EdusEjaINTERNETOWY PRzEWOdNIk gImNazjalIsTóW

NOWA EDYCJA

GR

AM

ATYK

As

zTu

KA

pis

An

iAH

isTO

RiA

WO

sLiT

ER

ATu

RA

Nr 8

ŚREDNIOWIECZE CZ 2

2

Epoka literacka

Średniowiecze w Polsce – mapa myśli

dyn

asti

a P

iast

ów

dyn

asti

a ja

gie

llo

nó

w

daty graniczne

• Od: 966 – chrzest Polski• Do: koniec wieku XV – Celtis i Kallimach przybywaja

do Pols ki (symptomy odrodzenia)

Pierwszy okres XI–XII w.•Dominacjałaciny•Twórcy–cudzoziemcy•Żywotyświętych,romanserycerskie,dziejopisarstwo

Drugi okres XII–XIV wiek•Nadaldominujełacina•Pierwsipolscyautorzy•Rozwójkaznodziejstwaipoezjiliturgicznej(UwagaIpołowaXIIIw.–Bogurodzica)

Trzeci okres XV w.•Językpolskiwtwórczości(obokłaciny)•Indywidualniartyści(Długosz,WładysławzGielniowa)•Tematykareligijna,pieśniośmierci,żywotyświętych.

Historiografia (kroniki historyczne)• Kronika –GallAnonim• Kronika polska–WincentyKadłubek• Kronika –JankozCzarnkowa• Roczniki (…) Królestwa Polskiego–JanDługosz

Poezja świecka• Pieśń o zabiciu Andrzeja Tęczyńskiego• Satyra na leniwych chłopów• O zachowaniu się przy stole

Proza• BibliakrólowejZofii• PolskieprzekładyPsałterzaiapokryfów

Epika rycerska(Brakodrębnychutworówpolskiejepikirycerskiej)• Opowieść o Walcerzu Udałym, Wisławie i Helgundzie w Kro-nice JankazCzarnkowa

Liryka maryjna• Bogurodzica (XIIIw.)• Żale Matki Boskiej pod krzyżem

Hagiografia (żywotyświętych)• Legenda o św. Aleksym

XV wiek •1410–bitwapodGrunwaldem•1466–pokójtoruński

• Kazania gnieźnieńskie• Psałterz puławski• Biblia Królowej Zofii • Słota O zachowaniu się przy stole• Lament świętokrzyski• Legenda o św. Aleksym• Satyra na leniwych chłopów• Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią• Roczniki Jana Długosza

XIV wiek •1364–AkademiaKrakowska•1370–śmierćKazimierzaWielkiego•Kazania świętokrzyskie

XIII wiek •1226–KrzyżacywPolsce•1241–bitwapodLegnicą•Księga henrykowska•Bogurodzica•Kronika polska WincentegoKadłubka(łac.)

XII wiek •1138–testamentKrzywoustego(rozbiciedziel-

nicowe)•Bulla gnieźnieńska–zawiera410polskichsłów!•Kronika Galla Anonima (łac.)

XI wiek •1025–koronacjaChrobrego•Kronika Thietmara – kolejne nazwy polskie

X wiek •966 – chrzest Polski•Dagome iudex – dokument zawierającynazwy

polskie

Wydarzenia

dzieła

Podział polskiego średniowiecza

3

EdusEjamały słowniczek epoki cz II.

krucjatyInaczejwyprawykrzyżowe.Znak szczególnyhistorii średnio-wiecznej.NawezwaniepapieżarycerstwowyruszyłodoJero-zolimy,nawojnęreligijną,byuwolnićGróbChrystusa.Zary-cerzamiciągnęłydamy,całeświtydworskie.Byłanawetkrucja-tadziecięca.Wyprawytrwająkilkastuleci,przyjmujązgołanie-religijny,alełupieżczycharakter,mająteżogromnywpływnazmianykulturoweimentalnewEuropie.

legenda –opowieśćpełnaniezwykłościicudowności,opowiadającaopo-staciachhistorycznychlubrzekomohistorycznych;wśrednio-wieczu także inne znaczeniepowiązane zdydaktycznymcha-rakteremutworu:to,cowartoprzeczytać(zob.Legenda o świę-tym Aleksym).

memento mori –pamiętaj,żeumrzesz–tośredniowiecznehasłoprzypomina-jąceonietrwałościwszelkichziemskichspraw inieuchronno-ściśmierci.

moralitet –topouczającydramat,wktórymbohater–reprezentantludzko-ści,poprostuczłowiek–przemierzadrogężyciaispotykaucie-leśnionecnotyigrzechy,wybieradobrolubzło.Ukresudrogiczekanań–piekłolubniebo.

misterium (tajemnica) –widowiska(misteria)odgrywającewątkibiblijne:•dziejechrześcijaństwa,•odkupienieludzkości,•SądOstateczny(obrazującetajemnicewiary).

ParenezaCechą literaturyśredniowiecznejbył jejdydaktyzm.Prezento-waławzorceosobowe– ideałygodnenaśladowania, takie jakwładca,święty,rycerz.Pouczającywymiariceltakiejliteratu-rytowłaśniepareneza.

Parenetyczna literatura –dzieła kształtujące i upowszechniającewzorypostępowaniazwiązanezpełnieniemokreślonej roli społecznej.Wstarożyt-nejGrecjidotyczyłaprzedewszystkimról„władzy”iobywate-la;wRzymie–gospodarza-rolnika,wojskowego,trybuna,kon-sula,mówcy.Wśredniowieczubardzorozpowszechnionoideał

władcy,świętegoirycerza.

Pareneza biesiadna –wzorypostępowaniaidobregowychowaniaobowiązującepod-czasuczty.Parenezatopouczenie.Takjakfunkcjonowaływepo-cewzorceosobowe(idealnywładca,rycerz,święty),taksamodo-starczanokodeksówpostępowaniawróżnychdziedzinach–tak-żezachowaniaprzystole.

Pasja –łacińskiepassio–cierpienie.ObrazmękiChrystusa;pojawiasięjakotematdziełliterackich,plastycznych,muzycznych(np.JanaSebastianaBacha).

Roczniki –annały–spisywydarzeńzachowująceporządekchronologiczny(najlepszywzorzecantycznytopismaLiwiusza).Średniowiecz-nerocznikibywałyniekiedyjedyniekrótkimizapiskamimówią-cymioważnychwydarzeniachiumieszczanyminp.namargine-sachtablicświątkościelnych.

Romantyka świętości –takbadaczHuizinganazwałzamiłowanieludziśredniowieczadoascezy.Postrzeganowtensposóbżycieiwyjaśnianozagad-kęśmierci.Hagiografiastałasięźródłemetykiimodelemżycia.

Romańska architekturaWcześniejszyodgotykustylwarchitekturze.Budowlewstyluromańskimsąciężkie,kopulaste,mająmałeokna.Ichfunkcjo-nalnośćpodporządkowanajestcelomobronnym.

TeocentryzmNaczelnawartośćśredniowiecza–Bógwcentrum,Bógnajwyż-sząwartością,szczęściemzbawienie,życiedoczesnezaśniewar-teuwagi.Samczłowiek–nikłaprzemijalnakruszyna.

UniwersalizmUjednoliceniecałejEuropyśredniowiecznejpodpewnymiwzglę-dami:•języka(łacina),•władzyświeckiej(CesarstwoRzymskieNaroduNiemieckiego),•władzyduchownej,wynikającej z jednej religii chrześcijań-skiej(papiestwo).

VanitasMotywprzemijania,kruchościżycialudzkiego,poczucie,żeżycieziemskietomarność,awszystkichbezwarunkowoczekaśmierć.BiblijnąKsięgę Koheletamożnauznaćzaźródłomotywu.

zarazaEpidemieizarazytrapiłyśredniowiecznyświat.Jednąznichbyłtrąd–chorobabardzozakaźna.Ludziebalisięjejitrędowacimie-liobowiązekoznajmiaćswojeprzybyciedzwoneczkami.Graso-wałytakżecholeraidżuma–awlatach1347-1350przetoczyłasięprzezEuropętzw.czarnaśmierć,którazdziesiątkowałaspo-łeczeństwo.Byłatodżuma,roznoszonaprzezszczury.Pojejza-kończeniu,kontynentzostałwręczwyludniony–ijakpiszeme-diewistaHuizinga–„śmiertelnaciszazapanowaławEuropie”.

4

Epoka literacka

Polska średniowieczna

Dla Polski początek wie-ków średnich przypa-da na wiek X, ponieważ rok 966 przyjmujemy za początek państwowości polskiej (chrzest Miesz-ka I). Natomiast kres śre-dniowiecza – to koniec wieku XV, bo w począt-kach XVI nadchodzą do kraju pierwsze idee pre-kursorów renesansu.

•Chrzest.SłowiańskaPolskawkraczadochrześcijańskiejEuropyzasprawąchrztuMieszkaI.Jestrok966.Odtejchwilimamydoczynieniazpaństwemchrześcijań-skiejEuropy.

• Rozwój kraju–wpolskichgrodach–wGnieźnie,Płocku,Poznaniu,Krakowie,weWrocławiu–wyrastająkatedry.PowstajearcybiskupstwowGnieźnie.Powstająklasztoryizaczynajądziałalnośćzakonnicy.Dwory,klasztoryikościoły,którepo-jawiająsięwPolsce,oznaczająteżrozwójkultury.

• Polska Piastów–władzęobejmująkolejniPiastowie:BolesławChrobry,którydo-stąpiłpierwszejkoronacji;jegosynMieszkoII–niezwyklewykształcony,BolesławŚmiały,którypopadłwkonfliktzKościołemprzezzabójstwobiskupaStanisława.SiedzibąkrólewskąuczyniliPiastowieWawelwKrakowie.

• Czas wojen–obrazśredniowiecznejPolskitopanoramabitew(Cedynia,Legnica,Grunwald).ChrobryznacznieposzerzaterenPolski.Opróczwalkzsąsiadami,PolskaprowadziteżbitwyzTataramizagrażającymicałejEuropieizakonemkrzyżackim.

• Rozbicie dzielnicowe –BolesławKrzywoustytestamentemz1138rokupodzieliłpaństwonadzielnice.

• Najwięksi królowie–poBolesławieChrobrym,pierwszymkrólu,historiakażepa-miętaćoWładysławieŁokietkuiKazimierzuWielkim.Łokietekscaliłkrajporoz-biciudzielnicowym,KazimierzWielkiwzmocniłgogospodarczo.Założycielemnowejdynastii(Jagiellonów)okazałsięwładcazLitwy–WładysławJagiełło.JegoosobasymbolizujeunięzLitwą,zwycięstwonadKrzyżakamiiwskrzeszenieAka-demiiKrakowskiej.

• Dwie dynastie – Piastowie i Jagiellonowie.

Uwaga! OstatniJagiellonowie–ZygmuntStaryijegosynZygmuntAugusttojużrenesans.

Trzeci okres XV wiek

drugi okres XII – XIV wiek

Pierwszy okres XI – XII wiek

•Dominacjałaciny•Twórcy–cudzoziemcy

(Gall Anonim)•Żywotyświętych,

romanse rycerskie, dziejopisarstwo

•Nadaldominujełacina•Pierwsipolscyautorzy•Rozwójkaznodziejstwaipo-ezjiliturgicznej

• II połowaXIIIwieku–Bo-gurodzica

• Język polski w twórczości(obokłaciny)

• Indywidualni artyści (pierw-szeutworywjezykupolskim)

• Tematyka religijna, pieśniośmierci,żywotyświętych

Obraz Polski średniowiecznej

ŚredniowiecznaEuropa(pamiętamy:teocentryczna,chrześcijańska,uniwersalna)byłazamkniętadlapaństwiludówpogańskich.Więcej:byładlanichniebezpieczna,bowiemwojnyreligijneikrzewieniewiarysta-nowiłyistotęrzemiosłarycerskiego.

Zauważ:

Pięć wieków polskiego średniowiecza – tak obfi-tujące w zdarzenia histo-ryczne – z punktu widze-nia badacza literatury są skromniejsze, więcej bo-wiem było w owych cza-sach bitew niż ksiąg. Nie-mniej jest to początek polskiej literatury – naj-pierw pojawiły się po-jedyncze słowa, zdania, dopiero potem teksty.

pierwsi królowie, pierwsze dzieła literatury. To nasze początki. Zwróć uwagę na zagadnienia historyczne, formowanie się państwa i pierwsze polskie zdania i teksty literackie

Kraków - fragment ołtarzu Wita Stwosza

5

EdusEjazabytki polskiej literatury

zabytki języka polskiegoPamiętaj,żezabytkijęzykaaliteraturytocoinnego!•Słowa,zdania,wreszcieutworypisanepopolskuwśredniowieczu–tozabytki języka polskiego.Pozwala-jązrekonstruowaćwpewnejmierzejęzykśredniowiecznychPolaków,atakżeśledzićrozwójpolszczyzny.

•Całetekstyliterackienapisanepopolsku–tojużzabytki literackie.Czymsięróżniązabytkijęzykaodzabytkówliteraturypolskiej?Zabytkiliteraturybadamynietylkozewzględunajęzyk,lecztakżetreść,kompozycję,przesłanie.Sązarazemzabytkiemjęzyka–aleicałymiutworamiliterackimi,pokazują,jakkształtowałysiępoczątkipolskiejliteratury.

Dokumenty, w których pojawiały się pierwsze nazwy polskie:• IX wiek – Geograf Ba-

warski,• X wiek – Dagome iu-

dex,• XII wiek – Kronika

Thietmara,• XII wiek – Bulla gnieź-

nieńska – aż 410 wy-razów polskich!,

• XIII wiek – Księga hen-rykowska – pierwsze zdanie polskie!

• XIII wiek – Bogurodzi-ca – cały tekst (utwór w języku polskim),

• XIV wiek – Kazania świętokrzyskie, Psał-terz floriański, modli-twy, zbiory kazań po polsku.

Ważne utwory

„Bogurodzica”

Bogurodzica dziewica, Bogiem sławiena Maryja! U twego Syna Gospodzina matko zwolena, Maryja! Zyszczy nam, spuści nam. Kyreleison.Twego dzieła Krzciciela, Bożycze.Usłysz głosy, napełń myśli człowiecze. Słysz modlitwę, jąż nosimy,Kyreleison.A dać raczy, jegoż prosimy: A na świecie zbożny pobyt. Po żywocie rajski przebyt.Kyreleison.

„Bogurodzica”

•Jest najstarszym dziełem polskiej liryki – dwie pierwszestrofypochodzązXIIIwieku,spisanezaśzostaływXV.Dodwócharchaicznychdopisywanokolejnestrofyiwsumiejestich15.

•Tekstniejestłatwy,atozracjilicznycharchaizmów –wyrazów,którewyszłyjużzużycialubniewystę-pująwdawnejodmianie.Sampoczątek:Bogurodzi-ca dziewicajestarchaicznąformąwołacza(powie-dzielibyśmyprzecieżBogurodzico,Maryjo).Wy-szedłzużyciawyrazBogurodzica,Gospodzin,bo-życ.Tryburozkazującego(zyszczy,spuści)użytobyteraz jako pozyskaj,daj nam.

•Utwór zawiera portret Matki Boskiej – jest wiel-biona ichwalona.Zawierasymbolikę liczbyczte-ry–czworobohaterów(Chrystus,Bóg,MatkaBo-ska,JanChrzciciel).Czwórkaoznaczaławśrednio-wieczupełnięidoskonałość.

•PieśńjestmodlitwądoMatkiBoskiejowstawien-nictwouChrystusa(pierwszastrofa)imodlitwądosamegoSynaBożegooszczęśliwośćnaziemiizba-wieniepośmierci.

•Utwórobfitujewarchaizmyleksykalneiskładnio-we.Jesttoprzykładwierszaśredniowiecznego–ina-czejzdaniowo-rymowego,alewykazujetendencjędorównościsylabwwersach.

O „Bogurodzicy” zapa-mietaj:• Bogurodzica jest mo-

dlitwą, pieśnią religij-ną, hymnem rycerskim i narodowym. Według tradycji – rycerstwo polskie ruszyło do boju pod Grunwaldem z Bo-gurodzicą na ustach.

• Bogurodzica jest arcy-dziełem i zabytkiem polskiej literatury.

• Nie jest przykładem ob-cego utworu – to dzieło ułożone przez wykształ-conego zapewne twór-cę, posiada kunsztow-ną kompozycję.

• Jest zabytkiem prezen-tującym kształt dawne-go języka polskiego.

• Autorstwo Bogurodzi-cy przypisywano (wg badań – błędnie) św. Wojciechowi.

archaizmy

•leksykalne:- Bogurodzica(jedenznajstarszychwyrazówpieśni),- sławiena(wielbiona),- gospodzin(pan,tu–Jezus),- dziela(dla),- zwolena(wybrana),- bożyc(synboży),- zbożny(szczęśliwy),- pobyt(życieziemskie),- przebyt(życiepośmiertne),- jegoż(którego,co)

•fleksyjne:mianownikwfunkcjiwołacza(Bogurodzi-ca),dawnytrybrozkazujący:zyszczy,spuści )raczy)

•fonetyczne:zwolena,sławiena(niezaszedłtujeszczeprzegłospolski,przejścieewo:zwolona,sławiona)

•składniowe:szykzdań:twego dziela (a nie dla twego)

zabiegi kompozycyjne:

•Układstrof,awnichwersów:trzywersowązwrotkęwieńczyrefrenKyrieeleison.

•Rymyparzyste,gramatyczne(uzyskaneprzezpo-wtórzenie tej samej formywyrazu) iwewnętrz-ne – Bogurodzica,dziewica.

•Symetryczne, paralelneukładywersów (powtó-rzenia,analogie)Bogurodzica–dziewicza,zyszczy nam – spuści nam,Bogiem sławiena – Maryja,zbożny pobyt – rajski przebyt.

•Zestawienieantytez,przeciwstawnychtreści:Bogurodzica – dziewica (matki i panny)Syn – Gospodzin(człowiekaiBoga)pobyt – przebyt(życiadoczesnegoiwiecznego).

•Powtórzeniekonstrukcjistrofopartejnadwudziel-ności:zaczynasięodapostrofy,poczymprzecho-dzidoprośby.

Bogurodzica jest lite-racką wersją malarskie-go motywu deesis, czyli prośby. Na obrazach tego typu w centrum umiesz-czano Chrystusa, a po jego obu stronach Matkę Boską i Jana Chrzciciela.

6

Epoka literacka

„kronika” galla anonima

Powracające motywy żywotów charakterystyczne dla gatunku i epoki

• topos porzucenia domu rodzinnego,tułaczkiirezygnacjizzamożnegodziedzictwa;todośćczęstymotywhagiografii–podobnesąnawetwtejfaziedziejeśw.Franciszka–takodmiennegowswoichpóźniejszychczynach,

• motyw ślubowania czystości(rozstaniezżonąwnocpoślubną),

• skrajna asceza(cierpieniaciała:głodu,chłoduprzezpokutnika),

• cudowne zdarzenia–interwencjaMatkiBoskiej,głosznieba,cudapośmiertne.

Schemat żywotu świę-tego:• Prolog – narrator mówi

o motywach swojej opowieści, prosi Boga o pomoc, a słuchaczy o wyrozumiałość

• Opis narodzin• Cudowne dzieciństwo

i młodość świętego• Małżeństwo (często

ślub czystości) • Ucieczka z domu – roz-

danie majątku• Prześladowania, umar-

twienie ciała• Cuda czynione za życia

(lub cudowne wyda-rzenia)

• Śmierć• Cuda po śmierci asce-

ty

„legenda o świętym aleksym”

Tojedenznajważniejszychzabytkówpolskiejliteratury.Jesttopolskietłumaczeniepopularnegożywotuświętego–Aleksego.Niejestjedyne,alenajsłynniejszeireprezentatywnezarównodlagatunku,jakitypuascety,średniowiecznegowzorcaparenetycznego.

Treś cią „legendy...”

sądziejeAleksego,którespełniająwszelkiewymogimodelubiografiiświętego.Mamywięcopisnarodzinimłodości,jegomałżeństwa,któresięniespełnia,bowiemmłodzianzłożyłślubczysto-ściiwyruszyłnatułaczkę.Obserwujemyupokorzeniaiubóstwo,któreznosiorazcuda–jakchoć-byinterwencjaMatkiBoskiej,którakażeAleksegowprowadzićdokościoła.Licznecudanastę-pująpośmiercibohatera–dzwonysamebiją,ciałomauzdrowicielskąmoc.Wiadomo,żeumarłijakiebyłyjegolosy,bowiemzmarłypozostawiawyjaśniającylist.

jaki w tym sens?

