T.C.

MLL ETM BAKANLII

ALE VE TKETC HZMETLER

ME VE KULLANMA SUYUNUN KONTROL

850CK0068

Ankara, 2012

i

Bu modl, mesleki ve teknik eitim okul/kurumlarnda uygulanan ereve

retim Programlarnda yer alan yeterlikleri kazandrmaya ynelik olarak

rencilere rehberlik etmek amacyla hazrlanm bireysel renme

materyalidir.

Mill Eitim Bakanlnca cretsiz olarak verilmitir.

PARA LE SATILMAZ.

ii

AIKLAMALAR ................................................................................................................... iii GR ....................................................................................................................................... 1 RENME FAALYET1 .................................................................................................... 3 1.ME VE KULLANMA SUYUNUN KALTES ............................................................... 3

1.1. Fiziksel zellikler ......................................................................................................... 3 1.1.1. Scaklk .................................................................................................................. 4 1.1.2. Bulanklk .............................................................................................................. 4 1.1.3. Koku ...................................................................................................................... 6 1.1.4. Lezzet ..................................................................................................................... 7 1.1.5. Geirgenlik ............................................................................................................ 8 1.1.6. PH Deeri .............................................................................................................. 8 1.1.7. Eletriksel letkenlik ................................................................................................ 8 1.1.8. Donma Noktas ...................................................................................................... 8 1.1.9. Kohezyon ve Adhozyon ........................................................................................ 9

1.2. Kimyasal zellikler .................................................................................................... 10 1.2.1. Suda Erimi Oksijen ............................................................................................ 10 1.2.2. Karbondioksit ...................................................................................................... 11 1.2.3. Sertlik................................................................................................................... 12 1.2.4. Organik Madde .................................................................................................... 14

UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 15 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 16

RENME FAALYET2 .................................................................................................. 17 2. SU KALTES SANDARTLARI ....................................................................................... 17

2.1. Standart Tipleri ........................................................................................................... 17 2.1.1. Alc Ortam Standard .......................................................................................... 17 2.1.2. Dearj Standard .................................................................................................. 17

2.2. Su Kalitesi lmleri .................................................................................................. 19 2.2.1. Su Kalitesi lm Nedenleri ............................................................................... 19 2.2.2. lm Parametreleri ............................................................................................ 20

2.3. Numune Almak in Uygun Noktalar ......................................................................... 22 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 23 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 24

RENME FAALYET3 .................................................................................................. 25 3. ME VE KULLANMA SUYUNUN KRLLNE KARI ALINAN NLEMLER .. 25

3.1. Bireysel nlemler ....................................................................................................... 25 3.2. Kurum Ve Kurulularn Ald nlemler ................................................................... 26 3.3. Trkiyede ve dnyada su kirlilii sorunlar ............................................................... 27

3.3.1. Su Kirlenmesinin Etkileri .................................................................................... 29 3.3.2. nlemler .............................................................................................................. 33

UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 35 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 36

MODL DEERLENDRME .............................................................................................. 37 CEVAP ANAHTARLARI ..................................................................................................... 39 KAYNAKA ......................................................................................................................... 42

NDEKLER

iii

AIKLAMALAR ALAN Aile Ve Tketici Hizmetleri

DAL/MESLEK evre Hizmetleri

MODLN ADI me ve Kullanma Suyunun Kontrol

MODLN TANIMI

me ve kullanma sularnn mevzuata ve halk salna zarar vermeden kullanlmas iin yaplacak lmler, sularn fiziksel ve kimyasal zellikleri, sulardan numune alnmas ve su kirliliine kar alnacak nlemlerle ilgili bilgi ve becerilerin verildii eitim materyalidir.

SRE 40/16

NKOUL

YETERLK me ve kullanma suyunun kalitesinin kontroln yapmak

MODLN AMACI

Genel Ama me ve kullanma suyunun kalitesinin standartlara uygunluunu ve kontroln kurallara uygun yapabileceksiniz.

Amalar 1. me ve kullanma suyunun kalitesini

inceleyebileceksiniz.

2. me ve kullanma suyunun kalitesinin standartlara uygunluunu kontrol edebileceksiniz.

3. me ve kullanma suyunun kirliliine kar nlemler alabileceksiniz.

ETM RETM ORTAMLARI VE

DONANIMLARI

Donanm: Slayt, projeksiyon makinesi, mevzuat, filmler, modl ile ilgili CD, kaynak kitaplar, fotoraflar vb. Ortam: Teknik laboratuvar, evremizde bulunan su tesisleri, ebeke, depo, kaptaj vb. su analiz laboratuvarlar vb.

LME VE DEERLENDRME

Modln iinde yer alan, her faaliyetten sonra verilen lme aralar ile kazandnz bilgileri lerek kendi kendinizi deerlendireceksiniz. retmen, modln sonunda, size lme arac ( test, oktan semeli, doru-yanl, v.b ) kullanarak modl uygulamalar ile kazandnz bilgi ve becerileri lerek deerlendirecektir.

AIKLAMALAR

1

GR Sevgili renci,

Su, bilinen tm yaam biimleri iin gerekli ve vazgeilmez olan tatsz ve kokusuz bir maddedir. Su, canllarn yaamas iin hayati bir neme sahiptir. Canllk iin gereken tm fiziksel olaylar suyun zellikleri ile gerekleebilmektedir. Bu nedenle biyologlar suya "yaam svs" adn vermilerdir. Hayatta kalma mcadelesinde su kadar nemli baka bir ey olmadn sk sk vurgulamakta ve aratrmalarla bu bilgiyi desteklemektedirler.

Yaammzda ok nemli bir yeri olan ve yeryznn byk bir blmn oluturan suyun eitli nedenlerle kirlendii bilinmektedir. Yeryzndeki su kaynaklarnn zamanla azalmas, dnya nfusunun giderek artmasna bal olarak su tketiminin artmas ve daha da nemlisi sularn ve su kaynaklarnn eitli nedenlerle kirlenmesi yaammz giderek zorlatrmaktadr.

Bu modl ile ime ve kullanma suyunun kalitesini kontrol edebilecek ve su kirliliine kar alnabilecek nlemleri reneceksiniz.

GR

2

3

RENME FAALYET1

me ve kullanma sularnn kalitesini ve zelliklerini inceleyebileceksiniz.

tiimiz suyun kalitesi belirlenirken hangi ltlerin dikkate alndn

aratrarak arkadalarnzla paylanz.

evrenizde bulunan ime suyu tesislerini ziyaret ederek hangi kaynaklardan su

temin edildiini aratrnz.

1.ME VE KULLANMA SUYUNUN KALTES

1.1. Fiziksel zellikler

me suyu kalitesi elde edildii kaynan koullarna ve uygulanan ilemlere gre blgeden blgeye deiiklik gstermektedir. Doada mevcut tm su kaynaklar safszlk ierir. Bu safszlklar suyun bulunduu blgeye bal olarak deiebilecei gibi baz durumlarda endstriyel kirlenme sonucu da ortaya kabilmektedir. Su iinde bulunan baz mineraller, suyun tadn, dolaysyla tketici tercihini ve suyun iilebilirlik kalitesini etkileyebilmektedir.

Resim 1.1: En nemli yaam kaynamz, su

AMA

ARATIRMA

RENME FAALYET1

4

1.1.1. Scaklk

Bir elementin molekler arl, onun herhangi bir scaklkta sv, gaz ya da kat olmasn belirler. Molekl ne kadar bykse evredeki molekllerle balarn koparp hl deitirmesi o kadar zor olur. Su, ierdii H balar nedeniyle oda scaklnn 10 da biridir.

Resim.1.2: Su moleklnn yaps

1 gr suyun scakln 1 C arttrmak iin yaklak 1 kalori gereklidir. Bu zgl suda, s, amonyak dndaki tm maddelerinkinden yksektir. Bylece su, scaklklarda fazla art olmadan daha fazla enerji depolamay gerektirmektedir ve bylece canl sistemde scaklk ve metabolik olaylar daha kararl olabilmektedir.

Isnn termometre (s lerler) ile lldn biliriz. Derin sularn ssn ise zel olarak gelitirilmi baz termometreler kullanarak lebiliriz. Bu termometreler, madensel iletkenlerin elektriksel direncinin s ile deimesi esasna gre yaplmlardr.

Resim.1. 3: Termometre (s ler)

1.1.2. Bulanklk

Su renksiz kokusuz bir maddedir. ilebilir nitelikte bir suyun renksiz olmas gerektii herkes tarafndan bilinmektedir. Suyun rengi; ierisindeki endstriyel artklara, organik ve inorganik birtakm eriyiklere baldr.

Renk ve bulanklk birbirinden farkl zelliklerdir. Su bulank bir su ise bu durumda suyun szlmesi, renginin ondan sonra incelenmesi gerekir. Renk, genellikle organik maddelerden gelir. Bunlar balca algler ve humuslardr. Sularn renginin standart olarak llmesini salayacak zel renk indeksleri ve zeltileri gelitirilmitir.

