bəznzərlik daşımadıqlarını göstərmişdir. 15

Təkamülçülər insan təkamülünün bir sonrakı mərhələsini də, “homo” yəni insan olaraq təsvir edərlər. İddiaya görə homo ardıcıllığındakı canlılar, Australopithecuslardan daha inkişaf etmişlər. Təkamülçülər, bu fərqli canlılara aid qalıqları ard-arda düzərək xəyali bir təkamül sxemi meydana gətirirlər. Bu sxem xəyalidir, çünki həqiqətdə bu fərqli təsvir edilənin arasında təkamüllü bir əlaqə olduğu əsla isbat edilə bilməmişdir. Təkamül nəzəriyyəsinin 20-ci əsrdəki ən əhəmiyyətli müdafiəçilərindən bir olan Ernst Mayr, “Homo sapiensə uzanan zəncir həqiqətdə itkindir” deyərək bunu qəbul edər. 16

Təkamülçülər “Australopithecus > Homo habilis > Homo erectus > Homo sapiens” sıralamsını yazarkən, bu növlərin hər birinin, bir sonrakının atası olduğu təəssüratını verərlər. Halbuki paleoantropoloqların son tapıntıları, Australopithecus, Homo habilis və Homo erectusun dünyanın fərqli bölgələrində eyni dövrlərdə yaşadıqlarını göstərməkdədir. 17

40

Dahası Homo erectus təsvir etməsinə aid insanların bir hissəsi çox müasir zamanlara qədər yaşamışlar, Homo sapiens neandertalensis və Homo sapiens (müasir insan) ilə eyni mühitdə yan-yan tapılmışlar. 18

Bu isə əlbəttə bu təsvir edənin bir-birlərinin ataları olduqları iddiasının etibarsızlığını açıqca ortaya qoymaqdadır. Harvard Unveristeti paleontoloqlarından Stephen Jay Gould, özü də bir təkamülçü olmasına qarşı, Darvinist nəzəriyyənin içinə girdiyi bu çıxmazı belə açıqlayır:

Əgər bir-biri ilə paralel bir şəkildə yaşayan üç fərqli hominid (insana xas) xətti varsa, o halda bizim nəsil ağacımıza nə oldu? Açıqdır ki, bunların biri digərindən gəlmiş ola bilməz. Dahası, biri digəriylə müqayisə edildiyində təkamüllü bir inkişaf göstərməməkdədirlər. 19

Qısacası, mediada ya da dərs kitablarında iştirak edən xəyali bəzi “yarı meymun, yarı insan” canlıların şəkilləriylə, yəni sırf təbliğat yoluyla dəstək olulmağa çalışılan təkamüllü ssenarisi, heç bir elmi təməli olmayan bir nağıldan ibarətdir.

Bu mövzunu uzun illər araşdıran, xüsusilə Australopithecus qalıqları üzərində 15 il araşdırma edən İngiltərənin ən məşhur və hörmətli elm adamlarından Lord Solly Zuckerman, bir təkamülçü olmasına baxmayaraq, ortada meymunabənzər canlılardan insana uzanan həqiqət bir nəsil ağacı olmadığı nəticəsinə çatmışdır.

Zuckerman bir də maraqlı bir “elm şkalası” etmişdir. Elmi olaraq qəbul etdiyi məlumat budaqlarından, elmdən kənar olaraq qəbul etdiyi məlumat budaqlarına qədər bir yelpik meydana gətirmişdir. Zuckermanın bu cədvəlinə görə ən “elmi” –yəni konkret məlumatlara dayanan məlumat budaqları kimya və fizikadır. Yelpikdə bunlardan sonra biologiya elmləri, sonra da ictimai elmlər gəlir. Yelpiyin ən ucunda, yəni ən “elmdən kənar” sayılan qismində isə, Zuckermana görə, telepatiya, altıncı hiss kimi “duyğu sonrası qəbul etmə” anlayışları və bir də “insanın təkamülü” vardır! Zuckerman, yelpiyin bu ucunu belə açıqlayır:

