II. DNN TANIMI .................................................................................................................... 3
IV. DNN ÖNEM .................................................................................................................... 6
 VI. DER DNLER ve SLÂM ................................................................................................ 10
kinci Bölüm  slâm Dini
II. TAR HÎ SÜREÇ ................................................................................................................. 19
A)  TKADÎ FIRKALAR .................................................................................................. 21
c) Mezhebe Ba llk ve Telfik..................................................................................... 40
bb) Tek Mezhebe Ba llk .................................................................................... 45
cc) Telfik ............................................................................................................ 46
C) TASAVVUF ............................................................................................................... 48
b) Tarihî Geliim ....................................................................................................... 55
e) Tasavvufta Sapmalar ............................................................................................ 62
a) cmâlî man .......................................................................................................... 70
b) Tafsîlî man .......................................................................................................... 71
D) MAN ile AMEL ARASINDAK  BA  ........................................................................... 72
a) Amel mann Ayr lmaz Parças De ildir .................................................................. 72
b) Amelin Gereklili i ve manla Olan lgisi ................................................................. 73
E) MANIN ARTMASI ve EKSLMES ............................................................................. 73
F) MANIN GEÇERL OLMASININ ARTLARI ................................................................. 74
G) MAN-SLÂM LK S............................................................................................... 75
I) TASDK ve NKÂR BAKIMINDAN NSANLAR ............................................................. 77
a) Mümin ................................................................................................................. 77
b) Kâfir .................................................................................................................... 77
K) MAN ile KÜFÜR ARASINDAK  SINIR........................................................................ 79
L) TEKFR ..................................................................................................................... 79
a) Allah nanc.......................................................................................................... 82
c) Allah’n Varl nn Delilleri .................................................................................... 84
d) Allah’n sim ve Sfatlar ........................................................................................ 85
3. Esmâ-i Hüsnâ ................................................................................................. 85
b) Meleklerin Mahiyeti .............................................................................................. 92
c) Meleklerin Özellikleri ............................................................................................. 92
e) nsanlarla Melekler Arasndaki Üstünlük Derecesi .................................................. 95
f) Cin ve eytan ........................................................................................................ 96
aa) Cin ............................................................................................................... 96
aa) Cin ............................................................................................................... 96
a) lâhî Kitap Kavram ve Kitaplara man ................................................................... 99
b) lâhî Kitaplar ...................................................................................................... 101
3. Kur’an’n Mûcize Oluu .......................................................................... 105
4. Kur’an’ Di er Kutsal Kitaplardan Ayran Özellikler .................................. 105
D)  PEYGAMBERLERE MAN ....................................................................................... 106
b) Peygambere Olan htiyaç ve Peygamber Gönderilmesindeki Hikmet ..................... 108
c) Peygamberlerin Sfatlar  ...................................................................................... 109
d) Kur’an’da Ad Geçen Peygamberler ..................................................................... 110
e) Peygamberlik Dereceleri ...................................................................................... 110
g) Peygamberli in spat  ......................................................................................... 113
aa) Mûcize ....................................................................................................... 113
h) Hz. Muhammed’in Peygamberli inin spat  (Mûcizeleri) ...................................... 115
aa) Mânevî (aklî) Mûcize Olan Kur’an Mûcizesi ................................................. 115
bb) Hissî Mûcizeler ........................................................................................... 116
E) ÂHRETE MAN ....................................................................................................... 117
c) Âhiret Hayat nn Devreleri................................................................................... 120
bb) K yamet ve K yamet Alâmetleri ................................................................... 121
1. K yametin Kopaca  Zaman .................................................................... 122
2. K yamet Alâmetleri (Erâtü’s-Sâat) ......................................................... 123
3. Sûr ve Sûra Üfürü ................................................................................. 124
cc) Ba‘s (Yeniden Dirilme) ve Âhiret Halleri ....................................................... 125
1. Ba‘s ....................................................................................................... 125
5. Mîzan .................................................................................................... 128
6. Srat ....................................................................................................... 128
7. Havuz .................................................................................................... 128
8. efaat ..................................................................................................... 129
b) Kazâ ve Kadere man .......................................................................................... 133
c) Kader ve Kazâ ile lgili Âyet ve Hadisler ............................................................... 134
d) nsann radeli Fiilleri ve Fiillerinin Yarat lmas..................................................... 135
aa) Allah’n ve nsann radesi .......................................................................... 135
bb) nsan radesi ve Fiildeki Rolü ...................................................................... 136
cc) nsann Fiillerinin Yarat lmas ...................................................................... 136
e) Tevekkül ............................................................................................................ 137
g) R zk .................................................................................................................. 139
A) GENEL OLARAK ...................................................................................................... 143
h) stishâb .............................................................................................................. 152
k) Sedd-i Zerâi‘ ....................................................................................................... 154
A) EHL YET ................................................................................................................. 157
b) Teklifî Hükümler (Mükellefin Fiilleri) ................................................................... 163
aa) Be Temel Teklifî Hüküm ............................................................................ 164
1. VÂCP .................................................................................................... 164
a) Farz ................................................................................................. 165
a) Farz ................................................................................................. 165
b) Vâcip ............................................................................................... 166
1. Haram li-aynihî .......................................................................... 175
2. Haram li-gayrihî ......................................................................... 175
c) Haram Hükmünü Belirleme Yetkisi .................................................... 176
d) Haramdan Kaçnmann Önemi .......................................................... 177
bb) Azîmet ve Ruhsat ....................................................................................... 178
IV. LMHAL ....................................................................................................................... 180
Beinci Bölüm  Temizlik 
II. MADDÎ ve HÜKMÎ TEMZLK .......................................................................................... 185
A) SULARIN HÜKMÜ ................................................................................................... 186
B) MADDÎ ve HÜKMÎ K RLLK ..................................................................................... 190
a) Necâset .............................................................................................................. 190
b) Hades ................................................................................................................ 192
b) stibrâ ve stincâ ................................................................................................. 193
III. ABDEST ........................................................................................................................ 195
E) ABDEST BOZAN DURUMLAR ................................................................................. 199
F) ABDESTN EKL ..................................................................................................... 200
b) Sarg  Üzerine Mesh............................................................................................. 203
a) Cünüplük ........................................................................................................... 205
B) GUSLÜN FARZLARI ................................................................................................. 206
 V. TEYEMMÜM .................................................................................................................. 208
B) TEYEMMÜMÜN YAPILII ......................................................................................... 209
A) HAYIZ ..................................................................................................................... 211
a) Süresi ................................................................................................................. 212
II. NAMAZIN MAH YET ve ÖNEM..................................................................................... 219
A) NAMAZIN FARZLARI .............................................................................................. 227
a) NAMAZIN ARTLARI ......................................................................................... 227
1. Hadesten Tahâret ......................................................................................... 227
2. Necâsetten Tahâret ....................................................................................... 229
3. Setr-i Avret .................................................................................................. 229
5.  Vakit ............................................................................................................ 233
bb) Müstehap Vakitler ................................................................................ 236
cc) Mekruh Vakitler .................................................................................... 237
dd) Kutuplarda Namaz ................................................................................ 238
cc) Zelletü’l-k arî ......................................................................................... 245
4. Rükû ............................................................................................................ 246
5. Secde ........................................................................................................... 247
B) NAMAZIN VÂCPLER ............................................................................................. 249
A) SÜNNETLER ........................................................................................................... 252
A) NAMAZIN MEKRUHLARI ........................................................................................ 256
 VII. NAMAZIN KILINII ....................................................................................................... 262
b) Cemaatle Namazn Hükmü .................................................................................. 271
c) Kadnlar n Mescidlere Gitmeleri ve Saf Düzeni ...................................................... 272
d) Cemaate Gitmemek çin Mazeret Saylan Haller ................................................... 275
e) Bir Mescidde Cemaatin Tekrarlanmas .................................................................. 276
f) Cemaatle Namaz K lmann Âdâb ......................................................................... 277
B) MAMLIK ................................................................................................................. 277
b) mama Uymann Geçerlilik artlar  ...................................................................... 279
c) Cemaatle Namaza likin Baz Meseleler ............................................................... 281
C) MAMA UYANIN HALLER ....................................................................................... 282
B) CUMA NAMAZININ ARTLARI ................................................................................ 289
a) Cuma Namaznn Vücûb artlar  .......................................................................... 290
1.  Erkek Olmak .............................................................................................. 290
2.  Mazeretsiz Olmak ....................................................................................... 292
1. Vakit ............................................................................................................ 294
2. Cemaat ......................................................................................................... 294
3. ehir ............................................................................................................ 295
4. Cami ............................................................................................................ 296
cc) Hutbenin Sünnetleri .................................................................. 301
1. Zuhr-i Ahîr Namaz............................................................................................. 302
2. Cuma Vakti ve Cuma Namazyla lgili Baz Meseleler ............................................ 303
XI. V TR NAMAZI .............................................................................................................. 304
XII. BAYRAM NAMAZI ....................................................................................................... 306
XIII. NÂFLE NAMAZLAR ................................................................................................... 308
A) REVÂTB SÜNNETLER ............................................................................................ 308
a) Vakit Namazlar yla Birlikte Düzenli Olarak K lnan Sünnetler ................................ 308
aa) Müekked Sünnetler ..................................................................................... 309
b) Teravih Namaz .................................................................................................. 311
a) Teheccüd Namaz ............................................................................................... 315
b) Kuluk Namaz ................................................................................................... 315
c) Evvâbîn Namaz ................................................................................................. 315
d) Tahiyyetü’l-mescid ............................................................................................. 316
f) Yolculu a Çk  ve Yolculuktan Dönü Namaz ..................................................... 317
g) Hâcet Namaz ..................................................................................................... 317
h) stihâre Namaz .................................................................................................. 318
i) Tövbe Namaz ..................................................................................................... 319
 j) Tesbih Namaz .................................................................................................... 319
l) Küsûf ve Husûf Namazlar  ................................................................................... 321
m) Mübarek Gecelerde Namaz K lmak ..................................................................... 322
XIV. NAMAZLA LGL BAZI MESELELER ........................................................................... 322
A) HASTA NAMAZI ...................................................................................................... 322
B) YOLCU NAMAZI ...................................................................................................... 323
C) K  NAMAZI BR VAK TTE KILMAK (CEM‘) .............................................................. 329
D) KORKU NAMAZI ..................................................................................................... 333
XV. NAMAZLARIN KAZÂSI ................................................................................................ 334
a) Sehiv Secdesinin Yap l Biçimi 340
a) Sehiv Secdesinin Yapl Biçimi ............................................................................ 340
b) Sehiv Secdesini Gerektiren Durumlar ................................................................... 341
 