5

Bulank sular kesinlikle iilmemelidir. Bazen, zellikle szdrma kuyulardan kentlere su verilen blgelerde sular musluklardan ok bulank akar. Bu sularn iilmesi sal olumsuz etkiler. Bulanklk srdnde salk grevlilerinin nedeni aratrmalar zorunludur. Suyun bulankl ierisinde bulunan bitkisel artklar, balk, su yosunlar, kk hayvancklara bal olabilir. Bazen ar bakteri ve mini canl remesine bal olarak bulanklk meydana gelebilir. zellikle su kesintilerinden sonra kent sularnn ok bulank ve kirli akmas durumunda negatif emici basnca bal olarak suya lam ayaklarnn karmas olasl akla gelmelidir.

Resim.1.4: Bulank su

Suyun bulankl, ierisinde bulunan demir ve mangan gibi inorganik tuzlara da bal olabilmektedir. Bu sularn kaynatlma durumunda bulanklk meydana gelir. Demir ieren sular beklediinde ya da havalandrldnda dibinde krmz bir tortu birikebilir. Bu, ierisinde bulunan demirin demir oksit olarak kelmesi nedeni iledir.

Bulanklk deeri trbidite deeri denilen bir deerle llr. zel optik renk lerlerden yararlanlarak deerlendirilir. Suyun kendisine gelen dorudan deil yn deitirerek ve bir ksmn da soutarak geirmesi zelliidir. Sularn izin verilen trbidite deeri genellikle 5-10 arasndadr.

Resim.1.5: Suyun bulanklk lm

6

1.1.3. Koku

Koku ve tat birbirleriyle yakndan ilgili olmalarna ramen, kokuya neden olmayan, gazlamayan baz maddeler tat hissi yaratr. Demir, manganez, sodyum, potasyum, bakr ve inko tuzlar bunlardan bazlardr. Halojenler, slfitler, amonyak, fenoller birok hidrokarbonlar ve doymam organik bileikler, katran ve katran yalar, deterjanlar ve pesti sitler tat ve koku yaratan kimyasal maddeler arasndadr.

Suyun ierisinde yosun, ot, katran, balk vb. kokular olabilir. Halk arasnda Balk gibi kokuyor., Kf kokuyor. gibi ifadelerle de anlatlan birtakm deiik kirlenme etkenlerine bal kokular olabilir. Derin tabakalardan geerken kkrt dioksit, hidrojen slfr gibi gazlarn sulara karmasna bal kokular olabilir. Ayrca sularn korunmas ve saklanmasnda kullanlan birtakm kaplarn iyi temizlenmemesine bal kokular da meydana gelmektedir.

Bu kokular; reyen mini canllarn yaratt ve bunlarn kulland besin gelerinin paralanma rnlerinden olutuu gibi birtakm sabun, deterjan kokularnn da kart yzeysel su akntlarndan da meydana gelebilmektedir. Bazen de sulara karan endstriyel artklarn ierisinde bulunan kimyasal maddelerin yaratt kokular da olabilir.

Kokusuna baklacak suyun, ienin kapa alrken hemen kokusuna bakmak gerekir. Kokusuna baklacak olan su, cam kapakl bir ieye konur. ienin kapa kapatldktan sonra hzl bir biimde ie alkalanr ve kapak alrken kokusuna baklr. Bazen da su sya dayankl bir cam erlenmayer ya da balona konur. 50 derecenin zerinde stldktan sonra cam kapak alr ve eriyik haldeki gazlarn umasna bal olarak meydana gelen koku incelenir. Kokunun miktar seyreltmeyle tayin edilir.

Resim 1. 6: Erlenmayer ( kimya lablarnda kullanlan bir tr ie )

7

Kokunun Cinsi Tarifi

Aromatik Lavanta, limon

Balsamik (iek) meneke, vanilya

Kimyasal endstri artklar ve tasfiye maddeleri

Klorlu serbest klor

Hidrokarbonlu petrol rafineleri artklar

Slfrl hidrojen slfr

Balkl yosunumsu

Septik kirli su

Toprams slak toprak

Otumsu biilmi ot

Kfms bozunan saman

1.1.4. Lezzet

Suya lezzet veren ierisinde erimi bulunan karbondioksit ve oksijen gazlardr. Suyun lezzeti, ierisindeki CO2 miktar ve ssna gre deiim gsterir.

Kaynam suyun lezzetinin iyi olmamas kaynama srasnda bu gazlarn umasna baldr. Bu durumda sularn kaptan kaba dklmesiyle havalandrlmas, lezzetinin yeniden gelmesini salayacaktr. Baz inorganik maddeler de ar oranda bulunursa sulara madeni bir tat verirler. Serin sularda lezzeti bozan faktrlerin etkisi belirgin olmayabilir.

Suyun tad suyun ierisinde fazla miktarda erimi bulunan tuzun (sofra tuzu) verdii tuzlu lezzet, baz ac tuzlar, suyun tadnn tuzlu, ac olarak alglanmasna neden olur. Litrede 0.3 mg zerindeki klor tat olarak alglanabilir. Bazen endstriyel artk olarak fenol, varsa, klorla birleerek meydana gelen klorfenollerin kokusunun alnmasna neden olabilir. Tat ve kokularn dzeltilmesinde kalitatif tayinler yaplr.

Resim 1. 7: Suya lezzet veren, ierisinde erimi bulunan karbondioksit ve oksijen gazlar

8

1.1.5. Geirgenlik

Suyun elektrik akmna direnci, su saf olduu zaman ok iddetlidir. znm madensel tuzlar ierdii zaman ise elektrik akmna direnci azalr. yi kaliteli su, elektrik akmna kar sabit bir diren gsterir.

1.1.6. PH Deeri

PH dkl asit, ykseklii ise baz zelliini gsterir. Suyun pH' suda kalsiyum bikarbonat ve alkali tuzlar bulunursa alkali, fazla karbondioksit varsa asit reaksiyon gsterir. Suyun fazla alkali olmas kokumann varln gsterir. Asiditesi karbondioksitten baka asitlerden oluan sularn korrosif ( yakc)zellikleri vardr. Suyun pH' ntr veya hafif alkali olmaldr. Kaynak sularnda pH 6.5.0-8.5, ime ve kullanma sularnda pH 6.5-9.2 snrlar iinde olmaldr.

1.1.7. Eletriksel letkenlik

Suyun elektriksel iletkenlii ierisinde inorganik maddeleri elektrolit olarak bulundurmayan sular (rnein deiyonize saf su gibi) elektrii g iletir. Is arttka elektrik geirgenlii yine azalr. Bu nedenle sularn elektrik geirgenliinin llmesi de, ierisindeki elektrolit miktarnn da bir lt olarak alnabilir. lm 18-20 C 'de yaplr. Genellikle kaynak sularnn elektriksel iletkenlii 20005000 ohm cm'dir.

1.1.8. Donma Noktas

Suyun basit fakat evre asndan son derece nemli bir zellii de suyun sv hali zerinde batmadan yzebilen, suyun kat hali olan buzdur. Bu kat faz, (sadece dk scaklklarda oluabilen) hidrojen balar arasndaki geometriden dolay, sv haldeki su kadar youn deildir. Hemen hemen tm dier maddeler iin, kat form sv formdan daha youndur. Standart atmosferik basntaki taze su, en youn halini 3.98 C'de alr ve aa hareket eder, daha fazla soumas halinde younluu azalr ve yukar doru ykselir. Bu dnm, derindeki suyun, derinde olmayan sudan daha scak kalmasna sebep olur, bu yzden suyun byk miktardaki alt blm 4 C civarnda sabit kalrken, buz ncelikle yzeyde olumaya balar ve daha sonra aa yaylr. Bu etkiden dolay, gllerin yzeyi buz ile kaplanr. Hemen hemen tm dier kimyasal maddelerin kat hlleri, sv hline gre youn olduundan dipten yukar donmaya balarlar.

Suyun hacmi, bilinen tm svlarn aksine, belirli bir scakla (+4 C'ye) dene kadar azalr, daha sonra tekrar artmaya balar. Donduunda ise hacmi sv hle gre daha fazladr. Bu nedenle suyun kat hli, sv hlinden daha hafiftir ve buz, suyun dibine batmayp su stnde yzer. Suyun bu zellii yaamn k aylarnda ya da her zaman souk olan blgelerde sudaki yaamn devam etmesine olanak tanr. Deniz, nehir ve gllerin st ksm donar, buz st ksmda kald iin su iindeki canllar yaamlarn srdrmeye devam edebilirler.

9

Resim.1. 8: Donmu buz ktlesi ve buz kristalleri

1.1.9. Kohezyon ve Adhozyon

Su kohezyon kuvvetine sahip bir maddedir, yani kendi moleklleri arasnda ekim kuvveti sayesinde dalmadan kalabilir.

Su ayn zamanda adezyon (farkl iki maddenin moleklleri arasndaki ekim kuvveti) kuvveti yksek bir maddedir. Su, su moleklleri arasndaki gl kohezyon kuvveti nedeniyle oluan yksek yzey gerilimine sahiptir. Bu etki grlebilir bir etkidir, rnein, kk miktardaki su znmez bir yzey zerine (olietilen) konduunda, su, dier madde ile beraber dene dek kalacaktr. ok temiz/kaygan cam bir yzey zerinde bile su ince bir film tabakas oluturabilir, nk cam ve su moleklleri arasndaki molekler ekim kuvvetleri (adezyon), su veya cam molekllerinin kendi aralarndaki ekim kuvvetinden (kohezyon) gldr. Klcal hareket, suyun ok dar (klcal) bir boru/kanalda yerekimi kuvvetine kar hareketini ifade eder. Bu hareket oluur, nk su boru/kanaln yzeyine yapr ve daha sonra boru/kanala yapan su, kohezyon kuvveti sayesinde zerinden daha fazla suyun gemesini salar. lem, yerekimi adezyon kuvvetini yenecek kadar su boru/kanaldan yukar geinceye dek tekrarlanr. Bu olay doada da grmek mmkndr. rnein aalarn klcal damarlarnda su en yksek dallara kadar yerekimine kar hareket edebilmektedir.