Aleksyprzedkładakontemplację,modlitwęiduchoweposzukiwanieBoganadofertęziemskiegożycia.Jesttoswoistarealizacjafilozofiiśw.Augustynaorazteocentryzmuepoki.Aleksystajesiębohateremreprezentującymideałyśredniowiecza–dlaniegoniesąwartościąanipieniądze,aniród,animiłość.SzukabliskościzBogiem.Decydujesięnatrudnądrogę–odrzucaziemskieży-cie,byumartwićciało,cierpieć,rozmyślać.

Na czym polega jego asceza?

Rezygnujezdziedzictwaibogactwa.Ślubujeczystośćcielesną–porzucażonę.Rezygnujezpo-siadaniadomu–idzienatułaczkę.Znosigłód,upokorzenia,leżypodschodamikościoła,myślącoBoguimodlącsię.

Co świadczy o jego świętości?

Świadcząoniejcuda.Zarównotezażycia,jakipośmierci.•Utwórzbudowanyjestwedługschematuklasycznegożywotuświętego.•Prezentujeparenetycznywzorzecascety.•Aleksyprzedkładakontemplację,modlitwęiduchoweposzukiwanieBoganadofertęziemskiegożycia.Jesttoswoistarealizacjafilozofiiśw.Augustynaorazteocentryzmuepoki.

•Słynnykronikarztocudzoziemiec,przybyłymożezFrancji,może zWęgier,wykształconymnichz zakonubenedyktynów,przebywającynadwo-rzeBolesławaKrzywoustego.GallemnazwałgowXVIwiekuMarcinKromer.

•Dzieło powstawało prawdopodobniew latach1113–1116.Zostało napisane po łacinie. Jest toważnyutwórwkulturzepolskiej,mówibowiemopolskichdziejachitopolskieźródłaorazpolscyinformatorzynależącydokancelariiksiążęcejdo-starczyli dziejopisowimateriału.Opiewadzieje

Piastów,przodkówBolesławaKrzywoustego,aległównymbohaterem jest samKrzywousty.Kro-nikaskładasięztrzechksiąg.Pierwszatogesta,czyliczynypolskichkrólówiksiążąt.Opisujele-gendarnepoczątkipaństwapolskiegoiokresażdonarodzinBolesławaKrzywoustego;znajdziemytumiędzyinnymikreacjęwzoruwładcywosobieBo-lesławaChrobrego.Księgadrugapoświęconajestmłodości księcia, okresowido roku1108.Trze-ciamówiolatachwładzyiwojenKrzywoustegodozwycięstwapodNakłemwroku1113.Relacjaurywasięnagle.

Dwie postawy!

Zestawienie św. Alekse-go i św. Franciszka uwy-pukla odmienny stosu-nek do świata.

W pierwszym przypadku wszelkie dobra materialne to wro-gie pokusy, które trzeba odrzucić.

W drugim – należy cie-szyć się światem; fran-ciszkanizm jest przesy-cony afirmacją świata. Typ ascezy Aleksego re-alizuje surowy model wschodni, franciszka-nizm zwiastuje zachod-nioeuropejskie zaakcep-towanie świata ziem-skiego.

Ważne!Najwcześniejszymi za-piskami historycznymi były roczniki, czyli notat-ki na marginesach ksiąg paschalnych (służących do obliczania ruchomych świąt kościelnych). Jednym z najstarszych zapisków dotyczących naszej państwowości jest data przyjazdu żony polskiego księcia Mieszka I – Dąbrówki i chrztu naszego kraju.

Znamy kronikarzy: • Galla Anonima• Janka z Czarnkowa• Wincentego Kadłubka• Jana Długosza

7

EdusEja

Kroniki Galla Anonima

św. Aleksy

„Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią”

•Toprzykładdialogu–wśredniowieczugatunkuliterackiego.•Totakżeprzykładliterackiejrealizacjimotywudansemacabre(tańcaśmierci).

ŚmierćukazujesięPolikarpowi,bywykazaćmukruchośćimarnośćziemskiegoistnieniaorazwłasnąpo-tęgę.Zrównujestany,nieliczysięzgodnościami,zmajątkiem–dotańcazapraszawszystkich.Samapo-staćŚmiercimawyglądrozkładającychsięzwłok(upadłjejkawałeknosa,zoczupłyniekrwawarosa)–cojesttypowedlawcześniejszychprzedstawień.Późniejszewizjeposługiwałysięjużalegoriąkościotrupa.

Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią jest ważna, bo:

•Zawieraśredniowiecznyegalitaryzm(zrównanie)ludzkościwobecśmierci.Przyjdzieidokró-la,idokmiotka.

•Utwórobrazujeówczesnąhierarchięwartości.•Jestpanoramąspołeczeństwaśredniowiecznego(ilustrujehierarchiczność,stanowośćspołeczną).•Podejmujetematprzemijalnościludzkiegoistnienia–motywvanitas.•Jestsatyrąipouczeniem–pretekstemdonichjestwłaśniewirstanówześmiercią.Śmierćpotra-fiwytknąćwszystkimgrzechyiwady–aleteżprzyznaje,żeczłowiekprawyniemusisięjejoba-wiać.Niejest,rzeczjasna,nieśmiertelny,alemożeumieraćspokojnie,boczekagozbawienie.

•Jesttotakżezabytekjęzykapolskiegoiliteraturypolskiej.Dowodzikunsztuśredniowiecznegoautora,zawieramnóstwoarchaizmów,obrazujedawnyjęzyk.

Utwórjestwspaniałąilustracjąmyśliśredniowiecznejiówczesnegosystemuwartości.Zarazemjestlite-rackimprzykłademdansemacabreibarwnymobrazemśredniowiecznejhierarchiispołecznej.

„lament świętokrzyski”

InaczejzwanyPlanktem świętokrzyskimlubŻalami Matki Boskiej pod krzyżem,lubodpierwszychsłów:Posłuchajcie bracia miła.Jesttobardzoważnyutwórpolskiejliteratury,zabytekpolszczyznyXVw.,aleteżwiersz,którywnieporównywalnysposóbprezentujeemocjeiuczuciamatkipłaczącejnadcier-pieniemswojegodziecka.

Ważne•NiezwyklecennącechąLamentujestludzkiwymiarbólu,zawartywutworze.MatkaBoskaniewystępujetuwroliwybranejMatkiBoga,leczutożsamiasięzcierpiącymimatkamiludzkimi,rozpaczającyminadmękąswoichdzieci.Jesttosymbolludzkiego,nieBoskiegodoświadczenia.

•Jesttojedenznielicznychprzykładówliteraturydawnejobrazującymiłośćrodzicielskądodziec-ka.NastępnymwielkimutworemtegotypubędąTreny JanaKochanowskiego.

•Zcechkompozycyjnychzwracauwagęliryzm,bogatyładunekemocjonalnywierszy,rymypa-rzyste,obrazowe,„cielesne”ujęcieMękiJezusaibólumatczynego(realizmprzedstawienia).

•TematMatkiBoskiejopłakującejSynapodkrzyżembyłdośćpopularnyzarównowliteraturze,jakiplastyceśredniowiecza.

„O zachowaniu się przy stole”

Zabytekliteraturypolskiej–należydomodnejwśredniowieczueuropejskimparenetykibiesiadnej–czylipouczeńdotyczącychucztowania.Obrazujenietylkojęzykpolskiegośredniowiecza,aleiobyczajowość.

Ważne•DziełoSłotytopierwszypolskipodręczniksavoir–vivre’u,autorbowiempouczabiesiadników(damyirycerzy),jakwinnizachowywaćsięprzystole.Częśćpouczeń–jakchoćbykoniecznośćmyciarąklubusługiwaniadamom–wcaleniestraciłanaaktualności.Częśćprzygan–otych„cozastółsiadająnibywół”–także.

•Jesttobarwnyobrazekdworskiejobyczajowościśredniowiecznej.

•WpouczeniewrysowanyjestkultMatkiBoskiejimotywrycerskiejczcidlakobiety.

•Słotakładzienacisknadworskiemaniery (rozmowę, sposób jedzenia,odrzucenie innychmy-śli)–natomiastilośćjedzenianiejesttudokładnieokreślona.

Parenetyka biesiadna

Była dość rozwinię-ta w Europie, i trudno uwierzyć, jakich pouczeń udzielano. A to, aby nie wrzucać do wspólnej misy poobgryzanych już kości (przecież należy cisnąć takie pod stół), nie wycierać nosa w ser-wetę, nie dłubać palcem w nosie ani nożem w zębach. W zasadzie wszystkie porady – oprócz rzucania kości pod stół – są nadal aktualne…

8

Praca domowa

Historiografiajesttodziałpiśmiennictwaobejmującygatunkiotre-ścihistorycznej–czyli,międzyinnymi,„kroniki”.Kronikąnazy-wamygatunekopisującyhistoriępaństwa.Dohistoriografiinależątakże„gesta”–czyli„czyny”–utwory,wktórychopisywanodo-konaniawybitnychpostaci.Słowohistoriografia–toinaczejopis „historii”państwawdanymokresie.

Przykłademutworównależącychdotegodziałusą:•Kronika GallaAnonima,•Kronika polska mistrza WincentegoKadłubka, •Roczniki czyli kroniki sławnego Królestwa PolskiegoJanaDłu-gosza.

Co to jest „historiografia”? Podaj przykłady.

Hagiografia–tożywotopisarstwoświętych,inaczejtzw.żywotyświętych,bardzorozpowszechnionewepoceśredniowiecza.Sątoutworyprzedstawiającedziejeświętego,propagująikonstruująwzórświętego(ascety)–ideałdonaśladowania.PrzykłademjestLegenda o św. Aleksym.Żywotświętegomaokreślonąbudowę:Oto części żywotu:•Prolog–czyliwypowiedźautora,mówionoprzyczynach,dlaktórychopisujeżywotświętego,prosiopomociwyrozumiałość.

•Opisnarodzinświętego.•Cudownedzieciństwo(pierwszeobjawyzdradzająceniezwy-

kłąosobowość).•Młodośćświętego(corazwyrazistszeujawnianiesięlicznychcnót).

•Małżeństwo(częstozwiązaneześlubemczystości).•Ucieczkaascetyzdomu.•Cudaczynioneprzezświętegozażycia.•Prześladowanie,umartwianie.•Męczeńskaśmierćświętego.•Cudaczynionepośmierci.

Czym jest hagiografia? Podaj przykład

Odpowiedz na pytania

PolskieśredniowieczetrwałoznaczniekrócejniżwEuropie,choćpóźniejsięskończyło.Zaczęłosięznaczniepóźniej–bodopieroodXw.Polskajakochrześcijańskiepaństwoznalazłasięnama-pieśredniowiecznegoświatacywilizowanego.Whistoriikultu-rywyróżniasiędziśtrzypodstawoweokresypolskiegośrednio-wiecza–otoichskróconacharakterystykaUwaga! podziałtenniedokońcapokrywasięzpodziałemsto-sowanymprzezhistoryków):

X–XII w. – wczesne średniowiecze. •PoczątkiliteraturyłacińskiejpowstającejwPolsce.Zapiskiwję-zykupolskimograniczająsiędopojedynczychsłówwdoku-mentachidziełachhistoriograficznych–oliteraturzewjęzykunarodowymnikomusięjeszczenieśni.

•Powstajepierwszawielkakronika–GallaAnonima.•Dominacja stylu romańskiego. • Początkowo czas kształtowania się państwowości – późniejokrespanowaniaPiastówikształtowaniasięfeudalizmu.

•Trwaciągławalkaosuwerennośćwstosunkudopotężnegosą-siadazZachodu–CesarstwaRzymskiegoNaroduNiemieckie-go,którewchwilachwolnychodsporuoinwestyturęzajmujesięgłównieekspansjąnawschód.

•Od1138roku–rozbiciedzielnicowe.

XIII–XIV w. – średniowiecze dojrzałe. •Literatura łacińskawrozkwicie–polskadopierosię rodzi–

w tym czasie prawdopodobnie powstaje Bogurodzica.•Pojawiająsiępierwszebudowlewstylu gotyckim.•Powstaniepierwszegouniwersytetu.•Historiategoczasuupływapodznakiemrozbiciadzielnicowe-go–przełomXIIIiXIVw.toczasogromnieburzliwy–poja-wiająsiękolejnepróbyzjednoczeniakraju.Ostatecznezjedno-czenieudajesiędopieroWładysławowiŁokietkowi.

•Początekkonfliktuzzakonemkrzyżackim.•ZapanowaniaKazimierzaWielkiego–sporyrozwójcywili-zacyjny.

•Rozwój feudalizmu.

XV w.–poł. XVI w. – późne średniowiecze. •Literatura jużwrównymniemalstopniupowstajepołacinieipopolsku.

•Warchitekturzeniepodzielnadominacja gotyku.•Wpolityce–początekirozwójuniipolsko–litewskiejidyna-stiiJagiellonów.

•Eskalacjakonfliktuzzakonemijegoupadek•Powstanieirozwójsejmu–jednocześnie,niestety,początkipo-stępującegoosłabieniawładzykrólewskiej.

jaki zakres dziejów obejmuje polskie średniowiecze?

9

EdusEja

Kronika polska Wincentego Kadłubka todziełobarwne,aleniezbytwiarygodne(małownimdat,afak-tyczęstosąwypaczaneiinterpretowanezbytsubiektywnie.Wy-dajesię,żedziejopistenautorpopuściłwodzefantazji,naczymzyskałaliterackośćtekstu,astraciłajegorzetelność.Kadłubek–człowiekzprzełomuwiekówXIIiXIIIsięgnąłdonajdawniej-szychdziejówPolskiiprzedstawiłjeażdoswojejwspółczesno-ści–czylipoczątkówtrzynastegostulecia.PrzodkowiePiastówjeszczeprzedChrystusemzałożylipaństwo,skuteczniewalczylizAleksandremMacedońskim,spowinowacilisięnawetzJuliu-szemCezarem.WKronice... Kadłubkaspotykamyrównież le-gendarnepostacieKraka,WandyconiechciałaNiemcaiPopielawalczącegozmyszami.Kronikarzzarysowałtakżeportretwład-cy–mianowicieKazimierzaSprawiedliwego,naktóregożycze-niepodjąłsiędziełaspisaniadziejówPolski.Innytoniecopor-tretniżpełenmajestatuobraznakreślonyprzezGallaAnonima.Kazimierzjestcierpliwy,miłosierny.

WspominającBolesławaŚmiałego–jegozatargzbiskupemStanisławem–czynikrólaokrutnikiem,aduchownegoświętymmęczennikiem.Ajednak–jakkolwiekinterpretacjehistorykówrozmijają sięz informacjamiKadłubka– jegoKronika polska przezwielelatbyłabardzopopularna,poważanajakisamautor,któregowielceszanowałJanDługosz.

Roczniki czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego Jana Dłu-goszapowstaływXVw.Kronikarzpracowałnadnimi25lat,byłskrybąpilnymisumiennym.Krążyonimnawetanegdota,iżoddziec-kamiałbardzopoważny stosunekdożycia i podobnowyrzu-ciłdowodyzabawki,bynieprzeszkadzałymuwobowiązkach.

Dużopodróżował,dotarłnawetdoJerozolimy,pełniłsłużbędyplomatycznąprzyZbigniewieOleśnickim.Długoszbyłpraw-dziwymhistorykiem–korzystałzrozmaitychdokumentówpol-skich i zagranicznych (np. krzyżackich, czeskich, litewskich),atakżezprzekazówustnych.DlategojegoRoczniki...sąnajbar-dziejwiarygodnymiobiektywnymdziełemśredniowiecznejhi-storiografiipolskiej.WspółcześniDługoszowiuważalinawet,iżsązbytobiektywne.

Nieszczędziłbowiemszczerychsądówrodziniekrólewskiej,surowooceniałJagiełłęijegosynów,nieukrywałróżnych„zmaznarodupolskiego”,zarzucanomubrakszacunkudlastanudu-chownegoikrólewskiegorodu.

Przecieżnieomieszkałnapisać,ktobyłkrólem–niedołęgą,którakrólowanienależaładonajwierniejszychżon,aktóryksią-żęprzejawiałniebezpieczneskłonności.Dlategokrólowiewca-leniebylizarozpowszechnianiemdziełaDługosza,awiekpośmierciautoratrafiłoonodospisuksiągzakazanych.

Omów krótko inne znane Ci przykłady polskiej historiografii.

GallAnonimprezentujewzórwładcychrześcijańskiegonaprzy-kładzie czynów i osobykrólaBolesławaKrzywoustego.War-tozauważyć,żetakimideałemjestrównieżopisywanyprzodekKrzywoustego–BolesławChrobry.Obajkrólowiemająpodob-necechy:idealnywładcatoczłowiek„sprawiedliwyirycerski”.Jesttowielkiisławnymąż,którywalczyzpogaństwemwimięwiarychrześcijańskiej.Innymijegocechamisą:„męstwo,moc,pobożność,mądrość”.Królpowinienbyć„srogi”,lecz„sprawie-dliwy,przebiegłyimądry”wwalce.Zajegopanowaniawkra-jupanujedobrobyt,spokójiradość.OpisującdziejeBolesławaChrobrego,ukazujejegomoc,np.liczbęwojsk,jakiemaBole-sław(tysiącepancernychzróżnychmiastitd.).Cnotęiszlachet-nośćtegokrólaorazjegopobożnośćobrazujestosunkiemkróla

doduchownych;mówi:„asprawiedliwybyłzarównodlaubogichwieśniaków,jakidlamagnatówirycerzy”.GallAnonimukazu-jeszczodrobliwośćkróla,opisującjegostółibogactwodworu,jegodobroćwdarowywaniuwin.BolesławaKrzywoustegona-zywa„Bolesławem,którynieśpi”,przedstawiagojakopostrachwrogów–PomorzaniNiemców,aprzedewszystkimpodkreślatalentyKrzywoustegojakowielkiegowodza.

GallAnonimnazywaKrzywoustego„synemMarsa”,asamzyskałsobieopinięczłowiekaprawdomównego,obiektywnego,wzwiązkuzczymjegoKronikamożeuchodzićzaźródłohisto-ryczne.Niemniejpisałją,jaksamtwierdził,by„darmoniepo-żywaćchlebapolskiego”,zapewnewięcniecoswojemuwład-cypochlebiał.

jaki powinien być idealny władca według galla anonima?

Kronika GallaAnonimapowstaławlatach1112-1116nadworzekrólaBolesławaKrzywoustego.Treściąobejmujedziejepaństwapolskiegoijegowładcówodczasówlegendarnych(władzyksię-ciaPopiela)dowspółczesnychautorowi,dowydarzeńroku1109–1113.GallAnonimbyłautoremonieznanymdodziśpocho-dzeniu.ImięGallświadczyopochodzeniuzkrajówromańskich(byćmożezFrancji),choćprzezdłuższyczaspodejrzewano,iżbyłWęgrem.Zcałąpewnościąposiadałgruntownewykształce-

nie.CelemizamiaremGallaAnonimabyłoopisanieczynówkró-laBolesławaKrzywoustego.Autorprzedstawiłnajpierwdziejeprzodkówswojegobohatera,całegoroduPiastówiczynówsa-megoBolesława.Kronika ukazywałajednocześnieideałwład-cy,czyliwzorzecparenetyczny,pokazujący,jakimczłowiekiempowinienbyćdobrywładcachrześcijański.Napisanajest łaci-ną,askładasięztrzechczęści:pierwszadotyczydziejówrodu,adwiekolejnedziejówBolesławaKrzywoustego.

Napisz notatkę o „kronice” galla anonima i jej autorze

Jest to inaczejwiersz średniowieczny, czyli o typowej dla tejepokikompozycji.Nazwategotypuwierszabierzesięstąd,że:

•wkażdymwersiezamykasię„zdanie”(lubjednorodnyczłonzdaniowy),

•„rymy”wwierszuśredniowiecznymuzyskanesąprzezpowta-rzalnośćnakońcuwersówformygramatycznej–np.czasow-nikaw1.os.liczbymnogiej:

————— nosimy ————— prosimy lubnp.wołacza:————— bożycze ————— człowiecze • poszczególnewersymają różną liczbę sylab (wBogurodzi-

cy spotykamypierwszepróbyustalaniazgodności liczbysy-labwwersach,cowkonsekwencjidoprowadzidosylabizmu).

Co to jest wiersz zdaniowo-rymowy?