Obyektiv həqiqətin sahəsindən çıxıb da, bioloji elm olaraq fərz edilən bu sahələrə -yəni duyğu sonrası qəbul etməyə və insanın qalıq tarixinin şərh olunmasına- girdiyimizdə, təkamül nəzəriyyəsinə inanan bir kimsə üçün hər şeyin mümkün olduğunu görərik. Belə ki nəzəriyyə-lərinə qətiliklə inanan bu kəslərin ziddiyyətli bəzi mühakimələri eyni anda qəbul etmələri belə mümkündür. 20

İnsanın təkamülü nağılı da, nəzəriyyələrinə kor-koranə inanan bəzi insanların tapdıqları bəzi qalıqları ön fikirli bir şəkildə şərh etmələrindən ibarətdir.

Darvin Düsturu!

İndiyə qədər ələ aldığımız bütün texniki dəlillərin yanında, istəsəniz təkamülçülərin necə axmaq bir inanca sahib olduqlarını bir də uşaqların anlaya biləcəyi qədər açıq bir örnəklə yekunlaşdıraq.

Təkamül nəzəriyyəsi canlılığın təsadüfən meydana gəldiyini iddia etməkdədir. Bu səbəbdən bu iddiaya görə cansız və şüursuz atomlar bir yerə gələrək əvvəl hüceyrəni meydana gətirmişlər və sonrasında eyni atomlar bir şəkildə digər canlıları və insanı meydana gətirmişlər. İndi düşünək; canlılığın element olan karbon, fosfor, azot, kalium kimi elementləri bir yerə gətirdiyimizdə bir yığın meydana gələr. Bu atom

41

yığını, hansı əməliyyatdan keçirilsə, tək bir canlı meydana gətirə bilməz. İstəsəniz bu mövzuda bir “təcrübə” hazırlayaq və təkamülçülərin əslində müdafiə etdikləri, amma yüksək səslə dilə gətirə bilmədikləri iddianı onlar adına “Darvin Düsturu” adıyla arşdıraq:

Təkamülçülər, çox sayda böyük vedrənin içinə canlılığın qurluşunda olan fosfor, azot, karbon, oksigen, dəmir, maqnezium kimi elementlərdən bol miqdarda qoysunlar. Hətta normal şərtlərdə olan ancaq bu qarışığın içində olmasını lazım gördükləri vəsaitləri də bu vedrələrə əlavə etsinlər. Qarışıqların içinə, istədikləri qədər amin turşusu, istədikləri qədər də (bir təkinin belə təsadüfi meydana gəlmə ehtimalı 10-950 olan) zülal doldursunlar. Bu qarışıqlara istədikləri nisbətdə istilik və nəm versinlər. Bunları istədikləri inkişaf etmiş cihazlarla qarışdırsınlar. Vedrələrin başına da dünyanın öndə olan elm adamlarını qoysunlar. Bu mütəxəssislər atadan oğula, nəsildən nəsilə köçürərək növbəti milyardlarla, hətta trilyonlarca il davamlı vedrələrin başında gözləsinlər. Bir canlının meydana gəlməsi üçün hansı şərtlərin var olması lazım olduğuna inanılırsa hamısını isitfadə etmək sərbəst olsun. Ancaq, nə etsələr etsinlər o vedrələrdən qətiliklə bir canlı çıxarda bilməzlər. Zürafələri, aslanları, arıları, sarıbülbülləri, tutuquşuları, atları, delfinləri, gülləri, zanbaqları, qərənfilləri, bananları, portağalları, almaları, xurmaları, pomidorları, qovunları, qarpızları, əncirləri, zeytunları, üzümləri, şaftalıları, tovuz quşlarını, rəng rəng kəpənəkləri və bunlar kimi milyonlarla canlı növündən heç birini meydana gətirə bilməzlər. Deyil burada bir neçəsini saydığımız bu canlı varlıqları, bunların tək bir hüceyrəsini belə əldə edə bilməzlər.