Suyun kohezyon ve adezyon yetenekleri, suyun belirli klcal yaplar iinde kopmadan ykselmesine ve tanmasna yardmc olur. Bu da bitkilerin karada yaamlarn srdrmeleri asndan nem arz eder.

10

Resim.1. 9: Suyun kohezyon zellii sonucu bir arada durmas

1.2. Kimyasal zellikler

1.2.1. Suda Erimi Oksijen Oksijen, erimi halde hava ile temas eden sularda bulunmaktadr. Bulunan oksijen

oran, suyun yzeysel veya derin olmasna, kokumu maddelerin bulunup bulunmadna, scaklna, hava basncna, bulunan madensel tuzlara, suda yaayan canllara ve suyun dalgal, arpntl olmasna gre deiir. Genellikle dalgalandka ve aktka havadan oksijen alan temiz sular, litresinde 12 ml kadar oksijen ierirler. Bu sularda kokuma maddeleri bulunduunda, oksijen bu maddeler tarafndan sarf olduundan miktarlar ok azalr. Bununla beraber hibir kirlilie bal olmad hlde sularnda oksijen miktar litrede 6-7 ml' ye debilir. Derinden gelenlerde ise hi yoktur. Fakat bu yokluk bir kirlilik anlamn tamaz. Bu sular yeryzne kp hava ile temas edince az ok oksijen alrlar. me sularnda oksijen bulunmasnn salk zerine dorudan bir tesiri yoktur. Ancak suyun lezzetini etkilediinden az miktarda bulunmas gerekir. Fazlas ise sulara agresif zellik kazandrmaktadr.

11

Resim.1.10: Suyun lezzetini etkileyen Oksijenin ime suyunda az miktarda bulunmas

1.2.2. Karbondioksit

Karbondioksit hemen her suda ok az bulunur. Bunun sala bir zarar yoktur. Fakat

suyun lezzeti zerine etkisi vardr. Karbondioksiti uurmak iin yaplan stma ilemi sular lezzetsiz yapar. Genel olarak karbondioksit orannn olabildiince az olmas istenir. Aksi, suda baz maddelerin fermantasyonu sonucu kokuma belirtisidir. Litrede 5 mg. karbondioksit kabul edilebilir snrlardadr. Ancak en fazla karbondioksit oran, ok derinden elde edilen gazl maden sularndadr. Yaklak litrede 23 mg'dr. Bunun kokuma ve fermantasyonla ilgisi yoktur. Fazla miktarda karbondioksitin olmas hlinde suyun pH' der ve fazla bir asidik ortam oluur. Byle sular korozif zellik kazandklarndan borular, bulunduklar kaplar andrr. Kurun, bakr, inko gibi madenleri de ierir, bu da madensel zehirlenmelere neden olur.

Resim.1.11: Yerden karbondioksit gaznn fkrmas

12

1.2.3. Sertlik

Genel olarak suyun sertlii, kalsiyum seviyesi olarak kabul edilmesine ramen, suyun

sertlik derecesi ierdii erimi kalsiyum ve magnezyum tuzlarndan ileri gelmektedir. Sular bunlar topraktan alr. Sular, erimi hlde bulunan kalsiyum ve magnezyumu bikarbonat tuzlar, slfat tuzlar, klorr tuzlar ve ayrca az miktarda nitrat tuzlar hlinde ierirler. zellikle kalsiyum bikarbonat ve kalsiyum slfat suyun sertliinde nemli rol oynar. Sularda erimi halde bulunan kalsiyum ve magnezyum bikarbonat tuzlar, sular kaynatmakla erimeyen karbonat tuzlar, sular kaynatmakla erimeyen karbonatlar hlinde ktnden bunlarn oluturduu sertlik geici sertlik dier tuzlarn oluturduu sertlie de kalc sertlik denir. nk bu tuzlarn oluturduu sertlik sular kaynatmakla gemez. Bahsedilen tm tuzlardan ileri gelen sertlik ise toplam sertlik adn alr. zellikle kalsiyum ve magnezyumun slfat tuzlar kalc sertlik nedenidir. Kalsiyum ve magnezyum bikarbonat tuzlar ise geici sertlik oluturur.

Resim.1.12: Suyun sertlik tablosu

Sert suyun zararlar

Sert sular, cildi sertletirmeleri ve ykanma, bulak, amar gibi ev ilerinde fazla sabun sarf ettirmeleri ve ilemleri gletirmeleri nedeniyle pek istenmezler. rnein 25 sertlik derecesinde bir litre suyu tamamen kprtebilmek iin en az 3 gr sabun sarf etmek gereklidir. Buna gre 300 litre su ile ykanan bir ev amar iin 900 gr sabun gereklidir. Eer yumuak su ile ayn i yaplacaksa sarf edilecek sabun yar yarya azalr.

Sabun kelei banyo veya du sonrasnda insan derisine yapr. Deri gzeneklerini tkar ve sa tellerini kaplayarak sertletirir. Deriye yapan bu ktle, bakteri remesi iin elverili bir ortam yaratr.

Sudaki sertlik zamanla kendiliinden veya su stldnda hzla znrln kaybeder ve getii yzeylere yapmaya balar. Su borularnn ii hzla dolar, su basnc ve ak azalr.

Suyun stld yzeylerde daha da artan kirelenme, yaltkanla sebep olur ve elektrik tketimini artrr. Kalorifer tesisatndaki kirelenme yakt tketiminin artmasna sebep olur. Buhar elde etmek iin kullanlan sularda, gerek ekonomi ve gerekse kazanlarn dayanmas bakmndan sertliin byk nemi vardr. Geici sertlii 12,5'ten fazla olan sert sular

13

ok knt yapcdrlar. Bu gibi sular stlnca bikarbonatlar, karbonat halinde kerek, kazanda ve borularda bir kabuk olutururlar. Oluan bu kabuk, snn g iletilmesine ve dolaysyla fazla enerji kullanlmasna neden olacaktr.

Sertlik mineralleri yemeklerde istenmeyen bir tat verir. Sert su ile yaplan buz buulu bir grnmde olur. Ayrca tahl, baklagiller ve sebzeleri sertletirebilirler, bu yzden yemeklerin ge ve g pimelerine sebep olarak zaman ve enerji kaybettirirler.

Tekstil, boya, kt, deri, eker, bira endstrileri iin sert sular elverisizdir.

Dier taraftan ok tatl sular, karbondioksit ile fazla ykl olduklarndan agresif, yani kemiricilerdir. Bu yzden zellikle su borularnda bulunan kurun, kalay ve kadmiyum gibi ar metalleri eritirler. Hlbuki sular kireten zengin olduu zaman, borularn iini ince bir kire kaplayaca iin kurunla suyun temas nlenmi olur.

Suyun sertliinin salk zerine zararl bir etkisi yoktur. Fazla sert sularn mideye biraz ar gelmesi nedeniyle, yaklak bir snr olarak ime sularnn toplam sertliklerinin de 12'yi gememesi nerilir. Ayrca fazla magnezyum slfat ieren sularn, laksatif etkileri nedeniyle iilmemeleri gerekir. UYGULAMA FAALYET

Suyu yumuatmann en pratik yolu iyon deitirici reine kullanmaktr. yon deitirici reineli sistemler genelde sodyum iyonlar ile sertlik iyonlarn yer deitirterek alrlar. Proses esnasnda su reine tanecikleri arasndan szlerek geer. Reine tanecikleri zerindeki elektrik yk sodyum iyonlarn reine tanecii zerinde tutar. Ancak, reine taneciklerinin ayn zamanda sertlik minerallerini tutma kabiliyeti de vardr. Reine taneciklerinin sertlik minerallerini tutma kabiliyeti sodyum iyonlarn tutma kabiliyetine gre daha fazladr. Bu ekilde iyon deiimi gerekleir.

Kalsiyum ve magnezyumun hem bikarbonat ve hem de slfat bileikleri zeolit ve permutit gibi doal veya sentetik maddelerden yararlanarak iyon deitirmek suretiyle sular yumuatlr.

Kire soda usul, sodyumu hidroksitle muamele, sodyumu fosfat ile yumuatma yntemleri Mg+( ve Ca+) iyonlarnn suda znmeyen bileikleri hlinde ktrlmesiyle gerekletirilir. ki ekilde olur. yon deitirme ise pozitif bir iyon (katyon) ile pozitif baka bir iyonun yer deitirmesidir. Negatif bir iyon (anyon) ile baka bir negatif iyonun yer deitirmesi ise anyon katyonlar Ca+, Mg+, Na+ ,H+, Fe+ ve Mn+ gibi elementler, anyonlar da genel olarak Cl , SO+ , No+ gibi maddelerdir.