Telâfi Edilebilece i Durumlar ..................................................................... 343
bb) Sehiv Secdesi Yaplmas Gereken Durumlar .................................................. 344
cc) mamlara Özel Durumlar .............................................................................. 351
B) TLÂVET SECDES .................................................................................................... 352
C) ÜKÜR SECDES ...................................................................................................... 354
XVII. CENAZE NAMAZI ...................................................................................................... 354
F)  Tanmas............................................................................................................... 365
)  Tâziye .................................................................................................................... 369
a) Iskat .................................................................................................................. 370
b) Devir .................................................................................................................. 374
Yedinci Bölüm  Oruç
II. ORUCUN MAH YET ve ÖNEM....................................................................................... 381
A) FARZ ORUÇ ............................................................................................................ 384
B) VÂCP ORUÇ ............................................................................................................ 385
C) NÂFLE ORUÇ .......................................................................................................... 385
IV. ORUCUN RÜKÜN ve ARTLARI .................................................................................... 390
A) HLÂLN GÖRÜLMES.............................................................................................. 391
b) Rü’yet-i Hilâl Meselesi ........................................................................................ 392
B) YÜKÜMLÜLÜK ARTLARI ....................................................................................... 394
b) Oruç Tutmamay Mubah K lan Mazeretler ........................................................... 395
C) GEÇERLLK ARTLARI ............................................................................................ 398
D) ORUÇLU ÇN MÜSTEHAP OLAN EYLER ................................................................ 402
E) TKÂF ..................................................................................................................... 404
a) Kazâ ve Kefâreti Gerektiren Durumlar .................................................................. 406
b) Sadece Kazây Gerektiren Durumlar ..................................................................... 407
c) lâç Kullanmann ve  ne Yapt rmann Hükmü ..................................................... 409
 VI. ORUCUN KAZÂSI .......................................................................................................... 411
B) KEFÂRET ORUCU .................................................................................................... 411
Sekizinci Bölüm  Zekât 
II. MAH YET ve ÖNEM ..................................................................................................... 422
III. ZEKÂTIN ARTLARI ...................................................................................................... 426
A) YÜKÜMLÜLÜK ARTLARI ....................................................................................... 426
b) Mal ile lgili artlar.............................................................................................. 427
A) ALTIN ve GÜMÜ.................................................................................................... 440
Külçe Alt n ve Gümü ....................................................................................... 440
b) Alt n ve Gümüten Yaplan Ziynet Eyas ............................................................ 441
c) Madenî ve Kâ t Paralar n Zekât ......................................................................... 442
B) TCARET MALLARI .................................................................................................. 443
E) MADENLER ve DENZ MAHSULLER  ....................................................................... 448
a) Rikâz ................................................................................................................. 448
b) Madenler ............................................................................................................ 450
b) Koyunlar n Zekât ............................................................................................... 454
d) Atlar n Zekât  ..................................................................................................... 455
 
G) SINAÎ SERVET, YATIRIM ve ÜRETM ve ARAÇLARI ................................................. 457
H) BNA ve NAK L VASITALARI GB GELR GETREN MALLAR ................................... 460
I) MAA , ÜCRET ve SERBEST MESLEK KAZANÇLARI .................................................. 462
 J) HSSE SENED........................................................................................................... 463
 V. ZEKÂTIN ÖDENMES...................................................................................................... 469
A) ZEKÂTIN SARF YERLER ......................................................................................... 476
2. ÂMLLER ........................................................................................................... 481
5. BORÇLULAR ...................................................................................................... 484
C) ZEKÂT VER LMEYECEK K MSELER ......................................................................... 490
D) ZEKÂT VERMEDE YANILMA ................................................................................... 492
 VII. ZEKÂT-VERG LK S ................................................................................................. 493
a) Zekât n Vergiye Benzemeyen Taraflar ....................................................................... 494
b) Zekât n Vergiye Benzeyen Taraflar  ........................................................................... 495
 VIII. ZEKÂT VERMENN ÂDÂBI .......................................................................................... 498
IX. FITIR SADAKASI ........................................................................................................... 501
C) ÖDEME VAKT ......................................................................................................... 505
Dokuzuncu Bölüm 
II. HACCIN TANIMI ve MAH YET ....................................................................................... 514
III. HACCIN ARTLARI ........................................................................................................ 516
A) YÜKÜMLÜLÜK ARTLARI ....................................................................................... 516
A) YÜKÜMLÜLÜK ARTLARI ....................................................................................... 516
B) EDA ARTLARI ....................................................................................................... 516
ee) hramlya Yasak Olmayan eyler ................................................................. 525
b) ÖZEL VAK T ...................................................................................................... 525
c) ÖZEL MEKÂN .................................................................................................... 526
b) Arafat Vakfesinin Sünnetleri ............................................................................... 527
B) Z YARET TAVAFI ..................................................................................................... 528
a)  Tavaf n Sahih Olmasnn artlar  ....................................................................... 529
1. Tavaf n Vaktinde Yaplmas........................................................................... 529
2. Niyet ............................................................................................................ 529
3. Tavaf n Haremin içinde, Kâbe’nin Etraf nda Yaplmas ................................... 530
4. avtlar n Ço unu Yapm Olmak ................................................................... 530
b) Tavaf n Vâcipleri................................................................................................. 530
d) Tavaf n Yapl................................................................................................... 532
A) SA‘Y ........................................................................................................................ 533
b) Sa‘yin Vâcipleri .................................................................................................. 534
c) Sa‘yin Sünnetleri ................................................................................................ 535
d) Sa‘yin Yapl .................................................................................................... 535
B) MÜZDELFE VAKFES .............................................................................................. 536
b) Müzdelife Vakfesinin Zaman .............................................................................. 536
c) Ak am ve Yats Namazlar nn Cem‘-i Te’hir ile K lnmas...................................... 537
C) EYTAN TA LAMA .................................................................................................. 537
a) eytan Talamann Geçerli Olmasnn artlar  ...................................................... 537
b) eytan Talama Zaman...................................................................................... 538
e) eytan Talamann Mekruhlar ............................................................................ 540
h) Vaktinde At lamayan Talar n Kazâs 541
h) Vaktinde At lamayan Talar n Kazâs .................................................................. 541
) Artan Talar ........................................................................................................ 541
a) Zaman ve Yeri ................................................................................................... 542
b) Tra Edilecek veya K salt lacak Saçn Miktar  ...................................................... 542
c) Tra ile Di er Menâsik Arasnda Tertip ................................................................ 543
d) Tra Olma ve Saçlar  K saltmann Hükmü ........................................................... 543
E) VEDÂ TAVAFI .......................................................................................................... 544
b) Vakti ve Shhat art  ........................................................................................... 544
 VI. HACCIN SÜNNETLER  ve ÂDÂBI ................................................................................... 545
A) HACCIN SÜNNETLER .............................................................................................. 545
b) Hac Hutbeleri ..................................................................................................... 545
B) HACCIN ÂDÂBI ........................................................................................................ 546
C) Umrenin Zaman ...................................................................................................... 547
D) Umrenin Yapl ...................................................................................................... 548
B) YAPILI EKL BAKIMINDAN HAC ÇETLER .......................................................... 548
a) frad Hacc.......................................................................................................... 549
d) Temettu‘ ve K rân Haccnn artlar  ..................................................................... 549
IX. HAC ve UMRENN YAPILII .......................................................................................... 550
X. HAC ve UMRE ile LGL KURBANLAR ........................................................................... 555
A) HEDY N MAH YET.................................................................................................. 555
B) HEDY KURBANIYLA YÜKÜMLÜ OLANLAR ve HEDY N ÇETLER  .......................... 556
a) Tatavvu Hedy .................................................................................................... 556
b) Vâcip Hedy ......................................................................................................... 556
D) HEDY KURBANLARININ ETLER  ............................................................................. 557
E) KURBAN YER NE ORUÇ ........................................................................................... 557
XI. HAC ve UMRENN CNAYETLER  .................................................................................. 558
A) CNAYETN ANLAMI ................................................................................................ 558
a)  Hac ve Umrenin Bozulmasna Yol Açan ve Kazâ Edilmesini
Gerektiren Cinayetler ........................................................................................ 559
 