10

Epoka literacka

Tenwczesnystylwśredniowiecznejarchitekturzepochodziodsłowa„Roma”,czyliRzym,choćbynajmniejnieoznaczarzym-skiejarchitektury.Obejmujegmachy,którewznoszononatere-nachprowincjirzymskichodzaraniaśredniowieczadoXIIIw.:zamkiwarowne,kolegiaty,kościoły.Charakteryzująsięciężkąbudową,przysadzistymikopułami,grubymimurami imałymiokienkami.Przykładypolskichbudowli architektonicznych tokatedrawTumiepodŁęczycą,kolegiatawKruszwicy,kościółwStrzelnieczyWąchocku.

Cechy – styl romański:

•masywność,•prostotaform,•grubemury,•małewąskieokna,•wieżeiprzybudówkipółokrągłejakourozmaiceniebryłybu-dynku,

•pókolistełuki,sklepieniakolebkowe(„połowawalca”).

DwiepierwszezwrotkitonajstarszaczęśćBogurodzicy – pocho-dzizpierwszejpołowyXIIIwieku,choćspisanazostaławpo-czątkachXVwieku.Wpóźniejszymokresieutwórbardzo sięrozrósł, gdyżdopisywanokolejne zwrotki, poza tympopular-ność iwymowaBogurodzicysprawiły, iżuznano jązapierw-szyhymnpolski.Autorstwonajstarszejczęściprzypisywanośw.Wojciechowi–wedługpiętnastowiecznejlegendy.Bogurodzicajestwierszemzdaniowo–rymowym.Pierwszajejzwrotkaskie-rowanajestdoMatkiBoskiej,drugadoChrystusa.Jestonacią-giempróśbmodlitewnych:doMatkiBoskiej,abypośredniczyłauswegoSyna–Chrystusa,adoSynaBożegoowysłuchaniemo-dlitwy,odobrobytwżyciuziemskimiwieczneżyciepośmierci. Zwracauwagęsymbolicznaliczbacztery,doktórejczęstonawią-zywaliludzieśredniowiecza,aktórąwspółtworząwBogurodzi-cyświęteosoby:MatkaBoska,Chrystus,BógiJanChrzciciel.

WBogurodzicyzauważamywielehistorycznychformgramatycz-nych,archaizmówskładniowych,leksykalnychifonetycznych.•Naprzykładwfunkcjiwołaczawystępująmianowniki(Bogu-

rodzica zamiast Bogurodzico!),•stareformytryburozkazującego:„zyszczy!”,„spuści!”(„po-zyskaj”,„ześlij!”),

•wyrazy,wktórychnienastąpiłjeszczeprzegłospolski:(„zwo-lena”,„sławiena”zamiast„zwolona”,„sławiona”).

Wśródstarszychformleksykalnychznajdujemynp.:•wyraz„dziela”zamiast„dla”,•„jąż”zamiast„którą”,•„jegoż”zamiast„czego,co”.

Rymy w pieśniWystępująnakońcu(nosimy – prosimy),atakżewewnątrzwersów,(np.dziela Krzciciela).Zastosowanesąrównieżparalelizmyskła-dnioweorazparalelny,czylirównoległy,symetryczny,rozkładtreści.

Zapamiętaj!

•DwienajstarszestrofyBogurodzicyskładająsięzapostrofy+prośby.Wpierwszejrozbudowanoapostrofę,wdrugiejprośbę.

•Najważniejszymadresatem,doktóregoludwznosiprośbyjestChrystus,pośrednikami: MatkaBoskaiśw.JanChrzciciel.

•Ludprosio„zbożnypobyt”i,pożywocie„rajskiprzebyt”,czyliodobrobytzażyciaziemskiegoizbawieniewżyciuraj-skim.Zwracauwagękontrastowezestawienieróżnychtreściiparalelizm(podobieństwo)konstrukcjiwersów.

•Paralelizmjestcharakterystyczną cechąkompozycyjnąBogu-rodzicy.Zauważamyrównoległośćrozkładutreści(apostro-fa–prośba),atakżepowtarzalnośćbudowywersów–codo-wodzi,żeautorwielkąwagęprzykładałdosymetriitekstu,dbałokunsztsłowa.

•Utwórjestasylabiczny(różnaliczbazgłosekwwersie),moż-najednakzauważyćtendencjędosylabizmu(czylitworzeniazgodnościsylab).

•Rymywewnątrzwersoweizewnętrzne,atakżerefren(Kyrieleison)decydująowysokimpoziomiedźwiękowejkompozycjiutworu.

•Autorzestawiaantytezy:Bogurodzica–dziewica,ziemskipo-byt–rajskiprzebyt.

•Autorpozostajeanonimowy,alebadaczeprzyjmują,żejesttoutwóroryginalny,napisanyprzezzdolnegoiwykształconegotwórcę,żeniejesttoparafrazalubprzekład.

•Współczesnyczytelnikmatrudnościzdotarciemdotreściutwo-ruzewzględunamaterięjęzykową.Bogurodzicajestwypełnio-naarchaizmamiróżnegorodzaju.

Gotykjesttostylwarchitekturzeisztucedojrzałegoipóźnegośre-dniowiecza.Cechycharakterystycznegotykutom.in.krzyżowo–żebrowesklepienia,łukostry,wielkiewitrażoweokna.Początkowo„gotyk”byłatonazwapogardliwa,używanawokresierenesansujakookreśleniestylubarbarzyńskichGotów.Dopierowczasiero-mantyzmuuznanotenstylzaarcydziełosztuki.SłynneprzykładybudowligotyckichtowielkiekatedryweFrancji:Paryż,Amiens,Reims,Chartres.WPolscezapoczątkowaligotykcystersi,adonajbardziejznanychzabytkównależą:kościółMariackiwKra-kowie,katedranaWawelu,wGnieźnie,Wrocławiu,Poznaniu.

Cechy – gotyk:

•lekkość,strzelistośćbudowli,•duże,ostrołukoweoknazdobionewitrażem,•wysokiefilary iwieloskrzydłoweołtarzewewnętrzach ko-ściołów,

•wieloskrzydłoweołtarze,•kategoriablasku,światłajakopiękna,•sklepieniełukowate,liniebudowliskierowanekugórze.

o to jest gotyk?

Czym charakteryzował się styl romański?

Omów „Bogurodzicę”, jej historię oraz kompozycję utworu.

11

EdusEjaPraca z tekstem

Czy potrafisz określić temat sceny, z jaka masz do czynie-nia? Wskaż cechy rycerza, jakie przypisuje rycerzowi Em-rodowi autor.

Odpowiedź:RękawiczkaSchilleraprezentujescenkędworską–właśnienakró-lewskimzamkuodbywasiępokazwalkgroźnychzwierząt.Po-staciewymienionetokról,książęta,panowieRada,damy,ryce-rze–wyróżnionyzostajerycerzEmrodidamajegoserca–Mar-ta.RycerzEmrodrzucasięporękawiczkęMarty„pomiędzypo-twory”wykazujesiętymsamymodwagą,brawurą,dumą,dwor-nościąwobecdamy.Ktoznazakończenieballadywieteż,żejesttorycerzmądry–niezechcerękikobiety,któranaraziłagonata-kieniebezpieczeństwodlakaprysu.

II. Zbigniew Herbert

Przesłanie Pana CogitoPrzesłanie Pana Cogitokończysiętak:

Idź bo tylko tak będziesz przyjęty do grona zimnych czaszekDo grona twoich przodków: Gilgamesza Hektora RolandaObrońców królestwa bez kresu i miasta popiołów

Bądź wierny Idź

Jak odczytasz nakaz przesłania?

Odpowiedź:Jesttonakazpodjęciamisjizapoczątkowanejprzezszlachetnepo-stacie–rycerzytakichjakGilgamesz,Hektor,Roland.Zwracauwagęnakaz;„Bądźwierny”–ideałom,tradycji,dobru.Wier-nośćtojednapodstawowychcechrycerskich.

III. Przeczytaj fragment: Chansons de geste sławią męskie sprawy, pojedynki, bitwy, zwy-cięstwa i klęski. Sila fizyczna i dzielność, wierność, szlachetność ducha, poświęcenie dla króla i ojczyzny oto podstawowe elementy, które złożyły się na klimat średniowiecznej poezji epickiej. Przed-stawiały one ideał rycerza, powstały podczas wojen krzyżowych, a utrwalony przez klerków w chansons de geste, opiewających bohaterskie czyny paladynów sprzed wielu lat, którzy mieli stać się wzorem dla krzyżowców. (Literatura Francji feudalnej w Dzieje literatur europejskich PWN)

1. Jakie wydarzenie historyczne stało się impulsem do utwo-rzenia ideału rycerza?

2. Wymień trzy cechy idealnego rycerza podane w tekście.

3. Której spośród niżej podanych cech nie ma w tekście:–poświęceniesięBogu–poświęceniesiękrólowi–poświęceniesiędamieswegoserca

Odpowiedzi:1.wyprawykrzyżowe,2.np.:siłafizyczna,wierność,szlachetność,3.poświęceniasiędamieswegoserca.

I. Friedrich Schiller

Rękawiczka

Chcąc być widzem dzikich bojówJuż u zwierzyńca podwojówKról zasiadaPrzy nim książęta i panowie Rada,A gdzie wzniosły krążył ganek,Rycerze obok kochanek[...]Wtem leci rękawiczka z krużganków pałacuZ rączek nadobnej MartyPada między tygrysa i miedzy lampartyNa środek placu.

Marta z uśmiechem rzecze do Emroda„Kto mię tako kocha jak po tysiąc razyCzułymi przysięgał wyrazyNiechaj mi teraz rękawiczkę poda”.

Emrod przeskoczy zapory,Idzie pomiędzy potwory,Śmiało rękawiczkę bierzeDziwią się panie i dziwią rycerze.

12

Epoka literacka

12

Test

Test z wiadomości o średniowieczu

Pamiętaj,żewniektórychpunktachmożeszwybraćkilkaodpowiedzi.

1) Za początek średniowiecza przyjmuje się umownie datę:a)objęciawładzyprzezKarolaWielkiego(768)b)koronacjicesarzaOttonaI(962),c)schizmywschodniej(1054)d)upadkuCesarstwaZachodniorzymskiego(476)

2) Koniec epoki średniowiecza łączy się z następującymi wydarzeniami historycznymi:a)odkryciemAmerykiprzezKolumba(1492) b)upadkiemBizancjum(1453)c)IVwyprawąkrzyżową(1202-1204), d)wynalezieniemdruku(1450)

3) Które z podanych niżej cech przypisałbyś kulturze średniowiecza:a)podporządkowaniewzoromświeckimb)uniwersalizm c)anonimowośćd)kultdlawartościżyciadoczesnego e)dwujęzyczność

4) Teocentryzm to idea dominująca w światopoglądzie średniowiecznym, wyróżniająca się:a)negacjąwartościświeckichb)stawianiemBogawcentrumzainteresowańczłowiekac)uznaniemBogazamiaręimodelwszechrzeczyd)uznaniemBogazasurowegosędziegowymierzającegokaręzagrzechy

5) Uznanie człowieka za istotę o strukturze dualistycznej, przeżywającej dramat rozdarcia między pokusami ciała a tę-sknotą za życiem wiecznym to pogląd charakterystyczny dla filozofii:a)św.FranciszkazAsyżu b)św.Augustynac)Tertuliana d)św.TomaszazAkwinu

6) Scholastyka to nauka zajmująca się:a)nauczaniemmłodzieżywduchureligijnymb)uzasadnieniemprawdwiarydrogąintuicjic)uzasadnieniemdogmatówreligijnychzapomocądociekańintelektualnychd) zastosowaniem zasad LogikiArystotelesawudowadnianiuprawdwiary

7) Charakterystyczne cechy stylu romańskiego w architekturze to:a)grubemury,zaokrąglonekształtybudowli b)ostrołukic)ozdobnekolumnyiportale d)strzelistość,wysmukłość

8) Czternastowieczny malarz niderlandzki Hans Memling jest autorem słynnego tryptyku:a) Pokłon Trzech Króli b) Sąd Ostatecznyc) Wesele w Kanie d) Ślepcy

9) Do znanych zabytków sztuki gotyckiej należą:a)krzywawieżawPizie b)katedraNotreDamewParyżuc)ZamekKrólewskiwWarszawie d)ołtarzWitaStwosza

10) Literatura parenetyczna to:a)literaturasławiącawielkieczynybohaterskieb)literaturapodejmującakwestiezhierarchizowanegospołeczeństwaśredniowieczac)literaturamówiącaosprawachostatecznychd)literaturakreślącawzorceosobowe

13

EdusEja

13

EdusEja11) Która z definicji eposu rycerskiego jest prawdziwa? Epos to:a)utwórepicki,podniosłymstylemopowiadającyowielkichczynachbohaterskichb)rozbudowanyutwórlirycznysławiącyważne,przełomowewydarzeniawżyciunaroduc)utwór,któregobohaterowiezostalicelowowyidealizowanid)utwórrozgrywającysięwyłączniewplanierealistycznym

12) Ekskalibur to miecz:a)Rolandab)królaArturac)Cydad)Lancelota

13) Który z bohaterów epiki rycerskiej poszukiwał świętego Grala?a) AleksanderWielki,b)KarolWielkic)Parsifald)Lancelot

14) Pieśń o Rolandzie opowiada o:a)wyprawieKarolaWielkiegodoJerozolimyb)wyprawieKarolaWielkiegodoHiszpaniiw778rokuc)bitwietylnejstrażywojskKarolaWielkiegozBaskamid)bohaterskiejśmierciKarolaWielkiego

15) Motyw śmierci w literaturze średniowiecza był ukazywany za pomocą:a)prostegoopisu b)alegoryzacjiipersonifikacjic)karykatury d)tańcaśmierci

16) W jakim tekście polskiego piśmiennictwa średniowiecznego odnaleziono pierwsze polskie zdanie: Daj, ać ja pobruszę, a ty poczywaj?a) w Kazaniach Świętokrzyskich b) w KroniceGallaAnonimac)wtekstachprzysiągsądowych, d)wKsiędze henrykowskiej zroku1270

17) Jeden najświetniejszych polskich dziejopisów – Jan Długosz – przebywał na dworze:a)BolesławaKrzywoustego b)WładysławaŁokietkac)KazimierzaWielkiego d)KazimierzaJagiellończyka

18. Zaznacz prawda (P) lub fałsz (F).

P F

a)OśrodkamiżyciakulturalnegowśredniowiecznejPolscebyłyklasztory,dworyksiążęceidwórkrólewski.

b)PierwszakronikapoświęconaPolscezostałaspisanaprzezGallaAnonimanadwo-rzeBolesławaŚmiałego.

c)KronikarzeopisującydziejePolskitworzącywepoceśredniowieczatom.in.GallAnonim,WincentyKadłubek,JanzCzarnkowa,JanDługosz.

d)JedenznajwybitniejszychpolskichmalarzyepokiśredniowieczatoHansMem-ling–twórcatryptykuSądOstateczny.

e)NazwaUniwersytetJagiellońskipochodziodnazwiskazałożycielauczelni–Wła-dysławaJagiełły.

f)WitStwoszwyrzeźbiłwspaniałyołtarzdlakościołaMariackiegowGdańsku.

Odp. 1 d);Odp. 2a,b,d;Odp. 3 b),c),e);Odp. 4 b),c);

Odp. 5 b);Odp. 6 c);Odp. 7 a);Odp. 8 b);

Odp. 9 b),d);Odp. 10 d;Odp. 11 a);Odp. 12b);

Odp. 13 c),d);Odp. 14 b),c);Odp. 15 b),d);Odp. 16 d);

Odp. 17 d);Odp. 18 a)P,b)F,c)F,d)F,e)F,f)F

Odpowiedzi

14

Wypracowanie

kompozycjaNajlepiejzacząćodnajprostszej–eksperymentowaćbędziemyponapisaniu stuopowiadań.Czylizwykłatrójdzielność:

• wstęp • rozwinięcie

• zakończeniekolejno:

• Określ czas Opowiadaniezazwyczajpisane jestwczasieprzeszłym,cho-ciażczasemwteraźniejszymanawetzwyskokamiwprzyszłość

• Ustal komplet postaci Ktotobędzie,jakitypbohatera,comusięprzydarzy.

• Napisz wstępNajbezpieczniejszytoumiejscowieniezdarzeńwczasieiprze-strzeni,alezawszemożnapróbowaćzaskoczyćczytelnika.

• Ustal plan wydarzeń• Wymyśl zakończenie Możemiećróżneceleiformy–możebyćpodsumowaniem,roz-wiązaniemzagadki,dopowiedzeniemwszystkichwątkówitd.

• TytułJeśliniemiałeśgojużnapoczątku–wymyślteraz.

Opowiadanie–toutwórnapisanyprozą.Charakteryzujesięluźnymukła-demakcji.Opowiadaniejest„opowiadane”przezkogoś,azatemmanarra-tora,bohaterów,miejsceiczasakcji.Opisanepostacieiichdziejeniemu-sząbyćprawdziwe,mogąbyćwymyślone–tofikcjaliteracka.Napisaćdo-breopowiadanietosztukabojesttokrótkiutwórepicki,narracyjny.

Charakteryzuje je:•przemyślanakompozycja•akcja•ciekawa,sprawnanarracja•światprzedstawiony:czas,miejsce,postacie•fikcjaliteracka–czylito,cosiędziejewopowiadaniu,możebyćprawdo-podobnelubfantastyczne.Niemusibyćdokumentem(dlategotofikcja!). Alespokojniemożeopieraćsięnaprawdziwychzdarzeniach–dziękitemu, żepozostajefikcją,aniesprawozdaniem–możeszconiecozmienić…

jakie tematy pasują do opowiadania?

Takie,którewymagają,abycośopowiedzieć,czyli:• Wydarzenie, które zmieniło moje życie.• Dzień z życia Zbyszka i Jagienki 20 lat później.• Dzień z życia na renesansowym dworze.• Podróż w wiek XIX – Świat Balladyny.

zawartość Niewątpliwienajwięcejczasutrzebapoświęcićwymyśleniufabuły.Turolęod-grywawyobraźnia,pomysłowość,umiejętnośćobserwacji.Ale–obmyślającnawetnajbardziejkrwawewydarzenia,wartozadaćsobiepytanie,pocopre-zentujemyjeświatu.Byćmożetylkodlarozrywkilubzaciekawienia–OK.Alebardziejwceniesąutworyzprzesłaniem.Ćwiczyćwyobraźniętwórcząmożnawszędzie:wtramwaju–wymyślającpasażeromimionainazwiska,zawody,celpodróży.Naspacerze–historięiprzyszłośćnapotkanychpar.Wędrującwie-czorempoosiedlu–światławoknachsąbardzoinspirujące,cotamsiędzieje?

Opowiadanie

Przykład planu opowiadania Maszpomysł.Maszbohaterówinaprawdęfra-pującewydarzenia.Maszproblem,jaktouło-żyć?Spróbujwedługtakiegoplanu:

Na początek…

•Opis miejsca i czasu akcji– Wydarzenia, które chcę opisać, miały miej-

sce (gdzie,kiedy)– Stało się to pewnego wieczoru w wielkim

mieście…– W wielkim mieście mieszkała…– Rok temu w naszym miasteczku… – Działo się to niedawno i niedaleko, w zwykłej

szkole i w zupełnie fajnej klasie.

Potem

•Opis postaci– Osoby, o których mowa, to…– W wypadkach, które nastąpiły, brały udział…– Spotkali się tam…– Bohaterowie tych wydarzeń to… – Bohaterami całego wydarzenia zostały dwie

dziewczyny (Anka i Magda) i dwóch chłopców (Marcin i Wojtek).

Rozwinięcie

• Co im się przydarzyło? – Spotkanie czwórki przyjaciół przed szkołą.– Plan wagarów.– Spotkanie z Jednookim.– Porwanie.– Uwięzienie.– Ucieczka.– Powrót do domu.

Wrozwinięciuużywasięzdańdynamicznych,czyliwieluczasowników,anawet równoważ-nikówzdań:– Zobaczyli. Podeszli. Zaczęli uciekać. (Ruch)– Krzyknęli. Wołali. Śpiewali. Mówili. (Dźwięk)

Na koniec…

Twoje wrażenie–niechnawiązujedotematu.

– Ten strach (i radość) będę pamiętać do końca życia.

– Nic nie zrobiło na mnie takiego wrażenia jak wypadki tego lata!

– Taka podróż byłaby wspaniała!– Brakowało tak niewiele, a stałoby się

ogromne nieszczęście. Kryjówkę Jednookie-go wkrótce odkryła policja, a on sam wylą-dował w więzieniu. Natomiast nasza czwór-ka? Nigdy więcej nie poszła na wagary.