14

Resim.1.13. Suyun yumuatlma sistemi

1.2.4. Organik Madde

Genel olarak organik maddeler sulara bitkilerden, insan ve hayvanlarda olmak zere eitli kaynaklardan karabilir. Bitkisel kaynakl organik maddeler zararl olmadklarndan nemsizdirler.

Hijyen ynnden tehlikeli olan insan ve hayvanlar tarafndan suya bulatrlan organik maddelerdir. zellikle kanalizasyon, fosseptik, ahr, al, kmes gibi yerlerden organik maddelerin suya karmamas insan sal asndan nemlidir. Bu gibi sularda bulunan organik maddelerin oran, bu maddeleri yakmak iin tketilen oksijen oran ile belirtilir. znm organik maddeler, karbonun ncelikle hidrojen ve oksijen, ikinci olarak da fosfor, azot, kkrt gibi elementlerle yapt bileiklerdir. Organik madde tanecikleri dip ksmda km veya koloidal molekller dzeyde znm olarak bulunur.

Akarsulara yzme eklinde gelen maddeler de toplam kirlilikte nemlidir. Bunun tek nlemi ise sularn artlarak dearj edilmeleridir. Ortamdaki mevcut mikroorganizmalarn organik kirlilik paralanmasnda rol oynamas nedeniyle paralanabilir organik madde ve mikroorganizma younluu arasnda orantl bir oksijen tketimi olduu dnlerek organik madde toplam miktar tayin yntemi gelitirilmitir. TS 2789 a gre kimyasal oksijen ihtiyac 3,5 mg. O /lt den fazla organik madde ieren sular kirlidir.

15

UYGULAMA FAALYET Bulunduunuz blgede bulunan ime ve kullanma suyunun zelliklerini aratrnz.

LEM BASAMAKLARI NERLER

me ve kullanma suyunun kalitesi zelliklilerini aratrnz.

nternet ve yazl basn kaynaklarndan yararlanabilirsiniz.

Yaadnz yerleim yerindeki il ve ile evre koruma mdrlklerinden yardm alabilirsiniz.

me ve kullanma suyunun fiziksel zelliklerini aratrnz.

nternet ve yazl basn kaynaklarndan yararlanabilirsiniz.

Yaadnz yerleim yerindeki il ve ile evre koruma mdrlklerinden yardm alabilirsiniz.

me ve kullanma suyunun kimyasal zelliklerini aratrnz.

nternet ve yazl basn kaynaklarndan yararlanabilirsiniz.

Yaadnz yerleim yerindeki il ve ile evre koruma mdrlklerinden yardm alabilirsiniz.

Elde ettiiniz verileri sralaynz.

Aratrdnz bilgileri birbirleri ile ilikilendirebilirsiniz.

nem srasna gre sralama yapabilirsiniz.

Elde ettiiniz verilerle ilikili resim, ema vb grsel aratrmas yapnz.

nternet, dergi, bror ,gazete haberleri vb. kaynaklardan yararlanabilirsiniz.

Hazrlayacanz panonun taslan oluturunuz.

Dndnz ekil, byklk, kullanacanz ara-gere iin n hazrlk yapabilirsiniz.

Elde ettiiniz verileri nasl yerletireceinize karar verebilirsiniz.

Karar verdiiniz pano zerine bilgi verilerinizi yerletiriniz.

Verilerinizin bir kompozisyon oluturmasna dikkat edebilirsiniz.

Temiz ve dzenli almaya dikkat edebilirsiniz.

Karar verdiiniz pano zerine grsel verilerinizi yerletiriniz.

Verilerinizin vurgulayc nitelikte olmalarna dikkat edebilirsiniz.

Panonuza balk yaznz. lgi ekici ve merak uyandrc olmasna

dikkat edebilirsiniz.

almanz arkadalarnz ile paylanz.

Yaptnz almann sreci ve amacndan sz edebilirsiniz.

UYGULAMA FAALYET

16

LME VE DEERLENDRME Bu faaliyet sonunda kazandklarnz aadaki sorular cevaplandrarak lnz.

Aadaki cmleleri dikkatlice okuyarak bo braklan yerlere doru szc yaznz.

1. 1 gr suyun scakln 1 C artrmak iin yaklak gereklidir. 2. Suyun rengi; ierisindeki endstriyel atklara, .ve inorganik birtakm

eriyiklere baldr. 3. Bulanklk deeri.. deeri denilen bir deerle llr. 4. Suya lezzet veren ierisinde erimi bulunan

ve..gazlardr. 5. Kaynak sularnda pH. ime ve kullanma sularnda pH snrlar

iinde olmaldr. 6. Genellikle kaynak sularnn elektriksel iletkenlii .-. ohm cm'dir. 7. Su, su moleklleri arasndaki gl .kuvveti nedeniyle oluan yksek

yzey gerilimine sahiptir. 8. Temiz sular, litresinde ml kadar oksijen ierirler. 9. Suda fazla miktarda karbondioksitin olmas hlinde suyun 's der ve fazla

bir .ortam oluur. 10. Suyun sertlik derecesi ierdii erimivetuzlarndan ileri

gelmektedir.

DEERLENDRME

Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz.

LME VE DEERLENDRME

17

RENME FAALYET2

Su numunesi alarak standartlara gre su kalitesi lm yapabileceksiniz.

Su kalitesi lmlerinde hangi parametrelerin lldn aratrnz.

evrenizde bulunan ime suyu lm yapan bir kurumu ziyaret ederek bir

numune alma ilemini gzlemleyiniz.

2. SU KALTES SANDARTLARI

2.1. Standart Tipleri

Su kalitesi ile ilgili karar ve uygulamalar, konulacak standartlara gre yapldndan standartlar hazrlanrken dikkatli davranmak gerekir. Su kalitesi ynetimi ile ilgili kurulularca iki tip standart kullanlmaktadr. Her iki standardn da birbirine nazaran iyi ve kt taraflar vardr.

2.1.1. Alc Ortam Standard Alc ortam standard su yataklarndaki kalite parametrelerine dayanmaktadr. Mesela,

alc su ortamndaki CO konsantrasyonunun 4 mg/ltden daha az olmas istenmez ise bu su yatana dearj yapacak kurulular, su ortamnda bu art salayacak ekilde gerekli tedbirleri almaldr. Alc ortama birden fazla dearj yaplmas hlinde hangi dearjn ne miktarda kontrol edileceine karar vermek olduka zordur. Bu durum, bu tip standartlarn idare ve tatbikatn gletirir. Bunun yannda alc ortam standard dorudan korunmas gerekli kaynaktaki parametrelere dayal olduundan, arzu edilen kalitenin salanmas ve korunmasnda daha etkilidir.

2.1.2. Dearj Standard Dearj standard, uygulama ve idaresi kolay olduundan yaygn bir ekilde

kullanlmaktadr. Buna bir rnek olmak zere, evrede bulunan btn fabrikalarn sv atklarnda BO konsantrasyonunun 50 mg/ltden fazla olmamas istenirse, bunun uygulamas gayet kolay ve basittir. Sz edilen fabrikalarn atklarnn BO konsantrasyonunun 50 mg/ltnin altnda kalacak ekilde tasfiye etmeleri yeterlidir. Bylece btn fabrikalar eit olarak kontrol edilmi olur.

RENME FAALYET2

AMA

ARATIRMA

18

Resim 2. 1: Dearj nitesi

eitli kullanma maksatlar iin arzu edilen su kalitesi kriterlerinin genel olarak belirlenmesi o kadar zor deildir. Buna iki rnek u ekilde verilebilir.

Bir su yatandaki normal hayatn devam iin suyun O konsantrasyonu muayyen bir deerden az olmamal, uygun snrlar iinde kalmal ve scaklk ne ok yksek, ne de ok dk olmaldr.

Toplumlarn su ihtiyacnn temini veya midyelerin oalmas ya da dinlenme ve turistik maksatlar iin kullanlacak su yataklarnda patojen bakterilerin hi bulunmamas gerekir. eitli maksatlar iin kullanlacak akarsulara ait tipik bir rnek aadaki tabloda verilmitir.

Akarsu

Tipi En Uygun Kullanma ekli

znm Oksijen mg/lt

Koliform

Bakterisi

A

B

C

D

me ve kullanma suyu temini Su sporlar (yzme ve balklk) Su sporlar (Yzme hari) balklk ve su hayatnn korunmas Ziraat ve sanayi ihtiyalar iin

5

4

4

3

50/100 ml.

500/100 ml.

5000/100 ml.

Tablo2. 1: Tipik bir akarsu kalitesi standard

lkemizde i sularda ve denizlerde kirlenmenin nlenmesi ve su rnlerinin korunmas gayesiyle, 1971 ylnda 1380 Sayl Su rnleri Kanun ve Tz karlmtr. Kanunun yrtcs Tarm ve Ky leri Bakanl, Koruma ve Kontrol Genel Mdrldr.

Her su yatann, kullanma maksatlarna zarar gelmeksizin kabul edebilecei bir kirletici yk vardr. Ayrca su kaynaklarnn kendi kendine artabilecei organik kirletici miktar da vardr. Bu zelliklere genel olarak su yataklarnn zmleme kapasitesi ad verilir. zmleme kapasitesi alc suda bulunan kirletici miktar ile standartlarla belirtilen ve arzulanan kaliteyi bozmamak artyla suyun bulundurabilecei kirletici miktar arasndaki farktr.