aa) Hac ve Umrenin Vâcipleriyle lgili Olanlar .................................................... 560
bb) hram Yasaklar yla lgili Olanlar .................................................................. 560
d) Ft r Sadakas Kadar Ba ta Bulunmay Gerektiren Cinayetler .............................. 562
e) Bedel Ödemeyi Gerektiren Cinayetler ................................................................... 562
aa) Karada Yaayan Av Hayvanlar yla lgili Olanlar ........................................... 562
bb) Harem Bölgesinin Avlar  ve Bitkileriyle lgili Olanlar .................................... 563
f) Özür Sebebiyle hram Yasaklar na Uymamak ....................................................... 563
C) CNAYET CEZA ve KEFÂRETLER N ÖDEME ZAMANI ve YER  .................................. 563
XII. HSÂR ve FEVÂT ......................................................................................................... 564
A) HSÂR ..................................................................................................................... 564
b) hsâr Sebebiyle Yaplamayan Menâsikin Kazâs ................................................... 565
B) FEVÂT ..................................................................................................................... 565
B) Farz Olan Hac çin Vekâlet artlar  ............................................................................ 567
XIV. MEDNE’DE MESCD-i NEBÎ’Y  ve PEYGAMBER MZ’N KABR N Z YARET ................. 569
Onuncu Bölüm 
 
 
Önsöz
K saca "davran bilgisi" demek olan ilmihal, Rabbine, kendine ve içinde yaa-
d  toplum ve çevreye kar  sorumluluklar  olan ve bunu yerine getirme gücüne
sahip bulunan insann, kendisinden beklenenleri yerine getirmesinde ona k lavuz-
luk etmeyi hedefleyen derli toplu bilgilerden ibarettir. Bu bilgiler hem dinî metinle-
rin do rudan belirlemelerini hem de bu belirlemeler etraf nda oluan yorumlar , tecrübe birikimlerini ve uzun dönemlerden süzülüp gelen bir dinî yaay gelene i- ni temsil eder.
Ferdî ve sosyal hayat  dinin emir ve önerilerine uygun ekilde yaayabilmeyi
mümkün k lan bir bilgilenmeye olan ihtiyaç, slâm toplumlar nda ilk dönemlerden itibaren de iik usullerde kar lanm, fakat hem çalma hayat nn ve meguliyet-
lerin artt   hem de asrlardr oluan dinî bilgi ve yorum mirasnn iyice zenginleip ço ald  ve âdeta bir kargaann yaand  günümüzde bu ihtiyaç daha mübrem  hale gelmitir.
Elinizdeki bu ilmihalde akaid, ibadetler, haramlar ve helâller, aile hayat , ticarî 
ve sosyal hayat da dahil olmak üzere günlük hayat  kuatan bütün dinî ve f khî 
konu ve problemler, dinin aslî kaynaklar na ve genel kabul görmü bilimsel metot-
lara ba l kalnarak, fakat günümüzdeki gelime ve de iim de göz ard edilmeksi-
zin ele alnmt r. Böylece bu çalmada, ilmihal kültürü çerçevesindeki problemleri
güncelletirmek ve günceli de problem edinmek, dinî-f khî hükümlerin anlat mnda
klasik doktrindeki farkl görülerin ve eklî tart malar n arasna sk p kalmadan
fakihlerin yaklam tarzlar n ve demek istediklerini arat rmak, hem geleneksel
f k h kültürünü vermek hem de bu ba lamda mâkul ve uygulanabilir bir çözüm önerisi getirmek amaçlanmt r. Konular n anlat mnda dinin aslî kaynaklar nda
yer alan hükümler ile slâm toplumunda bu hükümler etraf nda oluan f k h kültür 
ve gelene ini, yorumlar  ve farkl bak  açlar n birbirinden titizlikle ayrt etmek de bu çalmada izlenen temel bir metot olmutur.
Eserin telifinde Hanefî mezhebinin görüleri esas alnm olmakla birlikte bu
konuda sa lkl bir muhakeme yapabilmeye zemin hazrlamas için ço u zaman
di er f k h mezheplerinin ve ça mz slâm bilginlerinin görülerine de yer verilmi, gerekti inde bunlar arasnda gerekçesi de açklanarak tercihlerde bulunulmutur.
Bununla birlikte bir konuda f k h kültüründe farkl görülerin bulunmasnn birey
açsndan ne anlama geldi i ve bunlardan nasl ve hangi ölçülerde yararlanlabile-
ce i hususu hem balang çta bir metodoloji sorunu olarak ilenmi hem de yer yer 
ce i hususu hem balang çta bir metodoloji sorunu olarak ilenmi hem de yer yer 
özel olarak belirtilmitir.
 
Özellikle ibadet konular  incelenirken, ilk önce, ibadetin anlam ve gayesini ge- nel olarak bildirmek üzere söz konusu ibadetin ilke ve amaçlar ndan bahsedilmi, daha sonra verilecek birtak m eklî bilgilerin hangi anlam çerçevesi içerisinde yer 
ald  gösterilmeye çallmt r. Ayr ca, ibadetlerin yaplna ilikin mevcut bilgi
ve hükümlerin anlamna da yer yer iaret edilmitir. badet konular nda verilen
ilke ve amaçlar ile çizilen anlam çerçevesi, di er birçok ilmihalde yer alan ve mü-
kellefi düünme, kavrama ve bilinçli ifada bulunma konumundan uzaklat ran
gereksiz ayr nt  ve bilgi y nn tekrar etmemize gerek brakmamt r. Yazm ko-
nusunda izlenen bu metot, netice itibariyle bireyin, ibadetlerin ifas na ilikin soru
ve sorunlar konusunda Allah kar snda sorumluluk üstlenmesini ve bu sorumlu- luk çerçevesinde inisiyatif kullanmasn mümkün ve gerekli k lmaktadr.
Eserin telifinde f k h kültüründeki a rlkl görülerin yan sra, büyük bir ilmî 
mesai ile hazrlanan Türkiye Diyanet Vakf    slâm Ansiklopedisi 'nden, yine ara- t rma ürünü bilimsel bir eser olan  slâm'da  nanç   badet ve Günlük Ya  ay  An- 
siklopedisi 'nden, merhum Ömer Nasuhi Bilmen'in Büyük  slâm   lmihali ’nden ve
kaynak belirtilmemekle birlikte genel f k h literatüründen âzami ölçüde yararlanl-
mt r.
Birinci ciltte, din ve slâm dini, slâm dininin tarihî süreçteki anlalma tarz ve
ekollemeler, f k h ilminin geliim seyri, ilmihal kültürünün iyi kavranabilmesi için
anahtar konumundaki temel f k h ve f k h usulü kavramlar  üzerinde durulduktan
sonra slâm'n be esas ilenmitir. I. cilt müslümann yaratan kar sndaki konum
ve sorumlulu unun ilenmesine tahsis edilmitir. II. ciltte ise, sosyal içerikli baz 
ibadetler, helâller ve haramlar, aile hayat , sosyal ve siyasal hayat, hukukî ve
ticarî hayat, ferdî ve toplumsal ahlâk da dahil müslümann toplum içindeki konu-
mu ve ilikileri ele alnmt r.
Konular n çat s, telif heyetinde yer alan sahasnn uzman ilim adamlar nca
oluturulmutur. Heyetimiz, bu tür çalmalar n kolektif bir çalma sonucu daha
verimli hale gelece inin idraki içinde ortak mesai ile her bir konuyu aralar nda
tart arak baz tercih ve çözüm önerileri gelitirmi ve eserin nihaî ilmî sorumlulu-
 unu yazarlarla birlikte üstlenmitir. Bu itibarla eserin hazrlanmasnda bilimsel
katk larda bulunan ilim adamlar na, bu projenin gerçeklemesini aktif olarak des-
tekleyen SAM ve D VANTA  yetkililerine ve personeline teekkür ederiz.
12.09.l998
Prof. Dr. Ali Bardako lu Prof. Dr. H. Yunus Apaydn
Prof. Dr. H. Yunus Apayd n
 
