iran devrimi

8/14/2019 Iran Devrimi

http://slidepdf.com/reader/full/iran-devrimi 1/261



T.C

ANKARA ÜNİVERSİTES İ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

Kamu Yönetimi ve Siyaset Bilimi

(Siyaset Bilimi) Anabilim Dalı

AYDINLARIN, DİNİ LİDERLER VE ESNAFIN

İRAN'IN YAKIN DÖNEM TOPLUMSAL HAREKETLERİNDEKİ

VE DEVRİMLERİNDEKİ ROLLERİNİN İNCELENMESİ

DOKTORA TEZİ

Asghar ALAM TABRİZ

Tez Danışmanı:

Prof. Dr. Mehmet Ali AĞAOĞULLARI

Ankara, 2004



İÇİNDEKİLERSayfa

GİRİŞ ......................................................................................................... 1

BİRİNCİ BÖLÜM

MODEL VE KAVRAMLAR

I. TOPLUMSAL DEĞİŞİM HAREKETİ VE DEVRİM SÜRECİ .................. 19

A. Şekillenme veya Doğuş (Hazırlama) ................................................ 19

B. İlerleme ve Devrimin Gerçekleşmesi ................................................ 20

C. Zafer veya Sonuç ............................................................................. 21

II. DEVRİM ................................................................................................ 21

A. Devrimi Açıklayan Teoriler ................................................................ 22

B. Hareket ile Devrim Arasındaki Fark .................................................. 29

C. Ayaklanma ile Devrim Arasındaki Fark ............................................ 30

III. AKTÖRLER ......................................................................................... 30

A. Aydınlar ............................................................................................ 31

B. Ruhaniler .......................................................................................... 41

C. Esnaf ................................................................................................ 50

IV. ROLLER .............................................................................................. 52

a) Liderlik .............................................................................................. 52

b) Organizasyon .................................................................................... 54

c) Seferberlik ......................................................................................... 55

d) İdeoloji .............................................................................................. 57

V. MODELİN GENEL YAPISI ................................................................... 58



İKİNCİ BÖLÜM

İRAN’DA 19. YÜZYILIN SONUNDA VE 20. YÜZYILIN İLK

YARISINDAKİ AYAKLANMALAR VE DEVRİMLER

I. TÜTÜN AYAKLANMASI ........................................................................ 60

A. Tütün Ayaklanmasında Aydınlar ın Rolü ........................................... 65

B. Tütün Ayaklanmasında Ruhanilerin Rolü ......................................... 76

C. Tütün Ayaklanmasında Esnaf ın Rolü ............................................... 82

Genel Değerlendirme ............................................................................ 90

II. MEŞRUTİ YET DEVRİMİ ....................................................................... 92

A. Meşrutiyet Devriminin Temelleri ....................................................... 93

B. Devrimi Hazırlayan Olaylar ............................................................... 96

C. Meşrutiyet Döneminde Aydınlar ....................................................... 104

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

20. YÜZYILIN İKİNCİ YARISINDA İRAN’DA TOPLUMSAL

HAREKET VE DEVRİMLER

Rıza Şah ............................................................................................... 122

Rı

za Şah’ı

n Düşüşünden Muhammed Rı

za Şah’ı

n Doğuşuna Kadar ... 127

I. PETROLÜN MİLLİLEŞTİRİLMESİ ....................................................... 127

A. Milli Aydınlar ın Petrolün Millileştirilmesindeki Rolü ........................... 129

B. Marksist Aydınlar .............................................................................. 137

C. Esnaf ın Petrolün Millileştirilmesindeki Rolü ...................................... 145

D. Ulema ve Dini Aydınlar ın Petrolün Millileştirilmesindeki Rolü .......... 148



II. İRAN İSLAM DEVRİMİ ......................................................................... 156

A. İslam Devrimini Açıklayan Siyasal Teoriler ....................................... 156

B. Pehlevi Dönemindeki İran’ın Toplumsal, Siyasal ve Ekonomik

Durumu ............................................................................................. 159

D. İslâmi Hareketin Faaliyet Kazanması ............................................... 170

E. Devrimin Gelişimindeki Etkili Olan Olaylar ....................................... 172

F. Devrim ve Humeyni’nin Gelişi ........................................................... 180

G. Devrimde Rol Oynayan Gruplar ........................................................ 182

H. Dini Aydın ......................................................................................... 187

I. Milli Aydın ........................................................................................... 195

J. Marksist Aydınlar ın İslâmi Devrimdeki Rolleri ................................... 203

K. Esnaf ın İslâm Devrimindeki Rolü ...................................................... 223

SONUÇ ..................................................................................................... 229

KAYNAKÇA.............................................................................................. .246

ÖZET

TÜRKÇE

İNGİLİZCE



1

G İ R İŞ

İran, insanlık tarihinin en eski devletlerinin varlık gösterdiğicoğrafyalar ından biridir. İlk çağlarda Persler ile başlayan tarih çizgisi, milattan

önce 6. yüzyılda Akamaniş, milattan önce 2. yüzyılda Part ve milattan sonra

3. yüzyılda Sasani, 7. yüzyılda Arap istilalar ıyla başlayan Emevi ve Abbasi

yönetimlerine uzanmıştır. Dokuzuncu yüzyılda Gazneliler ve Selçuklu

Türkleri, İlhanlı yönetimlerine açılmış, 13 – 14. yüzyıllar Moğol, 15. yüzyıl

Timur – Türkmenlerin egemenliğine tanık olmuştur. 1501 – 1736 yıllar ı

arası

nda Safavi hükümdarlı

ğı

nı

n Afgan egemenliğine yol açan çöküşünüizleyen Kacar Hanedanlığı, modern İran’ın kuruluş noktası sayılmaktadır.

Kacar boyu diğer Türk boylar ı gibi iki yüzyıl önce Orta Asya’dan

Ortadoğu’ya göç etmişlerdi, fakat daha önce siyasal arenada

gözükmemişlerdi. Kacar boyu altı diğer Türk ve Şii boylar ıyla

(Kızılbaşlar) birlikte Safavi hanedanını desteklemiştir. Safavi’ler Kacar

büyüklerini İsfahan Saltanat Sarayı’nda görevlendirmesine rağmen

ihtiyat olarak Kacar boylar ını birbirinden uzak tutuyordu. On sekizinciyüzyılda Safavi devletinin çöküşünden hemen sonra yeniden ortaya

çıkmışlardı. İran’da, Safavi devletinin çöküşünün sosyal ve siyasal

kargaşaya yol açmış ve çeşitli kabilelerin tahta geçme yolunda birbiriyle

çat ışmaya başlaması, on sekizinci yüzyılın sonlar ında Ağa Muhammed

Han’ın tahta geçmesiyle sona ermişti. Onun varisleri, Fetih Ali Şah,

Muhammed Şah ve Nasrettin Şah kabile yaşamını bırak ıp saltanat

geleneklerini kabullenmişler ve devlet bürokrasisini kurarak kendi

hükümetlerini güçlendirmeye girişmişlerdir. Etkin ve daimi ordu kurma

ve eski padişahlar ın saray geleneklerini kopyalamakla kendi

hükümetlerine meşruiyet vermeye çalıştılar. Böylece yeni bir tarihsel

dönem başlamıştır 1.

1Ervand Abrahamian, Iran Between Two Revolution, N. J. Princetion, University Press, 1982,

p. 34



2

19. yy.ın ikinci yar ısından itibaren batıyla gelişen ilişkiler İran’ın

geleneksel yapısını iki yönden bozdu; birincisi batının iktisadi nüfuzu

Çar şı’nın ekonomik menfaatlerini tehdit ederek, ilk kez çeşitli yörelerin

tüccar ını bir sınıf çatısında toplamıştır. Bu kesim geleneksel piyasa ve

geleneksel Şii inancına bağlı olduklar ı için geleneksel orta sınıf adıyla

tan ınmaya başlanmıştır. İkincisi ise, batıyla ilişkiler özellikle yeni eğitim

sistemi sayesinde düşünce alışverişi sonucunda, yeni kavramlar, yeni

istekler ve “aydın” adıyla tanınan orta sınıf çalışanlar ortaya çıktı. Söz

konusu eğitimli aydınlar eski saray aydınlar ından temel farklılıklar

gösteriyorlardı. Padişahlar ın ilahi haklar ını savunmazken, insanın temel

hak ve hukuklar ının varlığına inanıyorlardı, ayr ıca siyasal

muhafazakarl ık ve saray despotizminin üstünlüğü değil liberalizm,

nasyonalizm ve bazen de sosyalizmi savunmaktaydılar.

Sanayi Devriminin Avrupa’da başlaması ve bu Devrimin sonucu

olarak yeni deniz yollar ının açılışı İran’da iki önemli ticaret yolunun

kapanmasına neden olmuştur. Bu yollar, ipek yolu ve baharat yolu olan

ve Asya ile Avrupa arasında büyük bir ticari ilişkiyi kuran yollardı1.

İran’ın aleyhine olan bir durum ise, Rusya İmparatorluğu ile İran

arasında sürekli olarak savaş halinin bulunması ve her savaş

sonucunda ise ülkenin bir parça toprak kaybetmesidir. 1828 y ılında

İran, savaştan mağlup olarak çıkmış ve büyük çapta arazi kaybederek,

Rusya’nın siyasi ve ekonomik yönden etkisi alt ında kalmıştır. Rusya

tüccarlar ı

önemli piyasalar elde etmişlerdir. Avrupa’da h

ı

zla gelişen

kapitalizm dönemi ile, İran imtiyazlar dönemine adım atmıştır. Bu

dönem, sermaye ihracatının başlangıç dönemiydi2.

Askeri mağlubiyet diplomatik imtiyazlar ın verilmesine yol açtı, ve

diplomatik imtiyazlar ticari kapitülasyonlar ı beraberinde getirdi, ve ticari

kapitülasyonlar ekonomik nüfuzu kolaylaştırdı. Bu nüfuz sonucunda

1 Ibid, p. 35.

2 Bijen Jazani, Vaghayeye Si Saleye İran (İran’ın 30 Yıllık Olaylar ı), Çemen Basımevi,Tahran – 1979, s. 7.



3

yerel sanayi darbe alarak sosyal anlaşmazlıklara yol açtı. Kacar

Hanedanı iki yöntemle bu duruma müdahale etti; yüzyılın başlar ında

çok kapsamlı bir yenileme ve güçlendirme planını uygulamaya koydu,

fakat bu yolda başar ısız olunca yüzyılın ikinci yar ısında yüzeysel

reformlar ı uyguladı, bu politikalar ın sonucunda batıya kar şı durma

yerine onunla işbirliği yaptı, ve toplumu batı tehdidi kar şısında

güçlendirme yerine de devleti topluma kar şı güçlendirdi, ayr ıca devlet

yap ısında geniş bir reform yerine sarayda önemli değişimler yapılmadı.

Modern İran Tarihinde Toplumsal Hareketler

Kacar Hanedanı (1794 – 1925) ile başlayan modern İran tarihi bir çok

toplumsal hareketlere sahne olmuştur. Bu dönemi önceki dönemlerden

farklılaştıran temel özellik, insanlar ın sırf bir kabile veya boya mensup

olduklar ı için değil bazı düşünce ve idealleri benimsedikleri nedeniyle bir

araya gelip eylemde bulunmalar ıdır. Bu dönemin diğer bir özelliği de

insanlar ın sadece askeri ve silahlı dayanışmaya değil siyasal ve ekonomik

yollar ı da denemeleridir.

Geleneksel düzenin zayıflamasıyla birlikte ülke çok sayıda toplumsal

harekete sahne olmuştur. Örneğin, Babilerin Ayaklanması ve bu dini

yaymaya yönelik çabalar ı, Tütün Hareketi, Rusya’ya kar şı savaşta gönüllü

askerlerin cepheye gitmesi ve halk taraf ından organize edilen toplumsal

yardım kampanyalar ı, yerel ayaklanmalar yoluyla özerk hükümetlerin

kurulması, Meşrutiyet Devrimi, siyasal veya sınıfsal örgüt ve partilerin

şekillenmesi, Petrolün Millileştirilmesi vb.

Söz konusu hareketler modern İran tarihinde yer almalar ına rağmen

hepsi katılım, etki ve oyuncular ı açısından aynı değillerdi. Halkın katılım

derecesi ve modern İran tarihini yönlendirme açısından diğer sosyal

hareketler arasından Tütün Ayaklanması, Meşrutiyet Devrimi, Petrolün

Millileştirilmesi ve İran İslam Devrimi ön plana çıkmaktadır. Bu nedenle,

çalışmada bu dört toplumsal hareket ele alınmıştır.



4

İran’da Sosyal Güçler

İran’da sosyal güçler silahlı kuvvetler, soylular ve toprak ağalar ı,köylüler, işçiler, kapitalistler, esnaf, ruhaniler ve aydın sınıflar ı şeklinde

kategorize edilebilir. Bu güçler çeşitli özelliklere sahiptir. Fakat bu

araştırmada belirlediğimiz dört sosyal hareket incelendiği için bu

hareketlerde belirgin şekilde etkili olan güçler belirlenmeye çalışılmıştır.

Bu doğrultuda, saydığımız gruplar ı ve sınıflar ı söz konusu

hareketlerdeki etkileri açısından ayr ı ayr ı ele alınmaktadır.

Silahlı Kuvvetler

Silahlı kuvvetlerle devlet, ayr ı ayr ı olarak, toplumun çeşitli

sınıflar ı arasında, düzeni sağlamak amacıyla birer arabuluculuk görevi

yapmaktadır. Genelde silahlı kuvvetler hükümetin uygulama kolu olarak

“kaba” devlet gücü kullandığında herhangi bir siyasi sorumluluk

taşımamaktadır. Fakat ordu çeşitli nedenlerden dolayı baz ı hassas

dönemlerde doğrudan doğruya veya dolaylı siyasi otoriteyi ele geçirmek

zorunda kalmıştır. Tabii ki nüfuzun tarzı ve oranı veya silahlı kuvvetlerin

müdahalesi diktatör – ideolojik, despot ve parlamenter – demokrasilerde

çeşitli değişik yöntemlerle uygulanmaktadır.

Pehlevi kraliyet rejiminin kurucusu olan Rıza Şah döneminde ordu

mensuplar ı dolaylı olarak siyasal otoriteyi elinde tutuyor ve

genelkurmay başkanlığı, mülki erkan yöneticilerine tanınan yetkilerin

önünden yürüyerek üstünlük sağlamaktaydı. Şah dönemi ordusu

işbirlikçi aristokratlar ve “Kacar” rejimi arazi ağalar ından bağımsız ve

yenilikçi gruplardan seçilerek oluşturulmuştur. Bağımsız ve yenilikçi

olarak ordunun temelini oluşturan askerler zamanla halkın arazi ve gayri

menkul mülklerini gasp ederek İran arazi ağalar ı arasında yerlerini

almışlardır. Bütün bu değişen toplumsal – ekonomik sürece rağmen,

Şah’ın ordu üzerindeki ağırlığı silahlı kuvvetlerin bağımsızca hareket

etmesini engelliyordu.



5

1941 – 1953 yıllar ı ars ında çok sesli partili hayat ve çeşitli siyasi

gruplar ın çalışmalar ı başlamıştır. Partiler ve gruplar ın siyasal

çalışmalar ı ve kraliyet sarayının etkinliğini kaybetmesi ordunun siyasi

bir rol oynamasını engellemiştir. 1953 darbesi saray ve ordu işbirliği ile

gerçekleştikten sonra silahlı kuvvetlerin etkinliği belirgin bir şekilde göze

çarpmaya başlamıştır. Darbeden sonra orgeneral Zahidi, bir otoriter

genelkurmay olarak 18. dönem meclis seçimlerini organizatör gözlemci

olarak yaptır ırken saray ordunun siyasi gücünün artmasında memnun

değildi.

1960 yılından sonra başlayan Şah’ın otoritesini güçlendirme

süreci içersinde siyasal açıdan tehlikeli olan ordu subaylar ı

tutuklanmışlardı. Ayr ıca görev süresi sona ermeden önce bir grup albay

ve general emekliliğe sevk edilmişlerdi. 1960’lı yıllardan İran İslam

devrimine kadar ordu sarayın güç mekanizması olarak görülüyordu.

Fakat kesinlikle bağımsız davranamıyordu. Şah’ın halk ayaklanmasını

bastırmada tereddütlü davranması ise orduyu büsbütün güçsüz

kılmıştır.

Soylular ve Toprak Ağlar ı

Doğu despotizmi ve Asyalı üretim yöntemindeki soylular,

Avrupa’da otoriter devlet dönemindeki soylularla benzer durumda idiler,

böylece devlet kar şısında bağımsızlığa sahip değillerdi.

Kacar devleti bazı reformlar ı finanse etme doğrultusunda kamusal

arazilerin bir kısmını sattı. Böylece yeni toprak sahibi bir sınıf da ortaya

çıkartmış oldu. Fakat Kacar döneminde, devlet toprak ağalar ına özel bir

statü tanımıyordu. Meşrutiyet devriminde bazı ayd ın ağalar devrimin

ilerlemesine yardımcı olmuşlardı.

1941 – 1961 yıllar ı arasında toprak ağalar ı toplumun egemen

sınıf ı idiler. Bu dönemde Meclis üyelerinin yaklaşık % 56’sı soylulara

ayr ılmıştı. Ayr ıca bu dönemdeki 17 başbakandan 15’i toprak



6

ağalar ındandı. Soylular ın en önemli partileri, “Kavam-ül Saltana”in

Demokrat Partisi idi.

1953 yıllında Musaddık’ın darbe sonucu devrilmesiyle birlikte

ülkenin siyasal ortamı değişti. Soylular kendine özgü ayr ıcal ıklar ve

siyasal etkinliğini muhaf ıza etmesine rağmen Saray egemenliği devam

ediyordu. Bu dönemdeki siyasal çatışmalar daha çok Saray ve soylular

arasında devam ediyordu. Arazi düzenlemelerini içeren bazı sosyal

reformlar ın uygulanmasıyla birlikte soylular ın siyasal etkinliği sona erdi.

Böylece soylular İran’ı

n siyasal arenası

ndan dı

şlandı

lar.

1

Köylüler

İran’ın muasır tarihinde köylüler siyasal değişim süreçlerinde

etkili bir role sahip değillerdi ve genelde çeşitli siyasal güç ve gruplar

taraf ından organize ediliyorlardı. Demokrat Parti ve İran Komünist

Partisi İran’da sosyalist hareketinin önderlerinden sayılıyorlar ve bu

partiler topraklar ın, toprak sahibi olmayan köylüler arasında

dağıtılmasını savunuyorlardı. Dolayısıyla köylüler dışındaki gruplar

taraf ından köylülerin haklar ı savunuluyordu. Meşrutiyet olaylar ında

köylü harekatının bir rolü yoktu. Arazi Reformu 1962 yılında gerçekleşti

ve İran’ın köylü toplumu üzerinde geniş değişimlere yol açtı. 1974

yılında köylü nüfusun %33’ü arazi sahibi değildi.

İşçi Harekatı ve Örgütleri

Bat ıyla ilişkilerin artması, Meşrutiyet devrimin gerçekleşmesi

etkileri altında İran’da işçi hareketleri oluştu. 1910 yılında Tahran

matbaacı işçileri ilk işçi sendikasını kurdular ve “İşçiler Birliği” adında

bir gazete yayımladılar. Rusya’da Ekim Devrimi’nden önce “Rusya

Sosyal Demokrat İşçileri” Partisi’nin siyasal ve düşünsel faaliyetleri İran

1 Tahlili Az, Sharayete Ejtemaee Rostaee,. Tahran, 1978. ss. 61-2.



7

işçilerinin aydınlamasında büyük bir rol oynamıştır. Bakü’deki “Himmet”

ayd ınlatma grubu 1904 yılından itibaren İran’ın büyük şehirlerinde

teşkilatlar ını kurdu ve işçilerin grev hakkı ve sosyoekonomik

özgürlüğünü savunarak işçilerin yaşam koşullar ının iyileşmesini talep

ediyordu.

1940’lı yıllarda Tudeh Partisi’nin yönlendirilmesiyle işçi

hareketleri ve sendikalar zirveye ulaştı. Tudeh Partisi’nin işçi

hareketlerini yönlendirmesine kar şın Çalışma Bakanlığı kuruldu,

böylece devlete bağlı

olan sendikalar ı

n kurulması

yla Tudeh Partisi’nebağlı sendikalar ın güçlenmesinin engellenilmesi amaçlanıyordu.

Ağustos 1953 darbesinden sonra devletin resmi işçi kurumlar ına olan

ilgisi de azalmaya başlad ı1. Bu yıllarda devlet yeni işçi sınıf ının

desteğini kazanmaya yönelik bir takım değişimler yaptı (örneğin işçilerin

işyerlerinin %20 kar ına ortak etme, asgari ücret uygulaması ve fabrika

hisselerinin işçilere satışı). 1963 yılının iş kanuna göre sadece ayr ı

sendika kuruluşuna izin veriliyor ve federasyon kurulmasına müsaide

edilmiyordu.

1970’li yıllar ın başında bir takım grevler nedeniyle devlet

işverenleri maaşlar ın artırması için zorladı. İran İslam Devrimi

öncesinde işçiler varolan siyasi ortamdan etkilenerek bir takım grev ve

siyasal eylemlerde bulundular.

Kapitalistler

Kacar döneminde (1794 – 1925) özel mülkiyetin serbestliği ve

devletin ekonomiye müdahale etmeme düşüncesi dolaysıyla Liberalizm

ayd ın sınıflarda yayılmaktaydı. On dokuzuncu yüzyıllın sonunda İran

Bat ı il işkilerinin artması sonucunda İranlı tüccarlar ticari şirketler

1 Abdül Samat KAMBAKHSH, Jonbeshe Karegari Dar İran, Tudeh Partisi Yayınlar ı, Bita.S.30



8

kurmaya başladılar. Bu dönemde bazı tüccarlar ın sanayide (örneğin

ipek fabrikalar ı ve dokuma) yatır ım yapmalar ı da önemli derecede arttı.

Tütün tekelinin devlet taraf ından yabancı bir şirkete (Reji)

verilmesi, tüccar ın Batı ve Saray’a kar şı tepki vermesine neden oldu.

Bat ıyla ticaret, tüccarlar ın iktisadi gücünü artırmıştı. Fakat despot Kacar

devletinin tüccarla olan ilişkisi onlar ın memnuniyetsizliğine neden

olmuştu ve bu durum Meşrutiyet harekatının oluşumunda etkili bir rol

oynadı.

Rıza Şah’ ın düşmesi, ekonomide devlet payının azalması,kamusal tekellerin kaldır ılması, dış borçlanma ve ithalatın artışı tüccar

sınıf ını yeniden canlandırdı. 1941 – 1953 arası özellikle Musaddık

hükümetin dönemde tüccar kapitalistlerin hükümet ve mecliste etkili

konuma sahiplerdi. 1953 yılından itibaren 1961 yılına kadar Saray ve

ordunun siyasal yaşamda egemenliklerinin artmasıyla birlikte kapitalist

sınıf ın etkiliği azalmasına rağmen ekonomik gücü artmaktaydı. Bu

dönemde özel sektörün yatır ımlar ı yılda % 20 oranında artmaktaydı

1

.1961 yılından sonra ekonomik reformlar ının uygulanmasıyla sanayi ve

üretime önem verilirken ticari kapitalizmin büyümesine bazı engeller

çıkar ıldı. Buna rağmen 1970’li yıllarda yeni sınıf ın büyümesi devlette

baz ı endişelere yol açtı, bu ortamda sanayi feodalizmin tehlikesinden

söz ediliyordu. Bu nedenle Şah’ın emriyle yeni kapitalist sınıf ının

kontrolsüz büyümesini engelleme amacıyla “Yüksek Sosyal Konseyi”

kuruldu ve özel sektöre ait 5000 büyük sanayinin üçte bir hisselerininişçilere satılmasına karar verildi. Yeni burjuvaziyle Saray çekişmesi iç

krizlere yol açmıştı.

Esnaf

Geleneksel orta sınıf denilen esnaf kesimi modern kapitalist

düzenin yaygınlaşmasından önce çeşitli ülkelerde esnaf ve küçük

1 Vezarate Eghtesad ve Daraee, Amare Sanayee Bozorg, Tahran, 1979. s. 4.



9

işletmeler teşebbüsleri olarak kurulmuşlardı. İran’da yirminci yüzyılda

kriz, ayaklanma ve devrimlerde küçük burjuvazi önemli rol oynam ıştır.

Küçük burjuvazi ulema ve ruhanileri destekleyip her zaman dini

eğilimlerine sahipti. On dokuzuncu yüzyılın sonlar ından itibaren küçük

burjuvazi Batı Kapitalizminin iktisadi ve kültürel girişimlerine kar şı

direnmiştir. Bu sınıf Tütün Harekatı ve Meşrutiyet Devrimini de

desteklemiştir. Ayr ıca küçük burjuvazi, on dokuzuncu yüzyılın

sonlar ındaki Batı nüfuzuna kar şı şekillenen İslami hareketlerin

merkezinde yer almaktadır. Ruhaniler baştan dini ve emperyalizm

kar şıtı söylemlerle küçük burjuvalar ın desteğini kazandılar. Özellikle

zanaatçılar ve geleneksel üreticiler, uluslararası kapitalist ekonomiye

artan bağımlılıktan dolayı zarara uğramışlardı. Pehlevi döneminde

tüccar örgütleri muhaf ıza edildi. Ayr ıca orta gelenekselci sınıf

Mussedik’in Petrolün Millileştirilmesini de destekledi ve bu sınıfa ait

olan parti ve gruplar Cepheyi Millide faaliyette bulunuyorlardı. Cepheyi

Milli’nin milli ve dini kanatlar ının iç çekişmeleri sonucunda küçük

burjuvazinin desteği azalmaya başlad ı ve bu durum Mussadık

hükümetinin zayıflamasında önemli rol oynadı. 1961 yılında ruhaniler ve

Saray arasında çekişmelerin artmasıyla birlikte yeniden esnaf siyasi

yönden aktifleşti. Milli Meclis’in kapatılması ve yeni iktisadi politikalar ın

uygulanması sonucunda devletin rolünün artması, esnaf arasında geniş

tepkilere yol açtı. 1964 yılında Milli Meclis 200 milyon dolar askeri kredi

kar şılığında Amerikalı askeri personeline diplomatik dokunulmazlığı

tan ımas ı sonucunda1 bazı ruhaniler, özellikle Ayetüllah Humeyni’nin

kar şı çıkışlar ı yeniden orta sınıf ın dini duygular ını incitti. Muharrem

1963 yılında dini etkinlik siyasi protestoya dönüştü ve isyan tüm çar şıyı

kapladı. 1963–1979 döneminde yenilenme ve sanayileşme sonucunda

küçük burjuvazinin durumu daha da kötüleşti. Çar şıdaki küçük

burjuvalar sanayicilerin aksine devletin sanayicilere tanıdığı vergi

indirimi, gümrük desteği ve finanssal desteğinden yoksunlardı. Orta

1 Kapitülasyon



10

sınıf ın dini duygular ı İslami devrim ideolojisinin şekillenmesine yardımcı

oldu.

Ruhaniler

Şiilerin on ikinci İmamı olan “İmamı Zaman”ın geçici olarak

görünmezliği başlad ıktan sonra görününceye dek din adamlar ı ve

ruhaniler İmam’ın vekili olarak görev yapabileceklerdir.

Şii ruhanileri İran’da Sefavi Hanedanı döneminden sonra toplum

üzerinde etkili olan sosyal gruplardan en önemlisi say ılarak özel değer

ve sosyal dokunulmazlık ayr ıcalığı haklar ına sahipti. İran hükümdarlar ı

din adamlar ına tanınan haklar ve ayr ıcal ıklara müdahale edemiyorlardı.

Safavi ve Kacar hanedanı dönemlerinde sosyo – politik – ekonomik

açılardan güçlendirilmiş vakıflar, dini okullar, şeriat mahkemeleri,

Yargıtay ve büro işleri gibi sorumluluklar ruhanilere bırak ılmıştı. Kacar

Hanedanı döneminde devletin kontrolü dışında olması amacıyla dini

eğitim veren kuruluşlar ın Irak’a nakledilmesi, dini mekanizmanın

bağımsızlığını arttır ıyordu. Ayr ıca Kacar Hanedanı devrinde Şii

mezhebinin temeli olarak kabul edilen içtihat ve taklit farizalar ının

uygulanması din adamlar ının gücünü artırmıştır. Kacar hükümdarlar ı ise

kar şılaştıklar ı dini boşluğu doldurmak amacıyla kendi resmi din

adamlar ını yetiştirerek devlete bağımlı din adamlar ına “Sadrül Ulema”

ve “Sultan-ül Ulema” gibi unvanlar verdiler. Bu olaydan sonra ülkenin

çeşitli şehirlerinde dini görev yapan “Şeyh-ül İslam” lakaplı din adamlar ı

ve Cuma namazı imamlar ı şah taraf ından atanıyorlardı.

Aydınlar

İran’a özellikle değişim ve yenilenme sürecinde aydınlar ın rolü

siyasi yaşamını aşarak temel ve yapısal bir yere sahip olmuştur.

Meşrutiyet Devrimi sonrasındaki devlet yapısının oluşumunda aydınlar ınetkisi belirgindi. İran’ın ilk aydın nesilleri Liberalizm, Sekularizm ve



11

yeniliği savunuyorlardır. Bu aydınlar İran’ın eski ve geleneksel

değerlerinin canlandır ılması, ruhanileri siyasetten uzaklaştırma, Avrupa

metodunda bir anayasa hazırlanması, milli hükümet ve onun

kurumlar ının inşa edilmesini istemekteydiler. Bazen aydınlar kendi

isteklerini gerçekleştirme uğrunda ruhanilerin desteğini kazanma

amacıyla isteklerinin temelinde İslam olduğunu ileri sürüyorlardı.

İran Meşrutiyet Devrimi’nin temelleri aydın düşüncelerinin

yay ılmasıyla oluştu. Feramuşhane (Unutma Evi), Ademiyet Toplumu,

İran Uyanı

ş Lojü ve Terakki Topluluğu gibi bazı

teşkilatlar yoluylaayd ınlar ın düşünce ve eylemlerini örgütlüyorlardı. Ayr ıca Meşrutiyet

Devriminden önce aydınlar İran’ın geri kalmışlığını gidermek için

siyasal, mali ve arazi politikalar ında geniş çaplı değişimlerin gerekli

olduğunu söylemekteydiler. Aydınlar ın düşünceleri onlarca gazete ve

bildiride yayımlanıyordu. Meşrutiyetin kazanılmasından sonra ve milli

meclisinin kuruluşuyla birlikte aydınlar ın rolü daha da açık biçimde göze

çarpmaya başlay ıp aydın topluluklar ı genişledi.

Meşrutiyet Anayasa’sı aydınlar ın milli hükümet, özgürlük ve eşitlik

temellerine dayanıyordu. Ayr ıca daha sonra Pehlevi döneminde

uygulanacak olan bazı düşünceler, örneğin toprak reformu, kültürel

sekularizm, anti nasyonalizm ve ruhani kar şıtlığı bu dönemin aydın

harekatında oluşmuştu.

1920 darbesiyle birlikte İran’ın siyasal ve sosyal ortamı değişti ve

ayd ınlar ın siyaset alanındaki faaliyetleri sona erdi. Batı ve değişimyanlısı olan Rıza Şah hükümeti aydınlar ın bazı isteklerini gerçekleştirdi,

örneğin modern devletin kurulması, İran Nasyonalizmi, idari reformlar,

ruhanilerin siyasetten uzaklaştır ılması ve siyasi bütünlük. Diğer istekleri

ise örneğin hukuk devleti, özgürlük ve liberalizm bastır ıldı.

Rıza Şah’ın devrilmesiyle birlikte sosyal ve siyasal faaliyetlerin

özgürleşmesi sonucunda yeni orta sınıflar ve aydınlar yeniden siyasal

sahneye çıkmaya başladılar. Rıza Şah’ın eğitim programlar ı sonucunda



12

yeni bir eğitimli sınıf oluşmuştu, bu grubun kurduğu ilk parti İran Partisi

idi ki bu parti aslında Mühendisler topluluğu olarak kurulmuştu. İran

Partisi hekimler, hukukçular, gazeteciler, üniversite ve okul

öğretmenlerinin partisi idi1.

Cepheyi Milli’nin düşürülmesinden sonra ve 1963 – 1978

döneminde muhafazakar, Batı yanlısı ve Saray’a yakın yeni aydın sınıf ı

oluşup önemli siyasi mevkileri işgal ettiler.

1970’li yıllarda bazı ayd ınlar İslam ideolojisinin etraf ında

toplanarak bu ideolojiye isyancı bir yön verdiler. Halbuki önceki aydınnesilleri, din ve gelenek kar şıtı ve Liberal yaklaşımlara sahiplerdi. Tam

tersine 1970’li yıllarda dini aydınlar ın amacı İslam’ı canlandırarak bir

sosyal ve siyasal düzen olarak Batı kapitalizminin kar şısına çıkmaktı.

Aktörlerin Etkililiği

Görüldüğü gibi ordu, köylü, soylu, işçi ve işçi sendikalar ı

İran’ı

ndeğişim ve devrim süreçlerinde pek etkili olmamışlardır. Fakat

kapitalist, orta sınıf, aydınlar ve ruhanilerin etki ve önemi fazladır. Bu

nedenle bu araştırmada esnaf, aydın ve ruhanilerin belirlediğimiz

hareket ve devrimlerdeki rolleri incelenecektir.

Araştırmanın Sorular ı

Esnaf, aydın ve ruhanilerin üstlendikleri rollerin aynı önemde

olmadıklar ı bir gerçektir. Gerçekten de, bu grup, devrim ve sosyal

hareketlerin hazırlanma, oluşma ve sonuçlanması aşamalar ında hangi rolleri

üstlenmişlerdir? Devrimler ve toplumsal hareketlerin önderlik, seferberlik,

organizasyon ve ideolojik, aşamalar ında neler yapmışlardır? Her grup,

hareket ve devrimlerin aşamalar ında ne ölçüde etkili olmuştur? Devrimin

değişik aşamalar ında (hazırlama, oluşma ve sonuçlanma) ve rollerde (liderlik,

1 R. Cottam, Nationalism in Iran, Pittsburgh, 1964, p. 265.



13

seferberlik, organizasyon ve ideoloji), milliyetçi, dinci ve Marksist aydınlardan

hangisinin daha önemli bir rol üstlendiğini görmek mümkün müdür? Ortaya

konulan sorulardan anlaşılacağı üzere bu araştırmanın amacı, devrimin

değişik aşamalar ında milliyetçi, dinci ve Marksist aydınlar, dini liderler ve orta

sınıfa düşen roller ile bu gruplar ın ortak ve farklı yönleri gözler önüne

sermektir. Bu temele dayanarak Tablo 1'deki sorulara cevap bulmak

araştırmanın esas amacıdır.



14

o r t a

o r t a

o r t a

o r t a

o r t a

o r t a

o r t a

o r t a

o r t a

o r t a

o r t a

o r t a

o r t a

o r t a

o r t a

ç o k

ç o k

ç o k

ç o k

ç o k

ç o k

ç o k

ç o k

ç o k

ç o k

ç o k

ç o k

ç o k

ç o k

ç o k

a z

a z

a z

a z

a z

a z

a z

a z

a z

a z

a z

a z

a z

a z

a z

T ü t ü n

H a z ý r l a m

a

H a z ý r l a m

a

H a z ý r l a m

a

H a z ý r l a m

a

O l u þ u m

O l u þ u m

O l u þ u m

O l u þ u m

Z a f e r

Z a f e r

Z a f e r

Z a f e r

Ý s l a m i

D e v r i m

Ý s l a m i

D e v r i m

Ý s l a m i

D e v r i m

T ü t ü n

T ü t ü n

M e þ r u t i y e t


P e t r o l ü

n

M i l l i l e þ m

e s i

P e t r o l ü n

M i l l i l e þ m e s i

Ý s l a m i

D e v r i m

Ý s l a m i

D e v r i m


P e t r o l ü n

M i l l i l e þ m e s i

P e t r o l ü n

M i l l i l e þ m e s

i

M i l l i

Ý r a n

h a r e k e t v e

d e v r i m

l e r i n d e

r o l

o y n

a y a n l a r

B o y u t l a r

v e a þ a m a l a r

A y d ý n l a r

M a r k s i s t

D i n i

U l e m a

E s n

a f

Ý d e o l o j i L i d e r l i k S e f e r b e r l i k O r g a n i z a s y o n

T a b l o

1

: A r a þ t ý r m a S o r u n l a r ý



15

Amaç ve Yöntem

Bu çalışmada, belge incelenmesine dayalı tarihsel yöntem

kullanılmıştır. Tarihsel yöntem tarihi konularda bilimsel yöntemlerin

uygulanmasından ibarettir. Bu yöntem sosyal bilimlerde önemli bir yere

sahiptir.

Tarihsel yöntem uygulamadaki dikkat açısından en zor araştırma

yöntemlerindendir, çünkü araştırmacı bir yandan kaynaklar ın niteliğini

örneğin kaynaklar ın gerçek ve doğru olduğu, yazarlar ının, yazının

zaman ve mekan ve yazım koşullar ını göz önünde bulundurması

gerekmektedir. Öte yandan kaynaklar ın içeriğini, örneğin sağlamlık,

dikkat ve değeri açısından incelemesi gerekir. Bu yöntemin bir diğer

zorluğu da, elde edilen sonuçlar ın genellemesinde aşır ı derecede

dikkatli olmak gerekmektedir 1.

Tarihsel yöntemin üstünlüğü, araştırmacının incelenen konularladirekt olarak temas etmemesi ve güncel yaşamında olaylarla

kar şılaşmamasıdır, böylece inceleyen – incelenen arasındaki etkileşim

söz konusu değildir.

Tezin araştırma yöntemi Tarihsel Analiz’dir, öncelikle mevcut

kaynaklar taranmıştır. Veri kaynaklar ı şunlardır; 1. resmi ve yayınlanmış

belgeler, 2. geçmiş dönemlerdeki faaliyetlere ait yazı

lar ve belgeler, 3.devrim ve hareketlerde direkt olarak katılan insanlarla yapılan

röportajlar. Bu araştırmada birincil ve ikincil kaynaklar kullanılmıştır,

birincil kaynaklar devrimler ve hareketlerde direkt olarak kat ılanlarca

yaz ılmış eserlerken ikincil kaynaklar söz konusu devrim ve hareketlerde

direkt olarak katılmamış yazarlar ın eserlerinden oluşmaktadır 2.

1

Abbas Bazargan, Zohreh Sarmad ve Elaheh Hejazi, Raveshhaye Tahghigh Dar OlumeRaftari, Tahran, Akah Yayınlar ı, 2000, s. 122.2 a.g.e., s. 123



16

Tez iki amaca sahiptir: 1. Araştırmacının geçmişteki olaylar ın

gerçeklerine ulaşma isteğidir. Böylece araştırmacı geçmişte

gerçekleşen olaylar hakkında bilgi sahibi olmayı hedeflemektedir. 2.

Şimdiki durum hakkında açık bir görüşe sahip olma isteğidir. Bir başka

değişle bu araştırmanın amacı geçmişteki verileri kullanarak geçmişteki

olaylar ı yorumlamaktır. Bu yöntemle geçmişteki olaylar ın nedenlerini

anlamak mümkündür. Böylece bugünkü olaylar ın anlaşılmasında da bir

tarihsel görüşe sahip olabiliriz (bazılar ına göre tarihi incelemekle

gelecekteki olaylar ı tahmin etmek mümkündür).

Bu araştırma giriş, üç ayr ı bölüm ile bir sonuçtan oluşmaktadır. İlk

bölümde araştırmanın model ve kavramlar ı belirlenmiştir. Bölümün başında

devrimlerin, ihtilallerin meydana gelişi, oluşumu ve sonuçlanması, ayr ıca

ihtilal ve devrimin temel farklılıklar ı incelenecektir. Devamında aydınlar, din

hocalar ı ve orta sınıf, devrim ve hareketlerin aktörleri olarak incelenmiş,

sonunda bunlar ın önderlik, seferberlik, organizasyon ve ideolojik rolleri

ele alınmıştır.

İkinci bölüm 20. yüzyılın ilk yar ısındaki hareketlere, yani Tütün

Aayaklanması ve Meşrutiyet Devrimine ayr ılmıştır. Bu bölüm iki

kısımdan oluşur. Birinci kısımda aydınlar, din hocalar ı ve orta sınıf ın

üstlendiği roller ve Tütün Ayaklanmasının aşamalar ı açısından

araştır ılmıştır. Bu kısım sonuçlar ve sonuçlar ın şematik kar şılaştır ılması

ile son bulmuştur. İkinci kısımda ise, yine sözü edilen dört kavram,

Meşrutiyet Devriminde aydınlar, dini liderler ve orta sınıf ın rolü ve

devrimin oluşum aşamalar ı, ve şematik bir sonuç yer almaktadır.

Üçüncü bölümde 20. yüzyılın ikinci yar ısındaki hareketlere yer

verilmektedir. İlk kısımda Petrolün Millileştirilmesi ve aydınlar, dini

liderlerle ve orta direğin rolleri ve kıyaslanması ele alınmıştır. Sonunda



17

şematik sonuçlar verilmiştir. İkinci kısım, İslam devrimiyle ilgilidir ki yine

söz konusu dört kavram açısından milli, dini ve Marksist aydınlar, dini

liderler ve orta direğin rolü incelenmiştir.

Araştırmanın sonunda konu ve kavram sonuçlar ı verilmiştir.



18

BİRİNCİ BÖLÜM

MODEL VE KAVRAMLARModern devlet oluşumuyla birlikte devlet – toplum ilişkisinin niteliği

daha fazla önem kazanmıştır. Modern devlet, başlangıçta genellikle otoriter

devlet biçiminde ortaya çıkmıştır. 19. yüzyılda otoriter devletlerin çöküşüyle

birlikte siyaset ve toplum alanlar ı farklılaştı. Toplum ve devlet ayr ımına yol

açan bir diğer etken de din ve devlet arasındaki bağlar ın zayıflaması, böylece

din ve onun sosyal kurumlar ı toplumsal alanda yer almıştır.

Batı toplumlar ı hakkında araştırma yapan sosyal bilimciler, 19.yüzyılda devlet ve toplumun tam olarak ayr ı ve zıt olmasına bakmayarak,

devlet ve toplum ilişkisini çok yakın ve sık olarak ele almakla birlikte devlet

siyasetini de siyasal örgütler ve sosyal güçler ile örtüştüğünü düşünmekteler.

Halbuki batılı olmayan devletleri araştıran toplum bilimciler, 19. yüzyıldaki

bakış açısını (devlet ve toplum ayr ımı) muhaf ıza etmekteler.

Devlet ve toplum ilişkisi davranışsal, toplumsal güçler ve yapısal

düzlemlerde incelenebilir. Siyasal davranış (political behaviour) yaklaşımı,

bireylerin siyasal davranışlar ını incelerken, ekonomik-toplumsal sınıf, sosyal

mevki, eğitim düzeyi, cinsiyet, soy, dini eğilimler ve benzeri değişkenleri

araştırmaktadır. Toplumsal güçler yaklaşımında sosyal gruplar ve güçlerin

siyasi yaşam üzerindeki etki ve rolleri incelenilmektedir. Üçüncü yaklaşımda

ise ekonomik, sosyal ve kültürel düzenlerinin siyasal yapı üzerindeki

etkilerinden bahsedilmektedir.

Bu araştırmada, İran’ın üçüncü dünya ülkeleri arasında yer alması ve

batılı ülke olmadığından dolayı 19. yüzyıldaki Avrupalı yaklaşımını (din ve

devlet ayr ımı) kullanıp sistematik bir görüş izlemektedir. Siyasal davranışlar,

toplumsal güçler veya yapısal inceleme olmadan İran devriminin

açıklanmasının imkansız olduğundan sistematik yaklaşım kullanılmıştır. Söz

edilen yaklaşımlar ın hiçbirisi tek başına açıklayıcı olamazlar, araştırmanın

başlığında da belirtildiği gibi toplumsal güçler üzerinde odaklanılacaktır.



19

I. TOPLUMSAL DEĞİŞİM HAREKETİ VE DEVRİM SÜRECİ

Toplumsal değişim hareketi ve devrim süreci, doğuş, gelişme ve

zafer dönemlerinden oluşmakta ve her sosyolog bu dönemlerden her

birine özel değer vermektedir.

A. Şekillenme veya Doğuş (Hazırlama)

Değişim ve devrim koşullar ının oluşmas ına zemin hazırlayan

yap ısal oluşumlar, siyasal ve toplumsal öğelerdir ve ön yargılar,

çevresel koşullar ile dış faktörlerden etkilenebilirler. Toplum bilimciler ekonomik, sosyal, siyasal ve kültürel etkenlerin devrim koşullar ına

zemin hazırlayan en önemli öğeler olduğunu kabul ederler ve

sosyolojik, psikolojik, siyasal, kültürel ve pratik olarak farklı olan teorileri

ve bu faktörlerden birini veya bazılar ını devrimin meydana gelişini

açıklamak için kullanırlar. Toprak mülkiyeti, ağır vergiler, hizmet ve

mallar ının aşır ı pahalılığı ve fakir kesimin zorlanması, sınıfsal

farklılıklar, bireysel ve toplumsal özgürlüklerin yok edilip diktatörlüğünoluşturulması, topluma hakim olan sosyal değerleri hiçe saymak, siyasi

ve diplomatik yenilgiler, ülkeye dolaylı veya direk olarak yabancılar ın

egemenliği, açlık, coğrafi ve çevresel koşullar devrimi yapısal olarak

haz ırlayan etmenlerdir.1 Örneğin, Johnson’a göre: “Siyasal sistem ve

toplumsal gruplara hakim olan değerler arasındaki çelişki toplumsal

yap ıda çelişkiye neden olup sonuçta toplumu kritik koşullara

sürüklemektedir”.

2

Marx’a göre: “Üretim faktörleri ve üretim ilişkileri

arasındaki çelişki devrim koşullar ını hazırlayıp bu koşullar ı sınıfsal

çelişkiye dönüştürmektedir”.

Bu dönemde ideoloji ve yeni düşüncelerin oluşumu, devrimlere

zemin oluşturmalar ı açısından önem taşımaktadır. Bu yoldan ideologlar

1 Manuchehr Muhammedî, Beresi Enghelabe İslami İran, 6. baskı, Tahran, Amir Kabir,

Yayınlar ı, 1997, s. 48.2 Charlmers Johnson, Taghire Enghelabi, Çev. Hamit Elyasi, Tahran, Amir Kabir Yayınlar ı,1994, s. 45.



20

ve düşünsel liderler, kavramlar ı ve ideolojik görüşlerini kullanarak

mevcut düzeni eleştirip ideal düzeni gündeme getirmektedir.1

B. İlerleme ve Devrimin Gerçekleşmesi

Bu aşama çevresel ve yapısal olarak uygun zemine göre oluşan

prosedürleri içermektedir. Başka bir deyişle toplumda değişim için

uygun şartlar ın meydana gelmesi sıras ında sisteme muhalefet eden

siyasi gruplar ve düşünürler yapılandırma ve amaçlar ı ortaya koyarak,

halk tabanını seferber ve organize ederler. Devrimci hareket içinyap ılandırma, her toplumda ekonomik, siyasal ve kültürel koşullara

bağlıdır. Amaçlar ına ulaşmak için hangi f ırsatlar ı, hangi yollar ı nas ıl

kullanacaklar ını ve mevcut engelleri nasıl aşacaklar ını koşullar belirler.2

Bu aşamanın en önemli değişkeni olarak seferberlik ve

organizasyon rolüne değinmek gerekir, çünkü bu seferberlik ve

organizasyon devrimsel değişimlerin meydana geliş zamanı, şekil ve

şiddetini belirlemektedir. Başka bir değişle mevcut güçleri ve olanaklar ı

organize etmek devrimcilerin egemenlere kar şı gücünü artırmakta

önemli rol oynamaktadır. Siyasal gruplar ve ideologlar ın halkı seferber

etmek için kullandıklar ı silahlar dil, hitap ve ifade biçimidir. Bunlar

devrimin ideolojisini ve hedeflerini basit bir şekilde ve halkın

duygusallığına dayanarak ortaya koyarlar. Örneğin, Charles Tilly’e göre:

“Devrim bir toplumsal aksiyondur ve devrimci güçler seferberlik

prosedürüne dayanarak zorunluluk, ekonomi ve değer kaynaklar ı kullanarak egemen güçlerin elinde bulunan yeni olanaklar ı

etkisizleştirmeye çalışırlar”. Devrimci itilaf bu dönemde hareketi koruyup

devam ettirmek için önemli bir faktördür ve iktidara kar şı bütün gruplar

ortak bir düşmanın olması esasına dayanarak geçici olarak birleşip

devrimi zafer ve sonuca götürmeye çalışırlar.3 Bu aşamada devrimci

1 Asattullah Bademci, Usul ve Shenakhte Enghelabe İslami, 4. Baskı, Tahran, Peyam

Yayınlar ı, 1997, s. 121.2 Badamchi, a.g.e., s. 130.3 Charles Tilly, From Mobilization To Revolution, London, Wesly, 1976, p. 69.



21

seferberlik, ideolojik temellere dayanarak, değişik gruplar ı birlikte aktif

hale getirip, güç olanaklar ı ve ideolojinin belirlediği amaçlar

doğrultusunda kullanabilir.1

C. Zafer veya Sonuç

Charlmers Johnson, devrimin zafere ulaşması için iki koşulu

gerekli bulmaktadır. Temel koşul olan birincisi, çevre, değer yargılar ı ve

yap ısal baskılar ı ile toplumsal iktidar boşluğunu içerir. İkincisi nihai veya

yeterli koşullardır ve genellikle devrimi hızlandıran ve sonuca taşıyanfaktörlerdir. Bu faktörler ordunun zaaf ı, askeri darbe, devrimcilerin inanç

biçimi (Allah'ın yardım ve şehit olma gibi), devrim strateji ve taktikleri,

silahlı ayaklanma, gerilla hareketi, devlet sistemine girip içten darbe

yapma veya genel ayaklanma, gösteriler, grevler ve son olarak

karizmatik ve güçlü bir liderin ortaya çıkması gibi koşullar ını içerir.2

II. DEVRİM

Şu ana kadar devrim sözcüğü farklı anlamlarda yorumlanmıştır.

Bazen sadece toplumsal bir değişiklik olarak kullanılmasına rağmen

devrim toplumsal değişim değil belki onun özel bir şeklidir. Bazen de

devrim ve devrimci kelimesi bazı özel değişimlerin önem ve kapsamını

gösterecek şekilde kullanılır. Örneğin, feodal toplumun endüstri

toplumuna dönüşmesini sağlayan değişime devrim denmiştir, ancak bu

kullanış pek de doğru değildir. Siyasal analizde devrim kavramı özel bir

tak ım değişimler için kullanılır, 1789 Fransa, 1917 Rusya ve1949 Çin'de

meydana gelen değişimler devrim örnekleridir. Ancak sosyologlar

devrim sözcüğünü toplumsal yapıdaki tam bir değişim için

kullanmaktadırlar, ve iktidardaki değişimler ise bunun sadece bir

görüntüsüdür. Latince de devrim için kullanılan ilk terim olan

1

Hüseyin Beşiriye, Enghalab ve Besije Siyasî , Tahran, Ney Yayınlar ı, 1995, s. 79.2 Charlmers Johnson, a.g.e., s. 104.



23

sosyal, kültürel, siyasal, psikolojik,…) ve ayr ıca bu değişkenler

arasındaki mantıksal ilişki.

Durkheim ve Merton kendi devrim teorilerinde diğer bilginlerin

temel aldıklar ı anomiye1 değinmişlerdir.

Eckstein ekonomik olarak toplumsal yoksulluğun artmasını

devrime yol açan faktörlerden biri olarak yorumlar. Ekonominin hızlı

gelişmesi sonucu üretimde artış meydana gelmekte, ancak bu artış

dengeli bir şekilde dağıtılmazsa bütün toplum ondan yararlanamaz.

Eckstein bunun dışında başka birkaç faktörü daha devrimin sebebiolarak göstermektedir:

1. Halkın, demokratik isteklerini ifade etmek için uygun siyasal

ortam ve şartlar ın oluşmaması,

2. Toplumsal değerlerin çelişkisi (yeni ve geleneksel değer

sisteminin çelişkisi),

3. Toplumdaki gerici ideoloji egemenliği,4. Halkın ulaşılmaz üst sınıflar ve seçkinlerden memnun

kalmaması,

5. Sosyal düzensizlik,

6. Yeni sosyal sınıflar ın oluşmasından doğan çelişkiler.2

Huntington, “toplumsal değerlerin hızlı değişimi, genelde

modernizasyona doğru giden toplumlarda ortaya çı

kar” demektedir.Yazar, siyasal – toplumsal istikrarsızlık, modernizasyonun arttığı ölçüde

artabileceğini ileri sürmektedir. Modernizasyon tanımını sanayileşme,

kentleşme, dinsel yokluk, demokratikleşme, eğitimsel gelişme,

1

Anomi: beklenmedik ekonomik durgunluk veya hızlı ekonomik gelişimin sosyaldüzensizlik yaratmasıdır.

2 Harry Eckstein, Internal War , Newyork, Free Press, 1964, p. 45.



24

toplumsal olay ve sorulara medyanın katılması gibi etkenlerle

yapmaktadır 1.

Huntington, devrimi toplumun modernleşme çabasının bir yönü

olarak ele almaktadır. Devrim, sosyo – ekonomik gelişme veya bu iki

etkinin, siyasal gelişmeyle uyum içinde gelişemediği toplumlarda

gerçekleşir ve devrimci hareket bu uyumsuzluğu yok etmek için oluşur.

Yazara göre; gelişmiş ülkelerde, siyasi kurumlar ın oldukça gelişmiş

olması, devrim tehlikesine set oluşturmaktadır. Devrime sadece

gelişmekte olan ülkelerde rastlanı

labilir. Huntington, devrimi gelenekseltoplumun modern topluma dönüşmesinde bir aygıt olarak

nitelendirmektedir. O’na göre devrim radikal bir değişimdir.

Devrim teorilerinin sınıflamasında bu teorilerin devrimi açıklayıcı

öğelerinden yararlanılmaktadır. Fakat bu teorilerin farklılaşmasındaki en

önemli boyut onlar ın birey, örgüt ve sınıf tanımlar ından kaynaklanır.

Söz konusu teoriler bireyler, sınıflar ve örgütlerin hangi koşulda

devrimsel olarak hareket edeceğini açıklamaktır. Söz konusu teorileri buüç grubun herhangi birinin içinde yerleştirebiliriz.

Bireye Dayalı Devrim Teorileri

Bu yaklaşımın temel varsayımı, devrimi bireysel bir eylem olarak

tan ımlamalar ıdır. Böylece bireyler bazı amaçlar ını gerçekleştirmek için

devrime baş vururlar. Bu yaklaşım çerçevesinde sürekli olan yapısaldeğişimler sonucunda çözümlenilmemiş gerilimler artmakta, böylece bu

durum mekanda kargaşaya yol açmaktadır. Gerilim birkaç sebepten

oluşur: 1- Adaletsiz bir sistemde sosyal bağlar ın kopuşu ile insanlar

yönlerini şaşır ır (panikleme, endişe, utanma ve suçluluk)2. 2- Bireyleri

siyasi sisteme bağlayan aracı sosyal ve siyasal kurumlar ın çöküşü

1 S.P.Huntington, Political Order in Changing Societion, Yale University Pres, Massachse,

1976, s. 23.2 Chalmers Johnson, a.g.e., s. 70



25

nedeniyle birey ve gruplar sosyal açıdan izole olurlar, bu durum onlar ın

marjinal olmalar ına yol açar 1. 3- Artan beklentilerin kar şılan ılmaması

nedeniyle ümitsizliğe kapılma, başar ısızlıklara sebep olur 2. 4-

kurumsallaşmayı engelleyen ve toplumda bütünlüğü bozan hızlı

modernizasyon3. Genel olarak gerilimler bireylerde oluşur, fakat

yetkililerin sosyal düzeni sağlamaktaki başar ısızlığı sonucunda

toplumsal devrim davranışlar ı ortaya çıkar. Böylece devrimsel

hareketlerle devrimsel olmayan güç çekişmeleri arasında ayr ım olur.

Hoşnutsuzluk ve bunalı

m bireylerin devrimsel davranı

şlar sergilemeleri için yeterli değildir. “Kritik durum” yaratan sebepler devrim

için gereken psikolojik etkenleri hazırlar ve “bireyleri hızlı etkilenmeleri”

ve “kitlenin toplu isteklerine kar şı korunmasızdır” 4.

İran devrimi ve hareketlerinin temelleri izlendiğinde, Şii siyasi

düşüncesiyle Monar şi ideolojisinin bağdaşmazlığını göz önünde

bulundurulması gerekir 5.

Şii mezhebinde İmamet inanışı vardır. Bu çerçevede

peygamberin ölümünden sonra belli karizmatik kişilerin hakiki liderleri

olduğuna inanırlar. On ikinci İmam’ın dünyevi olarak yaşamamasına

rağmen onun yer yüzündeki önderliği sona ermemiştir. Bu ideolojik

teamül tüm zamanlarda tüm yöneticileri gayri meşru kabul eder ve bu

anlayış neticesinde İran Şii Muhalefet Siyaseti açıklanabilir 6.

Bu yorumlama tarihsel gerçeklerle uymamaktadır. Çünkü birincisi,

İran’da Şii dini hareketleri daima farklı ve ulema siyasal olarak

heterojen kategorilerde yer alıyorlardı. 19 ve 20. yüzyıllar ında,

1 Hannah Arendt, The Origin of Totalitarianism, Cleveland Meridian Books, 1958, p. 36.2 James C. Davies, “Toward a Theory of Revolution”, American Sociolojical Review, 27,

1962, p. 10.3 Samuel Huntington, Ibid, p. 50.4 David C. Schwartz, Theory of Revolutionary Behavior , New York, Free Pres, 1971, pp.

14-32.5

Mansoor Moaddel, Class, Politics and Ideology in the Iranian Revolution, New York,Colombia University Press, 1993, p. 4.

6 Hamit Algor, The Islamic Revolution in Iran, London, Open Press, 1983, p. 2.



26

ulemanın bir grubu monar şiyi desteklerken diğer grup ters yönde

hareket ediyorlardı.

Bireyselci yöntemi savunan bir diğer yaklaşım da aşağıdaki

gibidir. 1960 ve 1970’lı yıllarda sürekli iktisadi büyüme ve bunun sonucu

olarak iktisadi kriz Humeyni’nin aşır ı düşüncelerine zemin hazırladı. Bu

yaklaşım eleştirilebilir, çünkü İran ekonomisi o dönemde eşi görülmemiş

şekilde gelişmekte idi, yetmişli yıllar ın kriz olarak nitelendirilmesi pek

kolay değildir. Bazı iktisadi problemlerin ortaya çıkıp insanlar ı

hoşnutsuz bı

raktı

ğı

doğrudur, fakat bu problemler beklentiler vegerçekleşmeler arasında açıklardan dolayı insanlar ın yönlerini

şaşırmalar ına fazlaca yol açmamıştır.

Bireyselci yaklaşımı savunan üçüncü çizgi Arjomand’in “Taca

Türban” eserinde rastlanabilir. Arjomand’e göre: “İran’daki hızlı sosyal

değişimler toplumu sosyal açıdan alt üst etti. Devletin alt üst olan

gruplar ı yeniden yönlendirmede başar ısız kalması nedeniyle Şii İslam

sosyal ve siyasal hareketleri yönlendirme rolünü üstlendi. Mevcutkaynaklara dayanarak marjinal ve izole olmuş insanlar ın devrimde çok

düşük bir rol oynadıklar ı gözlemlenmektedir”1.

Sonuç olarak Abrahamian’ın “İki Devrim Arasındaki İran”

Huntington teorisine dayanarak İran devrimini açıklamada düzensiz

gelişmeyi ileri sürmektedir 2.