19

ayet su yatana verilen kirletici ykleri mevcut standart deerlere ulam ise ya yeni dearjlara msaade edilmez veya su yatann zmleme kapasitesi artrlr. Bunun iin:

Standartlarn drlmesi, Mevcut dearjlarn artrlmas veya artma derecesinin artrlmas yollarndan

biri tercih edilir. Bazen ikisi birden de uygulanabilir.

2.2. Su Kalitesi lmleri

evre kirliliinden etkilenen en geni alan su kaynaklardr. Su kaynaklarnn kirlenmesi nemli ekonomik kayplar getirmesinin tesinde, kirlilik tr ve younluuna bal olarak dorudan canl ve insan yaamn tehdit edebilmektedir. Su kayna zelliklerinin konumda (yerde) ve zamanda nasl deitiinin anlalmas elde su kalitesini gsteren verilerin olmasn, bu verilerin de srekli olarak toplanmasn gerektirir.

2.2.1. Su Kalitesi lm Nedenleri

Su kaynaklarnn kalitelerinin llmesi eitli sebeplerden dolay gereklidir. Yaplacak lme ve incelemeler belirli noktadaki su kalitesinin veya bir su yatann muayyen bir kesimindeki deiimin aratrlmas iin yaplabilir. zel maksatlar bir tarafa braklrsa kalite lmleri genel olarak ksa ve uzun vadede:

Su kalitesindeki beklenen deimelere baz tekil edecek verilerin (data) elde edilmesi,

Su kaynann, ime suyu, sanayi ve sulama suyu olarak, dinlenme ve turistik maksatlar iin uygunluunun aratrlmas,

Balklk ve dier su canllar bakmndan uyguluunun aratrlmas, Su yataklarna verilen pis su dearjlarnn kontrol ve alc ortama tesirlerinin

incelenmesi,

Su kalitesi standartlarna uygun olup olmadnn tayin edilmesi, Su yatann tabii karakteristiklerinin ve zmleme kapasitesinin tespit

edilmesi,

Gerek belirli noktalardan verilen ve gerekse yaygn bir ekilde hidrolojik havzadan su yatana giren kirleticilerin miktar ve zelliklerinin tayin edilmesi,

Kitle halindeki balk lmleri gibi aniden ortaya kan kirlenme problemlerinin aratrlmas,

Su kalitesinde deiiklik yapmas beklenen dearjlarn inasndan nce su kalitesinin mevcut durumunun tespit edilmesi,

Su kalitesi kriterleri ve standartlarnn hazrlanmas, Kontrol almalarnn su kalitesi zerindeki etkinliinin belirtilmesi, alma ortamnda kirlenmenin tipinin ve zelliinin belirtilmesi, Kullanma maksatlarna uygunluun devam edip etmediinin tespit edilmesi, Kontrol yntemlerinin zaman ve programlarnn hazrlanmas, Kirleticilerin menelerinin ve dalmlarnn tespit edilmesi,

20

Kirleticilerin su yatanda izledikleri yol ve akibetlerinin ve su yataklarnn kirleticilere kar fiziksel, kimyasal ve biyolojik tepkisinin aratrlmas,

Deiik kontrol yntemlerinin gelitirilmesi, Dearj standartlarnn gelitirilmesi, Su kalitesi lmleri iin analitik metodlar gelitirmek veya dzeltmeler

yapmak iin aratrmalarn yaplmas, Su kaynann havzasndaki faaliyetlerin su kalitesine tesirlerinin

incelenmesinde kullanlacak matematik modeller iin veri temin edilmesi, Su kalitesi aratrma tekniklerinin gelitirilmesi, Su kalitesindeki deimeleri belirleyerek, kirletici yklerin dzeltilmesi,

alnacak tedbirler ve kontrol almalar iin esas tekil edecek verilerin toplanmas maksatlar iin yaplr.

Resim 2. 1: Su kalitesi lm

2.2.2. lm Parametreleri Su kalitesi hakknda temel bilgileri veren ve hemen hemen her almada llmesi

gereken parametreler vardr. Bunlar: Debi, O, pH, scaklk ve iletkenlik olup genel parametreler olarak bilinir. ok maksatl bir lme almasnda ana hedef temel bilgilerin toplanmas olaca iin genel parametrelerin llmesi yeterli olabilir. evre artlarnn anlalabilmesi iin kirletici konsantrasyonlar ile birlikte, kirleticilerin ktle olarak su kaynaklarna giren miktarlarnn da bilinmesi zorunludur.

21

Bir su kalitesi kontrol iin yaplacak almalarda akarsular iin llmesi tavsiye edilen parametreler unlardr:

Debi Bulanklk pH Scaklk letkenlik Askdaki kat maddeler (sspansiyon maddeler) Klorr BO, KO (Kimyasal oksijen ihtiyac), TOK (Toplam organik karbon) znm oksijen Fekal koliform (memelilerin dksnda blunan bakteri) Azot Fosfor Klorofil

Parametre Kullanma ekli

Scaklk Sudaki hayat, sanayide kullanma,

zmleme kapasitesi, dinlenme ve turistik maksatlar.

Bulanklk me suyu, sanayide kullanma, dinlenme

pH Sanayide kullanma, sudaki hayat, dinlenme

znm Oksijen Sudaki hayat, estetik grnm, sanayide kullanma, zmleme kapasitesi

BO Gda ve konserve sanayiinde kullanma, dinlenme, zmleme kapasitesi

Askdaki maddeler Estetik, fotosentez, rezervuar kapasitesinde

azalma, Hidroelektrik

Toplam znm kat maddeler Sulama, su temini, sanayide kullanma

Koliform Sulama, su temini, temas halindeki su

sporlar, gda ve konserve sanayi

Besi maddeleri (Nutrient) trofikasyon, estetik bozulma, su hayatna ikinci kademe tesirler

Organik maddeler Su temini, sanayide kullanma, sudaki hayat

Ar metaller Su temini, sudaki hayat, halk sal

Radyoaktif maddeler Dinlenme, sanayide kullanma, estetik, su

canllar

Yalar Su temini, sanayide kullanma

Demir ve manganez Su temini, sanayide kullanma

Klorr ve slfat Su temini sanayide kullanma, sudaki hayat

Sertlik Su temini, su organizmalar

Fenoller Estetik, grn, su temini, dinlenme

Renk Sanayide kullanma

Tablo 2. 2: Su kalitesi kontrolnde kullanlan parametreler

22

2.3. Numune Almak in Uygun Noktalar

Akarsularda yzeyden 30 cm derinde ve kullanlm sular nehir suyu ile tamamen kartktan sonra; tabakalam gller, haliler ve denizler iin mevcut artlar gz nne alnarak ilave numune alma noktalar seilmelidir. En az her tabakadan bir numune alnmaldr.

Resim 2. 3: Fabrika atklaryla kirlenmi dere yata

lme almalar planlanrken, llecek parametrelerin su yata boyunca eitli noktalarda ve ayn noktalarda zamanla deiik deerler alaca gz nnde bulundurulmaldr. Numunelerin meknla deiimi, numune alma istasyonlarnn saysn, zamanla deiimi ise istasyonlardan alnacak numune skln ortaya koyar. lme almalarnda numune alma yerleri ve numune alma skl, almann etkinlii ve maliyet faktrlerine gre kararlatrlr. lme almalarnn planlanmasnda ilk i, lme istasyonlarnn yerine ve saysna karar vermektir. Bu, byk lde alma konusuna baldr. Kirleticilerin kaynaklar ve su ortamndaki deiimi farkl olduundan istasyonlarn yerleri, kirleticilere ve parametrelere bal olarak deiir. Bir kirletici veya parametre iin optimum ekilde planlanm numune alma yerleri ve saylar bir baka parametre iin uygun olmayabilir. Numune alma istasyonlarnn fazla olmas elde edilecek neticelerdeki yerel hatalar byk lde azaltr; buna ramen maliyeti artrr. Genel olarak, mevcut kirletici kaynaklar numune alma istasyonlarnn saysn ve yerini belirler. Numune alma yerleri iin uygun noktalar:

Nokta eklindeki kaynaklarda (menba ve mansap), Su kalitesi parametrelerinin ok deitii noktalarda, nemli debi deime noktalarnda, Kontrol kurulularnn blge snrlarnda, Hassas kullanma blgelerinde (halk sal asndan), Gelecekte gelime istidad olan blgelerde eklinde sralanabilir.

23

UYGULAMA FAALYET Bulunduunuz evrede aratrma yaparak rnek bir numune formu hazrlaynz.

lem Basamaklar neriler

Su lmleri hakknda gerekli kaynaklardan aratrma yapnz.

Kaynak kitaplar ve internetten aratrma yapabilirsiniz.

Su lm nedenlerini aratrnz. lgili grsel ve yazl kaynaklardan

yararlanabilirsiniz.

Sulardan neden numune alndn aratrnz.

Bulunduunuz yrede bu ii yapan ilgili birimlere danabilirsiniz.

Sulardan numune almak iin uygun noktalarn nasl belirlendiini aratrnz.

Bulunduunuz yrede ime suyu salayan tesislere danabilirsiniz.