 
Din ve Mahiyeti
Din insann Tanr , di er insan ve varlklarla münasebetlerini düzenleyen ve hayat na yön veren, onlarla ilgili davranlar na esas olacak kurallar  bütününe verilen addr. nsanla beraber var olan, tarihin bütün devirlerinde ve bütün topluluklar nda kar lalan din olgusu, çeitli ekillerde kendini göstermektedir. Bütün bu çeitlili i kuatacak bir tanm zor olmakla birlikte bu müesseseye verilen isimlerden yola çkarak dinin mahiyeti hakk nda bilgi sahibi olunabilir.
I. DN KELMES 
Arapça kökenli bir kelime olan din sözlükte “örf ve âdet, ceza ve kar - lk, mükâfat, itaat, hesap, boyun e me, hâkimiyet ve galibiyet, saltanat ve mülkiyet, hüküm ve ferman, makbul ibadet, millet, eriat” gibi çeitli an- lamlara gelir.
Bugün Bat  dillerinde din kar l  kullanlan religion kelimesinin asl  Latince’dir ve "bir  eyi vazife edinmek, tekrar tekrar okumak, yapmak", ayr ca "insanlar  Tanr 'ya ba layan ba " anlamlar n içermektedir. Kelimenin
 
ba layan ba  (iman), hem de belli baz davranlar  dikkatle yapmak  (iba-
det) gibi din kavramnn iki temel niteli ini ifade etmektedir.
Hinduizm'in kutsal dili Sanskritçe’de dharma, Budizm’in kutsal metin- lerinin yazld  Pali dilinde ise dhamma din kar l dr ve "gerçek, doktrin, do ruluk, kanun, düstur" gibi mânalara gelmektedir.
Her dinî kültürün din kavramn ifade etmek üzere seçti i kelimelere ait  anlamlar n ortak noktasnn "yol, inanç, âdet, kulluk" oldu u söylenebilir. Bütün bu kelimeler, kökleri insann iç hayat nda bulunan ve semereleri çe- itli davranlarla tezahür eden köklü bir fenomeni ifade etmeyi amaçla- maktadr.
Kur'ân- Kerîm’de din kelimesi doksan iki yerde geçmekte, ayr ca üç âyette de de iik türevleri yer almaktadr. Kur’an’da bu kelimenin balca u anlamlarda kullanld  görülür: "Yönetme, yönetilme, itaat, hüküm, ta- pnma, tevhid, slâm, eriat, hudud, âdet, ceza, hesap, millet".
Kur'ân- Kerîm’de din teriminin, sûrelerin nâzil olu srasna göre ka- zand  de iik anlamlar   u ekilde sralamak mümkündür: lk dönem Mekkî âyetlerde bu kelime "yevmü’d-dîn" (din günü, hesap, ceza-mükâfat 
günü) eklinde geçmektedir ve insann, iman ve ameline göre hesaba çekile- ce i âhiret gününü ifade etmektedir (el-Fâtiha 1/4; ez-Zâriyât 51/6).
Mekke döneminin ikinci yar snda ise art k, sorumluluk ve hesaptan tevhid ve teslimiyete geçilmektedir. Bu dönemdeki âyetlerde insan n sadece Allah’a ibadet etmesi, ona ortak komamas vurgulanarak dinin Allah tara- f ndan konulan ve insanlar  ona ulat ran yol oldu u belirtilmektedir. Bu dönemde "dînen kýyemen" (dosdo ru din), "millete brâhim" (brâhim’in dini)  ibareleri ayn âyette yan yana geçmektedir (el-En‘âm 6/161).
Medine döneminde millet-i brâhim ve müslimîn kelimeleri bir arada geçmekte (el-Hac 22/78), tevhidden ümmete, kendisini Allah’a teslim eden- ler cemaatine geçilmektedir. "Dînü'l-hak" ifadesiyle muharref ve bât l dinlere kar  bu yeni dinin sa lam esaslar  belirtilmi ve onun bütün dinlere üstün k lnaca  müjdelenmitir  (et-Tevbe 9/29, 33; el-Fetih 48/28; es-Saf 61/9).  Yine Medine döneminde "Allah kat  nda din  üphesiz   slâm’d  r"   (Âl-i mrân
3/19; el-Bakara 2/193); "Kim   slâm’dan ba  ka bir dine yönelirse, onun dini 
kabul edilmeyecektir, o âhirette de kaybedenlerdendir"   (Âl-i mrân 3/85)  meâlindeki âyetlerle slâm’n di er dinlere kar  üstünlü ü vurgulanmt r.
Mekke döneminde din kavram: "Tarihin ak na ve tabiat n gidiine yön
 
de tutan Allah’n otoritesi" eklinde özetlenebilecek bir muhteva kazanrken Medine döneminde bu muhteva geniletilerek "Kiinin Allah’a ba l bir  hayat sürdürmesi, müslüman toplulu una kar  görevlerini yerine getirmesi; Allah’n mutlak tasarruf ve hâkimiyete sahip olmas" (el-Bakara 2/193; el-
Enfal 8/39) gibi unsurlar da dinin muhtevasna kat lmt r.
Kur'ân- Kerîm’de din kelimesi sadece müslümanlar n de il, bakalar nn inançlar n da ifade etmek üzere kullanlm olmakla birlikte, özel anlamda din kelimesiyle slâm kastedilmi  (Âl-i mrân 3/99); slâm’la din âdeta e  anlaml iki kelime telakki edilmi ve bütün peygamberlerin getirdi i dinin slâm oldu u ifade edilmitir  (Âl-i mrân 3/85; en-Nisâ 4/125; el-Mâide 5/3;
e-ûrâ 42/13).
Öte yandan Kur’an’da din kelimesi hem ulûhiyyeti hem ubûdiyyeti yani Tanr  ve kul açsndan iki farkl anlam ifade etmektedir. Buna göre din, hâlik ve mâbud olan Allah’a nisbetle "hâkim olma, itaat alt na alma, hesaba çekme, ceza-mükâfat verme"; mahlûk ve âbid olan kula nisbetle "boyun e me, aczini anlama, teslim olma, ibadet etme"dir. Netice itibariyle de din, bu iki taraf arasndaki münasebeti düzenleyen kanun, nizam ve yolun genel addr.
II. DNN TANIMI 
Tanm en zor kavramlar n banda din gelmektedir. Dini tanmlarken gerek geçmite yaam gerekse günümüzde mevcut bütün inanç ekillerini kuatan ve hepsinde müterek esaslar  ifade eden bir tanm yapmann zor- lu u ortadadr. Dinin bütün dinleri içine alabilecek bir tan m ancak din kavramnn snrlar  kesin bir  ekilde belirlendikten sonra yaplabilir. Kap- saml bir tarif için öncelikli olarak  ahsî tecrübe yoluyla elde edilmi olan dindarlk kavramn tahlil etmek ve elde edilen sonucu dinî gerçeklerle kar- lat rmak gerekir. Bütün zorluklar na ra men yine de dinin çeitli tanmlar   yaplmt r ve bu tanmlar genelde tanm yapanlar n kendi sübjektif görü- lerini yanstmaktadr.
Ça da Bat l ilim adamlar  taraf ndan dinin birbirinden farkl tarifleri ya- plmt r. Bu tarifler büyük ölçüde ferdî tecrübe ile zihnî, hissî, taabbüdî ve içtimaî elemanlardan ibaret be unsurun birini ya da birkaçn öne çkararak  yaplmt r. Ferdî tecrübe dnda kalan mevcut bu dört unsuru u ekilde
 