Qısacası, şüursuz atomlar bir yerə gələrək hüceyrəni meydana gətirə bilməzlər. Sonra yeni bir qərar verərək bir hüceyrəni ikiyə bölüb, sonra ard arda başqa qərarlar alıb, elektron mikroskopunu tapan, sonra öz hüceyrə qurluşunu bu mikroskop altında izləyən professorları meydana gətirə bilməzlər. Maddə, ancaq Allahın üstün yaratmasıyla həyat tapar. Bunun əksini iddia edən təkamül nəzəriyyəsi isə, ağla tamamilə zidd bir boş sözdür. Təkamülçülərin ortaya atdığı iddialar üzərində bir az belə düşünmək, üstdəki nümunədə olduğu kimi, bu həqiqəti açıqca göstərər.

Göz və Qulaqdakı Texnologiya

Təkamül nəzəriyyəsinin qətiliklə şərh gətirə bilməyəcəyi bir başqa mövzu isə göz və qulaqdakı üstün qəbul etmə keyfiyyətdir.

Gözlə əlaqədar mövzuya keçmədən əvvəl “Necə görərik?” sualına qısaca cavab verək. Bir cisimdən gələn şüalar, gözdə retinaya tərs olaraq düşər. Bu şüalar, buradakı hüceyrələr tərəfindən elektrik siqnallarına çevrilər və beynin arxa qismindəki görmə mərkəzi deyilən kiçik bir nöqtəyə çatar. Bu elektrik siqnalları bir silsilə əməliyyatdan sonra beyindəki bu mərkəzdə görünüş hesab edilər. Bu məlumatdan sonra indi düşünək:

Beyin işığa bağlıdır Yəni beynin içi qapqaranlıqdır, işıq beynin olduğu yerə qədər girə bilməz. Görünüş mərkəzi deyilən yer qapqaranlıq, işığın əsla çatmadığı, bəlkə də heç qarşılaşmadığınız qədər qaranlıq bir yerdir. Ancaq siz bu zülmət qaranlıqda işıqlı, tərtəmiz bir dünyanı seyr etməkdəsiniz.

Üstəlik bu o qədər dəqiq və keyfiyyətli bir görünüşdür ki 21-ci əsr texnologiyası belə hər cür imkana baxmayaraq bu dəqiqliyi təmin edə bilməmişdir. Məsələn bu anda oxuduğunuz kitaba, kitabı tutan əllərinizə baxın, sonra başınızı qaldırın və

42

ətrafınıza baxın. Bu anda gördüyünüz dəqiqlik və keyfiyyətdəki bu görnüşü başqa bir yerdə gördünüzmü? Bu qədər dəqiq bir görnüşü sizə dünyanın bir nömrəli televizya şirkətinin çıxardığı ən inkişaf etmiş telvizor ekranı da verə bilməz. 100 ildir minlərlə mühəndis bu dəqiqliyə çatmağa çalışmaqdadır. Bunun üçün fabriklər, nəhəng təsislər qurulmaqda, araşdırmalar edilməkdə, planlar və dizaynlar inkişaf etdirilməkdədir. Yeni bir TV ekranına baxın, bir də bu anda əlinizdə tutduğunuz bu kitaba. Arada böyük bir dəqiqlik və keyfiyyət fərqi olduğunu görəcəksiniz. Üstəlik, TV ekranı sizə iki ölçülü bir görünüş göstərər, halbuki siz üç ölçülü, dərinlikli bir perspektivi izləməkdəsiniz.

Uzun illərdir on minlərlə mühəndis üç ölçülü TV etməyə, gözün görmə keyfiyyətinə çatmağa çalışmaqdadırlar. Bəli, üç ölçülü bir televiziya sistemi edə bildilər amma onu da eynək taxmadan üç ölçülü görmək mümkün deyil, qaldı ki bu süni bir üç ölçüdür. Arxa tərəf daha bulanıq, ön tərəf isə kağızdan dekorasiya kimi dayanır. Heç bir zaman gözün gördüyü qədər dəqiq və keyfiyyətli bir görünüş meydana gəlməz. Kamerada da, televiziyada da mütləq görünüş itkisi meydana gəlir.