Örgütsel Devrim Teorileri

Bireyci teorilerde kesin olarak kabul edilen etkiler Örgütsel

teorilerde sorgulanmaktadır: Hoşnutsuz insanlar nasıl devrimsel

ideolojiyi kabullenip hükümete kar şı toplu eylem doğrultusunda

1 Sait Arjomand, The Shadow of God and The Hidden Imam, Chicago, University of Chicago Pres, 1979, ss. 4 – 5

2 Ervand Abrahamian, Ibid, p. 6



27

örgütleniyorlar? İlk önce devrimci ideolojiler kendi muhataplar ıyla temas

kurması gerekmektedir. Kitap ve makaleler yazılmalı, gazete ve

broşürler yayımlanmalı, muhataplar uygun bir mevkide yönlendirilmeli,

hitabeler kısa bir zamanda hazırlanıp sunulmalı, planlar üretilip

yay ılmalıdır. Bunlar ın hepsi gerekli kaynaklar ın mevcut olmasına

bağlıdır. Kaynaklar ın seferberliği toplu çalışmaya bağlıdır, bu kaynaklar ı

seferber eden ve bireysel hoşnutsuzluklar ı düzenleyici bir örgütün

olmadığı durumda hiçbir devrimci hareket yapılamaz. Böylece devrim

insanlar ın ortak amaçlar ına ulaşma yolunda kaynaklar ını bir araya

getirerek toplu harekette bulunmalar ıdır. Metodolojik olarak Bireyci

yaklaşımdan Toplumsal yaklaşıma gittiğimize paralel olarak sosyo –

psikolojik yorumlar da siyasal çatışmalar analizine yaklaşmaktadır.

Bireyci yaklaşımlar devlet önemine dikkat çekerken, örgütsel

yaklaşımda devrim süreci siyasi çatışmalar çerçevesinde ele

almaktadır.1

Örgütsel modelleri destekleyen bir gözlem olarak İran’da Şii

devrimciliğini ve Şii organizasyonu ile Devrim öncesi İran sosyal

koşullar ının etkileşimi gösterilebilir. Keddie’ye göre: “On sekizinci

yüzyılın sonlar ında kurumsal Usuli ekolunun güçlendiği ve Ahbari

düşüncenin zayıflaması sonucunda Şii öğretilerindeki değişim ve

ulemanın gücü artmıştır”. Usuli düşüncelerine göre: “Ulema toplumda

kilit bir role sahip olup tüm inananlar ına yaşayan bir müçtehit edinip

onun yorum ve hakemliğine güvenmelerinin gerektiğini söylemektedir”.

Halbuki Ahbari düşüncelerine göre: “Dini uzman yorumlar ını bir kural

olarak sunulmasını reddetmektedir”. Böylece Keddie’ye göre: “Usuli

ekolunda ulemaya Sünni ulemalar ının çok üstünde bir güç ve nüfuza

sahiptir, ayr ıca ulemanın yaptır ım gücü hükümetlerin üstündedir”2. Usuli

ekolu ulemanın toplumdaki etkisinden dolayı onlar ın arasındaki

kargaşayı önlerken siyasette müdahale yapma gücüne sahip bir

1

Moaddel, Ibid., p. 8.2 Nikki R. Keddie, The Roots of Revolution: An Interpretive History of Modern Iran, NewHaven : Yale University Press, 1981, p. 223.



28

organizasyon ortaya çıkmıştır. Ulemanın bağışlar ve dini vergilerden

oluşan gelirleri ve bu açıdan devletten bağımsızlıklar ı onlar ın kurumsal

özerklik ve siyasi güçlerini artırmıştır.

Sınıfsal Devrim Teorileri

Sınıf teorilerinde insanlar odak noktadadır. Marx’ın toplumsal

değişim teorisinde iki toplumsal yaşam unsuru değerli konuma sahiptir;

üretim güçlerinin gelişmesi ve sosyal sınıflar arasındaki ilişki. Bu

düşünceye göre: “Üretim güçlerinin her özel gelişme aşamasında üretim

tarzı, hakim sınıf taraf ından desteklenen ve korunan sınıfsal ilişkiler

sistemi ile uyum içindedir. Ancak üretim güçlerinin sürekli gelişmesi,

sınıflar arasındaki ilişkiler ve çelişkili şartlar ı değiştirip uygun zamanda,

o ana kadar ezilen sınıf, mevcut üretim tarzı ve sosyal ilişkiyle düzeni

değiştirip, yeni bir toplumsal düzen kurma olanağı bulur”.

Marx Teorisi İran devrimini açı

klayabilir mi? Keddie 1950-11 ve1977-79 devrimlerinin kar şılaştırmalı analizleri sonucunda bu soruya

pozitif bir cevap vermektedir.

İran deneyimini açıklamaya en yakın sosyo-ekonomik model,

Marksist modeli olduğu gözüküyor. Bu modele göre: Varolan siyasi güç

ve organizasyon ile eski üretim düzeni (özellikle toplumlar ın temel

üretim araçlar ın mülkiyet ve kontrol) yeni ekonomik düzeninin

doğrultusunda değiştirme çabalar ı sonucunda devrim ortaya çıkar. Budurum İran’ın her iki devriminde de sağlanmıştır 1.

Keddie, iddiasına rağmen yapı büyük ölçüde ekonomik ve devlet

yap ısı açısından, devrim öncesine benzer. Devrim öncesinde üretim

şekli kapitalizmdi ve devlet özel mülkiyet ve onun kurumlar ının

hizmetinde idi. Bu da üretim faktörlerin gelişme ve üretimi değişmedi.

1 Nikke R. Keddie, “The Iranian Revolution in Comparative Prespective”, AmericanHistorical Review, 88: 3, June 1983, p. 591.



29

Sonraki bölümlerde göreceğimiz gibi, İran’da hareket ve

devrimlerin tüm aşamalar ında bahsedilen teorilerin izlerine rastlamak

mümkündür.

B. Hareket ile Devrim Arasındaki Fark

Toplumsal hareket, kısıtlı olarak sosyal değişim ve reformlar ın

meydana gelmesi için birleşen halkın organize aksiyonu ve

müdahalesidir. Hareket organize bir harekettir, devamlılık onun

özelliğidir ve ideoloji ile rehberliğe dayalı resmi bir siyasi örgütçerçevesinde oluşur.

Toplumsal harekette köklü olmayan değişmeler amaçlandığından

toplumun siyasal yapısının ve düzenin değişimi söz konusu değildir.

Harekette liderler ve örgütler siyasal, toplumsal ve ekonomik

aksaklıklar ı ve halkın şikayetlerini gidermeye çalışırlar.

Guy Rocher, devrim tanımında şöyle der: “Devrim bir rejim ve

iktidari düşürüp, mevcut şartlar ı değiştirmek için toplumun ani ve

şiddetli reaksiyonudur”. Ona göre: “Hareket bir takım düzensizlikleri

gidermek için bir plandır ve amaç hakim rejimi değiştirmek değildir. Her

hareketin kendine göre özellikleri vardır, bunlar amaca ulaşıncaya kadar

ki devamlılık, liderlik, ideoloji, siyasal ve bazen resmi örgütlenmedir”.

Hareketler amaçlar ına göre üçe ayr ılabilir:

1. İdeolojik ve düşünsel hareketler,

2. Siyasal hareketler,

3. Sömürüye kar şı özgürlükçü hareketler.1

1 Muhammed Resül Gülşen Fumanı, Jameshenasi Enghelab, Tahran, Azad ÜniversitesiYayınlar ı, 1990, s. 4.



30

C. Ayaklanma ile Devrim Arasındaki Fark

Ayaklanma ve isyanlar ülkelerin endüstri devriminden önceki

dönemlerden başlamıştır. Dalton (1984) ve Gold Ston (1991), yöneticilerin

ayaklanma ve devrimlere kar şı olmalar ı, ve halkın genel kaygılar ının

ayaklanmalar ve devrimlerde aynı olduğuna dair görüş birliği içindedirler.

Dolayısıyla ayaklanmalar ve devrimler ortak bir çerçeve içinde

incelenebilir. İdeologlar ayaklanmalar ı dolaylı yönlendirirken, iktidar ın

ilerideki gelişmelere sebebiyet veren çok sert tepkileri ile kar şılaşırlar. Ancak,

ideologlar örgütlenip ayaklanma ile güçlü bir işbirliğine girdikleri zaman

iktidar zorunlu olarak reforma gider.

Sonuç olarak ayaklanmada, iktidar içinde gerekli reformlar söz

konusudur, ancak devrimde devlet ve iktidar sisteminin tümden

değişmesi söz konusudur.

III. AKTÖRLER

Devrimler ve ihtilaller her toplumda en önemli değişim öğeleridir.Değişimlerin üç ana unsuru vardır: 1. Değişme faktörü 2. Değişme

şartlar ı ve 3. Değişimi sağlayanlar.

Bir toplumun değişiminin bir parçası olarak her devrim ve ihtilalin

kayda değer bir araştırmasında bu üç öğeye dikkat etmek gerekir.

Fransız Sosyolog Guy Rocher'in söylediği gibi: “Değişim faktörleri

esasında, belirgin bir durumun varlığından veya yaptığı herhangi bir

etkiden dolayı bir değişime sebep olan öğelerdir”. Değişim şartlar ı da

temelde bir değişim faktörünün etkisini yavaşlatan veya hızlandıran

uygun veya uygun olmayan öğelerdir. Değişim faktörleri ve şartlar ı

birbirini tamamlar.1 Bu iki öğeye ek olarak şahıslar, gruplar ve

topluluklardan oluşan ve değişimde etkisi olan üçüncü bir öğeyi de

dikkate almak gerekir. Bunlar ya değişimi meydana getirirler, ya da

kar şısında yer alırlar. Bunlar aksiyonlar ı ile tarihi bir iz bırakan şahıslar

1 Guy Rocher, "Taghırate Ejtimâi" Çev. Mensur Vosougi, 7. Baskı, Tahran, Ney Yayınlar ı,1998, s.32.



31

ve gruplardır. Bu gruplar ın etkisi onlar ın amaçlar ı, istekleri, değerleri ve

ideolojilerinden gelmekte ve toplumun geleceğini etkilemektedir.1

Bu üç öğe, aşır ı görüşlerin dışında hemen hemen bütün

düşünürler ve sosyologlar taraf ından kabul edilmiştir. Bundan dolayı

sağlıklı bir incelemede bu üç öğeyi dikkate alınmak zorundadır. Bu üç

öğeden her biri kendine özgü öneme haizdir. Herhangi birine ayr ıca

önem vermek belli koşullara tabidir. Bu bakımdan bütün öğeleri dikkate

almaya çalışman ın yanında, bazı zorunluluklardan ötürü insanî faktörleri

daha çok dikkate almak gerekir. Konunun bir bölümü üzerinde dahaderin ve detaylı yoğunlaşmak, her zaman konuyu geniş bir şekilde ele

almaktan daha iyidir.

Ayr ıca anılan araştırmada, aynı anda her biri kendine özgü

karmaşık esas unsurlar ı olan dört devrim, hareket ve ihtilal ele alındığı

için biz sadece bir esas unsuru daha çok dikkate almak zorundayız.

Her toplumun siyasal, ekonomik, toplumsal ve kültürel hayatında

temel rol oynayan gruplar farklıdır. Ancak çoğu toplumlarda temel rol

oynayan gruplar yanında değişimde etkili olan başka gruplar da vardır.

Bu gruplar ın her biri kendi ölçülerine göre farklı roller üstlense de bir

devrimde bütün insani faktörler dört esas rol oynarlar: 1. Organizasyon

2. Seferberlik 3. Liderlik 4. İdeolojik.

Bunlar ın dışında önem taşıyan başka roller de üstlenebilirler,

ancak en önemlileri bu dört roldür. İnsani faktörler doğal olarak aynı

derecede etkili olamazlar ve hatta bazen bir grup diğerlerine göre daha

fazla rol üstlenebilir ve daha fazla söz sahibi olabilir.

A. Aydınlar

Aydın tarihi, Avrupa’nın aydınlanma çağı yani 17 ve 18.

yüzyıllar ına kadar uzanır.

1 Robert H. Lower, "Bazı Didgahah Dar Bare Taghirate Ejtimai", Çev. Kavus Seyit İmami,Tahran, Üniversitesi Yayınlar ı Merkezi, 2000, s.124.



32

Aydın kavramı İngilizce’de “Intellectual”, Fransızca’da

“Intellectuel” ve Latince’de “Intelligere” olarak kar şılık gelir. İki şeyi

ayırma anlamına gelmektedir. Bu nedenle eleştirisel akıl olarak bilinir.

Bu dönemlerde aydınlar toplumun ideologlar ı ve aydınlatma rollerini ifa

etmişlerdi1. “Intelligensia” toplumsal ve kültürel sapmalar ve yanlışlara

dayanamaz ve onlara kar şı tepki verir.

1. Aydınlar ın Tarihsel Gelişimi

Modern aydınlar ın doğuşu genellikle Avrupa'nın Ortaçağ

üniversitelerinde olmuştur. Üniversitelerin gelişmesi ile hümanist eğitim

anlayışının yerleşmesi bir aydın grubunu doğurmuştur. Değişik

toplumsal ortamlardan gelen bu grup iktidarda bulunan feodal sınıftan

göreli olarak bağımsızdı.2

Aydın sözcüğü ilk olarak Alfred Dreyfus adında Yahudi bir albayın

yargı

lanması

sı

rası

nda bugünkü anlam ve kavramı

na kavuştu. Dreyfusadındaki albay orduya ihanet suçu ile 15 Ekim 1894'te yakalanıp ömür

boyu olarak Güney Amerika'da bulunan Şeytan Adasına sürgün

gönderilir. Ancak 5 yıl sonra ele geçirilen yeni evraklar onun suçsuz

olduğunu kanıtlamış ve mahkemesi toplumsal siyasi bir soruna

dönüşmüştür. Bu mahkeme ile ilgili Ocak 1898'te Emile Zola

Cumhurbaşkan ına hitaben "Ben Suçluyorum" ifadesi ile başlayan bir

yaz ı yazmıştır. O bu mektubunda mahkemeleri ve orduyu yasa dışı

işlemlerinden ötürü suçlamış ve bu mektuptan dolayı 1 y ıl hapis ve 3 bin

Frank para cezasına çarptır ılmıştır. Zola'nın mektubu yayınlandıktan

sonra Marcel Proust ve Anatole France gibi ünlülerin de aralar ında

bulunduğu yaklaşık 300 kişilik sanatçı, yazar ve bilim adamının imzasını

taşıyan bir bildiri yayınlanmış ve Yahudi albayın sorgulanmasını

yasadışı ilan edilmiştir. Bu yazı kamuoyunda "Aydınlar ın Bildirisi" olarak

1

Ramin Cihanbeglu, Moje chaharom, Çeviri; Mansur Guderzi, Tahran, Ney Yayınlar ı, 2003,s. 116.

2 T.B. Bottomore, Jameshenasi, a.g.e., s. 79.



33

tarihe geçip ordu ve mahkemeyi geri adım atmak zorunda bırakmış ve

böylece verilen ceza bir daha gözden geçirilmiştir. İşte bu olaydan

sonra Anatole France ilk defa aydınlar hakkında bir tanım ortaya

atmıştır. Ona göre: “Aydınlar kamu maksadı ve menfaati adına

kendilerini herhangi bir zorunluluk olmadan ve kendisi ile ilgisi olmayan

sorunlar ın çözümüne adayan uzman insanlardır”. Genel olarak aydınlar

Avrupa'nın 18. yüzyıldaki Hümanizm ve Liberalizm ürünleridir. Bu

nedenle eleştirici bir yapıdadır, adalet, özgürlük gibi evrensel

kavramlarla inanırlar.

Max Weber'e göre: “Aydınlar özelliklerinden dolayı kültürel değer

olarak nitelendirilen değerlere ulaşarak, bir toplumun önderliğini kültürel

olarak ele geçirirler.”

Edward Shiltze'e göre: “Aydınlar sonuçlara daha fazla önem

veren ve özgürlük için uğraşan insanlardır.” 1

Julien Benda'ya göre: “Aydınlar yetenekleri ve ahlaki

özelliklerinden dolayı toplumun vicdanı konumunda bulunan küçük bir

filozof grubudur.”2 Buna kar şın Foan Haik'e göre: “Aydın, özel sorunlar

konusunda uzmanlığa veya çok yüksek bir zeka ve yeteneğe, ihtiyacı

olmadan, düşüncelerin ve fikirlerin yayılmasında rol üstlenebilir. Onu bu

konuda etkileyici kılabilen, konuşabileceği ve yazabileceği konular ın

geniş alan içerisinde bulunması hitap ettiği insanlardan daha önce yeni

düşüncelere ulaşabilmesidir.”3

Morris Barei şöyle diyor: “Aydın kendini ilgilendirmeyen işlere

kar ışan insandır ve alanı düşünsel olaylardır; hiçbir zaman milli

savunma, adaletin uygulanışı veya ülkeyi yönetme gibi objektif konulara

kar ışmaması gerekir. Bu yaklaşım, aydınlar ın güç sistemine kar ışmama

anlamında ise, İranlı ayd ınlar taraf ından bu durum onaylanmıştır.

1 Mehrzad Brojerdi Roshanfikran ve Gharb, Çev. Cemşit Şirazi, ikinci baskı, Tahran,Farzan Yayınlar ı, 1998, s. 40.

2

Edward Seit, Tasire Roshanfikran, Çev. Hemit Azadanlu, Tahran, Amuzeş Yayınlar ı,1998, s. 37.

3 Hüseyin Beşeriye, a.g.e., s. 134.



34

Örneğin Sourush'un inancına göre: “Aydın hiçbir zaman iktidarda yer

almamalıdır ve aynı zamanda kendi siyasal fikirlerinden dolayı meydana

gelen avantajlar ı da kullanmamalıdır. Çünkü siyasi güç alanına girmek

ayd ın için ölümdür”1.

Edward Seit'e göre: “Aydın, bir fikri, görüşü, felsefi düşünceyi

veya inancı halka iletip, anlatma yeteneği olan kimsedir”.

Raymond Aron aydın kavramını daha kapsamlı tanımlar: “Aydın

sadece yaşamakla yetinmez ve kendi varlığını açıklayabilmek için,

başkalar ının varoluşunu açıklamaya gerek duyar. Yani başkalar ınınyaşayış biçimini inceleyerek tatmin olur. Fakat bunun için başkalar ının

var oluşu ve açıklanması gerekir.”

İranlı aydınlardan Alî Ahmet şöyle der: "Aydınlık, konular,

düşünceler fikir ve akılla ilgilenen alandır". Ahmet, aydınlık kavramı için

üç şart koymaktadır. 1- Fırsat, 2- Cesaret, 3- İzin. Ale Ahmad'a göre:

“Aydın kendi hayatını kendisi yönlendirip başkalar ının hayatını da

herhangi bir fanatizm ve gücün etkisi altında kalmadan etkiler ve

kendini kendi hayatı ve başkalar ının hayatından sorumlu tutar”.2

Şariati aydın kişiyi şu şekilde tanımlar: "Aydın toplumsal

sorumluluk taşıyan kimsedir. Yeni bir düşünce taşısın veya taşımas ın,

eğitimi olsun veya olmasın, felsefe bilsin veya bilmesin, din bilgini olsun

veya olmasın, fizikçi, tarihi bilen, veya edebiyatçı olsun veya olmasın,

ama kendi zamanını hissetsin. Halk ve toplumu anlasın, nasıl

düşünmesi gerektiğini ve nasıl bir sorumluluk taşımas ı gerektiğinin

bilincinde olup, bu esasa dayalı fedakârlık duygusu taşısın." 3

Mannheim'e göre: "Yeni dönemin en uyar ıcı gerçeği, eski

kültürlerin tersine, düşünsel aktivitelerin sadece din alimleri gibi bir

1 Abülkarim Souruş, Roshanfikri, Dindari ve Hamdeli, dördüncü baskı, Tahran, SıratYayınlar ı, 1999, s. 8.

2 Celâl Alî Ahmet, Khedmet ve Khiyanete Roshanfikran, birinci cilt, Tahran, Harezmi

Yayınlar ı, 1995, s. 91.3 Ali Şariati, Che Bayed Kard, 5. Baskı, Tarhan, Sırat Yayınlar ı, 1998, s. 257.



35

sınıfa ait olmaması ve birbirine bağlı olmayan farklı sosyal sınıflar

taraf ından yapılmasıdır. Bu aktivitede bulunanlara aydın denir."1

Mannheim yeni dünyada aydınlar ı ideolog ve devrimci değil, belki

bilimsel programlama uzmanlar ının toplumu olarak görmeli der ve

hükümetlere nasihatte bulunur. Mannheim, aydınlar ı bir ara sınıf olarak

görür, ama onlar bir orta sınıf oluşturmazlar ve daha çok uzmanlar ve

halk arasında ara bulucu olarak görev yaparlar. Mannheim sınıflar için

şu özellikleri sayıyor: 1- Aydınlar sosyal bir sınıf değildirler, 2- Bir örgüt

oluşturacak durumunda değiller, 3- Aydınlar değişik sınıflardan

oluştuğundan iç yapı açısından dağınık bir grup oluştururlar. Sınıfsal

bağımlılıklar ının ötesine gidebilir ve sınıfsal bağımlılıklar ının ötesinde

davranabilirler. Mannheim'e göre: “Aydının tercih hakkı vardır ve

arzuladığı konuyu başka konular arasından seçebilir ve istemediği

konular ı da reddedebilir. Bu yüzden toplumsal olarak ayd ınlar homojen

bir grup oluşturmazlar. Çünkü başka konular seçebilirler ve bu onlar ın

en değerli sermayeleridir. Mannheim, aydınlar ı toplumun koruyucusu ve

ayn ı zamanda kurtar ıcısı olarak görmektedir. Bu nedenle aydınlar ın

mevcut olmaması toplumu karmaşa ve karanlığa iter. Mannheim'e göre

ayd ınlar kendi bağımsızlıklar ının farkında olarak hareket ettikleri zaman

toplumdaki rolleri olumludur."2

Marx'ın aydınlar hakkındaki düşüncelerini üç görüşte

toplayabiliriz. İlk görüşe göre, “Aydınlar konusu ve düşünsel aktivite,

sadece manevi ve sübjektif değil, belki objektif ve gerçek bir konudur.

Yani aydınlar ın doğuşu modern toplumdaki çalışma ve sosyal

ilişiklerden ileri gelir.”

İkinci görüş ise, burjuva toplumunda düşünsel çalışma direkt veya

dolaylı bir şekilde üretim açısından değer kazanır. Marx üçüncü

görüşteki yorumlar ında "Bilim, kültür ve düşünsel aktivitelerin, burjuva

1 Karl Mannheim, Jameshenasi Roshanfikran, Çev. Mecit Madadı, Tahran, Sağlıklı

Toplum, Yayınlar ı, s. 31.2 Mannheim, a.g.e., s. 29.



36

ve proletaryanın merkezi mücadele noktasına dönüştüğünü vurgular.”

Kısaca Marx'ın düşüncesine göre, “Kapitalist toplumda aydınlar, sınıfsal

olarak burjuvadır.”

Genel sonuç olarak aydın unvanını taşıyan kimseler aşağıdaki

dört özelliğe sahip olmalıdır: 1. Modern bir ifade stiline sahip olmak, 2.

Düşünsel ve toplumsal olarak eleştirmen rolünü üstlenebilmek, 3.

İnsancılık ve 4. Başkalar ının geleceğine kar şı sorumluluk duymak1.

2. İran'da Aydınlar ın Siyasal Gruplaşmalar ı

Siyasal akımlar nasıl birbirinden ayırt edilebilir? Böyle bir ayır ım

için gereken ölçütler ve yaklaşımlar, hem teorik olarak kabul edilebilir,

hem mevcut siyasal gerçekleri (akımlar ve gruplaşmalar açısından)

açıklayabilir olmalıdır. İran'ın siyasal güçlerini sınıflandırmak ve her

birinin özelliklerini ve temel kriterlerini belirlemek için, değişik

standartlar ve ölçütler önerilmiştir. Bunlar ı

n en önemlileri aşağı

dakigibidir:2

1. Toplumsal ve sınıfsal dayanaklar, 2. İdeoloji ve düşünsel

yaklaşımlar, 3. Siyasal strateji ve işlevler, 4. Ekonomik ve toplumsal

yaklaşımlar ve yönlendirmeler, 5. Davranış olgular ı, 6. Örgütlenme

düzeyi ve 7. Tarihsel geçmiş ve kimlik.

Bu araştırmada, yukar ıdaki ölçütlerden, tarihsel geçmiş ve kimlik

inceleneceği için, bu özelliğin üzerinde biraz daha detaylı duracağız.

Tarihsel kimlik: Siyasal akımlar genellikle tarihi birikimler ve

gerekliliklerin ürünleridir, yani onlar ın geçmişteki köklerini ve

gelecekteki devamlılıklar ını gözlemleyebiliriz.

1 Ali Rıza Elevi Tabar, İktisade Siyasî-Khotude Siyasi Baed Az Enghelabe İslamî , Tahran,

İşletme ve Programlama Yüksek Eğitim ve Araştırma Müessesesi, 2003, ss. 26-27.2 Ali Rıza Elevi Tabar, a.g.e., s. 41.



37

İran'ın siyasal geçmişine baktığımızda genellikle bazı kalıcı akımlar ı

gözlemleyebiliriz. Ancak mevcut siyasal akımlar ın başlangıcını araştırmak

istersek, meşrutiyetin ötesine gidemeyeceğimizi de göz önünde

bulundurmamız gerekir. Bugünkü mücadele anlamında İran'daki siyasal

mücadele tarihi yüzyıldan ileri gitmemektedir. İran'ın yakın geçmiş tarihini

ve gerçekleşmiş büyük olaylar ı incelediğimizde (Meşrutiyet devrimi,

Rıza Şah iktidar ının yükselişi ve düşüşü, petrolün millileştirilmesi

hareketi, 5 Haziran hareketinin bastır ılması, Muhammed Rıza Şah'ın

yükselişi ve düşüşü, İslami devrim ve diktatörlüğün düşüşü, devrimden

sonraki siyasal çatışmalar) siyasal hareketlerde 3 akım daha çok göze

çarpmaktadır: 1. Dini (İslami) akım, 2. Milliyetçi akım ve 3. Sosyalist

akım.

Bu üç akımın her biri kendine özgü bir kitleye hitap eder. Bazen

kitlenin başı ve sonu arasında dikkate alınacak farklılıklar görünür. Ama

baz ı durumlarda da bir yaklaşım tarzı, aynı anda iki farklı akımın

özelliklerini taşır (iki kitlenin birbirini örtmesi). Dini akımın özelliği

sadece aktif olanlar ın dini inançlar taşımalar ı ve dine göre

davranmalar ından ibaret değil, belki aynı zamanda dini inançlar ının,

ortak duygu ve düşüncelerini yaymak için sorumluluk duymalar ıdır. Bu

ortak özellikler dışında bu kitlenin bireyleri arasında çok farklı ideolojik

yaklaşımlar bulunabilir. Milliyetçi akımlar için de tam bir bütünlükten söz

edilemez. Sadece bu düşüncenin sempatizanlar ı, nasyonal, liberal ve

halk egemenliği duygular ından değişik oranlarda etkilenerek faaliyette

bulunurlar.

Sosyalist akımı da genel olarak Marksist düşüncelerle beslenmiş

ve belli bir döneme kadar akımın içinde genel yaklaşım Leninist bir

yaklaşım olmuştur, ancak büyük Sovyetler İmparatorluğunun düşüşü ile

arta kalan ortak özellik Marksizm ve o ak ımlar ının tarihsel geçmişlerine

bağlı kalmak olmuştur.1

1 Feradon Ademiyet, a.g.e. , s. 23.



38

3. İran'da Aydınlar ın Doğuşu

Kacar iktidar ı zamanından itibaren, özellikle İran'ın Rusya'ya ardarda yenilgileri, İran halkı ve özellikle eğitim görmüş kesim batı

toplumunun ilerleyişlerini ve kendi toplumlar ının duraklamasını fark

ederek onu telafi etmeye kalkışmışlardır. Batı uygarlığı ile oluşan

tan ışıklık İranlı'lar ın beyninde batı toplumunun değişim nedenleri ve

gelişmeleri ile İran'ın duraklaması hakkında soru işareti yaratmıştır.

Bunun sonucunda aydın hareketleri değişik topluluklarda şekillenmiştir.

İran'ı

n batı

kültürü ile kar şı

laşması

İran tarihinin en önemli kültürelvakasıdır. Bu olay sadece İran'ın ekonomik durumunda köklü

değişiklikler meydana getirmekle kalmayıp, yeni fikirler ve liberalizm

felsefesinin de yayılmasına yol açmıştır. Batı'nın etkisi Rus'lar ın 1800

yılındaki militarist baskısı ile başladı. Ruslar 1803 ve 1828 yıllar ında iki

savaşta İran'a kar şı galip gelerek Türkmençay ve Gülistan

Antlaşmalar ı'nı Fetih Ali Şah'a kabul ettirerek, İran'a çok büyük bir

darbe indirdiler. İran'ın Rusya kar şısında hezimete uğraması bilim ve

sanayide geri kalmasından kaynaklanıyordu. Ancak bu kayıplar Kacar

iktidar ını bir derece uyandır ıp liderleri sanayileşmeye yönlendirmiştir.1

Bunlar ın başında Abbas Mirza gelir. Her iki savaşı kendisi

yönettiği için İran'ın teknik ve bilim alanında ne kadar geride kaldığını

fark ederek bunun çözüm yollar ını aramaya başlar ve bu doğrultuda

eğitim amacı ile İngiltere'ye öğrenciler gönderir. Böylece ilk yakın

temasta batı

nı

n ilerleyişi ve

İran'

ı

n geri kalışı

çok net bir şekilde

anlaşılmıştır. Sonuçta İranlılar Avrupa'nın endüstrideki gelişmesine

büyük hayranlık duydular, daha önemlisi toplum, kültürel değerleri ve

özgürlüğü daha yakından hissederek değişimin zeminini hazırlamıştır.2

İran’da birinci aydınlanma dönemi’ndeki reform ve yenileme

girişimlerinin en önemli özelliği merkezcil olması ve devlet taraf ından

yap ılmasıdır. Kacar döneminin son yıllarda varolan birinci kuşak

1 a.g.e., s. 37.2 a.g.e., s. 37.



39

ayd ınlar ı, İran’ın modernleşme yolunun üstten uygulanılması olduğuna

inanıyorlardı. Bunun iki nedeni vardı; Birincisi, bu reformistlerin çoğu

seçkin insanlardı. İkincisi ise bunlar ın çoğu o dönemin siyasi ve sosyal

yap ısında yer alıyorlardı. Onlar kitle, ruhaniler ve geleneksel düzenin

gücüne inanmıyorlardı1. Mirza Melkom Han, Talibof vs. bu kuşağın

temsilcileridirler.

Birinci kuşak aydınlar Avrupa kurumlar ı, örneğin kurallara dayalı

hükümet ve güçlerin ayr ımını, Kacar dönemindeki İran koşullar ına

uyarlamayı

amaçlı

yorlardı

. Darülfünun ve Feramuşhane gibi kurum veörgütlerin kurulmasından, İran’ın bağımsızlığı doğrultusunda batıcılığı

yay ımladıklar ı sonucuna varabiliriz. Fakat Kacar hükümetinin siyasi

düzenini düzeltme çabalar ı gizli dernek ve toplantılar kurmadan öteye

gidemiyordu, ve bu küçük değişm eğilimleri kar şısında bile sosyal

sınıflar ve ruhaniler taraf ından desteklenmiyorlardı2.

Meşrutiyet devriminden sonra birinci meclis ülkedeki siyasi

yaşamı derinden etkiledi. Fakat bu yeni kurum Meşrutiyet’nın yenilmesi,Rıza Şah’ın tahta gelmesiyle birlikte sona erdi. Böylece ikinci kuşak

ayd ınlar (Furuği, Takizade, Cemalzade, Nima,…) ortaya çıktılar. Bu

kuşak aydınlar ın amacı İran toplumunun düzenli olarak yenilenmesi idi.

Bu amaç doğrultusunda yazı ve çevrileriyle kültürel havayı iyileştirmeye

çalıştılar ve Avrupa düşüncelerini bilinçli olarak yayımlamaya çaba

gösterdiler. Bakıldığı zaman bu kuşağın tüm başar ı silahlar ıyla

donatı

ldığı

gözükmekteyse de bu hareket de başar

ı

sı

zlı

kla sonuçlandı

.Başar ısızlığın nedenleri dört grupta kategorize yapabiliriz: Birincisi bu

kuşağın akılcılık ve ilerleme kavramlar ı üzerinde çok durmalar ı, ikincisi

Rıza Şah’ ın devrilmesiyle birlikte yenilenmenin sona ermesi, üçüncüsü

geleneklerle eleştirel ve batıyla değişime dayalı iletişimin olmaması,

1 Ramin Cihanbeglu, Moje Chaharom, a.g.e, s. 170.2 a.g.e., s. 175.



40

dördüncüsü liberal akılcılığın sol ve İslamî düşüncelerin kar şısında

zay ıflığı1.

Medrese ve diğer geleneksel kurumlar ın yanında üniversitelerin

kurulması sonucunda üçüncü aydın kuşağı ortaya çıktı ve bu kuşak

sayesinde toplum daha hızlı bir biçimde batı düşünceleriyle tanıştı.

Sol akım ve İslamcılar ın İran siyasetinde güçlenmesiyle birlikte

Natel Hanleri, Seyit Fehrütdin Şadiman, Menuçehr Bozorgmehr ve

Hamit İnayet gibi batı kültürünü tanıyan ve akılcı aydınlanmayı

savunanlar kabul göremediler. Böylece üçüncü kuşakta sıkça görülenmodernleşmeyi kutsallaştırma süreci bu kuşak önderlerince

modernleşmeyi şeytanlaştırmaya dönüştürüldü. Bir başka anlatımla

yenilikçiliğin üzerinde kurulan ikinci kuşağın düşüncelerin (Takizade,

Furuği ve Hidayet) tersine üçüncü kuşak (Alî Ahmet ve Şariati)

yenilenmeye kar şı mücadele eden insanlar ı içermektedir. Üçüncü-

kuşak İran aydınlar ının üç ortak özelliği vardı: Birincisi, totaliter Rus

materyalizmin etkisinde idiler veya İslami değerleri yaşatmayı amaçlıyorlardı. İkincisi kendilerini toplumsal ve siyasal yasa yapıcılar ı

olarak görüp toplum üyeleri ve onlar ın faaliyetlerin doğru veya yanlışlığı

hakkında görüş bildiriyorlardı. Üçüncüsü ise bu kuşak yerel

modernizmden bahsediyorlardı ve sanayi düzeni ve şehircilikle

mücadele ediyorlardı2.

Bazergan tam olarak ikinci veya üçüncü kuşak aydınlar ı arasında

yer almamaktadır ve onlar ın arasında bir halkayı oluşturmaktaydı. Oikinci kuşağın tersine dini öğretileri bir kenara atmamış ve batı uygarlığı

ve yaşam tarzının da anlamsız olduğuna inanmamaktaydı. O üçüncü

kuşağın tersine de modernleşmenin radikal eleştirmeni değildi ve

ideoloji yanlısı değildi, fakat dini düşüncenin topluma yararlı olacağı

noktasında onlara katılıyordu.

1 a.g.e., s. 178.2 a.g.e. , S.179



41

1980 yılından sonra İran solunun ideolojik ve siyasi yenilmesi,

İran devriminin karizmalı döneminin sona ermesi, İran’da genç nüfusun

artması ve uluslararası koşullar ın değişmesi (Berlin duvar ının çökmesi

ve Soğuk Savaş’ın bitmesi) ile birlikte İran yeni bir aydın kuşağı

oluşmaya başlad ı. Şu anda İran’da genç bir aydın sınıf ından söz etmek

mümkündür. Bu kuşak üçüncü kuşak ideolojileri, birinci ve ikinci kuşağın

ülkülerine kar şıdır ve diyaloga açık olduklar ı gözükmektedir.

Şüphesiz dördüncü kuşak aydınlarda moda kavramı yerine

“modernite” felsefisinin anlama gereksinimi hissedilmektedir. Dördüncükuşak ve batı arasındaki diyalog modern kavramının moda kavramına

indirgenmesini engellemektedir 1.

B. Ruhaniler

Julian Benda, manevi değerleri (din, mezhep, adalet, akıl, ...)

koruyan kimselere "ruhani" demektedir. Adalet, gerçek, akıl ruhaninin

değerleridir. Ruhaninin görevi, ahret değerlerini devamlı olarak

insanlara hatırlatmaktır.2

Ruhaniler, geleneksel sistemlerde etkili bir grup olarak

tan ındığından, her zaman iktidar ın bir parçası olmuşlardır. Hemen

hemen bütün geleneksel sistemlerde iktidar ve ruhaniler bir takım

anlaşmalar ve işbirliği içinde bulunmuşlar ve dini gruplar modern

toplumlarda da, güç vesilesine dönüşmüşlerdir.3

Genel olarak ruhanilerin doğrudan siyasete katılımı birkaç faktöre

bağlıdır:

1. Mezhebin siyasal ve toplumsal iddialar ı arttıkça, ruhanilerin

siyasal hayata kar ışma ihtimali artmaktadır.

1 a.g.e., s. 181.2

Jacques Leenhardt ve Barbara Maj Ghodrete Kelâm ve Naghshe Roshanfikran, Çev.Manuchehr Firuz Asgari, Meşhed, Firdevsi Üniversitesi, 1999, s. 64.

3 Hüseyin Beşeriye, Jameshenasi Siyasî , a.g.e., s. 221.



42

2. Tarihi açıdan, bir mezhebin ruhani liderleri siyasi güç olarak ne

kadar etkin konuma sahip olursa, politikaya kar ışma ihtimali o kadar

artar.

3. Mezhebin yorumlanma, açıklanma ve değişken tarihi şartlara

uyum sağlama imkanı büyüdükçe ruhani liderlerin de siyasete doğrudan

kar ışma şans ı artmaktadır.

4. Mezhep kuruluşlar ı ne kadar çok örgütlü ve birlik içinde olursa

ruhanilerin siyasal sisteme katılma gücü o kadar artmaktadır.1

Benda yorumunda ruhaninin pratik menfaatleri uğruna kendi

görev ve rolüne ihanet ettiğini ileri sürmektedir. Ruhaniler 19. yüzyılın

sonunda siyasete atılıp hizmet etmeye başladılar. Benda’nın inancına

göre: “Ruhaniler çok daha genel ve basit bir şekilde ihanet ediyorlar,

çünkü bütün olarak, doğrudan kendilerini siyasal işlere (yani devletin

üst düzey menfaatlerine) veriyorlar”2.

1. İslam’da Ruhaniler

İslam toplumlar ında Hz. Muhammed Mustafa’dan sonra bir nevi

iktidar mücadelesine dönüşen gelişmeler, İslam’da mezheplerin ortaya

çıkmasını beraberinde getirmiştir. O dönemde çeşitli mezhepler ortaya

çıkmıştır. Ancak iktidar mücadelesinde asıl sürtüşme, Şii ve Sünni

mezhepleri arasında gelişerek bugün geleneksel biçimde gelen söz

konusu iki mezhebin etkilerini görmekteyiz.

Şiilik ile Sünnilik arasındaki ayr ılık, İslam’ın ortaya çıktığı döneme

kadar uzanmaktadır. İslam bir din olduğu kadar, aynı zamanda bir

devlet biçimi olarak algılandığı için Peygamber’in ölümünden sonra

İslam ulusunun (Ümmet) başına kimin geleceği bir siyasal sorun olarak

belirmiştir. Hz. Muhammed’in çağdaşlar ı için devlet, aşiretlerin bir

1

a.g.e., s. 222.2 Leenhardt - Maj, a.g.e., s. 65.



43

konfederasyonu idi. Arabistan yar ımadasındaki bu “Aşiretler

konfederasyonu”nun başına Muhammed’den sonra kimin geleceği

sorunu, dinsel bir ayr ılıktan çok siyasal bir çatışmayı ortaya çıkarmıştır.

Peygamber’in ölümü ile birlikte, onun kuzeni ve ayn ı zamanda

damadı olan Ali’nin başa geçmesini isteyenlerle, buna kar şı çıkanlar

arasındaki ayr ılık, İslam’daki ilk bölünmeyi meydana getirmiştir. Ali’nin

taraftarlar ı Arapça parti, bölük, yandaş anlamına gelen şia sözcüğü;

Ali’nin Şia’sı içinde yer alanlar ise Şii olarak anılmaya başlamıştır.

İslam, sınıf ve ulus farklar ı tanımayan evrensel bir inanç sistemiolarak ortaya çıkmıştır. Ancak, döneminde bir hakim ulus ideolojisi

biçiminde büründürülmesi ve Arap olmayan imparatorluk halklar ı

üzerinde Emevi baskısının kurulması, İran’da Emeviler taraf ından

öldürülen Peygamber’in torunu ve Ali’nin oğlu Hüseyin’de simgeleşen

Şiilik mezhebinin yayılmasına yol açtı. Şiilik Hüseyin’in Kerbela’da

Emeviler taraf ından öldürülmesiyle birlikte özellikle İran’da İslamın bir

toplumsal ve siyasal muhalefet akımı olarak belirlenmesini sağladı.

Şii inancında imam, Peygamber’in tek halefidir ve Allah

taraf ından, tanr ısal varlıklar ın dünyadaki temsilcisi olarak bizzat

seçilmiştir. Ali soyundan gelen 12. imam Mehdi kaybolmuştur. Kendisi

hakkında hiçbir somut bilgi yoktur. Bu Şii’lerde, Mehdi’nin bir gün

dünyaya geri döneceği, bar ış ve adaleti geri getireceği inancını

yaratmıştır.

Karizmatik bir önder olan, Peygamber soyundan gelen Mehdi’nin

dünyaya bir gün geri dönerek bar ış ve adaleti getireceği inancı,

İslamiyet’in insanlık için öngördüğü yararlardan yoksun bırakılan kitleler

taraf ından benimsenmiştir. İslamiyet’in ilk yüzyıllar ındaki ideolojik ve

toplumsal çatışmalarda, adaletin bir düzen umutlar ının yeni bir

Halife’de, şehit edilmiş Ali ve Hüseyin’in soyundan aranması

kaç ınılmazdı. Bu tarihsel özellikler Şiiliğin yüzyıllar boyu kurulu düzene

başkaldıran radikal bir düşünce ve eylem okuluna dönüştürülmüştür.



44

Çünkü Şii’ler söz konusu inanç sisteminin bir gereği ve sonucu olarak

adaletsizlik temelinde oluşmuş yada bunu miras almış olan iktidarlar ı,

kurulu düzenleri meşru saymamışlardır. Dünyevi iktidarlar, Mehdi’nin

dönüşüne dek Şii’lerin gözünde adaletsizliğin simgesi, gayri meşru

kurumlardır.

Mehdi’nin yeryüzünde yeniden belirişine dek hiçbir dünyevi iktidar

asli olmayacağına göre, bu dönemlerde yeni adaletsiz düzenlerde

adalet fikrini kim savunmuş, kim geliştirmiş ve kim temsil etmiştir?

Şii ulemasının, din adamlar ının siyasal işlevi bu noktada ortayaçıkmaktadır. Kayıp imam yeryüzüne dönene dek, onun adına ve onun

iradesine uygun olarak İslamiyet’in temel kurallar ının dönemin koşullar ı

göz önünde tutularak yeniden yorumlanması gerekmektedir ki, adalet

fikri hep yaşanabilsin, dünyevi iktidarlara, kurulu düzenlere kar şı

tanr ısal amaçlı muhalefet sürebilsin. Böylece İslam normlar ının günün

koşullar ına uygun biçimde yeniden yoruma mümkün hatta gerekli

olabilmektedir. İslam’ın bu güncel yorumuna içtihat, bu yorumu yapanulemaya da müçtehit adı verilmektedir.

Dolayısıyla Şii müçtehitler, ister istemez düzene kar şı radikal

muhalefet ideolojisini formüle eden bireyler olarak siyasal bir işlev

kazanmakta, radikal muhalefet ve düzene başkaldır ı geleneğini

besleyen unsurlar olmaktadır.

Şiilik içerisinde imamlar ın nedenli etkili bir yapıya sahip olduğunu;

İslamda Allah ile kul arasında kabul edilmediği için dolaysıyla bu

konuda kendiliğinden demokratik – kitlesel bir mekanizma olarak ortaya

çıkmasını sağlamıştır. Bu durum, herhangi bir din adamının İslami

esaslar ı günün koşullar ına göre yorumlaması ölçüsünde, yaptığı

yorumlar ın kitle üzerinde etkisi oranında nüfuz ve otorite kazanmasını

sağlamaktadır. Bunun sonucu olarak da, gönüllü olarak bu yorumlar ı

kabul eden ve görüşleri benimseyen taraftarlar ın genişliğine göre

Ayetüllah yada Hacetül İslam sıfat ını almaktadırlar. Diğerlerine göre çok



45

farklı bir izleyiciler arasında çok sayıda Ayetüllahın da bulunduğu din

adamlar ı “Ayetüllah El-uzma” (Büyük Ayetüllah) yada Merc-i Taklit

(Taklit edilen, izlene kaynak) sıfatlar ıyla nitelendirilmektedir. Böylece

onlar ın sayısı, doğal olarak çok azdır. Humeyni, Devrim’in önderi

olmadan önce İran’ın beş Ayetüllah El-uzma’sından biriydi.

Bu tür sıfatlar, herhangi bir kurulun karar ı ve atamasıyla

gerçekleşmemektedir. Tek ölçü, din adamlar ının gördükleri kitlesel

kabulün yaygınlığı ve genişliğidir 1.

Örgütsüz Sünni ulemadan farklı olarak Şii ulema eskiden beriörgütlüdür ve doğrudan halktan topladığı paralarla (teberrü ve aidatlar) büyük

bir mali güce sahiptir. Şii müctehitler, “Kayıp Alemi”ne kar ışan bir gün ortaya

çıkacak “İmam”ın organlar ı sayılırlar. Onun içindir ki, hükümdarlar ın

eylemlerini serbestçe eleştirebilirler. Sünni ulema ise, genellikle hükümdar ın

uysal taraftar ı olarak kalırlar. Din hocalar ını çoğu halkın dikkatini çekme

konusunda çok yetenekli ve uzman olmakla beraber, konuşma sanatının

bütün yönlerini kullanarak dinleyiciyi olabildiğince etkilerler, seslerini ustacave zamanında yavaşlatıp, yükselterek, el ve vücut hareketleri ve zaman

zaman şiirsel ve hoş örnekler vererek, hikayeler anlatarak muhataplar ını

heyecanlandır ır. Kendilerine özgü bir yöntemle dinleyenlerini gülerken

bir anda ağlatırlar. Ayr ıca yüzyıllarca süregelen geleneklerden dolayı

Allah'a inanan halk değişik dini törenler ve aktiviteler ile tatmin edildi.

Halk tören ve etkinliklere katılma gibi dini ihtiyaçlar ını ulema yolu ile

giderir. Başka bir deyi

şle din hocalar

ı

nı

n halk arası

nda ciddi bir yerivardır. Bunlar ın iletişim anlayışı daha çok halk topluluğunu sıradan bir

kültürel yapıya sürükleyip dine yönlendirmektir ve bu konuda genellikle

de başar ılıdırlar.2

1 Ali Şeraiti; a.g.e., s. 28.2 Faramerz Rafipur, Towse ve Tezad, Tahran, İntişar Şirketi, 2000, s. 350.



46

2. Vilayet-i Fakih

Şia açısından ilahi kaynağa ulaşım imamlarda özetlenirken, İranirfan bağlamında söz konusu kaynağa ulaşımdaki kısıtlamadan

kurtuldu. Bu çerçevede İran irfanı “İmamet” ile “Vilayet” ve “İmam”la

“Veli” kavramlar ını ikame ederek ilahi kaynağın kullanılmasını “İmamet”

tekelinden çıkardı. Böylece “Vilayet”, “nübüvvet”in devamcısı olarak ileri

sürüldü. Bu çerçevede “veli” bir mükemmel insan olarak sadece imam

ve peygambere kısıtlanmazken tüm zamanlarda var olabilir 1.

İran Safavi döneminde, Şeyh-ül İslam rütbesi gözükmeyen bir güçle birlikte Muhakkık Sani’ye verildi. Muhakkık Sani’nin otoritesi ve

Şah Tehmasp’ın ona olan bağımlılığı Şah’ın emirinden gözlemlenebilir.

Bu emirde ona “imam naibi” unvanı verilmesine rağmen o zamana kadar

hiçbir Şia müçtehidine tanınmayan bir takım yetki ve güç tanındı. Fakat

Safavi döneminde “Vilayet-i Fakih”in var olduğuna dair bir belge veya

yaz ı elde yoktur. “Vilayet-i Fakih”in bugünkü anlamıyla “Kacar”

döneminde rastlanılmaktadır. İlk kez Fetih Ali Şah döneminde bir takımrivayet ve ayetlere dayanarak “Vilayet-i Fakih” kavramı ciddi olarak

tartışılmıştır.

Bazı tan ınmış fakihler pratikte Fetih Ali Şah ile yakın ilişkide olup,

saltanatı savunmalar ına rağmen teoride hükümet yetkisini, İmam’ın

kay ıp döneminde onun mirasçısı ve emanetçisi olan “Vilayet-i Fakih”e

ait olduğuna inanıyorlardı2.

İlk kez Molla Ahmet Neraghi “Vilayet-i Fakih” kavramını kapsamlı

ve ciddi bir biçimde ele aldı, ve diğer ulema da onu desteklediler. İmam

Humeyni “Vilayet-i Fakih” kitabında sadece ona referans vermekle

kalmayıp literatür bölümünü Neraghi, Naini’ye ve “Kaşif-ül Gheta”yla

sınırlandırmaktadır. “Vilayet-i Fakih” kavramı İran irfanının “Vilayet”

1 Maşa Allah Ajodani, Meshrutiyete İrani, Tahran, Ahtaran Yayınlar ı, 2003, s. 65.2 a.g.e., s. 66.



47

anlayışından çok farklıdır. “Vilayet-i Fakih” teorisinde “Baş Müçtehit”

olan kimse hükümet hakkına sahiptir 1.

Sünni mezhebinin ruhanilerin tersine, Şii ulemalar ı geçici

hükümetlerin meşrulaştır ıcı kişiler olarak tanınmıyorlardı. Halbuki

realitede hükümet kanunlar ı kabulleniliyordu. Safavi Hanedanı’nın

(1501 – 1742) kurucusu Şah İsmail Safavi, Şia mezhebini İran’da

resmileştirdi. Böylece hakimler “Allah’ın yer yüzündeki gölgesi” olduğu

ve İmam’lar ın vekili olduklar ı Şiiler taraf ından kabullenildi. Aynı

zamanda ulema, dini lider statülerini pekiştirdiler. Ulema İmamlar ı

nilham kaynağı ve otoritelerine sahip olmamalar ına rağmen İmamın

olmadığı zamanlarda kendilerinin dinin koruyucu ve yorumcusu

(Müçtehit) konumlar ını sağlamlaştırdılar. Böylece Mehdi’nin geleceği

zamana kadar, ulemanın diğerleri taraf ından, izlenilmeleri gerekliliği

kabullenildi2.

Ulema ve hükümet arasındaki ilişki karmaşıktı. İran’da ulemanın

otorite ve güçleri bazen hükümetin hizmetinde iken bazen de onlarakar şı bir tutum sergilemişlerdi. Safavi döneminde ulema devlet yönetim

ve müşavirliğinde faal bir rol oynamışlardı. Fakat Kacar Hanedanı

döneminde (1794 – 1925) ulema yeniden kendi bağımsızlıklar ını

kazanarak devletin aşır ı eylemlerine kar şı dinin muhalefet görevini

yapmışlardı. On dokuz ve yirminci yüzyıllar ında bazı Avrupalı

sömürgeci güçlere verilen imtiyazlarla (1891 – 92 Tütün imtiyazı) İran’ın

bağı

mlı

laşmas

ı

na kar şı

ulema taraf ı

ndan eylemler düzenlenilmiştir.

Daha sonra ulema tüccar ve aydın güçleriyle birlikte bazı yapısal

düzenlemeler (1905 – 11 yapısal devrim) ve saltanatın kısıtlanmasını

talep etmişlerdi3.

Pehlevi Hanedanı döneminde yabancı dominantlığı, milli kimlik ve

özerkliği koruma, ve İslam kurallar ının devletteki yeri yeniden

1 a.g.e., s. 67.2

John L. Esposito, The Iranian Revolution, Its Global Impact, Florida InternationalUniversity Press, Miami, U.S.A, 1990, p. 18.

3 İbid., p. 18.



48

düzenlenilmeye çalışılmıştır. İran İslam Devrimi süresince (1970’li

yıllarda) özellikle cami ve çar şıda dine dayalı ittifak şekli, İslam

sayesinde yeniden kullanıldı. Tütün protestosu ve yapısal

ayaklanmasının tersine 1979 devriminde ruhaniler desteklemekle sınırlı

kalmayıp dominant ve iktidar olmuşlardır 1.

3. İran’da Ruhaniler

Ruhaniler on dokuz ve yirminci yüzyıllar ında genişleyen Usuli (Şii

mezhebine bağlı) tarikatının müritleridirler. O zamana kadar ulemanın

arasında kendi rolleri hakkında fikir birliği yoktu. Onlar üç temel ekole

ayr ılmışlardı; birincisi Peygamber ve İmamlardan miras kalan gelenek

ve görüşlerin dışında bir yaşama müsaide etmeyen Ahbariler idi. Diğer

yanda müçtehitlerin bağımsızca karar ve yorum yapma işlevini

meşrulaştıran Usuli tarikatı vardı. Son olarak esasta belirli insanlara

hitap edip kural niteliğini taşımayan konularla ilgilenen Sofizm yer

almaktaydı. Manevi uygulamalarla ruhu maddiyattan ayıklama Sofi

düşüncenin özünü oluşturmaktadır. Ahbariler gibi Sofi düşüncesine göre

ulemanın dünyevi yaşamda rolünü reddetmektedir, böylece Sofi

yaklaşımı İmamlar’ın bilgisiyle kısıtlı kalmaktadır. Bu ideolojik

mücadeleyi Usuli’ler kazandılar 2.

Ulemanın bu çekişmeden kaynaklanan incinmeleri Kacar

hanedanı’nın güçlenmesiyle birlikte hafifledi. Kacar onlara İran’ın çeşitli

bölgelerinde siyasi güçlerini pekiştirdi, böylece Usuli ulema Ahbariler ve

Sofilere kar şı kendi inançlar ını baskın hale getirdiler. Kacar ve Usuli

ulemalar ının böylesine yüksek işbirliği daha önce gözükmemişti. Usuli

inancının baskın hale gelmesiyle Kacar hükümetinin güçlenmesi

kar şılıklı destekleme sürecinden kaynaklanmıştır 3.

1

İbid., p. 19.2 M. Moaddel. Ibid, p. 131.3 İbid., p. 132.



49

Ulema yargı, eğitim ve Kacar devletini meşrulaştırma yeteneğine

sahip olduklar ı için Usuli tarikatı desteklendi. Ulema eğitim alanını kendi

tekellerinde tuttular. Kacar’ın yargı sistemi de “Örf” ve “Şâr”

mahkemelerinden oluşmaktaydı. “Örf” mahkemeleri devlet yönetimi

alanını kapsıyordu ve devlete kar şı işlenen suçlar la ilgileniyordu. “Şâr”

mahkemeleri ise sivil kurallar ve çekişmeleri ile ilgilenmekte idi. Ulema

“Şâr” mahkemeleri üzerinde tam nüfuza sahiplerdi ve bu mahkemeler

on dokuzuncu yüzyılının başında iktisadi gelişmelerle birlikte daha fazla

önem kazandı. Kacar döneminde Şia siyasi teorilerinin genişlemesi bu

süreçten kaynaklanmaktadır. Böylece siyasal ve dini egemenlik,

İmametin ikili fonksiyonu olan siyasal ve dini liderliği de ortaya çıkardı1.

Kacar padişahlar ının eğilimi ve İran – Rus savaşlar ı da

ruhanilerin etkisini artırdı. Fetih Ali Şah kitleyi Rus’lara kar şı seferber

etmek için ruhanilerin desteğine gerek duymaktaydı. Müçtehitler kafir

Rus’lara kar şı “cihat” hükmünü vererek Şahı desteklerken özellikle

köylüleri Ruslara kar şı savaşa çağırdılar. Bu dönemde Seyit

Muhammed Bağer Şefeti’ye Hacetül İslam unvanı verildi ve bazı

tan ınmış din adamlar ı ülke yönetiminde danışılma amacıyla başkentte

toplandılar.

Meşrutiyet devrimi yasal devleti oluşturması, anayasa ve yeni

yasalar ın çıkarmasıyla saltanat ve ruhanilerin güçlerini sınırlamayı

amaçlıyordu, böylece yeni bir güç kazanmayı planlamaktaydı. Güç

yasal devlette mevcut olması

gerekirdi ve tüm insanlar o gücünkar şısında eşit olmalıydı. Aydınlar ın Meşrutiyet devriminde

bulunmalar ının nedeni saltanat ve diyanet gücünün sınırlandır ılması

iken, ruhanilerin devrime katılımlar ının amacı saltanat gücünün

sınırlandır ılması idi.

1 Arjomand.,İbid, p.225



50

Meşrutiyet devriminden sonra ruhanilerin gücü sürdü, öyle ki bu

dönemde milli hukuk “Meşruiyet” alanında olduğundan dolayı ruhanilerin

hukuku sayılırken Meclis milli hukuk hakkında yasama gücüne sahip

değildi ve sadece kamusal yasalar ı çıkarabilirdi. Böylece

meşrutiyetçilerle Meşruacılar saflar ı ayr ışmaya başladı. Meşrutiyetçiler

eşitliği isterken Meşruacılar ona kar şı çıkıyorlardı. Anayasanın sekizinci

ek maddesinde şöyle yazıyordu: “Tüm İran sakinleri kamusal yasalar

kar şısında eşit haklara sahip olacaklardır”.

C. Esnaf

Çar şıdaki sınıflar iki büyük gruba ayr ılmaktadır.

1. Tüccar, 2. Geleneksel orta direk.

Tüccar siyasal sözlükte burjuvadır, kapitalist toplumunda hakim

sınıftır. Burjuva sınıf ının her ülkede oluşumu farklıdır. Bazı ülkelerde

burjuva eşraf içinden doğdu (İngiltere gibi). Bazı ülkelerde de burjuva

küçük burjuva sınıf ından, esnaf ve hatta iktidar gruplar ından doğdu.

İran'da tüccar (ticari kapitalistler) sınıf ı, esnaf ve iktidardaki

zenginlerden meydana gelmiştir.

Kacar döneminde değişik sebeplerden dolayı tüccarlar sosyal ve

ekonomik olarak çok güçlenmişler ve dönemin sonunda ülke siyasetinde

etkili büyük gruplardan birine dönüşmüşlerdir. Bunun sebepleri arasında

nispi bir ekonomik istikrar, batı ile ticari ilişkilerin gelişmesi ve devletin

izlediği siyaset, örneğin tüccar ı destekleme amacı ile vergi muafiyetleri

ve ithalat kontrolü sayılabilir. Sınıfsal örgütlerde, nispi bir güç ve

bağımsızlıktan yararlanmaktaydılar.1 Bu şartlar, Rusya ve İngiltere'ye

değişik haklar tanınıncaya kadar devam etmiştir. Ancak dış ticaretin

büyümesi ve Batının etkisi ile hammadde ihracatı da artarak tüccar

sınıf ının dışar ıya bağımlı yeni bir oluşumuna yol açmıştır. Yani dış

1 Ahmet Eşraf, Mavane Tarihi Towse Sermayedari Dar İran, Tahran, Zemine Yayınlar ı,1973, s. 27.



51

ürünlerin iç piyasada satışı ve dışar ıya hammadde satışı ile İran tüccar

sınıf ının dışar ıya bağımlılık zemini hazırlanmıştır. Hatta bazı

durumlarda tüccarlar kendilerini dış ülkelerin himayesine bırakmışlardır.

Liberalizm düşünceleri tüccar sınıf ının dikkatini üzerinde toplamıştır.

Ayn ı zamanda devletin yapısı ticaret konusunda onlara bazı problemler

yaratıyordu, diğer taraftan ekonomik nasyonalizm tüccar ın menfaatleri

ile uyuşup ve liberalizm ile birleşerek tüccar sınıf ının siyasi ekonomik

hareketlerinde düşünsel zemin oluşturmuştur.1

Geleneksel orta direk modern kapitalizmin olgunlaşması

ndanönce bütün toplumlarda esnaf örgütleri olarak teşekkül etti. Modern

kapitalizmin egemen olması ile geleneksel orta sınıflar değişime uğray ıp

kimliklerini kaybettiler. Bu sınıflar geri kalmış ülkelerde kapitalizmin

gelişmesine kar şı, nasyonalist düşüncelerin ilerlemesinde etkili rol

oynadılar. Bu ülkelerde uluslararası kapitalizmin değişik alanlarda

etkinliği artınca geleneksel sınıflar ın özellikle kültürel ve ekonomik

alanda tepkisiyle kar şılaştı. Ekonomik etkinlik ve ithalatın artması

geleneksel ekonominin çöküşüne yol açtı. Geleneksel orta sınıf ın

tepkisi ise aşır ı nasyonalizm olarak baş gösterdi.