Numune almak iin uygun noktalarn nasl belirlendiini yazl ve grsel kaynaklardan aratrabilirsiniz.

Alnan numunelerin hangi alardan incelendiini aratrnz.

Belirlediiniz su kaynan, kullanm amalarna gre ayr ayr yazabilirsiniz..

Numune alm ile ilgili resimler toplaynz.

evre ve Orman Bakanlnn kitapklarndan yararlanabilirsiniz.

rnek bir numune formu doldurunuz.

Olmas gereken deerlerle olan deerleri karlatrabilirsiniz.

Bulunduunuz yrede bu ii yapan ilgili kiilere danabilirsiniz.

UYGULAMA FAALYET

24

LME VE DEERLENDRME

Bu faaliyet sonunda kazandklarnz aadaki sorular cevaplandrarak lnz.

Aadaki cmleleri dikkatlice okuyarak bo braklan yerlere doru szc yaznz.

1. .. standard, uygulama ve idaresi kolay olduundan yaygn bir ekilde

kullanlmaktadr.

2. Akarsularda yzeyden .. cm derinden ve kullanlm sular nehir suyu ile

tamamen kartktan sonra; tabakalam gller, haliler ve denizler iin mevcut artlar

gz nne alnarak ilave numune alma noktalar seilmelidir.

3. Su kalitesi hakknda temel bilgileri veren ve hemen hemen her almada llmesi

gereken parametreler vardr. Bunlar: .. .. . olup genel

parametreler olarak bilinir.

4. lkemizde i sularda ve denizlerde kirlenmenin nlenmesi ve su rnlerinin

korunmas gayesiyle, 1971 ylnda Kanun ve Tz

karlmtr.

5. . standard su yataklarndaki kalite parametrelerine dayanmaktadr.

6. lme almalarnn planlanmasnda ilk i, lme istasyonlarnn ve

. karar vermektir.

7. parametresi, sularn gda ve konserve sanayiinde, dinlenme, zmleme

kapasitesinde kulanm ekliyle ilgilidir.

DEERLENDRME

Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz.

LME VE DEERLENDRME

25

RENME FAALYET3

me ve kullanma sularnn kirliliine kar gerekli nlemleri alabileceksiniz.

evrenizde ime ve kullanma sularnn kirliliine kar hangi nlemlerin

alndn aratrnz.

Bulunduunuz blgede bir gezinti yaparak evrenizde bulunan sular nelerin

kirlettiini gzlemleyiniz.

3. ME VE KULLANMA SUYUNUN KRLLNE KARI ALINAN NLEMLER

Su kirlilii, doada temiz olarak bulunan suyun insan eliyle dorudan ya da insan yaam iin retim yapan kurulular tarafndan kirletilmesidir. 20. yzylda sanayilemenin hzlanmas ve insan saysnn artmas su kirliliini de sonular tehlikeli olacak kadar artrmtr.

nsan hayat iin suyun neminin bykl tartlamaz. evremizi gzlediimizde su kaynaklarmzn eitli yollarla kirletildiini ve ardndan suyun temizlenmesi iin almalar yapldn renmekteyiz. rnein; bir krfezin temizlenmesi hem uzun hem de pahal bir almadr. Oysa yaplmas gereken yeralt ve yerst su kaynaklarmzn kirlenmesinin nlenmesidir.

3.1. Bireysel nlemler

Suyun, yaamn devam asndan ne denli nemli bir kaynak olduu bilinciyle daha sonraki kuaklara salkl ime suyu ve yaanabilir bir evre brakmamz gerektii konusunda bireylere byk grev dmektedir.

Di fralama, bulak ykama, tra esnasnda musluk ak braklmamal. Daha az su tketen yeni teknoloji klozetler kullanlmal. Klozetlere aslan temizleme maddeleri kullanlmamal. amar suyu tketimi en aza indirilmeli. Akan tesisatlar onarlmal. Hortumla sulama ve ykama yaplmamal. Suyu, kire ve bakterilerden arndran filtreler kullanlmal.

RENME FAALYET3

AMA

ARATIRMA

26

3.2. Kurum Ve Kurulularn Ald nlemler

Su kirliliini nlemek iin devlet tarafndan yaplacak mdahalelerde ilk akla gelen giriim, kirlilik standartlarnn belirlenmesidir.

Yzeysel ve yeralt sularnda kirlenmelere neden olabilecek kat atklar eitli yntemlerle bertaraf edilmelidir.

Yerleim yerlerindeki atk sular artma istasyonlarndan geirildikten sonra bertaraf edilmelidir.

Fabrikalara filtre ve artma tesisleri konulmaldr.

retimde doaya zarar vermeyecek maddeler kullanlmaldr.

Alc ortamlarn durumu iyiletirilmelidir. rnein, su deiim potansiyeli dk olan koy ve krfezlerde alnabilecek baz nlemlerle su sirklasyonu artrlarak kirleticilerin daha az bir ekilde seyreltilmesi mmkn olabilir.

Alc su ortamlarnn seyreltme ve doal artma potansiyelleri kullanlabilir. rnein, ak deniz kylarnda olduu gibi alc ortamlarn ok yksek seyreltme kapasitesine sahip olduu durumlarda basit mekanik artma ileminden sonra, derin deniz dearjlar (boaltma) uygun bir atk su, bertaraf yntemi olabilir.

Birey olarak evremizdekileri daha az kirletme konusunda uyarabiliriz. Btn bunlarn yannda insanlar evreyi koruma adna bilinlendirilmelidir.

nk insanlar artk unun farkna varmaldr: Dnya bir tanedir ve onu koruyacak yine insanlardr. me ve kullanma suyunun kirliliine kar alnan nlemler aada belirtilmitir.

Tasarruf nlemleri Musluklara havalandrc taklmas,

Tarmda ve kent ii parklarda damla sulama yntemi kullanlmas,

Bozuk musluklarn hemen tamir edilmesi,

ki basamakl su aktan tuvalet rezervuarlar kullanlmas,

Bahe sulamalarnda, artlm atk sular kullanlmas.

Su kirliliini azaltc nlemler Tarmda kimyasal mcadelenin zararlarn azaltc tedbirler alnmas,

Kat ve sv atklarn uygun ekilde zararsz hale getirilmesi,

Ulusal toprak ve su koruma projeleri gelitirmek,

Sanayi kurulularnda meydana gelen atk sularn artlmas,

Deterjan kullanrken az miktarda kullanmaya aba gstermek,

Fosfatz veya fosfatsz deterjanlar kullanmak,

27

Resim3.1: Sanayi kurulularnn meydana getirdii kirlilik

Sosyal nlemler Kapsaml yasal dzenlemeler yapmak ve uygulamak,

Gl, glet ve denizlere kat ve sv atk atlmasn nlemek,

Su israf ve kirletilmesi konularnda, toplum eitimi yapmak,

Sanayide su kullanmn azaltlacak AR-GE faaliyetleri dzenlemek,

iftiye sulama tekniklerini retici zel eitimler vermek.

Resim3.2: evre kirliliinin meydana getirdii zararlar

Dier nlemler Laboratuvar destei alc ortam (Receptivearea) dncesi,

Etkin ED,

Klorlamada srar ve takip, Ozon ve UV. ise ilave yntemler,

Vakum nleyici kullanmak,

Evsel artm cihazlarndan kanmak / dikkatli kullanmak.

3.3. Trkiyede ve dnyada su kirlilii sorunlar

Su, srekli durum deitirir. Buharlar, bulut durumuna geer, youarak kar ya da yamur eklinde yeryzne iner. Sonra yeryznden buharlaarak yeniden atmosfere dner. Su, toplad yabanc maddelerden bu evrim dngs srasnda doal yoldan arnr,

28

temizlenir. Bu maddeler arasnda rm organik maddeler, znm gazlar ve mineraller ve eitli aslt maddeleri bulunur.

nsan, yerleme blgelerinde hayvan ve tm canllarn artklarnn yaltm iin gerekli nlemler alnmamsa, tatl suyun kendi kendine arnma derecesi, zellikle kanalizasyonlarn kirli sularnn tanp bir yere topland yerlerde ok azalr. Kanalizasyon suyu toprakta kk gler halinde birikirse, topraktaki organizmalar bu suyu ekerek besleyici maddeleri yeniden kullanrlar. Bylece, hemen hemen btnyle temizlenmi olan su, topraktan szlerek rmaklara karr.

Su kirlenmesi sonucunda yeralt sularnn, akarsularn ve gllerin, denizlerin, okyanuslarn fiziksel, kimyasal, bakteriyolojik, radyoaktivite ve ekolojik zellikleri bozulmaktadr.

Dnya nfusu arttka, iilebilir temiz su kaynaklar youn bir bask altna girmektedir. te yandan, hemen btn tatl sular da endstrileme nedeniyle bozulmakta, iilebilir olma zelliini, kalitesini yitirmektedir. Su kirlenmesinin nedenlerini drt madde olarak sralayabiliriz:

Endstrileme, Nfus art, ehirleme, Tarmsal mcadele ilalar ve kimyasal gbreler.

Yeralt sular, akarsular ve gller, denizlerin ve okyanuslarn en nemli kirlilik kaynaklar endstriyel atk sulardr.