Təkamülçülər, bu keyfiyyətli və dəqiq görünüşü meydana gətirən mexanizmin təsadüfən meydana gəldiyini iddia etməkdədirlər. İndi biri sizə, otağınızda dayanan televiziya təsadüflər nəticəsində meydana gəldi, atomlar bir yerə gəldi və bu görünüş meydana gətirən aləti meydana gətirdi desə nə düşünərsiniz? Minlərlə adamın bir yerə gəlib edə bilmədiyini şüursuz atomlar necə etsin?

Gözün gördüyündən daha primitiv olan bir görnüşü meydana gətirən alət təsadüfən meydana gələ bilmirsə, gözün və gözün gördüyü görünüşün də təsadüfən meydana gələ bilməyəcəyi çox açıqdır. Eyni vəziyyət qulaq üçün də etibarlıdır. Xarici qulaq, ətrafdakı səsləri qulaq çömçəsi vasitəsiylə yığıb orta qulağa çatdırır; orta qulaq götürdüyü səs titrəşmələrini gücləndirərək iç qulağa köçürür; iç qulaq da bu titrəşmələri beyindəki eşitmə mərkəzinə verir.

Gözdəki vəziyyət qulaq üçün də etibarlıdır, yəni beyin, işıq kimi səsə də bağlıdır, səs keçirməz. Bu səbəbdən çölü nə qədər gurultulu da olsa beynin içi tamamailə səssizdir. Buna baxmayaraq ən dəqiq səslər beyində qəbul edilər. Səs keçirməyən beyninizdə bir orkestrin simfoniyalarını dinlərsiniz, sıxlıq bir mühitin bütün səs-küyünü eşidərsiniz. Amma o anda həssas bir cihazla beyninizin içindəki səs səviyyəsi ölçülsə, burada iti bir səssizliyin hakim olduğu görələcək. Dəqiq bir görünüş əldə edə bilmək ümidiylə texnolgiya necə istifadə edilirsə, səs üçün də eyni səylər onlarla ildir davam etdirilməkdədir. Səs qeyd cihazları, musiqi setləri, bir çox elektronik alət, səs qəbul edən musiqi sistemləri bu işlərdən bəziləridir. Ancaq, bütün texnologiyaya, bu texnologiyada çalışan minlərlə mühəndisə və mütəxəssisə baxmayaraq qulağın meydana gətirdiyi dəqiqlik və keyfiyyətdə bir səsə çatıla bilməmişdir.

Ən böyük musiqi sistemi şirkətinin çıxardığı ən keyfiyyətli musiqi setini düşünün. Səsi qeyd etdiyində mütləq səsin bir qismi itər və ya az da olsa mütləq parazit meydana gələr və ya musiqi setini açdığınızda daha musiqi başlamadan bir xışıltı mütləq eşidərsiniz. Ancaq insan bədənindəki texnologiyanın məhsulu olan səslər son dərəcə dəqiq və qüsursuzdur. Bir insan qulağı, heç bir zman musiqi setində olduğu kimi xışıltılı və ya parazitli qəbul etməz; səs nə isə tam və dəqiq bir şəkildə onu qəbul edər. Bu vəziyyət, insan yaradıldığı gündən bu yana belədir. İndiyə qədər insanoğlunun etdiyi heç bir görünüş və səs cihazı, göz və qulaq qədər həssas və

43

müvəffəqiyyətli bir qəbul edici ola bilməmişdir. Ancaq görmə və eşitmə hadisəsində, bütün bunların kənarında, çox böyük bir həqiqət daha vardır.

Beynin İçində Görən və Eşidən Şüur Kimə Aiddir?

Beynin içində, rəngli dünyanı seyr edən, simfoniyaları, quşların cəh-cəhlərini dinləyən, gülü iyləyən kimdir?