İran'da da ayaklanma ve devrimler döneminde geleneksel orta

direk daima kayda değer bir siyasal güç olarak sahnede bulunup,

ruhanileri desteklemiştir.

Genel olarak İran'da çar şı daima halkın muhalefet merkezlerinden

biri olmuştur. Tüccar her zaman halkın istibdat ve sömürülmeye kar şı mücadelesinde yardımcı bir güç olmuştur. Halkın hükümete kar şı

mücadele şiddeti piyasa ile ölçülmüştür. Kentte dükkanlar ın kapanma

haberi bilinçsiz insanlar ı bile bir itirazın söz konusu olduğuna dair

uyarmaktaydı. Tüccar ın itirazlar ı önce camilerde toplanmayla,

konuşmalar, yazışmalar ve dedikodularla başlay ıp, bir çeşit grev olan

1 Beşeriye, a.g.e., s. 32.



52

dükkan kapatmalar ve sokak çatışmalar ı ile son buluyordu. Piyasa esas

iki sebepten dolayı değişimlere katılıyordu:

1. Ekonomik faktör; çünkü tüccar ın çoğunluğu hükümet veya dış

ticaretin egemenliğinden zarar görüyordu. 2. Din faktörü ki toplumsal

kökenlidir ve pazarda İslam özellikle Şiicilik çok etkilidir. Bu iki faktör

ayn ı önemdedir ve değişimlerde birinin tek başına rolü olduğunu

düşünmek yanlıştır.

IV. ROLLER

a) Liderlik

Genellikle liderlik, etkili olan kişi ve etkilenen kimseler arasında

bir çeşit ilişki olarak bilinir. Bu doğrultuda lider, başkalar ından

etkilenmekten ziyade, diğerlerini etkileyip kendi amaçlar ı doğrultusunda

yönlendiren kimsedir. Diğer bir deyişle liderlik, ortak amaçlar için sosyal

ve organize çabalar ı seferber etmek amacıyla faal bir rol oynamak ve

gerçek bir mevzua sahip olmaktır. Burada liderlikten kastedilen siyasi

bir liderlik olduğundan dolayı liderlik, istek üzerine ve ortak siyasi

hedeflere ulaşmak için belli çabalar ı kontrol edip ileriye taşıma

faaliyetleridir.1 Liderlik genellikle her araştırmacının aşağıdaki

unsurlardan birini daha önemli saydığı dört öğeyi içine almaktadır.

1. Görev ve rolü ifa etmek: Liderlik daima bir etkinliktir, sadece

karizma, haysiyet, beceri ve başar ı değildir.

2. Etki: Liderlik toplumsal bir homojenlik gerektirir. Liderliğinin

göstergesi ancak kişilerin ona kar şı toplu tepkilerinden

anlaşılabilir.

3. Merkeziyetin Önemi: Liderin merkezi bir konumda bulunmas ı

lazım, yani ona eşlik eden grubun faaliyetinde komut odağı

saygınlığını taşıması gerekir.

1 Julias Gold ve Wiliam L Coulb, Ferhange Ulume Ejtimaî , Çev. Bagher Perham, Tahran,Maziyar Yayınlar ı, 1997, s. 474.



53

4. İlişki ve Toplu Aktivite: Merkezi etkinin, sonunda grup aktifliği

ile birleşmesi gerekir.1

Devrimler, hareketler ve ayaklanmalar ın aşamalar ı dikkate alındığında

genellikle liderin üç rolü vardır: 1. İdeolojik rolü, 2. Seferberlik rolü, 3. Yönetim

rolü.2

Genel olarak liderler, devrim, hareket ve ihtilalin hedeflerini

ayd ınlatıp, toplumun iktidara kar şı hareket biçimini belirlerler. İdeolojik

olarak devrimci bir yaklaşımla mevcut durumu eleştirir ve daha iyi bir

toplumun görüntüsünü çizerler. Taraftarlar ını parlak bir gelecek vesonuca ulaşma konusunda ikna ederler. Liderin yokluğunda, sosyal

tepkiler ve halkın şikayetleri anar şiye dönüşebilir.3 Liderlerin mevcut

toplum ve ideal toplum hakkındaki düşünceleri ve amaçlar ı özellikle

liderlik, karizmatik biçimde ise siyasi düzene kar şı, kriz faktörüne

dönüşür. Genellikle liderleri kritik koşullar ın ürünü olarak bilinir, ancak

bunun tersi de doğrudur, yani liderler ideolojilerini sunarak krize yol

açabilirler.4

Liderler olanaklar ve güç dengelerini kendi amaçlar ı doğrultusunda kullanmakla kalmayıp, belki egemen rejimin yıkılmasıyla

iktidar koltuğuna oturarak toplumu kendi tezleri üzerine inşa ederler.

Ancak bir lider bütün bu rolleri aynı anda üstlenmek zorunda değildir.

Bunu başaran çok az sayıda lider bulunmaktadır. Liderler hareketler ve

devrimlerde kendi siyasi önceliklerini hükümetin zorunlu kararlar ına

dönüştürmeye çalışırlar.

Siyasi liderler, bazı özel kişisel yanlar ı; siyasi koşullar ı etkileyenfaktörler, toplumun içinde bulunduğu krizin şiddeti, taraftarlar ı ile

diyalogu birleştiği zaman amaçlar ına ulaşırlar. Değişik siyasi liderler

vardır; Max Weber, Apter ve Anderson'e göre 5 çeşit lider bulunur:5

1 Beşeriye, a.g.e., s. 50.2 Feradon Akbarzadeh, Naghshe Rehberi Dar Meshrutiyet, Milli Kardene Neft ve

Enghelabe İslami, Tahran, İslam Devrimi Belgeler Merkezi, 2001, ss. 23-24.3 Hüseyin Hüseyni, Rehberi ve Besije Siyasi, Ney Yayınlar ı, 2001, s. 20-21.4

David Apter ve Charls F. Anderson, İtiraze Siyasi ve Taghire Ejtimaî , Çev. MuhammedRıza Seit Abati, Tahran, Rahbordı Yayınlar ı, 2001, s. 417.

5 Apter ve Anderson, a.g.e., s. 418.



54

Lider Etki Kaynaklar ı Örneklerin İlişkisi

Geleneksel Gelenekler, Adetler, Geçmiş Feodal – çiftçi

Karizmatik

Şahsın sıra dışı özellikleri, Allah vergisi

özellikler gibi

Dini Liderler ve

Müritler

Meşru Resmi Kanunlar ve Yasalar

Devlet makamlar ı -

vatandaşlar

İş Yaratan

Hissedilir Verimlilik ve Kar şılıklı

Menfaat Satıcı - Alıcı

İş Bitiren (Teknokrat) Ustalık – Bilgi ve Uzmanlık Uzman - Eğitimli

Başka bir deyişle bir grup toplumda diğer gruplarla olan ilişkisinde

egemen konumunda olabilir, bunun sebebi de, daha üstün ekonomik

durum, üstün tarihi geçmiş, iş alanı, eğitim ve dini üstünlükler olabilir.

Bu grup iktidar ı zorunlu olarak bir anlam taşımıyor. Yani bir grup

mutlaka üretim olanaklar ı veya üretim konumundan dolayı üstünlük

sağlamaz. Bu araştırmada dikkatler, daha çok bir grubun fikir

üretkenliği, maddi ve ekonomik gücü, kültürel konumu veya dinideğerlerin üstünlüğünden dolayı devrimde üstlenebileceği rol üzerinde

odaklanmaktadır.

b) Organizasyon

Charles Tilly bir topluluğun üyeleri arasında ortak kimlik ve

birleştirici yapılar ın geliştirilmesine organizasyon demektedir.1

Harrison Whyte'de gruplardaki organizasyon konusunda iki

noktaya değinir:

1. Nispi olarak ortak özellikleri bulunan insanlar ı aynı sınıfta

kabul etmektedir.

2. Aynı sınıftaki insanlar arasında tanımlanamayan bir iletişim

ağı bulunur.

1 Charles Tilly, Ibid, p. 45.



55

Bu iki unsuru dikkate alarak Tilly'e göre organizasyon kavramı:

1.Ortak kimlik ve 2. İç iletişim ağlar ını içermektedir.1

Eğer bir teşekkülün üyeleri düzenli ilişkiler içinde ise ve her

üyenin görevi belli kurallara dayanıyorsa, bu o teşekkülün içinde birlik

ve organizasyonun olduğunu gösterir. Kimlikteki benzerlik duygusu aynı

zamanda sistematik bir çalışmayı, bir grubun organize edildiğini

kan ıtlar.2

Ortak kimlik duygusu ile ilgili hareketin örnekleri çoktur. Örneğin

bir grubun kendi üyelerini başka gruplara veya meydana gelen olaylarakar şı koruması. Organizasyon kavramı seferberlikten ayr ı değildir,

organizasyon yolu ile seferberlik şekillenir.

c) Seferberlik

Seferberlik bir grubun kendi başına bireyler topluluğundan, genel

hayata aktif katılımda bulunan bir gruba dönüşme prosedürüdür. Bu

dönüşümde önemli olan, gerekli kaynak, olanak ve güçlerin var

olmasıdır. Ancak sadece bunlara sahip olmak bir grubun seferberliği

için yeterli olamaz, onlar ı kullanmak ve işletme gücü de önemlidir.

Başka bir değişle, seferberlik, olanaklar ve güçleri toplayıp, onlar ı

amaçlamak ve menfaatler doğrultusunda kullanabilmekten ibarettir.3

Yukar ıdaki tanım ve bu kavramın içinde bulunan 1. Olanak ve kaynak,

2. Güçler ve 3. Onlar ı menfaatlere ulaşma çerçevesinde kullanabilme

durumlar ına bakarak devrimler, hareketler ve ihtilaller daha iyi incelenir.

Seferberlik aşamasında olanaklar ve kaynaklar çok değişken ve

çeşitli olabilir, örneğin gazete, kitap, resmi ve gayr ı resmi organlar.

Beşeriye'nin düşüncesine göre Seferberlik aşamasında toplanan

kaynaklar ekonomi, güç (silahlanma gibi) ve diğer (vefakarlık)

1 Ibid, pp. 62-63.2

Nemetüllah Kerem Elahı, Beresi Ejtimaî Taghirate Enghelabe İslami, Tahran, FerzanYayınlar ı, 1998, s. 117.

3 Charles Tilly, Ibid, pp. 69-70.



56

kaynaklardır. Bu insani destekler üyeler ve taraftarlardan meydana

gelir. Bunlar ı, kullanmak da amaçlara ulaşmak içindir.1

Charles Tilly'e göre: "Her topluluğun seferberlik programı üç

bileşene ayr ılır; 1. Kaynak toplamak, 2. Toplumsal istekler ve 3.

Kat ılımın artışı"2. Seferberlik kavramı organizasyon ve ideolojiyle tam

bir ilişki içindedir. Organizasyon, kaynaklar ve güçleri seferber etmektir.

Seferberlik ise siyasi olarak etkin olmak, güç kaynaklar ını, ideolojiyi

belirleyen hedefler doğrultusunda kullanmaktır. Başka bir tanıma göre

seferberlik, sosyal bir kesimin daha önce kontrolü dı

şı

nda bulunankaynaklar ı hızla kontrolü altına alması prosedürüdür. Seferberlik grup

organizasyonu amacını aşıp toplumun bir kısmını amaca ulaşmak için

kendi kaynaklar ını bağışlamaya yönelik bir harekete geçirirse ihtilal

meydana gelir. Bir ihtilal, hareket yada devrimde seferberlik çok

önemlidir. Bu prosedür içinde liderlik, organizasyon ve ideoloji ön plana

çıkar.3

Charles Tilly, "Kaynaklar ın Seferberliği Teorisi" olarak bilinenaşağıdaki modelde tartışılan öğelerin ilişkisini şu şekilde

göstermektedir 4:

Şekilden anlaşıldığı gibi, kaynaklar ve güçler iki ayr ı ortamla

kar şılaşırlar. Birinci ortam, f ırsatlar ve tehditleri; ikinci ortam kaynaklar

1 Beşeriye, a.g.e., s. 79.2

Charles Tilly, Ibid, p.73.3 Beşeriye, a.g.e., s. 79.4 Charles Tilly, Ibid, p. 56.

kaynaklar organizasyon

kolaylı

k,zorluk f ı

rsatlar vetehditler seferberlik

güçler grup aksiyonu



57

ve güçlerin elde edilişinde kolaylıklar ve zorluklar ı içerir. Bu iki ortamın

ilişkisi sonucu grup aksiyonu ve organizasyonu şekillenir, onun

sonucunda da seferberlik oluşur.

d) İdeoloji

Mourice Duverger'e göre: "İdeoloji, bireysel itirazlar ı organize

edip grup muhalefetine çeviren bir düşünsel düzendir. Böylece siyasal

bilinci geliştirip onu siyası aksiyon için bir araç durumuna getirir. Diğer

tan ım Dumont'a aittir ki çok ince bir ideoloji tanımı sayılır: "Bir grupyada toplumun durumunu açıklamak için organize ve açık yargılardan

oluşan bir ideler düzenidir.”1

İdeoloji, tarihi bir prosedürde şekillenir ve bu seferberlik

aşamasından çok önce başlar. Sorunlu ve kritik toplumlarda ideolojik

temeller araştır ılabilir. Ancak bir toplum krizle kar şılaşmadan yeni

ideoloji gündeme gelmez, gelirse de halk taraf ından kabul görmez. Yeni

ideoloji önce hakim değerlere dayanan ideolojiye kar şı bir takım

değerler olarak gündeme gelir. Kriz büyüdükçe ideoloji gelişir ve

insanlar kritik şartlarda mevcut soruna yanıt aradıklar ı zaman ideoloji

gelişme zeminini bulur. İdeolojinin ön plana çıkar ılmasında aydınlar ın

rolü çok önem taşımaktadır. Ancak ideoloji de sadece onlarla sınırlı

değildir. İdeoloji, mevcut kritik duruma uygun ve mantıklı yan ıtlar

vermek zorunda değildir. Hatta böyle olmadığı için ideolojidir. İdeoloji,

mevcut durumu eleştirmek, ideal alanı ve ona ulaşma yolunu çizmek,tarihi yeniden açıklayarak dost ve düşman belirlemek (cephe almak),

ahlaki değerleri açıklamak suretiyle sorunlara çözüm arar ve amaçlar ını

gerçekleştirir.

1 Beşeriye, a.g.e., ss. 77-79.



58

V. MODELİN GENEL YAPISI

Her araştırmada genellikle, kavramlar ve teoriler bölümü

sonunda, araştırmacının bir model ve değerlendirme sunması gerekir.

Model büyüteç altına alınan değişkenleri göstermek dışında değişkenler

arasındaki ilişkiyi de gösterme özelliğine sahiptir.

Şu ana kadar yapılan incelemeler ve yorumlara dayanarak her

hareket ve devrimin üç aşaması bulunduğunu söyleyebiliriz:

1. Hazırlık, 2. Gerçekleşme, 3. Zafer ve her aşamanın

oluşumunda değişim faktörleri, değişim koşullar ı ve insani etmenler etkili rol oynarlar. Bu araştırmanın odaklandığı husus insani etmenler

olduğu için, onun her aşamadaki rolü incelenmiştir. İran sosyal

hareketler ve devrimlerinde etkin olan aktörler; 1. Aydınlar (milli, dini,

Marksist), 2. Ruhaniler (dini ulema) ve 3. Esnaf'tan meydana gelir. Bu

gruplar ın rolleri liderlik, ideoloji, seferberlik ve organizasyonu içerir.

Haz ırlama aşamasında, aktörlerin etkinlik dereceleri rollerine

göre değişir. Anlatılan teoriler ve kavramlardan, aydınlar ın bu aşamada

en fazla etkinliğe sahip olduklar ını söyleyebiliriz. Ulema doğal olarak

her zaman hükümetin yanında olduğu için bu aşamada pek etkin

olamaz. Son olarak gelişmekte olup ve egemen sistemin ticari sermaye

olduğu ülkelerde esnaf, kendi maddi çıkarlar ı uğruna iktidar ın istikrar ve

kalıcılığını destekler ve bu aşamada önemsenecek bir katılım olmaz.

Devrimin ortaya çıkması aşamasında aydınlar yine en önemli rolü

üstlenirler. Ulema ve esnaf iktidar ın sarsılmasından dolayı, konum ve

menfaatlerinin tehlikeye girmesi durumunda sahneye çıkar.

En son, zafer aşamasında aydınlar kimliklerinden dolayı fazla rol

üstlenmezler. Ulema ve esnaf bu aşamada daha güçlü ve etkili bir

görüntü verir, birbirini destekleyerek hareketi veya devrimi zafere

taşırlar.



59

Araştırmanın Modeli

Aydınlar

A y d ı n l a

r

Dini ulema

Ulema

Ulema

Esnaf

Esnaf

E s n a f

L i d e

r l i k

L i d e

r l i k

L i d e

r l i k

O r g a n i z

a s y o

n

O r g a n i z

a s y o

n

O r g a n i z

a s y o

n

S e f e r b

e r l i k

S e f e r b

e r l i k

S e f e r b

e r l i k

İ d e o l o j i

İ d e o l o j i

İ d e o l o j i

HazırlamaDeğişimin insanı

etkenleri

Değişimfaktörleri

Değişimşartlar ı

Liderlik

Liderlik

Liderlik

Liderlik

L i d e r l i k

L i d e r l i k

Organizasyon

Organizasyon

Organizasyon

Organizasyon

O r

g a n i z a s y o n

O r g a n i z a s y o n

Seferberlik

Seferberlik

Seferberlik

Seferberlik

S

e f e r b e r l i k

S e f e r b e r l i k

İdeoloji

İdeoloji

İdeoloji

İdeolojiAydınlar

İ

d e o l o j i

İ

d e o l o j i

Oluşum

Zafer



60

İKİNCİ BÖLÜM

İRAN'DA 19. YÜZYILIN SONUNDA VE 20. YÜZYILINİLK YARISINDAKİ AYAKLANMA VE DEVRİMLER

19. yy. sonu ve 20. yy.’ın ilk yar ısı İran muasır tarihinde iki geniş

kat ılımlı sosyal harekete olan Tütün ve Meşrutiyet Hareketleri

gerçekleşmiştir. Bu hareketler, bir birinden tamamıyla farklı neden ve

yöntemlerle yapılmalar ına rağmen bazı noktalarda ortak yönlere

sahiplerdi. Örneğin, her iki hareketin temeli batıyla gelişen ilişkiler

sonucunda oluşması ve İran halkının alt kimliklerinin (örneğin soy,

kabile, dil,…) ön plana çıkmaması. Söz konusu hareketler neden ve

aktörlerin etkililiği açısından bazı farklılıklar gösterebilir. Bu nedenle her

iki hareketi de ayr ı ayr ı ele almak faydalıdır.

I. TÜTÜN AYAKLANMASI

Kacar döneminde İran toplumuna Feodal sistem hakimdi. Bu

dönemin en belirgin özelliği, geniş tar ımsal yapı ve küçük bir grubun

çok büyük bir çoğunluğa egemenliğiydi. Bu hakim ve seçkin grubun

içinde eğitim görmüş insanlar ın sayısı çok azdı. Seçkinlerin başında

Şah yer alıyordu, iktidar ın temeli diktatörlüğe dayanıyordu. Şah' ın

atalar ından biri çok eskiden ülkeyi fethettiği için, Şah ülkeyi kendi şahsi

mülkiyeti olarak algılıyordu. Bu yüzden de Şah kendini din savunucusu

ve Allah'ın gölgesi olarak nitelendiriyordu. Halk Şahı dinin koruyucusuve dünyanın merkezi sanıyordu.1 Kacar döneminde de eskisi gibi sosyal

sıralama ulema, iktidar personeli ve esnaf şeklindeydi. Saltanat teşkilatı

ve aristokratlar bir nevi iktidar personeli sayılıyorlardı, sosyal sınıflar ın

başında geliyorlardı. Her sosyal sınıf ın kentlerde görev ve faaliyet yeri

belliydi. Ruhanileri camiler ve okullarda, iktidar kadrosu bakanlıklar ve

darülhükümette ve esnaf pazar ve camilerde, kentin esaslar ını

1 Wiliam Floor, Nemunehai Az Tarihe Ejtimaî İran Dar Dore Kajar , Çev. Abülghasem Seri,2. Cilt, Tahran, Soghan Yayınlar ı, 1986, s. 18.



61

oluştururlardı. Bazı küçük toprak ağalar ı da kentlerde yaşıyordu,

bunlara fellah ve çiftçi denirdi. Ağalar genelde aristokratlar ın yüksek

rütbeli elemanlar ından sayılırlardı. Edipler, şairler, yazarlar,

müneccimler de hükümetlere yakın çevrelerdi.1 Kacar döneminin en

belirgin sınıflandırma örneklerinden ilki Milli Meclisin nizamnamesidir ki

Meşrutiyetin başında hazırlanmıştır. Millet Meclisine aday seçme hakkı

olan sınıflar şunlardı:2

1. Kacar Şehzadeleri 2. Alimler ve Ruhaniler, 3. Eşraf ve

zenginler, 4. Tüccar ve toprak malikleri, 5. Çiftçiler ve esnaf.

3

"İranlılar ın Uyanış Tarihi" adındaki kitapta yazıldığına göre:

"Dünyada İran Şahı kadar geniş yetkileri olan hükümdar sayısı çok

azd ır. Bu ülkede Şahın iradesi her şeye hakimdir. Ancak İran'da

Türkiye'nin tersi olarak vezirler veya şah divanı olmadığı için Şahı

kimse şüpheciliğe sürükleyemezdi."4 Kante Do Gomono kendi sefer

namesinde şöyle yazıyor: "İran iktidar ını ne demokratik ne istibdat

örneği olarak değerlendirebiliriz. Çünkü İran'da Şah bir istibdat örneğigibi halkın can ve malına herhangi bir taarruz da bulunamaz, ruhaniler,

tüccar ve esnaf şahın gücünü azaltırlar. Ancak İran bir feodal yönetim

tarzı ile de idare edilmiyor, yani eşraf bölgelerinde hükümetin başında

bulunmaz". 5

Bu dönemde Avrupa bir bütün olarak ilerlemekteydi. Üretim araç-

gereçlerinin değişmesi, değişik makinelerin icadı, demir yollar ının

gelişmesi, kimyasal ürünlerin üretiminde bir devrim yaratmıştı. Ancakİran duraklamadaydı ve eski üretim sistemi babadan oğla geçiyordu.

Bundan dolayı da İran sanayisi dünyada geriledi ve piyasalarda

başlangıçtaki başar ılar ını kaybederek dış ürünler İran pazarlar ını

1 Ahmet Eşref, Rant Ejtimaî Dar Dore Kajar , Tahran, Zemine Yayınlar ı, 1981, s. 72-73.2 a.g.e., s. 74.3 Meclise Şuraî Millî, Muzakere Dar Mejlis, 1. Dönem, Tahran, Meclis Şuraî Milli Yayınlar ı,

1946, s. 7.4

Nazımül İslam Kermanı, Tarihe Bidari İranian, 1. Cilt, Tahran, Agah Yayınlar ı, s. 181.5 Kante De Gomono, Se Sal Dar İran, Çev. Zebihüllah Mensuri, Farruh Yayınlar ı, 1973, s.73.



62

doldurdu, el sanatlar ını tahrip etti. Bu düşüş büyük kentlerde halkın

Şahtan şikayetlerini artırdı. Çünkü Şah dışar ıdan gelen ekonomik

hücumu engelleyemiyordu. İran'da sanayi üretimi eski yöntemlerde

devam ediyor ve çok az gelişme gösteriyordu, bunun sebebi de para

yokluğuydu1.

Katoziyan İran meşrutiyet devriminin alt yapısındaki toplumsal ve

psikolojik şartlar ı şöyle yorumlamaktadır: “Dış ticaretin gelişmesi, İran'ın

Avrupa ile olan temasının sadece bir boyutuydu. Rus ve İngiliz

devletlerinin rekabeti İran'ı

zayı

flatı

yordu, hükümeti direk sömürgehükümetine dönüştürmeden bu yapılıyordu, böylece Şah' ın ve

hükümetin güçsüzlüğü daha açık ortaya çıkıyor, İran halkı küçük

düşürülüyordu. Halk da bu konuda siyasi düzeni suçlu buluyordu”2 .

Tütün Ayaklanması hem dış istilayı hem devleti hedef alan ilk

geniş tabanlı ayaklanmaydı. Bu ayaklanma devam etmiş olsaydı belki

her çeşit imtiyaza kar şı bir harekete dönüşebilirdi, ancak sadece tütün

üretimdeki tekel priminin kalkmasıyla sınırlı kaldı.3

Seyit Ahmet Kesrevi'nin "İran Meşrutiyet Tarihi" kitabında Tütün

Ayaklanması şöyle anlatılır: "Bu ilk halk ayaklanması her ne kadar dini

liderler yoluyla da olsa çok önemli bir olaydır ve İran tarihinde anılması

gerekir." Profesör Brown şöyle yazar "Tütün tekeline kar şı ayaklanma

İran'ın uyanışı ve yeni dönemin başlaması olarak bilinecektir."4

İmtiyaz kazanma yar ışması 1872 yılında başladı. İngiltereli Baron

Jolious De Royter 40,000 £ ve gümrük kar ının % 60’ı kar şılığında devlet

bankasının tekeli, gümrüklerin kiralanması, tüm madenlerin (altın,

gümüş ve değerli taşlar hariç) kullanılması, demir yolu ve travma yapma

1 Abdülrafie Hakikat, Merdom Salary ve Azadı Fikr Dar İran, Tahran, Özgürlükçüler Yayınlar ı, 1980, s. 141.

2 Homayon Katoziyan, “The Political Economy of Modern Iran, Despotism andModernism 1925-1979", New York, Mac Millan Press Ltd., 1981, p. 53.

3 Nike Keddi, Religion and Rebellion In Tobacco, Rejie Prelude To Revolution, 1999, p.

119-157.4 İbrahim Teymori, Tahrime Tutun ve Kherardad 1890 Reji, 3. Baskı, Tahran, Cep Kitaplar Yayınlar ı, 1982, s. 16.



63

tekelini 70 yıl boyunca kendi tekeline aldı. Ayr ıca sulama tesisatlar ı,

yollar ın inşası, telgraf hatlar ı ve sanayi fabrikalar ını gelecekte kullanma

hakkını kendine saklı tuttu. Bu imtiyaz İran ve Rusya’da büyük tepkilere

yol açtı.

Royter imtiyazı iptal edilmesine rağmen imtiyaz verme süreci

devam etti. Royter madenlerin kullanması ve banka kurma imtiyazlar ını

yeniden elde etmeyi başard ı. Söz konusu banka daha sonra Şahenşahi

Bankası haline geldi. Bu banka para basma, eyaletlerde şube kurma

izni ve güney yollar ı

nı

n çoğunda geçiş ücretlerini kendi tekeline aldı

. Buarada Ruslar da bazı imtiyazlar elde ettiler. Rusya devleti kendi

sınır ından başlayıp Tahran’a varan telgraf hattının genişletme ve

yönetme imtiyazını elde etti. Bir Rus şirketi Hazar Denizi’nde balıkçılık

ve kuzey eyaletlerde ulaşım sigorta tekelini aldı. Böylece yabancı

yat ır ım 19. yy.ın ikinci yar ısında sıf ırdan 12,000,000 £’a ulaştı. İran’ın

kap ılar ı yabancı sermayeye özellikle dış ticarete açıldı.

Bu imtiyazlardan elde edilen gelirlerin bir bölümü saray lüksüneve Nasrettin Şah’ ın uzun süreli batı yolculuklar ına harcanırken, büyük

bir bölümü enflasyonun ağır masraflar ı ve yenilenme maliyetlerini

kar şılamaya harcanmaktaydı. 1851 – 1901 arasındaki dönemde fiyatlar

% 600 artmıştı. Bunun nedeni devletin sikkeleri ucuzlatması ve dünya

piyasalar ında gümüşün değer kaybetmesine bağlamak mümkündür,

çünkü o dönemde gümüş İran sikkelerinin büyük bir kısmını teşkil

ediyordu.İthal mallar

ı

n değ

erlenmesi ve gümüş

fiyatlar ı

nı

n düşmesi

sonucunda halkın milli paraya olan güveni sarsılarak enflasyona zemin

haz ırlıyordu. Öte yandan devlet maaşlar, tahıl rezervi, askeri malzeme

ve vergilerin düşmesi nedeniyle masraflar ı artmaktaydı, böylece lakap

ve unvanlar, imtiyazlar, tekeller, arazi ve daha kötüsü yüksek yarg ı

makamlar ı, elçilikler ve bakanlıklar satılığa ç ıkar ıldılar.

Nasrettin Şah' ın İngiltere ziyareti sıras ında İngiltere, yeni haklar

ve ayr ı

calı

klar elde etmek için önerilerde bulundu ve bunlardan biritütün hakkıydı. Bu olayın özeti şöyledir. 8 Mart 1890'da İran Şahı



64

tütünün üretim-satış ve ihracat hakkını 50 yıl için G.F. Talboot'a verdi.

Bu anlaşma üzerine Şah bütün tütün çiftçilerine, kendilerini firma

bayilerine tanıtma emri verdi, aksi taktirde cezalandır ılıp hapse

gireceklerdi. Tütünün izinsiz ekimi ve satışı da yasaktı.1 Ancak devlet

henüz açıklama yapmadığından halk meraklanıyordu. Talboot ve firma

yetkililerinin İran'a gelmeleri devlet taraf ından bütün kentlerde ilanlarla

halka duyuruldu ve halkın merakı giderildi. 1308 Şaban ayında (1890)

Şahın emri tüm yönetim birimlerine gönderildi ve anlaşmanın

uygulanması konusunda işbirliği istendi. Şah bizzat Tahran tacirleri ile

iki toplantı yaparak anlaşmanın içeriğini anlattı. Bu ayr ıcal ık bir çeşit

İnhisar hakkını beraberinde getiriyordu, Fransızca da buna Reji (Regie)

dendiğinden ayaklanma Reji Ayaklanması olarak akıllarda kaldı.2 Bu

anlaşma doğal olarak tütünün üretimini yapan, işleyen kesim ile

pazarlamasını yapan yüzlerce tüccar ı, esnaf ı ve vasıtayı tehdit

ediyordu. Onlar ın işi ellerinden alınıyor ve yabancı firmanın personeline

veriliyordu. Tütün tacirleri hemen harekete geçip Tebriz, Meşhet,

İsfahan, Yezd ve Şiraz kentlerinde esnaf ı organize edip seferber ettiler.

Tebriz'de esnaf firma bayilerinin faaliyetini engelledi. İsfahan’da Hacı

Muhammed kendi tütün deposunu ateşe verdi. Bu genel eylem dışında

tütün tüccar ı da birleşip toplu eylemlerde bulundu. Tütün tüccar ı diğer

tüccarla beraber kutsal Hazreti Abdülazim ziyaretgahına giderek Şaha

bir mektup yazdılar ve hiçbir zaman teslim olmayacaklar ını bildirdiler.

Sonunda Hacı Muhammed Kazım Melek-ül Tüccar 1892 yılında

Ayetüllah Mirza’ya Şirazi'nin tütün boykotu fetvasını duyurdu ve tütün

alış verişi pratikte iptal edildi, fiyatı düştü. Bu durum çoğu kentte aynen

uygulandı ve sonu hazırlayan sert olaylara yol açtı. Hatta Şahın

hareminde bile nargile bulunamaz hale geldi. Saray hizmetçileri

nargileleri kır ıp Şahın görmesi için haremin önüne yığdılar.3 Sonunda

1 Gholam Rıza Verahram, Tarihe siyasi ve Enjumenha Dar Dore Kajar , 2. Baskı, Tahran,Moin Yayınlar ı, 1999, s. 265-266.

2

Feradon Ademiyet, İsyan Reji, a.g.e., s. 17.3 Nike Keddi, Tahrime Tutun Dar İran, Çev. Şahroh Kaem Makamı, Tahran, Cep Kitaplar ı Yayınlar ı, 1977, s. 17.



65

Şah bu anlaşmayı feshetmek ve İngiliz firmaya 5000 £ ödemek zorunda

kaldı.

A. Tütün Ayaklanmasında Aydınlar ın Rolü

Ayd ın grubu homojen bir yapıya sahip olmaması, çeşitli alanlarda

faaliyette bulunmalar ı ve bazen de diğerleriyle çelişkili düşüncelere

sahip olmalar ı nedeniyle bu grubu bir sınıfta kategorize edip

değerlendirmek oldukça zordur. Ayr ıca, söz konusu dönemde aydınlar ı

say ılar ı oldukça az olduğu için onlar ın eylem ve düşüncelerini ayr ı ayr ı

ele almakta fayda vardır. Bu nedenle, öncelikle öne çıkan bazı

ayd ınlar ın faaliyet ve yaşamlar ını incelemeye çalışacaktır.

Mirza Melkom Han (1834 – 1909)

Melkom Han 1834 yılında bir Ermeni ailenin çocuğu olarak

İsfahan Culfa’sının Hıristiyan bölgesinde doğdu. Babası Hindistan’daki

İngiliz okulundan mezundu ve ilk başlarda İsfahan ve daha sonra daSaray’da (Tahran) İngilizce ve Fransızca derslerini veriyordu. O batı

uygarlığına hayranlığından dolayı Melkom Han’ı İsfahan’daki Katolik

Fransızlar ın okuluna ve daha sonra devlet bursunu kullanarak

mühendislik eğitimi için Fransa’ya gönderdi. Melkom Han Paris’te

masonluk ve çağdaş siyasi tarihe büyük ilgi gösterdi. İran’a döndüğünde

yeni kurulan Darülfünun okulunda çalışmaya başladı ve bilimsel

deneylerle Nasrettin Şah’ın dikkatini çekti. Daha sonra (belki de sosyalfaaliyetlerini kolaylaştırma nedeniyle) Müslüman oldu ve Avrupa

masonluklar ını örnek alarak onlardan bağımsız olarak “Feramuşhane”yi

kurdu1 (1858).

Melkom Han şahın onayını alarak saray için “Tanzimat Defteri”

kurdu. Bu defter açıkça Osmanlı Tanzimat Hareketinden esinlenmişti.

Bu plan 19. yy.’da ilk kapsamlı düzenleme önerisidir. Melkom Han yeni

1 Abrahamian, İbid; p. 61.



66

düzenlemelere Kanun ismini taktı. Böylece hem dini kurallar (şeriat)

hem de devlet kurallar ından ayırt etmek mümkün olabilirdi. Melkom Han

söz konusu kanunlar ın genel refahın iyileşmesi ve tüm bireylerin eşitliği

ilkelerine dayanmasını savunmaktaydı1.

Nasrettin Şah başlangıçta önerilere önem verdi hatta “Azam

Ustad” (Üstün Pir) lakabıyla Feramuşhane’de bulunmaya sıcak

bak ıyordu. Fakat Tahran dini liderlerinin kanun kavramını yozlaşma

olarak tanımlamalar ı ve Feramuşhane’yi ateist masonlarla ilişkide

olduğunu söyleyince Nasrettin Şah söz konusu teşkilatı

yasakladı

veTanzimat defterini kapatarak Melkom Han’ı Bağdat’a sürgün ettirdi.

Daha sonra Melkom Han İstanbul’a gitti2.

Melkom Han İstanbul’da sürgünde yaşarken o dönemdeki özgür

düşünceli İran sefiri Mirza Hasan Han Sepehsalar (Müşir-üldole) ile çok

yak ın bir ilişki kurdu ve onun aracılığıyla Kahire baş konsolosu oldu.

Mirza Hasan Han başbakan olduğunda Melkom Han onun davetlisi

olarak İran’a geri dönerek Mirza Hasan Han’ın özel danışmanı oldu ve“Nizam-ül Mülk” unvanına sahip oldu. Bir süre sonra İran’ın Londra’daki

elçisi olarak atandı. Bu dönemde Nasrettin Şah’ın Londra gezisini

organize etti. Mirza Hasan Han makamından uzaklaştır ılmasına

rağmen, Melkom Han 1882 yılına kadar Londra’da kaldı, ve zikredilen

yılda bazı anlaşmazlıklardan dolayı makamından uzaklaştır ıldı. Melkom

Han görevden alındıktan sonraki düşünceleri tamamen değişime uğrad ı.

Bu dönemde bir reformistten bir devrimciye, şahı

n ruhaniler kar şı

sı

ndadestekleyen ve liberal insan, radikal bir savaşçı ve Şah’a kar şı

ruhanilerle işbirliği yapan bir kişiliğe büründü. Böylece saray

memurluğundan radikal gazeteci ve Avrupa düşüncelerini savunan bir

kişilik sergiledi. Siyasal despotizmle mücadele için Kanun önerdi. Kendi

düşüncelerini İran’a ulaştırma amacıyla Londra’da “Kanun” gazetesini

1 İbid, p. 62.2 İbid., p. 63.



67

çıkardı (1890). Bu gazete Tahran’da büyük ilgi gördü, bu nedenle onun

girişi yasaklandı1.

Melkom Han Meşrutiyet Devrimini gören nadir dönemin

ayd ınlar ından sayılmaktadır, fakat yaşlılıktan kaynaklanan bazı sağlık

sorunlar ı Meşrutiyet’da aktif olarak katılamadı2.

Başlangıçta o yenilikçi, özgür ve uygarlığı savunan bir aydındı ve

bat ı uygarlığının mutlak üstünlüğüne inanıyordu. O gizli Feramuşhane

cemiyetini kurarak çağdaş Avrupa’nın siyasal geleneği ve Fransa

Devrimi ideallerini (Kacar devletinin idari yapısının değiştirilmesiyle)İran toplumunda yaygınlaştırmayı amaçlamıştı. Feramuşhane’nin

kapatılmasının ardından o, Ademiyet adıyla yeni bir gizli teşkilat kurdu.

Melkom Han’a kar şı yönelen suçlamalar ın biri de Cumhuriyetçilik,

Şahlık ve ruhanilerin kurulu düzenlerini iktisadi ve siyasal yeniliklerle,

değiştirme çabası idi3.

Abdül Rahim Talibof (1848 – 1912)

Talibof Tebriz’de doğdu ve on yedi yaşında Tiflis’e giderek yar ımyüzyıl kadar Rusya’da yaşadı, böylece düşünceleri orada olgunlaşıp

şekillendi, fakat hiçbir zaman İranlı kimliğini kaybetmedi. O şöyle

söylüyordu: “Başta dünya, sonra İran ve ondan sonra da Tebriz’in kutsal

toprağını seviyorum”4.

O yazılar ında modernitenin pozitif yönleri, özellikle batı tarzı

Meşrutiyet prensiplerini övüyordu. Talibof eserlerinde özgürlüğü altı

grupta kategorize etmiş: Bireysel özgürlüğü, düşünce özgürlüğü, beyanözgürlüğü, basın özgürlüğü, toplantı özgürlüğü ve seçim özgürlüğü5.

Talibof din ve peygamberlerin kurallar ının gerekliliğini

reddetmemekte, fakat onlar ı ülke yönetimi ve yaşamın maddi

boyutundan ayr ı olduğunu düşünmektedir. Ona göre: “Dini konular

1 Ajodani, a.g.e, s. 281-282.2 a.g.e., s. 284.3 a.g.e., s. 284.4

Abdulhadi Haeri, Tesheyyo ve Meshrutiyet Dar İran, Tahran, Amir Kabir Yayınlar ı, s. 47.5 Abdülrahim Zaker Hüseyin, Matboat-e Siyasi-e İran Dar Asre Meşrute, Tahran, TahranÜniversitesi Yayınlar ı, 1991, s. 38.



68

önemli olmalar ına rağmen siyaset ve mezhep dışı konulardan ayr ı bir

yere sahiptir ve söylenen konular bilgili insanlar taraf ından üstlenilmesi

gerekiyor.” O siyasal rejimleri üç grupta kategorize eder: 1- Mutlak

despot hükümetler, 2- Meşrutiyet saltanat rejimler ve 3- Cumhuriyet

hükümetleri. O despot rejimi eleştirirken İngiltere’nin meşrutiyet

hükümetini övmektedir 1.

Seyit Cemalettin EsedAbadi

Seyit Cemalettin 1840’lı yıllar ın sonlar ında Hemedan’ın Azeri

konuşan bir köyünde küçük ağa ailesinde doğdu. Babasının fakir

olmasına rağmen ailevi bağlardan yararlanarak dini eğitimini başar ıyla

bitirdi. Eğitimini Kazvin’de başladı ve Necef medresesinde devam

ettirdi. Fakat bu geleneksel terbiyeye rağmen geleneksel olmayan

alanlarda araştırmaya başladı, ilk başta Şeyhilik sonra da Babilik

üzerinde incelemelerde bulundu ve ardından da yeni bilgileri kazanmak

için Hindistan’a gitti. 1857 yılında Bombay’a geldiğinde Hindistan

ayaklanmasının etkisinde kaldı. Ayaklanmanın Müslümanlar ı

birleştirmesi, onu mevcut dini anlayışlarla siyasi davranışlar arasında

ilişkiyi incelemeye yöneltti. Ayr ıca ayaklanmanın bastır ılması, yeni

bilimlere olan merakını şiddetlendirdi. O düşüncelerini üç temel sonuçta

özetledi; 1. Emperyalizm Hindistan’ı ele geçirdikten sonra Ortadoğu

tehlike altındadır. 2. Doğu ve Ortadoğu sadece hızlı bir şekilde yeni

bilimleri kazanarak batı istilası kar şısında durabilir. 3. İslam gelenekçi

bir yaklaşıma sahip olmasına rağmen halkı emperyalistlere kar şı

yönlendirmede etkin bir dindir.

Seyit Cemal Arabistan ve Basra körfezi yoluyla Afganistan’a gitti.

Muhafazakar sarayın misafiri olduğu için reformist düşüncelerini gizledi

ve İngilizlere kar şı Rusya’yla işbirliği için şahı ikna etmeye çalıştı.

İstanbul’a geldiğinde Şiiliğini saklamak için kendini Afgani olarak tanıttı.

Müslümanlar ın, ilahi konular ın yanında insani düşünme yoluyla bilgi

elde etmeleri sonucunda eski parlak uygarlığa kavuşabileceklerini

1 a.g.e., s. 39.



69

açıkça dile getirerek büyük bir tartışma yarattı. Mısır’a sürgün

edildiğinde oradaki masonlara katıldı ve ülkenin İngiltere işbirlikçisi olan

Mısır Hadivi’nden kurtulması için bazı siyasi reformlar talep etti. Onun

yeniden sürgün edilmesinin ardından 1879 – 1886 yıllar ı arasında

zamanının çoğu Avrupa ve Hindistan arasında yolculuklarla geçti.

Seyit Cemalettin hem dindar ve hem de din kar şıtı Müslümanlarla

tartıştı, dindarlarla Hindistan’la birleşmedeki temayülsüzlükleri ve din

kar şıtlar ıyla da dinin emperyalizme kar şı en iyi silah olduğu gerçeğinin

göz ardı ettikleri için eleştirdi. Avrupa’da Araplar ı İslamın çöküş nedeni

olarak gösteren bilimsel olmayan önyargılı doğubilimcilerle tartıştı. Ona

göre sebebi soyda değil dini bağnazlıkta aramak gerekmektedir.

1886 yılında Avrupa’dan ayr ılıp 1892 yılına kadar İran’da kaldı.

Başta Nasrettin Şahı İngilizlere kar şı yönlendirmeye çalıştı, fakat bu

yolda başar ısız olunca muhafazakar ruhaniler ve reform yanlısı

ayd ınlar ın saflar ına katıldı. Ruhanileri kafir batıya kar şı mücadeleye

davet etti ve aydınlara özellikle siyasal reformlar ın batı emperyalizmine

kar şı ülkeyi güçlendirdiğini söyledi. Bu sözler Nasrettin Şah’ı kızdırdı,

bu nedenle yakalanıp Osmanlı topraklar ına sürgün edildi.

Seyit Cemal son altı yılını Osmanlı imparatorluğunda geçirdi.

İstanbul’da siyasal reformlar konusunu tehlikeli bulduğundan dolayı

enerjisini daha az tehlikeli faaliyetlerde kullandı. İngilizlerden daha

tehlikeli hale gelen Ruslara kar şı İslami bir hareket başlat ılması yolunda

sultanı

etkilemeye çalı

ştı

. Ayr ı

ca İran Padişahı

’yla olan propagandasavaşını da dini ve gayri dini araçlar ı kullanarak sürdürdü. Seyit

Cemalettin ölüm anında bir arkadaşına hem sevinçli hem de üzgün

olduğunu söyledi. Batı uygarlığının doğuya doğru ilerlemesi ve bunun

sonucunda bir gün doğu despotizminin yıkılacağından dolayı sevinçli ve

kendi düşüncelerini verimli olan halkın arasında değil verimsiz olan

saraylılar arasında ziyan ettiğinden dolayı üzgündü.



70

Mirza Fetih Ali Han Ahundzade

Ahundzade Meşrutiyet Devrim öncesi, en radikal aydınlardanbirisi idi, öyle ki o dönemde “Mektubat-e Kemal-ül Devle” adl ı kitabı

bas ılma izni alamazken, yüz kırk yıl üzerinden geçmesine rağmen şimdi

de basılma iznini kazanamamıştır. Orijinal metni 1865 yılında Türkçe

yaz ılmış ve iki yıl sonra Farsça’ya çevrilmişti. Fakat söz konusu eser ne

İran’da ne de ülke dışında basılmış değildir.

Ahundzade’nin görüşlerini aşağıdaki gibi özetleyebiliriz:

1. O din ve mezhep kar şıtı düşüncelere sahipti ve İslam’dan önceki

İran sarayının canlandır ılmasından yana idi.

2. 1871 yılında Şeriat mahkemelerinin kaldır ılması ve yargının

ulemadan ar ındır ılması ve bu işi “Adliye (Adalet) Bakanlığı”nın

üstlenmesini savunmaktaydı, ve sadece evlenme, boşanma, cenaze

törenleri, vaaz ve namaz imamlığı ulema taraf ından yapılmasını

önermekteydi. O ruhanileri, devlet ile halkı birbirinden ayr ılmasına

sebep olduğunu biliyordu.

3. Onun bakış açısından yasalar halk taraf ından belirlenir ve halk

despot hükümet ve zalim saltanatı kaldır ıp, belirlediği kurallar

esasında yasal devleti yaratır. Bu durumun gerçekleşmesi için milli

devlet ve hükümetin kurulmasını önermekteydi.

4. Masonluklarda üyeliğini gösteren bir kanıt bulunmamasına

rağmen o Feramuşhane ve derneklerin kurulmasını destekliyordu.

5. Ahundzade aydınlar ın o dönem hükümetiyle işbirliklerini kınardı.

Müşirüldevle’yi hükümet kurmaması ve bu yolda başar ısızlığa

uğrayacağı hakkında uyardığı gibi, Müşirüldevle hükümeti siyasi

despotizm yani saraylılar ve mezhebi despotizm yani müçtehitlerin

direnişi sonucunda başar ısız oldu.

6. Onun görüş açısında saltanat memurlar ı, ulemalar ın uşaklar ılar

ve onlar ın hükümlerini uygulamak zorundalar.



71

7. Ahundzade’ye göre: “Doğu toplumlar ının kurtuluşunu İslami

alfabenin değişmesinde saklıdır”.

Müşirüldevle (1836 – 1881)

İran’ın batı uygarlığıyla tanışmanın en ciddi dönemi Mirza

Hüseyin Han Müşirüldevle (Sepeh Salar) (1870 – 1880) sadaretine rast

gelmiştir. Onun sadaret döneminde, Melkom Han ve Musteşar-ül Devle

gibi bazı ayd ınlar düşüncelerini pratikte sınama şans ına sahip

olmuşlardı. Müşirüldevle döneminde pratikte İran’ın toprak bütünlüğü ve

bağımsızlığını koruma ve güvence altına alma amacıyla Royter

Anlaşmasını kabul edilmiştir. Çünkü daha önce toprak bütünlüğü

zedelenmiş ve Ruslar hala bazı şehirlerin ele geçirilmesini

planlıyorlardı.

Müşirüldevle’nin düzenli devlet kurma ve hükümetin iktisadi, idari

ve hukuki temellerini yenileme doğrultusundaki eylemleri başar ısızlıkla

sonuçlandı. Siyasi despotizm temsilcileri (saraylılar) ve dini despotizm

temsilcileri (ruhaniler) Rusya’nın desteğini alarak Müşirüldevle

sadaretinin sona ermesine zemin hazırladılar.

Müşirüldevle eski despot rejimin değişimi yolundaki çabalar ından

sonuç alamamasına rağmen bazılar ının kafasında yenilikçilik ve eski

despot rejimi eleştirme zeminini hazırladı. Bu dönemde kanunlar ın

yarar ı az çok gözlemlenilmeye başladı. Onun döneminde üç devlet

gazetesi (Devleti, İlmiye, Millet) ve dokuz özel gazete (İran, İlmi, Vakayi

Adliye, Nizami, Merih, Vatan, Fars, Ferheng ve Tebriz )

yay ımlanmaktaydı.

Musteşar-ül Devle (1793 – 1896)

Mirza Yusuf Han Musteşar-ül Devle 1864 yılından 1868 yılına

kadar İran’ın Tiflis’teki başkonsolosluğunu yaptı. Bu yıllarda Tahran’da

“Remz-i Yusifi” (Yusuf’un Sırr ı) adında kitabını yayımladı. 1868 – 1870



73

İrevan’daki okulun açılışı oldu. Nasrettin Şah Avrupa dönüşünde onun

İrevan’daki okulunu ziyaret etti ve onun İran’a geri dönüp o okul

benzerinin İran’da açmasını istedi. 1890 yılında Ruşdiye Okulu

Tebriz’de kuruldu. Bu okul bir sene sonra dini okullar ının öğrenciler ve

nüfuzlu ruhanilerin çabalar ı sonucunda kapatıldı. Fakat o 1897 yılına

kadar defalarca Tebriz’de okullar açtı ve medrese yöneticiler ve

gelenekçi ruhanilerin kar şı çıkmalar ı sonucunda kapatılıyorlardı.

Mirza Ali Han Emin-ül Devle (1843 – 1904)

İlk Rüşdiye Okulu Emin-ül Devle hükümdarlığı (valiliği)

döneminde kurulup ve onun finansmanıyla faaliyette bulunuyordu. Okul

gittikçe genişlemekteydi. Emin-ül Devle’nin başbakanlık ve sadaret

unvanını elde ettiğinde Ruşdiye yönetiminde, Tahran’da bir okul açtı.

Bu okulda Maarif Derneği’nin temelleri oluştu ve Emin-ül Devle ve

Nasrettin Şah desteği ile bu okul mezunlar ının çoğu yeni okullar ın

kurmalar ıyla çağdaş eğitimi yaygınlaştırmaya başlad ılar. Emin-ül Devle

sadaret dönemi bir yıl iki aydan fazla sürmemesine rağmen bu kısa

dönemde okul, eğitim sistemi ve ülke basınında büyük bir değişime

uğrad ı. Bu dönemde Muhammed Hüseyin Furuği (Zeka-ül Mülk)

yönetimindeki haftalık “Terbiyet Gazetesi” günlük olarak yayımlandı ve

başkentte ilk günlük gazete unvanını kazandı. “Hulaseye Haber” (Haber

Özetleri) adında gazetenin yayımlanma temelleri de onun sadaret

döneminde oluştu. Resmi İran Gazetesi de kısıtlamalardan kurtar ıldı ve

Mısır’da basılan “Perveriş” (Eğitim) gazetesi de sansürden çıkar ılıpİran’a giriş iznine sahip oldu.

Yine de Musteşar-ül Devle hükümetinde gözüktüğü gibi iki eski

despotizm temsilcileri olan saraylılar ve ulema Rusya devletinin işbirliği

ile kültürsever sadrazamı devirdiler.



74

1- Hazırlama: Darülfünun Okulu, hükümetleiş birliği ve hakimiyette olma.

2- Oluşum: Feramuşhane, bakan, sadrazam ve benzeri unvanlarla devlet yönetiminde rol alma.(Müşirüldevle, Emin-ül Devle, Müsteşar-ülDevle, Melkom Han, …)

3- Zafer : Ruşdiye Okullar ı, Maarif Derneği ve

1- Hazırlama: Abbas Mirza Emir Kebir

2- Oluşum: Müşirüldevle, Müsteşar-ül Devle, MelkomHan, Seyit Cemal, Ahundzade,…

3- Zafer : Seyit Cemal

1- Hazırlama: İttifakiye Gazetesi, Devlet Gazeteleri,

kitaplar ın basılması ve çeşitli basımevinin kurulması

2- Oluşum: Kanun Gazetesi, “Remz-i Yusifi” ve “Yek Kelime” Risalelerinin basılması, halk ın seferberliğiyerine devlet ve hükümetlerin seferber edilmesi

3- Zafer : İran, İlmi, Nizami, Merih, Vatan, Fars,Ferheng, Tebriz, Ahter, Terbiyet ve Hulase-yiHevadis gazeteleri, Seyit Cemal’ın Şah ve Mirazay-iŞiraziye mektuplar ı

1- İdeoloji

2- Organizasyon

3- Liderlik

4- Seferberlik

1- Hazırlama: Hızlı reform ve yenileme, Osmanlı

İmparatorluğunun Tanzimat’ını örnek alma (Emir Kebir), reformlar ı uygulamaya yönelik devletleiş birliği yapmalar ı (üstten aşılama) iki nedendenkaynaklanıyordu. Birinci neden onlar ın seçkinsınıftan olmalar ı ve ikinci neden ise halk ve kitlegücüne inanmamalar ı idi. Böylece ruhaniler vegeleneksel düzenden uzak duruyorlardı.

2- Oluşum: yapısal değişimler, liberalizm,sekularizm, teceddüt (batıcılık), Tanzimat(Melkom Han), yasalar hükümeti, siyasi ve dini

despotizmin kaldı

r ı

lması

, milli devlet, İslam öncesiİran’ı canlandırma, dinin canlandır ılması veak ılcılaştır ılması (Seyit Cemal) ve güç ayr ımı

3- Zafer : Emperyalizm (özellikle Rusya) vesömürgecilerle savaş

TütünHareketindeki

birinci kuşak milli aydınlar ınrolü

Tütün Ayaklanmasında Aydınlar ın Rolleri ve Etkililikleri



75

B. Tütün Ayaklanmasında Ruhanilerin Rolü

Tüyün Harekatı (1890 – 92) ulema arasındaki politik ayr ışmanınilk örneği sayılabilir. Onlar Şah ve imtiyaz yanlısı veya tüccarlar ın

yanlısı olarak ikiye ayr ıldılar. Mevcut kaynaklara göre, onlar ın hangi

cephede yer aldıklar ı, onlar ın hangi kanaldan desteklenildiklerine bağlı

olduğu gözükmektedir. Örneğin İsfahan’da öncü ulema aktif olarak

Tütün Ayaklanmasına katıldılar, çünkü onlar toprak sahipleriyle sık bir

ilişkiye sahiplerdi ve söz konusu imtiyaz bu kesimin ticari menfaatlerine

zarar vermekteydi

1

. Tahran’da Ayetüllah Behbahani rüşvet alarak Emin-ül Sültan’la (başbakan) ittifak içersinde girerek Tütün Hareketinden

çekildi2. Azerbaycan’da tüccar ve perakendecilerin ayaklanma

organizasyonunun başında ruhaniler pek istekli gözükmüyorlardı3.

Meşhed’te tüccar ve esnaf imtiyaza kar şı muhalif cepheyi organize

ederken, ulemanın katılım ve desteğini kazanamadılar ve sadece bazı

ruhani kişiler bu harekata katıldılar. Kirman’da halk (tütün ürünlerinin

kullanımını yasaklayan fetva neticesinde) tütün kullanımını boykot

etmelerine rağmen, yerel tüccarlar ın raporuna göre şehirdeki

müçtehitler henüz yasaklamayı kabul etmemişlerdi. Genel bir

memnuniyetsizlik yaratan bu imtiyaza kar şı bazı ruhanilerin tutumu

onlara toplumda daha fazla saygınlık ve popülarite kazandırmıştı. Fakat

ulema içinde zıt saflar ın oluşumu da bir tarihsel gerçektir.

a) İdeoloji

Halkın tütün anlaşmasını kaldırmak için bir düşünce sistemine

ihtiyacı vardı. Bu sistemin içeriği dış sömürüye kar şıydı ve temeli de bir

tak ım geleneksel mezhebi ve Şii kültürünün eğitimine dayanıyordu. Bu

eğitimin bir kısmı detaylara (necaset, kâfirlik) ve diğer kısmı daha genel

11 Keddie, Ibid., p. 65.2

Homa Nateq, Sar Aghaz-i Eghtedar-i İktisadi ve Siyasi-ye Mollayan” (Mollar ın İktisadive Siyasi İlerlemelerinin Başlangıcı), Alfabe, Yaz 1983, s. 52.3 Ademiyet, a.g.e., ss. 31-32.



76

olaylara dayanıyordu (Yabancılar ın hakimiyetine kar şı mücadele,...).

Tütün Ayaklanmasında hareketi yönlendiren düşünceler alimler ve dini

liderlerden geliyordu.

Bu ayaklanmanın amacı iktidar ve şahın zulmüne kar şı koymak

değildi. Sömürgeci güçler ve yabancılar hedef alınıyordu. Tahranlı din

hocalar ı ve Mirzaye Şirazi arasında yapılan telegraflaşmalardan da

anlaşıldığı gibi anlaşmanın kalkması büyük sevince sebep oldu ve halk

şaha dua etmeye başlad ı. Mirzaye Şirazi'nin Tahranlı din alimlerine

yazdı

ğı

telgraf şöyledir: "Hazret Şahanşah'a, bu müjdeyi verdiği içinşükranlar ımızı sunar ız. Umar ız ki sayenizde yabancının eli ülkemizden

temelli kalkacaktır." 1 Mirzanın felsefesinde Şahın hakimiyetine saygı

vardır. Bu siyasi düşünce aslında o dönemki çoğu alim ve aydında

görülüyordu. Tütün Ayaklanmasındaki ideolojinin çok açık ve birleştirici

bir ideoloji olmadığını unutmamak gerekir, ayr ıca eski ideolojilerden çok

farklı bir şey ortaya koymamıştır ve sadece gücü sınırlayan bir yönü

vardı. Ayaklanmaya hakim düşünce halk hareketini yönlendiren

faktördü. İktidar halkın şeriat yönünü sınırlandırması, ülkenin toprak

bütünlüğünü koruyamaması ve dini inançlara taarruz etmesi durumunda

halk itirazlar ı başlar. Zira bu olay sadece Şii’nin siyasi anlayışında

önem taşıyor. İdeolojinin işleyişlerinden biri de gerçekleri ve problemleri

büyütmektir. Tütün olayındaki düşünce sistemi ve hatta ondan önce

alimler ve ruhaniler taraf ından şii düşünce sistemi çerçevesinde birçok

gerçek belli sebeplerden dolayı gereğinden fazla büyütüldü.2 Mesela

banka kurulması büyük bir facia olarak nitelendirildi ve tütün olay ı,

İslam dinini yok etmeye yönelik bir çaba olarak yorumlandı.

1 Mohsen Beheşti Sereşti, Naghshe Ulema Dar Siyaset, Tahran, İslam Devrim Yayınlar ı,

2001, s. 95.2 Hüseyin Abadiyan, Tafakkure Dini ve Harekete Zide Hareket Reji, Tahran, İran TarihiMutaleat Müessesesi, 1997, s. 80.