15

EdusEjajak konstruować dialogi?Jeślibohaterowiebędądużomówić–opowiadaniezyskanadynamice.Dia-logtobardzoistotnyelementopowiadania,wbrewpozorombardzotrudny.Bodialogiłatwosięczyta,aleciężkopisze.

Pomoże grafika: jeśliwprowadzasz dialogi, ujmuj jewmyślnik lub chociażw cudzysłów.Wypowiedźbohaterówmusibyćwydzielonaztekstuiwyraźniewidoczna! Mawyglądaćtak:– Hejka! – zawołała Agata.– Witaj – odpowiedział Marek.– Gdzie idziesz?– Na pizzę. Masz ochotę się przyłączyć?

Uwaga•Pomyślniku,kiedydopisujesięczasownik,np.rzekł,odrzekł,dodał–uży-wasięmałejlitery.

•Nadużywanewyrazypowiedział, rzekł możnazastąpićsłowem: stwierdził, odparł, odrzekł, dodał lubokreśleniemkonkretnym: mruknął, zachichotał, zapytał, zaprzeczył, potwierdził, wtrącił, dorzucił itp.

dobry chwyt: indywidualizacjajęzykapostaci.Nieulegaprzecieżwątpliwości,żezupełnieinnymjęzykiemposługiwaćsiębędąróżnibohaterowieopowiadania:profe-sorpolonistyki,starybaca,dziesięciolatek,więzieńrecydywistaitp.

z umiarem!

• Wopowiadaniunienadużywajdialogów.WprawdziemistrzowietacyjakErnestHemingway iMarekHłasko zrobili karierę dzięki dialogowości swojejprozy,alespokojnie.

• Zacznijodtego,żeopowiesz–bopiszeszopowiadanie–cosięzdarzyło.• Potemdopuśćdogłosupostacie–wplećkrótkąscenkę–rozmowę,itakco-razczęściej…

• Popatrz, comówią– laniewody, czyli brakkonkretu, zamiast dynamikiprzyniesienudę.

O czym pamiętać?Czas!

Konsekwentniepiszemywtymsamymczasie.Toznaczy–jeślizaczę-liśmywprzeszłym–kontynuujemywprzeszłym.Zmianyczasu,np.jednozdaniewprzeszłym,drugiezaśwczasieteraźniejszym,sąbar-dzoniebezpieczne,azregułybłędne.

stylUchwyćwtekścieznaneCistyle,np.młodzieżowy,związanyzsub-kulturą.Nieszukajichnasiłę.Będzieśmiesznieisztuczniejeślina-uczycielbędzieposługiwałsięslangiemuczniowskim,amłodzieżbędziemówićdosiebiewykwintnąpolszczyzną.Językoddajepraw-dęorzeczywistości!Charakteryzujeświatiludzi!Niemożeodbie-gaćodprawdy–toważneitrudnezadaniepisarza.

Realia!Nawetnajbardziejfantastyczneopowiadaniemusijakośtrzymaćsięrealiów.Zwłaszczażeoneświadcząowiedzypiszącego.Naprzykładniewolnobłędniezarysowywaćrealiówepoki.Jakśre-dniowieczetorycerze,mnisiibiczownicy,jakXIXwiekutojużniePiastowie.Topodstawowebłędypiszących,anawettwórcySF.niemogąlekceważyćpewnychzasad–niepowinninaprzykładstwarzaćpotwora,któryniemógłbyporuszaćsięwedługprawfizyki.

mowa niezależna, zależna i pozornie zależna

Wproziezawszektośmówi.Albonarrator,albosamepostacie.Jakiegotypumowyużyjesz?Napoczątku na pewno zwykłej, trzecioosobowejnarracji.PotemjednakkusićCiębędąekspery-menty.Idobrze!

Oto potrzebna klasyfikacja: –mowazależna,–mowaniezależna–mowapozorniezależna.

• Mowa niezależna to przytaczanie pełnychwypowiedzibohaterówzdomyślnymlubdo-danym słowem„rzekł” (lub jego synonima-mi). Ichwypowiedzi ujmuje sięwmyślnikilubwcudzysłów.Częściejstosowanesąjed-nakmyślniki,np.– Cześć! – powiedziała Agata.– Cześć! – odpowiedział Marek.– Skąd wracasz? – Z daleka…

• Mowa zależna toniedosłowneprzytoczeniesłówbohaterówprzeznarratora;częstopoja-wiasięspójnik„że”,np.Agata zauważyła Marka i przywitała go popu-larnym wśród młodzieży pozdrowieniem. Po-tem zapytała go, skąd wraca. Chłopak tajem-niczo odparł, że z daleka.

• WyższystopieńtrudniościMowa pozornie zależna to przytoczenie przezautorawypowiedzibohatera,częstozuwzględnieniemjego(bohatera)punktuwidzenia,emocji,uwydatnieniemindywidu-alnychcechjęzykapostaci,np.Uspokajał ją, jak umiał. Opowiadał, że krzywdy przecież nie zrobią; przeciwnie, dadzą pięk-ną srebrną szczękę zamiast brzydkiej spróch-niałej kości, że tego nikt potem nie spostrzeże.

To wiedzą wtajemniczeni:

• stosowaniemowypozorniezależnejsprawi,żeopowiadaniebędzieciekawszekompozycyjnie.

• mowa zależna jest najbardziej epicka, dajepoczuciestatycznej,płynnejopowieści.

• mowaniezależnatodialog.Dajedynamikę.

zadbaj o dynamikę opowiadaniaOtoprostesformułowania,którezwiększajądyna-mikę,każąspodziewaćsięniezwykłychwydarzeńiniespodziewanychzwrotówakcji,np.: – Po chwili, niebawem, wtem...– Jak grom z jasnego nieba...– Do tej pory trudno mi w to uwierzyć...– To było niesamowite...– A wówczas, ni stąd, ni zowąd, aż tu nagle…– To już się nie powtórzy...– Nagle, niespodziewanie, wtem w tej scenerii po-

jawiła się nowa postać– Ni stąd ni z owad pojawił się...

16

Sztuka pisania

Temat pracy – zwróć uwagę na jego budowę

Czy w klasie pierwszej, czy w trzeciej – tematy wypracowań są podobnie budowane. W szkole masz do czynienia z określonymi typami tematów, a w konsekwencji – z pewnymi wymaganiami dotyczącymi ich realizacji. Warto więc je sobie uporządkować.

jak rozumiemy temat wolny?

Zregułyjakotaki,któryniewymagaodwołańdolektur,nieogra-niczawżadensposóbpiszącego,poprostupozwalawyrazićswo-jezdaniewzupełniedowolnejformie.Tylkożetakietematyzda-rzająsięniezwyklerzadko…

Przykłady„Tematwolny”tookreśleniebardzonieprecyzyjne.Niektórzydogrupytejzaliczajątematytypu:• Tego reprezentanta klasycyzmu i ten jego obraz lubię najbar-

dziej… • A ja lubię czytać powieści Kraszewskiego!• Który z polskich dramatów romantycznych wywarł na Tobie

największe wrażenie?

Tematy te jednakw rzeczywistościnie sąwolne, lecz jedyniedają dużą swobodę piszącemu – jeśli chodzi o dobór utwo-rów,argumentów.

Sąteżtematy,którenazwaćmożnaniby-wolnymi. Wtymwy-padkuniemajużżadnychograniczeń,jeśliidzieowybórtek-stów,alebezodwołaniadoliteraturysięnieobejdzie.

Przykłady:• Szukam w literaturze odpowiedzi na najtrudniejsze pytania.• Książka, wiersz, których lektura zapiera dech w piersi.• „W kręgu miłości i nienawiści” – o bohaterach literackich, któ-

rych rozumiem, podziwiam, oskarżam.Wwypadkutychtematówniewystarczywymienićkilkutytułówicokolwiekonichpowiedzieć.Trzebaudowodnić,żemasiędoliteraturyosobistystosunek,żetetekstyrzeczywiściejakośnanaswpłynęły,poruszyłynas,zdenerwowałyalbozachwyciły.Po-kazać,żepotrafimyczytaćksiążkinieszablonowo,poswojemu.Iwreszciewłaściwetematywolne• Czy jesteśmy tolerancyjni wobec inności?• Czy tak zwany luz jest – Twoim zdaniem – obroną własnego „ja”

przed wszechpanującą formą czy nowym sposobem zniewolenia?• Czy wraz z rozwojem cywilizacji nastąpił postęp moralny w roz-

woju ludzkości? Takzwanetematywolneuchodzązanajłatwiejsze.Wydajesię,żewichwypadkuwystarczypuścićwodzefantazjiipisać„zgło-wy”.Tojednaktylkopozory!Niedajciesięzwieść.Sformułowa-niatypu„Twojezdanienatemattolerancji”czy„Cozrobić,żebyżycieniebyło«powieściąidioty»?”owszem,pozostawiajądużoswobody,alewymagakonkretnychprzykładówiargumentacji.

Tematy wolne i niby-wolne

Podstawowybłąduczniów topomijanie zawartegow temaciecytatu.Niemożnago ignorować!Fragment czyjejśwypowie-dzinieznalazłsięwtemacieprzypadkowo.Wręczprzeciwnie:znalazłsiętamspecjalniejakouzupełnienieproblemu!Azatemtrzebaprzytoczonesłowazrozumieć,przeanalizować–i jakośsiędonichodnieść.

Przykład I„Każda epoka ma swe własne cele…”. Cele której epoki są najbliższe Twemu pokoleniu?Tematwydaje się jasny:wystarczy odpowiedzieć na zawartewnimpytanie.Otóżniewystarczy!Jednaepokatozamało!Przy-toczonycytatsugeruje,żecelesąinnewkażdejepoce.Czyrze-czywiście?Czyżniepodobnebyłycelepozytywizmuioświece-nia?Warto–itrzebaotymnapisać!

Przykład II„Romantycy muszą zginąć. Dzisiejszy świat nie dla nich” (Bole-sław Prus, „Lalka”). Twoje refleksje o wartościach upowszech-nianych przez twórców romantyzmu.Tematpodchwytliwy.Popierwsze,maszpisaćo„wartościachupowszechnianych przez twórców romantyzmu”.A zatemna

przykładoidealnejmiłości,otwarciunato,czegoniedasięzba-dać„szkiełkiemiokiem”.Tyleże…Tozamało!Trzebausto-sunkowaćsiędowypowiedziPrusa:zgadzaszsięzniączynie?CzywedługCiebiewartościważnedlaromantykówsą„niedzi-siejsze”?Amożeprzeciwnie?Zwróćuwagęnato,żezdanieoromantykachwypowiadapozy-tywista.InaczejpewniespojrzałbynatoprzedstawicielMłodejPolski.Aczłowiekwspółczesny?Zamiastsnućogólnerefleksje,spróbujwcielićsięwpostaciezkolejnychepok–iniejakowichimieniuodnieśćsiędozdaniaPrusa.

Pamiętaj!•Niewiesz,skądpochodzizacytowanywtemaciefragment?•Nieznaszjegoautora?•NiewielemówiCitytułutworu,zktóregozostałzaczerpnięty?

Niemanieszczęścia!To,żecytatpochodzinaprzykładzBra-ci KaramazowFiodoraDostojewskiego,nieznaczywcale,żemusiszznaćtodzieło.Musisznatomiastwykazać,że:dobrzerozumieszcytowanesłowa,potrafiszjezinterpretowaćiod-nieśćdokonkretnychprzykładówliterackich,filmowych,hi-storycznych.

Tematy z cytatem

17

EdusEja

Maszdowyboru:alboto,albotamto.Wydajesię,żewystarczyopo-wiedziećsiępoktórejśzdwóchstron.Nicbardziejzłudnego!Naj-częściejprawdależypośrodku.Anawetjeśliktóraśzopcjiwyda-jeCisięsłuszniejsza,tejdrugiejniemożeszpomijaćmilczeniem!

Przykład IRomantyczny patriotyzm walki czy pozytywistyczny utylitaryzm? Która z tych postaw jest Ci bliższa? Odpowiedź uzasadnij, od-wołując się do wybranych utworów.•Rozwiązaniemmożebyć „złoty środek” albowybór którejśztychmożliwości.

•Nawetjeślizdecydujeszsięnadrugierozwiązanie,niemożeszpisaćtylkoojednejzwymienionychmożliwości.BliższyCiro-mantycznypatriotyzmwalki?Wporządku.Musiszjednakwy-jaśnić,dlaczegoniepozytywistycznyutylitaryzm.CoCiwnimniepasuje,cojestCiobce,acoCiępoprostudenerwuje.

Przykład IIBuntownik, szaleniec, patriota? Refleksje nad bohaterem ro-mantycznym.

•Wtemaciepadajątrzypropozycje.Czytoznaczy,żetrzebasięzde-cydowaćnajednąznich?Oczywiścienie!Romantycznibohaterowiebyliprzecieżzarów-noszaleńcami,buntownikami,jakipatriotami.Azatem–wszyst-kiegopotrochu.

•Zwróćuwagęnasformułowanie:„refleksjenadbohateremroman-tycznym”.Nieprzypominajdziejówkolejnychpostaci.Wogólewyłączmyślenie:jedenbohater,potemdrugi,potemtrzeci.Tuniechodziokonkretnepostacie,aleotypbohateraromantycznego!

•Niewymieniajteżpokolei:buntownikamibyliciici,szaleńcamiciici,apatriotami–tamtenoraztamten.Szukajcechwspólnychbohaterów–iróżnic.

Tematy – pytaniaPytaniamogą być różne: szczegółowe („dlaczego?”), ogólne(„czy”)orazwymagająceodpowiedzi„tak”lub„nie”.

Aleto„tak”lub„nie”nierozwiązuje,oczywiście,problemu.Pracamusibyćuzasadnieniemtejdecyzji.

Przykłady• Rycerze niezłomni. Daleko nam do nich czy blisko?• Jaka dziedzina, Twoim zdaniem, przekazuje więcej informacji

o średniowieczu: literatura czy sztuki pozasłowne?• Literatura jest zwierciadłem, w którym odbijają się wizerunki

Polski i Polaków. Czy lustro mówi prawdę?

Tematy – porównaniaPrzykładW czym wyraził się romantyczny indywidualizm w „Giaurze” Byrona, a w czym w Mickiewiczowskiej „Odzie do młodości”?Tegorodzajutematywymagająsporejwiedzy–bodotyczązwy-kle jakiegoś„wycinka”utworu literackiego,wybranegomoty-wu–ale isporejsprawnościpisarskiej.Najgorsze,comożeszzrobićw takimwypadku, tozastosowaćwyliczankę:najpierwutwórA–potemutwórB.Wystrzegajsiętejmetodyjakognia!Ogromnątrudnośćsprawiawprzypadkutakichtematówkom-pozycja.Musiszprzestaćmyśleć„utworami”–izacząćmyśleć„problemami”–tonajlepszysposób.

Tematy narzucające formęNiekiedysprawa jest jasna:nauczycielwprostpisze, jaką for-mępowinnamiećTwojawypowiedźpisemna.Dlaniektórychtowybawieniezkłopotu,dlainnych–nieznośneograniczenie.

Przykłady:• Historyk Janusz Tazbir napisał o XVII wieku, że nastąpił wte-

dy w Polsce „rozkwit typu «kultury powiatowej»”. Napisz roz-prawkę uzasadniającą ten sąd.

• Napisz recenzję z przedstawienia teatralnego „Zemsty”.• Hołd zwyciężonym bojownikom o wolność Polski w utworze Eli-

zy Orzeszkowej – sprawozdanie z lektury Gloriavictis.

• Oto rozmawiają dwie dziewczyny: Antygona i Ismena. Wyłuskaj i zapisz w formie charakterystyki porównawczej różnice między siostrami.

• Dokonaj analizy i interpretacji wiersza Leopolda Staffa „Znad ciemnej rzeki…”, zwracając uwagę na sposób obrazowania i ję-zyk poetyckiej refleksji.

Tematy – motywyNależądonichtypowetematyklasówkowe.Lubiąjetakżena-uczycielew codziennej praktyce szkolnej i… często zadająuczniompozakończeniupracynadepokąlubcałymdziałem.

Przykłady• Różnorodne ujęcia motywu utopii w wybranych utworach lite-

rackich.• Dawne i współczesne wzorce rodziny. Omów zagadnienie na

podstawie literatury, filmu i serialu telewizyjnego.• Romantyczna miłość nieszczęśliwa i… szczęśliwa – w życiu twór-

ców i w kreacjach literackich romantyzmu.• Cnota. Jej oblicza, drogi ku niej wiodące – na podstawie lite-

ratury staropolskiej.

Bohater i książka w temacieJakprzygotowaćtematpewnyisprawdzony:mójulubionybo-haterliteracki,mojaulubionaksiążka?

Oto garść porad

Przygotowaniarozpocznijodzapamiętaniakilkuuwag.•Wybierzksiążkęspozakanonulekturszkolnych.Możebyćtotytułmodny,nowy,mniejlubbardziejambitny,leczniechtojużniebędąSyzyfowe prace ani Marcin Kozera.

•Nienapiszprzypadkiemstreszczeniategoutworu!Fabuła–todopiero„materiałdoobróbki”.

•Zadajsobiepytanie–czypiszeszprawdęoswoichuczuciach,sympa-tiach,antypatiachliterackich?Wtymwypadkulepiejpiszprawdę.

•Spróbujbyćkrytycznywobecswojegobohateralubnarratora.To,żeistniejejakobohaterlubautor,nieczynizeńjeszczeświętego.

Tematy z alternatywą (czyli albo – albo)

18

Motyw do prac pisemnych

Ojczyzna

Polska – dla jednych to niewielki obszar na ma-pie Europy, z charaktery-stycznych cypelkiem na górze, dla innych symbol. Przez stulecia nasz kraj zmagał się z zagrożenia-mi, z sąsiedzką ekspan-sją terytorialną, z wichu-rami dziejowymi. Histo-ria naszego kraju pełna jest trudnych zakrętów. To stanowi o naszym charakterze narodowym, wzmacnia w nas poczu-cie jedności.

Jeślizajdziepotrzebaprzywołaćprzykładyzlitera-tury,znajomośćponiższychsłówitytułówbędziebardzoprzydatna.Sądobredopoparciawłasnychsłów,dorozważeniaproblemu,doozdobypracy.

•Z Jana KochanowskiegoA jeśli komu droga otwarta do niebaTym – co służą ojczyźnie… Pieśń XIIWy, którzy pospolitą rzeczą władacieMiejcie to przed oczyma zawżdy swojemi,Żeście miejsce zasiedli Boże na ziemi,Z którego macie nie tak swe własne rzeczyJako wszystek ludzki mieć rodzaj na pieczy

•Jan DługoszKażdy tyle jest dłużen swojej ojczyźnie na ile go stać przy jego zdolnościach i siłach.

•Ignacy Krasicki Święta miłości kochanej ojczyzny!Czują cię tylko umysły poczciweDla ciebie zjadłe smakuje truciznyDla ciebie więzy, pęta nie zelżywe.

•Stanisław StaszicPolska to solidna jedność wszystkich PolakówPaść może i naród wielki, zniszczeć może tylko nik-czemny.

•Adam MickiewiczO matko – Polsko, ty tak świeżo w grobie złożona, nie ma sił mówić o tobie. (Pan Tadeusz – Epilog)

•Cyprian Kamil NorwidOjczyzna – to wielki zbiorowy obowiązekKto mi powiada, że moja ojczyzna: pola zieloność, okopyChaty i kwiaty, i sidła – niech wyznaŻe – to jej stopy

• Jan KasprowiczRzadko na moich wargach, Niech dziś to warga ma wyzna – Jawi się krwią przepojony, Najdroższy wyraz: Ojczyzna.

•Stanisław WyspiańskiSerce – A to Polska właśnie

•Stefan ŻeromskiOjczyzna – to samo życie. Jak krew bije w tętnach, jak serce w piersiach uderza, jak myśl w mózgu prze-pływa – tak w nas żyje ojczyzna.