İnsanın gözlərindən, qulaqlarından, burnundan gələn xəbərdarlıqlar, elektrik siqnalı olaraq beynə gedər. Biologiya, fizioloji və ya biokimya kitablarında bu görnüşün beyində necə meydana gəldiyinə dair bir çox məlumat oxumusunuz. Ancaq, bu mövzu haqqındakı ən əhəmiyyətli həqiqətə heç bir yerdə rast gələ bilməzsiniz: Beyində, bu elektrik siqnallarını görünüş, səs, qoxu və hiss hesab edən kimdir? Beynin içində gözə, qulağa, burna ehtiyac duymadan bütün bunları qəbul edən bir şüur var. Bu şüur kimə aiddir?

Əlbəttə bu şüur beyni meydana gətirən sinirlər, yağ təbəqəsi və sinir hüceyrələrinə aid deyil. Buna görə, hər şeyin maddədən ibarət olduğunu zənn edən Darvinist-materialistlər bu suallara heç bir cavab verə bilməməkdədirlər. Çünki bu şüur, Allahın yaratmış olduğu ruhdur. Ruh, görnüşü seyr etmək üçün gözə, qulağa, burna ehtiyac duymaz. Bunların da kənarında düşünmək üçün beynə ehtiyac duymaz.

Bu açıq və elmi həqiqəti oxuyan hər insanın, beynin içindəki bir neçə kub santimetirlik, qapqaranlıq məkana bütün kainatı üç ölçülü, rəngli, kölgəli və işıqlı olaraq sığdıran uca Allahı düşünüb, Ondan qorxub, Ona sığınması lazımdır.

Materialist Bir İnanc

Bura qədər araşdırdıqlarımız, təkamül nəzəriyyəsinin elmi tapıntılarla açıqca ziddiyyət təşkil edən bir iddia olduğunu göstərməkdədir. Nəzəriyyənin həyatın mənşəyi haqqındakı iddiası elmə ziddir, qarşıya qoyduğu təkamül mexanizmlərinin heç bir təkamülləşdirici təsiri yoxdur və qalıqlar nəzəriyyənin tələb etdiyi aralıq formalarının yaşamadıqlarını göstərməkdədir. Bu vəziyyətdə, əlbəttə, təkamül nəzəriyyəsinin elmə zidd bir düşüncə olaraq bir kənara atılması lazımdır. Necə ki tarix boyunca dünya mərkəzli kainat modeli kimi bir çox düşüncə, elmin gündəmindən çıxarılmışdır. Amma təkamül nəzəriyyəsi israrla elmin gündəmində tutulmaqdadır. Hətta bəzi insanlar nəzəriyyənin tənqid olunmasını “elmə hücum” olaraq göstərməyə belə çalışmaqdadırlar. Yaxşı bəs niyə?...

Bu vəziyyətin səbəbi, təkamül nəzəriyyəsinin bəzi ətraflar üçün, özündən əsla imtina edilə bilməyəcək doğma bir inanc olmasıdır. Bu ətraflar, materialist fəlsəfəyə kor-koranə bağlıdırlar və Darvinizmi də təbiətə gətirilə biləcək yeganə materialist şərh olduğu üçün mənimsəməkdədirlər. Bəzən bunu açıqca etiraf da edərlər. Harvard Universitetindən məşhur bir genetikçi və eyni zamanda qabaqda gələn bir təkamülçü olan Richard Lewontin, “əvvəl materialist, sonra elm adamı” olduğunu belə etiraf etməkdədir:

Bizim materializmə bir inancımız var, `a priori` (əvvəldən qəbul edilmiş, doğru fərz edilmiş) bir inanc bu. Bizi dünyaya materialist bir şərh gətirməyə məcbur edən şey, elmin üsulları və qaydaları deyil. Əksinə, materializmə olan `a priori` bağlılığımız səbəbiylə, dünyaya materialist bir şərh gətirən araşdırma üsullarını və anlayışları

44

hazırlayırıq. Materializm mütləq doğru olduğuna görə də, İlahi bir şərhin səhnəyə girməsinə icazə verməməliyik. 21