77

b) Seferberlik

İran toplumunun tamamen dini değerlere bağlı ve din taklidiyaptığı göz önünde tutulursa, Nasrettin Şah döneminde ruhanilerin

tütün olayındaki halk seferberliğinde önemli bir rol oynadıklar ı ortaya

çıkar. Tütün boykotunda Mirzaye Şhirazi, tekel kullanımını “İmam

zamana” (Onikinci İmam) savaş olarak niteliyor ve ekonomik bir olaya

dini bir boyut veriyor. Böylece hükmün bu boyutu aynı zamanda devletin

siyasi meşruiyetini de elinden alıyordu. Devlet, buna kar şı halkı

anlaşmanı

n gereğini yerine getirmeyle zorlasaydı

, dini inançlara savaş açm ış olurdu. Doğal olarak devlet buna kar şılık verme gücüne sahip

değildi ve boykot uygulama aşamasına geçseydi halkın birlik ve

beraberliğinin bir simgesi olacaktı.1 İkinci örnek Şahın tütün olayında

Mirzaye Aştiyani'ye Tütün Helalliği Fetvası için baskı yaptığının ortaya

çıkmasıdır. Şah ona Fetva vermesi veya İran'ı terk etmesi için baskı

yaptı. Mirza ikinci yolu seçti. Ancak Mirzaye Aştiyani'nin Tahran'ı terk

edeceği sırada binlerce kişiye ulaşan kadın ve erkeklerden oluşan bir

kalabalık evinin önünde toplandı. Kalabalık, kadınlar önde erkekler

arkada olmak üzere saltanat sarayına doğru yürüyüşe geçti ve büyük

bir gösteri düzenleyerek sloganlar attılar.2

c) Organizasyon

Her zaman ruhaniler arasında bir iletişim ağı vardır. Şii

mezhebinde taklit edilecek hocalar ın sayısı azdır ve onlar ın diğer

ruhanilere kıyasla bazı üstünlükleri vardı. Dini okullar ve ruhaniler

arasında iletişim olması, onlara her zaman resmi çerçeveler dışında ve

devlet kontrolü olmaksızın haberleşme olanağı sağlıyordu. Bu yüzden

organizasyon konusunda çok başar ılıydılar. Dini her şeyi olan halk

üzerinde, camiler, minberler, ve dini merkezler, iletişim araç-gerecinin

1 Hüseyin Abadiyan, a.g.e., s. 126.2 İbrahim Teymoori, a.g.e., s. 152.



78

bulunmadığı yerde çok etkilidirler. Halkın şii din liderlerinin evlerinde ve

camilerde toplanıp dini liderlerin konuşmalar ını dinlemeleri, esasında

halkın anlaşmaya kar şı hareket için başlangıç sayılırdı. Ayaklanmanın

başar ısı İslam’ın yabancılar ve kâfirlere kar şı zaferi olarak yorumlandı.

Bu halkın dini liderlere itaat ettiklerine dair en iyi örnektir ki, temelinde

de ortak kimlik yani dini taklit yatar.

d) Liderlik

Safaviye Döneminde dini ulema dolaylı olarak siyasal olaylar ve

kararlar ı etkilese bile, doğrudan hiçbir müdahalede bulunmamıştır.

Onlar İslam’ın başlangıcından beri iktidarda hep gaddarlar ın

bulunduğuna inanır, siyasal olaylara doğrudan kar ışmazlardı. Onlardan

kalan yazılar ve metinlerde, İslam hükümeti ile ilgili bilgilere pek

rastlanmaz, pratik olarak kendilerini hükümetten sürekli uzak tutmaya

çal ışmışlardır.1 Ancak Kacar Döneminin başından itibaren, şii alimler

çoğaldı ve hükümet kendi yaptıklar ına meşruiyet kazandırmak için

onlar ı daha fazla kullanmaya çalıştı. Böylece ulemanın siyasal, sosyal,

kültürel ve ekonomik alanlardaki etkinlikleri artmıştır. Hükümet ve

ulemanın ilişkileri Kacar Döneminin başında iyi gitmesine rağmen, dış

sömürü faktörünün devreye girmesi ile soğumaya başlamıştır.

Bu soğukluğun başlangıcı tütünü boykot olayıydı. Çoğu İranlının

görüşüne göre tütün hakkı yabancılara verilen en zararlı imtiyazlardan

biri idi. Çünkü bu hakla binlerce tüccar ve çiftçinin geleceği tahrip ediliyor

ve bir o kadar da aile sıkıntıya giriyordu. Fars bölgesinde verimliliğin ve

tütünün kalitesinin yüksek olması nedeniyle Reji Firması işe oradan

başladı. Firma işin hükümetten bir yazıyla Fars valisine gitti, ancak

firmanın giriş haberi ile birlikte Fars'ta dini liderlerin liderliğinde itirazlar

başladı. Şiraz halkının tepkisinden sonra, Tebriz halkı da ulemanın

liderliğinde tepki göstermeye başladı, bilindiği gibi sonuçta Reji Firması

1 Mohsen Beheşti, a.g.e., s. 18.



79

geri adım atmak zorunda kaldı. Şiraz ve Tebriz'in yanında, Isfahan

kentinde de tütün hakkı aleyhine, halk ulema liderliğinde ayaklanmıştır.

Tütün boykotu için ilk fetva Isfahan'ın din hocalar ından geldi.

Tahran'da Hacı Mirza Hasan Aştiyani, ayaklanmada güçlü lider rolünü

üstlendi ve bir sürü olaydan sonra, Nasrettin Şah'ın Mirzaye Aştiyani'yi tehdit

etmesine rağmen, Mirza'nın Fetvası üzerine Tahran'da da olaylar diğer

kentlerdeki gibi daha şiddetli olarak başladı. Bunun üzerine hükümet

ulemanın liderliğini kabul ederek, onlar ı muhatap almak zorunda kaldı.

"Dini düşünce ve Reji Ayaklanması" kitabının yazar ına göre:“Şah, kendine muhatap alması gerekenin hocalar olduğunu biliyordu.

Bu yüzden krizin çözümünü onlardan istedi”1. Ancak ayaklanmanın esas

lideri İran dışında bulunan ve meşruiyeti çok yüksek olan bir din alimiydi. O

diğer şii ailelerin taklit ettikleri, zamanın en büyük alimi Mirzaye Şirazi'dir.

Mirzaye Şirazi, yabancılar ın ülkeye müdahalelerinin sonuçlar ı hakkında Şaha

birkaç mektup yazıp sonuç almayınca tarihi fetvasını şu şekilde yayımladı.

"Bismillahirrahmanürrahim, bugün tütün kullanımı imam-i zamanla bir nevimuharebedir". Bu fetva kısa sürede İran'ın her taraf ına ulaştı ve halkın

hareketlenmesi doruğuna ulaştı.

1 Hüseyin Abadiyan, a.g.e., s. 155.



80

1- Hazırlama: Vak ıflar, medreseler, şeriat mahkemeler ve

bazı idari ve defteri makamlar ı yönetme, Irak’ta dinieğitim, şeyh-ül İslam, Cuma ve cami imamlık unvanlar ını elde etme amacıyla hükümetlerle iş birliği,türbeler ve ilmiye okullar ı.

2- Oluşum: Yukarda zikredilen tüm faktörler artı ulemaevlerinde toplanma

-

1- Hazırlama: ulemanın yazılar ı, İran – Rusya savaşındaRuslara kar şı cihat ilanı,.

2- Oluşum: dini törenler, konuşmalar, minberler, halk ı gösterilere davet etmek, halk ı “Şah AbdülazimTürbesi”ne göndermek

3- Zafer: Mirzayi Şirazi ve İsfahan ulemalar ının fetvalar ı

1- Hazırlama: Muhammed Baqir Şefti

2- Oluşum: Bazı ulemanın hükümetle iş birliği vediğerlerinin inzivasından dolayı önemli roloynamamışlar.

3- Zafer : İsfahan, Fars (eyaleti) ve bazen Tebriz vetahran ulemalar ı Tütün Harekatında lider rol almışlar.Meşhed, Kirman ve diğer şehirlerin ulemalar ı sadeceMirza-yi Şirazi’nin fetvasından sonra halk ın yanındayer aldılar.

1- Hazırlama: Usuli düşüncenin Ahbari ve Soficiliğegalip gelmesi, Şia mezhebinin Kacar ve Safavi

devletleri taraf ından resmi din olarak kabul edilmesi,hükümetle ilişkide iki yönlü davranış; bir kesim diniolmayan hükümetin meşruiyetini reddederken diğer kesim şahı Allah gölgesi olarak nitelendirmesi.

2- Oluşum: teceddütçülük, yenilenme ve reformlar ınkar şısında gelenekleri koruma

3- Zafer : Kafirler, fetva yayınlamalar ında içtihadı kullanma

TütünHareketindekiruhanilerin rolü

2- Organizasyon

3- Seferberlik

Tütün Ayaklanması nda Ruhanilerin Rolleri ve Etkililikleri

1- İdeoloji

4- Liderlik



81

C. Tütün Ayaklanmasında Esnaf ın Rolü

On dokuzuncu yüzyılın yaklaşık ikinci çeyreğinden itibaren tüccar ve esnaf Avrupa ve Rusya şirketleri cephesinden ağır bir rekabete

maruz kaldılar. Yabancı şirketler ülke ticaretinin önemli bir bölümünü

elde ettiler. İran ne iktisadi kaynaklar açısından ne de siyasi güç

açısından Avrupa ve Rusya İmparatorluklar ına kafa tutamazdı. Bu

nedenle tüccar ve esnaf, devlet ve uluslararası sermayeye kar şı

eylemlere başlad ılar. Onlar ilk adım olarak yabancı mallar ı boykot etme,

ve saltanattan bazı

koruyucu politikalar ı

isteyen dilekçelerleyoğunlaştılar. Bu taktikler başar ısız oldu. Müslüman ile gayri

Müslümanlar ın menfaatleri çeliştiğini göz önünde bulundurursak, batı

dominantlığı ve katı yönetimin varolan problemlerin nedeni olduklar ını

göstermede, dini vaizlerin ne denli etkili olduğu gözükebilir. Dini

vaazlar ın etkisiyle, tüccar ve esnaf çıkarcı eylemlerini aşarak

Britanya’yla olan çekişmelerini dini çerçeveye sokarak Müslüman ve

gayri Müslüman çatışmasına dönüştürdüler. Böylece ekonomideki dış

müdahaleye kar şı halkı harekete geçirdiler 1.

1837 yılında Ralli Ticarethanesi Tebriz’de bir şube açtığında,

Avrupa tüccarlar ına kar şı ilk kez bir takım protestolar yapıldı. Bu

eylemler başar ısız oldu ve tüccarlar ın bu amaçla kurduklar ı birlik de

dağıtıldı. Avrupalı tüccarlara kar şı bir diğer başar ısız eylem de 1864

yılında yapıldı. Yerlilerin Avrupalılara göre daha fazla vergi ödedikleri

ve mallara farklı vergi uygulandığı nedeniyle, Kacarlar’ın vergi politikası

tüccarlar ı çökertmekteydi.

Yerli tüccarlar iç piyasayı kaybettiler. On dokuzuncu yüzyılın

sonlar ında ülke tamamen yabancı şirketlerin eline geçmiş

durumundaydı. Kuzey sınırlarda Rus tüccarlar dış ticaretin yaklaşık

yar ısını ve güney sınırlar ında ise İngiliz tüccarlar tüm ticareti kontrol

altına almışlardı. Batıyla olan ticari çatışma sadece ticaret sektörünü

değil İran’ın sanayisini de hemen hemen yok etmişti.

1 Moaddel, Ibid., p. 107.



82

Devlet iç ticareti desteklemekte başar ısız oldu ve buna ek olarak

da Rusya ve İngiltere’nin kendi vatandaşlar ını destekleme

doğrultusunda İran’ın içişlerine de müdahale etmekteydiler. Böylece

İranlı tüccarlar daha fazla Avrupalı firmalara bağımlı hale gelerek

yabancılar ın ortağı değil birer temsilci veya kişisel dürüstlüğe sahip olan

birer eleman konumuna düştüler. On dokuzuncu yüzyılın başlar ında

İranlı tüccarlar “liberal ve dar kafalılar arasında özgür düşünceli” ününe

sahiplerken Avrupalılar ın gözünde güvenilmez alçak ve yabancılar ı

aldatan insanlar olarak tanındılar. Tüccar ve esnaf ın gittikçe ekonomik

pozisyonlar ıyla birlikte azalan sosyal saygınlıklar ı, onlar ı yabancılar ve

devlete kar şı direnmeye itti. Bu olaylar tüccar ve küçük burjuvalar ı ortak

siyasi platform çatısı altında birleştirdi. Şüphesiz bu durum çar şının

Tütün Ayaklanmasında aktif bir rol almasını açıklayabilir 1.

a) İdeoloji

Kacar döneminin sonlar ında tüccar gelişmiş ülkelerle olan ticari

ilişkilerin artması nedeniyle madenlerin işlemesi ve yeni fabrikalar

kurma konusunda çalışıyordu.2 Dış ticaretin gelişmesi ve batının etkisi,

dış piyasalara hammadde ihracatını dış piyasalara artırdı. Liberalizm ve

nasyonalizm, yeni doğmuş bir tacir sınıf ı ideolojisi olarak siyasi ve

ekonomik hareketlerin ideolojik zeminini oluşturdu.3

Kacar iktidar ının esnaf üzerindeki baskısı onlar ın mallar ına ve

ticari haklar ına bir saldır ıydı. Büyük tüccarlar ın mallar ının elinden

alınması ve bazı hükümet mensuplar ının onlara olan borçlar ını

ödememeleri, mallar ın fiyatlar ına, ticari kervanlara ve piyasaya

şehzadeler taraf ından el konulması, tüccara yapılan baskılardı ve bu

yüzden tüccarlar "Tüccar Vekiller Meclisini" kurdular ve bu yolla

1

Ibid, p. 110.2 Ahmet Eşref, a.g.e., s. 82.3 Hüseyin Beşeriye, a.g.e., s. 90.



83

ekonomik emniyete ulaşmaya çalıştılar.1 Tüccarla aralar ında yaptıklar ı

yaz ışmalarda bu olay açıkça ortaya çıktı. Devletin bu tekel imtiyazından

dolayı meydana gelen mali zarar ını tüccarlar rakamlarla ortaya koyarak,

devletin buğday, haşhaş ve pirinç gibi ürünlerde de aynı yola

başvurmasından korkuyorlardı.2

İran piyasasında güçlü ve güçsüz gruplar arasında bir bağın

olduğu gerçektir. Bu bağ daha çok üst sınıf ın menfaatlerini koruyacak

bir ideoloji biçimini destekler niteliktedir. Esnaf ın üzerinde durduğu

değer daha çok İslami değerler ve özellikle adalettir ki bu İslamda veözellikle şii düşünce sisteminde çok önemlidir. Şiiler her zaman Allah'ın

adaletine ve tekliğine inanırlar ve bu anlayış her yerde ve her şeyde

hissedilir. Şiilere göre hakimlerin adil olmalar ı gerekir, yani devlet halkın

onurlu yaşaması için gerekli şartlar sağlamak zorundadır. Devletin adil

olmayan bir vergi sistemi ile halkı zorlamaması gerekir. Adalet isteği

tütün olayında da esnaf ın esas taleplerinden biriydi.3 Tüccar ve din

alimleri Kacar döneminde birbirine yakındılar. Tüccar ın sosyal ve

siyasal güçlerinden dolayı alimlere ihtiyacı vardı. Bazı önemli dini

törenler esnaf taraf ından yapılıyordu. Din hocalar ının katılımı kayda

değerdi. Aynı zamanda salt dini törenlere de esnaf her zaman

kat ılmaktaydı. Düzenli toplantılar yapılıyor, siyaseti belirleme rolü bu iki

gruba kalıyordu. Tüccar ve esnaf ın dini törenler dışında günlük

hayatlar ında da, anlaşma kontratı haz ırlama, hakemlik, evlilik gibi

olaylarda din hocalar ına ihtiyaçlar ı vardı. Bundan dolayı dini kesim

kentlerde mezhep ideolojisi açısından daha geniş gruplara

ulaşabiliyordu. Esnaf ve din alimleri tütün olay ında daha çok kendi

konumlar ını korumak için devlet ve dış güçlere kar şı birleştiler.

1 Yakup Ajand, Harekete Tutun, Tahran, Amir Kabir Yayınlar ı, 1988, s. 78.2

Feradon Ademiyet, Name Hajı Muhammed Rehim Esfehanı Be Aminûlzarb ve HareketReji, Tahran, Peyam Yayınlar ı, 1975, s. 140.3 Nike Keddi, Ibid, p. 124.



84

b) Seferberlik

Tütün ticaret hakkının yabancı bir şirkete verilmesi tütünün satış aşamalar ında eli olan yüzlerce esnaf ve kişinin menfaatini ciddi biçimde

tehdit etmeye başladı. İran'lı tüccarlar ın Ahtar ve Kanun gazeteleri yolu

ile bilgi alma olanaklar ı daha fazlaydı ve bu nedenle bu olayın

sonucundan endişe etmeye başlad ılar ve hemen ayaklanıp kentlerdeki

esnaf gücünü seferber etmeye başladılar.1

Azerbaycan tütününün ihracatına itirazlar, ilk kez Tebriz'de odak

konumundaki bazı tüccar ve tanınmış kimselerle başladı. Yabancılar vemuhaliflere kar şı tehdit niteliğinde bildiriler yayınlandı. Bu aşamada alimler

herhangi bir işbirliğinden kaçındılar ve ayaklanmada rol almadılar. Hacı Mirza

Cavat Müçtehit devlet ve tüccar arasında elçi rolünü üstlenmişti ve devlete,

bu konuda ısrar ettiği taktirde kamu düzenini kontrol etmekte

zorlanabileceğini bildirdi.2 Tebriz’de başlayan esnaf ve tüccar ın tepkisi

yabancılar ı ciddi olarak tehdit eder duruma düşürdü. Her ne kadar

İtimadülsaltana Tebriz ayaklanmasını Ruslar ın kışkırtması olarakniteliyorsa da tüccar ın itirazı Rusya'dan dolayı değildi.3 Rusya bu

hakkın İngilizlere verilmesine kar şıydı ama, ayaklanmanın esas sebebi

tüccar ın bilinçli olmasıydı. Isfahan'da tüccar telaşlanıp Zellulsultan'a

itiraz mektubu yazdılar ve Ayetüllah Necef'den -ki çok etkili bir alimdi-

yardım istediler. Hatta en saygın tüccarlardan biri deposunu ateşe

vererek itiraz ve direncini dile getirdi.4

Fars bölgesi tütünün en önemli ekim merkezidir. Bu bölgedetüccar adı geçen firmayla kesin olarak alışveriş yapmadı; mallar ını

halka bedava dağıtıp ayaklanmaya hazırlandı. Sadece yabancıya

satmamak için orada da tüccarlardan bir bölümü tütünlerini geceleyin

yaktı sonra firma yetkililerini yakılan mallar ın başına götürüp, mallar ını

Allah'a sattıklar ını söylediler. Bu olaylar halkı heyecanlandır ıyor ve

1 Ahmet Eşref, Mevane Tarihi Towse Sermayedari Dar İran, a.g.e., s. 111.2

Faradon Ademiyet, a.g.e., ss. 34-43.3 M. Etimadulsaltaneh, Hatırate Rozname Negar ı, Tahran, Amir Kabir Yayınlar ı, 1971, s. 76.4 Feradon Ademiyet, a.g.e., ss. 52-53.



85

tütün mücadelesine hazırlıyordu. Tahran Ayaklanmasında, önemli iki

tüccardan biri Hacı Muhammed Hüseyin Aminülzarb ve diğeri Hacı

Muhammed Kazım Melekültüccar başrolü oynadılar. Aminülzarb

başlangıçta firmaya işbirliği sözünü vermesine rağmen daha sonra

firmayla ilişkisi yürümedi ve halkı firmaya kar şı tahrik etmeye başladı,

bu tütün boykotu için en iyi yoldu.1 Tüccarlar boykotu yaymak ve

yabancılar ın önünü kesmek için özellikle toplumun alt sınıflar ına ulaşma

konusunda ve ruhanilere ihtiyaç duydular. Aynı zamanda Ulaştırma

Bakanı Eminüldevle gibi Liberal siyasetçileri ve reformcular ı kendilerine

kat ılma ve muhalefet etmeme konusunda ikna ettiler.2 Tahran

tüccarlar ından Mirza Kazım Melekültüccar'ı da kamuoyunu tütün

tekeline kar şı seferber etme konusunda unutmamak gerekir. Ayetüllah

Mirzaye Şirazi'nin tütünü boykot fetvasını bastır ıp yayınlamıştı (1892).

Şirazi'nin Fetvası halk arasında çok büyük bir harekete yol açtı.

Buna kar şı devlet ve taraftarlar ı bir ilan yayınlayarak bu fetvanın

Mirzaye Şirazi'ye ait olmadığını ileri sürdüler. Onlara göre, fetvayı Mirza

Kaz ım Melekültüccar kendisi yazıp Mirzaye Aştiyani emriyle

yay ınlamıştı. Bu haberler üzerine Tahran-Tebriz-Isfahan ve birkaç

büyük kentin alimleri Samere kentine telegraf çekip Mirzaye Şirazi'den

bu konuda bilgi istediler ve olay kendiliğinden halk arasında yayıldı.3

Gilbar – Feridun Ademiyet ve Mensur Moadel araştırmalar ında

itiraz ve sonuçlanma onurunun esnafa ait olduğuna inanıyorlar. Her ne

kadar görünüşte din alimleri bu olaya liderlik etmi

şolsalar da (1891-

1893) esasında olaya önderlik eden esnaf ve tüccardır.

Moadel, makalesinde "tüccar ın ruhanilerden yardım istemesini

onlar ı dini olmayan istekler doğrultusunda ve emperyalizme kar şı çok

zekice kullanmaktı" der. Tüccar dini değerleri ortaya atarak hem kendi

menfaatleri için hareket ettikleri yolundaki iddialar ı sildi, hem İngilizlere

1 Mehdi Bezirgân, a.g.e., ss. 168-171.2

Janet Afari, İran Der Enghelabe Meşrute, Çev. Rıza Rızai, Tahran, Biston Yayınlar ı, 2000,s. 53.

3 Muhammed Ali Katoziyan, a.g.e., s. 52.



86

kar şı mücadeleyi İslam ve kafirler mücadelesine dönüştürüp halkı

ekonomik müdahaleye seferber etti.1

c) Organizasyon

Esnaf ın tütün ihtilalinde aktif ve önemli rolleri vardı. Ancak

organizasyonda onlar ın faaliyetlerini Ruhaniler grubundan ayr ı ele

alamayız.

Tüccar ın anlaşmaya kar şı, halkı uyandırmaktaki geniş faaliyetlerinin çok önemli olduğu açıktır. Ancak tüccarlar sorunu halka

din alimleri yardımı ile ilettiler. Zira kendi aralar ında organize

olmuşlardı. (60 Tüccar ın Tüccarlar Vekil Meclisi) Ancak halka

inemiyorlar, faaliyetleri daha çok kendi hedefleri doğrultusunda

oluyordu.

d) Liderlik

Mücadelenin başında esnaf ve tüccar birlik değildi. Niki

Keddie'nin ilginç itilaf olarak nitelendiği, dini ulema, tüccar, dükkan

sahipleri ve küçük burjuvalar ın geniş bir kitlesiydi. Bu unsurlar ın

çokluğu, ayaklanma isteğinin artmasına neden oldu.2 Hareket

başlangıçta belirli bir liderliğe odaklanmış değildi, ancak halkın

müdahalesi ile, dini ulemanı

n davet edilişi, esnaf ı

n liderlik konusundageri adım atması olarak nitelendirilir. Esnaf ın tütün hakkına kar şı

mücadelesi değişik şekillerde yorumlanmıştır. Kamuoyu Fetva

hükmünün önsözünün Melekültüccar'a ait olduğunu düşünerek bunu

tüccar ın hareketteki liderlik ve faal etkinliği olarak değerlendiriyordu.3

1

Janet Afari, a.g.e., s. 53.2 Nike Keddie, Ibid, p. 126.3 Feradon Ademiyet, a.g.e., ss. 55-56.



87

Başka bir yaklaşım da, hareketteki faal rolü dini ulemaya bağlayarak ön

plana çıkartır, esnaf ve tüccar ın önemini reddeder.1

Bu her iki görüşe kar şın, Niki Keddie, ayaklanmada dini ulema ve

tüccar ın rolünü birbirinden ayırmayı yanlış ve abes olarak nitelendirir,

bu iki grubu rolleri itibariyle birbirinden ayr ı düşünmez.2

1 Hüseyin Abadiyan, a.g.e., s. 58.2 Nike Keddie, Ibid, pp. 55-56.



88

1- Hazırlama: Tüccar ve iş adamlar ının teşekkülleri,ulema, camiler ve türbelerle olan ilişkilerinden dolayı ulema ve halk arasında bir köprü oluşturmuşlardı.

2- Oluşum: Yukarda zikredilen tüm faktörler artı Tüccar Vekiller Meclisi, 60 tütün tüccar ının anlaşması

3- Zafer : Yukarda zikredilen tüm faktörler

1- Hazırlama: çeşitli dini törenlere katılım, aydınlatıcı bazı gazetelerin (örneğin Kanun ve Ahter) okunması.

2- Oluşum: Yukarda zikredilen tüm faktörler artı camilerde toplanma, konuşmalar, dedikodular, tehditilanlar ve yazılar, ulema ve devlet mensuplar ınamektup gönderme, imza toplama ve mal deposunuyakmak

3- Zafer : fetvanın ön hazırlıklar ında iş birliği ve fetvadatüm imkanlar ınla (mali, fiziksel katılım ve ulemaylaiş birlik) katılım

1- Hazırlama: ––

2- Oluşum: Hacı

Muhammed Hüseyin Emin-ül Zarp,Hacı Muhammed Kazım Melek-ül Tüccar, Hacı Cavat Müçtehit ve Zill-ül Sultan.

3- Zafer : Tebriz, İsfahan, Fars (eyaleti) ve Tahrantüccarlar ı Mirza-yi Şirazi’nin fetvası öncesindeharekete liderlik yapıyorlardı, Mirza-yi Aştiyani,Melek-ül Tüccar ın fetvayı hazırlayı p yayılması

1- Hazırlama: Geleneksel din ve Şia

2- Oluşum: Başlangıçta yabancı mallar ın boykotu vedaha sonra da boykot eyleminin başar ısızlığı sonucunda Müslüman – gayri Müslüman (kafir)düşüncesinin öne sürülmesi, Avrupalılara verilençeşitli imtiyazlara kar şı çıkma, nasyonalizm – liberalizm ve toplumsal adaleti savunma

3- Zafer : Tütün imtiyazı, emperyalizm ve sömürgeciliğekar şı çık ış

TütünHareketindekiEsnaf ın Rolü

1- İdeoloji

2- Organizasyon

4- Liderlik

3- Seferberlik

Tütün Ayaklanması nda Esnaf ı n Rolleri ve Etkililikleri



89

Tablo 2.1. Roller ve aşamalar ın sonucu, Tütün Ayaklanması'nda

insani etkenlerin etkinlik dereceleri.

Milli Aydınlar Ulema Esnaf

Oyuncular ve etkidereceleri

Az Orta Çok Az Orta Çok Az Orta Çok

Hazırlama √ √ √

Oluşum √ √ √

İ

d e o l o i

Zafer √ √ √


Oluşum √ √ √

S e f e r b e r l i k

Zafer √ √ √


Oluşum √ √ √

O r a n i z

a s

o n

Zafer √ √ √


Oluşum √ √ √

L i d e r l i k

Zafer √ √ √

Genel Değerlendirme

Grafik 2-1'de görüldüğü gibi ideolojik roller açısından etki derecesi

sıralaması şu şekildedir: 1.Dini ulema, 2.Milli aydınlar ve 3.Esnaf. Seferberlik

açısından : 1-Ulema ve esnaf ve 2. Milli aydınlar. Organizasyon açısından: 1-

Dini ulema 2- Milli aydınlar ve 3- Esnaf. Liderlik açısından: 1- Milli aydınlar ve

esnaf ve 2- Ulema.

Roller ve Aşamalar



90

Grafik 2.1. Tütün Ayaklanmasında değişik roller açısından etki derecesi.

Son Söz : Tütün hareketinde devrimin esas rolünü üstlenenler

açısından, etkili olma sıras ı : 1. Dini ulema, 2. Milli Aydınlar ve 3. Esnaf

şeklindedir.

Grafik 2.2. Tütün Ayaklanmasında insani etkenlerin etki dereceleri.

Dini UlemaEsnaf Milli Aydınlar

Az

Orta

Çok

İdeoloji seferberlik Organizasyon Liderlik

E s n a f

D i n i U l e m a

D i n i U l e m a

D i n i U l e m a

E s n a f

E s n a f

E s n a f

M i l l i A y d ı n l a

r

M i l l i A y d ı n l a r

D i n i U l e m a

M i l l i A

y d ı n l a r

M i l l i A y d ı n l a rçok

orta

az



91

II. MEŞRUTİ YET DEVRİMİ

Meşrutiyet devleti teorisi 18. yüzyılın ürünüdür. Ancak bu

düşüncenin temelleri Orta Çağa kadar uzanır. Meşrutiyet'in bazı temel

düşünsel kavramlar ı mutlak (oteriter) devlet teorisinin yüzyıllar öncesine

gider. Buna rağmen mutlak devlet teorisi kendi içinde meşrutiyet

düşüncesi için zemin hazırladı. Mutlak devlet meşrutiyet düşüncelerinin

oluşumunu sağlayan bütünlük içinde merkezi bir siyasal düzen

meydana getirdi. Monar şik sistemin etkinliğini yitirmesi, devletin

çıkarlar ına hitap eden iktidarlar ın oluşması aynı zamanda halk

egemenliği ve milliyetçi düşüncelerin gelişmesi, devlet kavramına yeni

yorumlar getirilme gereksinimine neden oldu.1

Meşrutiyet düşüncesi temelde tarihsel olarak 6 değişik döneme

dayanmaktadır. 1. Yunan ve Roma düşünceleri, 2. Feodalizm dönemine

ait düşünceler, 3. 15. yüzyılda katolik kilisesinin şûra hareketi, 4.

Fransız yazarlar ın meşrutiyet devlet düşünceleri, 5. Dini reformlar

dönemindeki dini ve siyasal tartışmalar, 6. İngiltere iç savaşı döneminde

sınırlı saltanat konusunda karmaşık tartışmalar.2

Meşrutiyet sözcüğü İran ve Türk araştırmacılara göre

“Constitutionalizm” sözcüğü ile eşanlamdadır. Görünüşe göre

meşrutiyet sözcüğü ilk olarak Osmanlı Sarayında, İran elçisi taraf ından

mektuplarda kullanılmıştır.3

Meşrutiyet devriminin İranlı yazarlar ı da, sözcüğü, gerçek köküne

bakmadan batılı kavramlardan almışlardır. Bu noktadan yola çıkarakmeşrutiyetin kanun ve anayasa hakimiyeti demek olduğu anlaşılır.

1 Andrew, Vincent, Theories of The States, Oxford, Basıl Black Well – 1987, pp. 123-124.2

Ibid, p. 124.3 Brigeston Moor, Usule Ejtemaîe Demokrasi ve Diktatori, Çev. Hüseyin Başeriye Tahran,Üniversite Yayınlar ı, 1990, s. 50.



93

3. Ekonomik ve gümrük düzeninin dağınıklığı,

4. Rekabet gücünün ve kâr sağlayan bir piyasanın olmayışı,

5. Ülkeyi saran fakirlik,

6. Tüccar ın, Şah’a zorunlu ödediği vergiler,

Meşrutiyetin iç siyasi temelleri şunlardan ibarettir: Tütün hareketinden

sonra Nasrettin Şah tehlikeli olan yenilikleri bırakarak siyasal baskıyı artırdı.

İmtiyaz vermeyi sona erdirdi ve Darülfünun’un genişlemesini durdurarak yeni

okullar ın kurulmasını yasakladı. Tebriz’de bağnaz mezhep gruplar ın yeni

okulu yakmasına göz yumdu. Ahter ve Kanun gazetelerini yasaklayarak dış

dünyaya ait yayınlar ı engelledi. Yurt dışına öğrenci göndermeyi durdurarak

kendi ailesi dahil normal insanlar ın Avrupa’ya gidişlerini yasakladı. Ayr ıca

Nasrettin Şah kavimsel çatışmalar ı artırken Babileri kendine kalkan etti1.

b) Dış Etkenler

Meşrutiyetin dış siyasi temelleri şunlardan ibarettir:

(1) Rusya’nı n Japonya’ya yenilmesi: Rusya’nın 1905’te

Japonya’ya yenilmesi İran halkını çok etkilemiştir. İran iktidar ının

gözüne o kadar güçlü görünen ve İran topraklar ının büyük bölümünü

geçmiş senelerde elinden alan Rusya’nın küçük bir Asya ülkesine kar şı

dayanamamasını halk, Japonya iktidar ının becerisi olarak yorumlarken

İran’ın da Rusya’ya yenilmesini İran iktidar ının beceriksizliği olarak

yorumlamıştır.

(2) Rusya Devrimi: 1905 yılında Rus halkının mücadelesi sonuca

ulaşmış ve Çarlık yönetimi ayaklanmayı bastırma çabalar ına rağmen,

sonunda dayanamayıp meşrutiyet yönetimini kabul etmek zorunda

kalmıştır. Bu mücadeleye başlamış olan İran halkını daha da

cesaretlendirmiştir. İran halkı, kuzey kentleri, tüccar ve esnaf yoluyla

Rusya'daki gelişmeler hakkında bilgi sahibi olduğundan, Kafkas

1 Abrahamian, Ibid. p. 67.



94

bölgesindeki anti istibdat düşünceler ve özellikle Bakü’deki

hareketlenme, İran halkının düşünsel değişimini hızlandır ıp kanun ve

meclise dayalı bir yönetim isteğine sürüklemiştir.1

Meşrutiyetin dış ekonomik temelleri şunlardır:

1. Yabancılar ın ülkedeki ekonomik hakimiyeti ve bunun sonucu

olarak tüccar ve esnaf ın iflas etmesi: Rusya ve İngiltere’nin

İran’a ihracatlar ı İran'ın bu ülkelere ihracatının birkaç katıdır.

Dış kaynaklı yat ır ımlar ve yabancı ürünlerin iç piyasaya akını

yerli üretimi yok etmişti.

2. Verilen imtiyazlar ve haklar:

Royter Hakkı: Bu anlaşmaya göre; altın, gümüş ve değerli taşlar

dışında, bütün diğer kaynaklar ve ormanlar ın kullanımı, su kanallar ının

ve, demiryollar ının tesisi ayr ıca 70 yıl boyunca her türlü ürünün İran’a

ithali ve gümrük yönetimi 25 yıl süreyle Royter’e (Baron Juliuos De

Royter) verilmiştir. Halkın Molla Ali Keni önderliğindeki yoğun tepkisi

üzerine anlaşma fesh edilmiştir.2

Tütün hakkı: Tütün ayaklanmasında anlatılmıştır.

Kuzey Deniz Kaynaklar ı Hakkı: Bu anlaşmaya göre Şah bütün

kaynaklar ı Mirza Hasan Sepahsalar’a kiralamış (1876), O’da kira

kontratından sonra tüm hakkını birden bir anlaşma ile Rus Estephan

Liyanazof’a devretmiştir.

Rus Borçlar ı Banka Hakkı: İngilizlerle yapılan anlaşmalar ından

biri Şahanşahı banka hakkıdır. Buna kar şın Ruslar'da borçlar

bankasının tesis hakkını istemişler Şah bu anlaşmayı kabul etmek

zorunda kalmıştır. Bu banka Rus maliye bakanlığının bir şubesi olup

siyasi ve ekonomik olarak İran’daki hakimiyetini geliştirmek için büyük

çaba harcamıştır.

1

Abdülrafi Hakikat, a.g.e, s. 102.2 Emadeddin Baghi, Tarihe Dore Jadide İran, Araştırma ve Programlama Teşkilatı, TarihBölümü, 2001, s. 39.



95

Dışar ıdan Alınan Krediler: Bu krediler Şah'ın ziyaret ve

eğlencelerine gidiyordu ve yabancılar ın gelir kaynağına dönüşmüştü.

Kredilerin faizleri çok yüksekti ve ülke ekonomisini daha da felç ederek

halkın mağdur olmasına ve şikayetlerine sebep olmuştur.

B. Devrimi Hazırlayan Olaylar

Baskı, komplo ve inziva dönemi Nasrettin Şah’ın 1896 yılında

öldürülmesiyle sona erdi. Ellinci saltanat kutlama programı sıras ında Hz

Abdülazim’de bir müflis esnaf Nasrettin Şah’ı kur şunlayarak öldürdü. Okur şun sadece Nasrettin Şah ömrüne son vermekle kalmayıp, Kacar

Hanedanını bitirdi.

Muzaffer-ül Din Şah (1896 – 1906) bazı yanlış ekonomik

politikalar ı uygulamakla, bilmeden Kacar rejiminin çöküşünü öne aldı.

Yerli tüccarlara uygulanan ticari tarifeleri artarken ülke kapılar ını

yabancılara açtı. O tüm merkezi ve kuzey eyaletlerdeki petrol çıkarma

iznini İngiliz bir şirkete (Darsi) verdi, ayr ıca yeni yollar ın aidat toplama

tekelini de İngiliz “Şahi İmperial Bank”a verdi. Bazı özgürlükçü gazeteler

örneğin “Habl-ül Metin” Hindistan’dan ve “Perveriş” Mısır’dan girişini

serbest bıraktı. Ayr ıca yolculuk kısıtlamalar ını kaldırarak ticari, kültürel

ve eğitim topluluklar ını destekledi.

Türkçe bildiklerinden dolayı Kafkas ve Osmanlı İmparatorluklar ını

izleyebildikleri için bazı genç aydınlar Tebriz’de “Gencine-i Fonun”

(Fenler Hazinesi) adında nüfuzlu bir Farsça gazete çıkardılar. Gelecek

devrimde önemli rol alacak olan iki kişi, bu grubun arasında yer

almaktaydı; Mirza Muhammed Ali Han Terbiyet yenilikçi bir kitapç ı ve

Seyit Hasan Takizade. Takizade Şeyhiciliği takip etmek için kendi

muhafazakar ruhaniler ortamından ayr ılmış ve daha sonra batı dilleri,

yeni bilimler (fizik, tıp, kimya) ile ilgilenmişti.

O gruba benzer bir diğer topluluk da “Maarif” adıyla Tahran’da

kuruldu, bu grup kendi kitaplar ını toplayarak ülkenin ilk milli



96

kütüphanesini kurdular. Kütüphane ve topluluğun öncül adamı “Mirza

Nesr-üllah Melek-ül Mütekellemin” idi1.

Muzaffer-ül Din Şah, özgürlük ortamının siyasi muhaliflerin tatmin

edeceğini umuyordu, fakat batının hızlı nüfuzu ile birlikte olan

liberalizm, muhalifleri yar ı gizli teşkilatlar ın kurmasına yönetti.

Böylece 1905 yılında İran hızla siyasal devrime doğru yol

almaktaydı. Orta sınıf bir geniş sınıf haline gelerek ekonomik, düşünsel

ve siyasal açıdan hükümetten ayr ıldı. Yenilikçi aydınlar meşrutiyet,

nasyonalizm ve dünyacılıktan ilham alarak geçmişi reddediyorlardı.Ayr ıca hem orta sınıf hem de yenilikçi aydınlar farklılıklar ına rağmen

hamlelerini aynı yöne (merkezi hükümet) yönlendirdiler. Her iki grup da

Kacar devletinin mali açıdan iflas olduğu ve ahlaki açıdan da itibarsız

olduğunun farkındaydılar. Askeri açıdan da ülke çok zayıftı ve ülke

devrime girmeye hazırdı.

1905 yılının başlar ındaki ekonomik kriz bardağı taşıran son damla

oldu. Tar ımın ülke genelinde kötü olması, kuzey ticaretinin vebadan

dolayı durgunluğu ve Japonya ile Rusya savaşı gıda maddelerinin ülke

çap ında artmasına neden oldu. Bu durumda devlet, gümrük gelirlerinin

düşüşü, gıda maddelerinin fiyat artışı ve dış borç isteğinin geri

çevrilmesinden dolayı yerli tüccara daha fazla vergi oranı uyguladı. Bu

ekonomik kriz üç genel protestoya neden oldu ve her biri de öncekinden

daha da şiddetli idi, bunlar da Meşrutiyet devrimiyle sonuçlandı.

Belçikalı Mosyo Noz Olayı: Mösyö Noz İran gümrük başkanıydı.

Tüccar ın tamamen aleyhine olan bir gümrük tarifesi ortaya koyduğu

için, tüccar da onun görevinden alınması için bahane ar ıyordu. Tam bu

sırada, Mösyö Noz’un, ruhani elbisesi içinde bir dans meclisinde nargile

kullanırken bir resmi yayınlandı. Halk bu olaya kızıp ve onun azlini

istedi.

1 a.g.e., s. 70.



97

İki hafta müzakere sonunda, Muzaffer-ül Din Şah ateşli

bildirilerden korktuğu için, Avrupa yolculuğuna gitmeden önce dönüşte

Noz’u görevden alacağına dair söz verdi, fakat bu olay hiçbir zaman

gerçekleşmedi.

Banka Olayı: Eski bir mezarlığın yanında ve Tahran pazar ının

ortasında, devletin Ruslar’a banka binası olarak kiraladığı bir binada,

çalışmalar sıras ında yeni ölmüş bir dizi ceset ve kemik bulunmuştu.

Bina sorumlular ı bunlar ı bir kuyuya atmıştı. Bu olay ramazan ayına

denk gelmiş ve halk namazdan sonra Şeyh Muhammed adı

ndaki bir vaiz’in konuşmasının ardından binaya saldır ıp yerle bir etmişlerdir.

Tüccar ın Sopalaması ve Pazar’ın Tatili: Banka olaylar ından sonra

halkın itirazlar ı art ınca, Şah’ın Sadrazamı Eynüldevleh daha önce

Mosyo Noz olayına kar ışan bazı tüccarlar ı çağır ıp şekeri pahalaştırdılar

bahanesiyle sopalattı. Diğer esnaf bu haberi duyunca tepki olarak

camilerde toplandılar.

1. Hazreti Abdülazim’a Hicret Ve Soğra (Küçük) Hicret

Ayetüllah Tabatabai, Ayetüllah Behbahani ve çevreleri, olaylar ı

inceleyip, esnaf ın şikayetlerini dinledikten sonra, Hazreti Abdülazim'de,

greve gitmek isteklerini iktidara iletmek istemişlerdir. Ertesi gün yaklaşık

2000 kişilik halk topluluğu eşliğinde bazı ulema ve telebeleri Şehire Rey

kentine hareket etmiş, ayr ıca bir elçi ile isteklerini Şah'a duyurmuşlardır.Şah Mösyö Noz ve dönemin başkanı Ala'nin azli, adalet düzeninin

kurulması, islami yasalar ın uygulaması ve vergi indirimi gibi istekleri

kabul etmiş, Eynüldevleh de onlar ı geri getirmekle görevlendirmiştir.

2. Kobra (Büyük) Hicreti

Şah’ ın, ulemanın taleplerini kabul etmesine rağmen, Eynüldevleh,

halkın isteklerini kabul etmek istememiş, bazı ulema ve aydınlar ı hapse

attırmış veya sürgüne göndermiştir. Tabatabai, Eynüldevleh ve Şah’a



98

mektup yazmış ancak etkili olamamıştır. Eynüldevleh’nin emriyle

tutuklanıp, sürülenlerden biri Mirza Hasan Ronşdiye, diğeri Şeyh

Muhammed Vaiz'dir. Görevliler Şeyh Muhammed Vaizi bir ilmiye

okulunun yanındaki bir askeri hapishanede tutuklu olarak sakladılar,

ancak halk ve öğrenciler hapishaneye saldır ıp kendisini kurtarmış, fakat

saldır ı sıras ında askerlerin açtığı ateş sonucu Abdülhamid adında bir

öğrenci öldürülmüştür. Halk onun cesedini defnettikten sonra, camilerde

toplanmış, ulema da kentten uzaklaşıp ancak eylem için Kum kentine

doğru yola çıkmış, bu harekette kalabalık bir halk grubu onlara eşlik

etmiştir.1

3. Halkın İngiltere Elçiliği’ndeki Eylemi

Ulema’nın Kum kentine hareketinden sonra yaklaşık 20 bin kişi

İngiltere Elçiliğinin önündeki parkta toplanarak, isteklerini şu şekilde

devlete duyurmuşlardır. 1.Göçen ulemanın Tahran'a geri getirilmesi, 2.

Adalet düzeninin kurulması, 3. Güvenliğin sağlanması, 4. Halk

katillerinin yakalanması, 5. Eynüldevleh'nin azli. 6. Danıştay'ın tesisi.

Sonuçta Muzafferettin Şah bu isteklere boyun eğmiş ve Eynüldevleh'ı

görevden alarak yerine liberallerden Mirze Nesrüllah Han-e, Müşirüldevle

görevlendirerek, ulemayı tekrar Kum kentinden Tahran’a davet etmiştir. Halk,

İngiltere elçiliği önünde toplandığı zaman, Avrupa'da eğitim görmüş aydınlar

vasıtasıyla kanun hükümeti, özellikle de Meşrutiyet ile tanışmış, böyle bir

hükümet ve halk meclisi konusunda Şah'a ısrarda bulunarak ondan

meşrutiyeti feshetmeyeceğine dair yemin etmesini istemiştir. Liberaller bir

süre için iktidarla doğrudan masaya oturmayı kabul etmemişler, ancak

Veliaht Muhammed Ali Mirza’nın çabalar ı sonucunda taraflar İngiltere

elçiliğinde masaya oturmuşlardır.

Sonuçta 3 Ağustos 1907’de Şah meclis ve adliyenin kurulmasına

izin vermiştir. Meşrutiyet ilanı İngiltere elçiliği parkında halka okunmuş,

1 Emadeddin Baghı, a.g.e. s. 50.



99

bunun üzerine halk elçiliği terk etmiştir. Bir kaç gün sonra da Ulema

Kum kentinden geri dönmüştür.1

Gelecek meclis için seçim yasalar ını yazma amacıyla hızla

kurucular meclisi Tahran’da açıldı. Bu meclisin üyeleri genellikle

tüccarlar, ruhaniler ve Tahran esnaflar ının başkanlar ından

oluşmaktaydı. Seçim yasalar ı onlar ın sosyal ve bölgesel yapılar ının

yansıması olduğuna şaşmamak gerekir. Kurucular Meclisi ve Milli

Meclis seçimleri ülke genelinde siyasal örgüt ve radikal gazetelerin

ortaya çı

kması

na zemin hazı

rladı

. Eyalet merkezlerinde halk çar şı

esnaf ı önderliğinde eyalet hakimlerinden bağımsız topluluklar kurdular

ve genelde bu topluluklar hükümete kar şı idi. Basın da bu dönemde

aktifti ve İran’da basılan gazete sayısı yüze ulaştı, bu gazeteler genelde

ayd ınlar ve özellikle topluluklar taraf ından yayımlanıyorlardı. Bu

dönemin en önemli gazeteleri şunlardı; Terakki, Bidari, Vatan,

Ademiyet, İttihat, Ümit, Asr-i No, Azat, Mücahit, Niday-i Vatan, Hukuk,

Sur-i İsrafil, Müsavat ve Ruh-ül Kudus.

Böyle bir ortamda Milli Meclis açıldı ve beklendiği gibi orta sınıf

rolü meclisin sosyal yapısına yansımıştı. Üyelerin % 26’sı esnaf

başkanlar ı, % 20’si ruhaniler ve % 15’i tüccarlardan oluşmaktaydı. Bu

mecliste üç siyasal akım vardı; saltanat yanlılar ı (despotlar),

muhafazakarlar (ılımlılar) ve liberaller (özgürlükçüler). Despotlar ın

meclisteki sayısı az idi ve mecliste pek sevilmiyorlardı ve genelde

prensesler, ayan ve ağ

alar arası

ndan seçilmişlerdi. Il

ı

mlı

lar meclisinçoğunluğuna sahiplerdi ve bu grup Muhammed Ali Şal Furuş ve Emin-ül

Zarb liderliğinde hareket ediyorlardı, ayr ıca Tebatebaii ve Behbahani

taraf ından da desteklenmekteydiler. Özgürlükçüler genelde aydınlar ı

temsil ediyorlardı, Tebriz’den Takizade ve Tahran’dan Yahya İskenderi

önderliğinde siyasal reformlarla birlikte sosyal ve ekonomik alanlarda

geniş reformlar ın uygulanmasını savunmaktaydılar 2.

1 Abdülrefi Hakikat, a.g.e. s. 154.2 Abrahamian, Ibid. p. 75.



102

Saltanat yanlılar ı Tahran’ı işgal altına aldılar. Fakat Kerbela ve

Necef’teki üç müçtehit açıkça Şah’ı kınad ılar. Büyük şehirlerde

anayasayı koruma yolunda silahlı gönüllüler toplandı. İç savaş olaylar ı

daha çok Tebriz’de gözüktü ve Milli Meclis olmad ığından dolayı, eyalet

meclisi kendini Azerbaycan Eyalet Hükümeti olarak ilan etti. Tebriz’deki

savaşlar ın sonucunda meşrutiyetçilerin Settar Han ve Bağır Han

liderliğinde düşmanı yendiler. Yeprem Han Ermeni, Enzeli ve Reşt

şehirlerini fethederek kızıl bayrağı dalgalandırdı. O Muhammed Veli

Sepehdar’la birlikte Tahran’a doğru harekete geçti. Öte yandan

Simsam-ül Saltana İsfahan’ı ele geçirdikten sonra kendi kabilesi ve

İsfahanlı gönüllülerle birlikte Tahran’a doğru hareket etti. Eyaletlerdeki

ayaklanmalar ve Sepehdar – Yeprem Han ve Simsam-ül Saltana

ordular ının Tahran’a doğru ilerlemeleriyle birlikte Tahran’daki saltanat

yanlılar ının konumu yıprandı. Esnaf liderleri yeni grevler düzenlediler ve

sağ kurtulan muhalif liderler kendi yandaşlar ını örgütlemeye başlad ılar.

Böylece ordular ın Tahran’a girişi ve şehirdeki gönüllülerin onlara

kat ılmasıyla galibiyet gerçekleşti. Bu durumda Şah Rusya Elçiliğine

sığındı ve iç savaş sona erdi.

Önceki meclis vekilleri, Bahtiyari Partizanlar ı, çar şı ve

özgürlükçüler yeniden Tahranda toplanıp beş yüz temsilci ile yüksek

meclis ilan edildi. Söz konusu meclis Muhammed Ali Şah’ı görevden

alıp onun on iki yaşındaki Ahmet Şah’ı tahta oturtarak İzzet-ül Mülk’ü

naib-ül saltanata atadılar. O bakanlıklar ı meşrutiyeti destekleyen ayan

arasında paylaştırdı; Sepehdar sadrazam ve savaş bakanlığı, Serdar

Esat içişler bakanlığına atandılar. Daha sonra saltanat yanlılar ı için özel

bir mahkeme kurularak Şeyh Fezlüllah dahil beş kişiyi idama mahkum

edilerek astırdı. Yüksek Meclis yeni seçim yasasını onayladı ve ikinci

meclis Ağustos 1909’da açıldı.

C. Meşrutiyet Döneminde Aydınlar

Aydınlar ın hareketi meşrutiyet devrimi boyunca daha çok Avrupa’nın

17. ve 18. yüzyıllar ındaki aydınlar ının düşüncelerine dayanıyordu. Onlar



103

Avrupa’da eğitim gördüklerinden Pozitivizm-Sekularizm, Liberalizm ve

bunlar ın içerdiği kavramlar ı tanıyor, İran’ın geri kalmasının esas sebebini yeni

düşüncelerin ve Avrupa’ya benzer kanunlar ın olmayışına bağlıyorlardı.

Böylece bu dönemde aydınlar geleneksel çerçevenin dışında

konular ortaya atıp batı ayd ınlar ının düşüncelerini ithal etmişlerdir.

Ayd ınlar ın gözünde her şeyden daha önemli siyasal düzen ve olaylardı.

Onlar başlangıçta siyasi düzeni eleştirip, temelini oluşturan demokratik

çözümler önerirlerken Fransız devriminden gelen düşüncelerin etkisiyle

egemenlik hakkı

nı

n millete ait olduğunu ileri sürüyor ve millet de buhakkı kendi istek ve arzusu ile bir şahısa veya gruba bırakabiliyordu.

Abrahamian bu konuda şöyle demektedir; “Batı tarihi aydınlar ı,

saltanat istibdadı, dini aşır ılık ve dış emperyalizm zincirini kırdıklar ı

takdirde, toplumsal gelişimin sadece bir hayal ve istek olmadığına, onun

belki çok kolay ulaşılır olduğuna inandırdı. Onlar saltanat istibdadını

özgürlük ve eşitliğin doğal düşman ı, dinci aşır ılığı akılcı ve bilimsel

düşüncenin kar şıtı ve dış emperyalizmi de İran gibi küçük ülkelerindoymaz sömürgecileri olarak değerlendirip hepsinden nefret

ediyorlardı".1

1. Aydınlar ın Doğuşu

1. Avrupa'ya öğrenci gönderilmesi İran’ın Rusya yenilgisinden

sonra başlad ı. Dönemin ordu komutanı ve ayın zamanda Fetih Ali Şahın

veliahdı olan Abbas Mirza bu yenilgiyi telafi etme amac ıyla çözüm

yollar ı aramaya başlay ıp ve hem orduda, hem bilimsel alanlarda bir

tak ım yeniliklere girdi. Orduya yeni silahlar aldı, aynı zamanda bilimsel

ve teknolojik kitaplar ın tercümesine başlad ı.2 Kısaca İran’da Kacar

döneminin başından itibaren meşrutiyet devrimine kadar yeni

düşüncelerin İran’a akmasında önemli rol oynayanlar şu şekilde

1

Abrahamian, Ibid, pp. 79-80.2 Seyit Celâlettin Madani, Rabitahaye Hariji İran Dar Tarihe Siyasi, II. Cilt, Tahran, İslamYayınlar ı Merkezi, 1984, s. 13.



104

sıralanabilir: Abbas Mirza Nayebülsaltanat, Mirza İsa Khayım Makam,

Mirza Abülkhasım Khayım Malkom, Mirza Taghihan Amir Kebir, Mirza

Hüseyin Han Sepahsalar, Mirza Mülkümhan Nazemüldevle ve Seyit

Cemâleddin Asad Abadi.

2. Okullar: Yeni düşüncelerle tanışılan önemli merkezlerden ve yeni

dönem aydınlar ın yetiştirilmesinde önemli rol oynayan yeni tarzda okullar ın

ilki 1849'da Darülfünun'du ve Amir Kebir'in çabalar ıyla gelişti. Meşrutiyet

devrimi başlamak üzereyken sadece Tahran’da 32 okul faaliyetteydi ve

buralardan çı

kan bilginler devrimin özgürlükçü hareketinde önemli roloynadılar.

3. Kitaplar: Devrimin başında revaçta olan kitaplar Zeynülabedin

Marağayi’nin "Seyahatnameyi İbrahim Bey"i, ayr ıca Talebof Tebrize’nin

Sefineyi Talebi ve Salekul Mohsenin o dönemde halkı düşünce olarak

etkileyip mücadeleye çağır ıyordu.

4. Gazeteler: İran halkının uyandır ılmasında ve aynı zamanda

aydınlar ın düşüncelerinin yayılabilmesi en önemli araçlardı. Bu dönemin

aydınlar ı gazeteler yoluyla düşüncelerini halka ve okullara iletip devrimin

hazırlayıcısı oldular.

Mirza Salih Şirazi’nin ilk gazetesi Ehbare Vakalar Darulhalife

1836’da yayınlandı, bu aylık bir dergiydi. Vakalar Ettefakihye

Amirkebirin önerisiyle haftalık yayınlanıyordu. 1875’te Vatan Gazetesi

Farsça ve Fransızca olarak, Mirza Hüseyin Sepahsalar taraf ından

çıkar ılıyordu. 1878’de İttila Gazetesi piyasaya çıktı. 1883’te Şeref

gazetesi yayınlandı. Muzafferettin Şah döneminde Şerafet gazetesi altı

yıl boyunca yayınını sürdürdü. Kholaselahavades 1899 de devlet

taraf ından yayınlandı.1 Meşrutiyet devriminin başında halkın en çok

okuduğu gazeteler bunlardı. Ahtar, İstanbul’da-Kanun Londra’da - Habl-

ül Metin Kelkete’de - Terbiyet Tahran’da ve Elhadid Tebriz’de

bas ılıyordu. Bunlar ın arasında daha çok rağbet gören gazetelerden biri

1 Celalettin Madani, a.g.e. s. 11-13.



105

Hindistan’da basılan Seyit Celallettin Kaşani’ye ait Heblül Metin, diğeri

Londra da basılan ve Mirza Melkomkhan’a ait Kanun'du. Her ikisi de

dışar ıda basılıp İran'dan uzak siyasi ortamdan geliyordu.

5. Topluluklar: Değişik yerel topluluklar ve organizasyonlar yoluyla

aydınlar ve bilginler bir araya gelip hem yeni fikirlerin eğitimini veriyorlar, hem

de bu fikirlerin uygulanması için programlamalar yapıyorlardı. Meşrutiyet

devrimi başında bu topluluklar ın sayısı çok olmasına rağmen meşrutiyetin

ideolojik merkezini oluşturan beş tanesinin en fazla etkisi vardı. Bunlar

sı

rası

yla: 1.Gayb Merkez, 2. İçtimaiyun Partisi, 3. Ademiyet Topluluğu, 4.Devrimci Komitesi, 5. Nehei Topluluğu olarak sıralanabilir.

5.1. Gayb (Görünmez) Merkez: Bu merkez Tebriz’de,

Gengefonoun gazetesi ile işbirliği yapan 12 radikal genç taraf ından

kuruldu. Grup lideri Kerbelayi adında bir tacirdi aynı zamanda Fransız

edebiyatı siyasi felsefesine olan sevgisinden dolayı Mösyö adıyla

biliniyordu.1

5.2. İçtimaiyun Partisi: 1904 yılı başlar ında bir zamanlar

Rusya’nın Sosyal Demokrat Partisi’nde çalışmış bir grup Bakü göçmeni

taraf ından kuruldu. Bu Parti Himmet Kulübünü açarak çoğu

Azerbaycan'dan Bakü Petrol yönetiminde çalışan yaklaşık 100 bin İranlı

göçmen işçiyi kazanmak için faaliyete başladı. Parti lideri Neriman

Terimanof'tu. Kısa bir sürede bu parti ile yakın ilişki kuran Gayb merkezi

onun programını İran’da gündeme getirdi.2

5.3. Ademiyet Topluluğu: Adını Saint Simon’un radikal pozivitizmi ve

Auguste Comte'un liberal hümanizminden alıyordu. Bu grubun kurucusu

sonra Ademiyet olarak ünlenen meşrutiyetin en önemli aydınlar ından olan

Mirza Melkom Han Nazımüldevleh ile yakın arkadaşı Abbas Ğoli Han

Ghazvini'dir.

1 Abrahamian, Ibid, p. 9.2 Abrahamian, Ibid, p. 101.



106

5.4. Devrimci Komite: Bu komite Ademiyet Topluluğu'nun tersine

Radikal bir yapıya sahipti. Babası Melekülmotekellimin grubunun lideri

olan Melekzadeh, grubunun Milli Kütüphaneye gelip gitmekte olan 57

kişilik bir aydın grubu ile kurdu. Haziran 1904’te yaptıklar ı gizli

oturumlarda, amaçlar ının istibdadı yok etme ve kanun adaletini

yerleştirme esasına dayalı olan bir program ortaya koydular.1

5.5. Nehei Topluluğu: Daha önceki 4 grup aydından oluşmasına

rağmen, bu grubu geleneksel orta sınıf meydana getirdi ve kurucusu

“İranlı

lar ı

n Uyanı

ş Tarihini” yazan Nazı

mülislam Kı

rmani’dı

. Otopluluğun oluşumu ve programlar ı ile ilgili olarak şöyle yazıyor; Grup

Şubat 1904’te bir toplantıda kriterlerini ve isteklerini hazırladı. Buna

göre topluluk üyeleri, sır saklama, haksızlığa kar şı mücadele, Ulemaya

saygı, her toplantıda namaz kılma ve Hazreti Mehdi’yi kabul etmeye and

içip, başkentin en ünlü alimleri olan Seyit Abdullah Behbahani ve Seyit

Had ı Tabatabai ile temasa geçti.2 Richard Kathim kendi kitabında,

meşrutiyet devrimindeki Nasyonalist ve Liberal Demokrasi

düşüncelerinin etkisinden bahsediyor. Ona göre: “İran’ın liberal

nasyonalizm dönemi 1900'lü yıllar ın başındadır. Bu yıllarda aydınlar

tarihi bir görev üstlenmiş gibi oluyorlar. Bu görev, halk tabanını eğitmek,

anayasa, meşrutiyet ve ifade özgürlüğü düşüncelerini topluluklar ve

gazeteler vasıtas ıyla yaymaktır. Meşrutiyet devriminin çoğu çizgilerini

bu topluluklar ve bunlar ın temsilcileri olan milletvekilleri belirliyordu.”3

2. Aydınlar ın Meşrutiyet Devrimindeki Rolü

a) İ deoloji: Meşrutiyet dönemi aydınlar ı, meşrutiyetle ilgili fikirleri

bat ı düşüncesinden çok iyi kavramışlardı. Onlar İran Müslümanlar ının

bat ı düşüncelerine olan tepkisini bildiklerinden kendi fikirlerini dini örtü

1 Abrahamian, Ibid, p. 101.2

Abrahamian, Ibid, p. 101.3 Richard Kathim, Nasyonalizm Dar İran Çev. Ahmet Tadayyon, I. Baskı, Tahran, Kavir Yayınlar ı, 1999, s. 313-315.