a) Zihnî unsur. nsann kendisinden üstün bir güç ve kudretin mevcudi- yetini zihnen kabulü. Tanr  kavram veya çok genel ifadesiyle kutsal kavram, bütün dinlerin özündeki temel unsurdur.
b) Hissî unsur. Zihnen varl  kabul edilen bu üstün güç ve kudrete kar   kalben duyulan ba llk duygusu.
c) Taabbüdî unsur. Zihnen varl  kabul edilen, kalben kendisine ba lanlan yüce kudrete kar  baz davranlar  yapma yükümlülü ü. Buna davran faktörü de denilmektedir ki çok genel olarak ibadeti veya kulluk gereklerini ifade etmektedir.
d) çtimaî unsur. Ayn zihnî, hissî, taabbüdî unsurlar  paylaan insanla- r n oluturdu u sosyal grup.
Dinlerde bulunan bu unsurlar n yannda, din bilimleri açsndan dini oluturan hususlar olarak kabul edilen ve bütün dinlerde bulunabilen un- surlar n balcalar n  u ekilde sralayabiliriz: Tabiat üstü, insan üstü var- lklara inanç (Tanr , melekler, cinler, ruhanî varlklar gibi); kutsalla kutsal olmayan ayrma; ibadet, âyin ve törenler; yazl veya yazsz gelenek (kut-
sal kitap, ahlâkî kanunnâme); tabiat üstü, insan üstü varlk veya kutsalla ilgili duygular  (korku, güven, sr, günahkârlk, tapnma, ba llk duygular  
gibi); insan üstü ile irtibat (vahiy, peygamber, dua, niyaz, ilham gibi vasta ve
yollarla); âlem ve insan, hayat ve ölüm ötesi görüü, hayat nizam; içtimaî  grup (cemaat) ve bu gruba mensubiyet.
Baz dinlerde bunlar n hepsi, bazlar nda ise sadece bir k sm bulunur.
slâm bilginleri dinin tarifini, Kur'ân- Kerîm'de yer alan açklamalar  ve slâm inançlar n göz önünde bulundurarak yapmlardr. Buna göre hak  dinin tarifi u ekildedir: Din ak l sahibi insanlar  kendi tercihleriyle
 bizzat hayrl olan eylere götüren ilâhî bir kanundur .
slâm bilginlerinin din tarifleri hak din için düünülmü dar kapsaml ta- riflerdir. Bu tariflerde ortak noktalardan biri dinin ilâhî kaynakl oldu unun vurgulanmasdr. Buna göre gerçek din beer kaynakl olamaz. Yine bu tariflerde dinin ak l ve irade ile ilikisi gösterilmitir; bu da dinin bir ak l ve tercih konusu oldu u anlamn tar. Nihayet dinin insanlar  özü itibariyle hayr olana yönelten bir kanun eklinde tanmlanmas dinin ayn zamanda bir aksiyon alan oldu unu gösterir. Buna göre din, insann kâinattaki var- lklar  müahede ederek duyular üstü ilâhî gerçekleri kavramasndan ibaret  görülebilece i gibi kiinin kendi çabasyla ulaamayp, sadece vahiy kana-
 
III. DNN KAYNAI
slâm inancna göre dini vahiy yoluyla bildiren Allah’t r; bütün gerçek  dinler Allah’tan gelmi ve safiyetlerini koruduklar  sürece yürürlükte kal- mt r. lk insan ayn zamanda ilk peygamberdir ve kendisine bildirilen din de tevhid dinidir. Allah’n varl  ve birli i ile nübüvvet ve âhiret inanc bütün  ilâhî dinlerde de imez ilkeler olarak yer alr. Bundan dolay Hz. Âdem’den Hz. Muhammed’e kadar bütün peygamberlerin getirdi i hak dinlerin ortak  ad slâm’dr. Ancak tarihin ak  içinde insanlar hak dinden uzaklam ve beerî zaaf neticesinde yanl yollara, bât l inanç ve yaaylara yönelmiler, dinde meydana gelen bu bozulma ve farkllama sebebiyle Allah peygam- berler göndererek insanlar  ya eski dinlerini aslî ekilde ö renip uygulamaya ça rm veya yeni bir din ve eriat göndermitir.
Bu bak mdan slâm’n insan ve din telakkisi, insann ve dinin evrim id- dialar yla ba damaz. slâm’a göre insan balang çta en güzel bir k vamda yarat lmt r  (et-Tîn 95/4). Hz. Âdem’den itibaren bütün insanlar, Allah taraf ndan gönderilen tevhid dininin esaslar n kavrayp benimseyecek ve hayatlar n bu esaslara göre düzenleyecek seviyede zihnî, ruhî ve bedenî  kapasiteye sahip k lnmt r. Allah’n balang çtan itibaren insanlara bildir- di i dinin tevhid dini oldu u ve onlar n bu dini benimsemeye yatk n bir  f tratta yarat ld  belirtilmitir (er-Rûm 30/30).
slâm bilginleri Kur'an'n bu konudaki açklamalar na dayanarak in- sanda hak dini benimseme temayülünün f trî oldu unu ifade ederler. Yine slâm bilginlerinin ço una göre âyette (er-Rûm 30/30) geçen f tratullah  tabiri Allah’n dini demektir ki o da slâm ve tevhiddir. Âyet ve hadislerde hak dinlerin ilâhî kaynakl oldu u srarla vurguland ndan slâm âlimlerinin din tariflerinde de bu kayt daima yer alr. Bu sebepledir ki herhangi bir hak dinin, peygamberine veya ortaya çkt   kavme nisbet  edilerek adlandr lmas slâmî literatürde pek kabul görmez.
Bat 'da XVI. yüzyldan balayarak ilkel kabilelerin hayat ve dinlerine ilgi duyulmu; XVIII. yüzyldan itibaren dinin kayna  konusunda kutsal kitap- lar n verdi i bilgi dnda baz kaynaklar n tesbitine çallm; arkeolojik, antropolojik çalmalarla elde edilen bulgular de erlendirilerek geçmiteki milletlerin, hatta tarih öncesi toplumlar n dinleri ve inançlar  üzerine baz  tezler ileri sürülmütür. Meselâ ilk dönemlerde insanlar n tabiat olaylar nn etkisi alt nda kalp onlara kutsallk atfetti i (natürizm), ruhlara, özellikle de ecdat ruhlar na tapnd  (animizm), büyüye, bitki ve hayvanlar n kutsall
 
di i, ilkel toplumlara ait bu inanlar n ileri dönem dinlerinin temelini olu- turdu u gibi teori ve varsaymlar ileri sürülmütür. XIX. yüzyln ortalar n- dan itibaren Bat 'da etkili olan pozitivist ve materyalist propagandalar ile evrim teorisinin, kutsal kitaplarla çat an iddia ve faraziyelere kaynaklk  etti i söylenebilir. Dinin en basit, en yaln ve sade ekline ilkel kavimlerde rastlanabilece i fikrinden yola çkan bu teoriler, zamanla bunu, arat rmala- r nn dayand  bilimsel yöntem olarak da benimsediler. Söz konusu teoriler, tekâmül nazariyesini esas almakta ve dinin kayna nn hurafe türünden inançlar, bât l itikadlar ve çok tanr clk oldu unu, evrim neticesinde insan- l n tek Tanr  inancna ulat  n savunmaktayd.
Bu teorilerin yannda yine ayn bilimsel yollar  takip eden ve fakat  tümüyle farkl neticelere varan bir baka teori daha vardr ki o da ilkel mo- noteizm teorisidir. Bu teze göre insano lunun en eski inanc tek Tanr   inancdr. Taylor'un animizm nazariyesine kar  ilk ciddi itirazda bulunan ö rencisi Andrew Lang, Güneydo u Avustralya ilkel kabilelerinde animizme rastlanmad n fakat insanlar n ahlâkî âdâba uyup uymadklar n denetle- yen ve gökte bulunan bir yüce Tanr  kavramna her yerde rastland n  ortaya koydu. Buna benzer bir ilkel tek tanr clk Wilhelm Schmidt taraf n- dan da savunuldu. O, bütün ilkel kabilelerde bir yüce varlk inancnn delil- leri bulundu unu ispat etti. Bütün dinî gelimelerin balang cnda görülen her  eye k adir bir yüce varlk inancnn tarihî-kültürel de imeler sonucu daha sonralar  politeizm, animizm gibi inançlara dönütü ü, bununla bera- ber bu eski inancn izlerinin hâlâ mevcut oldu u tezi ilmî çevrelerce açk- land.
Dinin kayna  konusunda en son ilmî neticeler vahyin bildirdi ini des- teklemekte ve dinin kayna nn tevhid inanc oldu unu ortaya koymakta- dr.
IV. DNN ÖNEM  
Din tarihin bütün devirlerinde ve bütün toplumlarda daima mevcut olan evrensel ve köklü bir olgudur. nsana hitap eden ve insan için söz konusu olan din, insanla beraber var olmu ve tarih boyunca varl n sürdürmü- tür. Din insanl n vazgeçilmez bir gerçe i olmas sebebiyle bundan böyle de varl n devam ettirecektir. Tarihin hangi devresine bak lrsa bak lsn dinsiz bir toplum görülmemektedir. nsanlk tarihinin her döneminde din, canl l
 