•Władysław BroniewskiSą w ojczyźnie rachunki krzywd obca dłoń ich też nie przekreśli, ale krwi nie żałuje nikt: wysączymy ją z piersi i z pieśni. Bagnet na broń

•Wisława SzymborskaZiemio ojczysta, ziemio jasna, nie będę powalonym drzewem. Codziennie mocniej w ciebie wrastamradością, smutkiem, dumą, gniewem. Gawęda o miłości ziemi ojczystej

Ważne lekturyPiotr Skarga – Kazania

sejmoweAdam Mickiewicz – Re-

duta Ordona Henryk Sienkiewicz –

TrylogiaJuliusz Słowacki – Kor-

dianStanisław Wyspiański –

WeseleStefan Żeromski – Syzy-

fowe prace

Artur Grottger – Pożegnanie powstańca

Patriotyczne lektury

Sporoichjestwnaszejliteraturze,tylkownichszpe-raćiznajdowaćpotrzebnenamujęciamiłościojczy-znyipostawybohaterów.Najwięcejtychlekturpo-chodzizczasów,gdyojczyznaijejwolnośćbyłyma-rzeniem,celemwalki,konspiracji,powstań.Taksięzłożyło,historiaPolskiobfitujewtragedie,jestteżfaktem,żePolacywłaśniewkryzysowych,tragicz-nychsytuacjachnajpełniejokazująswójpatriotyzm.

gdzie go szukać?• Adam Mickiewicz– Grażyna(protestprzeciwukładomzwrogiem)– Pan Tadeusz(eposnarodowyprzepełnionypatrio-tyzmemwróżnychwariantach)– Dziady(obrazpatriotyzmumłodzieżypolskiej)

• Juliusz Słowacki– Testament mój(wizjewieszcza–wodzanarodu)

• Henryk Sienkiewicz– Latarnik(tęsknotaSkawińskiegozaOjczyzną)– Krzyżacy(walkapolskiegorycerstwazKrzyżakami)– Trylogia(postawybohaterów–patriotówwwoj-nachXVIIw.)

• Stefan Żeromski– Syzyfowe prace(młodzieżwwalcezrusyfikacją)

• Maria Dąbrowska– Marcin Kozera(dojrzewaniebohateradopoczu-ciawłasnejnarodowości)

• Aleksander Kamiński– Kamienie na szaniec(młodzieżharcerskawwal-cezokupantemhitlerowskim)

• Melchior Wańkowicz– Ziele na kraterze(młodziwobecpowstaniawar-szawskiego)

literackie wsparcie

19

EdusEjaSzczególnemiejscewśródpolskich lektur patrio-tycznych przypada oczywiście epopei narodowej– Panu Tadeuszowi.Samwsobieutwórjestpomni-kiemdawnejPolskiszlacheckiej,jeszczeprzedro-zbiorowej, jestutrwaleniem jejobyczajów,urodyi patriotyzmumieszkańców.Patriotą działającymwakcjiutworujestJacekSoplica,ważnymwyda-rzeniemhistorycznym–przemarszNapoleona,jegowyprawanaRosję.WielefragmentówPana Tade-uszatoswoistehołdyzłożoneojczyźnie:Inwokacja,KoncertJankielaczychoćbyopisypejzażypolskich.Pan Tadeusz–todziełoradosne,pełneoptymizmu,tragizmutraconejniepodległościpojawiasiędopierow Epilogu–wtęsknocieemigrantaoddalonegoodojczyzny,człowieka,któryjużwie,żenadziejęboha-terówostatniegozajazdunaLitwie–niespełniłysię.

jak z tego korzystać?Powyższe lektury pokazują przedewszystkim lu-dzi–tych,którzywalczyliokraj,cierpielizracjiniewoli, tęskniliwygnani na emigracji, przeciw-stawialisięzaborcy,spiskowali,walczylioojczy-styjęzyk,szlidopowstania.HistoriawiekówXIXiXXdostarczaszczególniedużotakichprzykładów.CaływiekXIXtowalkioniepodległość:•wtrakciekampaniinapoleońskiej•wpowstaniulistopadowym•podczasWiosnyLudów•wpowstaniustyczniowym•wkonspiracjiprzeciwzaborcom

WiekXX–toodzyskanieniepodległościiIIwojnaświatowa–znówokupacja,znówwalkaowolność.Patriocimają co robić: biorą udziałw kampaniiwrześniowej,potemprowadząkonspiracyjnądzia-łalnośćwokupowanejojczyźnie,wkońcuidądopo-wstaniawarszawskiego.Naprzykładzieichlosówmożnaukazaćaktynajwyższegopoświęceniadlaoj-czyzny,możnaitrzebawyrazićswójstosunekdota-kiegobohaterstwa.Tuzresztąniemasprawdysku-syjnych–jakospadkobiercyPolakówwalczącychjesteśmyimwinniszacunekipodziw.

Oprócz aktówniezwykłego bohaterstwa, lite-raturadostarczaobrazypięknaojczyznyidawniej-szejhistoriiPolski,dowodzijakważnytobyłtematdlawielupokoleńPolaków.Aponieważdo ludzinajbardziejprzemawiająlosyludzi–takimy,pi-szącoliteraturze,najczęściejprzywołujemyposta-cieliterackie,byjechwalić,podziwiaćlubpotępiać.

Bohaterowie – patrioci•Jacek Soplica–jestpatriotąniecoskomplikowa-nym,booskarżonymo…zdradę.Znalazłsięsta-nowczonietam,gdzietrzebaistrzelił,prywatnie,niewtęstronę,wktórąstrzelaćnależało.Nadłu-goutraciłhonor.Modelwalkiowolność,któryprezentujepotem,jestdośćznanywromantyzmie:topostawaspi-skowca,ukrytegopodobcymnazwiskiem,działa-jącegowśródludzi(Soplicajakoemisariuszprzy-gotowuje powstanie naLitwie). Jest pozytywną

postacią,mimoniezbytchwalebnejmłodości.Słu-żyzawzórpatriotyzmu,zostajezrehabilitowany.

•PodobnedziejeotrzymaodHenrykaSienkiewiczainnybohater:Andrzej Kmicic z Potopu.Ichdzie-jepotwierdzająmaksymę,żesłużbaojczyźnieza-mazujedawnewiny.

•Skawiński – latarnikzAspinwall, jakpamięta-my,takzaczytałsięwPanu Tadeuszu,iżogarniętyfalątęsknoty,zapomniałoobowiązkachlatarnika.Ten bohater to symbol polskiego tułacza-emi-granta,jegodziejeobrazująmiłośćwygnańcadoojczyznyiwogóle losyczłowiekapozbawione-goojczyzny.

•Młodzież polska – jako bohater zbiorowy wy-stępujewDziadach,wczęściIII.Wceliwięzien-nejmłodzi patrioci opowiadają o okrucieństwieRosjan,owysyłkachnaSyberię,owłasnychko-legach,ichtragediach.•WSyzyfowych pracachmłodzieżpolska–Zygier,RadekiMarcinBorowicz–walczyzrusyfika-cją.Żadnedziałaniawrogówniemogąsprawić,byPolacyzapomnieliswojegojęzykaihistorii.

•WKamieniach na szaniecharcerzezczasówIIwojnyświatowejwalczązhitlerowcami.Zośka,Alek,Rudy–topostaciehistoryczne,aKolum-bowie–topokolenieurodzoneokołoroku1920.Ichmłodośćokreśliłahistoria:zamiastuczyćsię,bawić,kochać,pracować–organizowaliakcjesa-botażowe,działaliwkonspiracji,wreszcieposzlidopowstaniawarszawskiego.

Wielu zginęło – córkaMelchioraWańkowicza,wspanialipoeci:Baczyński,Gajcy,którzyuważali,żeichpierwszymobowiązkiemjestwalczyćooj-czyznę.Wrozmyślaniachopatriotyzmiewartoprzywołaćtegobohatera–młodzieżpolskaróżnychczasów,byćmożewcalenietakbardzoróżnaoddzisiejszej.

•Jurand ze Spychowa – polski rycerz z Krzy żaków HenrykaSienkiewicza,nieprzejednanywrógZako-nuKrzyżackiego,zarazemofiarazbrodnikrzyżac-kich.Zakonzabiłmużonę,porwałcórkę,upoko-rzyłiokaleczyłjegosamego.Alerycerzdokońcajestbohateremwzbudzającympodziw,prawdzi-wymreprezentantempolskiegorycerstwa.Nako-niecpotrafinawetwybaczyćnajwiększemuwro-gowi.

•Rycerze z TrylogiiSienkiewiczaJanSkrzetuski,MichałWołodyjowski,OnufryZagłoba,równieżAndrzejKmicic–tozkoleireprezentancipolskie-gorycerstwazwiekuXVII.Znasznapewnoichdzieje,jeśliniezksiążek,tozfilmów.Przeżywająróżneprzygody,alepotrzebaojczyzny,wojnazeSzwedami,zTurkamiokreślaichżycie.Wprzy-padkuPanaMichałaijegoszkockiegoprzyjacie-laKetlinga– również śmierć.KtóżbowiemniepamiętawzniosłegozakończeniaostatniegotomuTrylogii–PanWołodyjowskiiKetlingwysadzajązamekwKamieńcuPodolskimiginąwjegogru-zach,przysięglibowiemnieoddawaćgowręcewroga.

Kto jeszcze walczył o ojczyznę?• Stanisław Wokulski

z Lalki B. Prusa• Benedykt Korczyń-

ski, Anzelm Bohatyro-wicz z Nad Niemnem E. Orzeszkowej

• Konrad Wallenrod ty-tułowy bohater powie-ści poetyckiej Adama Mickiewicza

• Grażyna – tytułowa bo-haterka powieści po-etyckiej Adama Mic-kiewicza

• Doktor Judym praco-wał dla ojczyzny – Lu-dzie bezdomni S. Że-romskiego

• Siłaczka czyli Stasia Bozowska też poświę-ciła życie walce o lep-szą Polskę – Siłaczka Stefana Żeromskiego.

Ważne cytaty:• Ojczyzna to wielki zbio-

rowy obowiązek.C. K. Norwid

• Człowiek, który jest wystarczająco dobry, by przelewać krew za ojczyznę, jest wystar-czająco dobry, by po-tem móc w niej god-nie żyć.

T. Roosevelt

• Nie pytaj, co twój kraj może zrobić dla cie-bie, pytaj, co ty mo-żesz zrobić dla twoje-go kraju.

J. F. Kennedy

• Ci, którzy odmawia-ją wolności innym, nie zasługują na nią sami.

A. Lincoln

• Patriotyzm jest wyra-zem twojego przeko-nania, że twój kraj jest lepszy niż wszystkie pozostałe, ponieważ ty się w nim urodziłeś.

G. B. Shaw

20

Egzamin gimnazjalny Lektura

„Stary człowiek i morze”

TytułStary człowiek i morze.Totytułmetafo-ryczny,mimożeprosty,możnapowiedziećinformujący:okimrzeczigdziesięroze-gra.Sugerujeodrazu,żeprzygodaSantia-gojestczymświęcej–obrazemczłowiekapostawionegowobecjakiegośwyzwania.

autorErnestHemingway, pisarz amerykański,noblista. Sławny, bardzopoczytny, uwa-żanyzajednegoznajlepszychprozaikówamerykańskich.NagrodęNoblaotrzymałwłaśniezatoopowiadanie.

genezaPodobny wypadek rzeczywiście miałmiejsce,Hemingwayprzeczytałwprasiewzmiankęo starym rybaku,który złowiłmarlinauwybrzeżyKuby,alenieudałomusiędociągnąćzdobyczynabrzeg.

gatunekOpowiadanie.NapisanemetodąHemin-gwaya–wartkąprozą,nakreślającązdarze-nia,bezkomentarzyirozlewnychopisów.

Trzy najważniejsze pytania

1. Dlaczego Santiago to każdy z nas?•Popierwsze–dlatego,żekażdyznasmaswojąrybę.•Podrugie–każdyznasbędziestary,musizmócsięzproblememprzemijaniaiwłasnejsłabości.

Ocochodzizrybą?Santiagobyłrybakiem–jegocelemwżyciuimiarąsukcesubyłołowienieryb.Żyjemywinnychprze-strzeniach, ale każdy stawia sobie jakieś zadania,wyznaczamiaręswojejwartości,zmagasięzjakimśproblemem.Tonicinnegojaknaszeryby–musi-myzmobilizowaćsiędowyruszenianapołów,choćmożetoznaczyćpokonanietrudnegomateriału,eg-zamin,problemywdomu...Każdyznasstarzejesięinieunikniekońcaistnienia.Utartasił,urody–totakżeutratagodności.OtóżSantiagodowodzi,żemimo,iżniedasięzwyciężyćprzemijania,staro-ści–możnaniepoddaćsię,obronićgodnośćswo-jąaktywnością.

2. Za co przyznano pisarzowi Nagrodę Nobla?Hemingwaynapisałkrótkieopowiadaniezmocnymprzesłaniem.Ludzkościporanionejdwomawojna-mi,pogubionejwwartościach,porażonejśmierciąprzypomniał, że„Człowieknie jest stworzonydoklęski–człowiekamożnazniszczyć,aleniemoż-napokonać”.NajsłynniejszycytatzopowiadaniaHemingwaya zarazem stał sięmottem– optymi-stycznymhasłemprzywracającymwiaręw ludzi.LosSantiagostajesięobrazemżyciakażdegoczło-wieka–zwzlotamiiupadkami,zwycięstwaminadsobąizałamaniami.Hemingwaymówi–maszpra-wodotego,bywałczyćiprzegrywać.Jegoprzykładtoobronahonoruczłowieka–izatonależysiępisarzowiliterackaNagrodaNobla.

3. Czy przygoda Santiago to jego zwycięstwo czy klęska?

Zwycięstwo.Nie zwyciężył rekinów, nie przeła-małpecha,nieprzywiózłrybydodomu.Alepoko-nałswojąsłabość–potrafiłwypłynąćdalekoizwy-ciężyćsilnegomarlina.Niezaprzestapołowów,niepoddałsiębiernościipoczuciuklęski,niepoddalsięstarości–atonajwiększezwycięstwojakimmożeposzczycić się człowiek. Jednostkowa ryba, reki-ny,mniejlubwięcejzłowionychryb–toepizody.

sposób na zapamiętanie treściZabawsięw reportera (którymzresztą takżebyłHemingway)iprzygotujrelacjędlawybra-negomediumtelewizji,radia,portaluinterne-towego.UszanujtechnikęHemingwaya–niekomentuj,nierozprawiaj,niemównicodsie-bie.Przekażfakty:

Rzecz miała miejsce u wybrzeży Kuby. Stary rybak Santiago, po 80 dniach niepowodze-nia w połowach, postanowił wypłynąć dale-ko w morze. Dopisało mu szczęście – napo-tkał ogromnego marlina. Zmagał się z po-tężną rybą, która wyciągnęła łódkę daleko na otwarte morze, lecz wreszcie, po dwóch dniach zmagań, pokonał ją. Podczas powro-tu lup rybaka zaatakowały rekiny. Santiago walczył z nimi mimo, że nie miał szans. Przy-wlókł tylko wielki szkielet marlina.

motyw•Człowieczeństwo–człowiekwzmaganiachzprzeciwnościamilosu.

•Żywioł morski.

Lektura w epoce

Hemingway należy do epoki zwanej współcze-snością, chociaż stulecie XX to już historia. Opo-wiadanie o Santiago na-pisał w 1952 roku – już po II wojnie światowej. Hemingway przeżył dwie wojny, był świadkiem burzliwego rozwoju tech-niki w XX wieku, ale Sta-ry człowiek i morze jest opowieścią ponad cza-sem. Zupełnie obojęt-ne czy przygoda Santia-go zdarzyła się w latach 40. XX wieku, czy sto lat wcześniej – dla wymo-wy utworu nie ma to naj-mniejszego znaczenia.

21

EdusEjaserwis pytań

RozmyślaniaSantiago,jegorefleksjeosamotności,naturze,przy-jaźnizManolinem.KiedySantiagowalczyzmarlinemprzypo-mina,sobieswojedawnewalkinarękę,mówi–żejeśliczło-

wiekdostateczniesięuprze–pokonakażdego.Myślącosobie,twierdzi,żeczłowieknastarośćniepowinienbyćsam.Tecennesłowa,stanowiąfilozoficzneprzesłanieutworu.

Santiagorzekł:„Marlinjesttakżemoimprzyjacielem.Nigdymniewidziałnicwiększego,piękniejszego,bardziejszlachetnegoodciebie,bracie.Rybo,kochamcięiszanuję”.Później,gdyre-kinypożarłyjegozdobycz,powiedział:„Przykromi…rybo”.Bohater traktuje rybę jak godnego szacunku przeciwnika – niemal jak człowieka.Cierpi, gdy rekiny ją pożerają – bowedług niego śmierć ryby przez to okazała się bezsensowna.

Santiago nie łowił ryb dla zabawy – to było jego życiowe zadanie,byłrybakiem,zrybsięutrzymywał.Szanował ryby – bo nadawały sens jego życiu. Szanowałtę rybę szczególnie – bo jejwielkość i siła byłymiarą jegogodności. Jej siłamobilizowała go dowykrzesania z siebiewiększegowysiłku.Takiwróg – godny szacunku, uczy też szacunkudosiebiesamego.

Santiagomówitozmyślą,żewkońcugdzieśjestjegołup,żepechrybakamusisięskończyć.Aletozdaniejestmożebyćdo-bramaksymądlakażdegoczłowieka–wwielkiminiecoprze-

rażającymoceanieżyciajestgdzieśnaszaryba–coścowkoń-cupokonamy.Sukces,spełnionemarzenie,osiągnięcia,tonaszeosobisteryby,którepływająnaraziejeszczebezpieczne.

1. Co ważne jest w opowiadaniu poza samymi zdarzeniami?

2. moja wielka ryba musi przecież gdzieś być” – jak rozumieć słowa bohatera?

3. jak santiago traktował marlina, dlaczego to jest ważne?

Notatka wstępnaPokonaćsiebie–toznaczypokonaćlęk,słabość,zmusićsiędowysił-ku.Zwalczyćnałóg.Wygraćzciężkąchorobą.Wygraćzezniechę-ceniem,któreogarnianaspodczastreninguczynauki.Tonaprawdę niesąmałezwycięstwa.Itakapowinnabyćtezawypracowania.

dowód z literatury

• Człowiekiem,którypokonałsiebie–potrafiłzamienicsięzdumnego butnego szlachcicaw skromnegoKsiędzaRoba-ka, porzucićdawnystylżycia– jest JacekSoplicazPana Tadeusza.Szlachcica takiegojakon,zezranionądumą,na-ukapokoryiskromności,awkońcużyciaprośbaoprzeba-czenie skierowana do odwiecznegowrogaGerwazegomu-siałagowielekosztować. I było tonajwiększe zwycięstwo wżyciuJackaSoplicy.

• Ludziezhistorii:naprzykładodkrywcynowychziemwcza-sachwielkichodkryćgeograficznych.Musielipokonaćzpew-nościąlękprzednieznanym,trudymorskichpodroży,czasemgłód,wysiłek,innyklimat.Jaktrudnobyłopokonaćpragnie-nieżyciaimyślosobiebohateromtakimjakojciecMaksymi-lianKolbealboJanuszKorczak.

• Współcześni–sportowcy,alpiniści,wolontariusze.Bardzodo-brymprzykłademjestJaśMela–niepełnosprawnynastolatek,któryzMarkiemKamińskimzdobyłdwabieguny.Jegozwy-cięstwosportowetojedno–alezwycięstwonadsobą,własnasłabością–toprawdopodobniejeszczewiększysukces.

Na zakończenia – dobry cytat. NaprzykładsłowaAlbertaCamusa,którepotwierdzająwyżej wymienionepostacie,atakżeSantiago:

Człowiek nosi w sobie większego od siebie.

Wypracowanie egzaminacyjneNajwiększe zwycięstwo to pokonać siebie. Podaj trzy przykłady bohaterów literackich, lub znanych ci postaCi, które potwierdzają tę tezę. Nie przywołuj Santiago.

Czy napisałeś:

•Gdzie–coikomusięprzytrafiło?•Czynadałeśnotatcetytuł?• Czypodałeśfinazdarzeniaiobecnasytuacje?

Jeślitak,zdobyłeśnależnezatozadaniepunkty.

krótka wypowiedź pisemna Napisz notatkę prasową o przygodzie Santiago.

Niezwykły połów

U wybrzeży Kuby, nad Zatoką Meksykańską miało miejsce niezwykłe wydarzenie. Rybak Santiago dokonał wyjątkowego połowu – na otwartym morzy stoczył zaciętą walkę z ol-brzymim, pięciometrowym marlinem. Człowiek pokonał rybę. Niestety w drodze powrotnej zaatakowały go rekiny, mimo zaciętej walki, pożarły zdobycz Santiago. W tej chwil możemy obejrzeć zaledwie szkielet marlina w wiosce rybackiej, niedaleko Hawany. Mimo porażki z rekinami gratulujemy dzielnemu rybakowi zwycięstwa nad morskim żywiołem i własnymi słabościami!