107

altında ifade ediyorlardı. Melkomhan, Kuran, İslam ve dini ulema

üzerinde daha çok yoğunlaşıyordu. Melkom Han ve Talibov’un bazı

eserleri Meşrutiyetten bir kaç yıl önce yayınlanmış ve meşrutiyeti

açıklayarak topluma tanıtmış oldular. Bundan dolayı Meşrutiyet

ideolojisinin Talibov ve Melkom Han gibi aydınlar vasıtas ıyla yayıldığını

söyleyebiliriz. Bu görüş Nazimülislam Kermani gibi tarihçiler taraf ından

da vurgulandığından daha da kabul görür. Ayr ıca Melkom Han gibi

ayd ınlar İran toplumunun problemleri ile ilgili daha derin yorumlara

sahiptirler ve bilimsel işlevsel projeler ve öneriler beyan etmektedirler.

Örneğin haksızlığa kar şı mücadele ve adaletin sağlanması konusunda

Melkom Han yeni model ceza kanunlar ı yap ılmasını, savcılığın

kurulmasını istiyor ve devletin, bakanlıklar ı düzeni, meclis genelgeleri

ve kanunlar konusunda daha güçlenmesini söylüyordu. Talibov kanunlar

çerçevesinde askerlik ve devlet hizmeti üzerinde durmuştur. Genel

olarak meşrutiyet devrimine hakim olan liberalizm, ifade özgürlüğü,

özerklik, kardeşlik ve eşitlik ile milli egemenlik ve anayasaya dayanan

modern devlet gibi devrimci düşünceler aydınlar taraf ından ortaya

atılıyordu. Onlar da bu düşüncelerini başka ülkelerin hareketleri ve

ayd ınlık dönemlerinden alıyorlardı.

Edward Brown şöyle demektedir: “Devrim aydınlar ı gençler

arasında çok büyük bir kültürel ve düşünsel bir devrim meydana

getirdiler. Meşrutiyet devrimi özellikle Rusya ve Fransa devrimlerini

örnek almıştır. Ayr ıca aydınlar yeni yasalar, bağımsız milli iktidar,

meclis ve yeni bir toplumsal düzen kurulması için çabalıyorlardı” 1.

b) Seferberlik: Milli aydınlar halk tabanıyla daha az irtibatlı

olduklar ından tüm güçlerini seferber edemiyorlardı. Çalışmalar ını daha

çok kendilerine bağlı gruplar ve topluluklar vasıtas ıyla yapıyorlardı.

Ayd ınlar seferberlik ve hazırlama konusunda bildiri, ilam, geceleri

dağıtılan yazılar, konuşmalar ve gazeteler gibi araçlar ı ve olanaklar ı

1 Rıza Davari, Enghelabe İslami ve Moghiyete Dunya, Tahran, Allameh Tabatabai Kültür Merkezi Yayınlar ı, 1982, s. 87.



108

kullanıyorlardı. Melekzadeh’ye göre: “İfade ve basın özgürlüğü

bulunmayan istibdat devletlerinde aydınlar ın gece gazeteleri ve yazılar ı

çok önemliydi”. Çeşitli oturumlar ve toplantılarda aydınlar ın ilan ve gece

yaz ılar ı hemen hemen yüz elli kişi arasında elden ele dolaşıyordu ve bu

kamuoyunu yeni ve çağdaş düşüncelerle tanıştıran en etkili yöntemdi.

Ayd ınlar ın en önemli seferberlik olanaklar ından biri ulemanın halk

arasındaki manevi gücüydü. Hatta Afar ı’nın dediğine göre:

“Meşrutiyetçilerin büyük bir kısmı Bahai veya Sami olmalar ına rağmen

kamuoyunu kendi taraflar ına çekmek için, dini düşüncelerin taraftar ı gibi

davranırlardı. Bu yöntem Melkom Han ve Seyit Cemalettin gibi milli

liderlerin de benimsediği bir yöntemdi; daha sonra da Melekül

Motekellimin ve Seyit Cemalettin Vaiz taraf ından devam ettirildi.1 Milli

Ayd ınlar ın devrimci güçlerinin seferberliğinde en önemli katılımı bütün

olanaklar ını halkın uyanışı için kullanan devrim komitesidir. Örneğin

Seyit Cemalettin bir nutkunda şöyle der. “Ey halk siz süzgeç gibisiniz.

Suda durduğu gibi dolu ama çıkınca hemen boşalan, siz de benim

minberimde durduğunuz sürece heyecanınız devam ediyor ama evinize

gidince hemen soğuyor ve sönüyorsunuz.”2

Ayr ıca Melekül Motekellemin ve Seyit Cemalettin milli topluluklar ın

birinde halkı özgürlük ve meşrutiyetin düşmanlar ına kar şı direnmeye davet

ederek onlara fedakarlık ruhunu aşılamaya çalışıyordu. Seyitler ve Sure

İsrâfil gibi gazetelerde de çok radikal ve sert makaleler yazıyorlardı.

c) Organizasyon: Milli ayd

ı

nlar ı

fikirlerini topluma yaymak vedolayısıyla devrimci güçler ve gruplar ı yönlendirmek ve organize etmek

için bazı merkezlere ihtiyaçlar ı vardır. Bu merkezler aydınlık mahfilleri,

milli dernek, kent derneklerini içeriyordu. Bunlar ın bazılar ı içeride ve

baz ılar ı dışar ıda faaliyet gösteriyordu. Bu mahfillerin bazılar ının

meşrutiyetten önce de aktif halde olup güçleri organize etmek ve devrim

zeminini hazırlatmakta çok önemli rolleri vardı. Bazılar ı da meşrutiyetin

1 Janet Afari, a.g.e. s. 43.2 Melekzadeh, a.g.e. s. 37.



109

içinde oluştular. Birinci gruba örnek olarak devrimci komitesi, Mekez

Gayb Tebriz'de, Masonlar ve. ikinci grupta ilk topluluklar her kentte

kanuna göre çalışıyor sayılabilir. Devrimden önceki yıllardaki kapalı

ortamdan dolayı ayd ınlar toplantılar ını gizlice yapıyorlardı. Bunun

sebebi özgür faaliyete izin vermeyen baskıcı iktidardı. Ancak aydınlar ın

yükselişi ile birlikte bu toplantılar çok popüler oldu. İranlılar Uyanış

Kulübü veya Masoneri Leji bunlar ın ilklerini halka ulaştırdılar. Beşeriye

Milli aydınlar ın fikir ve organizasyon rolü ile ilgili olarak şöyle yazar:

“Feramuşhane ya Ademiyet grubu, uyanış Leji, Masonlar ve Terakki

topluluğu gibi aydın topluluklar ı düşünsel ve bilimsel olarak aydınlar ın

faaliyetini organize edip İran’ın geri kalma problemini çözmek için geniş

siyasi reformlar istemekteydiler."1

d) Liderlik: İsmail Ramin eserinde (Meşrutiyet Devriminde Gizli

Topluluklar) devrimin liderliğini aydınlar ın yaptığına inanıyor. O açık bir

şeklide İranlılar Uyanış Kulübünün faaliyetine işaret ederek

Melekzadeh’nin haftalık İtliat makalesindeki isimlere dikkat çekerek,

Masoneri’nin meşrutiyete katılımı ve devrim liderliği konusunda hiç bir

şüphe bırakmıyor. Tabii ki bu kadar açık şekilde şu veya bu grubun

liderliği elinde bulundurduğunu söyleyemeyiz. Ancak evrak ve

belgelerden anlaşıldığı kadar aydınlar devrimi ideolojik ve düşünsel

açıdan yönetmiş, hedefler ve izlenecek yollar ı belirlemek konusunda

çok etkileyici olmuşlardır. İslami devrimde karizmatik bir lider ve

Petrolün Millileştirilmesinde milli bir lider vardır, fakat meşrutiyet

devriminde kesin olarak bir lider, parti veya özel bir teşkilattan

bahsedemiyoruz. Ancak milli aydınlar yine de ideolojik olarak liderliği

üstlendiler. Milli aydınlar Kacar döneminde daha az halk tabanına hitap

ettiklerinden halk onlar ı kendilerinden ayr ı görüyordu ve bu yüzden

halkı pek fazla seferber edemiyorlardı. Seferberlik ve liderlik için ulema

ve dini şahsiyetlere ihtiyaçlar ı vardı.

1 Beşeriye, a.g.e. s. 257.



110

D. Ulemanın Meşrutiyet Devriminde Rolü

Kurumsal bir devrimle sonuçlanan hareketin temellerinin büyük

bir kısmı modern siyasal söylemden oluşmaktaydı, ve bu yaklaşımda

ana tema nasyonalizm, sekularizm ve demokrasi vardı. Siyasal

demokrasi düşüncesi bu dönemdeki sosyal düşüncenin merkezinde yer

almakta ve kurumsal hareketin güçlü bir ideolojik unsuru sayılmaktadır.

Bu tema ulema faaliyetlerine de yansımış ve onlar ın kurumsal rejim

anlayışını etkilemekteydi. Kurumsal değişimin liderleri arasında

ulemadan iki kişi önemli rol oynamışlardı; Ayetüllah Tebatabai ve

Ayetüllah Behbahani. Ayr ıca Melekül Motekellimin gibi sosyal demokrat

akımlar ıyla ilişkide olan bazı ulema da gözükmekte idi1.

Toplumun saltanat mutlakçılığı ve kurumsal rejim yanlılar ı olarak

ayr ışması, ulema saflar ında iki zıt cephe oluşturmuştur. Kurumsallık

kar şıtlar ı ve saltanat yanlılar ı Şeyh Fezlüllah Nuri taraf ından

yönlendirilirlerdi, sözedilen müçtehit Ayetüllah Tebatabai ve Ayetüllah

Behbahani yanında yer alırken sonraki dönemlerde kurumsalcılara kar şı

çıktı. Sonuç itibariyle Nuri’nin devrim kar şıtlığı kurumsalcı kar şıtı

Muhammed Ali Şah çizgisiyle örtüşmekteydi2.

Kurumsalcılarla onlar ın muhalifleri olarak ayr ışan ulema

sıralar ında şiddetli tartışmalar söz konusu iken saltanat yanlılar ıyla

kurumsalcılar arasında silahlı çat ışmalar devam etmekteydi. Bu

mücadelenin sonunda saltanat yanlılar ı ve onlar ı destekleyen ulema

cephesi yenildi ve Şeyh Fezlüllah idam edildi.

a) İ deoloji: Meşrutiyetin çok etkili ulemalar ından Şeyh Fezlüllah

Nuri'ye göre: “Toplumun ihtiyaç duyduğu kanunlar, Şah' ın iradesi veya

geleneklerden kaynaklanan devlet yasalar ı çerçevesindedir, ya da

aslında ulema taraf ından ortaya konulan şeriat yasalar ıdır”. Bu yüzden

de hiç bir kanun (Anayasa) veya meclis (Medeni Kanun)'e gerek yoktu.

Şeyh Fezlüllah Nuri meşrutiyet anayasasını rezalet ve kafirce olarak

yorumluyordu. Ona göre: “Kanunun meclis taraf ından yapılmasına

1 Moaddel, Ibid, p.1352 Ibid., p. 136.



111

gerek olmadığı gibi bunda ısrar etmek İslam’a da kar şı gelmekti. Çünkü

şeriatta uzman olmayan kişiler meclise girip İslam’a kar şı yasalar

üretmeye çalışırlar”. Ona göre: “İslam’daki özgürlük, meşrutiyetinkinden

farklıdır ve medya bu özgürlüğü art niyetle kullanmaktadır. İslam’ın

zarar ına konular işlenir. Bu nedenle meşrutiyetteki eşitlik İslam’daki

eşitlikten farklıdır, hatta bazen ters düşmektedir”. İktidar konusunda

Sultanın kılıcı ve ulemanın kalemi tezine inanıyordu, yani şah ulema

taraf ından ortaya konulan hükümleri uygulamaya koyarak adaleti yerine

getirmektedir. Hatta kendisi Necef kentindeki ulamanın meşrutiyeti

desteklemesine itiraz ederek onlar ı muhafazakarlıkla suçluyordu.

Heblülmetin, dönemin büyük taklit mercii olan Şeh Abdüllah

Mazenderani'den, ulamanın meşrutiyet devrimine katılma nedeninin

İslam’ı korumak ve diktatörlüklerin elini İslam yasalar ından çekmek

olduğuna dair uzun bir mektup yayınladı.1

Abdülhadı Haeri Irak’taki İranlılar ın devrimde üstlendikleri görevi

özellikle incelemiş ve Necef ulemalar ının meşrutiyeti destekleme sebebini şu

şekilde özetlemiştir: Ortadaki dört büyük dini lider, yani Tahrani, Horosani

Mazenderani ve Naini gibi arkadaşlar ı İran’ın müslüman halkının refah ve

huzur içinde yaşamalar ına değer verip, aynı zamanda geleneksel orta sınıf ın

huzuru ve refahını ulemanın dini nüfuzunu artırmak için gerekli gördüler.

Kacar döneminde adalet kalmadığından amacı halka ve islama ters düşen

rejimi yok etmek olan devrimi kendi aralar ında desteklemeye karar verdiler.

Bundan olayı devrimi savunmayı Allah için cihat ve gayıb imanın (onikinci

imam) emri olarak niteleyip, ona kar şı gelmeyi imam zamanın (onikinci imam)

aleyhine bir savaş olarak yorumladılar.2

b) Seferberlik: Dini ulemanın meşrutiyette halk güçlerini seferber

etme konusundaki rolleri gerçekten göz ardı edilemez. Onlar halk

arasındaki manevi nüfuzlar ını kullanarak çok iyi bir seferberlik liderliği

ortaya koydular. Dini mekanlarda görev yapma, kefen giyme, ağıt tutma

1 Abdülhadi Haeri, a.g.e, s. 124.2 Abdülhadi Haeri, a.g.e. s. 133.



112

yoluyla halkın duygular ını galeyana getirip onlar ı mücadeleye teşvik

ediyorlardı. Dini liderin seferberliğini iki hicret (Küçük hicreti: Abdül

Azim ve büyük hicret: Kum hicreti) sırasında açıkça görebiliriz.

Meşrutiyet devrimi boyunca halk camilerde toplanıp yas tutarak,

şahadete hazırlanarak ve kısaca dini mücadele yoluyla iktidara kar şı

tepkilerini gösterdi. Seyit Cemalettin, Vaeze Esfahanı gibi usta

konuşmacılar minberler ve camilerde Eynüldevlehn'in halka kar şı

tav ırlar ını anlattılar. Aynı dönemde Tahran halkı Şah mescidinde

toplandı. Ulema özgürlük ve meclise dayalı meşruti hükümet hakkında

onlara konuşmalar yaptı.

c) Organizasyon: Dini ulema, meşrutiyet devriminde halkın dini

duygular ını ve heyecanını, irtibat şebekelerini, dini edebiyat ve

mekanlar ı kullanarak çok önemli bir rol üstlendi. Bu yolda dini vaizler ve

konuşmacılar da ulemaya çok yardımcı oldu. Seyit Cemal Vaiz ve

Melekülmotekellemin Devletabadı ile birlikte, diğer komiteler ve gruplar

(Merkezi Gaybi ve Mecmeye Ademiyet) yanında Nasrettin Şah’ın son

dönemlerinde ve Muzafferettin Şah döneminin başlar ında devrimci bir

komite oluşturarak istibdat hükümetini yok etmek ve onun yerine kanun

ve adalet hükümetini yerleştirmek için mücadele verdiler ve aynı

zamanda Tabatabai ve Behbahani gibi ulema da onlarla işbirliği yaptı.

Meşrutiyet devriminin ünlü topluluklar ından biri Milli Encümen, diğeri

Gizli Encümendi. Birincisini kalabalık bir aydın grubu, dini talebeler ve

konuşmacılar oluşturuyordu. Diğeri ise Seyit Muhammed Tabatabai’nin

dolaylı gözetimi altında liberal ve mücadeleci ulemadan oluşuyordu.

Meşrutiyet hareketinin zafere ulaşacağı günlerde Tahran'ın önde gelen

dini liderlerinin özel teşekküllerini görürüz. Bu teşekküller meşrutiyet

hareketinin liderliği ve zafere ulaştırmasında önemli rol üstleniyorlardı.1

Ulema topluluklar ı, organize gruplar ı himaye altına alarak

organizasyonlarda etkili olma dışında, dini mekanlar ı da kullanarak,

organizasyona katılımlarda bulundular. Camiler, toplanma mekanı

1 Maryam Jevaheri, Naghshe Ulema Dar Encumenha ve Hezbha Dar Dore Meshrute,Tahran, İslami Devrim Merkezi, 2001, s. 84.



113

dışında, halkın dini ve milli duygular ını yönlendirmek açısından Şii

hareketlerinde de her zaman etkili olmuşlardı. Meşrutiyet hareketi de bu

kurallar ın d ışında kalmıyordu.1

d) Liderlik: Çoğu araştırmacıya göre Meşrutiyet Devriminde

liderlik tek başına ulemanın elindeydi. Zira şii alimlerin her zaman

iktidara kar şı kendine özgü bir özgürlüğü olmuş ve bu durum onlar ı

hükümetin haksızlıklar ından bıkan halk için önemli bir dayanağa

çevirmiştir. Ulema aynı zamanda sürekli olarak halk ile diyalog

içindedir. Muzafferettin Şah döneminde hükümete kar şı halkın tepkisi

başlad ığı zaman bunu sonuçlandırabilen tek grup ulemaydı ve halk

bunun bilincinde olduğu için onlar ı hareketin liderliğine davet etmişti.

Şeker tüccar ının falakaya yatır ılmasına tepki eyleminde 2000

kişilik halk grubu Ayetüllah Behbahani ve Tabatabai liderliğinde eyleme

gitti. Üçüncü tepki eyleminde Şah halkın adalet isteği ve diğer isteklerini

yerine getirdiği eylemde yine liderlik ulemanın elindeydi. Abdülhamid

adındaki genç din talebesi ve halkın katline kar şı Kum kentinde yapılan

Kobra göçünün liderliği yine ulemanın elindeydi ve bu çatışmada 22 kişi

öldürüldü, 100'den fazla kişi tutuklandı ve yaralandı.2 Kum göçünde

halkın liderliğini yapan alimler: Seyit Muhammed Tabatabai Ayetüllah,

Abdullah Behbahani-Sedrululema-Seyit Cemal Afgani, Hac Şeyh

Murteza, Seyit Mustafa Khanatabandı ve Mır-Ağa Mirza Abulghasım

Tabatabaee. Kum'a hicret olayında, aileler ile, 10 binlerce kişi din

talebeleri ile birlikte hareket ettiler. Ertesi gün başlar ında Şeyh Fezlüllah

Nuri’nin bulunduğu başka bir grup onlara katıldı. Ancak, devrim

zaferinden sonra aralar ı açıldı. Seyit Muhammed Tabatabai ve Seyit

Abdullah Behbahani Tahran’dan işbirliği anlaşmasıyla devrimi

yönettikleri halde değişik hedefler takip ediyorlardı. Tabatabai, bilgili ve

milliyetçi, maddi menfaatler peşinde olmayan bir insandı. Ancak

1

Muhammed Khatemi, Zeminehaye Zehure Meşrute, Tahran, Paya Kültür ve YayınMüessesesi, 1998, s. 56.

2 Abrahamian, Ibid, p. 105.



114

Behbahani daha cesur ve radikal olmasına rağmen devrimdeki aktivitesi

bir derece güç ve maddi menfaat savaşıyla sınırlanıyordu.1

E. Esnaf ın Meşrutiyet Devrimindeki Rolü

a) İ deoloji: Tüccar, Kacar döneminin sonbahar ında toplumsal

olarak yüksek seviyede ve çok büyük saygı ve prestij görüyordu.

Toplumsal olarak da ulema ve devlet üyeleri ile eşraftan sayılırdı. Batılı

tüccarlarla diyalogda olduklar ından dolayı ülke dışına gidip geliyordu.

Çocuklar ını eğitim için ülke dışına gönderiyordu. Diğer sınıflardan daha

fazla batı kültürü ve batıdaki gelişmeler hakkında bilgi sahibi idi. Kendi

sınıfsal konum ve menfaatleri ile de uyumlu bazı özellikler ve

davranışlar ı kabul etmişti. Bunun bir örneği, meşrutiyet hükümetini,

özgürlükçü düşünceleri ve halkın egemenliğini (başka bir değişle

Burjuva demokrasisi) kabullenmesiydi.2 Liberalizm ve Nasyonalizm,

tüccar sınıf ının meşrutiyet devriminde siyasi ve ekonomik düşünce

zeminini oluşturdu.3 Tüccar iki gruptan oluşuyordu: Birincisi gelenekseltüccarlar ki iç piyasada halkla alış veriş yaparlardı ve diğeri büyük

sermaye sahipleri. Bunlar endüstri ekonomisi ve tesisat ı ile

ilgileniyordu. Bu ikinci grup, üretim, bankacılık ve endüstri sektörlerinde

büyük yatır ımlar peşindeydi. Tüccar ve sermaye sahipleri siyasi alanda

bilinçli ve belirli ideoloji ile ortaya çıktılar ve aralar ında, tecrübeli,

uyanık ve hatta radikal ve eğitimli üyeler bile vardı.

İdeolojik olarak genellikle tüccar ın hareket alanını, sermaye, özel

mülkiyet ve iş emniyeti himayesi, devlet memurlar ının baskısından kaçmak

için iç istibdattan korunma, dış emperyalizmin ekonomik ve siyasi

saldır ılar ına kar şı ülke bütünlüğünü koruma gibi faktörler belirliyordu.

b) Seferberlik: Devrimin bütün aşamalar ında, tüccar ın halk

seferberliği için piyasayı tatil edip ulema ile birlikte hareket ettiği halkı

1

Abdulhadi Haeri, a.g. e. s. 134.2 Ahmet Eşref, a.g.e. s. 131.3 Hüseyin Beşiriye, a.g.e. s. 155.



115

uyandırma konusunda rol üstlendiği göze çarpıyor. Tüccar ve ulemanın

Tütün Ayaklanmasındaki olumlu ve başar ılı işbirliği Meşrutiyet Devrimi

için bir hazırlık oldu. Tüccar da, aydınlar gibi halk seferberliği, milli ve

dini duygular ı canlandırma görevini ulemaya bırakmıştı. Ancak kendileri

de hiç bir faaliyetten kaçınmıyorlardı.

Tüccarlar ın, Belçikalı Noz başkanlığında uygulanan gümrük

tarifelerine itiraz olarak yaptıklar ı 5-6 günlük grev üzerine Veliaht

Muhammed Ali Mirza Tebriz'den Tahran'a gelerek, onlara elçiler

gönderdi, gönülleri alı

p ve Şah yurtdı

şı

yolculuğundan döndüğünde,"Mösyö Noz”un azlini isteyeceğine dair söz verdi. Aynı zamanda

tüccar ın himayesine dayandıklar ı Ayetüllah Behbahaninin evine giderek

onun da gönlünü aldı. Böylece tüccar ın isyanı geçici olarak yatıştı.

Şeker tacirinin falakaya yatır ılma olayında esnaf yine ulemaya sığındı,

şehirde dükkanlar ını kapatıp, Şah Camisinde toplandı. Toplantı

dağıldıktan sonra esnaf ın bir kısmı baz ı ulema ile birlikte Hazreti

Abdülazim'de oturma eyleminde bulundular.

c) Organizasyon: Esnaf devrimin organizasyonu konusunda

nispeten önemli bir rol oynadı. Onlar ın ulema ile işbirliğine gitmeleri

devrimi zafere ulaştıran esas etkenlerden biriydi. Esnaf ve ulemanın

İngiltere elçiliğindeki eylemi bu birlik hareketlerinden biriydi. Halk ve

devlet arasındaki çatışmalar ve Ayetüllah Behbahani va Tabatabai’nin

önderliğinde Kum eyleminden sonra bazı tüccar ve esnaf Ayetüllah

Behbahani’nin talimatı

üzerineİngiltere’nin Kolhak'taki elçili

ğine gidip

Grandof’la buluşarak orada eyleme gitmek için izin istediler.1

Eylem organizatörlerinin propagandası o kadar geniş çaptaydı ki

halk ona katılmayı dini görev görüp eylem için elçiliğin yolunu tuttu.

Tüccar, halkı eyleme teşvik etmekle kalmayıp onlar ın eylem

masraflar ını da kar şılıyordu. Devletabadı eylemcilere dış yardım

iddiasını reddediyor ve şöyle yazmaktadır. “Yazar ın sonraki

1 Seyit Hasan Taghizadeh, Tarihe Enghelabe Meshrute İran, Tahran, Ferdevsi Yayınlar ı,2000, s. 162.



116

araştırmalar ı her hangi bir dış yardımın gelmediğini, masraflar ın büyük

bölümünün, tüccar, taraftarlar ve Eminülsültan'ın çalışmalar ı ile

sağlandığını göstermektedir”.

Tüccar, eylemcilere maddi destek sağlama dışında onlar ın

isteklerini de devlet makamlar ına ulaştır ıyordu. Bunlardan Hacı Hüseyin

Ağa Eminulzerb, Hacı Muhammed Hüseinültüccar Buşehri, Hacı

Muhammed İsmail Ağa Tebriz'i, Hacı Muhammed Ali Şalcı, Hacı

Abdülrezzak Oskoee, Hacı Muhammed Taghı Şahrudi, Hacı Seyit

Muhammed Şeref ve Ağa Seyit Muhammed Beşeriye’yi sayabiliriz. Şahve Emin-ül Devle ile görüşmeler yaparak hükümet ve eylemciler

arasında elçi rolünü oynuyorlardı ve bunlar Müşirüldevle Kum'a gidip

ulemayı başkente geri getiren Tüccar liderlerdi.1

Devrimden sonraki halk bütün illerde tüccar ın liderliğinde

genellikle il hükümdarlar ına kar şı bağımsız yerel meclisler oluşturdular.

Tahran'da otuzdan fazla meşrutiyet taraftar ı topluluk oluştu. Bazılar ı

esnafa ait ve yetmiş grupta oluşurdu. Bunlar İngiltere elçiliğindekieylemden sonra meydana çıktılar. Bu topluluklar ın en büyük ve faal

olanı Azerbaycan Derneği idi. Tebriz tacirleri ve Haydar Han Amuoğlu

adında bir elektronik mühendisi taraf ından organize edilmişti.2

Tebriz tüccar ı özellikle meşrutiyet devrinde çok aktif ve Tebriz

direniş organizasyonuna maddi yardımda bulunuyordu. Bu amaçla

“İslami Adalet ve Meşrutiyet Derneği”ni oluşturdu.3

d) Liderlik: Siyasi olarak büyük tüccar ve Bazerganlar ın Kacar

döneminin sonlar ında bir kaç özelliği vardı: 1) Ekonomik güçleri

arttığından ve üretilen mallar ın dağıtımından dolayı piyasadaki siyasi

güçleri de arttı. 2) İstibdat, düzensizlik, yanlış yönetim iktidardan ileri

gelen huzursuzluk ve emniyetin olmayışı onlar ı eskisinden daha çok

üzüyordu. 3) Batı kapitalizmine bağımlılıklar ına rağmen vatansever

1

Yahya Devletabadı, a.g.e. s. 75-76.2 Abrahamian, Ibid, p. 110-111.3 Ahmet Kasravi, a.g.e. s. 128.



117

duygulara sahiptiler ve ülkenin endüstri, bağımsızlık ve ekonomik

bak ımdan güçlenmesi yolunda engel olan batı sömürüsüne kar şıydılar.

Bu özellikler sayesinde hareketin liderliğini aydınlar ve ulema ile birlik

üstlendiler.

Tüccarlar meşrutiyet fermanına sebep olan grev ve gösterilerin

liderliğinde önemli rol oynadılar. Belçikalı Mösyö Noz'a olan itiraz

yürüyüşünde yaklaşık 200 dükkan sahibi onun dini elbiseyle dans

halindeki resmini dağıtarak Hazreti Abdülazim'e yürüyerek halkın dini

duygular ı

nı

harekete geçirdiler. Bu gösterinin liderliğini MuhammedAlişalfurush adında bir tacir üstlenmişti.1

İçtimaiyun Derneğini Tebriz’de Ali Mosyo adında bir kişi planladı.

Bu dernek tamamen gizliydi ve adı Merkeze Gaybi olarak anıldı. Hacı

Resul Sadaghiyani, Hacı Ali Devafurush, Yusuf Khazdouz, Hacı Ali

Naghı Gengceyi, Mosyo Ali Akbar Sarach idare ediyordu. 2 Bu dernek

çok dikkatli bir şekilde Muhammed Ali Mirza (Şah) ve yakınlar ını takip

ediyordu ve Azerbaycan’da devrimin liderliğini yapıyordu.

1 Joan Foran, a.g.e. ss. 272-273.2 Samed Sardariniya, Ali Mosyo Tahran, Tahran Yayınlar ı, 1980, s. 27.



118

4- Hazırlama: Masonlar, Ademiyet Derneği, İran Uyanma Lejyon,

Terakki Ocağı, Maarif Topluluğu, Milli Kütüphane, Okullar

5- Oluşum: Gayb Merkez Derneği, İçtimayun Partisi, Devrimci

Komite

6- Zafer: Milli Meclis, Bakanlıklar

4- Hazırlama: Bildiri, ilam, geceleri dağıtılan yazılar, konuşmalar ve gazeteler (Kanun-Ahtar, .......)

5- Oluşum: Gazeteler (Terbiyet, şerafat, müsavat, ..... ve kitaplar

(Mahsenin, seyahatnameyi ibrahim Bey, Sefing Talebi, ....)

6- Zafer : Gazeteler (Ümit, Sur-ı İsrafil, Azat, .......) ve eylemler

4- Hazırlama: Abbas Mırza, Amır Kabir, Khayım Makam, Asad

Abadi, ....

5- Oluşum: Karbelayı, Terimonof, Melekzadeh, Sardar Esat,

Simsam-ül Saltanov....

6- Zafer: Tak ızade, İskenderi, Settar Han, Bağır Han, Yeprem

Han,

1- İdeoloji

2- Organizasyon

3- Seferberlik

4- Liderlik

4- Hazırlama: Liberalizm, eşitlik, kardeşlik, özerklik, ifade

özgürlüğü, milli egemenliği, anayasaya dayanan, modern

devlet, motornite, sekularizm, palitivizm, anti-istibdat ve

demokrasi

5- Oluşum: Sekulorizm, Bireysel-düşünce-beyan-basın-toplantı ve

seçim özgürlük, güçlerin ayr ımı

6- Zafer: Mezhebi despotizme kar şı ve anayasaya dayanmak

MeşrutiyetDevrimindekiAydınlar ınRolü



119

1- Hazırlama: Dini mekanlar, vakıflar, şeriat şirratmahkemeler ve medreseler

2- Oluşum: Milli encümen, gizli encümen

3- Zafer: Camiler, topluluklar, toplantılar, milli meclis

1- Hazırlama: Protestolar (Mosyonoz olayı, banka

olayı, tüccar ın sopalanması, pazar ın tatili),grevler, eylemler

2- Oluşum: Dini törenler, konuşmalar, minberler,

gösteriler, küçük hicreti, büyük hicreti, yas

tutarak, şahadete hazırlanarak.

3- Zafer: Sloganlar, gösteriler, meclis’de

konuşmalar

1- Hazırlama: --------2- Oluşum: Tabatabai, Behbahani, Melekübül,

Motekellimin

3- Zafer: Eminül-ül Zarb-Tabantabani, Behbarhani,

Nuri ve Necef Ulemalar

1- İdeoloji

2- Organizasyon

3- Seferberlik

4- Liderlik

1- Hazırlama: Şii kültürünün eğitimine dayanmak

(neceset ve kafirlik, geleneksel islam)

2- Oluşum: Şeriat yasalar, cihat (Necef ulemalar)

3- Zafer : Meşir, Şeriat

MeşrutiyetDevrimindekiRuhanilerin Rolü



120

1- Hazırlama: Dini Törenleri2- Oluşum: Eylemler (İngiltere elçiliğindeki eylem,

eylemlerin masraflar ını kar şılamak, dükkanlar ını kapatıp, toplantılar, oturma ve grev

3- Zafer : Bazılar ı aydınlara ve bazılar ı ruhanilerekatıldılar

1- Hazırlama: Cami2- Oluşum: Topluluklar (Azerbaycan Derneği,

İslami Adalet ve Meşrutiyet Derneği), İctimayunDerneği

3- Zafer : Milli Meclis

1- Hazırlama: --------

2- Oluşum: Haydar Han Amuoğlu, Ali Mosyo,

Sadaghıyani, Devafurush, Khazdonz, Gengceyi

3- Zafer : Şenl Furuş

1- İdeoloji

2- Seferberlik

3- Organizasyon

4- Liderlik

1- Hazırlama: Geleneksel İslam

2- Oluşum: Liberalizm, nasyonalizm, dı

ş emperyalizm kar şı, ülkü bütünlüğü, iç istibdattankorunma,

3- Zafer : Özel mülkiyet, iş emniyeti

MeşrutiyetDevrimindekiEsnaf ınRolü



121

Değişimmimarlar ı



Meşrutiyetdevrimi

İdeoloji

Hazırlama

Oluşum

Zafer

Milli aydınlar Ulema Esnaf

Çok Az Az

Çok Orta Az

Seferberlik

Hazırlama

Oluşum

Zafer


Çok Az Az

Orta Orta Orta

Organizasyon

Hazırlama

Oluşum

Zafer


Çok Az Az

Çok Orta Orta

Liderlik

Hazırlama

Oluşum

Zafer


Çok Az Az

Orta Orta Orta

Meşrutiyet Devrimindeki Aktörlerin Rolleri ve Etkililikleri



122

Grafik 2.3. Meşrutiyet devriminde değişim mimarlar ının değişik

rollerde etkinlik derecesi.

F. Genel Değerlendirme

Grafik 2.3'de görüldüğü gibi, ideolojik anlamda esas rol

oynayanlar sırasıyla 1. Milli aydınlar, 2. Ulema, 3. Esnaf olmuştur. Bu

bölümün bulgular ı ve sonuçlar ı bilimsel araştırmanın sonuçlar ını da teyit

etmektedir. Çoğu düşünce sahipleri, aydın kesimi kültürel toplumun

lideri aynı zamanda fikir üretip topluma sunan bir kesim olarak biliyor.

Milli aydınlar, esnaf ve ulema seferberlik aşamasında aynı derecede

olmalıdır ve bu aşamada sıras ı 1- Milli aydınla ve 2- Esnaf ve Ulema

etkilidir. Milli aydınlar, dernekleri, gazeteleri ve benzer olanaklar ı daha

çok kullanırken, ulema Sogra ve Kobra hicretlerde ve oturma eyleminde

daha çok halk ve esnaf ı kullandılar. Sonuçlar 2.3'deki grafiğe göre

organizasyon açısından, milli aydınlar, ulema ve esnaf sıralamasını

ortaya koymaktadır.

Şekil 2.3'den elde edilen son sonuç aydı

nlar ı

n liderlik konusundaulema ve esnaftan daha fazla rol üstlendiklerini söyleyebiliriz.

İdeoloji seferberlik Organizasyon Liderlik

E s n a f

D i n i U l e m a

D i n i U l e m a

D i n i U l e m a

D i n i U l e m a

E s n a f

E s n a f

E s n a f



M i l l i A y d ı

n

l a r

M i l l i A y d ı n l a

r

az

orta

çok



123

Grafik 2.4'te görüldüğü gibi esas rolü oynayanlar ın etkinlik derecesi

sırasıyla şu şekildedir. 1. Milli aydınlar, 2. Ulema ve Esnaf

Grafik 2. 4. Meşrutiyet devriminde esas rol oynayanlar ın etkinlik

derecesi.

Dini UlemaEsnaf

Milli Aydınlar

çok

orta

az



124

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

20. YÜZYILIN İKİNCİ YARISINDA İRAN'DA TOPLUMSAL HAREKET

VE DEVRİMLER

20. yüzyılın ikinci yar ısı, İran tarihinde önemli değişimlere sahne

olmuştur. Birinci ve ikinci dünya savaşlar ı sonucunda hakim olan eski düzen

değişime uğrayarak bu değişimleri direkt ve dolaylı yollarla İran’ın iç

dengelerini etkilemiştir. İkinci Dünya Savaşı sırasında İran müttefikler

taraf ından işgal edildi ve Rıza Şah sürgüne gönderildi. Bu dönemden sonra,

İran’da siyasal açıdan açık bir ortam oluştu ve bu ortam sayesinde Rıza Şah

döneminde bastır ılan sosyal hareketler kendini göstermeye başladı.

Bu bölümde, 20. yüzyılın ikinci yar ısında halkın desteği ile gerçekleşen

Petrolün Millileştirilmesi durumu ve İran İslam Devrimi ele alınmaktadır. Fakat

bu dönemi daha iyi anlamak için Rıza Şah hükümet dönemin genel durumu

da kısaca ele alınmaktadır.

Rıza Şah

1919 Muahedeye göre İran resmen İngiltere kolonisi haline

geliyordu.Muahedesine tepkiler Tahran merkezi hükümete yöneldi. Sovyet

hükümeti hemen tepki verdi ve kuzeye asker gönderdi. Azerbaycan

Demokratlar ı Cumhuriyet ilan ederek İran’dan ayr ıldı ve bu hareket 1920

yılında Hiyabani’nin öldürülmesiyle birlikte sona erdi.

Bu ortamda Rıza Han Kazak Birliğinin komutanı olarak Tahran’ı işgal

etti ve reformist bir gazeteci olan Seyit Ziya başbakanlığa getirildi ve Rıza

Han “Serdar Sepeh” (Genel kurmay) unvanını kabul etti. Onlar hemen

Sovyetler Birliği ile işbirliği ve dostluk anlaşması imzalayarak 1919

Muahedesini feshettiler. 1922 yılında Seyit Ziya’yı işten alarak Savaş

Bakanlığını üstlendi ve tüm eyalet ve özerk güçleri yendi, özellikle Cengel

Hareketini yenmekle kendi pozisyonunu güçlendirdi.



125

Rıza Han güce kavuşması yolunda Dördüncü Mecliste Reformistler

(eski İtidaliyun) ile iş biriliği yaptı. Bu işbirliği Kavam-ül Saltana, Seyit Ziya’nın

yerine başbakan olması gibi muhafazakarlar ın bazı isteklerini kar şıladı.

Muhafazakarlar da Rıza Han’ın Savaş Bakanlığında kalmasını

kesinleştirdiler. Rıza Han Dördüncü ve Beşinci Meclis arasındaki zamanı

değerlendirerek laik reformistlerle işbirliğine gitti. Rıza Han orduyu kullanarak

çoğu seçim bölgesinde seçimleri etkilemeye çalıştı. Böylece Meclis

çoğunluğu Rıza Han’ı başbakanlık ve Fruği’ni Dışişleri Bakanlığına getirdi.

Muhafazakar vekillerle Rı

za Han’ı

n işbirliği 1925 yı

lı

nda en üstnoktasına tırmandı. Teceddüt Partisi (eski Demokrat Parti) yaklaşık tüm

reformist vekillerin desteği ile Kacar Hanedanının feshi ve Kurucular Meclisin

açılışına kadar Rıza Hanın ülke yönetimini üstlenmesi hakkında meclise bir

önerge verdi. Bu önerge Mussadık dahil beş muhalif dışında tüm vekillerce

kabul edildi. 1926 yılında Rıza Şah taç giyerek saltanatını başlattı. O ordu ve

kamu bürokrasisinin güçlendirilmesiyle kendi saltanatını güçlendirdi. Kacar

döneminde reformistlerce önerilen çoğu reformlar ı uygulamaya koydu. O

1941 yılına kadar bir yeni düzen inşa etti ve İngiltere ve Sovyetlerin işgaliyle

istifaya zorlandı.

Azınlıklar ve Kavmiyetlerin muhalefet nedenlerinden biri de onlara ait

olan okul ve yayınlar ın yasaklanmasıydı. Şahın bu eylemi ciddi bir

muhalefetle kar şılaştı. Onun bu tutumu yeni bir gruplaşmayı beraberinde

getirdi. Bu gruplaşma köyler, kabileler ve şehirlerin bölgelerine değil dil ve

kültürel azı

nlı

klar temeline dayanmaktaydı

.Müttefikler taraf ından (ABD, Rusya ve İngiltere) İran’ın işgali teknik

açıdan gerçek bir işgal olmamakla birlikte, İngiliz ve Sovyet askerlerinin

İran’da bulunması, halkın hiç hoşuna gitmemekte; halk Rusya ve İngiltere’nin

eskiden beri ülkeyi paylaşmak şeklindeki önerilerinin fiilen gerçekleştiği

sonucunu çıkarmaktaydı.

Köylerden kentlere göç hız kazanmış, siyasi ve toplumsal cemiyetler

su yüzüne çıkmaya başlamıştı. Siyasi tutuklular serbest bırakılmıştı.



126

Komünist Partisi kendi varlığını ilan etmiş, iki yıl içinde Komünist Partisi

(Tudeh) ve ona bağlı birlikler bir araya toplanarak büyük bir güç

kazanmışlardı. Halk, özellikle işçi kitlesi, yabancılara ve onlar ın aracılar ına

nefretlerini gizlememekteydi.

Rıza Şah’ın Düşüşünden Muhammed Rıza Şah’ın Doğuşuna

Kadar

1941 yılında Rıza Şahın devrilmesinden başlayıp 1953 yılında

Muhammed Rıza Şah’ın askeri saltanatıyla biten zaman diliminde, güç beş

ayr ı kutup (saray, meclis, bakanlar kurulu, yabancı elçilikler ve halk kitlesi)

arasında elden ele dolaşıyordu. Ayr ıca bu kutuplar ın içinde de iç çekişmeler

devam etmekteydi. Saray danışmanlar ı asil bir Meşrutiyet demokrasisini

düşünürken, ordu subaylar ı iktidarlı bir mutlak hükümeti tasarlamaktaydılar.

Meclis muhafazakar, liberal ve radikal gruplar ve İngiltere yanlılar ı, Amerika

yandaşlar ı ve Rusya sevdalılar ı olarak ayr ılmıştı. Bakanlar kurulundaki

bakanlar da kendi makamını saray veya meclisteki çeşitli gruplar veya dış

güçlere borçlulardı. Soğuk Savaş sonucunda yabancı güçler de birbirine kin

kusuyorlardı. Siyasal partiler halkın temsilcileri ve onlara yön göstermeleri

neticesinde halk rakip sosyal güçleri olarak ortaya çıkmışlardı1.

Bu güç odaklar ı çekişmelerinin çoğunu bakanlar kurulunda

göstermekteydiler, bu durum da bakanlıklardaki istikrarsızlıklar ı artırmıştı. 13

yıl içinde 12 başbakan, 31 bakanlar kurulu ve 148 bakan ve 400 bakanlık

kadrosunda görev aldılar. Bu hızlı değişimler İran’ın sosyal hareketlilik ve orta

sınıf ın güç ocaklar ına girişinden kaynaklanmamaktaydı ve 12 başbakandan

dokuzu on dokuzuncu yy.’ın tanınmış ailelerinden, ikisi Rıza Şah’ın idari

teşkilatı ve birsi de ordu komutanlar ındandı.

İran basını da sınıfsal çekişmelerine sahne olmuştu. Saltanat

değişiminden sonraki dört yıllık dönemde sürekli olarak yayımlanan otuz altı

gazetelerinin hepsi İran’ı çelişkili sınıflardan oluşan bir ülke olarak

1 Abrahamian, Ibid, p. 103.



127

tanımlamaktaydılar. Tahranda basın sınıfsal konularla ilgilenirken, diğer

illerde basın kavimsel farklılıklar, özellikle Müslüman ve gayri Müslüman ve

dil azınlıklar ı üzerinde durmaktaydılar.

1941 yılında en önemli konu saltanatın ayakta kalması idi. Muhammed

Rıza Şah kendi tahtını korumaya yönelik yapabildiğince dost edinmeye çalıştı

ve Müttefiklerin güvenini kazanmak için onlara işbirliği sözü verdi ve

kar şılığında da Rusya ve İngiltere de İran’la birlik antlaşması imzaladılar.

Onlar Pehlevi saltanatının sürmesi hakkında açıkça garanti vererek en geç

altı

ay içinde İran’ı

terk edeceklerine dair kesin söz verdiler. Şah tüm siyasitutuklular ı serbest bıraktı ve tüm el konulan vakıf arazisini dini kurumlara geri

verdi. Ayr ıca Tahran’da İlahiyat Fakültesini inşa etti. Ayanın güvenini

kazanmak için o ant içme törenlerini milletvekillerinin önünde yaptı ve siyasal

dokunulmazlığı yeniden vekillere geçerli kılarak meclisten bakanlar kurulunu

kurmada katılımlar ını beklediğini söyledi. Milletvekilleri ilk önce başbakanı

seçip onay için şaha gönderiyorlardı ve daha sonra hem onun programına

hem de bakanlar ına güven oyu veriyorlardı. Şah orduya olan kişisel ilgisini

muhafaza etti.

On üçüncü meclis döneminde şekillenmemiş vekiller kümesi gittikçe

dört değişken fraksiyonda (İttihad-i Milli, Ana Vatan, Azerbaycan, Adalet)

gruplaşmaya başladılar. Ordu zayıflamıştı ve bu dört grup kimin orduyu idare

edeceği hakkında ve dış işleri özellikle yabancılar ın işgal altında nasıl milli

bağımsızlığı koruyacaklar ı konusunda farklı görüşlere sahiplerdi.

İttihad-i Milli grubu en büyük gruptu ve soylular ı temsil ediyordu, bugrup muhafazakar bir yaklaşım sergilerken Ana Vatan özgürlükçü ve liberal

bir yol izlemekteydi ve söz konusu grup toprak sahipleri ve tüccarlardan

oluşmaktaydı ve İngiltere yanlıydılar. Azerbaycan fraksiyonu Kacar

soylular ından oluşmaktaydı ve Sovyetlere eğilimlilerdi, fakat Adalet

fraksiyonu diğer gruplar ın tersine eski aydın kuşaklar ını temsil etmekteydi ve

bu grubun üyeleri üst düzey memurlar, teknokratlar ve eski aydınlardan

oluşup Amerika’ya eğilimlilerdi. Ana Vatan Seyit Ziya, Azerbaycan Kavam veAdalet fraksiyonu Soheyli’yi başbakanlık için destekliyorlardı. Bu yıllarda



128

Fruği ve Soheyli başbakanlık yaptılar, fakat Kavam’ın başbakanlığı daha

fazla sürdü.

1943 yılında on dördüncü meclis seçimleri çok heyecanlı fakat

karmaşık bir vaziyette yapıldı ve sonuçlar bir yandan rakip sosyal güçler ve

diğer yandan siyasal partiler ve meclis fraksiyonlar ve onlar ın destekleyici

yabancı ülkeler taraf ından belirlendi.

Bu seçimlere 16 siyasal parti katılırken seçimden sonra sadece 6 parti

faaliyetini sürdürdü (Tudeh Partisi, Hemrahan Partisi, İran Partisi, Adalet

Partisi, İttihad-i Milli Partisi ve Vatan Partisi). Hemrahan Partisi radikalaydınlardan oluşmuş ve Tudeh Partisiyle yakın ilişkideydi, bu parti 1942

yılında kurulmuş ve Tudeh Partisinin Sovyetlere aşır ı bağımlılığından

şikayetçiydi. İran Partisi 1941 yılında “Mühendisler Cemiyeti”nden oluşmuş

ve daha sonra ülkenin gayri mezhebi ve nasyonalist örgütü haline geldi, ve

Mehdi Bazergan her iki teşkilatın kurucular ından sayılmaktadır.

Adalet Partisini yaşlı aydınlardan oluşmuş ve Amerika yanlısı ve

Sovyetler kar şıtı bir görünüm sergiliyorlardı. İttihad-i Milli Partisi, Şah

severlerdi ve İngiltere ve Rusya’ya kar şı ve Amerika ilişkilerinden yana idiler.

İttihad-i Milli Partisi seçim döneminde ismini Halk Partisi olarak değiştirdiler.

Vatan Partisi İngiltere yanlısıydı ve Seyit Ziya taraf ından kurulmuştu. Bu parti

ruhaniler ve göçebelerin desteği ile askeri despotizm ve Tudeh komünizmine

kar şı kuruldu ve beş ay sonra da ismini Milli İrade olarak değiştirildi.

On Beşinci Meclis, Kavam’ın başbakanlığı döneminde şekillendi ve

Tahran seçimlerindeki hileli olması nedeniyle Musaddık liderliğinde siyasal

gruplar ın itirazlar ına yol açtı. Diğer seçim bölgelerinde yerel hükümdarlar ı

belirleyici rol aldılar. On Beşinci Meclis üç önemli fraksiyona bölündü;

Demokrat Partisi seksen koltuğa sahipti ve grup başkanlığı Hikmet

üstlenmişti ve şair Bahar’da partinin meclis dışı radikal aydınlar ındandı.

Saltanat yanlılar ı İttihad-i Milli adıyla ikinci meclis gücünü teşkil ediyordu ve

otuz beş koltuğa sahipti. İngiltere yanlılar ı 25 koltukla meclisin üçüncü



129

fraksiyonunu oluşturuyordu. Meclisin çoğunluğu Kavam’ı destekliyorlardı

fakat bu durum kısa bir süre sonra bozularak Kavam kabinesi düştü.

I. PETROLÜN MİLLİLEŞTİRİLMESİ

Kavam sonrası iki yıl içersinde Şah’ın siyasal arenaya geri döndüğünü

görüyoruz. Şah 1947 yılına kadar kendinden bir meşrutiyetçi padişah

görüntüsünü sergiliyordu. Fakat 1948 yılında alenen mali işlere kar ışmaya

başladı ve sadece bakanlar değil başbakanlar ı da tayin edip işten alıyordu.

1949 yılında Şah’a yapılan terör girişiminin ardından muhaliflerin ortadan

kaldır ılması için f ırsat doğdu, böylece Şah olağanüstü hal ilan etti. Muhalif

gazeteler kapatılıp Tudeh Partisi yasaklandı, Kaşani Beyrut’a ve Mussadık

doğduğu yere sürgün edildi. Aynı zamanda hemen “Kurucular Meclisi”ni

kurdu ve bu meclis, üyelerinin yar ısı şahın taraf ından seçilen “Senato”nun

kurulması ve şahın meclisi kapatmasına oybirliği ile onay verdi.

On beşinci meclis Kavam ve Şah arsındaki çekişmelere sahne

olurken, On altıncı meclis Şah ve Mussadık arasındaki anayasa tartışmalar ı

ve “İran – İngiliz Petrol Şirketi”nin mülkiyet çekişmelerine sahne oldu. Şah

1949 yılında yardım isteme amacıyla Amerika’ya gitti. Birkaç gün

yolculuğundan önce Mussadık, bazı siyasetçi, üniversite öğrencileri ve

esnafla birlikte seçimlerin serbest olmamasını protesto etme amacıyla saraya

gitti. Protestocular sarayla görüşme için yirmi kişilik bir temsilci komite

oluşturdular. Bu komite daha sonra “Cepheyi Milli”nin temelini oluşturdu.

Saraydaki oturma eylemi o kadar endişe yarattı ki saray seçimlerdeki

kuralsızlığa son vereceğine dair söz verdi. Yirmi kişilik komite saraydan söz

aldıktan sonra yandaşlar ını dağıtıp Mussadık’ın evine gittiler ve geniş bir

konuşma sürecinin ardından “Cepheyi Milli” adında bir koalisyon kurmaya

karar verdiler.

Cepheyi Milli bu koalisyonla seçimlere girdi. Cepheyi Milli üniversite ve

çar şıda genel mitingler düzenlemeye başladı ve bu mitinglerin biri sonucunda

12000 kişi meclis önünde toplandı. Bu mitinglerde saray seçimlerde yolsuzluk



130

yapma planında ısrarcı olduğu ileri sürüldü. Daha önce Kesrevi’yi öldüren

“İslam Fedaileri” örgütüne mensup bir kişi (Seyit Hüseyin Emami) Hejir’i

öldürdü ve bu olaydan sonra çatışmalar tırmandı. Başbakan Saed seçimleri

durdurarak Tahran’da oylar ın yeniden sayılması için talimat verdi. Meclis

Cepheyi Milli azınlığı ve Şah yanlılar ının çoğunluğuna sahip oldu.

1951 yılında Mussadık başbakanlığa seçildi ve dikkatler meclisten

Mussadık ve Cepheyi Millinin güç kaynağı olan sokaklara çevrildi. Bakanlar ın

çoğu muhafazakarlardan oluşmaktaydı ve bu durum İslam Fedaileri’nin

tepkisine yol açtı

, Mussadı

k’tan beklenildiği gibi ilk olarak petrol meselesiyleuğraştı.

On Yedinci Meclis hazırlıklar ı gerekçesiyle Mussadık iç siyasete

yöneldi. 1952 yılının başlar ında On Yedinci Meclis açıldı ve 79

milletvekilinden 30’u Cepheyi Millinin üyesi veya ona yakınlardı. Beş ay

tartışmanın ardından Mussadık başbakanlık hakkını kullanarak aniden savaş

bakanlığını belirledi ve Şah’ın reddetmesi nedeniyle istifa edip meclise

götürmeden direkt olarak halkla paylaştı, böylece konu büyük bir millitartışmaya neden oldu.

Başbakanın isteği heyecan yarattı. Cepheyi Milli, Tudeh Partisi’nin

yardımıyla halkı genel grev ve gösteriye davet etti. İlk önce Şah ordu ile bu

olaylar ı bastırmaya çalıştı fakat beş gün genel gösteri ve kanlı itirazlar ayr ıca

ordu arasında ayr ışmalar gözüktüğü için, Şah geri çekilip Mussadık’tan yeni

bir hükümet kurulmasını istedi. Mussadık kolaylıkla yenmişti, ve bu başar ı 21

Temmuz 1952 ayaklanması olarak İran tarihine geçti.

Mussadık galip geldikten sonra sadece Şah ve ordu değil, ağalar ve

Senatoya da darbeler vurdu. Saltanat yanlılar ını Bakanlar Kurulu’ndan atıp

savaş bakanlığını kendisi üstlendi. Rıza Şah arazisi devlete devredildi. Saray

bütçesi kesildi ve savaş bakanlığının ismi, savunma bakanlığına olarak

değiştirildi. Senato ve Şura Meclisini feshederek Ağustos 1953’te milli

referandum düzenledi.



131

Bu eylemlerin sonucunda Mussadık eski müttehitlerini kaybetti. Petrol

fiyatlar ının düşüşü, işsizliğin artması ve gıda maddeleri fiyatlar ının artışı onun

problemlerini artırdı. O, 19 Ağustos 1953 referandumu yaparken darbe oldu.

Bu darbenin kolayca başar ılı olmasını iki faktöre bağlamak mümkündür;

Cepheyi Milli içindeki orta ve gelenekçi sınıf arasındaki farklılaşma ve üst

düzey ordu mensuplar ının ülke yönetiminden uzaklaştırma.

A. Milli Aydınlar ın Petrolün Millileştirilmesindeki Rolü

a) Liderlik

Petrolün Millileştirilmesi hareketi, Tütün Ayaklanması ve Meşrutiyet

Devrimine kıyasla daha güçlü bir yönetim ve liderliğe sahipti. Bu harekette

sadece bir grubu değil aydın ve değerli, akılcı bir insanın liderliğini de

görüyoruz. Musaddık hareketin değişik aşamalar ında öyle karizmatik bir

liderlik örneği sergiledi ki sadece aydınlar ı değil halk tabanını da kendisine

çekebildi. Cepheyi Milli (C.M.) etkili ve organize hareket eden bir grup olarak

kendini kanıtladı ve Musaddık, milliyetçilik akımının liderliğinde bulunmasına

rağmen diğer halk gruplar ının da ideolojik liderliğini yapıyordu. Max Weber'e

göre: “Karizmatik liderlik, geleneklere, akla veya kanunlara göre değil, belirli

bir bireysel kişilik ön plana çıktığında kendini gösterir.” Örneğin, 21 haziran

günü kentlerde Musaddık’ı desteklemek için hiçbir mağaza açılmadı ve halk

hisse senetleri basıldığı zaman onlar ı satın alarak kendisine destek verdi.1

James Bill, Musaddık'ın kişiliği hakkında şöyle yazıyor: "O hiçbir

zaman makamını kendi menfaati doğrultusunda kullanmadı. Başbakanlık ve

milletvekilliği sırasında maaş almaktan kaçındı ve konumu ile ilgili masraflar ı

çoğunlukla kendisi üstleniyordu"2. Bireysel özellikleri ve halkla olan direk

bağlantısı onu çok popüler bir lider durumuna getirdi. Kamuoyuna şekil

veriyordu, genelde halkın duygular ını dile getiriyordu. Millet, liberalizm ve

1 Hüseyin Abdulhasan Tenhaii, Moghaddemii Ber Didgahaye ve Mektephaye

Jameshenasi, Tahran Merendiz Yayınlar ı, 1992, s. 242.2 James Bill – William Rojer Lewiss. Musaddık, Neft ve Nasyonalism İran, Çev. Abdülr ızaHouşeng Mehdevi ve Kaveh Beyat, Tahran, Goftar Yayınlar ı, 1993, s. 75.



132

demokrasi kavramlar ını çok iyi kullanıyordu. Genel liderliği Cepheyi Milli

yapmasına rağmen, Musaddık'ın kişiliğinin çok belirgin bir üstünlüğü vardı.

Musaddık halkla olan çok özel ilişkisi ve karizmatik yapısı nedeniyle her

zaman Cepheyi Milli’yi gölgede bırakıp pratik kararlar verebilen lider

konumuna geçti. Suzan Siaveşi Musaddık ile ilgili şöyle yazar: "Musaddık'ı bir

tarih yaratıcısı ve yakın dönemlerin en önemli kişiliği olarak sayarsak hiçte

abartmış olmayız."1

Var olan duruma kendisinin açık eleştirileri 1915 yılında 3. dönem

Mecliste, milliyetçi aydı

nlar ve özellikle Tahran'ı

n demokratik kesiminin güçlüdesteğini sağladı. Rıza Han'ın aşır ı yetkilerine, sansüre, Tudeh Partisi'nin

yasadışı ilan edilmesine, özellikle seçimlerdeki hilelere tepki olarak Cepheyi

Milli oluştu. 1950'de Petrolün Millileştirilmesine dair önergesini vermesi onun

başbakanlığı için zemin hazırladı. Milli aydınlar ve Musaddık'ın görüşlerine

göre sürtüşmeleri önlemek için Cepheyi Milliyi bir partiye tercih ediyordu.

b) Organizasyon

Milli aydınlar, partiler, siyasi gruplar, meclis kulisleri, bakanlıklar ve

başbakanlık, gazeteler ve değişik dergiler, siyasi mitingler vasıtasıyla halk

arasında hareket ve devrim düşüncelerini yaymaya çalışıyorlardı. Asıl amaç

kendi hedeflerine ulaşmaktı.

Cepheyi Milli : Cepheyi Milli iki grubun birleşimi sonucu meydana

gelmiştir. Musaddık ve arkadaşlar ı teşkilat ve düzenli bir organizasyonun

bulunmadığından şikayet ediyor ve Musaddık, Ahmet Abad'dan Ali Şayıgan'a

yazdığı mektupta bu önemli hususa değiniyordu: "Biz İranlılar ın siyasi ve

sosyal bir teşkilatı olmadığından dolayı geri kaldık ve bu eksiklik, aziz

ülkemizin özgürlük ve bağımsızlığını kaybetmesine neden olmuştur."2

Cephenin manifestosuna göre bir merkezi şura belirlenmişti. Üyeleri

bireyler değildi; gazeteler, öğrenci birlikleri, siyasi partiler davet edilmişlerdi.

Cepheyi Milli'nin ilk oturumunda Musaddık, genel sekreter seçildi; program ve

1

Suzan Siaveşi, Der İran Liberal Nasyonalizm, Çev. Ali Muhammed Kutsi, Tahran, Amir Kabir Yayınlar ı, 1991, s. 109.