dürmütür. Bunun da temel sebebi, insann dinî bir varlk olmas, baka bir  ifadeyle dinî duygunun, f trî (do utan gelen) bir özellik olarak insann kendi öz varl  hakk ndaki uur ile birlikte ortaya çkmas, bu uur ile birlikte gelimesidir.
Din duygusu insann do utan beraberinde getirdi i bir duygudur. n- san, her zaman ve her yerde yüce, kudretli ve ulu bir varl a s nma, ona güvenme ve ondan yardm dileme ihtiyacn hissetmitir. Bu s nma ve güvenme duygusu, din ile kar lanmaktadr.
Dinin f trî oluu Kur’an’da u ekilde belirtilmektedir: "Sen yüzünü bir 
hanîf olarak dine, Allah’  n f  trat  na çevir ki O, insanlar   bu f  trat üzerine ya- 
ratm   t  r. Allah’  n yaratmas   de  i  tirilemez"  (er-Rûm 30/30).
nsan, yaps itibariyle dine muhtaçt r. Çünkü insan ruh ve bedenden ibarettir. Bedenî ihtiyaçlar  kar lamak nasl hayat n bir gere i ise, mânevî  varl n devam da ruhî ihtiyaçlar nn kar lanmasna ba ldr. Onun bu ihtiyaçlar n kar layan en köklü müessese ise dindir. nsann, yüce bir  kudretin mevcudiyetini kabul edip ona yönelmesi, dua ve niyaz ile ona s nmas, do utan getirdi i s nma, güvenme ve ba lanma duygular nn en güzel kar l dr. Bu güvenme, s nma ve ba lanma duygular  insanda öylesine köklüdür ki tarih boyunca bütün insanlar  u veya bu ekilde bir  kii, nesne veya varl a kutsallk ve yücelik nisbet edip ba lanmlardr. Kendisine yönelinecek, s nlacak en mükemmel varlk ise üphesiz kâi- nat n yarat cs olan Allah’t r. Çeitli dinlerde farkl isimlerle anlan, çeitli ekillerde tasvir edilen yüce kudret veya kutsal varlklar n özünde bu inanç yatmaktadr.
Her eyi var eden bir yüce kudretin mevcudiyetini kabul edip ona ba - lanma insan kuvvetlendirdi i gibi, dua, niyaz ve Allah’a s nma insan  yüceltir.
Din fertleri mukaddes duygu ve alkanlklarda birletiren, toplumlar   yücelten ve gelitiren bir kurumdur. Din insanlara yön verip, onlar  iyi ve faydal eyler yapmaya yönelten bir hayat nizamdr.
Din ayn zamanda ahlâkî bir müessese olarak insanlara yön veren, en mükemmel kanunlar ve en sk  nizamlardan daha kuvvetli bir ekilde kiiyi içten kuatan, kucaklayan ve yönlendiren bir disiplindir.
 
dinî yaayn insan ruhî bunalmlardan korudu u; kendisine ve çevresine kar  daha duyarl ve dengeli yapt   bilinmektedir.
Dindeki âhiret inancnn hem dünya hayat ndaki davranlarda etkili ol- du u hem de insandaki ebediyet duygusuna cevap verdi i ortadadr.
nsanl n mânevî ve zihnî gelimesinde dinin önemli pay vardr.
 V. DNLER N TASNF 
Dinlerle ilgili ilmî arat rmalara paralel olarak dinler de iik açlardan çe- itli k staslara göre tasnife tâbi tutulmu ve ele alnan k staslara göre farkl  tasnif emalar  ortaya çkmt r.
Bat da din tasnifleri genelde Tanr  kavram, sosyoloji-tarih ve co rafya- tarih açlar ndan olmak üzere üç kavrama dayal olarak yaplmaktadr.
Tanr  kavram ele alnarak yaplan tasnif u ekildedir:
1. Tek tanr l dinler (ilâhî dinler). 2. Düalist (iki tanr l) dinler (Mecûsîlik). 3. Çok tanr l dinler (Eski Yunan, Roma ve Msr dinleri gibi). 4. Tanr  konu- sunda açk ve net olmayanlar (Budizm, intoizm gibi).
Sosyolojik-tarihî açdan yaplan din tasniflerinden birisi u ekildedir:
1. Kurucusu olan dinler  (Yahudilik, Hristiyanlk, slâm, Budizm gibi). 2.  Geleneksel dinler (kimin tebli  etti i belli olmayan dinler, ilkel dinler, Eski Yu-
nan, Eski Msr dini gibi).
Bir di er tasnif ise öyledir: 1.  lkel dinler. Bundan maksat, bazlar nn dinî gelimenin ilk basama  olarak düündükleri animizm, natürizm, tote- mizm, fetiizm gibi aslnda sadece bir kült olarak dikkate alnabilecek naza- riyeler de il, ilkel kabile dinleridir  (Nuer, Dinka, Ga dinleri gibi). 2. Millî din- ler. Genellikle bir kurucusundan söz edilmeyen, sadece bir millete ait olan geleneksel yapdaki dinlerdir (Eski Yunan, Msr, Roma dinleri gibi). 3. Dünya dinleri. Hristiyanlk ve slâm gibi.
Co rafî-tarihî açdan ise dinler; Ortado u veya Sâmi grubu (Yahudilik,
Hristiyanlk ve slâm), Hint grubu (Hinduizm, Budizm, Jainizm), Çin-Japon grubu (Konfüçyüsçülük, Taoizm, intoizm), Afrika grubu eklinde bir ayr ma tâbi tutulabilir.
Dinler tipolojik, morfolojik, fenomenolojik özellikleri göz önünde
Dinler tipolojik, morfolojik, fenomenolojik özellikleri göz önünde tutularak da tasnif edilebilir. Vahye dayanan-dayanmayan, misyonerli e
 
yer veren-vermeyen, âhiret inanc olan-olmayan, kutsal kitab olan- olmayan, geçmiin-günümüzün dinleri, bir bölgeye veya k taya özgü dinler- de iik bölge ve k talara yaylan dinler gibi tasnif kitlelerine göre de din tasnifleri yaplabilir.
slâm bilginlerinin din tasnifi "hak din-bât l din" eklindedir ve bu ayr m Kur'ân- Kerîm’e dayanmaktadr.
Kur'ân- Kerîm’de slâm için "Allah kat  ndaki din"   (Âl-i mrân 3/19), "dosdo  ru din"   (er-Rûm 30/30), "hak din"   (et-Tevbe 9/33; el-Fetih 48/28;
es-Saf 61/9) tabirleri yer almaktadr. Yine Kur'ân- Kerîm'de slâm dndaki inanç sistemlerine de din denilmektedir (et-Tevbe 9/33; el-Fetih 48/28; es-Saf 
61/9; el-Kâfirûn 109/6). Buna göre kayna nn ilâhî olmas ve orijinal eklini korumas sebebiyle slâm hak dindir. lâhî vahye dayanmakla birlikte aslî  eklini koruyamam dinlere de (Yahudilik, Hristiyanlk) de itirilmi, tahrif  edilmi anlamnda muharref dinler denilmektedir. lâhî vahye dayanmayan dinler ise bât l dinlerdir.
slâmî kaynaklarda vahye dayanan dinler için genellikle "milel", bât l dinler için "nihal" kelimeleri de kullanlr. Nihle (ço ulu nihal) kelimesi, din içinde oluan f rka anlamnda da kullanlr.
Bu temel snflandrma dnda baz slâm bilginleri taraf ndan daha ay- r nt l tasnifler de yaplmt r. Meselâ, tannm slâm bilginlerinden ehristâ- nî ilâhî dinler-bât l dinler ayr mn yapmakta, aslî mânada din ehli olarak  müslümanlar ; Ehl-i kitap denilen yahudileri ve hristiyanlar ; kitab bulun- mas  üpheli olan Mecûsîler’i saymakta; kendi beerî telakkilerine uyan kimseler olarak da filozoflar, Sâbiîler, Dehrîler, yldzlara ve putlara tapan- larla Brahmanlar’ zikretmektedir.
slâm inancna ve Kur'ân- Kerîm'e göre ilk insan çeitli teorilerde öne sürüldü ü gibi ilkel, mant kî düünce ve yorumdan yoksun bir vahi de il, Allah’n emirlerine muhatap olan sorumlulu unun bilincinde ve en güzel biçimde yarat lm seçkin bir varlkt r. lk insan ayn zamanda di er bütün varlklar arasnda Allah’n halife olarak niteleyip seçti i bir peygamberdir.  Yahudilik ve Hristiyanlk'ta oldu u gibi slâm’da da din ilâhî bir kayna a dayanmaktadr. Dolaysyla dinin ilk ekli, XIX ve XX. yüzyllarda öne sü- rülen teorilerde oldu u gibi çok tanr clk, bât l inançlar, hurafeler ve putpe- restlik de il, bir yüce kudrete iman yani tevhid inancdr. Nitekim monoteist 
 