22

Egzamin gimnazjalny Pytanie z prozy

autor – ktoś spoza tekstuToontworzytekst.Wymyśla,spisuje,odniegozależylospostaci,toondecyduje,czywszystkoroz-grywasiętuiteraz,czydawno,dawnotemu.Jeślizechce–uśmierciwszystkichukochanychboha-terówizamiasthappyendubędziemypłakaćwfinalepowieści.Autorjednakniedziałasam.Przedewszystkimstwarzanarratora.Wszystko,codziejesięwpowieści,poznajemydziękigłosowinarrato-ra–toonopowiada,przedstawiaobiektywnąlubwłasnąwersjęwypadków.

rodzaje narracji:•trzecioosobowa – obiektywna – wszechwiedząca

•pierwszoosobowa–subiektyw-na–oograniczonejwiedzy

jak skonstruowany jest tekst prozatorski?

kim jest autor, a kim narrator?

Narrator wszechwiedzący

(bógpowieści)

•Istniejepozaświatempowieści.•Nieujawniasięosobiście.Przemawiaw3.osobie.•Wiewszystko:możewybiegaćwprzyszłość,znaprzeszłość,patrzyprzezścianyitp.

Narrator zanurzony w świecie powieści

(np.jednazpostaci)

•Istniejewświeciepowieściibierzeudziałwbieguwydarzeń.•Przemawiaw1.osobie(najczęściej).•Znatylkoswójwycinekrzeczywistości.•Mówiosobie–ujawniaswojeemocjeiobserwacje.

dlatego zapamiętujemy:

1. autor = NarratorAutormożeutożsamićsięznarratoremimówićwewłasnymimieniu.Zupełnie jawnie przyznaje się, że tak jest, używawtedy1.osobyinaprzykładpiszeautobiografię.Ja – Antek Paździoch – urodziłem się w Pluśmikach i teraz spisuję swo-je życie…

2. autor ≠ NarratorAutorstwarzaosobęmówiącą,jejgłosopowiewszystkiezda-rzenia.Tonarratorabędziemysłuchać,oautorzezapomnimy. Sądwiemożliwości.

druga sytuacja: Narratorżyjewświeciepowieści,jestjednymzbohaterówalboobserwatorem.Możemówićw1.osobie,niewiewszyst-kiego–przedstawiatylkoswójpunktwidzenia.

Była północ. Wiał wicher, księżyc świecił. Duchy z pewno-ścią wykradały się z grobowców. Szłam po pustym dzie-dzińcu z bijącym sercem. Nie wiem, czy wszyscy spali – ma-cocha na pewno gotowała wywar ze szczawiu i pajęczyn…

Kto jest tu narratorem? Justyna!Onaniewiewszystkiego,dlategomówi:chyba, pewnie,

narratortrzecioosobowypowiedziałby:

W tym czasie, w innej komnacie macocha gotowała wywar z pajęczyn i szczawiu, a w sąsiednim zamczysku spokojnie po-chrapywał młody książę, nie przeczuwając niebezpieczeństwa.

Pierwsza sytuacja Narratorjestopowiadaczem,tylkoprzekazuje,cosiędzie-je(wiewszystko,mówiw3.osobie,asamwbieguzda-rzeńnieuczestniczy).

Była północ. Wiał wicher, księżyc świecił, ludzie spali w swo-ich komnatach. Duchy wykradały się z grobowców, a Justy-na szła po ponurym dziedzińcu…

Wtejsytuacjiczęstomyślimy,żenarratoriautortotesameosoby i rzeczywiście są sobiebliscy,ale trzebazapamię-tać–tomówinarrator! Jestodrębnąosobą,ajegopodo-bieństwazautoremmożemybadaćlubnie.

Ciekawe!

Patrzymy w telewizor. Ktoś stworzył program, ale przekaźnikiem, spo-sobem, byśmy go zoba-czyli, jest ekran. Samego ekranu nie widzimy, choć taki ważny – jest przezro-czysty. Otóż niektórzy po-równują narrację do ekra-nu. Taka trzecioosobowa, niedostrzegalna nazywa się narracją przezroczy-stą. Gdy narrator ujaw-nia się, staje się subiek-tywny – już nie jest taka przezroczysta. Podobnie z ekranem. Zamaluj go na zielono albo w kratkę, tuż przed ulubionym se-rialem. Zobaczysz, co się stanie.

Tekst, który może po-jawić się w teście, ma swoją strukturę, Wszyst-kie elementy są ważne, a wspólnie tworzą mały świat, prawie niezależny od prawdziwego.

23

EdusEja

I. Już od dwóch tygodni chodzę z Grześkiem. Grzesiek jest pierwszym chłopakiem, z którym chodzę. Już byłam zakochana, ale jeszcze nigdy z nikim nie chodziłam. Grzesiek powiedział, że też jeszcze nie chodził z żadną dziewczyną, bo nie miał cza-su, a poza tym uważał, że dziewczyny są głupie i chyba nie zdecydowałby się, żeby z kimś chodzić, gdyby nie poznał mnie. On jest zdania, że oprócz mnie nie ma w na-szym osiedlu żadnej dziewczyny, z którą można by poważnie porozmawiać tak jak ze mną. […] Jest cudownie! Absolutnie o wszystkim mogę z nim mówić i on mnie rozumie. Powiedziałam mu, że moi rodzice nie mieszkają ze sobą i ja jestem po prostu rozdarta uczuciowo, bo i mamę, i Basię kocham […]. Jeżeli mój tata wybrał Basię, to pewnie była tego warta, a za to, że moi rodzice się rozstali, ja nie mogę być odpowiedzialna.

(LucynaLegut,Miłość trzynastolatki)Badanie1. W której osobie przemawia narrator? W pierwszej – opowiada o swojej miłości.2. Kto to jest, dziewczyna czy chłopak? Dziewczyna, młoda, z tytułu wiemy, że trzynastolatka.3. Czy istnieje w świecie powieści, poza nim czy ponad nim?Oczywiście, w. Słowa „w naszym osiedlu” są tego najlepszym dowodem.4. Czy jest narratorem wszechwiedzącym?Nie, zna tylko swoją perspektywę. Świadczy o tym domysł, dlaczego po rozstaniu ro-dziców ojciec wybrał Basię. Bohaterka mówi: „pewnie była tego warta”– ale nie wie tego na pewno.Narratorwszechwiedzącynapisałby:...ojciec dziewcząt wybrał Basię, bo była tego warta, bardziej ją kochał, tak zdecy-dowali rodzice… Onznałbyprawdziweprzyczyny.

diagnozaMamydoczynieniaznarracjąpierwszoosobową,znarratoremzanurzonymwświe-ciepowieści,relacjonującymbieżącewypadki,mającymograniczonąwiedzęoca-łościświataprzedstawionego.

aby określić, z którym typem się spotkaliśmy, zastosujemy żelazny zestaw pytań.

Zestaw pytań o narrację – zadaj je narratorowi!1.Wktórejosobiemówisz?2.Czywieszwszystko?3.Czymieszkaszw przestrzeni po-wieści?

4.Jaksięnazywasz?5.Czybierzeszudziałwprzedstawio-nychwypadkach?

6.Comogęotobiepowiedzieć?

Czy może być kilku narratorów?

Tak, często się to zdarza, gdy autor takkonstruuje narrację, aby pokazać różnespojrzenianadanezjawisko.Wtedyczy-telnik,wysłuchawszykilkugłosów,możesamwyrobićsobiezdanie.

jak rozpoznać narratora lub typ narracji?Pytaniaw teściemogąbyćsformułowa-nenastępująco:W jakim stosunku do świata powieści znajduje się narrator (w, ponad, poza), z jakim typem narratora masz do czynie-nia, kto jest tu narratorem itp.

Wynik A: 1–w3.osobie,2–tak,3–nie,4–niewiadomo,5–nie,6–jestemanonimem=narrator

wszechwiedzący.

Wynik B: 1–w1.osobie,2–niewszystko,3–tak,4–imięinazwisko,5–tak,6–wielewiadomościdajepowieść=nar-

rator pierwszoosobowy,określony,na-leżącydopowieściowegoświata.

III. Na granicy Morza Śródziemnego napotkałem niskie chmury. Zszedłem na dwadzieścia metrów. Fale ulewy biją o wiatrochron, całe morze jakby dymi. […] Mój mechanik, Andrzej Prevot, zapala mi jednego papierosa po drugim.– Daj mi kawy.Prevot znika w ogonie samolotu, po chwili wraca z termosem w ręku. Piję.

(AntoinedeSaint-ExupéryZiemia, planeta ludzi)Badanie1. Czy możesz powiedzieć, kto jest narratorem tego tekstu?Tak–autor,Saint–Exupéry.Totenprzypadek,gdywiemy,iżautoropisujeprawdzi-we,własneprzeżyciaiautentyczneosoby.Dlaosobyniewiedzącej,kimbyłpisarz,żeopróczMałego Księcianapisałsłynnepowieścioprzecieraniuszlakówlotni-czych–odpowiedźmożeniebyćjednoznaczna.

2. Scharakteryzuj tego narratora.Możemygoutożsamić z autorem.Używanarracji pierwszoosobowej, znajdujesięwświecie,któryopisuje.Niejestwszechwiedzący,opisujewłasneprzeżycia.

II. Widząc, że barometr stale spada, Kapitan MacWhirr myślał sobie: „Jakaś pa-skudna pogoda tłucze się po okolicy”. Tak sobie właśnie pomyślał. Doświadczył już kiedyś dość paskudnej pogody […] Wyszedł na mostek, ale i to nie przyniosło ulgi.

(JosephConrad,Tajfun)BadanieCzy mamy tu do czynienia z narratorem wszechwiedzącym? Po czym to poznać?Tak–wszechwiedzącynarratorobserwujezachowaniekapitanaiopisujejegoreak-cjęnapogodę.Alecowięcej–znaiprzekazujemyślibohatera,informujeteżczy-telnikaojegoprzeszłości.Towystarczającedowodywszechwiedzy.

Przeczytaj teksty:

skup się na rozpoznaniu – kto opowiada historię.

24

Egzamin gimnazjalny Pytanie z wiersza

Na pewno najważniejszy w wierszu jest podmiot liryczny. Ale utwór może też mieć swojego bohatera! To kto inny niż podmiot i trzeba umieć te osobistości rozróżniać.

Bohater liryczny

Trzy osoby wiersza

Osoba,doktórej skierowany jest utwór,odbiorcainwokacji,apostrof,pytańipo-uczeń.

Głosmówiący,osoba,którasięwypowia-da,wyrażaswojeuczucielubopowiada.

Podmiotwyraźnieróżnisięodadresataibo-hatera–jestsiłąwyższą,toonzwracasięlubopowiada.Acowsytuacji,gdymówidosiebieiprezentujeautobiografię?Samjest podmiotem, adresatem i bohaterem.Szczególniezwariowanynaswoimpunk-ciepodmiot.

Ktoś,okimopowiadapodmiot.Obecnywutworzejakotemat,bohater,ważnapo-stać,którejpoświęconowiersz.

zapamiętaj

Kiedypodmiotlirycznyzwracasiędobo-hatera,wówczas„ty”i„on”lirycznetotasamaosoba.Wniosek:Adresatmożebyćbohaterem!

podmiotliryczny–poeta,zbolały ojciec, samKo-chanowskiadresat:Urszulkabohaterliryczny:Urszulka

podmiot liryczny – trze-cioosobowy (możemy goutożsamićzpoetą)

bohater liryczny – zbioro-wy: żołnierze, powstańcy1944roku

kilka przykładów

Szedł po świecie Bajdała,Co go wiosna zagrzała –Oprócz siebie – wiódł szkapę, oprócz szkapy – wołu,Tyleż tędy, co wszędy, szedł z nimi pospołu. BolesławLeśmian Dusiołek

Znasztenwiersz.Jakmyślisz,czymaontylkojedne-gobohateralirycznego?Zwróćuwagęnatytuł.

Orszulo moja wdzięczna, gdzieś mi się podziała?W która stronę, w którąś się krainę udała?Czyś ty na wszytki nieba wysoko wzniesionaI tam w liczbę aniołków małych policzona? JanKochanowski Tren X

Zwróćuwagę,żemaszdoczynieniazapostrofą (zwro-temdoUrszulki),atakżeznagromadzeniempytań.

Żołnierze smukli. Twarzyczki jasne,a noce ciemne trą się i gniotą,lądy się łamią, sypie się złotoi chyba pancerz ziemi za ciasnypęka rozsadza i grzmi, i grzmi. KrzysztofKamilBaczyńskiZ lasu

podmiot liryczny – trzecio-osobowy narrator balladylirykapośrednia

bohaterutworu:Bajdała

• Podmiot liryczny –głosmówiącywwierszu,lirycz-ne „ja”, ktoś ktomówi, ale niemusibyćtożsamyzpoetą.

• Bohater liryczny –postać, którąutwórprzedsta-wia.Opróczniejszukajpodmio-tu.Możebyćzbiorowy,możeteżbyćadresatem.

• Inwokacja –zwrotdomuzy,Boga,istotnad-przyrodzonych,ważnegoadresa-ta,umieszczonanawstępieutwo-ruepickiego.Słynnainwokacja:Litwo! Ojczyzno moja.

• Apostrofa –zwrotdokogośwutworzelite-rackim.Jest tozwrotbezpośred-nidowybranegoadresata,częstouroczysty(Matko moja!).

„Ja”lirycznePodmiot

„Ty”liryczneAdresat

„On”lirycznyBohater

25

EdusEjaMatematyka

Zbiory i przedziały liczbowe

Czym są zbiory?Najprościej:zbiórtozestawpewnychelementów.Jakietomogąbyćelementy?Najróżniejsze!Anajważniejszejestto,żemusiszznaćregułę,któraokreśli,jakieelementybędąnale-żałydozbioru.Naprzykładjeśliokreślisz,żedozbiorubędąnależałytylkodomyzczerwonymidacha-mi,todomzzielonymdachemznajdziesiępozazbiorem.Samnależyszdozbioru.Jakiego?Naprzykładdozbioruosóbmiędzydrugimadwudziestymdrugimrokiemżyciaczydozbioruosóbob-jętychwPolsceobowiązkiemszkolnym.Jestteżnieskończeniewieleróżnychzbiorów,doktórychniebędziesznależał.Naprzykładzbióruczniównieumiejącychczytaćalbozbiórludziurodzonychprzedrokiem1435.Wszystkozależyodtego,jakdanyzbiórokreślimy,czylizdefiniujemy.

jakie mogą być zbiory? Skojarztrzyopcje:

Opcja IZbiorymogąmiećokreślonąliczbęelementów,np.takimzbiorembędziezbiórdnitygodnia.Dlaczego?Botenzbiórmaokreślonąliczbęelementów,jestich7:{poniedziałek,wtorek,środa,czwartek,piątek,so-bota,niedziela}Zbiórmającyokreślonąliczbęelementówtozbiór skończony.

Opcja II Zbiorymogąmiećnieskończeniewieleelementów,np.takizbiórtworzągwiazdynaniebie.Przecieżniewiemy,ileichjest.Zbiórmającynieskończeniewieleelementówtozbiór nieskończony.

Opcja IIIIstniejeteżzbiór,któryniemażadnychelementów.Jaksięnazywa?Tozbiór pusty.

Zapamiętaj!

Zbiór to zestaw elemen-tów należących do okre-ślonej kategorii.

Czym są zbiory liczbowe?

To zbiory, w których ele-mentami są liczby.

Czym są liczby pierwsze?

To wszystkie liczby natu-ralne większe od 1, któ-rych jedynymi dzielnika-mi są liczby: 1 i dana licz-ba np. (3, 7, 11, 17).

Czym jest dzielnik licz-by?

To liczba, która dzieli bez reszty daną liczbę.

zanim powtórzysz działania na zbiorach liczbowych, przypomnij sobie całą rodzinkę liczb!

•Liczbynaturalnetowszystkieliczbycałkowitenieujemne,toznaczy:1,2,3,4,5,6,7itakdalej…Doliczbnaturalnychnależytakżezero.Jestononajmniejsząliczbąwtymzbiorze.Aktóraliczbajestnajwiększa?Niemożemytakiejokreślić,ponieważliczbjestnieskończeniewiele.

•Liczby całkowite toliczby1,–1,2,–2,3,–3,4,–4,5,–5,6,–6itd.Wyróżniamywśródnichliczbycałkowitedodatnie,np.1,2,3,4,itd.,orazliczbycałkowiteujemne,np.–1,–2,–3itd.

•Liczby wymiernetowszystkieliczbydającesięzapisaćzapomocąułamkazwykłego,wktórymlicznikimianowniksąliczbamicałkowitymi.Dozbioruliczbwymiernychnależąwięcwszystkieliczbycałko-

witeorazwszystkieułamkizwykłe,np.1, .

•Liczby niewymiernetotewszystkieliczbyrzeczywiste,któreniesąliczbamiwymiernymi;mająswojemiejscenaosiliczbowej,aleniedasięichprzedstawićwpostaciułamkazwykłego,wktórym

licznikimianowniksąliczbamicałkowitymi,np. .

•Liczby rzeczywistetowszystkieliczbywymierneiniewymierne.

26

Epoka literacka

Czy wiesz, jak nazy-wają się wielkie liczby używane w Polsce?

Będą to kolejno: milion, bilion, trylion, kwadry-lion, kwintylion, seksty-lion, septylion, oktylion, nonilion, decylion itd. aż do nieskończoności…

Zapamiętaj symbole!

R – zbiór wszystkich liczb rzeczywistych

IW – zbiór liczb niewy-miernych

W – zbiór liczb wymier-nych

C – zbiór liczb całkowi-tych

N – zbiór liczb natural-nych

R

W

C -3;-2;-1;0;1;2;3

N 0;1;2;3;4;5;6;7;8

Co wynika z tego rysunku?

•Każdaliczbanaturalnajestwięcliczbącałkowitą,każdaliczbacałkowitajestliczbąwymierną,każdazaśliczbawymiernajestliczbąrzeczywistą.

•Zbiórliczbnaturalnychzawierasięwzbiorzeliczbcałkowitych,zbiórliczbcałkowitychwzbiorzeliczbwymiernych,azbiórliczbwymiernychwzbiorzeliczbrzeczywistych.

jak określić, które elementy należą do danego zbioru?

Spójrznaprzykład!

NiechzbiórAbędziezbiorem•liczbcałkowitych,•większychod-8,•będącychwielokrotnościąliczby7.

Natejpodstawiemożemyjasnookreślić,którezprzykładowychelementówbędądoniegonależały.

Zaczynamy:•Pies–nie,boniejestliczbą!•-123,8–nie,bojestmniejszeod-8inadodatekniejestcałkowite!•5–teżnie,boniejestwielokrotnościąliczby7!•28–tak,bospełniawszystkietrzywarunki!

działania na zbiorachZbiory,podobniejakliczby,możeszdodawać,odejmowaćlubmnożyć.

Suma zbiorów A i Btozbiórtychelementów,którenależądozbioruAlubB.Zapamiętajsymbol: tosumazbiorówAiB.

IW

27

EdusEjaRóżnica zbiorów A i Btozbiórelementów,którenależądozbioruAinienależądozbioruB.Zapamiętajsymbol: toróżnicazbiorówAiB.

Iloczyn zbiorów A i Btozbiórelementów,którenależąjednocześniedozbioruAidozbioruB.Zapamię-tajsymbol: toiloczynzbiorówAiB,czyliichczęśćwspólna.

Możeszteżwykonywaćdziałaniazłożone,naprzykład: .

Cotoznaczy?OdczęściwspólnejzbiorówAiBtrzebaodjąćzbiórC.Takbędziewyglądałrysunek!

C

A A

Zapamiętaj symbole!

suma zbiorów:

różnica zbiorów: \

część wspólna:

– zbiór A zawie-ra się w zbiorze B, czyli A jest podzbiorem zbioru B.

Czym jest przedział liczbowy?

Przedziałliczbowytonicinnegojakzbiórliczb.Aterazważnedefinicje:

•Przedział liczbowy otwarty tozbiórwszystkichliczbrzeczywistychmniejszychodb i jednocze-

śniewiększychoda.Czyliliczbya i bdoniegonienależą.Jakiśprzykład?Przedział tozbiór

wszystkichliczb,któresąmniejszeod ,alewiększeod3.Oto10przykładowychliczbnależącychdo

tegoprzedziału: ,4, , ,5, , ,7, .