2 Musaddık'ın Yazışmalar ı, Telashha Beraye Teshkile Cepheye Milli 3, 1975, s. 103.



133

amaçlar belirlemek için bir komite oluşturuldu. Birkaç ay sonra yayınlanan

cephe programında, Sosyal adalet ve anayasanın uygulanması, serbest

seçimler, siyasi düşüncelerin serbestçe ifade edilmesi ve ekonomik şartlar ın

düzeltilmesi isteniyordu.1 Sonraki aylarda İran Partisi, Zahmetkeşan Partisi,

İran Milleti Partisi ve İslam Mücahitleri Toplumu Cepheyi Milli’ye katıldılar.

İran Partisi'nin sınıfsal yapısı yeni orta sınıflar idi. Mühendisler, devlet

dairelerinde çalışan yüksek öğrenimliler, eğitimli kadınlar ve öğrencilerdi.2

İran Mühendisler Derneği, adını İran Partisi olarak değiştirince üyelik

çerçevesini çok genişletmiş oldu. Yeni üyeleri de vekiller, hukuk hocalar ı

vedevlet memurlar ı oluyordu. İran Partisi İngiliz ve Ruslardan kurtulup şiddetle

bağımsızlığın peşinde idi. Buna dayanan "İran için İranlı yaratıcılığı" sloganını

seçmişti. 1949'da bu parti Cepheye Milli'ye katılıp Musaddık'ın petrol

mücadelesini destekledi.

Suzan Siaveshi bu parti hakkında şöyle yazar: "İran partisi modern bir

siyasi partiden çok bir grup olarak tanınıyordu. 1949'da resmi üyeleri

çoğunlukla Tahran, İsfahan ve Reşt'ten olmak üzere yaklaşık 3.000 kişiydi."3

İkinci büyük aydın organizasyonu ve petrolün millileştirilmesinde etkili olan

Zahmetkeşan Partisiydi. Bu parti 1950'de Muzaffar Baghai ve Halil Meleki

taraf ından kurulmuştu. Parti ilk bildirisinde Musaddık ve hükümetini

meşrutiyetin istikrar ını destekledi. Baghai ve taraftarlar ı parlamenter ve siyasi

görevleri, Meleki ve sempatizanlar ı örgütleme, eğitim ve ideolojik çalışmalar

yapma görevlerini üstlenmişlerdi. Tahran'da yaklaşık 5000 kayıtlı üyesi ve

1.000.000 taraftar ı

ileİran'da parti üyesi say

ı

lı

yordu.

4

Ş

ehit Gazetesi, aylı

kHayat dergisi ve Atarod Gazetesi, bu partinin hareketi destekleyen

faaliyetlerinden sayılırdı. Musaddık’ın diğer taraftar partisi Pan İranist

Partisi'ydi. Daryush Fruhar taraf ından kuruldu ve Musaddık'ın ilk

taraftarlar ından sayılırdı. 1947'de Musaddık'ı desteklemek amacıyla öğrenci

1 Cepheyi Milli, "Bernameha ve Manifest", Bakhter Gazetesi, 1950.2

İran Partisi Üyelik Şartlar ı, Mart 1946.3 Suzan Siaveshi, a.g.e., s. 77.4 Abrahamian, Ibid, p. 251.



134

gösterileri düzenledi. Bu partinin aşır ı milliyetçi, anti-siyonist (antisemist) ve

anti-kapitalist görüşleri vardı.1

Milli aydınlar güçlerini topladıktan sonra, meclis, seçimler, başbakanlık

gibi kurumlar ı kullanmaya çalıştılar.2 Milli aydınlar taraf ından çok kullanılan

başka malzemeler şunlardır; gazeteler, şuralar, bildiriler, makaleler. Bunlar

genellikle kültürel malzemelerdi. Raade Emruz, Şehit, Atarod, Nedaye Mellet

aydınlar ın görüşlerini belirleyip ve bu görüşleri halka iletme görevini

üstlenmişlerdi.

c) Seferberlik

Genel olarak aydınlar, sosyal hareketlerin teorik ve organizasyon

rolünü üstleniyorlar, bazen bu grup öğrenciler ve üniversiteliler, hocalar ve

eğitimli sınıflar ın da seferberliğini üstleniyorlar. 16. Dönem Meclis

Seçimlerine halk taraf ından Musaddık liderliğinde ve bazı aydınlar ın desteği

ile yapılan itirazlar sonucu seçimlerin iptali ve yenilenmesi bunu doğrulayan

bir örnektir. Hareketin oluşum dönemi boyunca üniversiteler, adı geçen

gruplar ve aydınlar için ortam hazırlayarak seferberlik görevi yaptılar.

Musaddık taraftarlar ı ve aydınlar öğrencileri değişik aşamalarda seferber

ettiler. Musaddık her zaman halk ile yakından ilgileniyordu.3 Milli aydınlar ın

konuşmalar ı, halkın seferber olmasında ve organizasyonunda en önemli

etkenlerden biriydi. Cepheyi Milli genelde halkı vergi artışı, vatandaşlık

haklar ının ihlali gibi konularda etkiliyordu. Cepheyi Milli, halkı üniversite ve

çar şıda bir araya getiriyordu. Meclis dışında 12 bin kişilik gösteri bunlar ın en

büyük örneğiydi (8 Mart 1951). Musaddık'ın istifa haberini duyan petrol

işçilerinin grev, işi bırakma ve gösterilere teşvik etmek bu cephenin

eylemlerinden bir diğeridir (Nisan 1951). 1949 yılında Şah Amerika'ya

gitmeden önce siyasi gruplar, öğrenciler ve esnaf serbest seçimlerin olmadığı

gerekçesiyle köşke girdiler. Bu eylem aslında 1947 tepkisinin tekrar ıydı.

1

Fuad Ruhani, Bibliyografi Siyasi, s, 132.2 Abrahamian, Ibid, p. 333.3 Musaddık Meclisteki Hitabe, Muzakerate Mejlis, 1950.



135

Ancak bu defa Şah'ı hedef almıştı. Musaddık bir duyuruyla tüm İran halkına

hitap ederek şöyle diyordu: "12 Ekim Cuma günü öğleye 2 saat kala

ekselanslar ının kapısında hazır bulunmaya karar verdik. Ey halk, bizi orada

yalnız ve kimsesiz bırakmayın."1

d) İdeoloji

Meşrutiyet ile başlayan milliyetçilik hareketleri Petrol Hareketinde de

görünür. Meşrutiyet ve milliyetçilik cephede toplanan milli aydınlardan

geliyordu. Onlar bu düşünceleri batıdan alıp İran ruhuyla birleştirdiler. Petrol

Hareketinde Cepheyi Milli ve ona bağlı aydınlar, ve gazeteleri çok etkili

olmalar ına rağmen, hareketin esas ideoloğu Musaddık'ın kendisiydi. Cepheyi

Milli'nin esas ideolojisini, İstibdad'a kar şı milliyetçi bir ruhla mücadele ve

sömürge kar şıtlığı ile özetleyebiliriz. Cepheyi Milli'nin nihai amacı

parlamenter gücü sağlamlaştırmak, anayasa ve kanunlar ı uygulamak ve

ülkenin gerçek bağımsızlığını sağlamaktı. Cephenin kısa süreli stratejisi,

petrolün dışar ıya verilmesine kar şı mücadele ve özellikle İran – İngiliz petrol

şirketinin kapatılmasıydı. Ancak esas amacı, petrol mücadelesini İran'ın milli,

demokratik liberal ve ulusal mücadelesinde bir malzeme olarak kullanmaktı.

Cepheyi Milli'nin genelgesinin 3. maddedeki amaç özgür seçimler ve özgür

düşünce yolu ile milli hükümeti kurmaktı. Kendi yayınlar ında cephenin

amaçlar ı 4 husus olarak belirlemişlerdir:

1. Seçim yasalar ını düzeltmek,

2. Yayın yasalar ında revizyon yapmak,

3. İktidar ı düzeltmek,

4. Anayasa'nın 48. maddesini yeniden yorumlamak (Demokrasi ve

Meşrutiyet).

Musaddık seçim mücadelelerinde üç önemli konuya değinmiştir:

1 Muhammed Ahmeti, Enghelabe İslami ve Azadi Hareket, s. 334.



136

1. İran ancak eski yanlış pozitif dengeleme siyasetini uygun tarafsız

politikayla (kendi deyişiyle olumsuz dengeleme) değiştirirse dış siyasetinde

milli istikrar ını koruyabilir.

2. Şahın demokrasi yöntemine saygı duyup ordunun yönetimini kendi

elinden bırakması gerekir.

3. Seçim düzeninin değiştirilmesi gerekliliği, yani halkın gözetiminde ve

dürüstçe yapılması1.

Görüldüğü gibi hareketin ideolojisi ve milli aydın gruplar ın esas amacı,

istibdat'a kar şı mücadele etmek ve meşrutiyet anayasası çerçevesinde

demokrasi temeline dayanıyordu.

1 Hüseyin K. Stone, Siyasete Mobareze Menfi Dar Mejlise 14, 2. Cilt, Tahran, MusaddıkYayınlar ı, 1976, s. 67.



137

Petrol Millileştirilmesinde Milli Aydınlar ın Rolleri ve Etkililikleri




Meşrutiyetdevrimi

Hazırlama

Hazırlama

Hazırlama

Hazırlama

Oluşum

Oluşum

Oluşum

Oluşum

Zafer

Zafer

Zafer

Zafer

İdeoloji

Organizasyon

Seferberlik

Liderlik

İstibdat ve istismara güçlü milliyetçilikile muhalefetŞah’a muhalefet, toplumsal adalet veekonomik şartlar ın düzelmesi

Gazeteler, partiler, radyo

İletişim araçlar ı

Topluluklarda hitabeler Esnaf, yerel şuralar Makaleler, mitingler

Musaddık’ın 1915’de 3. mecliste açıkeleştirileri Rıza Han’ı nüfuzuna,seçimlerdeki hilelere, sansüre, itirazı Tudeh Partisi’ni yasa dışı ilan etmesiKamuoyunu şekillendirmek

21 Temmuz’da Musaddık’ı desteklemekamacıyla dükkan ve ofisleri kapatmakHisse senetleri satımı Petrol hakkının verilmesini engelleyengenelgenin meclise sunulması

1933 anlaşmasının feshi ve KevamınS.S.C.B. ile anlaşmasının reddi

1951 Musaddık liderliğinde gösteriler petroün millileştirilmesinin istenmesi

Petrolün millelşmesi ve eski petrolşirketinin kapatılması ve yenisininaçılması

Anayasayı desteklemeSeçim ve düşünce özgürlüğüİstismarla mücadele ve Ghavam’ınKuzey petrolü üzerinde S.S.C.B.ile anlaşmasını kabul etmemek

CM oluşumuSiyasi partiler (İslam mücahitleri,Millet İran Partisi)Üniversiteler, esnaf ve milli şura

Tarafsızlık siyasetiHalkın seçimler üzerinde denetimiAnayasa çerçevesinde demokrasiMeşrutiyet

Mecliste kürsü kazanmakBakanlık, başbakanlık,İlanlar, bildiriler, makaleler

Halkın 16. meclis seçimlerine itirazı ve

seçimlerin iptali, seçimin Musaddıkliderliğinde yenilenmesiHalkın Musaddık liderliğinde itirazolarak meclis dışında toplanması

Öğrencilerin Millete İran Partisi liderliğindeMusaddık’ı desteklemek için gösterileri

Siyasetçiler, öğrenciler, esnaf ın Musaddıkliderliğinde köşk sahasında oturumu 1949Musaddık’ın istifası ve petrol şirketleriişçilerini onu desteklemek için grevegitmeleriOcak 1951’de halkın Musaddık liderliğindegösterileri petrolün milleşmesini istemeleriPetrol şirketi işçilerinin CM nin daveti üzerine20 Mayıs 1951’de greve gitmesi



138

B. Marksist Aydınlar

1. Üçüncü Güç ve Tudeh Partisi

1943'ten itibaren İran'da iki temel siyasi görüş vardı:

1. Sovyetler Birliği taraftarlar ının temsilciliğini Tudeh Partisi yapıyordu.

2. Batı taraftarlar ını siyasi iktidar temsil ediyordu. (En fazla nüfuz

sahibi batılı ülke İngiltere'ydi). İngiltere Seyit Ziya, Kevam, Saed ve Takizade

gibi siyasetçilerin desteğine güveniyordu. Üçüncü güç teorisi Meleki

taraf ından ortaya atılmıştı. Meleki bu teoriyi önce makaleler dizisi olarak 1951

de yazmıştı, daha sonra "Üçüncü güç zafere ulaşır" "Üçüncü güç nedir?"

başlıklar ı altında geliştirdi. Yazdıklar ında alışılmış "Sovyetler Birliği ve

ABD'ye bağlı güçler dışında ülkelerde bu güçlerden kurtulmak için mücadele

eden üçüncü bir güçten bahsediyordu. Üçüncü dünyada, üçüncü güç milli

hareketlerin sol kanadından oluşur. Amacı da hareketleri zaman ve mekan

bazında geliştirmek, ayr ıca sosyalist çözümlerle siyasi ve ekonomik gelişmeyi

sağlamaktır. İran'da üçüncü gücün genel anlamda örneği Nehzete Milli ve

Nehzet’in içinde bulunduğu sosyal demokratlardı.1 Üçüncü güç sadece doğu

ve batı egemenliğine kar şı mücadele vermekle kalmayıp, kendini özgür

düşünen kadın ve erkeğin yeni oluşumu olarak görüyordu.2

Petrolün Millileştirilmesinde Marksist aydınlar ın en önemli partisi,

Zahmetkeşan Partisi’ydi. Bu parti Baghai ve Halil Melekinin itilaf ı ve çok

sayıda Tudeh partisinden ayr ılandan oluşuyordu. Baghai meclis ve kamuoyu

parti liderliğini üstleniyordu. Zahmetkeşan Partisi hızla çok sayıda işçi,

öğrenci ve üniversiteliyi toplayıp milli bir partiye dönüştü. Bu parti Tudeh

partisi ile mücadele edebilecek güce sahipti. Zahmetkeşan Partisi halka

dayanan milli bir partiydi ve C.M.'nin potansiyelinden geldiği fark ediliyordu.

Bu parti hem o zamanda hem de daha sonra 1952'de Baghai'nin

ayr ılmasından sonra (üçüncü güç) hareketin en etkili modern siyasi gücü

oldu.

1

H. Katozian, Musaddık ve Kudrete Mobareze, Çev. Farzaneh Taheri, Tahran, Yayınlar Merkezi, 1993, s.110.

2 III. Güç, Gazete, 1952.



139

Üçüncü güç ve ondan sonraki sosyalistler grubu Musaddık taraftarlığı

için C.M.'den ayr ıldı ve iktidarla ideolojik mücadelede çok önemli bir rol

oynadı.

1941 yılında İran Komünist Partisi, aydın kitlenin bir toplantısı ile

resmen örgütlenmişti. Bu topluluğun temel çekirdeğini 53 kişilik bir Marksist

grup oluşturmuştu. Bu grup yurtdışında Marksist felsefeyi tanımış ve eğitim

almışlardı. Bu grubun çoğunluğunu orta tabaka ve küçük burjuva kökenli

kişiler oluşturmaktaydı. Partinin ilk önderi Dr. A. Arani idi. 1937 yılında grup

üyeleri tutuklandı

. Arani, duruşmada Rı

za Şah’ı

n bir İngiliz uşağı

olduğunu veİran halkına yaptığı hıyanetleri açıklamış; sonunda hapishanede

öldürülmüştü. 1941 yılında Ruslar’ın İran’ı işgali üzerine, tutuklanan bu grup

hapishaneden çıkar ılmış, Komünist Partisi hemen örgütlendirilmişti.1

Tudeh Partisi, bu tarihten itibaren hızla gelişti. O sırada halkın ilgi alanı

petrol mukavelesinin iptali ve petrol sanayinin devletleştirilmesi idi. Parti bu

durumu kullanmasını çok iyi bildi ve halk arasında, işçi sınıf ı içinde büyük bir

taraftar sağladı. 1942’de Tahran’da baş gösteren yiyecek sıkıntısı üzerinegösteriler düzenleyerek, 1946’da petrol işçilerin direnişe geçmelerini

sağlayarak tesislerde yönetimi ele geçirmişlerdi. Bütün bu gelişmeler,

Komünist Tudeh Partisi’nin 1954’te İran İşçi Sendikası’nın direnişine önderlik

etmesini gündeme getirmiştir. Bu direniş, Uluslararası işçi sendikalar ının da

desteğini almıştır. İran’da ilk özgürlük direnişleri sayılabilecek bu direniş

hareketlerinde önderlik eden Tudeh Partisi, artık İran siyasal tarihinde önemli

bir yere sahip oluyor ve kendini kabul ettiriyordu.İran siyasi hayatında böyle bir konuma gelen Tudeh Partisi, Sovyetler

Birliği ile sıkı ilişkiler kurmuştur. İdeolojik olarak Marksist-Leninist bir yapıya

sahiptir. Tudeh Partisi dışında başka hiçbir parti ülke dışından organize bir

şekilde destek ve yardım almıyordu. Ülkede Marksist-Leninist devrim kuramı

gereği bir devrim öngörmektedir. Fakat Sovyetler Birliğine bağlı bir politika

gütmektedir. Hatta II. Dünya Savaşı sırasında Azerbaycan’da Sovyetler Birliği

1 B. Juazani; Strateji Enghelab Dar Iran, Maziyar Basımevi, Tahran, 1979, s.18.



140

desteğinde demokratik bir hükümet kurulmuş ve İran yönetimi bunun sonucu

Sovyetler Birliğini, Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyine bile şikayet etmiştir.

Tudeh Partisi bu durumuyla Musaddtık döneminde de İran siyasi

hayatında Cepheyi Milliyi desteklemiş, ancak Musaddık’ın liberal yapısı

gereği, önerileri geri çevrilmiştir. Daha sonraki yıllarda da İslam Devrimi

öncesi ve devrim sırasında önemli sayılacak görevler üstlenmiştir.

2. Marksist Aydınlar ın Petrolün Millileştirilmesindeki Rolü

a) Liderlik

Tudeh Partisinin, hareketin lideri olan Musaddık'la arası pek iyi değildi.

Musaddık Tudeh Partisi'ne tahammül ederek düşünce, ifade ve

organizasyonda özgür bırakmıştı, ama partiyle olan diyaloğunda araya bir

mesafe koyuyordu. Tudeh Partisi'nin liderliği de petrolün millileştirilmesi

konusunda tek görüşlü değildi. Partinin tecrübe üyeleri Musaddık'ı ileri

görüşlü ve anti emperyalist olarak kabul ediyorlardı

. Ancak daha genç üyeler onu, komprador burjuvazi ve emperyalizmin uşağı ve feodal olarak

nitelendiriyor ve kar şı tavır alıyorlardı.1

İki taraf da halk tabanının isteğine rağmen hareketin büyük bölümünde

etkili bir iş birliğine pek giremediler. Ancak, Tudeh Partisi işçi sınıf ının

himayesinden yararlandığı için zaman zaman petrolün millileştirilmesinde

olumlu bir rol üstlenmediği gibi kar şıt olarak da olumsuz etkiler bıraktı. Bu

konuda parti tabanı ve liderliği arasında bile anlaşmazlık mevcuttu. Hatta1952'de parti taraftarlar ı parti liderliğinin izin vermemesine rağmen

Musaddık'ın görevde kalması için aktif bir rol de oynadılar.

Tudeh Partisi, Musaddık'ın petrolü millileştirme çabalar ını,

emperyalizmin hala Kuzey Petrol hakkı peşinde olan S.S.C.B.'ne kar şı bir

planı olarak nitelendiriyordu. Parti petrol mücadelesini ve 1933 anlaşmasının

1 Mesud Hejazi, Ruydadha ve Doreha, Tahran, Nilüfer Yayınlar ı, 1998, s.20.



141

feshini red etmekle herkesi hayrete düşürdü. Parti lideri, Musaddık'ı ve

destekleyenlerini küçük burjuva ve gerici güçler olarak nitelendirdi.1

Bu görüş, partinin birçok taraftar ve üyesinin kaybına yol açtı ve parti

liderlikte de bazı değişimler meydana geldikten sonra zayıfladı. Ancak,

Musaddık'ın başbakanlığa geçmesiyle parti faaliyet için daha özgür bir ortam

buldu. Çünkü Musaddık özgür siyasi ortam yaratılmasını hızlandırdı. Devletin

baskılar ı azalınca, parti ve taraftarlar ı, yayın ve faaliyetlerine yeni bir ortam

buldular.2 Partinin 1951-1953 yıllar ı arasında güçlenmesiyle liderleri,

Musaddı

k yönetimini desteklemek konusunda ikileme düştüler. Tecrübelimerkez komite üyeleri Cepheyi Milli ile işbirliğine girmeyi doğru buluyorlardı.

Çünkü C.M. İngiliz emperyalizmiyle mücadelede milli burjuvazinin

temsilcisiydi ve sonuçta Tudeh Partisi bu demokratik milli devrimi ileride halk

tabanından yardım alarak sosyalist devrime çevirebilirdi.3 Ancak, daha genç

üyeler bu itilafa kar şı olduklar ı gibi Musaddık ve C.M. liderliğine direkt kar şı

çıkma düşüncelerini destekliyorlardı. Parti C.M.'yi yalnız bırakarak sosyal

dayanaklar ını güçlendirecekti. Parti tek başına orta sınıf ı seferber edecekti.4

Bu parti içi görüş ayr ılığı sonucunda daha genç üyelerin görüşü ağırlık

kazanınca, parti petrol hareketinde hükümete kar şı olumsuz bir rol üstlendi.

Dönemin parti liderlerinden Nurettin Kianuri bir röportajında, liderliğin bu

büyük hatasını bir bilgi yetersizliği olarak nitelendirdi. Ayr ıca parti liderlerinin

Marksizm-Leninizm'den öğrendiklerini toplumun seviyesine indirgeyemeyip

halkın derin dini inançlar ını iyi yorumlayamadıklar ını iddia etti.5

b) Organizasyon

Parti baştan itibaren işçi dernekleri kurma yoluyla hareket etti. Erdeşir

Avanesian ve Reza Rousta eski komünistler olarak bu işe önderlik yaptılar ve

1 H. Katozian, İran Beyne Do Enghelab, Çev. Muhammed Rıza Nefisi ve Kambiz Azizi,Yayın Merkezi, Tahran, 1994, s. 380.

2 a.g.e., s.3923 "Dar Bare Hareket Burjuvazi", Liberal – Felda 1950.4

Tenha Tabeghe Karegar Tevane Mobareze Ba Emperyalizm ve Feodalizm Ra Dared ,1953.

5 Haterate Nurettin Kianuri, a.g.e., s. 284.



142

zamanla tüm İran'da işçi dernekleri kurup bir merkezi şura oluşturdular. Buna

paralel olarak parti çiftçi derneklerini de yönetti. Parti, 1948'de şahın

teröründen önce üniversitelerdeki siyasi etkinliğini kaybetmişti. Arkasından

yasa dışı ilan edilmesiyle yeraltı örgütlenmeye geçildi. Bazı parti liderleri

1950'de Rezmara döneminde hapisten kaçtılar. O sırada bazı üniversitelileri

kendi gizli örgütlerine aldılar.1

Tudeh Partisi kendi geçici programını belirledikten sonra organizasyon

faaliyetlerine Tahran'dan başladı. Bir liderin açıklamasına göre partinin Ekim

1942'de ülke çapı

nda 6.000 üyesi vardı

, bunun dörtte birini aydı

nlar, diğer kısmını işçiler ve küçük burjuvalar oluşturuyordu.2

Tudeh Partisi'nin bazı yazarlar ı partiyi, 1940'lı yıllarda ülkenin en

organize ve teşekküllü partisi olarak nitelendirmişlerdir.1 Ağustos 1946'da

Kevam kabinenin üç bakanlığını Tudeh Partisi'nin liderlerinden Keşaverz,

Yezdi ve İreç Eskenderi'ya bıraktı. Bu Tudeh Partisi'nin en büyük

zaferlerinden biri oldu. O sıralarda partinin 50.000 asil üyesi ve 100.000

yedek üyesi vardı. Partinin müttefikleri kuzeybatıdaki illerde Kürdistan veAzerbaycan demokrat f ırkalar ıydı. Bu iki örgütün kendi bölgelerinde çok güçlü

alt yapılar ı vardı. Merkezi şuranın raporuna göre partinin 355.000 üyesi

bulunuyordu.

Partinin çiftçi dernekleri, özellikle büyük kentlere yakın köylerde büyük

gelişmeler kaydetti. İngiliz basını muhabirlerinin söylediklerine göre Tudeh

Partisi o dönemde yayınlanan 172 gazete ve derginin çoğunda nüfuz

sahibiydi ve yerel şubelerle silahlı gerillalar vasıtasıyla Reşt, Sari, İsfahan,Ahvaz, Abadan gibi sanayi kentlerinde idareyi ellerinde bulunduruyorlardı.

Partiye bağlı örgütlerin ve teşkilatlar ın kendi adlar ına yayınlar ı vardı.

Bunlardan, 1) İran Kadınlar Örgütü’ne bağlı Bidari Dergisi, İmtiyaz sahibi:

Zehra Eskandari, 2) Merkezi Şura’ya bağlı Beşer Gazetesi, 3) Bar ış yanlısı

İranlılar Cemiyeti’ne bağlı Zafer Mar şı ve Maslahat Dergileri, 4) İstismarla

1 Mesut Hejazi, a.g.e., s. 20.2 R. Radmenesh, Soghanranı Sarane Konferanse, Tahran, 1942.



143

Milli Mücadele Cemiyeti’ne bağlı Şhanbaz Dergisi, birkaç örnek olarak

sayılabilir.

c) Seferberlik

5 Aralık 1951 ve 28 Mart 1952'deki Tudeh Partisi'nin gençlik örgütünün

kışkırtıcı gösterileri hareketin gerilemesinde çok etkili oldu. Ancak, ondan

daha etkili olan 14 Temmuz 1951'de gençlik örgütünün yaptırdığı yürüyüştü.

Bu, petrol işçilerinin İngiliz petrol şirketlerine kar şı Musaddık önderliğinde

yaptıklar ı ilk grevin anısına yapıldı ve Tudeh Partisi diğer bütün gruplar ın

tersine C.M. ve Musaddık'ı desteklemek yerine olaylar çıkartarak devlete

zarar vermeye kalkıştılar. Kamuoyunu emperyalizme kar şı yapılan petrol

savaşından saptırmak istediler. Bu olaylar bazen polis güçlerinin yaptıklar ı

hatalarla değerlendirilse bile yine de Tudeh Partisi'nin yarattığı hatalar ı

gidermez.2 Tudeh Partisi bu yolla, Musaddık'ın dikkatini petrol

mücadelesinden, siyasi ve ekonomik bağımsızlık mücadelesinden başka

yönlere çevirmeye çalışıyordu.

d) İ deoloji

Tudeh Partisi Marksist olmasına rağmen kendisini komünist

saymıyordu. Bunda parti liderlerinin ulemadan korkmalar ı yanında başka

sebepleri de vardı. 1931 anayasası komünizme yönelik her çeşit düşünceyi

yasaklamıştı. Ayr ıca, 25 yıllık iktidar ın propagandalar ı halk arasındasosyalizm-komünizm ve S.S.C.B.'ye kar şı bir düşmanlık yaratmıştı. Partinin

kurucular ı eğitimli aydınlar olarak görüşlerini Avrupa'nın sol düşünceleri ve

Marksizminden almışlardı. Onlara göre: “İran gibi geri kalmış bir ülkede halk

tabanı, işçiler, çiftçiler, sanatkarlar ve aydınlar dışında hiçbir güç, anti

emperyalist mücadeleye katılamaz”. Bu yanlış değerlendirmeden dolayı

1

Davud Nevruzi, "Hezbe Tudeh, Zerurete Tarihi Keshvereman", Belgeler ve Görüşler ,1960, s. 47.2 Mesut Hejazi, a.g.e. s. 20.



144

Musaddık'ın mücadelesini onun geçmişini bilmelerine rağmen

desteklemediler.1

Onlar ın hedefi, halk tabanı, işçiler, çiftçiler, tüccar ve aydınlar arasında

bir ittifak kurmaktı. Onlara göre: “İran'daki sınıfsal ve ekonomik çelişkiler,

emperyalizme kar şı mücadele bahanesiyle toprak sahipleri, sermaye

sahipleri ve istismarcılar ın gölgesinde kalmıştır. Partinin görevi bu istismar

edilmiş halkı birleştirmekti.”2

Partinin 1942'de yayınlanmış programında şöyle denmektedir:

“Anayasayı desteklemek, medeni ve hukuki özgürlükleri korumak,vatandaşlar ın haklar ını korumak ve demokrasinin faşizme kar şı mücadelesini

evrensel olarak desteklemek partinin temel ideolojisi ve amacıdır.” Parti

Stalin'in Marksist-Leninist ideolojisine teorik ve pratik olarak bağlı hareket

ediyordu. Bu tarz iki kanaldan zarara yol açtı: 1) Partinin Marksizmden

algıladığı esasında ikinci el Stalin diktatörlüğü oluyordu ve 2) Partinin İran'ın

durumundan hareketle ortaya koyduğu yorumlar ın İran'ın tarihine, sosyal,

ekonomik, kültürel ve siyasi yapısına hiçbir yakınlığı yoktu.3

1

Nurettin Kianuri, a.g.e., s. 282.2 İraj Eskandari, Notghe Rehberan Dar Avellin Kongre Hezb, 1944.3 Katozian, a.g.e., s. 212.



145

Petrol Millileştirilmesinde Marksist Aydınlar ın Rolleri ve

Etkililikleri




Meşrutiyetdevrimi

Hazırlama

Hazırlama

Hazırlama

Hazırlama

Oluşum

Oluşum

Oluşum

Oluşum

Zafer

Zafer

Zafer

Zafer

İdeoloji

Organizasyon

Seferberlik

Liderlik

İstismar,Sosyal demokrat

53 kişilik grupTudeh Partisi

Gazete ve yayınlar

1942 Komünist partilerin şekillendiğindendolayı özel bir rolleri yoktur

İstismar,Sosyal demokrat

Yeraltı örgütleriÇalışanlar partisiİşçi dernekleriÇiftçi dernekleriAydınlar, öğrenciler Tudeh Partisi

Tudeh Partisi’nin 14 Temmuz 1951Musaddık aleyhine gösterileri5 Aralık 1951 Tudeh Partisi’ningençler örgütünün Musaddık aleyhinegösterileri

İşçi derneklerinin halk itilaf ına katılımını engellemek

İran Kadınlar ÖrgütüBar ış yanlısı cemiyetiMerkezi şuraİstismarla mücadele cemiyeti

Demokrat partisiBakanlık makamlar ıTudeh Partisi3. Güç ve sosyalistler derneği

28 Mart 1952 Tudeh Partisi’ningençler örgütünün Musaddık aleyhinegösterisi

Bu aşamada zafere kar şı rol

üstlendiler

Nasyonalizme muhalefetS.S.C.B.ye bağımlılık



146

C. Esnaf ın Petrolün Millileştirilmesindeki Rolü

a) Liderlik

Pazar, hareketin siyasi liderliğini değil, ekonomik ve mali destek

liderliğini üstleniyordu ve özellikle seferberlik döneminde yaptığı desteklerle

27 Temmuz ayaklanmasında çok ciddi bir rol oynadı. C.M.'de içinde onlara

bağlı kuruluşlar bulunuyordu. Mücahit Müslümanlar Topluluğu lideri Şems

Gahanatabadi C.M. itilaf ının üyelerinden biriydi. Aynı zamanda pazar ın

ulemaya, özellikle Ayetüllah Kaşani'ye verdiği destek ile harekete etkili oldu.

Sonuç olarak, pazar, ekonomik ve dini yapısından dolayı seferberlik

aşamasında daha çok maddi desteklerle ön plana çıkıyordu; pazar ın siyasi

liderliğini ulema yapıyordu.

b) Organizasyon

Pazar ın organizasyon rolü, Petrolü Millileştirme meselesini, meclisin

onayladığı yasalar ı ve ulemayı özellikle Ayetüllah Kaşani'yi desteklemekti.Petrolün Millileştirilmesinden sonra Mussaddık'ın programlar ını desteklemek

onlar ın gündemine oturdu. Onlar ın en önemli etkilerinden biri, Musaddık'ın

petrolsüz ekonomi planın desteklemekti. 1951'den sonra İngiltere'nin petrol

fiyatına müdahale etmesi ve onu ucuza satın almaya çalışmasına kar şı

Musaddık, petrolün satılmamasını daha uygun görüp İran'ın petrolünü

satmadan da ayaklar ı üzerinde durabileceğini sandı. Bu program her ne

kadar çok güçlükler yarattıysa da, pazar sonuna kadar maddi destektebulundu.

c) Seferberlik

Pazar ın Petrol Hareketinde faaliyette olan siyasi gruplarla çok geniş bir

irtibatı vardı. C.M. Mücahit Müslümanlar Topluluğu ve İslam Fedaileri bu

gruplar ın birkaç örneğiydi. Pazar geniş bir şebeke olarak bir taraftan

tüketiciler ve halkla, diğer taraftan ulemayla olan kar şılıklı işbirliği nedeniyle



147

halkı çok kolay bir biçimde seferber edebilirdi. Genellikle bu hareket ulemanın

desteğiyle mümkün oldu. Bunun basit bir örneği 1948’de Hakim’den sonra

Hejir’in başbakanlığı döneminde yaşandı. Pazar ın himayesi ve Kaşani’nin

yönlendirmesiyle büyük bir halk grubu meclise doğru yürüyüp aleyhte

sloganlar atarak gösteri düzenlediler. Gösteride polis güçlerinin ateş açması

sonucu birkaç kişi öldü ve yaralananlar oldu. Ertesi gün halk islami sloganlar

atmaya başladı ve Hejir’in düşüşünü hızlandırdı. Böylece Hejir ancak 100

gün başbakanlıkta kaldı.1 16. dönem mecliste Kaşani, petrolün

millileştirilmesine kar şı olanlardan biri olan Rezmara’ya kar şı muhalefete

başladı. Bir duyuru yayınlayarak halkı Rezmara’ya kar şı yürüyüşe davet edip

dükkanlar ın kapatılmasını istedi. Esnaf ın ulema yanında etkili olduğu en

önemli halk seferberliği, 21 Haziran 1952 tarihinde pazar ın tatil edilmesi, grev

ve halkın meclise doğru yürüyüşü ile görülmüştü.

d) İdeoloji

Esnaf, ulemayla olan tarihi birliğinden dolayı her zaman ulemanın

arkasından yürümüştür. Bu birliğin en önemli boyutu ulemaya yapılan fitre ve

zekat ödemeleridir. Bu yüzden onlar ın desteklediği ideolojinin her zaman dini

çerçevede olması gerekiyordu. O dönemde hakim ideoloji seküler

nasyonalizm olduğundan olayı pazarda dini nasyonalizm biraz daha etkindi.

Ancak Ayetüllah Kaşani’nin pazardaki nüfuzu diğerlerinden daha fazlaydı. O

daha çok Mücahit Müslümanlar Derneği ve Şems Ghanatabadi’yi

destekliyordu. Pazarda her ne kadar anti-milliyetçi ve köklü islami görüşler gündemde olsa da nüfuz alanı azdı.

1 Mehdi Bazergan, “Mejmue.Eserha”, Bazergan Kültür Vakf ı, 1998, s. 57.



148

Petrol Millileştirilmesinde Esnaf ın Rolleri ve Etkililikleri



Değişimfaktörleri Esnaf

Hazırlama

Hazı

rlama

Hazırlama

Hazırlama

Oluşum

Oluşum

Oluşum

Oluşum

Zafer

Zafer

Zafer

Zafer

İdeoloji

Organizasyon

Seferberlik

Liderlik

İslam ve şiilik

Esnaf

İslam Mücahitleri topluluğu

Milli, sosyalist ve hatta İslamFedaileriyle irtibat

Şems Ghanatabadi

Ocak 1952’de pazar ın tatili vehalkın oradan meclise yürüyüşü

21 Ocak 1952 ayaklanmasınamali destek

Nasyonalizm,Sosyalizm

Ulema ve özellikle AyetüllahKaşani’yi desteklemekMeclisin tetkik ettiği genelgeleridesteklemekPetrolün millileşmesini veMusaddık programlar ını destelemek

Kaşani’yi desteklemekHalkın gösterilerine katılmakCamide miting düzenlemek(Hejir aleyhine)Kaşani’nin daveti üzerineRezmara aleyhine gösterile vepazar ın tatili

_______

_____

Dini nasyonalizm,Anti nasyonalizm



149

E. Ulema ve Dini Aydınlar ın Petrolün Millileştirilmesindeki Rolü

Yapısal devrim demokrasiye yol açmamıştır ve Rıza Şah seçimleişbaşına gelmemişti. Bununla birlikte sekularizm ve nasyonalizm toplumun

kültürel trendinde merkezi bir yer almaktaydı. Söz konusu düşünceler partiler

dahilinde ve dışında, sosyal kriterler ve entelektüeller arasında sürmekteydi.

Dini durgunluk, halkın yobazlığı ve kabilecilik İran’ın büyüme ve gelişmesinde

büyük bir engel oluşturmaktaydı. Sekular nasyonalizm söylevi şekillendi ve

Rıza Şah’ın modernizasyon politikalar ıyla güçlendi. Toplumda baskın kültürel

trend bu ideolojik akı

ma aitti

1

.Bu ideolojik çerçeve Rıza Şah’ın modernizasyon politikalar ının kısmen

başar ılı olmasını açıklamaktadır. Ulema onun saraya kar şı üstünlüğüne bir

araç olmuşlardı, fakat kendi gücünü pekiştirdikten sonra onlar ın güç ve

imtiyazlar ına kar şı bazı eylemlerde bulundu. Bu doğrultuda ulema, eğitim ve

yargı kurumlarda olduğu gibi meclisteki koltuklar ını kaybettiler. O dini vakıflar ı

devlet kontrolüne geçirdi. Halkın giyim tarzını önemli derecede değiştirdi

(peçeyi yasaklama dahil), bu değişim zorla gerçekleştirildi. Şah İslam öncesişahlık düzeni ve kültürü övdüğü zaman Şii İslam küçümsenmeye başlandı.

Ulema modernizasyon kar şısında çelişkili tavır sergilemekteydiler. Onlardan

bazılar ı Şah’ı desteklemekten vazgeçip muhalif cephede yer almışlardı

(Ayetüllah Kaşani, Hac Ağa Nurullah İsfahani, Seyit Hasan Müderris, Şeyh-ül

İslam Melayeri ve Şeyh Nasır Resuli). Fakat kar şı cephede Rıza Şah’ın

yasalar ını destekleyen ulemalar vardı ve bu grup önemli mevkiler ve servete

ulaştı

lar (Haerizade, Muhammed Tedeyyun,Ş

eyh Esedüllah Memekani,Şeyh Ali Deşti, Seyit Yakup Enver, Seyit Ahmet Behbahani, Mirza Haşim

Aştiyani ve Seyit Hasan Takizade)2.

Rıza Şah’ın baskıcı politikası ve ordu gücü, muhalif harekette

ulemanın çok az yer aldığını açıklayabilir. Bu faktör kesin gözükmemektedir,

özellikle Rıza Şah’ın 1941’de devrilmesinden sonra ulemanın devlete eğilimli

olmalar ı, zikredilen faktörün geçerliliğini düşürüyor. 1859 yılına kadar olan

1 Moaddel, Ibid., p. 55.2 Ibid., p. 57.



150

sürede ulema ve tüccarlar ın aynı hizada hareket etmeleri göze çarpmaktadır.

Muhafazakar ulema (Ayetüllah Behbahani, Şeyh Nuri, Şey Levasani ve

Felsefi) yeni şahı desteklediler ve saray ve ordu taraf ından düzenlenen şahın

sağlığı ve iyiliği için dua törenine katıldılar.

Ruhanileri destekleyen siyasal örgütlerden biri de “İslam Fedaileri”

adında küçük bir silahlı gruptu. Bu örgüt Kaşani ile yakın ilişkilere sahipti. Bu

örgüt Tahran’da yirmi iki yaşındaki bir medrese öğrencisi olan “Seyit Müçteba

Mir Lohi” (İran’da Şii devlet kuruyucusu olan Safaviler hatır ına kendine

Nevvab Safavi adı

nı

takmı

ş) taraf ı

nda kurulmuştu. İslam Fedaileri her türlüdinsizliğe kar şı çıkış olarak ilk eylemlerinde Kesrevi’yi terör etti. İslam

Fedaileri ve Kaşani grubu (İslam Mücahitleri Toplumu) hem sosyal yapı hem

de inanç açısından diğerinden farklılardı. Kaşani siyasal açıdan

muhafazakardı, fakat İslam Fedaileri örgüt olarak radikal İslam’a

inanmaktaydılar. İslam Fedailerinin planı şeriat çerçevesini aşıyordu ve içki,

tütün, esrar, sinema ve kumar ın yasaklanması ve suçlular ın ellerini kesilmesi

v.b. şeyleri istemekteydiler.

a) Liderlik

Petrol hareketinin liderliğinde Musaddık’ın adı geçiyorsa da Ayetüllah

Kaşani’nin bu liderlikte rolü inkar edilemez. O Lübnan’a sürülmesine rağmen

16. dönem meclis seçimlerinde Tahran halkı taraf ından milletvekili seçildi ve

1940’da halkın büyük coşkusuyla kar şılanarak Tahran’a döndü. Dönüşü

sırasında halkı birliğe davet ederek İran petrolünün İran’a ait olduğunu ve

daha önce yapılan anlaşmalar ın (Ges-Golshaian) hukuki bir geçerliliğinin

olmadığını açıkladı.1

Petrolün millileşmesinde Musaddık’ı desteklemek amacıyla yapılan

bütün büyük mitingler Ayetüllah Kaşani’nin hitabeleriyle başlıyordu ve ülkede

onun desteğiyle defalarca genel protestolar yapıldı. Kaşani basınla yaptığı

mülakatlarda ve Jackson Stoki ve Hirmen Amerika Birleşik Devletleri'nin

1 Celalettin Medeni, a.g.e., s. 348.



151

heyetleriyle yaptığı görüşmelerde, devletin petrolün millileştirilmesi

konusunda halk iradesini yerine getirmesi gerektiğini, aksi takdirde

Musaddık’ın da Rezmara’nın sonunu paylaşmak zorunda kalacağı

açıklamalar ında bulundu.1

Ayetüllah Kaşani’nin liderlik konumunu belirlemek için onun dini

konumunu ilanlar, konuşmalar, fetvalar yoluyla halk üzerindeki yönlendirme

etkisini dikkate almak gerekir. Örnek olarak Musaddık hükümetini

desteklemek amacıyla halkın devletin hisse senetlerini satın alması fetvasını

ve 1952’deki cihat fetvası

nı

gösterebiliriz.Musaddık’ın istifasından sonra Kaşani hareketin liderliğini tek başına

üstlendi. John Foran’ın görüşüne göre: “Ulema bu dönemde değişik

gruplarda sınıflandır ılabiliyordu. Birinci sıradaki tarafsız ulema, hiç bir

etkinlikte bulunmuyordu. Örneğin, Ayetüllah Brojerdi 1949’da Şii dünyasının

merkezinde bulunduğu sırada ulemayı siyasi partilere katılmaktan men

ediyordu. Ancak, çoğu genç ulema hareketi coşkuyla destekledi. Ayetüllah

Kaşani çok büyük bir imam olduğundan halkın desteğini arkasında buluyorduve hareketin başında geliyordu. Ancak daha sonra çok hassas bir noktada ve

zafer aşamasında Musaddık’tan ayr ıldı.”2

b) Organizasyon

Diğer partiler ve aktif gruplara kıyasla ulemanın harekete katılımı çok

az olmasına rağmen geçmişten gelen dini ortam onlar ın rolünü daha

belirginleştiriyordu. Bundan dolayı hareketin organizasyonunda etkili rol

oynadılar. Dini eğilimli siyasi gruplar arasında “İslam Mücahitler Toplumu” ve

“İslam Fedaileri”ni örnek alabiliriz. Bunlar diğer gruplara kıyasla özel bir rol

üstlendiler. İslam Mücahitleri, dükkan sahipleri, esnaf liderleri, dinci

eylemciler ve Şems Ghanatabadi ve Ayetüllah Kaşani’nin liderliğindeki

ulemayı kapsamı içine almaktaydı.3

1

a.g.e., s. 444.2 John Foran, a.g.e., s. 427.3 John Foran, a.g.e., s. 425.



152

Abrahamian görüşüne göre: “İslam mücahitlerini Ayetüllah Kaşani ve

pazar ın zengin tüccarlar ı yönetiyordu. Onlar ın esas amacı Kaşani’nin siyasi

konumunu güçlendirmekti. Pazar adına yayınladıklar ı genel bildirilerinde

şeriatın uygulanması, dini olmayan yasalar ın feshi, başörtüsü, milli sanayinin

muhafazası ve Batıya kar şı Müslümanlar ın birliğini savunuyorlardı.”1

Petrolün millileştirilmesine kar şı çelişkili davranışlarda bulunan diğer

bir grup olarak Rezmana'nın öldürülmesine katılan İslam Fedailerini

söyleyebiliriz. John Foran bu grubu siyasi terör yapan ve Kaşani’yi

destekleyen küçük bir grup ve C.M. kar şı

tı

olarak anmaktadı

r.

2

Bu örgüt, 1946’da kendisince Seyit Nevvab Safavi adındaki 22

yaşında bir dini talebeyi ilk Şii devletinin kurucusu olarak seçti. İslam

Fedaileri örgütü ilk terör eyleminde anti-dini görüşlü ünlü yazar Kesrevi'yi

öldürdü. Bu grup komünizme şiddetle kar şı görüşte bulunduğu ve Şah'da

komünizm korkusu taşıdığı için, zaman zaman aralar ında bir işbirliği

oluşuyordu. Ancak, genel olarak Fedailer iktidara kar şı gelerek Kaşani’yi,

Kevam'a kar şı yaptığı grev organizasyonunda desteklediler. Ayr ıca,Filistinlileri ve dönemin başbakanı Hejir’e kar şı yapılan şiddet gösterilerinde

de fedailer yine onu desteklediler. Hatta 1949’a kadar yabancılar genelde

Kaşani’yi islam fedailerinin lideri sanıyorlardı.3 Ancak bu birliktelik çok uzun

sürmedi. Grup içinde muhalefetler başladı ve şiddetli düşmanlıklara dönüştü.

Abrahamian’a göre: İslam Fedaileri Kaşani grubun arasında, hem toplumsal

yapılar ı açısından hem ideolojik yaklaşımlar ı bakımından farklar vardı.

Kaşani grubunu geleneksel orta s

ı

nı

f bütün ülkede destekliyordu. Fedaileriise Tahran pazar ının genç çalışanlar ı destekliyorlardı. Onlar ın çok köklü ve

fanatik islami görüşleri vardı".4

1 Abrahamian, Ibid, p. 417-418.2

John Foran, a.g.e., s. 427.3 Abrahamian, Ibid, p. 318.4 Abrahamian, Ibid, p. 318-319.



153

c) Seferberlik

Yenilikçilik ve modernizm, Pehlevi iktidar ının başında İran’a girmesinerağmen toplumun çoğu dini geleneklere ve dini usullere göre yaşıyordu.

Halkın siyasal davranışlar ını dini kültür etkiliyordu ve bu arada din büyükleri

halk arasında söz sahibiydiler. Halkın davranışlar ını yönlendirme konusunda

önemli rolleri vardı. Ulemanın halkın seferberliği konusunda Safavi

döneminden başlayan etkinliği İran-Rus savaşlar ında zirvesine ulaştı.

Petrolün millileştirilmesinde Ayetüllah Kaşani’nin bildirileri ve fetvalar ı,

mitingleri ve konuşmalar ı

halkı

n büyük katı

lı

mı

yla ön plana çı

ktı

. Halkı

nhareketi desteklemesi büyük ölçüde Ayetüllah Kaşani’nin varlığından

dolayıdır. Bu durum, ulemanın seferberlikteki etkinliğini özellikle ifade

etmektedir.1

d) İdeoloji

Petrolün millileştirilmesi hareketinde aktif olan ulema grubu, Ayetüllah

Kaşani önderliğinde harekete gerekli maddi desteği halktan toplayarak ve

dindar kesimi örgütlemek suretiyle çok önemli rol oynadı. Her ne kadar

hareketin sonunda ayr ılıp Musaddık’a kar şı olmuşlarsa da yaptıklar ı katkılar

inkar edilemez. Muhafazakârlar Ayetüllah Behbahani ve Kum alimleri, ne

petrolün millileştirilmesini ne de Musaddık’ı desteklediler. Radikaller Ayetüllah

Kaşani önderliğinde başta hareketi destekleyip daha sonra kendi içlerinde

Musaddık’a kar şı ve Musaddık taraftar ı diye ikiye bölündüler. Mücadele

verenler İslam Fedaileri idi ve Musaddık’ın başbakanlığından önce onu

destekliyorlardı. Ondan sonra kar şısına geçtiler. Faal din alimleri ideolojisi,

istimale mücadele, ülke bütünlüğü ve istikbali için cesurca mücadele

yolundan geçiyordu.

1 Feradon Akbarzadeh, a.g.e., s. 102.



154

Petrol Millileştirilmesinde Ulemalar ın Rolleri ve Etkililikleri




Ulema

Hazırlama

Hazırlama

Hazırlama

Hazırlama

Oluşum

Oluşum

Oluşum

Oluşum

Zafer

Zafer

Zafer

Zafer

İdeoloji

Organizasyon

Seferberlik

Liderlik

Kendine dönüşİstimar ile mücadele

______

______

______

İstimar ile mücadele

İslam mücahitleri topluluğuİslam fedaileriİslami encümenler

İlanlar, pazar tatili, halkın Rezmaraaleyhine gösterileri,Mitingler, hitabeler Kaşani’nin 16. meclisteki konuşması

Yürüyüş: Kashani liderliğinde halkınmeclise doğru yürüyüşüKaşani’nin röportajlarda görüş belirtmesi

Görüş belirlemesi ve halkın iradesiylepetrolün millileştirilmesi röportajlardabelirlemesiHalkı hisse senetlerini almaya daveteden bildiriler

Grevler, fetvalar, pazar tatili, halkınpazardan meclise yürüyüşü (1952)

1952 cihat fetvası,Musaddık’ın hassas zamanda yalnız

bı

rakı

lması

Kaşani’nin Musaddık’a destekolmaması

İslam fedailerinin Musaddık’amuhalefeti

Petrolün millileşmesini destekleyipMusaddık’ı desteklememekMuhafazakarlar Ayetullah BehbahaniPetrolün millileşmesini destekleyip1) Musaddık’ı desteklemek2) Musaddık’la muhalefetAyetullah KaşaniPetrolün millileşmesine ve Musaddık’amuhalefet İslam fedaileri, Nevab safavi



155

Değişim Mimarlar ı

Değişim Şartlar ı

Değişim

Faktörleri

Petrölün Millileştirilmesi

Hareketi

İdeolojiHazırlama

Oluşum

Zafer

MilliAydınlar

MarksistAydınlar Ulema Esnaf

Orta Orta Orta Az

Çok Az Orta Orta

Çok Az Az Orta

Seferberlik

Organizasyon

Hazırlama

Oluşum

Zafer

Milli

Aydınlar

Marksist

Aydınlar Ulema Esnaf

Orta Az Çok Az

Çok Orta Orta Orta

Çok Az Az Orta

Hazırlama

Oluşum

Zafer

MilliAydınlar

Marksist


Orta Orta Orta Az

Çok Orta Orta Orta

Çok Az Az Orta

Liderlik Hazırlama

Oluşum

Zafer

MilliAydınlar

MarksistAydınlar Ulema Esnaf

Çok Az Orta Orta

Çok Orta Orta Az

Çok Az Az Az



156

Genel sonuç:

Grafiklerden anlaşıldığı gibi petrolü millileştirme hareketinde bütün

boyutlar ı açısından aşağıdaki sıralamayı önerebiliriz:

1) Milli aydınlar; orta seviyenin üstünde

2) Ulema; az ve orta arasında

3) Esnaf; azdan biraz daha yüksek

4) Marksist aydınlar; azdan biraz yüksek

çok

orta

az

M i l l i

A y d

ı n l a r

E s n a

f U l e m

a

M a r k s i s t

a y d

ı n l a r

Petrolün millileşmesinde etkinlik açısından rollerin mukayesesi



157

II. İRAN İSLAM DEVRİMİ

İran İslam Devrimi (1978) hem iç ve hem de dış etkilerinden dolayı bir çok araştırmacının dikkatini çekmiştir. Bu devrim iç ve dış dengeleri bozarak

yeni bir düzenin oluşmasına neden olmuştur. Ayr ıca, İran İslam devrimi

ruhanilerin hükümete gelmelerini sağlamıştı. Bu devrimden sonra, diğer

gruplar ın -özellikle aydınlar ın- hükümette çok az yer almalar ı nedeniyle,

devrim oluşumunda gruplar ın ne derece rol aldıklar ı sorgulanabilir durumuna

getirmektedir. Bu sorgusal durum nedeniyle, burada Devrim’deki aydın, esnaf

ve ruhanilerin rolleri ele alı

nmaktadı

r. Söz konusu devrim bir çok teori ileaçıklanmaya çalışıldığından dolayı bu teoriler gruplanarak açıklanmaya

çalışılmıştır.

A. İslam Devrimini Açıklayan Siyasal Teoriler

İran İslam Devriminin gerçekleşmesi hakkında çeşitli yorumlar

yapılmıştır, fakat bunlar ı dört temel grupta kategorize etmek mümkündür 1.

1- Kompolo Teorileri

Şah başta olmak üzere saltanat ailesi üyeleri, bazı üst düzey

yöneticiler, sosyete sınıf ı, askeri kurmaylar ve rejime bağlı olanlar İslami

Devrimin yabancı güçlerce önceden planlanmış bir kompolo olduğuna

inanmaktalar. Devrim sonraki ekonomik sıkıntılar da daha geniş bir kitlenin

bu düşünceyi paylaşmaya yöneltti.

Bu varsayımın İranlılar arasında yayılması bir sosyo psikolojik

konudur. İran siyasal tarihinde kompolo teorilerine dayandır ılmayan çok az

sayıda olaya rastlamak mümkün olabilir.

1 Sadiq Ziba Kelam, Moghaddemei Bar Enghelebe Eslami, III. Baskı, Rozeneh Yayınlar ı,1999, ss. 57-93.



158

2- Modernizasyon

Bu teori genellikle batılı araştırmacılar arasında yaygındır. Bu görüşegöre Şah’ın son 10 – 15 yıllar ı arsındaki geniş çapta ekonomik ve sosyal

değişimler derin sosyal sapmalara yol açmıştır (geleneklerle modernizm

arasındaki çelişki). Onlara göre hızlı modernizasyon halkın Şah’a kar şı

ayaklanmasına sebep olmuştur.

3- Ekonomi Teorileri

Ekonomi teorileri genelde Marksistler arasında yaygındır. Bu görüşe

sahip olanlar ı iki ayr ı grupta ayr ıştırma mümkündür: Birinci grupta batılı

yazarlar yer alırken ikinci grupta İranlı sol gruptakiler (Marksist – Leninist) yer

almaktalar. Her iki grup da ekonomiyi şahın devrilmesinin nedeni olarak

görüyorlar fakat niteliğinde birbirlerinden farklılaşmaktadırlar.

Birinci grubun bakış açısına göre petrol fiyatlar ındaki hızlı artış ve

petrol gelirlerinin artı

şı

ndan dolayı

ekonomik reformlar ı

n gerçekleşmesi vebunun ardından fiyat artışlar ı ve enflasyonun ortaya çıkmasına sebep

olmuştur. Ekonomik sıkıntılar Huveyda’nın görevden alınıp yerine Amuzgâr’ın

başbakan olmasıyla da çözülemedi.

İkinci grubun teorileri Marksist tezine dayalıdır. Sol hareketin dört

temel grubu (Halk Fedaileri Partizanlar ı, Halk-i Mücahitler, Tudeh Partisi ve

Maoist Gruplar) arasında ortak bir görüş hakim değildir.

4- Mezhep Teorisi

Bu teori İran İslam Devrimi nedeni olarak diğer görüşlere göre tez

konusu ile daha fazla ilgilidir, böylece bu teorinin üzerinde daha fazla

dayanılacaktır. Mezhep ve İran İslam Devrimi arasındaki ilişki hakkında

sunulan görüşler, üç temel grupta kategorize edilebilir:1

1 a.g.e. ,ss. 94–104.



159

Birinci grup mezhep ve devrimdeki rolüyle ilgilenmemekteler. Bu grup

dahilinde sol veya Marksist gruplar, kompolo teorilerine inananlar, bazı batılı

yazarlar ve bazı İran milliyetçileri mevcuttur.

İkinci grupta (genellikle batıda) mezhebi negatif bir unsur olarak

görmekte olan yazarlar yer almaktadırlar. Bu açıdan din Şah’ın yenilemesine

kar şı bir tepki olarak ele alınıyor. Onlar Şah kar şıtı hareketin

dincileşmesinden önemli rol alan sosyal sınıflar ı böyle sıralamaktalar; çar şı

esnaf ı, kentlere göçen köylüler ve ruhaniler.

Bu grubun görüşüne göre: “Şah din kar şıtı olan muhalif gruplarla(milliyetçiler, Tudeh Partisi ve diğer gruplar) ilgilenmekteydi böylece dini

muhalifleri önemsemedi.” Bu nedenle dinciler bir yandan Şah’ın reformlar ı

nedeniyle oluşan hoşnutsuzluğu kullanarak ve diğer yandan muhaliflerin Şah

taraf ından bastır ılması nedeniyle Şah’a kar şı olan devrimi kendi kontrollerine

almayı başardılar.

Üçüncü grup tam birinci grubun kar şısındalar. Bu gruba göre “Devrim

dini nedenler veya dinle ilgili konular nedenleriyle gerçekleşmiştir.” Bu görüşe

göre; “Şah İslam’ı ayaklar altına aldı ve bu durum tepki uyandırdı, böylece

halk İslam ve İslami bir hükümetin kurulması için Şah rejiminin devrilmesini

istemişlerdi.”

Sözedilen üç grup arasında ikinci grubun görüşleri daha fazla

savunulabilir, çünkü birinci grubun dinin devrimde etkili olmadığına dair

görüşleri reddedilebilir ve üçüncü grubun görüşleri de çok abartılıdır. İkinci

grubun öne sürdüğü kentlere göçen köylülerin devrimdeki rolü Ferhat Kazemi

taraf ından yapılan incelemeye göre önemsiz sayılacak kadar az olduğu ve

diğer gruplar gibi devrim sürecinin başladığından sonra harekete katıldıklar ı

gözlemlenmiştir. Böylece dini yaklaşımdan bakıldığı zaman çar şı esnaf ı ve

ruhaniler devrimin önemli oyuncular ı olduklar ı belirlenmektedir.

Mezhep teorileri esnaf ve ruhanileri devrimin temel oyuncular ı olarak

almasına rağmen İran İslam Devrimi dahil tüm devrimlerde aydınlar ın (dini,

milli ve Marksist) önemli rol aldıklar ına işaret eden birçok yazar ve bilim



160

adamı vardır. Bu nedenle bu tezin başında ruhaniler, esnaf ve aydınlar ın

hareket ve devrimlerdeki rollerini incelediğimiz gibi İran İslam Devriminin

incelenilmesinde de aynı metot uygulanacaktır.

B. Pehlevi Dönemindeki İran’ın Toplumsal, Siyasal ve Ekonomik

Durumu

İran Devrimini anlamak için, Devrimi hazırlayan ekonomik, toplumsal

ve siyasal koşullar ı, o dönemdeki İran’ın sosyo-ekonomik yapısı ve siyasi

iktidarla olan bağlar ını incelemek gerekir. İran’ın devrim öncesi döneminde

siyasi iktidar ın halktan kopuk oluşu, halkın, sisteme gittikçe

yabancılaşmasına ve halkın desteğini kaybetmesine neden olmaktaydı.

1970’lerde, uluslararası sistemde ve bu genel durumdan etkilenen

Orta Doğu’da da oluşan gelişmelere paralel olarak İran’ın, sosyo-ekonomik

yapısında önemli değişiklikler meydana gelmekteydi. Özellikle 1973 petrol

krizi ve arkasından ortaya çıkan gelişmeler devrim üzerinde oldukça önemli

bir rol oynamıştır. Petrol fiyatlar ındaki artışla birlikte, İran’da, hükümetin artan

gelirine paralel olarak halkın yaşam standartlar ında da bir iyileşme

beklenirken öyle olmadı. Bu dönemde, ortaya çıkan petrol patlaması

ekonomide belirli bir büyümeye yol açtı. Petrol, İran’ın, özgün bir

kapitalistleşme süreci izlemesine neden olmaktaydı. Ancak bu ne Batı

Avrupa’daki gibi klasik ne de az gelişmiş ülkelerindeki gibi çarpık bir

kapitalistleşme süreciydi.