slâm’a göre ilk peygamberin tebli  etti i din ile daha sonra gelen pey- gamberlerin ve son peygamber Hz. Muhammed’in tebli  etti i din, temel nitelikleriyle ayndr. Allah’a iman, peygamberlik müessesesi ve âhiret  inanc hepsinde vardr. Sadece yaanlan bölge ve döneme göre de ien baz  kurallar dnda temel inanç esaslar nda ve genel prensiplerde de ime yoktur. Çünkü dinin hitap etti i insan, temel nitelikleri bak mndan her dö- nemde ayn insandr.
Bütün peygamberler hak dini tebli  etmi, onun yaanmasn tevik et- mi, kendileri de örnek olmulardr. Hz. Mûsâ’nn getirdi i dine Yahudilik, Hz. Îsâ’nn getirdi i dine de Hristiyanlk ad sonradan verilmitir. Ne Hz. Mûsâ, ne de Hz. Îsâ bu adlar  kullanmlardr. Onlar Allah’n emirlerini teb- li  etmi, bir olan Allah’a iman ve kullu a ça rm, ilâhî kitap olan Tevrat  ve ncil’e göre yaamaya davet etmilerdir.
Kur'ân- Kerîm, peygamberlerin getirdikleri dinlerin ayn hak din oldu-  unu kaynak ve temel esaslar açsndan belirtmi, ama slâm adn son pey- gamberin tebli  etti i dine ad olarak vermitir. "Bugün size dininizi ikmal 
ettim, üzerinize nimetimi tamamlad  m ve sizin için din olarak   slâm’   seçtim"   (el-Mâide 5/3) meâlindeki âyet de bunu ifade eder.
 VI. DER DNLER ve SLÂM  
Milâdî VII. yüzylda Hz. Muhammed, slâm vahyini tebli e balad nda yeryüzünde ateizm, putperestlik, politeizm (irk), yldzlara tapma da dahil birçok din ve inanç ekilleri mevcuttu. Bu dinlerden Mecûsîlik, Brahmanlk, Budizm, Sâbiîlik, Yahudilik ve Hristiyanlk en önemlileri olarak ve hatta bir  dereceye kadar vahiy dinleri olmalar  yönüyle o günün Mekkeliler’i taraf n- dan kolaylkla kabul edilebilir dinlerdi. Fakat yeni bir din gönderilmitir. Çünkü bütün bu dinler, zaman içinde orijinal ve aslna uygun ekillerini kaybetmi, zaman ve mekâna ba l olarak çeitli de iikliklere u ramlar, ayr ca kendilerinden sonra gelecek ve artlar  daha da iyiletirip mükem- melletirecek bir ahs ve onun mesajn müjdelemilerdir.
Mecûsîlik en eski dinlerden biriydi ve Zerdüt'ün getirdi i dinin bozul- mu ekline verilen add. Zerdüt tek Allah yani Ahura Mazda inancn teb- li etmi, O'nun seçti i kimselere ilâhî vahyin gelece ine, meleklere ve ölüm sonras hayata iman emretmiti. Zend-Avesta'da (Yat, 13, XXVIII, 129)  putlar  k racak olan Soeyant adl birinin gelece i bildirilmektedir. Ancak 
 
tanr s olmak üzere iki tanr  inancna (düalizm=seneviyye) dönümü, Tanr 'nn kudret ve kuvvetini temsil etti ine inanlan ate yüceltilerek ate  kültü (Mecûsîlik) olumutur.
Brahmanizm çok tanr l bir dindir. Gerçekte Brahmanlar tek Tanr 'ya inanmakla birlikte O'nun yarat klar  veya O'nun sfatlar   eklinde de olsa Tanr 'nn birtak m tezahürlerine tapma bunlarda da mevcuttur. Hintliler  Tanr 'nn kendisini tarihin her devresinde çeitli ahsiyetlere bürünerek in- sanlara gösterdi ine inanrlar. Bu hulûl (avatara=enkarnasyon) inanc hem Tanr 'nn bedenlemesi ve maddî ekillerle tasvirine hem de binlerce ilâhn mevcudiyeti kanaatine yol açmt r. Di er taraftan bu dinde mevcut olan kast sistemi, dinin evrensel gere i olan eitlik ve kardelik unsurlar yla da çelimektedir ve bu din, kapal bir din hüviyetindedir. Dar dan biri bu dine giremez ve ona mensup olanlar da ebedî bir  tenâsüh hali içindedirler. Aslî  hüviyetini kaybedip çok tanr cl a, Tanr 'nn bedenlemesi ve tenâsüh inancna sapmas ve kast sistemini benimsemesine ra men Brahmanizm'de de "ileride gelecek, beklenen kimse" inanc vardr.
Budizm Brahmanizm'deki puta tapma inancn reddedip ona kar  çk- maktan do mu bir dindir ve ana din olan Brahmanizm'den birçok esas tamaktadr. Bir bak ma Brahmanizm'deki putlar n k r lmas yolunda bir  reform niteli i tar. Ancak putlara kar  olan Buda'nn getirdi i din kendi- sinden sonra Buda heykellerine tapma eklinde putperest bir karaktere bü- rünmütür. Buda, hayat n tabii olaylar n bir st rap olarak görüyor ve bun- dan kurtuluu bütün arzu ve ihtiraslardan uzaklamaya ba lyordu. Bu da onlar  ar  riyâzet, nefse ezâ ve hatta dünya hayat nn tamamen terkedil- mesi gibi ar lklara sevkediyordu. Yapsndaki köklü de iiklik ve bozul- malara ra men Budizm'de de ileride gelecek bir kurtar c  (Maitreya veya
Metteya) müjde ve beklentisi vardr.
Sâbiîlik de slâm'n geldi i asrda mevcut bir inanç idi. Sâbiîler hicrî ilk  yüzylda müslümanlar n hâkimiyeti alt na girmi ve onlara zimmîlik statüsü tannmt r. Sâbiîler'in oldukça eskiye dayanan bir tarihleri olmakla birlikte nasl do du u, kimin taraf ndan yayld  açk ve net olarak bilinmemekte- dir. Sâbiîlik’te bir yüce varlk inanc mevcut olmakla birlikte k âlemi ile karanlk âlem arasndaki mücadeleye dayanan bir düalizm inanc hâkimdir. Peygamberlik inancnn mevcudiyeti tart mal olmakla birlikte Hz. Yah- yâ'ya büyük önem verilmekte ve kendi peygamberleri olarak açklanmakta- dr. Di er taraftan Sâbiîler Hz. brâhim, Hz. Mûsâ, Hz. sâ ve Hz.
 
denilebilir ki Sâbiîlik orijinal eklini yitirmi, zamanla çeitli inançlar kar - m ve müntesipleri azalm bir din hüviyetindedir.
Bugün ilâhî kayna a dayanan dinler diye kabul edilen Yahudilik, Hris- tiyanlk ve slâmiyet'in temel özelliklerini ve slâm dininin di er ikisinden farkl oldu u yönleri de u ekilde tesbit mümkündür:
1. Allah inanc. Yahudilik Tanr 'nn birli i üzerinde srarla durmasna ra men, en azndan tarihlerinin baz dönemlerinde ona beerî nitelikler  nisbet etmiler ve âdetâ Tanr 'y beerî organ ve duygular tayan bir insan gibi tasvir etmiler, insanlat rmlardr. Hristiyanlar ise Tanr 'nn birli ini farkl  ekilde ele alp teslîsi savunmular, ar  ba llk duygusuyla, Hz. Îsâ'y tanr lat rmlardr.
Halbuki slâm, Allah inanc hususunda gerek yahudilerin gerekse hristiyanlar n sonradan dütükleri yanllk ve ar lklar  düzeltmi, Tanr '- nn beerîlemesini veya beerin tanr lamasn reddetmi, bu noktada Hz. Mûsâ ve Hz. Îsâ'nn hakiki mesajn hat rlatarak Allah'n bir ve benzersiz oldu unu vurgulamt r.
2. Melek inanc. Meleklerin Allah'n o ullar  ve k zlar  oldu u iddiasn  ve beerî  ekillerdeki tasvirlerini reddederek hem yahudi ve hristiyanlar n dütükleri yanl göstermi hem de Allah'n yüceli ini vurgulamt r.
3. Kutsal kitaplar. Ne yahudiler ne de hristiyanlar, Allah taraf ndan Hz. Mûsâ ve Hz. Îsâ'ya verilmi kutsal kitaplar  orijinal ekilleriyle muhafaza edebilmiler, Tevrat ve ncil zaman içinde ya kaybolmu ve yeniden yazl- m, ya da çeitli ilâve ve eksiltmelere mâruz kalmt r. Kur'ân- Kerîm ise hem vahyedildi inde yazya geçirilmi olmas hem de ezberlenmek suretiyle muhafaza edilmesi yönüyle orijinal ve aslna uygun ekliyle günümüze kadar gelmitir.
4. Peygamberlik. Yahudilik ve Hristiyanlk sonradan tahrif edildikleri için örnek ve önder  ahsiyetler olan peygamberlerle ilgili çeitli iddia ve iftiralarda bulunup sonra gelecek peygamberleri kabul etmezken slâm, hem bütün peygamberlere iman art komu hem de onlar  lâyk olduklar  güzel vasflarla tavsif etmitir.
5. Dünya-âhiret dengesi. Yahudilik dünya hayat na, Hristiyanlk da dünyadan uzaklap mânevî hayata daha çok a rlk verirken slâm her ikisi arasndaki dengeyi kurmu ve korumutur: "Allah'  n sana verdi  inden 
(O’nun yolunda harcayarak) âhiret yurdunu iste, ama dünyadan da nasi- 
(O’nun yolunda harcayarak) âhiret yurdunu iste, ama dünyadan da nasi- 
bini unutma..."  (el-Kasas 28/77).
 