•Przedział liczbowy domknięty tozbiórwszystkichliczbrzeczywistychniewiększychodb i jed-nocześnieniemniejszychoda.Czyliliczbya i bnależądotegoprzedziału.Naprzykład:jeślidoprzedzia-

łuotwartego dodamyzbiórdwuelementowy ,tootrzymamyprzedziałdomknięty:

28

Gramatyka

Przysłówek odpowiada na pytania: • jak? (wysoko) • gdzie? (blisko) • kiedy? (wczoraj)

funkcja

1. określa cechy czynności(łączysięzczasownikiem)jak? – skacze wysoko, gdzie? – mieszka blisko, kiedy? – odwiedził mnie wczoraj

2. określa cechy innych cech (łączysięzprzymiotnikiemiinnymprzysłówkiem)– niezwykle piękny– bardzo ładnie

3. określa okoliczności,np.czas,miejsce

4.określasposób robienia czegoś,wykonaniajakiejśczynno-ści,np.gdymówimy,żeTomek napisał wypracowanie.

możemyokreślićjaknapisał,np.szybko, starannie, – te wyrazysąprzysłówkami.

Pochodzenie przysłówkówNajczęściejprzysłówkipowstająodprzymiotników,np.

ładny – ładnie,wesoły – wesoło,miły – miło,bliski – blisko,szybki – szybko.

Pamiętaj!Sąteżprzysłówki,któreniepochodząodprzymiotnikówiniestopniująsię.całkiem, wczoraj, zawsze, jutro, wszędzie, tylko.

Uwaga! Na pytania gdzie?, kiedy? odpowiadają także wyrażenia przyimkowe, np. w domu, w szkole, na stole, za tydzień, za miesiąc,któreniesąprzysłówkami,ponieważwyrażenieprzyimkoweskładasięzprzyimka(w, za, na) i rzeczownika (dom, szkoła, tydzień, miesiąc).

Uwaga! Przysłówki pochodząceodprzymiotników (ładny – ładnie, miły – miło, piękny – pięknie, cichy – cicho) podlegająstop-niowaniu:pięknie – piękniej – najpiękniejPrzysłówkiutworzonedoinnychczęścimowyniestopniująsię(wczoraj,zawsze,wszędzie,jutro).

PRzYsŁóWEk

Stopniowanie przysłówków

Przysłówkipochodząceodprzymiotników–takjakprzymiotniki–stopniująsię,czylipokazująróżnenatężeniedanejcechy.

stopień Stopniowanieregularne stopniowanienieregularne stopniowanie opisowe

równy wesoło źle starannie

wyższy weselej gorzej mniej (bardziej) starannie

najwyższy najweselej najgorzej najmniej (najbardziej) starannie

Nieodminne części mowy cz. II

29

EdusEja

Funkcja • nazywanie zależności między częściami mowy,np. piłka może być:

nad (siatką) za (siatką) przy (siatce) przed (siatką) pod (siatką) obok (siatki) w (siatce)

Ze względu na budowę wyróżniamy przyimki:proste: z, po, na, do , w, przed, za, koło, nad, od, o, dla, bez, przyzłożone: zza, znad, sponad, spomiędzy, spoza, poprzez, pośród

Uwaga!Przyimkizłożonezdwóchprzyimkówpiszemyzawszełącznie.

Podpowiedź! Pisowniapoczątkowego z-,s-wprzyimkachzłożonych jestzawszezgodnazwymową,np.znad,spod

Zapamiętaj!Przyimkiwpołączeniuz:– rzeczownikami (w domu),– zaimkami (na siebie),–innymiczęściamimowyodmieniającymisięprzezprzypad-

ki (na dobre)tworząwyrażenia przyimkowe.

Pamiętaj!Toprzyimeknarzucainnymczęściommowyformęprzypadka;•w czym? (Ms.)–w domu,•na kogo? (B) – na siebie,•na co?(B.)–na dobre

PRzYImEk

WYkRzYkNIk

Funkcja

• uwydatnianie emocji i woli mówiącego ojej! aj! ach! och! hej! hop! hura! hi, hi! hejże! halo! Hura! Dostałem szóstkę!Ojej, zbiłem szklankę!

•Wykrzyknika możesz też użyć, gdy chcesz kogoś zawołać,np.Hej, Tomek!Chodź do nas!

•Wykrzykniki naśladują odgłosy instrumentów i różnych zja-wisk przyrody, np. bim–bam–toodgłosdzwonu,tra ta ta ta–toodgłostrąbki,

kap, kap–toodgłospadającegodeszczu,hau, bęc, plum, ćwir, ćwir;stuk–puk;szur, szur,hi, hi, ho, ho, fuj, fe, brr, eee…, bęc, trach, brzdęk, cii, pst, wio,chlup, puk.

Zapamiętaj!Wykrzyknikioddzielamyodinnychwyrazówwzdaniualboprzecinkiem,alboznakiemwykrzyknika,np.:Hura, jadę na obóz.Hura! Jadę na obóz.

Funkcja• spajanie wyrazów lub zdań,np.Kasia i Marysia,Będę pisał i liczył. Kupię lody albo gofry.Pójdę na spacer, ale nie wybiorę się do kina.

Przykłady spójników: i, oraz, ale, a, ani, lecz, jednak, zaś, albo, że, więc, bo, dlatego,

czyli, zatem, żeby, aby, by, jeśli, jeżeli, chociaż, gdyby, ponieważ, gdyż, aż, jak, ni, bądź, tudzież, niż

Zapamiętaj!Przecinka nie stawiamy przed spójnikami: i, oraz, albo, lub, ni, ani, bądź, tudzież

(chybażektóryśztychspójnikówpowtarzasię,np.Lubię i lody, i gofry, i owoce).

sPójNIk

30

Epoka literacka

30

EgzamingimnazjalnyHistoriaHistoria – TEST

XVI wiekWielkie odkrycia geograficzne

1. Połącz pojęcie z jego definicją.A.astrolabium,B.kompas,C.log

1.Przyrząddopomiaruprędkościpłynącegostatku.2.Przyrząddonawigacjiwedługpołożeniagwiazd.3.Przyrządnawigacyjnysłużącydowyznaczaniabieżącegokierunkupołudnikamagnetycznego.

2. Podkreśl przyczyny podejmowania wypraw odkrywczych:A.WybudowaniekaraweliprzezPortugalczyków.B.OdkryciewśredniowieczumapPtolemeusza.C.LegendyobogactwachAmeryki.D.ChęćodkryciadrogilądowejnazachódEuropy.E.ChęćodkrycianowejdrogimorskiejdoIndiiiChin.

3. Podpisz portrety wielkich odkrywców:AmerigoVespucci.................,VascodaGama................................,KrzysztofKolumb.................,FerdynandMagellan........................

A. B. C. D.

4. Przyporządkuj odkrywcom narodowość oraz zasługi.Włoch, Hiszpan, Portugalczyk

1.KrzysztofKolumb 2.VascodaGama3.FerdynandMagellan 4.AmerigoVespucci

A.DopłynięciedoIndii. B.OpłynięcieZiemi.C.Nazwajednegozkontynentów. D.OdkrycieAmeryki.

Konsekwencje wielkich odkryć geograficznych

1. Uzupełnij tabelę.Tenochtitlan,krwaweofiaryskładanebóstwom,monumentalnaarchitektura,świątyniewformiepiramidschodkowych,Słoń-ce–stwórcaigłównebóstwo,mistrzowiekamienia,hodowlalam,alpag,kamienneboiskadogrywpiłkę,pismo,znakomicimatematycy,astronomowie,rolnictwo,GrecyNowegoŚwiata,bogatewyrobyrzemiosła,„pływająceogrody”,ceramikazdo-bionainkrustacjamiimalowidłami

Majowie Aztekowie Inkowie

HISTORIA – TEST

31

EdusEja

31

EdusEja2. Uzupełnij luki, dostosowując formy wyrazów.Afryka,Anglia,Hiszpania,FrancjaiHolandia,Portugalia,NowyŚwiat,czarnyniewolnik

Napodbitychterenach(a)…….........….......................…......najpierw(b)….....................i(c)………..………..,apóźniej(d).........................................................oraz(e)..................................zakładalikolonie.

Podstawowąsiłęrobocząnaplantacjachtrzcinycukrowejibawełnystanowili(f)................................….................................................sprowadzaniwnieludzkichwarunkachz(g)..........................................

3. Wymień 5 skutków wielkich odkryć geograficznych. Uwzględnij konsekwencje odkryć dla Starego i Nowego Świata.

StaryŚwiat NowyŚwiat–…………………………. –………………………….–…………………………. –………………………….–…………………………. –………………………….–…………………………. –………………………….

Kultura odrodzenia we Włoszech

1. Rozwiąż krzyżówkę.

1.Kolebkaepokiodrodzenia.2.WynalezionyprzezGutenberga.3.Innanazwaodrodzenia.4.Okreswdziejachkulturyeuropejskiejzapoczątkowanyprzezodrodzenie.5.„Człowiekrenesansu”–wszechstronnieutalentowanymalarz,rzeźbiarz,architekt,inżynier,medykżyjącynaprzełomieXV/XVIwieku.

6.Prądumysłowyikulturalnyskupionynażyciuduchowymispołecznymczłowieka.7.Zamożnyopiekunartystów,uczonych.8.Epoka,doktórejnawiązywalitwórcyodrodzenia.9.ProjektantkopułyBazylikiśw.PiotranaWatykanie.10.Twórcateoriiheliocentrycznej.

2. Do poniższych dzieł dobierz tytuły i nazwiska twórców.

A. B. C. D. E. F.

1.StworzenieEwy.............................................., 2.MonaLisa..................................................................,3.Pietawatykańska............................................, 4.Damazgronostajem..................................................,5.Madonnazeszczygłem..................................., 6.MadonnaSykstyńska.................................................

LeonardodaVinci,MichałAnioł,RafaelSanti

32

Epoka literacka

32

EgzamingimnazjalnyHistoria

Renesans w Europie1. Zaznacz P (Prawda) lub F (Fałsz).

P F

a)RenesanswEuropietrwałodIpoł.XIVwiekudoIIpoł.XVIIwieku.

b)JanGutenbergw1450rokuwynalazłprasędrukarskąorazaparatdoodlewaniaczcionek.

c)ErazmzRotterdamu-„obywatelświata”tojedenznajwybitniejszychhumanistówepo-kirenesansu.

d)WdzielePochwała głupotyErazmzRotterdamuostropotępiałnietolerancjewobecchrze-ścijan.

e)AnglikTomaszMorusjestautoremUtopii,wktórejopisujeidealnyustrójpaństwowynawyspie„Nigdzie”

f)MikołajKopernik–twórcateoriiheliocentrycznejopublikowałswojeodkryciewdziele„Oobrotachsferniebieskich”,któreukazałosiędrukiem300latpojegośmierci.

Reformacja i kontrreformacja1. Połącz pojęcie z jego wyjaśnieniem.

A.reformacja B.odpustC.kontrreformacja D.inkwizycja

1.przejęcieprzezwładzęświeckąwłasnościkościelnejlubuprawnieńwładzykościelnej2.odpuszczeniekaryzagrzechyprzeszłe,obecneiprzyszłe,wtympośmiertne(wczyśćcu)wzamianzaopłatypieniężne3.ruchreligijno-polityczny,któryspowodowałrozbiciechrześcijaństwazachodniego4.ruchreligijny,politycznyikulturalny,któregocelembyłoprzeciwstawieniesięreformacji5.sądykościelneścigająceikarząceodstępcówodwiary

2. Uzupełnij notki encyklopedyczne o pojęcia.

A.……………..–twórcaMarcinLuter,Niemcy;początek–1517r.,Wittenberga–95tezoodpustach;przyczyna–protestprzeciwkosprzedażyodpustów;założenia–sekularyzacja,tłumaczenieBibliinajęzyknarodowy,zniesieniecelibatu,podważenieprymatupapieży, zniesienie uprzywilejowanej pozycji kapłanów, ograniczenie kultu świętych, odrzucenie sakramentówzwyjątkiemchrztuikomunii;skutek–1555rok–pokójreligijnypodpisanywAugsburgu.

B.………….................................................................……–twórca–JanKalwin,Francuz;miejscedziałania–szwajcarskaGenewa;założenia–odrzuceniewładzypapieskiej,zniesienieurzędówbiskupów,Biblia–jedyneźródłowiary,teoriapred-estynacji,sumiennapracazgodnaztalentemzesłanymprzezBoga,bezwzględneprzestrzeganienakazówreligijnych,nietoler-ancjawobecprzeciwnikówreligijnych,zniesieniecelibatu,odrzuceniekultuświętych,odrzuceniesakramentówzwyjątkiemchrztuikomunii.

C.………………...–twórca–HenrykVIII,Anglia;przyczyna–odmowapapieżaunieważnieniamałżeństwakrólaAngliizKatarzynąAragońską;początek–1534rok–ogłoszeniemonarchygłowąKościoła;założenia–zachowaniewiększościkatolickichobrzędówiceremonii,utrzymaniehierarchiikościelnejzbiskupaminaczele,likwidacjazakonów,przejęciedóbrkościelnych,zniesieniecelibatu,zachowaniekultuświętych,sprawowanieliturgiiwjęzykunarodowym.

3. Przyporządkuj założenia odpowiednim wyznaniom.odrzuceniechrztudzieci,powrótdoideałówpierwszychchrześcijan,podważanieboskościChrystusa,rezygnacjazkultuob-razówreligijnych,pacyfizm,arianie,tolerancjareligijna,rezygnacjazwnoszeniaświątyń,odrzuceniedogmatuoTrójcyŚwiętej,rezygnacjazwnoszeniaołtarzy,powrótdoprostotyżyciapierwszychchrześcijan,odrzucenieprzemocywżyciuspołecznym

Anabaptyści Antytrynitarze

33

EdusEja

33

EdusEja4. Przeczytaj tekst i wykonaj związane z nim polecenia:

Trydenckie wyznanie wiary z 1564 roku (fragmenty)Najochotniej uznaję i przyjmuję to, co Apostołowie i Kościół podają do wierzenia oraz wszystkie tegoż Kościoła zwyczaje i ustawy. Podobnie przyjmuję Pismo św. według tego znaczenia, w jakim je pojmowała i pojmuje święta Matka Kościół, i do któ-rego należy wydanie sądu o prawdziwym znaczeniu i wyjaśnianiu Pisma św. Nigdy nie będę go pojmował i wyjaśniał inaczej, jak zgodnie z jednomyślnym przekonaniem Ojców.

Wyznaję także, że siedem jest w prawdziwym i właściwym tego słowa znaczeniu sakramentów Nowego Prawa, ustanowio-nych przez Pana naszego Jezusa Chrystusa dla zbawienia rodzaju ludzkiego, chociaż nie w tym sensie, by wszystkie były każ-demu niezbędne. [...] Wyznaję, że przynoszą one łaskę, z tym że chrztu, bierzmowania i kapłaństwa nie można powtarzać bez świętokradztwa [...].

Wierzę niezachwianie, że istnieje czyściec i że duszom tam zatrzymanym pomagać może wstawiennictwo wiernych. Wierzę również, że należy czcić i wzywać świętych, królujących razem z Chrystusem, którzy ofiarują za nas modlitwy swe Bogu i któ-rych relikwie trzeba czcią otaczać. [...] Uznaję też, że Chrystus Pan udzielił Kościołowi władzy nadawania odpustów i że ko-rzystanie z nich jest bardzo zbawienne dla wiernych.

Uznaję święty, katolicki i apostolski Kościół Rzymski, Matkę i Mistrzynię wszystkich kościołów, a Rzymskiemu Biskupowi, następcy księcia Apostołów, błogosławionego Piotra, jako namiestnikowi Jezusa Chrystusa, ślubuję i przyrzekam prawdziwe posłuszeństwo.Religie Wschodu i Zachodu. Wybór tekstów źródłowych,pracazbiorowapodredakcjąK.Bańka,Warszawa1991,s.295-296.

A. Na podstawie powyższego tekstu wymień min. 5 postanowień soboru trydenckiego (1545–1563):

–...........................................................................................................–...........................................................................................................–...........................................................................................................–...........................................................................................................–...........................................................................................................

B. Wymień 5 postanowień soboru trydenckiego niewymienionych w powyższym tekście źródłowym.

–...........................................................................................................–...........................................................................................................–...........................................................................................................–...........................................................................................................–...........................................................................................................

5. Uzupełnij kwestionariusz poświęcony jezuitom.

Założycielzakonu:………………....................................................................................……(narodowość,imię,nazwisko)Kolejneetapyżycia:–żołnierz,–ranny,–rekonwalescencja,–przemianaduchowa,–pustelnik,–pielgrzymkadoZiemiŚwiętej,–studiateologiczne,–założeniezakonujezuitóww1534rokuwParyżu

Innenazwyzakonu:

–…………………………...–…………………………..

Przyczynapowstaniapowyższychokreśleń:–…………………………………………

Regułazakonnasformułowanaprzezzałożyciela:……………………………………………………………………………………………………………..

Głównekierunkidziałalnościjezuitów:–....................................................................................................................................................................–....................................................................................................................................................................–....................................................................................................................................................................–……………………………………………...............................................................................................

34

Epoka literacka

34

EgzamingimnazjalnyHistoria

OdpowiedziWielkie odkrycia geograficzne

Odp. 1 A.2.,B.3.,C.1.Odp. 2 A.B.E.Odp. 3 A.KrzysztofKolumb B.VascodaGamaC.FerdynandMagellanD.AmerigoVespucciOdp. 4 1.WłochD.2.PortugalczykA.3.PortugalczykB.4.WłochC.

Konsekwencje wielkich odkryć geograficznychOdp. 1

Majowie Aztekowie Inkowie

świątyniewformiepiramidschodkowych Tenochtitlan rolnictwo

kamienneboiskadogrywpiłkę krwaweofiaryskładanebóstwom hodowlalam,alpag

udoskonaleniepismahieroglificznego monumentalnaarchitektura ceramika zdobiona inkrustacjami imalowidłami

znakomicimatematycy,astronomowie bogatewyrobyrzemiosła Słońce–stwórcaigłównebóstwo

GrecyNowegoŚwiata „pływająceogrody” mistrzowie kamienia

Odp. 2 a)NowegoŚwiata(b)Hiszpanie,(c)Portugalczycy,(d)Anglicy,(e)FrancuziiHolendrzy,(f)czarniniewolnicy,(g)Afryki.

Odp. 3

StaryŚwiat-stworzeniekoloniiwAmeryce,południowo-wschodniejAzji,-poszerzenierynkówzbytudlaeuropejskichproduktów,-importsurowcówdoEuropy(srebro,złoto),-importtowarówkolonialnych(kakao,kukurydza,tytoń,ananasy,ziemniaki),-rozwójEuropyZachodniej.

NowyŚwiat-napływEuropejczyków–kupców,osadników,wojskowych,żeglarzy,-chrystianizacjaprowadzonaprzezmisjonarzy,-powstaniekulturyAmerykiŁacińskiej.

Kultura odrodzenia we WłoszechOdp. 1 1.Włochy 2.druk3.renesans 4.nowożytność5.LeonardodaVinci 6.humanizm7.mecenas 8.antyk 9.MichałAnioł 10.KopernikOdp. 2A.–2.iE.–4.–LeonardodaVinciB.–1.iF.–3.–MichałAnioł,C.–6.iD.–5.–RafaelSanti

35

EdusEja

35

EdusEjaRenesans w Europie

Odp. 1 a)-F,b)–P,c)–P,d)–F,e)–P,f)-F

Reformacja i kontrreformacjaOdp. 1 A.–3,B.–2.,C.–4.,D.–5.Odp. 2 A.luteranizm,B.kalwinizm,C.anglikanizmOdp. 3

Anabaptyści Antytrynitarze

odrzuceniechrztudzieci odrzuceniedogmatuoTrójcyŚwiętej

powrótdoideałówpierwszychchrześcijan podważanieboskościChrystusa

powrótdoprostotyżyciapierwszychchrześcijan odrzucenieprzemocywżyciuspołecznym

rezygnacjazkultuobrazówreligijnych pacyfizm

rezygnacjazwnoszeniaołtarzy tolerancjareligijna

rezygnacjazwnoszeniaświątyń arianie

Odp. 4 A.–uznaniełacińskiegotłumaczeniaBibliizapodstawęnauczaniawiarykatolickiej,–utrzymaniesiedmiusakramentówświętych,–sakramentami,któremożnaprzyjąćtylkorazwżyciusąchrzest,bierzmowanieikapłaństwo,–utrzymanieprawdyoobcowaniuświętych(pomocduszomczyśćcowym),–utrzymaniekultuświętych,–utrzymanieprzekonaniaomocyodpuszczaniagrzechówdziękinabywaniuodpustów,–posłuszeństwopapieżowi.

B. –wprowadzenienakazunoszeniajednolitychsutann,–obowiązekstałegoprzebywaniaproboszczówwparafiach,biskupów–wdiecezjach,–zakładanieseminariówduchownychwceluzapewnienialepszegowykształceniaksiężom,–utrzymanieodprawianianabożeństwpołacinie,–opracowanieIndeksuksiągzakazanych.