Resim 3. 3: Endstrilemenin neden olduu kirlenme rnei

29

3.3.1. Su Kirlenmesinin Etkileri

Su, nemli bir tayc svdr. Tarm artklar, rmaklarda kanalizasyon sularyla ve endstri artklaryla birleirler. Baz organik kirleticiler rmak yatana kerek bir amur rnts oluturur. Fakat artklarn ou rmak sularyla gllere, s deniz koylarna tanrlar. Sz konusu yerlerin en verimli sular olmasna karlk, deniz akntlarna ak olmayan alanlarda balklar ve kabuklu deniz hayvanlar byk lde zarar grmektedir. Gnmzde insanolu derin denizleri plk olarak kullanmaktadr. Nkleer atk maddeler de hibir koruyucu nlem alnmadan denizlere verilmektedir. SSCB daldktan sonra, nkleer atklarn Karadenize ve Japon Denizine brakld aklanmtr. Tankerlerin boy ve hz arttka, youn deniz trafii yznden kazalar sklamakta, dolaysyla kirlenme tehlikeli boyutlara ulamaktadr. Ayrca deniz madenlerinin iletmeye almas, denizalt petrol yataklarnn kefedilmesi de eitli blgelerde (skoya-Norve arasnda, Kuzey Denizi) yeni kirlenme sorunlar douracaktr.

Resim 3. 4: Deniz kirlenmesine neden olan tanker kazas

Sular, insanlarn doal ortam kirletmesi sonucu yarattklar zararl maddeleri yzlerce, binlerce km uzaklktaki blgelere de tayabilir. Kolera, tifo, dizanteri, sarlk gibi birok bulac hastalk sular arclyla dalr, yaylr. Kirli sular doal yaamada byk zararlar verirler. nsanlarn olumsuz ileyii sonucunda, sularda doal olarak bulunmayan bir maddenin eklenmesiyle su ekosistemleri bozulur.

Sulardaki besin maddelerinin ar artmas da gl ekosistemlerine byk zararlar verir. trofikasyon terimi trofik (iyi beslenen) szcnden gelir. trofikasyon besin oranndaki art demektir. Gllerde biyolojik verimlilik art gln hacminde bir azalmaya neden olur. Fosfor art sonucu bitkisel madde bymesi hzlanr. Bu olay, oksijen tketimini artrr ve gl ekosisteminin varl olan balklar ve dier su canllar yaayamazlar. Bu nedenle trofikasyon istenmeyen bir olaydr. Gl kylarndaki tarm alanlarndan doal ak ya da yamur sularyla gle ulatrlan fosfatl, azotlu atklar, besin maddesince zengin evsel atklar trofikasyona yol aabilir. Kyceiz Gl, Dalyan Kanal, bu olay nedeniyle ylan bal, kefal gibi poplsyonunu yitirmektedir.

30

Resim 3. 5: trofikasyon emas

Is kirlenmesi (termal kirlenme)

Oksijen yksek scaklktaki sularda daha zor znr. Bata elektrik retimi olmak zere, baz endstri kollarnda soutma amacyla byk miktarlarda su kullanlr. Isnm su, kanallarla gle ya da denize ulatrlr. Bylece gl ya da deniz kys ekosistemi bozulur. Biyolojik denge alt st olur. Oksijen orannn dmesi baz canl trlerinin oalmasna, bazlarnn da azalmasna yol aar. te yandan, zamanla, scak suda yaamaya alan canllar, bu scak su aknts herhangi bir nedenle kesildii zaman lrler.

Nkleer enerji reten atom reaktrleri byk miktarda soutucu su kullanrlar. Reaktr soutan su snm olarak darya verilir. Is kirlenmesi bu nedenle atom reaktrleri yani nkleer enerji reten tesislerin evrelerindeki akarsu ve gllerde ortaya kan bir ortam kirlilii olaydr.

Jeotermal enerji retim alanlarnda da buna benzer sorunlarn doaca ne srlmektedir.

31

Endstriyel kirlenme

Btn dnyada endstrileme, zellikle 2. Dnya Savandan sonra ivme kazanmtr. lkeler doal kaynaklarn deerlendirmek iin endstri tesisleri kurmaktadrlar.

Endstri tesisleri genellikle akarsu, gl, deniz kylarna yaplmaktadr. nk bylece hammadde tanmas, retilen maddelerin baka yerlere gnderilmesi, elektrik salanmas kolaylamaktadr. Atk ve artk maddelerin uzaklatrlmas da rmak kenarndaki fabrikalar iin zor olmamaktadr. Bu tesislerin havay kirletmemeleri, atk/artk maddeleri doaya olduu gibi vermemeleri iin ynetmelikler vardr. Her kurulu artma tesisi kurmak zorundadr. Fakat dnya genelinde ve Trkiye zelinde kurallara uyan, doaya zarar vermeyen fabrika says son derece azdr.

Deniz akntlarnn etkileyemedii krfez ekosistemleri daha sratli kirlenmektedir. zmir Krfezi, zmit Krfezi bu konuda tipik rneklerdir. Her iki krfezin kylar youn endstrilemitir. Artk bu krfezlerde biyolojik yaam yoktur; canllarn yaayamad deniz l durumundadrlar.

Almanya, Avusturya, Macaristan, Yugoslavya, Romanya, Bulgaristan gibi Avrupa

lkelerinden geen ya da snr oluturan Tuna, dnyann en kirli akarsularndan biri durumundadr. zellikle denize kys olmayan baz lkeler Tuna kylarna limanlar yaparak, endstri tesisleri kurarak bu akarsuyun kirlenmesine neden olmulardr. Ticaret, ulam, endstri asndan Dou Avrupay Orta Avrupaya balayan en nemli su yolu Tunadr. Eski Sovyet teknolojisiyle kurulmu birok fabrika atk ve artk maddelerini hibir artma uratmadan, dorudan Tunaya vermektedir. Tuna da bu kirli maddeleri Karadenize tamaktadr. lkemizin balk gereksiniminin karlanmasnda nemli rol olan Karadeniz, nemli oranda Tuna yoluyla kirletilmektedir. Karadenizin ekolojisi hassas-kritik bir dengededir.

thalat ve ihracat yaplan limanlar, petrol dolum tesislerinin, rafinerilerin bulunduu deniz kylar da sratle kirlenmektedir. Batman ve Krkkale petrol rafinelerimiz dndakiler (Ata, pra, Aliaa) deniz kylarndadr. Rafinelerin dnda kimya endstri kurulular sv atklarn denizlere verirler. Btn bu yollarla denizlerde biyolojik yaam sona ermekte ya da byk lde yoksullamaktadr.

Gllerimiz ve sulak alanlarmz endstrilemeden zarar grmektedir. Manyas Ku Cenneti, Ku Gl kylarndaki maden ileme fabrikalarndan gelen sularla kirlenmitir. Gl ekosistemleri pek abuk bozulmaktadr. Sultan Sazl-Yay Gl de benzer tehlikelerle kar karyadr.

Evsel kirlenme

Konutlarda oluan kirli sular artlmadan akarsu, gl ve denizlere verilince alc ortamlar bozulmaktadr. Dzensiz ehirleme nedeniyle, evsel atklarn sala zarar vermeden uzaklatrlmas nemli bir sorun olmaktadr. Kurallara uygun bir yntem, zellikle yoksul lkelerde bulunamamtr. Evsel atklarla yeralt sular, akarsular, gller, denizler kirletilmektedir. rnein; turizm mevsimi boyunca ikinci evlerinde yaayan on

32

binlerce insan Akdeniz kylarnda nemli bir kirlilie yol aarlar. Evsel atklarla sulara karan biyolojik paralanmaya dayankl deterjan gibi katklarn nemli bir kirletici olduu belirtilmektedir.

Resim 3. 6: Evsel atklarn neden olduu kirlenme

Tarmsal kirlenme

Tarm etkinlikleri srasnda kullanlan fosforlu gbrelerin yzey sularyla tanmas sonucunda hem yerst ve hem de yeralt sularnn fosfat ierikleri artar.

Tarm zararllarna kar kullanlan pestisidlerle de sular kirlenmektedir. lkemizde en ok pestisid Akdeniz Blgesinde kullanlr. zellikle insektisid (bcek ldren) ilalar-zehirler ok tercih edilmektedir. kme olarak bilinen insektisidlerden halk sal asndan nerilmeyeni klorlu hidrokarbonlardr. Bunlar, uzun biyolojik zincirleri nedeniyle dekompoze (zlme) olular uzun zaman almakta ve canllarda biyolojik younlama yaparak insanlara ulamaktadr. Klorlu hidrokarbonlar bu zellii nedeniyle, Tarm Bakanlnca 1981 ylnda yasaklanmtr. Fakat Trkiyede hal binlerce ton klorlu hidrokarbon kullanld bilinmektedir. Bu zehirler yeralt, yerst sularyla gller ve denizlere ulaarak hem buralardaki canl yaam tehdit etmekte hem de insan vcuduna girmektedir.

33

Resim 3. 7: Tarmsal kirlenmenin insan saln direkt olarak etkilemesi

3.3.2. nlemler

Sulardaki kirliliin azaltlmas mmkndr. Nfus art, ehirleme, endstrileme, orman ve ayrlklarn azalmas, tarmda pestisid kullanlmas nedeniyle btnyle kirlenmeyi durdurma imkn yoktur. Fakat kirlilii en az dzeye indirmenin yollar aranp bulunmaldr.