İran’a özgünlüğünü kazandıran kapitalist ve geleneksel üretim

sektörleri arasında, petrol dolayısıyla oluşan ilginç ilişki idi. Petrolden elde

edilen gelir ve devletin desteğiyle kurulan kapitalist işletmeler, lüks tüketim

mallar ı üretiyorlardı, ancak bu mallar ın üretimi tüm ülkeyi kapsayacak bir

pazar yaratmak üzere İran halkına değil, egemen sınıflara yönelikti.

Dolayısıyla halka yönelik üretim yapan geleneksel işletmeleri kendilerine

rakip olarak görmeyen modern işletmeler, bunlar ı ortadan kaldıracak biçimde

gelişmiyorlardı. Böylece modern işletmeler aşağı-yukar ı hiç teknik araç



161

kullanmayan küçük zanaatkârlar ın egemen olduğu küçük işletmelerin yanı

başında yer alıyorlardı. Üretimde görünen bu ikiliye, toplumsal ve kültürel

alanda da rastlanıyordu. İran toplumu iki ayr ı yaşam biçimini sürdürüyordu:

Geniş köylü yığınlar ı ve kentlerdeki esnaf-zanaatkârlardan oluşan büyük

kitlelerin geleneksel yaşam biçimiyle, burjuva sınıf ın üst tabakalar ına özgü

yaşam biçimi arasında açık bir kopukluk ve ilişkisizlik vardı.

Kontrolsüz gelişme ve sektörler arasında düzensiz harcama

ekonomide büyük bir dengesizliğe yol açmış ve toplumdaki istikrar ı olumsuz

şekilde etkilemişti. Petrol gelirlerinin büyük bir bölümünü, Batı

eğilimli liberalburjuva sınıf ını oluşturan azınlık taraf ından tüketilmesi, ülke için üretim yapan

ve ticareti elinde tutan geleneksel burjuvayı rahatsız ediyordu. Sınıflararası

uçurumun giderek büyümesi, hükümetin vaat ettiği iyi yaşamı verememesi,

üstelik, Şah’ın geleneksel burjuvaziye kar şı tavır alışı, ülkede hemen hemen

herkesi rahatsız etmekte ve hoşnutsuzluk sürmekteydi.

Ayr ıca petrolden elde edilen gelirin önemli bir kısmı silahlanmaya

ayr ılmaktaydı. Şah için, modernleşmenin anlamı her şeyden öncesanayileşme ve askerileşmeydi. Silahlanmaya ve genel olarak savunmaya

yapılan aşır ı harcama, yabancı şirketleri ve onlar ın İran’daki ortaklar ını

memnun etmekte; teknisyen, uzman, yönetici ve satış temsilcisi gibi değişik

isimler altında İran’a akın etmelerine neden olmaktaydı. Şah’ın, kimi

başar ılar ına rağmen modernleşme girişimi yapay kalmıştı. İran hala Batı’ya

bağımlıydı. Geleneksel yapılarda dengeler alt üst olmuş, küçük bir azınlık

aşı

r ı

derecede zenginleşmiş, buna kar

şı

lı

k milyonlarca işsiz bar

ı

ndı

ran bir kentleşme olgusu olmuştu. Kırlar boşaldıkça, ülkenin gıda maddelerine

bağımlılığı artmıştı. Geleneksel olarak güçlü olan pazar artık bankalar ın

gücüne ve fiyatlar ın kontrolüne bağımlı hale gelmişti. Nüfusun % 10’luk bir

bölümü, gelirin %40’ını elinde tutuyordu.1

Şah, ekonomik gelişmeye önem verirken, halkın geleneksel yapısını,

dini duygular ını dikkate almıyordu. Amacı İran’ı modern ve laik görüntüsü

ağı

r basan bir ülke durumuna getirmekti. Ülke her geçen gün biraz daha



162

Batı’nın etkisi altına giriyordu. Ülkede bulunan onbinlerce Batı’lı danışman

kar şısında, İran halkı derin bir aşağılanma duygusu içindeydi. İran’ın dini ve

geleneksel değerlerine ters düşen Batı’nın toplumsal ve kültürel değerlerini,

Şah’ın taklit etmesi halkı rahatsız etmekteydi. Şah’ın Batılılaşma programı

özellikle de ruhanilerde derin bir nefret uyandırmaktaydı. Çünkü, bu planlar

onlar ın özellikle yargı organlar ında sahip olduklar ı, dini otoritelerinin ciddi bir

şekilde sarsılmasına neden oluyordu. Şah’ın getirdiği kurallar hem yargı

organlar ında “emmamesiz” (sar ıksız) insanlar ın üst sıralarda oturmasına,

hem de Medeni Kanununun genişletilmesine hükmediyordu. Özellikle

kadınlar ve azınlıklara verilen haklar dini çevrelerde tepki uyandır ıyordu. Bu

kurallar din adamlar ında aşır ı tepkilere yol açmakta ve 1976 yılından itibaren

protesto gösterilerine neden olmaktaydı. Onlar, Şah’ın, Batı’yı değil, İslam’ın

köklü adabını, örnek alması gerektiğini savunuyorlardı.2

Şah, İran tarihini, İslam öncesi monar şilere dayandırmak amacıyla,

Büyük Kuroş (Siros) taraf ından kurulan İran Monar şisinin 2500 yıldönümünün

görkemli kutlamalar ında, halkının özelliklerini göz ardı etmiştir. Bu heyecan

verici gösterilerde, Şah, halkının, İran “Rönesanssına” katıldığını hayal

etmekteydi.

Şah’ın görkemli gösterişleri ile Batı’ya hayranlığı ve bağımlılığı

birleşerek dozu giderek artan toplumsal tepkilere yol açıyordu. Böylece yavaş

yavaş toplumun her kesiminden insanlar (esnaf, kent yoksullar ı, din adamlar ı)

görece olarak özgür yerler haline gelmiş tek mekan olarak camilerde

örgütlenen bir birlik filizlendirmeye başlı

yordu.Ekonomik ve toplumsal dengesizliğin yanında, İran’ın siyasal yapısı

da, halkın siyasal yöndeki taleplerine cevap verebilecek nitelikte değildi.

Kitlelerin siyasal katılımını sağlayacak kurumlar ın yokluğu da sosyo-

ekonomik gelişme ile siyasal gelişme arasındaki dengesizliğin artmasına yol

açmıştı. Modernleşme sonucu ortaya çıkan yeni toplumsal sınıflar ın

1 Gresh, Vidal, a.g.e., s. 90.2

M. Muhammedi, Tehlili Ber Engelab (Devrimin Analizi), Amir Kabir Yayınevi,Tahran, 1366(1987), s. 68. Ayr ıca bkz. Murteza Mutehheri, Piramune EngalabeEslami (İslam Devrimi Hakkında), Efset Yayınevi, Tahran, T.Y.



163

taleplerini kar şılayacak mekanizmalar gelişmediğinden kitleler, sisteme

yabancılaşıyordu. Siyasal yapı oldukça geri ve siyasal güç Şah’ın elinde

toplanmaktaydı. Demokratik normlar her geçen gün biraz daha azalmaktaydı.

Çeşitli sınıf ve gruplar ın rejime kar şı tavır aldıklar ı görünüyordu. Siyasal yapı,

bu muhalefeti kendi içinde yatıştırabilecek mekanizmalara sahip değildi. Her

türlü muhalefet baskı altında tutuluyordu.1

Şah ülkeye döndükten ve ekonomik darboğazın ülkenin aleyhine

sonuçlanan bir antlaşmayla giderilmesinden sonra; devlet içinde yerleşen

muhalefeti sindirme harekatı

na girişti. Çok sayı

da dergi ve gazeteyasaklandı, basımevleri kapatıldı, kitaplara el kondu, basılacak ya da halka

duyurulacak her söz sıkı bir sansürden geçmeye başladı. Hak taraf ından

sevilen gazeteciler hapse atıldı. İran’ın en önemli yazarlar ından olan

Karimpur Şirazi, Musaddık’ı desteklediği ve halkı Şah’a kar şı yönlendiren

yazılar yazdığı gerekçesiyle hapis cezasına çarptır ıldı ve daha sonra hapiste

kendisini öldürdüğü duyuruldu.

Musaddık hükümeti ve bu cephenin üyeleri Cepheyi Milli (UlusalCephe) mahkemeye verildi. Binlerce taraftar hapishanelere kondu.

Musaddık’ın Dışişleri Bakanı Hüseyin Fatimi hapsedildikten sonra öldürüldü.

Adalet Bakanı da aynı akıbete uğradı.

Bu arada işçi hareketleri de hızlanmıştı. Petrol Konsorsiyumunun ilk

faaliyet yıllar ında, Abadan petrol işçileri, kendi ücretlerinin artması için grev

karar ı almışlardı. 1957 yılı sonbahar ında Mescidi Süleyman ve Agacari petrol

işçileri de ücretle ilgili sorunlar ın giderilmesi için grev yapmışlardır. İranhapishaneleri işçi birlikleri üyeleri ve parti mensuplar ı ile dolmuştu. Şah bu

yolla hakimiyetini sağlamayı düşünüyordu.1

1953 Aralık ayında Şahın aleyhine gösteri yapan öğrencileri

susturmak için üniversite binasına girerek, olaylar ın daha da büyümesine

neden olundu.

1

M. Muhammedi, a.g.e., s. 72. Ayr ıca bkz. Fred Halliday, “Niruhaye Mokhalef Dar Jameye Iran Che Kasani Hastand ve Che Mikonand?”, Birikim, 8: 48. (Şubat 1979),ss.11-15.



164

Komünizmle mücadele adı altında orduda temizlik harekatına girişildi.

Çok sayıda subay ve astsubay öldürüldü. Bir kısmı ise (282 subay) 3 ilâ 15

yıl süren hapis cezalar ına çarptır ıldı.

İran Anayasası gereğince meşruti bir krallık olmakla birlikte,

Musaddık’ın devrilmesinden sonra “Hür Dünyanın” her türlü desteğini gören

Şah, sınırsız egemenlik sahibi olmuştu. En küçük ayr ıntıya kadar kanun

yapıcılar ve yöneticiler üzerinde söz sahibi olmuştu. Seçimler öncesi

parlamentoda kimlerin bulunacağını önceden saptar, bütün milletvekilleri

parlamentoya girmeden önce, tarihsiz bir istifa dilekçesi imzalatmakta,bakanlar Şah’ın isteğine göre atanıp-azledilebilmekteydi. Bu durum, özgür bir

yönetici kesimin yetişmesini önlemekle kalmamış, tüm yönetimde rüşvet,

iltimas ve kayırmacılığın artmasına neden olmuştur.

Musaddık’tan sonra Şah, ulusun itiraz edilmez bir önderi haline

gelmiştir. Ülkenin bütün politikacılar ı, onun birer kuklası durumuna gelmiştir.

İktidar ını güçlendirmek amacıyla Şah, 1956 yılında İran Gizli Polis Teşkilatı

SAVAK’ı kurmuştur.2

Ülkede Şah taraf ından iki parti kurdurulmuş, bunlardan birine Milli Parti

(İktidar Partisi), diğerine de Halk Partisi (Muhalefet Partisi) denmişti.

Fred Holiday, kapitalist ülkelerin siyasetleri ve ekonomik ilişkilerine

dayanan II. Pehlevi iktidar ını militarist bir diktatörlük olarak nitelemektedir.3

Devrimin oluşum nedenleri, ekonominin hızlı gelişmesine paralel

olarak toplumdaki gelir dağılımının eşit olmaması ve siyasal yapının, farklı

sınıf ve gruplar ın taleplerini kar şılamamasına bağlıydı. Şah’ın sürekli Batı’ya

doğru ilerlerken geleneksel yapıya sahip halkın tepkilerini göz ardı etmişti.

Ancak Şah’ın İç Politikası kadar Dış Politikası da tepkilere yol açmıştı. Şah,

Orta Doğu’da ABD’nin en sadık dostu ve doğal müttefiki olarak onun

çıkarlar ının bekçisi durumundaydı. Bu çerçevede Amerikan yönetimleri

1 Dünya Dergisi, Sayı 12, Şubat-1975, s. 66.2

Bijen Jazani, a.g.e., s. 112.3Fred Holiday, Diktatori ve Touse Sermaydari Dar İran, Çev. Fazullah Mikain, Tahran,Amir kabir Yayınlar ı, 1980, s. 48.



165

bölgedeki çıkarlar ını korumak düşüncesiyle bu ülkeye aşır ı derecede silah

satmıştı. Şah’ın bölge polisliğini üstlenmesi, İran’lılar taraf ından bağımsızlığın

yitirilmesi olarak niteleniyordu. Şah ABD’den aldığı silahlarla bir taraftan

bölgedeki durumunu güçlendirmeyi amaçlarken, diğer taraftan içeride

oluşturduğu baskı yönetimiyle, ortaya çıkabilecek muhalefeti kontrol etmeyi

düşünmekteydi.

Şah’ın ülke içindeki baskılar ı ve bölge çapında uyguladığı Dış

Politikasına kar şı oluşan tepkiler nihayet halkın sokak gösterileri

başlatmalar ı

yla devam etti. Gösteriler Şah rejimine kar şı

açı

k bir savaşı

mı

ifade etmekteydi. Her seferinde şehit kortejlerin de içinde yer aldığı ve sene

boyunca devam eden gösterilerin arkası kesilmiyordu.

c. İran’ın II. Pehlevi Dönemindeki (1953-1963) Durumu

21 Ağustos 1953 darbesi ABD ve İngiltere’nin işbirliği ile yapılmıştı.

ABD, özellikle İran’ın ekonomik kaynaklar ını, özellikle petrol hammaddesinin

elde edilmesi için siyasal faaliyetlere başlamıştı. Sonuçta, İran’da petrol

ayr ıcalığına sahip bir konsorsiyum oluşturularak, petrol şirketi örgütünü

kontrol altına alıp, kendi amacına ulaşmış bulunmaktaydı.



166

Bu konsorsiyumdaki ülke paylar ı şöyle gözükmektedir: 1

Şirketin Adı Ülkesi HisseOranı

Anglo Iranian Oil Company

Royal Dutch-Shell

Compagnie Française des Pétroles

Standard Oil of New Jersey

Socony-Vacuum Oil

Standard Oil of California

Gulf Oil Corporation

Tekxas Oil Company

İngiltere

Hollanda

Fransa

Amerika

Amerika

Amerika

Amerika

Amerika

% 40

% 14

% 6

% 8

% 8

% 8

% 8

% 8

TOPLAM %100

Konsorsiyum oluşturan şirketler, antlaşma uyar ınca yeni kurulan

National İranian Oil Company (NIOC) adına bu ayr ıcalıktan yararlanacaklar

ve kârlar ından bu şirkete %50 pay vereceklerdi.

Konsorsiyum antlaşmasının ABD lehine sonuçlanmasıyla birlikte, ABD

yardımlar ı İran’a akmaya başladı. 1955 yılında, yabancı mallar ın İran’a ithali

artmıştı. Ham petrol üretiminin artması ile altı yıl içinde yapılan bir milyar

dolar yardım, her çeşit yabancı mallar ın ithalini kolaylaştırmıştı. Birkaç yıliçinde, yüzlerce tüccar, yabancı sermayedarlarla ilişki kurarak, bu yoldan

gelirlerini artırmışlardı. İlişkisi fazla olan tüccar, daha fazla gelire sahipti.

Ticari şirketler yabancı mal tekelleri kurmuşlardı.2

1

Şükrü S. Gürel, a.g.e., s. 89.2 Bijen, Jazani, Vegayeye Sisaleye, İran (İran’ın 30 Yıllık Olaylar ı), Tahran, ÇemenBas ımevi, 1979, s. 48.



167

a. Ak Devrim

Başbakan Amin’in istifası üzerine Şah, o zamana kadar oynadığı iktidar temsilcisi rolünü bıraktı ve sözde bir “Halk İmparatoru” olarak ortaya

çıktı. Artık resimlerde Ordu Başkomutanı olarak üniforması içinde kendini

göstermiyor, İran köylüsüne yardım etmeye hazır bir halde sivil elbiselerle

resim çektiriyordu. “Yukar ıdan aşağıya devrim” propagandası ile bu “Ak

Devrim”i 6 maddelik bir program halinde halk oyuna sundu. Program verilen

oylar ın %98’i ile kabul edildi. 1963 yılında yürürlüğe girdi. Bu programın 1. ve

3. maddeleri, büyük toprak sahiplerinin kayı

plar ı

nı

kar şı

lamak için basit veustaca bir yolu hedef alıyordu. 3. madde, toprak reformu ile birlikte finansman

sağlanması için devlet fabrikalar ının pay senetlerinin satılmasını

öngörüyordu. Bunun amacı açıktı. Toprak dağıtımı ile feodal sistem

kaldır ılacak, aynı zamanda da eski toprak ağalar ına devlete ait kuruluşlar ın

hisseleri satılarak sosyal ve mali üstünlüklerini yeniden garanti altına alma

f ırsatı sağlanacaktı. Zamanın feodal ağalar ı, bu rol değişiminden son derece

hoşnut kaldılar, yüksek üretimli bir tar ımla zaten ilgilenmiyorlardı. Bu yüzden

verimsiz topraklar ı, yüksek kar getirecek sanayi paylar ı kar şılığında

değişmeye hazırdılar. Burada da üretimin yükselmesiyle değil, sömürü ile

ilgileniyorlardı.

Daha önce yedişer yıllık iki plan dönemi geçiren İran, üçüncü plan

dönemine, beş yıllık olarak Ak Devrim’le beraber uygulamaya başlamıştır. Bu

plan, sanayi ve altyapı dallar ında bir çok gelişmelere neden olmuştur. Demir-

çelik fabrikalar ı

, yerel su ve elektrik kurumlar ı

, üniversiteler, yüksek teknikokullar, sosyal hizmetler ve sigortalılar, bu planda yer alan çalışmalarla

geliştirilmeye çalışılmıştır. Bu dönemde, bakanlıklarda da yeni yeni

örgütlenmelere gidilmiştir.1

Şah, uyguladığı bu reformlar ı, dünya çapında bir propaganda ile

dünyanın her köşesine yaymaya çalışmıştır.

1 Devlet İstihdam ve İdari İşler Teşkilatı, s.100.



168

b. 1963 Ayaklanması

Yapılan toprak reformunun köylünün lehine olmadığının görülmesiüzerine, halkta bir kıpırdanma başladı. Ücretlerin azlığı, geçim standardının

düşmesi üzerine işçi hareketleri hızlandı. Bu hareketleri Şah, gizli polis örgütü

ve ordusuyla kanlı bir şekilde bastırma yoluna gitti. Bu dönemdeki bazı işçi

grevleri aşağıda verilmiştir.

- 1960 yılında Tahran Tuğla Kurumlar ı işçilerinin %30 ücret zammı

için giriştikleri grev (sonuçta 50 kişi ölmüş, yüzlerce kişi yaralanmıştır).

- Yine aynı yılda Tahran mezbaha ve maden işçilerinin ortaklaşa

direnişi (13 yaralı, 15 tutuklu).

- 1961 yılında Mescidi Süleyman petrol işçilerinin ücret azlığını

belirterek greve gitmeleri.

- Yine aynı yılda Rest Tekstil Fabrikası, TV, Güney Petrol, Tahran

Rafinerisi işçileri de iş yasasının değiştirilmesi için grevde bulunmuşlardır.

- 1962 yılında Tahran Tuğla Fabrikası kurumlar ında tekrar 25 binkişinin greve gitmesi.1

Şahın anti-demokratik uygulamalar ına kar şı, işçi kitleleri ile birlikte,

öğretmenler, öğrenciler, esnaf, köylü vs. herkes rejime kar şı çıkmışlardır.2

1961-63 yıllar ı arası, İran tarihinde tayin edici bir dönem olarak kabul

edilmektedir. Günümüzdeki İran politikasının önde gelen bir çok ismi, 1951-

53 dönemi bir kenara bırakılacak olursa, en esaslı siyasal mücadele

eğilimlerini bu dönemde almışlardır.

Söz konusu dönem, yalnız Ayetüllah Talagani, Mehdi Bazergan, Ali

Şeriati gibi kişilerin parladığı bir dönem olmakla kalmayıp, İslam Devriminin

önderi Ayetüllah Humeyni’nin de İran siyasi sahnesine ilk kez çıktığı dönem

olması bakımından önemlidir.3

1

İran Devrimci Örgütü M.L., Harekate Karegari Dar Iran, Tahran-1978, s. 66.2 a.g.e., s. 63.3 M. Abbasi, Tarihi Enghilabı İran (İran’ın Devrim Tarihi), s. 567.



169

Uzun yıllar İran’ın en büyük din otoritesi olan Ayetüllah Borocerdi’nin

1961 yılında ölmesi üzerine, din adamlar ı İran siyaseti ile ilgilenmeye

başlamış ve etkilerini artırmışlardır. Ayetüllah Humeyni, bu dönemde, din

adamlar ı arasında, rejimin en uzlaşmaz kar şıtlar ından biri olarak ün

kazanmıştır.

Ayetüllah Humeyni, Amerikalılar ın İran toplumsal yaşamında artan bir

biçimde söz sahibi olmalar ına, İsrail’i, İran Silahlı Kuvvetlerini, ticareti vs. gibi

alanlardaki etkilerine kar şılık dikkatleri çekerek, Şahlık rejimine şiddetli

eleştiriler yöneltmiştir. 1963 yı

lı

nda ilan edilen Ak Devrim’e de tepkigöstererek, bu girişimin İran’ın kültürel kişiliğini yok etme hedefine yönelik

olduğunu, toplumsal yaralar açacağını ve İran ekonomisinin “Ak Devrim”

aracılığı ile dışa iyice bağlı hale getirilirek, çökertileceğini savunmuştur.

İran’daki Amerikan askeri personeline İran’da işledikleri suçlardan

dolayı bağışıklık taşıyan bir yasanın çıkar ılması üzerine, Ayetüllah Humeyni

bir kez daha baş kaldırmış ve yasayı İran’ın ulusal egemenliğine indirilmiş bir

darbe olarak yorumlamıştır. Bunun üzerine, 4 Haziran 1963’de polisHumeyni’yi tutuklamıştır. Humeyni’nin tutuklanması, Kum’da ayaklanmaya

yol açmış, bu ayaklanma giderek Tahran, Meşhet, Tebriz ve İsfahan’a

sıçramış ve 10 bin kişinin öldürülmesi ve yaralanması sonucu bastır ılmıştır.

İran tarihinde 15 Khardad ayaklanması olarak geçen bu büyük

eyleme, bugünkü İran politikasında görülen bir çok isim katılmıştır. Örneğin,

Beni Sadr, Ayetüllah Halhali, Ayetüllah Motehari, Ayetüllah Montezeri.

1963 ayaklanmasından sonra Şah, gizli istihbarat örgütü aracılığıyla

yürüttüğü baskı daha da arttı. Sayısız İranlı bu ayaklanmadan sonra

öldürülmüş yada tutuklanmıştır.

Ayaklanmanın önderi olarak görülen Ayetüllah Humeyni, 1964 yılında

sürgüne gönderilmiştir. Türkiye’nin Bursa ilinde 11 aylık ikametle başlayan

sürgün yıllar ı, Irak’ın Necef kentinde 14 yıl ve son olarak da Fransa’da 3.5 ay

sürdükten sonra son bulmuştur.



170

Tüm baskı ve zulüm koşullar ına rağmen, 1963 ayaklanmasını izleyen

yıllar 1979’daki İslam Devriminin temellerini atan gelişmelerle geçmiştir.

Ayaklanmanın ardından, bir dizi düşünür, yazar ve sanatçı yeni edebi temalar

geliştirerek, Devrimin fikri temellerini hazırlamışlardır. Bunlar arasında en

önemli yeri Celâl Al-i Ahmet, Samed Behrengi ve daha sonra Ali Şeriati yer

almıştır.

D. İslâmi Hareketin Faaliyet Kazanması

1963 ayaklanmasının tarihsel işlevi, Şahlık rejimine kar şı, lâik akımın

öncülüğünde yürüyen muhalefet dönemine son vermesi ve devrimci İslami

akımlar ın ve gruplar ın Şahlık rejimine kar şı muhalefetin başına geçmesi

olmuştur.

1963 yılından 1979 yılına kadar, İran’da Şahlık rejimine kar şı olan

muhalefet, değişik eğilimlerde de olsalar birbirlerinden farklı gruplaşmalar

içinde de yer alsalar, İslamcı güçlerin eline geçmiştir.1

Bir anlamda, Musaddık hareketinin lâik kanadı etkisini yitirmiş,

Musaddık hareketinin İslami kanatlar ı ile 1963 ayaklanmasıyla ortaya çıkan

devrimci din adamlar ı Şahlık rejimine kar şı mücadeleyi sürüklemeye

başlamışlardır.

Bu dönemde İslam ve İran’ın öz kültürel değerleri eş anlamda

algılanmış ve İslami bazı akımlar ve gruplar için İran yurtseverliği,

özgürlükçülüğü ve hatta milliyetçiliğinin bir ifadesi haline dönüşmüştür.Kısacası, İslam, 1960’lardan başlayarak, İran devrimci mücadelesini yeni bir

ruhla ateşlemiş, muhalefet hareketine yeni bir içerik sağlamıştır.

Musaddık Cephesi’nin laik kanadını oluşturan ve Cepheyi Milli (Ulusal

Cephe) II ismiyle anılan cepheden; 1963 ayaklanmasından sonra Ayetüllah

Talagani ve Mehdi Bazangan’ın ayr ılarak İran Özgürlük Hareketini

kurmasıyla, bu cephe ortadan kalkmıştır. Cephenin bazı üyeleri yeniden

1 M. Abbasi, a.g.e., s.603.



171

örgütlenmişler, ancak İran içindeki açık faaliyetlerini durdurarak, İran dışına

çıkmaya karar vermişlerdir. Cephe, esas faaliyetini Avrupa ve ABD’deki İranlı

Öğrenciler Konfederasyonu’na kaydırmıştır.

Musaddık hareketinin laik unsurlar ı yıllar sonra 1977’de İran Cepheyi

Milli (Ulusal Cephe) Güçleri Birliği adıyla yeniden ortaya çıkmışlardır. İran

İslam Devrimi’nin zafere ilerlediği 1978 sonbahar ında ise tekrar Cepheyi Milli

(Ulusal Cephe) adını almıştır. Cepheyi Milli (Ulusal Cephe), Şahpur Bahtiyar

başkanlığındaki İran Partisi, Daryüş Foruhar’ın İran Millet Partisi ve Ulusal

Hareketin sosyalistlerinden oluşmuştur.Cepheyi Milli (Ulusal Cephe) lideri Kerim Sencabi, 1978 sonbahar ında

Şahın ısrarla başbakanlık teklifini geri çevirmiş, Fransa’ya giderek Humeyni

ile görüşmüş ve Cepheyi Milli (Ulusal Cephe)’nin İran İslam Devrimine

katkısına aracı olmuştur. Sencabi, Cepheyi meydana getiren örgütlerin

tümünün özlemlerini kapsayıcı biçimde Cepheyi Milli (Ulusal Cephe)’nin

ideolojisini şu üç sözcükle ilan etmiştir: Milliyetçilik, demokrasi, sosyalizm.

Ancak, 1963’den sonra İran’da Şah’a kar şı sürdürülen muhalefet

hareketinde İslamcı akımlar ın ve örgütlerin kazandığı ağırlık nedeniyle

Cepheyi Milli (Ulusal Cephe)’nin laik güçleri Musaddık dönemindeki siyasal

konumlar ıyla orantılı bir konuma, İran İslam Devrimi sırasında

erişememişlerdir.

Bunun nedenlerini en anlamlı bir biçimde Kerim Sencabi’nin oğlu Said

Sencabi açıklamaktadır 1:

“Musaddık dev bir isimdi ve öyle kaldı. Ancak, 1963 ayaklanmasından

sonra yetişen bizim kuşak için siyasal mücadeleye atılmaya karar verdiğimiz

dönemde Musaddık’çı eylem ve Musaddık’çılar nefeslerini tüketmiş gibiydiler.

Bu hareketin başını çeken babam ve mücadele arkadaşlar ı yeni koşullara

uygun bir görünüm içinde, yeni koşuldaki mücadeleyi omuzlayacak güç ve

yapıda değillerdi. Oysa o dönemde gerek Ayetulah Humeyni’nin kişiliğinde

öne çıkan din adamlar ı hareketi, gerekse Celâl Al-i Ahmed’in ve Ali Şeriati’nin

1 Sait Sencabi, Gozaşti Tarihi, Tahran, 1970, s. 102.



172

yaydığı fikirler, İslami bir devrimci çekim odağı haline gelmişti. Şahlığa kar şı

mücadeleye katılacak İranlı yeni kuşaklar ve halk için siyasal faaliyetleri

İslamcı düşünce ve eylemlerin dışında olamaz gibiydi. 1960’lar ın sonuyla

birlikte İslam düşüncesi ve hareketi, İran Devrimciliğiyle eş anlama gelmeye

başlamıştı”.

1963 ayaklanmasından sonra gelişen süreç, böylece İslam’ın, devrimci

İslam’ın damgasını taşıdı. Lâik akımlar, örgütler yada kişilerin İran

siyasetinde (liberal olsun, Marksist olsun) ikinci plana düşmeleri kaçınılmazdı.

Dolayı

sı

yla, 1979’da zafere ulaşan Devrimin, İslam Devrimi olması

darastlantısal değildir. İran’ın mücadele çizgisinin tarihsel bir sonucudur.

İşte vurgulanması gereken bu özellik, İran’da bugün devam eden

iktidar mücadelesinin ve sürtüşmelerinin İslami hareketin değişik kanatlar ı ve

eğilimleri arasında meydana gelmiş olması da başlıca nedenidir.

E. Devrimin Gelişimindeki Etkili Olan Olaylar

Şah rejiminin ortaya çıkardığı hoşnutsuzluktan dolayı oluşan böylesine

ulusal bir muhalefet, 1978 yılında sokak gösterilerine dönüştü. Şah rejimini

bu muhalefete kar şı destekleyen bazı kesimler de vardı. Özellikle ordu

mensuplar ı ve güvenlik görevlileri ilk başta Şah’ı desteklemekteydiler. Bu

destek Şah’ın devrilmesine kadar devam etti, ancak krizin önlenemeyeceğini

görünce desteklerini geri çektiler.

Bununla birlikte rejimden bir takım maddi ve manevi çıkar ı olançevreler, teknokrat sınıf ı ve bürokrasiden en üst makamlar ın sahibi

geleneksel elitler, Şah’ın toprak reformu sayesinde durumlar ı düzelmiş

zengin çiftçi kesimi de Şah’ı desteklemekteydi. Ancak bu gruplardan bir kısmı

oldukça dindar kimseler olduklar ından, devrimci liderler taraf ından kolayca

hareketin içine sokuldular. Bir kısmı da devrim sırasında saf değiştirerek

devrimi destekler bir tutum içine girdiler. Monar şiyi destekleyen vasıflı sanayi

işçileri bile bu harekete katılarak grevler yoluyla rejimin çökmesine katkıda

bulundular.



173

1963’ten 1973’e kadar geçen dönemde hemen hemen toplumun bütün

kesimleri rejimden memnun görünmekteydi. Çünkü bu dönemde hızlı

ekonomik büyümeye kar şılık enflasyonun düşük olmasından dolayı halkın

reel gelirlerinde bir artış gözlenmişti. Ayr ıca bu dönemde, işsizlik söz konusu

olmadığı gibi iş imkanı öylesine boldu ki, İran’a çalışmak için gelen ve

çoğunluğunu Afganlı ve Pakistanlılar ın oluşturduğu yabancılar ın akınına

uğramıştı. Fakat bu tarihten sonra gelir dağılımı hızla bozulurken, halkın

daha iyi bir yaşam standardı yönündeki talepleri de artmaya başladı.

Gerçi Şah, 70’li yı

llarda, petrol fiyat artı

şı

ndan ülkeye giren gelirin,çeşitli sınıflar arasında dağılması amacıyla, 1974 yılından itibaren, toplu

konutlar yapıp, düşük fiyatlarla halkın çeşitli kesimlerine satılması, tüccar ve

sanayicilere düşük faizli krediler verilmesi ve benzeri mali yardımlar gibi

hizmetler vermeye başlamıştı. Ama, devletin yaptığı yardımlar artan

enflasyonun gerisinde kalınca, gelir dağılımında bir bozulma meydana geldi.

Şah’ın planlar ının tutmamsıyla devlet sıkı tedbirler almaya başladı. Ama

durumda bir düzelme sağlanamadı. Bir yıl sonra, ortaya çıkan ekonomik

sorunlar ın etkisi ayr ıca tepkileri bastırmak amacıyla, 1964’ten beri Şah’ın

başbakanlığını yapmakta olan, Emir Ebbas Huveyda görevden alınarak

yerine, iyi eğitim görmüş ve tecrübeli bir bürokrat olan Cemşid Amuzgâr

atandı. Amuzgâr bir taraftan enflasyonla mücadele etmeye çalışırken diğer

taraftan ekonomiyi düzeltmek için sıkı bir program izledi. Fakat kredileri

dondurması ve kamu harcamalar ını azaltması bir çok sektörde durgunluğa

yol açtı. Bu durum, Cafer Şerif Emami’nin, Amuzgar’dan görevi devralmasına

kadar devam etmişti. Emami, kamu yarar ına bir takım programlar

uyguladıysa da toplumun tepkileri neticesinde yapıldı. Ancak hiçbir sonuç

alamadı sadece Şah’ın, dirayet ve iradesinin sarsılmasına neden oldu.1

Muhalefetin sokaklara düşmesi, 1977 yılından başlamışsa da,

oluşumu esas itibariyle çok daha öncelere dayanmaktadır. Fakat son şeklini,

Şah rejiminin, sokaklarda sorgulanması ve sınanmasıyla aldı. Ekim 1977’de

Ayetüllah Humeyni’nin oğlu Seyyid Mustafa Humeyni’nin, sürgünde yaşadığı

1 İrani, a.g.e., s. 34.



174

Irak’ın Necef şehrinde, meçhul bir şekilde öldürülmesi üzerine, halk, özellikle

de ABD Cumhurbaşkanı Carter’in dünyanın her yerinde insan haklar ına

titizlikle eğileceklerine ilişkin sözlerini de dikkate alarak, Şah’a kar şı protesto

gösterileri düzenlediler ve İmamın oğlunun anma törenlerini, siyasi mitinglere

dönüştürdüler. Bu tarih ayr ıca, İran’ın, büyük İslam düşünürü olan Ali

Şeriati’nin de, Şah baskılar ından dolayı kaçtığı İngiltere’de, aynı şekilde

öldürülmesine rastlıyordu.

İran İslam devriminin zafer yolundaki üçüncü büyük dönemeci,

Muharrem ayı

nı

n kutsal 9 ve 10.günlerinde dönüyordu (1978 Ocak). Tasuave Aşure adı verilen ve Hz. Hüseyin’in Kerbela’da şehit olmasına rastlayan

bu iki günde Tahran’da halk büyük kitle gösterilerine çağr ılmıştır. Tahran

sıkıyönetim komutanı olan ve “Tahran Kasabı” namıyla anılan General Ali

Oveysi, sokağa çıkma yasağı olduğunu hatırlatarak gösteri yapmak üzere

toplanacaklara ateş açılacağını söylediği halde, Ayetüllah Humeyni’nin

çağr ısı üzerine Tasua gününde 1 milyon, Aşure gününde 2 milyon kişinin

katılması ile gösteriler gerçekleşiyordu.

Gösterilerin öncülüğünü ömrünün 15 yılını Şah rejiminin zindanlar ında

geçiren ve özgürlüğüne kısa bir süre önce kitle hareketlerinin baskısı

sayesinde kavuşan Ayetüllah Talegani yapmıştır. Hemen yanında İslamcı

hareketlerin tanınmış önderlerinden ve düşünürlerinden İran İnsan Haklar ı

Komitesi Başkanı Mühendis Mehdi Bazergan ile laik muhalefetin lideri olarak

kabul edilen, Musaddık’ın örgütü Cepheyi Milli (Ulusal Cephe)’nin

yöneticiliğini yapan Dr. Kerim Sencabi de vard

ı

.

1

1. Tebriz Olayı (8 Şubat 1978)

Tebriz olayı, 2500 yıllık monar şinin yıkılması ve İslam Devrimi ile

sonuçlanan olaylar zincirini başlatıyordu. İslam geleneklerine göre Kum

kentinde ölenlerin anısına ölümlerinin 40.gününde (28 Şubat 1978).2 Çeşitli

1

Kiyami Khonin Tebriz, Kültür Bakanlığı Yayını, C.I., Tahran, 1983, ss. 9-16.2 Kamuran Cürün; Dış İlişkiler ve Türk Politikası, SBF Yayınlar ı No:531. Ankara,1973, ss. 364.



175

kentlerde anma toplantılar ı düzenleniyordu. Ülkenin 4.büyük kenti, Doğu

Azerbaycan’ın merkezi ve nüfusunun neredeyse tümü Türk olan Tebriz’deki

toplantı, polisin dini önderlere hareket etmesiyle büyük bir ayaklanma ve

kanlı çatışmalara dönüşüyordu. Ardında yüzlerce ölü bırakan Tebriz

ayaklanması, İran İslam Devrimi’nin dönemeç noktası oluyordu.

Bu kez Tebriz şehitlerini anmak için ülkenin çeşitli kentlerinde anma

toplantılar ı düzenleniyordu. Ülkenin çeşitli yerlerinde durum gerginleşerek,

Başkent Tahran’ın ardından ikinci büyük kent olan İsfahan’da da sıkıyönetim

ilan ediliyordu.

1

Bu arada Ramazan ayı

geldi. Ayetüllah Humeyni, Irak’tanyayınladığı mesajında Ramazan ayı boyunca halkın ve din adamlar ının

sürekli olarak camilerde toplanmasını, işlenen cinayetleri ve İslam

Cumhuriyeti kurulması hedeflerinin tartışılması çağr ısında bulunuyordu.

Ramazan boyunca giderek büyüyen bu kitle hareketi, Humeyni’nin

kişiliğinde önderini de bulmaya başlayarak, Humeyni ve halk arasında bir

iletişim kurulmuştu. Humeyni’nin her çağr ısında halk harekete geçiyor ve

halkın her hareketi ile Humeyni yüceliyordu.

2. Sinema Olayı

Olaylar ın bu denli büyümesi üzerine Şah’lık rejimi, din adamlar ının

itibar ını kırmak ve hareketin yaygınlaşmasının önüne geçmek amacıyla bir

komplo hazırladı.2 1978 yılı Ağustos ayında ülkenin en büyük petrol

rafinerisinin bulunduğu Abadan’da yüzyılın kaydettiği en büyük cinayetlerden

biri sahneye kondu. Abadan’daki Rex sineması kundaklandı (20 Ağustos

1978)3, kapılar ı kitlendiği için dışar ı çıkamayan 347 kişi yakıldı. Sinema

yangınını “çağdaş gelişmeye ve tekniğe” kar şı çıktığı iddia edilen dini

muhalefetin üstüne yıkmak, böylece gelişen devrimci hareketi parçalayarak

gözden düşürmek ve etkisiz bırakmak amaçlanmıştır.

1

Kiyam Khonin Tebriz; a.g.e., ss. 25-70.2 Sinama Rex ve Shah (Sah ve Rex Sineması) Tahran, 1980, ss. 32-34.3 Kamuran Gürün; a.g.e., s. 364.



176

Ne var ki, daha sonra Abadan sinema yangınının rejimin marifeti

olduğu ortaya çıkıyordu. Buna inanan halk muhalefeti daha da artmış duruma

geldi. Şah, halkın öfkesinden kendisini kurtarmak için Cemşid Amuzgâr

hükümetini feda ederek yerine, İslamcı çevrelere yakın olan, dini bir aileden

gelme Cafer Şerif Emami’yi başbakanlığa atadı. Emami, işbaşına gelir

gelmez “Kötü yönetime son vereceğiz ve ülkenin yasalar ını İslami yasalara

dayandıracağız, fuhuş ve kumar ı önleyeceğiz”, “Ayetüllah Humeyni’nin İran’a

dönmesine izin vereceğiz” şeklinde açıklamalarda bulunmuştu.

Emami, muhalefeti gözden düşürerek kitlelerden koparmak vedevrimci ayaklanmayı bu biçimde önlemek yerine, İslami maske ardına

sığınarak aynı amaca ulaşmayı deniyordu.

Emami’nin son vaadinden bir gün sonra, rejime kar şı yürütülen

mücadelenin tartışılmaz önderi Ayetüllah Humeyni halkın merakla beklediği

mesajını yayınladı. Bu mesajında; mücadele amacının Şah rejiminin

yıkılması ve bir İslam Cumhuriyeti kurulması olduğunu, halkın, rejimin

aldatmacalar ına kanmaması ve mücadeleye devam etmesi gerektiğinianlatıyordu.

Ramazan’ın ardından gelen Şeker Bayramı’nda gösteriler, Tahran’da

yüz binlerce kişinin sabahtan akşama kadar her gün yaklaşık 10 kilometrelik

yürüyüşler yapmasıyla yeni boyutlar kazanıyordu.

3. Sıkıyönetim

Ramazan Bayramı yürüyüşlerinden üç gün sonra, son günlerde

ölenlerin şahadetlerinin haftası nedeniyle Tahran’da büyük bir anma gösterisi

düzenlenmişti. 7 Eylül’de düzenlenen gösterilerde sayılar ı yirmi bini bulan

göstericiler ilk kez Silahlı Kuvvetler ile yakınlaşmaya başlıyorlar ve yürüyüş

yollar ında güvenlik önlemleri alan askerlere çiçekler sunarak “Askerler

kardeşimiz, Humeyni Önderimiz”, “Askerler Amerika’nın değil bizimsiniz”,

“Size çiçek veriyoruz, siz bize kur şun mu vereceksiniz?” gibi sloganlar

atılıyordu.



177

Gerek gösterilerin ulaştığı boyutlar, gerekse yöneldiği amaçlar ve

muhtemel etkileri, hükümeti telaşa düşürüyor, orduda bölünme

olasılıklar ından korkan hükümet 8 Eylül sabahı Tahran ve 12 ilde sıkıyönetim

ve sokağa çıkma yasağı ilan ediyordu.1 Ancak, sabahın erken saatlerinde

Tahran’ın yoksul kesimi olan güney mahallelerinde toplanan yüz binlerce kişi

yeniden gösteri yürüyüşü düzenliyor, göstericiler, Güney Tahran’ı başkentin

merkezine bağlayan Jale (Bugünkü adıyla Şüheda Şahitler) meydanına

geldiklerinde üzerlerine ateş açılıyordu. Çocuk, kadın ve yaşlı binlerce kişinin

öldüğü ya da yaralandığı katliam, İran devrim terörüne “Kara Cuma” ya da

akan kanlardan ötürü “Kızıl Cuma” adıyla geçerek, Devrimin Tebriz

ayaklanmasından sonraki ikinci önemli dönemecini oluşturuyordu. Emami

hükümeti bu olayla birlikte tüm etkisini kaybediyor, katliamın uyandırdığı

tepkiye İslami güçlerin dışında, siyasi akımlar ve güçlerde rejime kar şı

yürütülen mücadeleye katılıyorlardı. Gösteriler yeni bir ivme kazanarak

sürüyordu.

8 Eylül katliamından bir süre sonra Humeyni İran’daki Şah’lık rejimiyle

arasını bozmak isteyen Irak Baas rejimince Irak’ı terke zorlanıyordu.2

Kuveyt’e gitmek isteyen Humeyni bu ülke taraf ından kabul edilmeyince,

yakınlar ının ısrarlar ıyla Fransa’ya gitmeye karar verdi. Humeyni, 1978 yılı

Ekim ortasından 1 Şubat 1979’a kadar İran İslam Cumhuriyeti Devrimi’nin

karargahını Paris yakınlar ında küçük bir köy olan Nevphlae Chateau’da

kuruyordu.

Emami, Aralı

k ayı

nda hükümetten çekilerek, yerine GenelkurmayBaşkanı General Kulam Rıza Azhari başkanlığında bir askeri hükümet

kuruluyordu. Askeri hükümet Emami hükümetinin son dönemlerinde ülkenin

hemen her kurumuna bu arada en önemlisi Kürdistan eyaletindeki petrol

merkezlerine yayılmış olan grevleri önlemeye çalışarak işe başlamıştır.

1 M. Muhammedi, Tarihi Novin İran, a.g.e., ss. 122-129.2 Kamuran Gürün; a.g.e., s. 364.



178

Emami hükümeti zamanında, bir ölçüde özgürlüklerini kazanmış olan

basın kuruluşlar ı kapatılarak, petrol kuyular ı, radyo ve televizyon gibi önemli

merkezler askeri birliklerin denetimine sokuluyordu.

Azhari hükümetinin göreve başlamasından üç hafta sonra Hz.

Hüseyin’in Kerbela’da şehit düştüğü ve özellikle Şii mezhebi mensuplar ınca

kutsal ay sayılan Muharrem ayına giriliyordu. Humeyni, Muharrem ayını

“Kanın kılıca kar şı zafer kazandığı ay” olarak tanımlıyordu. İran’da devrimci

hareketin en son haddine vardığı Muharrem ayı, Azhari hükümetinin kurmak

istediği otoriteyi de yerle bir etmiştir.31 Ekim 1978’de 37.000 petrol işçisi greve başlamıştı.1 Dünya petrol

ihracatında ikinci sırada bulunan İran’da petrol ihracı bir yana kendi iç

tüketimini bile kar şılayamaz durumda üretim durmuştur.

4. Şah’ın Kaçışı

Şah, elindeki son çareye başvurarak, muhalefet hareketi içindenuzlaşabileceği isimler aramış, özellikle büyük muhalefet hareketinin laik

kanadına yönelmiştir. Ülke çapında saygınlığı olan fakat hiç kimsenin

yardımını sağlayamamakla birlikte Ulusal Cephenin yöneticileri arasında yer

alan Şahpur Bahtiyar’a yeni hükümeti kurmasını kabul ettiriyordu.

Şahpur Bahtiyar, ulusal cepheden ihraç ediliyor, muhalefete önemli

tavizler vererek işe koyuluyordu. Basının üzerindeki sansür kaldır ılarak,

üniversiteler açıldı. Ne var ki üniversiteler açılır açılmaz, buralara yinedirenişin merkezi haline geldi. Ayetüllah Humeyni, Şah taraf ından atanan

Bahtiyar hükümetinin yasal olmadığını ilan ettiğinden gösterilerin önü

alınmıyordu.

Bahtiyar hükümetinin de gösterilerin ve direnişlerin önüne

geçememesi üzerine, hareketi kırabilmek içinse gerekli zemini hazırlamak

için Şah, son şansını kullanarak Ocak 1979’da İran’ı terk etti.

1 Kamuran Gürün; a.g.e., s. 364.



179

Humeyni, 15 yıllık bir aradan sonra 26 Ocak 1979’da İran’a döneceğini

ilan etti. Bu karar kar şısında ülkenin her taraf ından milyonlarca insan artık bir

imam olarak anılmaya başlayan devrimin öncüsünü kar şılamak için Tahran’a

akın akın geliyordu.

Humeyni 1 Şubat 1979’da İran’a döndü. 5 Şubat’ta Bazergan’ı

Başbakan olarak görevlendirdi. 11 Şubat 1979’da da Bahtiyar

Başbakanlıktan ayr ılarak, Şah rejiminin bütün müesseseleri ortadan

kaldır ıldı.1

F. Devrim ve Humeyni’nin Gelişi

Bahtiyar hükümeti İmam’ın dönüşünü engellemek için bütün

havaalanlar ını kapatma karar ı aldı. Havaalanlar ı askeri birliklerce kuşatıldı,

karar olaylara yol açtı. Öfkeli yığınlar Tahran havaalanı çevresindeki

askerlerle çarpışmaya başladı.

Bu arada, sel gibi akan kitle hareketi kar şı

sı

nda silahlı

kuvvetler deparçalandı, bazı gösterilere askerlerin üniformalar ıyla katıldıklar ı görüldü.

Humeyni’nin ülkeye dönüşü, bu dönüşü engellemek isteyen askerler

arasında da kar ışıklıklara yol açtı. Özellikle hava kuvvetleri personeli karara

kar şı cephe aldılar.

26, 27 ve 28 Ocak 1979 günleri Tahran’da protesto gösterileri yapılıyor

ve kanlı sonuçlar ıyla büyüyerek gelişiyordu. 28 Ocak günü Tahran’ın

merkezinde bulunan ve bugün Devrim Meydanı adını taşıyan alandaonbinlerce kişi, hükümete bağlı birliklere kar şı silahsız olarak çarpışıyordu. 5

saat süren çarpışmalar ardında yüzlerce ölü ve yaralı bırakıyordu.

Bu olayın ardından çaresiz kalan hükümet bir karar alarak

havaalanlar ını açmak zorunda kaldı.

İmam Humeyni, belki de tarihin kaydettiği en kalabalık ve görkemli

kar şılama törenleri arasında 1 Şubat 1979 tarihinde Tahran havaalanına

1 Kamuran Gürün; a.g.e., s. 365.



180

ayak bastı. Humeyni, Devrim şehitlerinin gömüldüğü “Beheşt-i Zahra”da

yaptığı ilk konuşmada, Bahtiyar hükümetini yasa dışı ilan ederek halkın

yakında ezici bir çoğunluğunun arzular ını yerine getirecek olan bir hükümeti

atayacağını belirtti.1

Nihayet 5 Şubat 1979 günü, Mehdi Bazergan’ı geçici Devrim Hükümeti

Başbakanlığına atadığını duyurarak, halktan yeni hükümeti gösteri ve

yürüyüşlerle desteklemesini istedi.

Bazergan 8 Şubat 1979’da Tahran Üniversitesi kampüsünde 1 milyon

kişiye hitap eden konuşmasında yeni hükümet programını açıkladı.

Tahran’ın ortasında birbirine sadece birkaç kilometre uzaklıkta

bulunan iki hükümet ortaya çıkmış oldu.

Yıkılmaya başlanmış olan 2500 yıllık Monar şi ve Şah’ın 37 yıllık

baskıcı yönetimi son şansını deneyerek sokağa çıkma yasağının ilanı ile

birlikte Şah’ın Cavidan (Ölümsüzler) adını taşıyan, özel yetiştirilmiş muhaf ız

birlikleri, başkentin doğusunda yer alan ve devrime bağıllığını açıklamış olan

Duşantepe hava üssüne saldır ıya geçiyordu.2 Saldır ının gerçek hedefi Güney

Tahran’da bir okul binasına yerleşen İmam Humeyni’yi ve Devrim’in diğer

önderlerini öldürerek bir askeri darbe ile yönetime el koymaktı.

İmam Humeyni, halkı sokağa çıkma yasağına uymamaya çağırdı.

Devrim saflar ına katılmış olan askeri garnizonlar halka silah dağıtmaya

başladı. 10 ve 11 Şubat günleri Tahran’ın her köşesinde barikatlar yükseldi.

Birbuçuk yıla yakın bir süredir mücadele eden İran halkı iki gün süren kanlı,

silahlı çatışmalardan sonra, parçalanan ordu yönetiminin tarafsızlığını ilan

etmesiyle hedefine ulaşmış oluyordu. 11 Şubat 1979 günü radyo ve

televizyon binası, monar şinin son destekleri olan askeri ve sivil merkezler ile

SAVAK karargahı işgal edildi. İran İslam Devrimi nihayet zafere ulaşmış

oluyordu.

1 Humeyni’nin Konuşmas ı, Cilt:1, s. 32.2 M. Saidi, İran-i Azad (Özgür İran), Tebriz 1968, ss. 25-27.



181

G. Devrimde Rol oynayan Gruplar

a. Halkın Mücahitleri Örgütü

Devrim sırasında bir süre varlık gösterdikten sonra özellikle Halkın

Mücahitleri Örgütü ile Humeyni yönetimi arasında başgösteren ayr ılık iyice

artmıştır. Halkın Mücahitleri Örgütünün ülke çapında Humeyni aleyhine

başlattığı eylemler tam bir iç savaş biçimine dönüştü. Özünde tam bir yol

ayr ımı dönemi yaşanmaya başlandı. Yeni rejimi sarsabilecek bu savaşım

uzun bir süre sonra; ancak Irak savaşının patlak vermesiyle, rejimin milliyetçi

gelişimi, söz konusu örgüte tam bir darbeyi beraberinde getirmiştir. Bugün isedağılmış gibi görülen bu örgütün ülkenin çeşitli yerlerinde varlığını

sürdürdüğü bilinmektedir.

Kurucular ının hemen hemen hepsi Şah’lık döneminde öldürülen

Halkın Mücahitleri, Filistin mücadelesi ve onun en büyük örgütü olan Fetih ile

yakın ilişkiler kurmuşlar ve bir çok örgüt üyesi 1969-1970 yıllar ında

Ürdün’deki çarpışmalara katılmışlardı. Halkın Mücahitleri Marksist yaklaşım

ve terminolojiden etkilenmiş ve İslam ile Marksizm kar ışımı bir ideolojik çizgi

geliştirmiştir. Bu nedenle Şah’lık rejimi taraf ından kendilerine “İslam

Marksistleri” adı verilmiştir.

Programlar ı kollektivist bir ekonomi düzenini, kapitalist sınıf ın

tasfiyesini öngörmektedir. Sovyetlere kar şı, düşmanca olmayan bir tutumu

benimsemiştir. Bu nitelikleriyle, hem İran İslam hareketi içinde, hem de İran

solu içinde sayılmaktadır. Radikal görüşlerinin Ali Şeriati’nin damgasını

taşıdığı görüşü de yaygındır.

Örgütün ideolojik çerçevesi İslami olmakla birlikte solcu, radikal bir

çizgiye ve programa sahip olmalar ıyla İran özgürlük hareketinin eylem

planının çok ötesine geçmişlerdir. Başkanlığını Mesut Recevi’nin1 yaptığı

örgüt, özellikle üniversite öğrencileri arasında yaygınlık kazanmış ve

çizgisindeki değişik sol kesimler nedeniyle gerek “Marksist-Leninist” halk

1 Mesut Recevi; Fetih savaşçılar ından, uzun yıllar hapishanede yatan, kurucular kuşağına dahil yüksek düzeydeki en eski yönetici.



183

c. Bağımsız Din Adamlar ının Faaliyetleri:

1963-1979 arası İslami gruplaşmalar içinde bir başka ve büyük önemesahip grup, devrimci din adamlar ından oluşmuştur. Bu kesim, daha ziyade

Irak’ta, Necef’te sürgünde yaşayan önder Ayetüllah Humeyni ile yakın bağlar

geliştirmiş ve onunla ilişkilerini her zaman korumuştur. 1960’lı yıllarda ve

1970’li yıllar ın başında diğer İslamcı güçlere oranla pek göze çarpmayan bu

kesim, devrimci ayaklanmasının başladığı 1978 yılından başlayarak hem

ayaklanmanın başlatılmasında, hem sürdürülmesinde ve hem de zaferinde

tayin edici bir rol oynamı

ştı

r.Bu kesimde bulunan din adamlar ının önemli bir bölümü devrimden

sonra kurulan ve bugün İran’ın en büyük siyasal örgütü olarak parlamentoyu

denetimi altında tutan İslam Cumhuriyet Partisi’nin içinde örgütlenmiştir.

Diğer bir grup ise bağımsız yeni örgüt ya da grup bağı olmayan din

adamlar ından oluşmuştur.

İlk grubun tanınmış isimleri arasında İran Yüksek Mahkemesi Başkanı

ve İslam Cumhuriyet Partisi Lideri Ayetüllah Dr. Muhammed Beheşti, İran

Parlamento Başkanı Hüccetülislam Ali Ekber Haşimi, Rafsancani ve

Tahran’ın Cuma imamı, Humeyni’nin Yüksek Savunma Konseyindeki

temsilcisi Hüccetülislam Ali Hamaney bulunmaktadır.

Sözü edilen ikinci grupta ise güçlerini dinsel otoritelerinden ya da

siyasal mevkileri ve Şah’lığa kar şı mücadele sicillerinden alan, parti bağı

bulunmayan din adamlar ı vardır. Bunlar arasında tanınmış isimler, Ayetüllah

Hüseyin Ali Montazeri, Devrimden sonra devrim mahkemeleri başyargıcı

olarak ün yapan Hüccetülislam Sadık Halhali, devrim Muhaf ızlar ının

kuruculuğunu ve ilk başkanlığını yapmış olan Ayetüllah Lahuti’dir.

1963-1979 döneminde herhangi bir örgütsel bağı olmadan kuramsal

görüşleriyle dikkati çeken ve bir çevre oluşturan bireyler de islami hareketin

ilginç önderlerinden birini meydana getirmiştir. Bunlar ın en tipik örneği o

günkü Cumhurbaşkanı Abulhasan Beni Sadr’dır. Beni Sadr, 1951-53

döneminde Musaddık hareketinde bir genç militan olarak mücadele etmiş kişi



184

olarak 1964-1978 arasında yaşadığı Paris’te Cepheyi Milli (Ulusal Cephe)’ye

bağlı unsurlarla bağını hiç koparmamış, ancak bir yandan Necef’teki

Ayetüllah’ın oğlu olarak İslami bir ortamda yetişmiş olması sayesinde çok

sayıda dini çevre ile bağlar ı olagelmiş ve bütün bunlar ın yanı sıra özgün

görüşler getiren bir İslami kuramcı olarak çalışmıştır. Bu ilişkileriyle Paris’te

kendisine bir çevre edinmiştir.

d. Diğer Ülkelerde Faaliyet Gösteren Örgütler

1963 sonrasının İran’da hüküm süren çok ağır baskı ortamı bir çok

İranlı aydın ve devrimciyi yurtdışına itmiştir ve İran dışında çok geniş bir

alana yayılan İran muhalefet faaliyeti bir yapısal nedenden ötürü çok sayıda

kişi ve grubun, çok farklı ülkelerde oluşmasına neden olmuştur.1 Örneğin,

Filistin mücadelesinin geliştiği Lübnan, nüfusunun çoğunluğunun Şii’lerden

meydana gelmesi nedeniyle İranlı muhaliflerin bir bölümünün bar ındığı ve

faaliyet sürdürdüğü başlıca alanlardan biri olmuştur. Lübnan’da İran kökenli

din adamı İmam Musa Sadr’ın kurduğu Şii Gerilla Örgütü El-Emel’de bir çok

İranlı yer almıştır. Bunlar ın en ünlüsü Bazergan hükümetinde Savunma

Bakanlığı yapan, İran-Irak savaşı sırasında Huzistan cephesinde

komutanlığa getirilen Dr. Mustafa Çamran’dır. Çamran gibi İslamın birliğinden

çok Şii’ler arası bağlara önem veren ve bu yönde siyasal akım geliştiren bir

başka isim son Bazergan hükümetinde Dışişleri bakanlığı yapan Dr. İbrahim

Yezdi’dir. Yezdi ve eski dışişleri Bakanlar ından Sadık Kutbzade ve eski

Başbakan Yardımcısı Sadık Tabatabai İran dışında geçirdikleri uzun yıllar boyunca özellikle Suriye rejimiyle yakın ilişkiler kurmuşlar ve bu yüzden kimi

çevrelerde İran devriminin “Suriye Çetesi” sıfatıyla nitelendirilmişlerdir.

Gerek Çamran, gerek Yezdi ve gerekse Kutbzade şiddetli anti-Sovyet

görüşleri ve Şii unsurunu öne çıkaran tutumlar ı ile devrim öncesi ve sonrası

İran islami hareketinde kendine özgü bir kanadın temsilcileri olmuşlardır.

1 M. Abbasi; İran Devrim Tarihi, s. 98.



185

İran İslami hareketinin renkli yapısı bunlarla da kalmamaktadır. Çok

sayıda irili ufaklı İslami gruplaşma, 1963 sonrası dönemde İran siyasal

sahnesinde belirmişlerdir. Bunlar arasında İslam Fedaileri, İslam Mücahitleri

gibi örgütler ve gruplar ı saymak mümkündür. Bu irili ufaklı güçlerin önemli bir

bölümü devrimden sonra kurulan Devrim Muhaf ızlar ı’nı oluşturmuşlar,

devrimin doğurduğu bu yeni silahlı kuvvete destek vermişlerdir.