Bu sözlər, Darvinizmin, materialist fəlsəfəyə bağlılıq uğruna yaşadılan bir doğma olduğunun açıq ifadələridir. Bu doğma, maddədən başqa heç bir varlıq olmadığını fərz edər. Bu səbəblə də cansız, şüursuz maddənin, həyatı yaratdığına inanar. Milyonlarla fərqli canlı növünün; məsələn quşların, balıqların, zürafələrin, böcəklərin, ağacların, çiçəklərin, balinaların və insanların maddənin öz içindəki qarlılıqlı təsirlərlə, yəni yağan yağışla, çaxan şimşəklə, cansız maddənin içindən meydana gəldiyini qəbul edər. Həqiqətdə isə bu, həm ağla həm də elmə zidd bir qəbuldur. Amma darvinistlər öz deyimləriylə “İlahi bir şərhin səhnəyə girməməsi” üçün, bu qəbulu müdafiə etməyə davam etməkdədirlər.

Canlıların mənşəyinə materialist bir ön fikir ilə baxmayan insanlar isə, bu açıq həqiqəti görəcəklər: Bütün canlılar, üstün bir güc, məlumat və ağla sahib olan bir Yaradıcının əsəridirlər. Yaradıcı, bütün kainatı yoxdan var edən, qüsursuz şəkildə təşkil edən və bütün canlıları yaradıb şəkilləndirən Allahdır.

Təkamül Nəzəriyyəsi Dünya Tarixinin Ən Təsirli Cadusudur

Burada bunu da ifadə etmək lazımdır ki, ön fikirsiz, heç bir ideologiyanın təsiri altında qalmadan, yalnız ağlını və məntiqini isitfadə edən hər insan, elm və mədəniyyətdən uzaq cəmiyyətlərin xurafatlarını xatırladan təkamül nəzəriyyəsinin inanılması qeyri-mümkün bir iddia olduğunu asanlıqla anlayacaq.

Yuxarıda da ifadə edildiyi kimi, təkamül nəzəriyyəsinə inananlar, böyük bir vedrənin içinə bir çox atomu, molekulu, cansız maddəni dolduran və bunların qarışığından zaman içində düşünən, ağladan, görüşlər edən professorların, universitet şagirdlərinin, Eynşteyn, Habl kimi elm adamlarının, Frank Sinatra, Charlton Heston kimi sənətçilərin, bunun yanında ceyranların, limon ağaclarının, qərənfillərin çıxacağına inanmaqdadırlar. Üstəlik, bu axmaq iddiaya inananlar elm adamları, professorlar, mədəni, təhsilli insanlardır. Bu səbəblə təkamül nəzəriyyəsi üçün “dünya tarixinin ən böyük və ən təsirli cadusu” ifadəsini istifadə etmək yerində olacaq. Çünki, dünya tarixində insanların bu dərəcə ağlını başından alan, ağıl və məntiqlə düşünmələrinə imkan tanımayan, gözlərinin önünə sanki bir pərdə çəkib çox açıq olan həqiqətləri görmələrinə mane olan bir başqa inanc və ya iddia daha yoxdur. Bu, köhnə Misirlilərin Günəş Tanrısı Relsə, Afrikalı bəzi qəbilələrin totemlərə, Səba xalqının Günəşə ibadət etməsindən, Hz. İbrahimin qövmünün əlləri ilə etdikləri bütlərə, Hz. Musanın qövmünün qızıldan etdikləri buzova ibadətlərindən çox daha dəhşətli və ağla sığmaz bir korluqdur. Həqiqətdə bu vəziyyət, Allahın Quranda işarə etdiyi bir ağılsızlıqdır. Allah, bəzi insanların anlayışlarının bağlanacağını və həqiqətləri görməkdən aciz vəziyyətə düşəcəklərini bir çox ayəsində bildirməkdədir. Bu ayələrdən bəziləri belədir:

Şübhəsiz, inkar edənləri xəbərdar etsən də, xəbərdar etməsən də, onlar üçün fərq etməz; inanmazlar. Allah, onların ürəklərini və qulaqlarını möhürləmişdir; gözlərinin üzərində pərdələr vardır. Və böyük əzab onlaradır. (Bəqərə Surəsi, 6-7)

…Ürəkləri vardır bununla qavrayıb-anlamazlar, gözləri vardır bununla görməzlər, qulaqları vardır bununla eşitməzlər. Bunlar heyvanlar kimidir, hətta daha alçaqdırlar. Bunlar qafil olanlardır. (Əraf Surəsi, 179)

45

Allah, Hicr Surəsində isə, bu insanların möcüzələr görsələr belə inanmayacaq qədər ovsunlandıqlarını belə bildirməkdədir:

Onların üzərlərinə səmadan bir qapı açsaq, oradan yuxarı yüksəlsələr də, mütləq: “Gözümüz bağlanmış, bəlkə biz ovsunlanmış bir birliyik” deyəcəklər. (Hicr Surəsi, 14-15)

Bu qədər geniş bir kilidlənmənin üzərində bu cadunun təsirli olması, insanların həqiqətlərdən bu qədər uzaq tutulmaları və 150 ildir bu cadunun pozulmaması isə, sözlərlə izah edilə bilməyəcək qədər heyrət verici bir vəziyyətdir. Çünki, bir və ya bir neçə insanın qeyri mümkün ssenarilərə, axmaqlıq və məntiqsizliklərlə dolu iddialara inanmaları aydın ola bilər. Ancaq dünyanın dörd bir tərəfindəki insanların, şüursuz və cansız atomların ani bir qərarla bir yerə gəlib: fövqəladə bir təşkilat, intizam, ağıl və şüur göstərib qüsursuz bir sistemlə işləyən kainatı, canlılıq üçün uyğun olan hər cür xüsusiyyətə sahib olan Yer planetini və saysız kompleks sistemlə təchiz edilmiş canlıları meydana gətirdiyinə inanmasının, “cadu”dan başqa bir şərhi yoxdur.

Necə ki, Allah Quranda, inkarçı fəlsəfənin müdafiəçisi olan bəzi kəslərin, etdikləri cadularla insanlara təsir etdiklərini Hz. Musa və Firon arasında keçən bir hadisəylə bizlərə bildirməkdədir. Hz. Musa, Firona haqq dini izah etdiyində, Firon Hz. Musaya, öz “məlumatın cadugərləri” ilə insanların toplandığı bir yerdə qarşılaşmasını söyləyər. Hz. Musa, cadugərlərlə əvvəl onların bacarıqlarını sərgiləmələrini əmr edər. Bu hadisənin izah edildiyi ayə belədir:

(Musa:) “Siz atın” dedi. (Əsalarını) atınca, insanların gözlərini ovsunladılar, onları dəhşətə saldılar və (ortaya) böyük bir sehr gətirmiş oldular. (Əraf Surəsi, 116)

Görüldüyü kimi Fironun cadugərləri etdikləri “aldatmacalar”la –Hz. Musa və ona inananlar xaricində- insanların hamısını ovsunlaya bilmişlər. Ancaq, onların atdıqlarına qarşılıq Hz. Musanın ortaya qoyduğu dəlil, onların bu cadusunu, ayədəki ifadəylə “yalançılıqlarını udmuş” yəni təsirsiz etmişdir:

Biz də Musaya: “Əsanı at” deyə vəhy etdik. (O da atınca) bir də baxdılar ki, o bütün yalançılıqları yığıb-yığışdırıb udur. Beləcə haqq yerini tapdı, onların bütün etməkdə olduqları etibarsız qaldı. Orada məğlub olmuş oldular. (Əraf Surəsi, 117-119)