6. Mükellefiyetlerin azl . Madde-mâna, dünya-âhiret dengeleri açsn- dan en ölçülü ve kolayca yaanabilir; çeitli emir ve hükümlerde kolayl   öngörmesi açsndan en kolay olan din slâm'dr.
slâm, di er ilâhî dinlerde var olan baz a r dinî sorumluluklar  ortadan kaldrm, insann yarat lna en uygun ve yaanabilir kurallar  sunmu, böylece dini daha da a rlat ran ve yaanmasn zorlat ran din yorumcu- lar na da önemli bir uyar da bulunmutur. Bu son dinin peygamberi Kur'an'- da u ekilde anlat lr: "Yanlar  ndaki Tevrat ve   ncil'de yaz  l   bulduklar   o 
elçiye, o ümmî peygambere uyanlar (var ya) i  te o peygamber onlara iyili  i 
emreder, onlar   kötülükten meneder, onlara temiz   eyleri helâl, pis   eyleri 
haram k  lar. A  rl  klar  n   ve üzerlerindeki zincirleri indirir. O peygambere 
inan  p ona sayg   gösteren, ona yard  m eden ve onunla birlikte gönderilen 
nura (Kur'an'a) uyanlar var ya, i  te kurtulu  a erenler onlard  r"   (el-A‘râf 
7/157).
Bu âyette hem Mûsâ eriat nda mevcut çok saydaki kural ve vecîbelere (temizlik kurallar , yiyeceklerle ilgili esaslar, âdetli kadnla ilgili yasaklar gibi)  hem de nciller'de ortaya konan ö retinin gerektirdi i ar  riyâzetçi e ilim- lere iaret edilmektedir.
slâm, daha önceki eriatlarda mevcut baz a r yükleri kaldrm veya ha- fifletmi, dini daha kolay ve yaanabilir k lmt r. Çünkü "  te böylece sizin 
insanl   a   ahitler olman  z, resulün de size   ahit olmas   için sizi mûtedil bir 
ümmet k  ld  k"   (el-Bakara 2/143) buyurulmaktadr. Resûlullah da "Kolay ve 
yüce Hanîflik’le gönderildim"  (Müsned , V, 266; bk. Buhârî, “Îmân”, 29) diyerek  slâm'n di er  eriatlara göre daha mûtedil, kolay ve müsamahal oldu unu vurgulamaktadr. Kur'an ve Sünnet'te, dinî mükellefiyetlerin azalt larak ve gerekli ve yeterli seviyede tutuldu u, slâm'n insanlara a r yükler yüklemek  için de il, rahmet ve inâyet olarak gönderildi i sklkla tekrarlanr. Kur'an ve Sünnet'teki bu vurgu sebebiyle de slâm bilginleri dinin anlat m ve yorumunda daima kolayl  ve uygulanabilirli i tercih etmilerdir.
 
I. SLÂM DNNN MAH YET 
Din, ister hakikatin do rudan yansmas veya açlm olarak kabul edil- sin ister insan yarat lnn bir gere i olarak de erlendirilsin, sonuçta insann özünde, f trat nda yerleik bulunan ve oradan kaynaklanan "kutsala sayg , ona ba lanma ve onunla bütünleme" ihtiyacn kar lar ve onu kâinat için- deki yalnzl ndan kurtaran bir can simidi görevini yerine getirir.
Din kelimesi yer yer bir ferdin veya grubun do ru kabul etti i ve davra- nlar n direktifleri do rultusunda düzenledi i ey anlamnda kullanlsa da, öz ve gerçek kullanmnda din, beer kurgusu olmayan, tam tersine Tanr   kaynakl olan ey anlamndadr. Vahyedilmi olarak nitelenen ve bir bak ma Tanr 'nn gökten yeryüzüne ve insano luna uzat lm kurtulu ipi olan dinin temel amac, insan ile Tanr  arasnda etkili, güçlü ve sa lkl bir ba  kur- makt r. Bu anlamda vahiy kaynakl bütün dinlerin bir, tek ve ayn oldu unu söylemek do ru olur. Nitekim Kur'an'daki "Allah kat  ndaki din   slâm'd  r"   (Âl-i mrân 3/19) ifadesi, Allah'n itibar etti i, geçerli sayd  ve dikkate al- d  tek dinin, özel anlamyla son ilâhî din saylan slâm dini anlamn ifade etmesinin yan sra, Tanr  kaynakl olan vahyedilmi dinlerin özde birli ini
 
gun ekilde- Tanr 'ya boyun e i, O'na ba lan ve teslim olu oldu unu da ayr ca vurgulamaktadr.
Bir dinin mükemmel oldu u iddias, sadece mensuplar  açsndan o dinin bütün öteki dinlere tercih edilebilir oldu unu ima eder. Bir dinin bu amaç do rultusunda bütün öteki dinler kar snda inanç ve ibadete ilikin sembo- lik tutarll n, safiyet ve orijinalitesini korumak maksadyla kendisi için bir  söylem oluturmas ve itham, isnat ve itirazlara kar  bir savunma meka- nizmas gelitirmesi hakl ve anlaml görülebilir. Fakat vahiy kaynakl olan ve kopuksuz bir gelenek zinciriyle gelen bütün dinler, öz ve orijinalite itiba- riyle ayn zirveye götüren yollar olarak tanmlanr ve slâm dini bu halkann son ve bozulmaktan korunmu eklini temsil eder.
Dinin Tanr  taraf ndan vahyedilmi oldu unun söylenmesiyle vahiy, dinin daha do rusu otantik dinin temel niteli i yaplm olmakta ve dolaysyla dinin yaln bir Tanr  inancndan ibaret olmad , Tanr 'ya inanmak yannda, O'nun de iik biçimlerde tecelli edece ine inanmak gerekti i de vurgulanm olmak- tadr. slâmî literatürde bu tecelli ve inâyet yani Tanr 'nn kendini göstermesi, genellikle "yaratma ve buyurma" (halk ve emir) kavramlar yla ifade edilir. Kur'ân- Kerîm'de ise yaratma ve buyurmann Allah'a ait oldu u vurgulanr. Buyurma, Tanr 'nn iradesinin sonucudur ve din bu iradenin içinde yer alr. Özü itibariyle mâkul ve kavranabilir olsa bile din, Tanr  iradesinin vahiy yo- luyla açlm oldu u için, teorik olarak, insan akl da dahil tüm beerî güçler- den üstündür. Bu yaklam Tanr sal iradenin açlm olan vahyin "aktif ve kurucu", buna mukabil vahye muhatap olan insann ak l ve di er melekeleri- nin "pasif ve alc" konumda oldu una iaret etmektedir.
Tanr sal iradenin insanlara ulamnn peygamberler kanalyla olmasn  dikkate alan kimi slâm bilginleri peygamberli i âlemin ruhu olarak nitele- milerdir. nsan, kendisini vahye ba layan gelenek zincirini korumak duru- mundadr. slâm düünce gelene inde tevâtür ve icmâ gibi kurumsal yaplar, büyük ölçüde vahiyle irtibatl gelenek zincirini korumak amacyla olutu- rulmu veya hiç de ilse bu amaca hizmet etmitir. Vahiy ve gelenek kav- ramlar , dinin yapsn ve temel özelliklerini iaret etmektedir.
 
ho ve mutlu edilmesine çallmas, onlar n hukukunun ihlâl edilmemesi, onlar  rahatsz ve huzursuz etmekten kaçnlmas anlamn da içerir.
Bu durumun slâm dini açsndan da aynyla geçerli oldu unu açkça göstermesi bak mndan Cibrîl hadisi diye mehur olan diyalogu anmak uy- gun olur. Bu diyalogda geçti ine göre vahiy mele i Cibrîl, bir gün dini ö - retmek üzere Hz. Muhammed'e gelmi, ona iman, slâm ve ihsann ne de- mek oldu unu sormu ve bunlar  yine kendisi cevaplamt r. Cibrîl'in bu üç kavrama getird