Atk ve artklar doaya zarar vermeyecek ekilde toplanmal; yeralt, yzey sularna, gl ve denizlere kirli olarak aktarlmas nlenmelidir.

ehirler kurulurken, kanalizasyon sistemleri nceden planlanmal; hibir ey rastlantya braklmamaldr.

Tarm ilalar bilinli kullanlmaldr. Endstri tesislerinin sv atklar artmadan darya vermesi nlenmelidir. Irmak ve gl-baraj havzalarnda yaplama nlenmelidir. zellikle ime suyu

veren deerli su kaynaklar, gller zenle korunmaldr. Yeralt sularnn kirlenmemesi iin kamuoyu bilinlendirilmeli; eitilmelidir. Su havzalarna, vadi ve sel yataklarna p dklmemelidir. nk bir saanak

yamurun ardndan oluan seller bu atk/artk birikimleri gllere tamaktadr. Var olan orman rts, ayr ve otlaklar korunmal, daha da gelitirilmeli ve

ime suyu havzalarndaki ormanlara bir kereste-odun deposu gzyle baklmamaldr.

Tanker kazalarnn nlenmesi iin yasal-ynetsel nlemler alnmaldr.

34

Yatlar, kotralar Ege ve Akdeniz kylarmz kirletmektedir. Denetimlenmesi salanmaldr.

Koy ve krfezlerin bitki rts deseni korunmal, turistik tesis kurulmasna izin verilmemelidir. Byle deerli kylar kamuya ak alanlar olarak korunmal; ulusal park ve biogenetik rezerv olarak belirleyerek gelitirilmelidir.

35

UYGULAMA FAALYET

Bulunduunuz blgede ime ve kullanma suyunun kirliliine kar alnan nlemleri aratrarak bir pano hazrlaynz.

lem Basamaklar neriler

me ve kullanma suyunun kirliliine kar alnan nlemleri aratrnz.

nternet ve yazl basn kaynaklarndan yararlanabilirsiniz.

Yaadnz yerleim yerindeki il ve ile evre koruma mdrlklerinden ve belediyelerden yardm alabilirsiniz.

me ve kullanma suyunun kirliliinin nlenmesi iin alnan bireysel nlemleri aratrnz.

nternet ve yazl basn kaynaklarndan yararlanabilirsiniz.

evrenizde yaayan insanlarn ime ve kullanma suyunun kirlenmesine kar ald bireysel nlemleri aratrnz.

Yaadnz yerleim yerindeki insanlara su kirliliine kar alnan nlemlere ynelik anket yapabilirsiniz.

Elde ettiiniz verileri sralaynz.

Aratrdnz bilgileri birbirleri ile ilikilendirebilirsiniz.

nem srasna gre sralama yapabilirsiniz.

Elde ettiiniz verilerle ilikili resim, ema vb. grsel aratrmas yapnz.

nternet, dergi, bro,r gazete haberleri vb.kaynaklardan yararlanabilirsiniz.

Hazrlayacanz panonun taslan oluturunuz.

Dndnz ekil, byklk, kullanacanz ara-gere iin n hazrlk yapabilirsiniz.

Elde ettiiniz verileri nasl yerletireceinize karar verebilirsiniz.

Karar verdiiniz pano zerine bilgi verilerinizi yerletiriniz.

Verilerinizin bir kompozisyon oluturmasna dikkat edebilirsiniz.

Karar verdiiniz pano zerine grsel verilerinizi yerletiriniz

Verilerinizin vurgulayc nitelikte olmalarna dikkat edebilirsiniz

UYGULAMA FAALYET

36

LME VE DEERLENDRME

Bu faaliyet sonunda kazandklarnz aadaki sorular cevaplandrarak lnz.

Aadaki cmlelerin banda bo braklan parantezlere, cmlelerde verilen bilgiler doru ise D, yanl ise Y yaznz.

1. ( ) Klozetlere aslan temizleme maddeleri kullanlmaldr.

2. ( ) amar suyu tketimi en aza indirilmeldir.

3. ( ) Atk sular artma istasyonlarndan geirildikten sonra bertaraf edilmelidir.

4. ( ) Fabrikalara filtre ve artma tesisleri konulmaldr.

5. ( ) Evlerimizde evsel artm cihazlarndan kanlmaldr.

6. ( ) Tarm etkinlikleri srasnda kullanlan fosforlu gbrelerin yzey sularyla

tanmas sonucunda hem yerst ve hem de yer alt sularnn fosfat ierikleri artar.

7. ( ) Endstri tesisleri genellikle akarsu, gl, deniz kylarna yaplmaldr.

8. ( ) Oksijen orannn dmesi, baz canl trlerinin oalmasna, bazlarnn da

azalmasna yol aar.

DEERLENDRME

Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise Modl deerlendirme ye geiniz.

LME VE DEERLENDRME

37

MODL DEERLENDRME Bu faaliyet sonunda kazandklarnz aadaki sorular cevaplandrarak lnz

Aadaki sorular dikkatlice okuyarak doru seenei iaretleyiniz.

1. Aadakilerden hangisi ime ve kullanma suyunun fiziksel zelliklerinden deildir? A) Scaklk B) Bulanklk C) Koku D) Karbondioksit

2. Aadakilerden hangisi suyun rengini belirleyen faktrlerden deildir? A) Kire oran B) norganik madde C) Endstriyel atk D) Organik madde

3. Suya lezzet veren balca gazlar hangileridir? A) Klor-fenoller B) Oksijen-fenoller C) Karbondioksit-oksijen D) Oksijen-klor fenoller

4. me ve kullanma suyunun pH ne olmaldr? A) 6.5-9.2 B) 7.5-8.5 C) 6.5-8.5 D) 5.5-8.5

5. Suyun kendi moleklleri arasnda ekim kuvveti sayesinde dalmadan kalabilme zelliine ne ad verilir? A) Adezyon B) Donma noktas C) Kohezyon D) letkenlik

6. Aadakilerden hangisi suyun kimyasal zelliklerinden deildir? A) Oksijen B) Suyun sertlii C) Karbondioksit D) pH deeri

7. Kaynak sularnn elektriksel iletkenlii ka ohm cm olmaldr? A) 15003000 B) 20005000 C) 25005000 D) 35004500

MODL DEERLENDRME

38

8. Su aadaki tuzlardan hangisini iermez? A) Nitrat tuzlar B) Klorr tuzlar C) Slfat tuzlar D) Sodyum tuzlar

9. Aadakilerden hangisi sert suyun zararlarndan deildir? A) Sabun kelei banyo veya du sonrasnda insan derisine yapr. B) Tekstil, boya, kt, deri ve eker endstrileri iin sert sular everisizdir. C) Artan kirelenme, yaltkanla sebep olur ve elektrik tketimini artrr. D) Suyun sertliinin salk zerine etkisi oktur.

Aadaki cmleleri dikkatlice okuyarak bo braklan yerlere doru szc yaznz.

10. Suyu kire ve bakterilerden arndran..kullanlmaldr.

11. Fabrikalara .vetesisleri kurulmaldr.

12. Tarmda ve kent ii parklarda ..sulama yntemi kullanlmaldr.

13. Gl,glet ve denizlere ve atk atlmas nlenmelidir.

14. Sanayide su kullanmn azaltacak.faaliyetleri uygulanmaldr.

DEERLENDRME

Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki modle gemek iin retmeninize bavurunuz.

39

CEVAP ANAHTARLARI RENME FAALYET-1N CEVAP ANAHTARI

1 1 Kalori

2 Organik

3 Trbidite

4 Karbondioksit-Oksijen

5 6.5-8.5/6.5-9.2

6 2000-5000

7 Kohezyon

8 12

9 Ph-Asidik

10 Kalsiyum-Magnezyum

RENME FAALYET-2NN CEVAP ANAHTARI

1 Dearj

2 30

3

Debi, o, ph, Scaklk ve

letkenlik

4 1380 Sayl Su rnleri

5 Alc Ortam

6 Yerine ve Saysna

7 Boi

CEVAP ANAHTARLARI

40

RENME FAALYET-3N CEVAP ANAHTARI

1 Yanl

2 Doru

3 Yanl

4 Doru

5 Yanl

6 Doru

7 Yanl

8 Doru

MODL DEERLENDRMENN CEVAP ANAHTARI

1 D

2 A

3 C

4 A

5 C

6 D

7 B

8 D

9 D

10 Filtreler

11 Filtre-Artma

12 Damla

13 Kat-Sv

14 Ar-Ge

41

http://homepage.uludag.edu.tr/~mtayar/suhijyeni.htm

NERLEN KAYNAKLAR

42

KAYNAKA

Anonim, evre El Kitab, evre ve Orman Bakanl Yaynlar, Ankara,

2008.

AATAY Gler, Levent AKIN, Halk Sal Temel Bilgiler, Hacettepe

niversitesi Yaynlar, Ankara, 2006.

GNEY Emrullah, evre ve nsan, antay Kitabevi, stanbul, 2003.

KARPUZCU Mehmet, evre Kirlenmesi ve Kontrol, Kubbealt Yaynevi,

stanbul, 2009.

KAYNAKA