Ayələrdə də bildirildiyi kimi, daha əvvəl insanları ovsunlayaraq təsir edən bu kəslərin etdiklərinin bir saxtakarlıq olduğu başa düşülmüşdür. İndiki vaxtda da bir cadu təsiriylə, elm altında son dərəcə axmaq iddialara inanan və bunları müdafiə etməyə həyatlarını həsr edənlər, əgər bu iddialardan imtina etməzlərsə həqiqətlər tam mənasıyla ortaya çıxdığında və “cadu pozulduğunda” kiçik vəziyyətə düşəcəklər. Necə ki, təxminən 60 yaşına qədər təkamülü müdafiə edən və ateist bir fəlsəfəçi olan, ancaq daha sonra həqiqətləri görən Malcolm Muggeridge təkamül nəzəriyyəsinin yaxın gələcəkdə düşəcəyi vəziyyəti belə açıqlamaqdadır:

Mən özüm, təkamül nəzəriyyəsinin, xüsusilə tətbiq olunduğu sahələrdə, gələcəyin tarix kitablarındakı ən böyük zarafat vəsaitlərindən biri olacağına inandım. Gələcək qurşaq, bu qədər çürük və naməlum bir fərziyyənin inanılmaz bir safla qəbul edilməsini heyrətlə qarşılayacaq. 22

46

Bu gələcək, uzaqda deyil əksinə çox yaxın bir gələcəkdə insanlar “təsadüflər”in ilah ola bilkməyəcəklərini anlayacaqlar və təkamül nəzəriyyəsi dünya tarixinin ən böyük yalanı və ən şiddətli cadusu olaraq təyin olunacaq. Bu şiddətli cadu, böyük bir sürətlə dünyanın dörd bir tərəfində insanların üzərindən qalxmağa başlamışdır. Təkamül yalanının sirrini öyrənən bir çox insan, bu yalana necə aldandığını heyrətlə düşünməkdədir.

…Sən Ucasan, bizə öyrtədiyindən başqa bizim heç bir məlumatımız yox.

Həqiqətən Sən, hər şeyi bilən, hökm və hikmət sahibi olansan.

(Bəqərə Surəsi, 32)

ARXA QAPAQ:

İnsanın gözlərini dünyaya açdığı andan eibarən eşitdiyi hər sözü, həm söhbət olduğu hər detalı, qarşılaşdığı hər hadisəsi sonsuz ağıl, qüvvət və ədalət sahibi olan Allah yaradar.

“Heç şübhəsiz, Biz hər şeyi qədər ilə yaratdıq.” (Qəmər Surəsi, 49) ayəsində də bildirdiyi kimi, bu hadisələr bir plan və sonsuz bir hikmət istiqamətində yaradılmaqdadır.

Bu vəziyyətdə insanın etməsi lazım olan, Allahın sonsuz ağlına və sonsuz hikmətlərlə dolu qədərə təslim olmaqdır. İmanı ürəyinə tam olaraq yerləşdirmiş və qədərə tam olaraq təslim olmuş bir mömin, gün içində qarşılaşdığı heç bir hadisə qarşısında kədər hiss etməz, qorxuya qapılmaz, ümidsizliyə düşməz.

Təvəkkülsüzlük, çətinlikli ruh halı, hüzn, ümidsizlik möminə yaraşmayan, şiddətlə çıkinilməsi lazım olan və insana axirətdə utanc verəcək qəflət hallardır. Allaha iman edən bir insan tərslik kimi görünən bir hadisəylə qarşılaşdığında, əslində bunun özü üçün mütləq ən xeyirlisi olduğunu bilər. Çünki Bəqərə Surəsinin 216-cı ayəsində Allah; “… Olar ki xoşunuza getməyən bir şey, sizin üçün xeyirlidir və olar ki, sevdiyiniz şey də sizin üçün bir şərdir. Allah bilər də siz bilməzsiniz.” Şəklində buyurmuşdur. Bu həqiqəti qavrayan mömin üçün kəsilməz iman sevinci sabit həyat xüsusiyyəti halına gəlir.

Allahın təyin etdiyi qədər qüsursuzdur. Milyonlarla hadisədən ibarət olan bu bütündə, xeyir gözüylə baxan hər insan üçün yalnız gözəlliklər, xeyirlər və hikmətlər vardır.

47

48