Odp. 5 Założycielzakonu:HiszpanIgnacyLoyola

Innenazwyzakonu:–„żołnierzeBoga”,–„armiapapieża”

Przyczynapowstaniapowyższychokreśleń:–ślubposłuszeństwaskładanypapieżowi

Regułazakonnasformułowanaprzezzałożyciela:…trzeba być zawsze gotowym wierzyć, że to, co ja widzę jako białe, jest czarne, jeśli tak to określił Kościół.

Głównekierunkidziałalnościjezuitów:–nawracanienakatolicyzm,–zakładaniekatolickichszkółśrednich,–zakładaniekatolickichuczelniwyższych.

36

Angielski

Sugestie,poradyiofertymożna.zaserwowaćkomuśnastoroz-maitychsposobów.Otoniektóreznich.

Zwrotynajbardziejbezpośrednieinajmniejuprzejme.Move up. Rusz się.

Stop talking! Przestań gadać!

Stop making a nuisance of yourself! Przestać być utrapieniem dla innych!

Go on talking! Mów dalej.

Go away. Idź sobie.

Dowydawaniarozkazówbardzopomocnejestsłówkolet.

Let`s hurry then. – Pośpieszmy się więc.Let`s play chess, shall we? – zagrajmy w szachy dobrze?Let me try – pozwólcie mi spróbować.Let her come in. – niech wejdzie.Let him do it. – niech to zrobi.Let them go to London. – niech jadą do Londynu.

Izaprzeczonyrozkaz:

Don`t touch anything! – Niczego nie ruszaj!Don`t let him come here. – niech on tutaj nie przychodziDon`t let them go away – niech oni nie wyjeżdżająDon`t let them worry. – niech się nie martwiąDon`t let her smoke cigarette. – niech nie pali papierosówDon`t let us open the window. – nie otwierajmy okna

Owielełagodniejzabrzminaszprzekazskierowanydodrugiejosoby,abycośzrobiła,jeśliużyjemyzwrotów:

Leave the light on, will you? Czy możesz zostawić światło włączone?

Make me a cup of tea, will you? Czy możesz mi zrobić filiżankę herbaty?

Open the widow, will you, please.Zechciej proszę zamknąć okno,

Please ask him to ring me up again later.Proszę, poproś go, aby zadzwonił do mnie później.

Can you stand up, please. Czy możesz wstać, proszę?

Could you speak up, please. Czy mógłbyś mówić głośniej?

Would you sit down now. Czy zechciałbyś teraz usiąść?

Will you shut up. Czy zamkniesz się...?

Wszystkiepowyższeangielskiezdania(no,możezwyjątkiemostatniego)toprzykładygrzecznychpróśb.Sąstosunkowouprzej-medziękizastosowaniuczasownikówmodalnych:will,would,can,could,may,might.Dodatkowogrzecznościdodajeimdo-łączonenakońcumagicznesłowoplease.

Jeślichcemybyćwyjątkowomiliiuprzejmimożemyzastoso-waćktóryśztychwymyślnychzdań:

Will you be kind enough to buy me a drink? Czy będziesz tak uprzejmy i postawisz mi drinka?

Would you be so kind as to come to work on time, please.Zechce pani być tak dobra i przychodzić do pracy na czas, proszę?Would you be so kind as to brew some tea? Czy byłbyś tak uprzejmy i zaparzył herbatę?

Will you, please, get up and hand me this pencil? Czy możesz, proszę, wstać i podać mi ten ołówek?

Pewnąmodyfikacjąwkierunkuwiększejuprzejmościzawszejestsformułowaniepowyższychzdańwpostacipytań:

Do you think you can bring me some tea? Czy myślisz, że możesz przynieść mi herbatki?Do you think you could open the window? Czy myślisz, że mógłbyś otworzyć okno?

Tostarytrik:pytamyoopinię,zdaniedrugiejosoby,mająccałyczaswzamyślepolecenie,rozkaz–alejakuprzejmietobrzmi:czy myślisz, co myślisz, jak uważasz...

Możemyrównieżwyrazićnaszeprzekonaniecodozdolnościichęciwykonaniapewnejczynnościprzezkogośdrugiego:

I suppose you can clean the tables. Myślę, że możesz zetrzeć ze stołu.

I guess you could wash up, too. Pewnie mógłbyś też pozmywać.

I think you may cook supper. Zapewne możesz przygotować kolację.

I think you should become more punctual.Sądzę, że powinna pani być bardziej punktualna.

I reckon you might bring some wine. I pewnie mógłbyś przynieść wino.

Tymrazemgramynacudzejpróżności:jesteśtakzdolny,silny,inteligentny,przystojnyicotamjeszcze,żenapewnopotrafisz,zechcesz,będzieszwstaniezrobićdlamnie,bądźizamnietoczyowogłupstewko.

ZapamiętajteżzawiłąwformieitreścistrukturęDo you mind... i Would you mind...:

Do you mind shutting up? Czy nie ma Pan nic przeciwko temu, żeby się zamknąć?

Moveup!Rozkaz, polecenie, prośba

37

EdusEjaWould you mind flushing the toilet? Czy nie miałby Pan nic przeciwko spuszczeniu wody w toalecie?

Do you mind not singing for a moment? Czy nie ma Pani nic przeciwko temu, by przez chwilkę nie śpiewać?

Would you mind not dancing as well? A czy miałaby Pani coś przeciwko temu, by przestać też tańczyć?

Wouldn’t you mind stopping for a while and giving me this book?Czy nie mógłbyś przestać przez chwilę i podać mi tę książkę?

Prośbęlubpoleceniemożemyzasugerowaćpoprzezpytanie.Naprzykładkoleżankęnanapisaniezanasreferatu,możemyprzy-pochlebićsięmówiąc:

Why don’t you write that paper? Yor are so intelligent. Czemu ty nie napiszesz tego referatu? Jesteś taka inteligentna.

Chcącwmanewrowaćbratawupraniezajednymzamachemswo-ichinaszychskarpetek,zapodamy:

Why not wash my socks, too? It’s always easier whan you have more of those... Czemu miałbyś nie uprać i moich skarpetek? Zawsze łatwiej się pierze, gdy jest ich więcej...

Usiłującsprawić,byznowusiostrawyręczyłanaswwyprowa-dzaniupsanaspacer,walimy:

Listen, what about walking the dog? Rain is really good for your complexion. Co powiesz na spacer z pieskiem? Deszcz tak dobrze ci robi na cerę.

Wreszcie,nakłaniającrodzicównakupnonowegoroweru,po-prosimy:

Hey, how about getting me a new BMX? I’ve had the old one for almost three months now. Co powiecie na pomysł kupienia mi nowego BMXa? Przecież ten stary ma już prawie trzy miesiące.

Jeśliprośbynieskutkują,możemyposunąćsiędolekkiejperswa-zjiizawoalowanychgróźb,ot,choćbyiwtakiejformie:

You’d better feed the cat... or I’l1 have to do it. Lepiej nakarm kota... albo ja będę zmuszony to zrobić.

Wyrażenieyou’d bettertoskróconawersjayou had better – do zastosowaniaoczywiściedlawszystkichosób liczbypojedyn-czejimnogiej.Powyrażeniumamyzawszepodstawowąformęczasownika (bezokolicznik bez to).Jeszczeparęprzykładów:

You’d better make the beds. Lepiej pościel łóżka.

Sue’d better go home. Lepiej będzie, jak Zuzia pójdzie już do domu.

We’d better scram. Lepiej spływajmy.

Alecoznasząperswazją?Idźmydalej:

You really should lend me this book. Naprawdę powinnaś pożyczyć mi książkę.

You ought to smile a bit more. Powinnaś się nieco więcej uśmiechać.

Gdyprosimykogoślubsugerujemyzrobienieczegośmo-żemyużyćzdańzquestiontags:

•Poprośbiewypowiedzianejwtrybierozkazującymużyje-my can youlubcould youjakoquestiontag,np.

Open the window, can you? = Open the window, please. Otwórz okno, proszę.Pass me that book, could you? – Podaj mi tę książkę, proszę.

•Podon’t…użyjeszwill you?,np.Don’t feed my cat, will you? – Nie karm mojego kota, proszę.

•Polet’s…użyjeszshall we?,np.Let’s go home, shall we? – Chodźmy do domu, dobrze?

Teczasownikimodalne–should i ought to–wyrażająobowią-zek,obligację,powinność.Wznaczeniunieróżniąsięspecjal-nieniczym,tyle,żetrzebapamiętaćoformienastępującegoponichczasownika:

You should do it. (formabezto)ale:You ought to do it.(formapoprzedzonaprzezto).

Innyczasownikmodalny,must,określanakaz,ajegonegacja–mustn’t –stanowczyzakaz.Itak:

You must go and see that film. Musisz pójść na ten film.

You must visit me tomorrow. Musisz mnie jutro odwiedzić.

You mustn’t smoke here. Nie wolno tu palić.

You mustn’t steal. Nie wolno kraść.

Wszystkiezdaniasąbardzostanowczeiwymowne–musisz,niewolnoci,botakmówięijuż!

Grzeczniejwyrazimyzakazmówiąc:

Please, don’t put your feet on the table. Proszę, nie kładź nóg na stole...

Try not to be late next time. Następnym razem spróbuj się nie spóźniać.

Niematujużtakdefinitywnegonakazuczyzakazu,jakwzda-niach z must–tymrazemnaszawypowiedźtoraczejsugestia,podsuniętamyśl,delikatnapropozycja.

Kolejnymwyjściemskutecznymwnamawianiuznajomychnaczynność,którejsąraczejniechętni,jestudaćsolidaryzowaniesięznasząpotencjalnąofiarąidaćjejdobrą,koleżeńskąradę,stawiającsięwjejsytuacji:

If I were you, I would carry her suitcase. Na twoim miejscu poniósł bym jej walizkę.

If I were in your shoes, I’d buy some beer. Gdybym był w twojej sytuacji, kupiłbym piwo.

I would appreciate it if you were late less often. Doceniłbym to, gdybyś rzadziej się spóźniał.

38

geografGeografzajmujesiębadaniemiopisemzjawiskza-chodzącychwśrodowiskugeograficznym.Badalo-dowce,wulkany,jaskinie,głębinymórz,atmosferę,zjawiskagórotwórczeitrzęsieniaziemi.Zewzglę-dunabardzoszerokizakresbadanychprzezgeogra-fa składników środowiska przyrodniczego, istnie-jekoniecznośćwąskiejspecjalizacjiwposzczegól-nychobszarachwiedzy.Chcącpracowaćwtymzawodziemożeszspecjali-zowaćsięnp.w•geografiifizycznej,•geografiispołeczno-ekonomicznej,•geografiiturystyki,•geografiiczwartorzędu,•hydrologii,•glacjologii,•kartografii.

Predyspozycje•Tostudiaipracadlaludzizdusząpodróżnika,lubiącychprzestrzeńidzikąprzyrodę.•Zainteresowanieiciekawośćświata,otwartośćikomunikatywnośćtoniezbędnecechy,abydobrzeczućsięnatymkierunku.

•Geograf,podobniejakinnispecjaliścipracującywterenie,powinienposiadaćumiejętnośćnawiązywaniakon-taktuzludźmiipracyzespołowej.

•Ważnymicechami,jakwwieludyscyplinachnaukowych,sąspostrzegawczość,systematyczność,skrupulat-ność,umiejętnośćlogicznegomyśleniaiwyciąganiawniosków.

•Przydajesiędobrakondycjafizyczna,ponieważwielepracywykonujesięwterenie.

Inwestycje w liceum

•Zainwestujwponadprogramowąwiedzęzgeografii.Mniejbędzieszmiećpracynastudiach,zwłaszczanapierwszymroku.

•Opatrzsięzatlasemgeograficznym.Jesttopodstawowenarzędziepracystudenta.Abyniebyłotonudne,po-myśl,żeplanujeszsobiekolejnąegzotycznąeskapadę.

•Niemożeszzaniedbaćmatematyki.Jestnieodzownawpracygeografa.

•Trzeciważnyprzedmiottojęzykobcy.BardzosięprzydapodczasTwoichzagranicznychwypraw.

•RozwijajswojezainteresowaniaoglądającprogramypodróżniczeNationalGeographic,zaprenumerujmie-sięczniki„Podróże”i„Voyage”.

•WciągnijwrozwijanieswoichpasjiInternet.Znajdziesztammnóstwozdjęćiinformacji.

•Cennymdoświadczeniembyłobyzorganizowaniewakacyjnejwyprawy,napocząteknajlepiejwTatrylubSu-dety.Oczywiściezplecakiemaniebiurempodróży.

•Równieżzwykłąrowerowąeskapadęzamiastomożnawykorzystaćnaposzerzenieswoichgeograficznychzainteresowań.

•Dbajokondycjęfizyczną.Będziekoniecznapodczaswielodniowychćwiczeńipraktykterenowych.

Jacy ludzie studiują na geografii?

Geografia to studia dla podróżników, któ-rzy często decydują się na szalone wyprawy np. do Afryki, mając zale-dwie 100 dolarów w kie-szeni. Nieważne dla nich, w jakich warunkach będą mieszkać. Najważniejsze jest to, że coś zobaczą.

Chcę zostać...

geografem

Twoja przyszłość

Na studiach

Częste wyjazdy, rów-nież wakacyjne, powo-dują, że więź między stu-dentami a profesorami jest znacznie silniejsza niż na innych wydziałach. Również studenci między sobą znają się bardzo do-brze, są zgrani.

39

EdusEjastudia•Nazajęciachzkartografiiitopografiinauczyszsięrysowaćmapy,anawykładachzmeteorologii i kli-

matologiipoznaszcałespektrumzagadnieńzwiązanychzpogodąiklimatem.

• Na geologiipoznaszcałą,skomplikowanąhistorięZiemiorazdziesiątkizjawisk,którerządząjejbudową,do-wieszsięjakidlaczegoprzemieszczająsiękontynenty,jakpowstajągóry,lodowceimoreny.

•Naćwiczeniachbędzieszbadałwłaściwościskałiminerałów,kruszącimielącje,oglądającpodmikrosko-pemipolewająckwasem.

•GeomorfologiaodkryjeprzedTobątajemnicetworzeniarzeźbyterenu,natomiastpohydrologiibędzieszeks-pertemodrzek,jezioriźródeł.

•Pogeografii fizycznej PolskibędzieszmiałcalutkąmapęPolskiwyrytąwpamięci,bezbłędniewskażesznamapieBeskidMały,BeskidWyspowyczyPojezierzeDrawskie.

•NawyższychlatachczekająCięzajęciazgeografiiprzemysłu,glacjologii,ochronyśrodowiska,geografiire-gionalnej,zaludnieniaiosadnictwa,rolnictwa,turyzmu,geoekologiiikształtowaniakrajobrazu,klimatologiiiochronyatmosfery...

•Natrzecimrokupozaliczeniuprzedmiotówzpedagogiki,psychologii,metodykiorazpraktykiwszkolezdo-będzieszkwalifikacjenauczycielskie.

PraktykiSpecyfikąiatrakcjągeografiisąćwiczeniaipraktykiterenowe,naktórestudenciwyjeżdżająkilkarazydorokuwróżneregionyPolski.Najczęściejodbywająsięwgórach–TatrachlubSudetach,aletakżenaPomorzuiMazurach..•Naćwiczeniachzgeologiistudencipoznająskałyiwykonująprofileichułożeń.

•Naćwiczeniachzkartografiitworząmapyterenu.

•Podczaspraktykzmeteorologiizbierająopady,mierzątemperatury,ciśnienieorazwilgotnośćpowietrza.

•Praktykizgleboznawstwapolegająnarysowaniuprofilówgleb.

•Celemćwiczeńztopografiijestnauczeniesporządzaniaszkicówterenowychimapysytuacyjno-wysokościo-wejniewielkiegowycinkaobszaru.

•Podczaszajęćzgeografiispołeczno-ekonomicznej,przeprowadzasięankietyibadanp.strukturęzatrudnie-nianadanymterenie.

specyfika kierunkuStudencitegokierunkuczęstopodróżująpoświecie,włócząsiępomiejscachgdziediabełmówidobranoc. WyjeżdżająnaSyberię,doMongolii,Chin,obowiązkowoprawiezaliczająIndie,coodważniejsiruszajądoAfrykialboAmerykiPołudniowej.Takdaleko,nailewystarczyimpieniędzynabiletlotniczy.

Perspektywy pracy

Studiageograficzneprzygotowujądopracy:

•wszkole,jakonauczycielageografii;

•wadministracjirządowejisamorządowej-winstytucjachzajmującychsięochronąprzyrody,-winstytucjachzajmującychsięocenąśrodowiskaprzyrodniczegodlapotrzebgospodarczych,-winstytucjachzajmującychsięprognozowaniemmeteorologicznymihydrologicznym;-winstytucjachplanowaniaregionalnegoiprzestrzennego;

•wbiurachturystycznych(jakopiloci,przewodnicy,rezydenci,pracownicybiurpodróży);

•wwydawnictwachkartograficznych,naukowychipopularnych.

•Cinajbardziejambitnipozostająnauczelnilubtrafiajądoniezliczonychinstytucjibadawczo-naukowych.

Studianageografiiprzygotowują,natomiastniegwarantująpracy.Ofert,któremogłybyzaspokoićrozbu-dzonezainteresowania,niejestdużo.Dlategoabsolwencizałapująsiędopracywbiurach,administracji,ubezpieczeniachiwbankach.

Inne przedmioty• matematyka ze staty-

styką,•wstęp do geografii,• podstawy ekonomii,•geografia społeczna,•zastosowanie informa-

tyki w geografii,• elementy astronomii

w geografii,• matematyka ze staty-

styką, • zastosowania informa-

tyki w geografii.

Co jest najciekawsze?

Geologia i klimatolo-gia. Popularnością cie-szą się także teledetekcja (zbieranie i opracowywa-nie danych o zjawiskach i procesach zachodzą-cych na powierzchni Zie-mi i w atmosferze).

Przykładowe specja-lizacje

• Klimatologia i ochrona atmosfery;

• hydrologia i gospodar-ka wodna;

• geomorfologia;• geoekologia;• geomorfologia z ele-

mentami sedymen-tologii;

• geoekologia i kształto-wanie krajobrazu;

• teledetekcja;• geografia społeczno-

ekonomiczna;• geomorfologia i geolo-

gia czwartorzędu;• geografia krajów roz-

wijających się;• geografia regionalna;• geografia turyzmu;• kartografia;• dydaktyka geografii;• klimatologia i meteoro-

logia;• planowanie i zago-

spodarowanie prze-strzenne;

• gleboznawstwo i ochrona gleby.

40

Epoka literacka

40

EdusEjaGaleria

Salvador Dali – Sen

Patrzysznasen!Ina„Sen”–takbowiemzatytułowałswójniezwykłyobrazSalvadorDali–malarz,którymalowałsny,obsesje,urojenia...Chciałobrazyzgłębipodświadomościludzkiejwyciągnąćnawierzch,ujawnić,pokazaćświatu.Natymmiędzyinnymipo-legasurrealizm–nurtwliteraturze,sztukachplastycznych,nawetwfilmie.Dotrzećdopokładów,którychsobienieuświa-damiamy,aonewnastkwią,czasemkłują,czasemkoją.Takąnieświadomąsferąsąteżmarzeniasenne–każdymatoswo-jeitylkoswoje„drugieżycie”.Iczasemniepamięta,cosięwnimdziało!DlategospotkaniezpłótnemDalegojestoka-zjąjedyną,frapującąipociągającą–możemyobejrzećczyjśsen.Wejśćwprzestrzeńtegosnu,wiejegrozą.Jesttamupior-

niepusto,cicho,sennie...Wcentrumtwarz„upięta”zjakiejśmateriizapomocąpodpórek–takatwarzmożesięczłowie-kowiprzyśnić!Chociażnie–niejeststraszna,cierpiąca,niejestpotworna.Popatrz–jestnieprzytomniezmęczona,śpiigdybynietedziwacznepodpórkispłynęłabynaziemięjakchustaizatraciłarysytwarzy.ZresztąwtejdziwnejKrainieSnuwszystkowymagapodpory–nawetzwykły,małypies.Nie,wizytatambyłabyniebezpieczna–nierealnyzamekkusi,alewnimnapewnośpikrólewnaicałaświta.Czytosen-nykoszmarDalego?Może.Albo takwyobrażasobieKra-inęSnówiBogaSnu.Może.Możenie.Najważniejsze,żetawizjaniepokoiiniepozostawinaszejwyobraźniobojętnej.Atakżenaszychsnów.

KwiecieńKwiecień Maj