1979’da 2500 yıllık monar şi ve yar ım yüzyılı aşkın Şah’lık rejiminin

çökmesiyle ortaya çıkan iktidar boşluğunda, İslami hareketi yıllar boyu

oluşturmuş örgütler, gruplar ve kişiler bu anlamda otomatik biçimde iktidar odaklar ı halinde belirivermişlerdir.

Böylece, İran’da önce Devrim Konseyinde, daha sonra Parlamento’ya

da yansıyan iktidar, diğer yandan onu devralan İslami hareket, bütünselliği

olmayan, çok renkli ve kendine özgü öğelerden oluşan bir İslami hareketti.

1963 sonrası, Şah’lık rejiminin yıkılmasıyla ortaya çıkacak iktidar

boşluğunu doldurmak için yürütülen mücadeleyi, İslami hareketi ile laik

hareket arasındaki çekişme olarak biçimlenmemiştir. Bu mücadele sözü

edilen tarihsel olgu nedeniyle İslami hareketin değişik öğeleri arasında

oluşmuştur.

H. Dini Aydın

1. Din Aydınlar ı Arasında Farklı Dini Görüşler

Din aydınlar ı bir bütünü temsil etmemektedir. Onlar ın görüşlerinde ve

mücadele biçimlerinde farklılık mevcuttur. Genel olarak din aydınlar ı üç esas

gruba bölünmüştür.

a. Bilimsel İ slam : En ünlü temsilcisi Bazergan’dı; islamı batıl

inançlardan ar ındır ıp modern bilimler ve islamdan oluşan yeni, bilimsel bir

islam meydana getirmeye çalışıyordu. Bazergan bilimsel yöntemlerle din

hakkında modern bir yorum ortaya koyup, bilim ve din arasında kar şılıklı bir

bağlantı olduğunu göstermek için uğraşmaktaydı.



186

b. Din ve Dini Bilinç : Bu grup, insanın bilinç alanında meydana gelen

değişimlerden dolayı, dinde de bazı yeniliklerin ve değişimlerin gerekli

olduğuna inanıyordu. Bu düşüncenin dayandığı temel Kuran ayetleri ve dini

büyüklerin aktardıklar ı rivayetlerdi.

c. Devrimci İ slam : Şeriati’nin düşüncelerindeki görünür ve esas

amaç, toplumun farklı gruplar ı, özellikle (1960-1970) aydınlar arasında

sorumluluk duygusu ve mücadele ruhu yaratmaktı.

Siyasi dini akım, Sosyalist Müslümanlar, İran Halk Partisi, Jama

(Jonbeşe Enghelabi Mobarez Müslüman), Halk Mücahitleri ve Nehzete Azadı gibi bir sürü siyasi akımı içeren geniş bir kitleye hitap ediyordu. Dini aydınlar

akımının, din ve siyaset ilişkisini açkılamak için Ayetüllah Taleghani,

Bazergan ve Sahabı taraf ından yapılan çabalar ı unutmamak gerekir.1 Bu

akım dini ulemanın dışında kalan bir akımdır. Bazı etkili ruhanilerini yanına

alsa bile yine de bu hareket şiilikte yenicilik olarak ilmiyenin dışında bir

düşünce çizgisidir. Ancak ilmiyenin kar şısında değildir. Bu hareket temelde

islamdaki çöküş, batının istilası, siyasi ve ekonomik bağımlılık, baskı,diktatörlük ve komünistlere kar şı direniş niteliğinde meydana getirilmiş bir

harekettir.

Bazergan, ideoloji tartışmasında, kendi ideolojisini şu şekilde açıklıyor:

1950’li yıllar ın aydınlar ının amacı, İslam'i, batı kapitalizmine kar şı siyasi ve

sosyal bir sistem olarak yenilemekti. Bu yeni anlayışın öncüleri olarak da

Celal Ale Ahmet, Ali Şeriati, Halk Mücahitleri’nin kurucular ı, Jonbeşe

Enghelabi Mardome Müslüman (Jama) ve Nehzete Azadi’yi sayabiliriz.Bunlar ın hepsi batı kapitalizmi ve emperyalizmine kar şı İslam toplumsal

düzeniyle İslam'ın yeni ve siyasi yorumundan yana olan gruplardır.2

1

Muhammed Ahmedi, Harekete Azadi Beghsh ve Enghelabe İslami, Siyasal Bilimler Bölümü, Terbiyet Modarres Üniversitesi, Doktora Tezi, 2001, s. 217.

2 Hüseyin Beşeriye, Jameshenasi Siyasi, a.g.e., s. 260.



187

2. Dini Aydının Özellikleri:

Bu konuda en iyi tanım Suroosh’a aittir. Ona göre: Dini aydın hiçbir şekilde çelişkili bir terim olmayıp dinsiz dinci anlamına gelmez. Dini aydın

gayri dini dünyayı da bilen bir aydındır. Kendi ideolojisi dışında diğer

ideolojileri de bilmektedir ve dinin akılcı yönünü daha çok ön plana çıkartıp

unutulmaktan kurtar ır ve bilimsel gelişmelerden doğan şüphecilik yıkımını da

dinden uzak tutmaya çalışır.1

Bazergan dini aydın için bazı özellikler sayıyor:

1. Fanatizm ve gösterişten ar ınma, aynı zamanda özgür iradesini ve

hürriyetini koruyabilme.

2. Ulemalardan bağımsızlık ve düşünce zenginliği.

3. Kuran-ı Kerim’e ve öze dönüş.2

Yusufi Aşkeveri da dini aydın için bazı özellikler sayıyor.

Batıya bakış:

1. Batı kültürü bir iç yapıdır.

2. Bütün değil, bilim ve teknikleri kısmen taklit edilebilir.

3. Ülkenin geri kalışının asıl nedeni içerideki köklere dayanıyor.

Çözüm yolu kendine dönüş, modernizmin doğru yorumlanması ve onun

getirilerini inkar etmemek.

Genel usul, İslam'ın modern yorumu ve değerlere dönüş anlamında

islama bakış : Din ve siyasetin bütünlüğü, (dinin siyasete alet edilmemesi

kaydıyla) grup liderliğine ve çoğunluğa siyasi alanda değer vermek.3

1 Beşeriye, a.g.e., s. 334.2

a.g.e., s. 75.3 Hüseyin Yusufi Aşkevari, Nemayendegi ve Tejaddad Gerai Salhaye Ekhir Dar İran, İranFarad Dergisi, 6: 35, Ağustos 1996, s. 41.



188

3. Siyasi Dini Aydınlar ın Faaliyet Dönemleri

a) 1941 – 1953 yıllar ı arasında, dini aydınlar ın esas faaliyet yeri,Hedayet Camisi, Tahran Üniversitesi ve yeni kurulan öğrenci islami

dernekleriydi. Bu dönemde esas konu din ve bilimi uzlaştırmaktı.

b) 1953'ten 1961'e kadar dini aydınlar ın faaliyetinin temsilcisi Milli

Direniş hareketi olmuştur. Bunlar ın esas amacı diktatörlüğün her şeklini

reddetmek ve İslam'ı komünizm ve kapitalizmden daha üstün bir ekol olarak

tanıtmaktı. Bazergan ve Ayetüllah Taleghanı'nın eserleri bu doğrultudaydı.

c) 1961 – 1977 arası özgürlük hareketinin tesisi ve dini aydınlar ın

siyaset alanına girişiyle faaliyetler gelişip düşünsel eserler de oluştu. 1963-

1977 yıllar ı arasında siyasi partiler ve devlet muhaliflerinin bastır ılmasıyla bu

gruplar değişik doğrultularda faaliyetlerine devam ettiler.

4. İran –İslam Devriminde Dini Aydınlar ın Rolü

a) Liderlik

Aydın dini düşüncelerden etkilenen Nehzete Azadi İran (NAI)'dir ve

İslam devriminin zaferinde önemli rolü vardır. NAİ 1960'da kuruldu. Esas

kurucular ı Ayetüllah Taleghanı, Mehdi Bazergan ve Yedüllah Sahabı idi.

Düşünce doğrultusu Musaddıkçılık Müslümanlık ve anayasaya uyumluluktu.

Aynı zamanda dini ve milli bir kimlik taşıyordu. Bu teşekkül Milli Direniş

Cephesi içinden çıkmıştı ancak, onlarla arasında bazı farklılıklar vardı.

NAI'nin esas amacı dini güçler ve C.M. arasında bir yakınlık oluşturmak ve

Şah iktidar ının demokratikleştirilmesiydi. NAİ milli ve dini özellikleri nedeniyle

siyasi ve dini aydınlar taraf ından yönetiliyordu. Taleghanı dışında diğer bütün

liderleri gayri ruhani liderlerdi. Ancak, dini bir kimlik taşıdıklar ı için dönemin

ulemalar ıyla (Motahhari-Allame Tabatabii-İmam Humeyni ve bazı genç

alimler) yakın ilişkileri vardı. NAI'ın liderliği konusunda Abrahamiyan şöyle

yazmaktadır: Tahran'da Bazergan ve Taleghanı dışında diğer liderler

Yedullah Sahabı, İzzetullah Sahabı, Hasan Nezih, Abbas Şaibani-SadıkTabatabaii'den oluşuyordu. Ülke dışında Kuzey Amerika'da NAI'nin



189

faaliyetlerini İbrahim Yezdi, Mustafa Çehamran ve Abbas Amir İntizam

yönetiyorlardı. İslami devrim sırasında NAI'nin liderleri daha çok dini ve gayri

milli dini siyasi kültürlerin elçiliğini üstlendiler. Muhalifleri sahneye çıkıncaya

kadar NAI liderleri muhafazakar gruplardan bir itilaf oluşturarak Şah

hükümetine demokratikleşmesi için baskı uygulamayı amaçlıyorlardı. Ancak,

muhalefeti daha radikal bir şekil alıp saltanat sistemini tümden reddederek,

İmam Humeyni'nin liderliği belirginleşince, islami devrim fikir birliği ve geçici

islami devlete katıldılar.1

b) İ deoloji

N.A.İ.'nin ideolojisi milli hareketin aslını koruyup yenilikçi islam

hareketiyle birleştirmeydi. Düşünsel temellerini Musaddık'ın düşüncelerinden

almış, milli direniş hareketinin bir devamıydı. C.M. ile ideolojik irtibatı vardı.

N.A.İ.'nin temel düşünceleri reformculuk hareketinin başlangıcı sayılır.

Bazergan "Rahe Tey Şodeh" kitabında batı kültürü ve değerleri ile islam dini

ve kültürü arasında bir birlik sağlamaya çalışarak islamdan daha modern bir

yorum ve görüntü vermek için çabalıyordu. Bu düşünce hareketi İran

liberalizmi olarak bilinmektedir ve çoğu görüşlerini Avrupa toplumlar ından

almıştır. Hümanizm ve liberalizm bu düşüncenin temelini oluşturur. Onlar ın

ideolojik kollar ından biri de insan akılcılığına dayanan bilimcilikti. N.A.İ.'nin

liderleri, özellikle Bazergan, dini bilimsel olarak açıklayabilmek için çok çaba

harcamışlardır.2

1 Muhammed Ahmedi, a.g.e., s. 180.2 Kum kenti ilmiyesi siyasi propaganda bilimi, 1990, s. 66.

İslamiyet

D i n i y e

n i l i k ç

i l i k - İ s l a

mİ r a

n ’ l ı

İ s l a m i k i m

l i k

Yeni bilimlerinbulgular ı

İran’cılık



190

N.A.İ.'nin hedeflerinden biri demokrasi olduğundan parlamenterist

mücadeleyi daha çok ön planda tutuyor ve demokrasiye aykır ı radikal

hareketlere kar şı çıkıyordu. 1961'de, NAI'nin açılış töreniyle üç temel değeri

baz alarak harekete geçtiler. Genel olarak Bazergan'ın düşüncelerini bu üç

boyutta ele alabiliriz.

Bazergan 1940 yıllar ında din ve bilimin uyumlu bir ikili olduğunu

göstermekteydi. 1963'te siyasi faaliyetlere başladı. Ona göre: "Dini sadece

genel siyasi asıl değerlere ve iktidar ın hedeflerine belli bir seviyeye kadar

katı

lı

mda bulunabilir, ancak devlet makamlar ı

nı

n seçimine kar ı

şmaması

gerekirdi. Dini liderler kendi isteklerini siyasi liderlere kabul ettirmek için

konumlar ını kullanmamalıdırlar".1

Taleghani'nin düşüncesinin özelliklerini şu şekilde özetleyebiliriz:

"İnanç, ibadet ve itaat, birlik, milli hakimiyet ve halkın düşüncesine saygı,

insanın saygınlığı ve özgürlüğü, diktatörlüğe hangi şekilde olursa olsun

muhalefet etme, adalet ve eşitlik"2

Taleghanı'nın Rıza Şah diktatörlüğüne kar şı olma İslami Merkezde

kültürel ve düşünsel faaliyette bulunma, petrolün millileştirilmesini

destekleme, milli direniş hareketinde etkin olma, Halkın Mücahitleri örgütüyle

işbirliği ve hapisten çıktıktan sonra İslam devrimine katılma gibi bir siyasi öz

geçmişi vardı.

c) Seferberlik

N.A.İ. ve dini aydınlar islamın yeni yorumu ve batı kültürünü

birleştirerek modern bir ideoloji ortaya koymakta başar ılı olduysalar da bu

ideoloji halk tabanını kapsayacak güçte değildi; daha çok yeni orta sınıf ve

aydın kesimlerin dikkatini çekti. Ayr ıca bazı tüccarlarla işbirliğine gitmelerine

rağmen maddi güçleri çok fazla olmadığından sıkıntı içindeydiler. Faaliyetleri

daha çok büyük kentler ve özellikle Tahran'da odaklanmıştı ve bu seferberlik

1 Suzan Siyaveşi, a.g.e., s. 91.2 İran'e Ferda, 5: 21, Ekim 1996, s. 40.



191

için bir engel oluşturuyordu. Ancak, islam devrimindeki seferberlik rollerini de

inkar etmek mümkün değildi.

1977 yılındaki açık siyasi ortamda ve Şah'ın liberalleşmesiyle N.A.İ.,

daha aktif bir rol üstlenmek için çaba harcadı. N.A.I. liderleri hapisten

çıktıktan sonra zindanlardaki teşekkülleri organize etmeye başladılar. 5 Ocak

1979'daki "İran ve Siyah-Kırmızı Sömürge" adı altında çıkan makale üzerine

N.A.I.nin liderleri Humeyni liderliğindeki ulemaya katıldı ve ulema yoluyla

(camiler, medrese, mescitler, tekke ve zaviyeler vb.) seferberlik güçlerini ikiye

katladı

lar.

d) Organizasyon

N.A.I. nın devrime ilk katılımı devrim şurasında oldu ve organizasyon

amaçlı idi. Bu şura İmam Humeyni Paris'teyken devrim meselelerini organize

etmek, iktidar ın el değiştirmesi ve devrimci güçlerin iktidara geçmesi için

oluştu. Şuranın üyeleri zaman içinde Bazergan, Sahabı, Ayetüllah Beheşti,

Hamenei, Mehdevi Keni, Bahonar, Haşemi Rafsanjani, Musavi Erdebili, Beni

Sadr, Habibi ve Motahhari'yı başkan olarak seçtiler.

Şura 5 Şubat 1979'da Bazergan'i yeni devletin ilk başkanı olarak seçti.

İmam Humeyni ve devrim şurası geçici devletin görevlerini ve gelecek

iktidar ın şeklini belirlemek amacıyla genel referandum, halktan oluşan

Meclis–i Müassesan meclisinin oluşumu, yeni anayasanın kabulü ve meclis

için yeni seçimler, olarak belirledi.

Geçici hükümet liberal olduğu için radikal güçlere kar şı sadece 9 ay

dayanabildi.



192

5. Şeriati: Mezhebi Aydınlar ının Önderi

Şeriati'nin islam dininden algıladığı hayatın tüm boyutlar ını içerenideolojik bir inançtır. Bu anlayış toplumun üyelerinin görüşlerini ve öz

bilgilerini geliştirip harekete geçiriyordu.1

Şeriati'ye göre: “islam sınıfsal farklılıklara, cehalete, gericiliğe,

emperyalizme, haksızlığa ve sömürüye kar şı idi. Onun mantığında İranlı

aydınlar ın islami ulemanın tekelinden çıkartılıp ve emperyalizme ve

sömürüye kar şı güçlü bir islami güce dönüştürülmeleri gerekirdi. Şeriati'nin

ideolojisi büyük bir genç kitlesini etkiledi. Şeriati şehit olma, özgürlük için bir hareket ve adalete dayalı bir toplumun oluşumu için bir araç olarak

nitelendiriyordu” 2.

1

Abrahamian, Ibid, s. 574.2 Muhammed Amjad, "Az Diktatori ta İktidare Dini", Çev. Hüseyin Mofteheri, Tahran, SoghanYayınlar ı, 2001, s.100.



193

İran İslam Devriminde Dini Aydınlar ın Rolleri ve Etkililikleri



DeğişimfaktörleriMezhebiaydınlar

Hazırlama

Hazırlama

Hazırlama

Hazırlama

Oluşum

Oluşum

Oluşum

Oluşum

Zafer

Zafer

Zafer

Zafer

İdeoloji

Seferberlik

Organizasyon

Liderlik

Radikal islam: ŞeriatiLiberal islam : Bezirgan reformculukNasyonalist islamcılık: Özgürlük mücadelesiAnayasaya dayalı demokratik meşrutiyetiktidar ı, islam ve yeni bilimler arasında bir uyum sağlamak, emperyalizme sömürgeyekar şı mücadele, ulemadan bağımsızlık,batı ve liberalizmi örnek almak, demokrasi

Esnaf ın bir kısmıyla işbirliğine girmekFaaliyetlerin Tahran’da odaklanması

Muhafazakar gruplar ın Şah’a baskı yapmakamacıyla birleşmesi, “Kırmızı siyahsömürgesi” makalesinin yayınlanması

Liberal islam : Demokratik cumhuriyetçilikve saltanatın reddi.

İran-İslam cumhuriyeti

İmam Humeyni ve mücadeleci kültürübenimseyen gruplarla itilaf, gayri dini siyasalkültürlü gruplar ı dini liderle buluşturmak,seferberlik gücünü dini ulemayla birleşerekartırmak

Devrim şurası,Geçici devlet

Dini ulemayla yardımlaşmak özelilkleBezirgan’ın geçici devletine katılmak vebakanlar kurulunu oluşturmak

Milli direniş hareketiSiyasi akımlar

Sosyalist inançlılar, Jama, Halkmücahitleri örgütü, N.A.İ.Hezbe Mardome İranİslam merkezi, öğrenci dergisiTahran üniversitesi ve islamidernekler, Hedayet camisi

Taleghanı, Bazargan, Sahabi(Milli aydınlar)Şeriati (Din aydını)

Milli direniş hareketine katılım ve liderliğiRıza Şah diktatörlüğüne kar şı mücadele,petrolün millileşmesine kar şı mücadeleİkinci CM.de faaliyet

Zindandan teşkilat organizasyonu

Dini ulemayla yakınlaşmak özellikleŞeriati’nin ölümünden sonra



194

I. Milli Aydınlar

a) Liderlik

Cepheyi Milli veya ulusal cephe devrimci ve aktif bir grup olarak diğer

mevcut siyasi gruplar yanında devrimde önemli bir rol üstlendi. N.A.I., C.M.,

dini aydınlar (Şeriati Taleghanı, Bazergan vb.) bazı sol örgütler vb. devrim

sırasında halkı yönlendiren en önemli gruplar arasında yer alıyorlardı. Başka

bir değişle İmam Humayni'nin akılcı liderliğinde bütün bu gruplar devrimci bir

islam ideolojisinin çatısı altında toplanıyordu. Adı geçen gruplar ve öncüler

devrimin ideologlar ı olarak halkın seferberliği ve devrimin organizasyonu içinçabalıyorlardı. Aydınlar ın İran İslam devrimi liderliğindeki rolü ve değişik

aşamalardaki varlıklar ı organizasyon, seferberlik ve ideoloji tartışmalar ında

daha açık bir şekilde gözükebilir.

b) Organizasyon

1) Birinci Cepheyi Milli

C.M. organizasyon, gruplar ın oluşumu ve örgütlü iletişimleri

bakımından devrimde önemli bir grup olarak faaliyette bulundu. C.M. çatısı

altındaki teşekküller şu şekilde sıralanıyordu.

1. İran Partisi

2. Pan-İranist Partisi

3. Millete İran Partisi4. Mardome İran Partisi

5. Zahmetkeşan Partisi

1. İran Partisi : Bu parti 1944 yılında Zirek Zadeh, Şhapur Bahtiyar,

Moazzami, Allahyar Saleh gibi batıda eğitim görmüş siyasi muhalifler ve

aydınlar taraf ından kuruldu. Partinin iç siyasetindeki ideolojisi demokrasi, milli

egemenlik ve her çeşit diktatörlük iktidarlar ına muhalefet, il derneklerinin



195

tesisi, yerel gelenekler ve dillerin ülke bütünlüğünü muhafaza ederek

korunması üzerine duruyordu.1

Partinin işçiler ve esnaf diye iki kolu vardı Partinin İsfahan, Horasan,

Gilan, Şiraz vb. kentlerinde şubeleri bulunuyordu. Partinin dergisi Cepheye

Azadi adı altında yüksek tirajda yayınlanıyordu.2

2. Pan –İranist Partisi: En önemli amacı eski İran'ın ihtişamını geri

getirmekti ve Tudeh partisiyle mücadele üzerinde yoğunlaşıyordu. Petrolün

millileştirilmesinden sonra "Mellete İran partisi" onlardan ayr ıldı. Partinin

dergisi "Nedaye Pan İranist ve Nasyonalizm" ülke dışında ve "Bahre" ülkeiçinde yayınlanıyordu. 1970'lerin baskı ortamında devletin onlara kar şı daha

sert bir tutum izlemesine sebep oldu.3

Yukar ıdaki dergilere ek olarak Khak ve Khoon dergisini de

yayınlıyorlardı. Bu dergi bir süre için kapatıldı ve 1973'te yeniden yayına girdi

ve rejim muhaliflerini toplamak için büyük bir faaliyete geçti. Parti 1977'de

açık siyasi ortamın ilan edilmesiyle yeniden faaliyete geçti ve "Ahmet Ebne-

Ahmet" liderliğindeki "Ettehad Baraye Azadı" cemiyetiyle birleşti. Ocak

1978'de parti lideri Pezeşkpur mecliste 23 kişilik millet vekili grubuyla

milletvekilliğinden istifa ederek İmam Humeyni'nin taraf ına geçti.4

3. Millet-i İran Partisi : Bu parti Pan-İranist partisinden Fruher

liderliğinde ayr ılan bir partidir. Partinin tabanını öğrenciler ve üniversiteliler

oluşturuyordu. Dergisi Apadana adında ve yüksek tirajda yayınlanıyordu. Bu

partinin liderlikteki önemi bazı üyelerinin C.M.'nin merkez şurasında yer

almasından kaynaklanıyordu. 1970'lerin ortalar ında parti, C.M. yanında

rejime kar şı büyük mücadeleye girdi, bazı üyeleri yakalandı ve tutuklandı. Bu

partinin milliyetçi görüşleri vardı ve İran'ın siyasi, ekonomik ve toplumsal

olarak tam bağımsızlığı için çalışıyordu. Kanun egemenliği ve bütün

toplumsal sınıflar ın haklar ını korumaya yönelik faaliyette bulunuyordu.

1 Sosyalizm Hezbe İran, İran Partisi Yayın Merkezi, Tahran Bi Ta, ss. 4-5.2

Kerim Sanjabi, Haterat Sonjabi, Londra, Milliyon Yayınlar ı, 1989, s. 197.3 Mosahebe Keyhane Havai Ba Pzeşkpur , Yaz 1991.4 Medareki Dar Bare Hezbe Pan İranist Dar Enghelabe İslami, 1981, s. 3.



196

4. Mardome İran Partisi : 1952 Muhammed Nakhshab taraf ından

kuruldu. Partinin gazetesi "Piruziye Mardome İran"dı. 1963'te partiden

ayr ılmalar oldu ve O Jonbeşe Müslüman Mobarez partisini oluşturdu.

5. Zahmetkeşan Partisi : 1951'de kuruldu. Muzaffer Baghai ve Halil

Meleki partinin güçlü liderleriydiler. Bu parti milliyetçi, mezhepçi ve sosyalist

üyeleri bir arada bünyesinde bulunduruyordu ve çeşitli dergilerle (İlim ve

Heyet Şehit, 3. Güç vb.) kendi üslubunu yaymaya çalıştı. Bu parti ve

Mardome İran Partisi'nin temel ideolojisi Marksizm ve sosyalizmdi.

2) İ kinci Cepheyi Milli

Cepheyi Milli 1960'da ve seçimlere itiraz sonucu şekillendi.

Sancabi'nin dediğine göre Saleh ve Seyit Bağır Han evinde özel toplantılar

yoluyla özgürlükçü ve diktatörlüğe kar şı mücadelede geçmişi olan insanlar

milli partilere yardım amacıyla Musaddık'çı düşünce etraf ında toplanıp küçük

bir grup oluşturdular. C.M.'nin yaklaşık olarak üyelerinin sayısı aşağıdaki

gibiydi.1

Millete İran Partisi 300 kişi

Üçüncü Güç 200 kişi

N.A.I. 700 kişi

Partili olmayan üyeler 1.500 kişi

Öğrenciler örgütü 5.000 kişi1961'de Cephe seçimlerin şekli ve 3 öğrencinin tutuklanmasına tepki

olarak polislerle çatışmaya varan gösteri düzenledi. Gösteriye katılan

sempatizanlar ın sayısı 5.000 kişi civar ında tahmin edilmiştir. 2. C.M. 1960'lı

yıllarda Şah'ın toprak reformu, beyaz devrim ve diğer teşebbüslerine tepki

gösterdi ve bir bildiriyle "reformlara evet diktatörlüğe hayır" sloganıyla halkı

gösterilere davet etti.

1 Hatırate Sanjabi, a.g.e., s. 167.



197

3) 3 ve 4 Cepheyi Milli

1964'te 2. C.M.nin kapanışıyla 3. C.M. kuruldu ve faaliyete Mardomeİran Partisi, Millete İran Partisi, N.A.I. ve Sosyalistler Topluluğundan

temsilcilerle başladı. 1965'te merkezi şura üyelerinin büyük çoğunluğu

tutuklandı ve Cephenin liderine faaliyetlerin durdurulması için emir verildi.

Ancak, daha sonraki yıllarda üyeleri açık veya gizli gazete yayını, resmi

makamlarla yazışmalar, parti ve dışar ıdaki diğer gruplarla iletişim gibi

faaliyetlerde bulundular. 4. Cepheye Milli 1976'da oluştu. Resmi olarak

1977'de bir duyuru ile faaliyete geçti. Mardome İran Partisi, Milete İranPartisi, Sosyalistler Topluluğu ve İran Partisi cepheyi oluşturdular. Bu

dönemde C.M, devlete kar şı eleştirileriyle birlikte dini ulema, N.A.I ve diğer

mezhep gruplar ıyla yakınlaşarak rejimin yasa dışı olduğuna dair görüşlerini

belirledi ve bir sürü radikal girişimlerde bulundu.1 Bu stratejik değişmeler

yanında C.M. iç ve dış organizasyonlar ını sürdürüyor ve liderlere yazılar

yazıyordu. C.M. uluslararası kuruluşlar ı İran hükümeti aleyhine mevzi

tutmaya davet ederek rejime kar şı halk ve gruplar ın uyanmasında çok etkili

bir rol üstleniyordu. Sencabi Paris bildirgesinin önemi konusunda şu

açıklamada bulunuyor: "İlk defa ünlü bir siyasi örgüt İran saltanatının yasa

dışı olduğunu uluslararası seviyede resmi olarak açıklamış oldu."2

Di ğ er gruplar

Siyasi ortamın genişlemesiyle değişik gruplar ve partiler faaliyete

başladılar. "Nehzete Radikal" 1977'de batıda eğitim görmüş liberal aydın

Rahmatüllah Moghaddam Maraghai taraf ından kuruldu. Parti üyeleri

meshepler üstü bazı teknokratlardan oluşuyordu ve esas çekirdeği 1975

yılında 30 kişilik bir üniversite hocası ve düşünürden meydana gelmişti.3

1 Muctaba Maksudi Taghirate Siyasî ve Ejtimai İran, Tahran, Rozaneh Yayınlar ı, 2001, s.195.

2

Kerim Sanjabi, "Jebheye Milli Ba Mardom Sohbet Mikonod", Peyam Gazetesi, sayı:89,1980, s. 7.

3 Asnade Sefarete Amir Amerika, Cilt 25, Tahran Casusluk Yuvası Yayınlar ı, 1985, s. 21.



198

İlanlar, bildiriler tepkiler grubun rejim aleyhine en önemli eylemleriydi.

Genel çizgisi sosyal demokrattı ve C.M. ile yakın bir iş birliği içinde olmak

suretiyle devrimde etkili konuma geldi.1 İran Hukukçular Cemiyeti 1978'de

Kazım Habibi, Sencabi, Sami, Bazergan, Mogaddam Maraghai gibi adlar ı

içinde bulunduran ünlülerin imzasıyla Birleşmiş Milletler Genel Sekreteri'ne

bir yazı yazarak rejimi, insan haklar ı ve anayasanın ihlali, siyasi tutuklular ın

katliamı, tek partili sistemin hakimiyeti ve şiddetli sansürden dolayı şikayet

etti.2

c) Seferberlik

1970'li yıllarda özellikle 1976'dan sonra C.M., çoğu gösterilere,

grevlere veya direkt olarak katılıyor veya destekliyordu. 9 Ocak 1978'de

İttilaat Gazetesinde çıkan makaleyi cahilce bir yazı olarak niteleyip tepki

olarak halk gösterisini destekledi.3 Tebriz olayından sonra rejimi kınayarak

bütün çabalar ın milletin egemenliğinin tesisi üzerinde yoğunlaşması

gerektiğine kanaat getirdi.4

Bu ilanda dini ulemanın himayesi talep edilerek rejime kar şı

mücadelede itilaf ve devrimci seferberliği için ilk resmi adım atıldı. C.M. 21

Temmuz 1978'deki halk gösterilerinde diğer gruplarla ittifak kurdu. Cephenin

merkezi Tahran'daydı ve bu dönemde rejimin değişmesini hedefleyerek

dönem başbakanı Şerif Emami'den Savak'ın kaldır ılması, ordunun gelişigüzel

suçlara kar ışma yetkisinin feshi, yargının bağımsızlığı, düşünce ve basın

özgürlüğü, siyasi partililerin resmileşmesi ve siyasi mahkumlar hakkında halk

iradesini istedi.5 4 Eylül 1978'deki gösterilerde C.M. nin liderleri ve taraftarlar ı

sahnedeydiler ve Sencabi BBC ile yaptığı röportajda bu gösteriyi bir milli

referandum olarak nitelendirdi.1 Onlar ayr ıca diğer geniş kitleli gösterilerde de

islam devrimine kadar aktif olarak katılımda bulunup, şikayetler ve grevlerin

1 Gholamreza Sanjabi, Tarihe 25 Sale, Cilt 2, s. 28.2 Gholamreza Sanjabi, a.g.e., s. 28.3 Sanjabi, a.g.e., s. 286.4 İlamiyeh Kerim Sanjabi Dar Bare Khiyam Mardome Tebriz, 1978.5 Rozname Keyhan, 1979.



199

sanayi ve devlet merkezleri, okullar, ofisler ve üniversitelere yayılmasında

etkili bir rol oynadılar. C.M. nin gündeme getirdiği istekler eğitilmiş sınıf

taraf ından tutulduğundan taraftarlar ı hızla çoğalıp gösteriler ve mitinglerine

katılım oranı çok yüksek oldu. Resmi olmayan bir açıklamaya göre

gösterilere katılanlar ın seferberliğini %33 oranında C.M. üstleniyordu.2

d) İdeoloji

İslam devriminin zaferinden önce C.M. ve N.A.I. milliyetçi görüşleri

temsil ediyorlardı. Mücadelelerinde temel aldıklar ı istekler diktatörlük

zorbalığına kar şı mücadeleydi. NAI anayasaya dayanarak "Şah'ın görevi

hükümet değil saltanattır", demekle saltanat makamına dönüşmektir.3

Bu strateji devrime yakın yıllarda rejimi düşürme mücadelesi şeklinde

yön değiştiriyor ve Bazergan rejime hitaben şu şekilde konuşuyordu: "Biz

anayasa çerçevesinde sizinle son grup olarak konuşuyoruz. Devrimci gruplar

rejime daha radikal bir biçimde davranacaklardır. N.A.I. ve C.M.'in islam ve

islami rejime özel bir bakış açılar ı vardı. Çoğu milliyetçiler için mezhepler

insanlar için kişisel konular ıdır ve din siyasetten ayr ıdır "Bazergan'ın değişine

göre ulemalar ın görevi islam yoluyla ülkeye hizmet etmektir.4 Bu yüzden

İmam Humeyni, diğer ulema ve dini aydınlar taraf ından ortaya atılan islami

hükümet projesi milli gruplar taraf ından olumlu kar şılanmadı. Belli bir

dönemde diktatörlüğe, yabancılara kar şı ve özgürlük için mücadele, adalet ve

benzeri ortak isteklerden dolayı bu aydınlar ın bazılar ı (Bazergan, Sahabi,

Fruher, Taleghanı) ve dini liderler arasında bir itilaf oluştu. Michel Foucault

Pehlevi diktatörlüğü ortamında milliyetçi düşünce ve eylemlere baskı

konusunda şöyle yazıyor: "C.M. Musaddık'ın mirasçısıydı ve 15 yıldan beri

hareketsiz, siyasi ortamın değişmesini bekliyordu. Ancak bu Amerika'nın

1 Baghi, a.g.e., s.282.2

Ahmet Eşraf ve Naboo Azizi, Revayeti Az Jafar Hakpanah, a.g.e., s. 118.3 Mehdi Bezirgan, Müdafe Hob Dar Dadgah, Tahran Ekim 1979, s. 132.4 Manucher Muhammedi, a.g.e., s.132.



200

desteği olmadan imkansızdı. Bunlar milliyetçi politikalar izleyen güçlü bir

siyasi rejimi rüyalar ında görüyorlardı."1

Böylece bu dönemin en önemli milliyetçi düşünceleri olarak, demokrasi

ve milli egemenliğe inanç, her çeşit diktatörlüğün ve yabancı istilasının reddi,

toplumsal adalet, toprak bütünlüğünün korunması, medeni çerçeveler ve

parlamenter oluşumlar ın güçlenmesi vb. düşüncelere yer verebiliriz.

Bunlardan bazılar ı 1979'da devrimci devletin yeni sistemindeki organlar ında

etkili oldular. Bazılar ı da yasalar çerçevesinin dışına çıkamadığından bir

sonuca varamadı

.

2

1

Michel Foucault, İraniha Che Ruyahayi Dar Sar Dashtanend, Çev. Hüseyin Mensuri, Tahran1999, ss. 62-63.2 Hezb Sosyalist İran, İran Partisi Yayın Merkezi, Tahran Bita, ss. 4-5.



201

İran İslam Devriminde Milli Aydınlar ın Rolleri ve Etkililikleri



Değişimfaktörleri MilliAydınlar

Hazırlama

Hazırlama

Hazırlama

Hazırlama

Oluşum

Oluşum

Oluşum

Oluşum

Zafer

Zafer

Zafer

Zafer

İdeoloji

Seferberlik

Organizasyon

Liderlik

Meşrutiyet düşüncesiAnayasanın uygulanması

Üniversitelere ilan vermekNedeye Pan İranistve Nasyonalizm dergileri

Cepheyi Milliİran PartisiMardome İran PartisiEmekçiler Partisi

Nakhshab BaghaiMeleki

Saltanatın yok olması

İslam, demokrasi ve istiklal

GrevÜniversitelilere ve okullara ilan vermekDernekler (cephe azadi)

Pan İranist Partisi,Millete İran Partisiİkinci Cepheyi MilliÜçühcü Cepheyi Milli

Bahtiyar,Moghaddam Maraghai,

Dördüncü Cepheyi MilliNehzete Radiakl

Sanjabı, Pzeshkpoor,Frohur

Milli egemenlikBasın özgürlüğü

İlanlar Diğer gurplarla ittifak kurmakGösterilere katılmak



202

J. Marksist Aydınlar ın İslami Devrimdeki Rolleri

Halk Fedaileri Örgütü: Bu örgüt 1971'de iki grubun birleşmesindenmeydana geldi: Jazani ya Siyahkal grubu ve Tahran'daki Ahmetzadeh grubu.

Jazani grubu 1966'da Bijan Jazani (felesfe bölümü) Abbas Soorki (siyasal

bilimler) Muhammed Aştiani (hukuk), Hamit Eşraf (teknik), Aliakbar Safai

Farahani taraf ından oluşturuldu. Ancak, bu grubun bütün üyeleri Safai

Farahani ve Hamit Eşraf dışında Savak taraf ından tutuklandılar. Kalan iki kişi

iki bölümden oluşan yeni bir takım oluşturdular. 1. Orman grubu, 2. Kent

grubuSiyahkel olayından sonra Hamit Eşraf liderliği üstlenip, şehir içi gerilla

savaşı tezini örgüte sundu. Bu örgüt yasal yollardan mücadele veren diğer

siyasal gruplar ı eleştiriyordu. Çoğu üyesinin tutuklanmasına rağmen kalan

üyeler örgütün ilerideki operasyonlar ının organizasyonunu planladılar.

Elçiliklere saldırdılar, üniversitede Siyahkel olayının yıl dönümünde grevler ve

gösteriler düzenlediler ve birçok silahlı operasyon gerçekleştirdiler.

İran Halk Mücahitleri Örgütü : Bu örgüt Haziran 1963'ten sonra

silahlı eylemlere yöneldi. Örgüt kurucular ı Ayetüllah Talaghanı ve Bazergan

yeni düşüncelerin etkisi altında hareket edip islami toplumsal adaleti, eşitlik

ve özgürlük taraftar ı olmayı bilimsel bir ideoloji olarak tanımaktaydılar. Hatta

daha ileriye gidip islam ve Marksizmin benzer tutulan bazı taraflar ını

birleştirmeye çalıştılar. Ancak, bu uzun sürmedi. 1975'de örgütün giderek

Marksizme mehil göstermesinden sonra örgüt liderleri çoktan Marksist

olduklar ını açıklamışlardı bile.

a) İdeoloji

Halkın Fedaileri örgütünün kurucusu Bijan Jazani, Marksizmi iki grupta

sınıflandır ıyor. 1. Devrimci Marksizm, 2. Burjuva Marksizm.

Burjuva Marksizmi, Marksizmi sosyolojik ve ekonomik bir ekol olarak

tanımlıyor hatta işçi hareketlerine kar şı onu kullanmaya çalışıyordu. Halbukidevrimci Marksizm-Leninizm alt yapı ve üst yapının ilişkisinden diyalektik ve



203

bilimsel bir algılama ortaya koyuyor, dini ve objektif faktörlere devrim

hazırlığında yer veriyordu. Yani tarihi gerekçelerin toplumsal hareketler

kanalından geçmesi gerekiyordu. Marksizm-Leninizm bir aşamadan diğer

aşamaya geçiş sırasında bilinçli bir harekettir. Jazani'nin sosyoloji

yorumunda halk emperyalizm ve onun sosyal müttefiki yani komprador

burjuvalar ve özellikle idari ve militaristler ile çelişki içindedir. Jazani Çin

komünist devrim örneğini öneriyordu.

Mücadele stratejisi olarak Mao'nun teorisine göre köylerde ve tar ımsal

alanlarda halk tabanı

na dayalı

tartı

şmalar ı

kentlere taşı

mak lazı

mdı

. Siyahkeloperasyonu bu teoriye dayanarak planlanmıştır. Maoculuk başlangıçta solcu

harekette ve özellikle genç öğrenciler üzerinde derin bir etki yarattı ve halk

ordusu veya özgürlük ordusu fedaileri adı altında, küçük gerilla gruplar ı,

oluşturuldu. Gerilla savaşlar ının etkisi konusunda teorik yaklaşımlar ın en

orijinal yazılar ı Ahmetzade, Poyan Jazani'ya aittir. Bunlar ın arasında

Jazani'nin yazılar ı kendi yaratıcı beynine aittir; ancak diğer yazılar tamamen

Latin Amerika'nın gerilla savaşı teorisyenlerine ait klasik metinlerden

alınmıştır.1

Jazani'ye göre: “İran 1960-1963 yıllar ı arasında kısa bir duraklama

dönemi yaşadıktan sonra harekete geçmiş ve Haziran 1963'de devrimci

gücünü ortaya koymuştur”. Ona göre: "Artık siyasi bir topluluğu oluşturmanın

ve parlamenter mücadelenin hiçbir yarar ı yoktur".1 Bu şartlar altındadır ki

başta Marksist-Leninist ögeler olmak üzere devrimci güçlerin ayakta

kalabilme mücadelesinde dağı

lmamak için direnişlerini yükseltip birle

şmeleri

gerekir. Halk fedailerine göre bireylerin ve örgütün yok olması önemli değil,

önemli olan deneyimlerin kalmasıdır.

b) Organizasyon

Halk fedaileri ve halk mücahitleri gerilla örgütlerinin her ikisi de

organizasyonu aynı derecede önemsiyorlardı. Halk fedailerinin geçmiş

1 Bijan Jazani, Chigone Mobareze Mosellehane Be Jeng Tebdil Mishavad, Halk Fedaileri

Örgütü, Tahran, 1978, s. 18.



204

mücadelelerine dayanarak hizmetlerin en önemli faktörü olarak

organizasyonun yokluğunu belirlemesi, sonraki çalışmalarda organizasyona

özel bir önem verilmesine sebep oldu.2 Leh Dvan marksist aydınlardan biri

olarak gücün organizasyonda saklı olduğunu ortaya koyuyordu ve ona göre,

organizasyon kadrolarla konuşup tartışmadan mümkün değil; En etkili

organizasyon tarzı tam bilgi gerektiriyordu.

Her örgütün siyasi çizgisine uyumlu siyasi görevleri vardı.3 Halk

fedaileri örgütünün oluşumunun ilk yıllar ında ilişkiler daha çok arkadaşça

devam ediyordu. Ancak, ilerideki şartlar gizliliği gerekli kı

lı

nca örgüt liderlerikararlar ı merkezi bir sistem içinde düzenlediler ve yukar ıdan aşağıya

kanalize ettiler. Örgüte indirilen ilk darbelerden önce örgütte demokratik

merkezcilik uygulanıyordu. Ancak 1971-1972'de rejimin örgüte olan saldır ılar ı

ve örgütün bu saldır ılardan aldığı derslerden sonra demir oligar şi veya demir

düzen uygulamaya konuldu. Yeraltı çalışması, gizlilik ve baskılardan dolayı

geniş iletişim imkansızlaşıyordu ve bundan dolayı kararlar tek veya en çok iki

kişi taraf ından veriliyordu. Örneğin halk fedaileri örgütünde 1971'den sonra

karar merkezi Hamit Eşraf oldu. Halk fedaileri taraf ından ciddi biçimde

uygulanan organizasyon düzenini aşağıdaki gibi sıralayabiliriz. 1. Merkezi

iradenin kanun olarak kabul edilmesi, 2. Olaylar ı ideolojik şekle sokmak, 3.

Gizli evlerde yaşamak, 4. Bireyleri normal günlük hayatlar ından ayırmak.

Bu örgütün esas sorunu, organizasyon değil halkla olan ilişki

biçimindeydi. Zira mevcut baskıcı koşullar ve kabul edilmiş marksist

organizasyon biçimi onlar ı

n savunma mekanizması

nı

güçlendirmesinerağmen halkla geniş çapta birleşmeleri için uygun bir mekanizma bulamadılar

ve zamanla halktan uzaklaştılar.

1 Bijan Jazani, Usule Ejtimai ve Strategy Hareket Enghelabi İran, Tahran, Maziyar

Yayınlar ı, 1979, s. 7.2 Tarih ve Tesise Sazemane Mujahedin Halk, Halk Mücahitleri Örgütü, Temmuz 1979.3 Leh Dvan, Sazeman ve Teshkilat Tahran, Binaz Yayınlar ı, 1979, s. 47.



205

c) Seferberlik

Halk fedailerinin faaliyetleri daha çok örgüt içindeydi ve gerillaeylemleri örgütün içinden yönlendiriliyordu. Bu eylemler örgüt faaliyetlerinin

başında geliyordu. Düzenli siyasi bildiriler ve gece dağıtılan ilanlar, rejimin

işkenceleri ve milli sermayenin dışar ıya kaçır ılmasını açıklıyordu. Bunlar

halkın rejimi daha iyi tanımasında çok etkiliydi. Silahlı ve gerilla eylemlerini

üçe bölebiliriz. 1. Patlama eylemleri, sivil polis merkezlerine sald ırma

(bombalı saldır ı, el bombası saldır ılar ı). 2. Terör eylemi, Şah rejimine bağlı

kişilerin, yabancı

müsteşarlar ı

n veya mücadeleyi terk edip Savakla işbirliğinegirenlerin öldürülmesi, örgüt içi tasfiyeler. 3. Ekonomik kaynak yaratmak için

bankalara silahlı saldır ılar düzenleme.

Tam olarak yapılan gerilla hareketlerinin sayısı konusunda bir liste

bulunmuyor. Ancak, 1970-1977 yıllar ı arasındaki ilanlara, el yazılar ına ve

gazetelere bakarak böyle bir liste ortaya çıkıyor. 1971'de en önemli

operasyonlar Korgeneral Farsio'ya kar şı yapılan suikast, Gholhak karakoluna

saldır ı ve iki rehin alma eylemidir ki halk mücahitleri taraf ından yapılıpbaşar ısız kalmıştır. 1977'de fedailer dört bombalama operasyonu

gerçekleştirdiler. 1976'da iki patlama ve bir terör operasyonu, iki Amerikalı

müsteşar ın ölümüne neden oldu, 1974'te dokuz eylem (iki rejim elemanının,

bir kapitalistin, bir hain fedainin öldürülüşü ve beş patlama) gerçekleştirdiler.

Halk Fedaileri ve Halk Mücahitleri gibi halk kaynaklar ına ulaşamadıklar ından

bankalara silahlı soygun düzenliyorlardı.1

Bazı merkezlere el bombası atılmasından amaç antiemperyalistduygular ını göstermekti. Farklı ülkelerin temsilciliklerine, İran-Amerikan

derneği, Umman Elçiliği, Shell Petrol Şirketi, Pan Amerikan uçak şirketi vb.

merkezlere daha çok saldır ılıyordu. Bu eylemlerin hepsi büyük hasar ve can

kaybına yol açmıyordu ve bazılar ı silah elde etmek için yapılıyordu. Örnek

olarak Gholhak ve Tebriz karakollar ına yapılan saldır ıyı gösterebiliriz. Bu

örgütün çoğu faaliyetleri 1970-1977 yıllar ı arasında Tahran'da ve az sayıda

diğer kentlerde gerçekleşti. Bu eylemler onun stratejisini yansı

tmayı

p daha



206

çok günlük olaylardan etkileniyordu. Yani eylemler ve amaçlar arasında

mantıklı bir ilişki yoktu.

Siyahkel olayı örgütün İran'ın yakın tarihine ilk gerilla hareketi olarak

geçen radikal operasyonlar ından biriydi. 1970 yılında örgütün orman kolunun

birkaç üyesi Siyahkel etraf ındaki dağlarda, Gilan iline yerleştirilen. Ancak,

Savak taraf ından belirleyip, Siyahkel sınır karakoluna yapılan saldır ıda

(1971) tutuklanıp idam edildiler. Gerilla saldır ılar ının liderleri, işçi ve köylülerin

rollerinin öneminin bilincinde değillerdi. Bildirilerinde işçiler ve çiftçileri

destekleme amacı

yla bol miktardaki slogan bulunması

na rağmen, pratikteişçi ve çiftçi tabanlar ı ile bir sağlıklı bir bağ kurulamadı. Bazı eleştirmenlere

göre silahlı saldır ı halkı organize etmek için değil belki halkı uyandırmak için

sadece bir araçtır. Ancak, böyle bir saldır ı da devrimcileri halktan ayıran

duvar arkasındaki bir harekettir.2

Köy ve kentlerdeki halk tabanı bir aşamada bu örgütleri

desteklemediği gibi, çoğu durumlarda eylemi yapanlar halk taraf ından

tutuklanıp, rejim güçlerine teslim edildiler. Örneğin Siyahkel sınır karakolunasaldıranlar köylere indikten sonra köylüler taraf ından tutuklanarak polise

teslim edildiler.3

Bazen de şehir içi operasyonlarda halkın müdahalesi sonucu

operasyon başar ısız kalıyordu. Örneğin, halk fedailerinin Şah'ın yeğenine

(Şahram) saldır ısı halkın müdahalesiyle başar ısız kaldı.4Böylece halk

fedailerinin silahlı mücadelesi siyasi bir değişime veya bir halk devrimine yol

açamadı.5

1 Bijan Jazani, Si Sal Tarihe İran, II. Cilt, Tahran, Ferda Yayınlar ı, 1978.2 Organe Rahe Kariger Dar Enghelab, Fedailer Halk Partisi Yayınlar ı, 1980, s. 105.3 Raveshhaye Savak, I. Kitap Halk Mücahitleri Örgütü Üyeleri, Tahran, Samadiye Yayınlar ı,

1982.4 Dastone Siyahkal, Halk Fedaileri Örgütü, 1980, ss. 33-34.5 Errand Abrahamina, Radicalism The İraian Mojahedin, İbid, p. 260.



207

d) Liderlik

Marksist örgütlere hakim ideolojik esaslardan dolayı lider ve liderliksadece örgütün içinde gündeme geliyordu. Rejimin darbelerinden önce halk

fedaileri örgütü demokratik merkeziyetçilik yönetimiyle yönetiliyordu. Daha

ileri aşamalarda liderin görüşleri örgütün yasalar ına dönüşüyordu. Bu yöntem

1972-1976 arasında, yani bireysel yönetimin uygulandığı dönemde göze

çarpıyor. (Michels'in tunç ironi oligar şi).1 Fedailer örgütünü incelemeye

aldığımızda bunlar ın halk liderliğini ele geçirmek için herhangi bir çabada

bulunmadı

klar ı

nı

görüyoruz. Hatta böyle bir çaba olsa bile örgüte hakimideoloji ve bu ideolojinin halkın dini inançlar ıyla uyuşmaması ayr ıca rejimin bu

gruplar ı kafir ve dinsiz olarak halka tanıtma çabalar ı, halk arasında bir destek

bulamamalar ına sebep oldu. Halk fedaileri örgütü taraf ından kazanılan

güçlerin istatistiksel verileri, onlar ın eğitim görmüş insanlar arasında bile

başar ısız olduklar ını gösteriyor. Yani, iki gerilla örgütünün Savak'dan

korunmuş olanlar ın sayısını toplasak 250 kişi, yani %0.5 oranından daha

yüksek bir oran çıkmaz, zira o yıllarda tüm ülkedeki öğrenci sayısı yaklaşık

8.000 kişiydi.

1 Robert Michels, Jameshenasi Ahzab, Çev. Ahmet Naghibzadeh, Tahran, SoghanYayınlar ı, 1990, ss. 220-221.



208

İran İslam Devriminde Marksist Aydınlar ın Rolleri ve Etkililikleri




Marksistaydınlar

Hazırlama

Hazırlama

Hazırlama

Hazırlama

Oluşum

Oluşum

Oluşum

Oluşum

Zafer

Zafer

Zafer

Zafer

İdeoloji

Seferberlik

Organizasyon

Liderlik

Marksizm - Leninizmİslam - MarksizmDemokratik - Merkezcilik

Siyasi ve nizami ilanlar gece yazılar ı,dağıtımı. Kor General Farsio, Şah vesermaye sahiplerinin terörü, patlamaoperasyonlar ı, batı ülkeleri ve şirketlerinesilahlı saldır ı, Siyahkel olayı

Halk mücahitleri örgütüHalk fedaileri örgütü (Jazani-Ahmetzade grubu)Halk ordusu, özgürlük ordusu,Arkadaşlık topluluğu

Jazani ve Ahmetzadeh

Eşraf

Santralizm ve gerilla çizgisi

_____

Halk hareketleriyle birleşmek

____

____

Amerikalı müsteşar ın terörü, patlamaoperasyonu, silahlı operasyonlar, grevSiyahkel olayının yıl dönümü adınaüniversitede itirazlar

Gizli çalışmalar, demir düzen sistemi



209

K. Dini Ulemanın İslami Devrimdeki Rolü

İran’da batıcı lâik anlayışı savunan görüş, Musaddık döneminin veonun izleyicilerinin İran İslam Devrimi döneminde de düşüncelerini

yansıtmaya çalışmışlardır. Bu görüşleri savunanlara göre İslam

Cumhuriyetinin idare şeklinin laik bir anlayışta gerçekleşebileceğini

benimsememektedirler. Yani din ile devlet işlerinin birbirinden ayr ılması ve

din adamlar ının asli görevlerinin ibadet alanlar ında kalmasıdır. Bu görüşü

savunanlar, Ayetulah Telegani başta olmak üzere, Ayetüllah Şeriatmadari ve

zaman zaman Humeyni ile çatı

şmalar ı

ndan dolayı

Mehdi Bazergan ve BeniSadr olmuşlardır.

Humeyni’nin bu konudaki görüşleri şöyledir: İslam dini ibadeti siyaset,

siyaseti ibadet olan bir dindir.1 Devrimin önderi, bu görüşü ile tutarlı biçimde

din adamlar ının siyasetin içinde olmalar ı gerektiğini vurgulamaktadır. Diğer

taraftan dini, siyasetten ayıran ve din adamlar ını camilere hapseden

anlayışın islam toplumlar ını zayıflatmayı amaçlayan sömürgeci batı anlayışı

olduğu kanısındadır. Onun kanısınca, din adamlar ı camiye kapandıklar ı sürelerde islam dünyasını kültürel olarak kendisine yabancılaştırmış böylece

siyasal ve ekonomik alanlarda yabancı boyunduruğu altına girmiştir. Ne

zaman ki, din adamlar ı camiden çıkıp siyasete dalmışlar, işte o zaman islam

devrimi başar ıya ulaşmıştır.

Humeyni’nin gerek Mehdi Bazergan ile çatışması ve gerekse

Cumhurbaşkanı Beni Sadr ile sürtüşmesi ya da farklı tutumlar ının

kaynağında, laik düşünen kişilere kar şı duyduğu güvensizlik yatmaktadır.Onun gözünde din adamlar ının siyasetten ayr ılıp salt dinsel görevlerle

ilgilenmesinden yana olan bu kişilerin tavr ı, devrimin saptır ılması anlamına

gelen ve tüm felaketlerin kökeni sayılan batı kültürüne davetiye çıkarmak ve

islam kültürüne ve dolayısıyla İran halkının yeniden köleleştirilmesi anlamına

gelmektedir. Bu yüzden Humeyni, devrimin ilk günlerinden başlayarak sürekli

biçimde din adamlar ını kollamış ve onlar ın kenara itilmesinin önüne dikilen bir

1 Humeyni’nin Konuşmas ı; Cilt I, İran İslam Cumhuriyeti Büyük Elçilik Yayını,Ankara, 1982, s. 128.



210

engel olmuştur. Dolayısıyla, söz konusu din adamlar ına en yüksek

mevkilerde görevler vermiştir. Humeyni’nin bu tür atamalar ına örnek olarak

İçişleri Bakanlığı’na Ayetüllah Mehdevi-Kani ve daha sonra İran

parlamentosu başkanlığına seçilen Hacetül İslam Ali Ekber Haşimi

Rafsancani, Devrim mahkemeleri başyargıcı Hacetül İslam Sadık Halhali,

Devrim Mahkemeleri başsavcısı Ayetüllah Kuddusi gibi isimleri görmekteyiz.

Humeyni bu aşamada, sadece laik akımlarla ya da laik gruplarla ilişkili

islamcı siyaset adamlar ıyla değil aynı zamanda bazı din adamlar ı ile de

zaman zaman ters düştüğü görülmüştür. Örneğin, bir eylem adamı

olan veŞah’ın zindanlar ında tam 15 yıl hapis yatan Ayetüllah Talagani, Musaddık

geleneklerini izleyen bir din adamıydı. Devrim komitesinin bazı

uygulamalar ında şikayetçi olmuş ve din adamlar ının yürütme görevleri alması

görüşünü benimsemiştir.

Ayetüllah Talagani, Musaddık geleneğini izleyen bir din adamı, parlak

ve çileli devrimci sicili nedeniyle popülaritesi ancak Humeyni ile

kıyaslanabilen bir önderdi. Adından İran’ın rakipsiz Cumhurbaşkanı olaraksözediliyordu. Ancak, ölümünden kısa bir süre önce yaptığı açıklamada, din

adamlar ının bu tür görevler almaması gerektiği görüşünde olduğunu ilan

ederek, Cumhurbaşkanlığının asla söz konusu olamayacağını duyurmuştu.

İmam Humeyni, her ne kadar din adamlar ının toplumdaki yerlerini

yıpratacak nitelikte olan Cumhurbaşkanlığı ve Başbakanlık gibi görevleri

üstlenmeleri gerektiği görüşünde Talagani ile birleşmekteyse de, din

adamlar ının yürütme erkinin çeşitli kademelerinde görev almalar ını özendiricitutumlara giderek, bu eğilimdeki din adamlar ını desteklemiştir. Hatta daha

ileri giderek, devrim komiteleri, devrim mahkemeleri gibi din adamlar ının

denetiminde olan kurumlardan şikayetleri; din adamlar ına yönelebilecek ve

kar şı devrimci güçlerin yararlanabileceği bir eleştiri kampanyasının başlangıcı

olarak değerlendirmiş, hatalar ını görmezlikten gelerek bu kurumlar ı

savunmuştur. Ayetüllah Talagani gibi sınırsız saygınlığa sahip bir önderin

kaygı

lar ı

bile, Humeyni’nin bu tutumunu değiştirmeye yetmemiştir.



211

Ancak, Humeyni’nin din adamlar ı zümresinin bazı unsurlar ı ile

arasındaki çelişkilerin en ciddisi ve en kayda değeri kuşkusuz, Ayetüllah

Şeriatmadari ile içine girdiği çekişmedir.

İran Şii ulemasının tümü politize değildir. Hatta sayısal olarak

bakıldığında belki de siyaset dışı din adamlar ının sayısı daha fazladır.

Humeyni nasıl 1950’lerde Musaddık ile sürtüşmesiyle ün yapan Ayetüllah

Kaşani gibi politize bir din adamı ise; Ayetüllah Şeriatmadari de tıpkı

1950’lerde yanına erişilmez din otoritesi Ayetüllah Borucederi gibi siyaset dışı

bir din adamı

dı

r. Üstelik Şeriatmedari, dini bilgisiyle Humeyni’den daha üsttesayılmaktadır. İran’daki beş Ayetüllah El-Uzma’dan biri ve en önde geleni

olarak kabul edilmektedir.

Humeyni-Şeriatmedari çekişmesi, daha devrim zaferinin öncesinde,

devrimci kitle gösterileri sürerken gözlenebilmiştir. Ülkeyi saran kitle

hareketlerinin giderek genişlemesi üzerine, İran’ın en önde gelen Merc-i

Taklid’i olarak belirli bir ağırlığı bulunan Ayetüllah Şeriatmedari de ağzını

açmış belki de açmak zorunda kalmıştır. Yaşlı din adamı, Kum’da yaptığı açıklamalarda Şah’lığı eleştirmiş, din adamlar ına yasalar ın islama uygun olup

olmadığını denetleme olanağını sağlayan 1906 Anayasası’na dönülmesi

çağr ısını yapmıştır. Şeriatmedari, uzun süre Şah’lık rejiminin yıkılması

çağr ısında bulunmamış, daha ziyade meşruti monar şiden yana gözükmüştür.

Buna kar şılık, İran dışındaki Humeyni uzlaşmazlığını ve kararlı

biçimde İslam Cumhuriyeti çağr ısı yapan tutumuyla dikkati çekmiştir. Olaylar,

Humeyni’nin istediği ve onun tutumunu doğrular biçimde gelişip, Devrimzafere ulaşınca Humeyni de Devrim’in önderi olarak yeni İran’daki yerini

almış ve Şeriatmedari’yi bir kenara bırakmıştır.

Devrimci gösteriler döneminde dini konumu nedeniyle “Ülke içindeki

muhalefetin önderi” olarak sunulmaya çalışılan Ayetüllah Şeriatmedari, İmam

Humeyni ülkeye döndükten ve yeni rejimin dizginlerini eline geçirdikten sonra

devrimin gerçek önderine kar şı ince ve hesaplı bir muhalefete geçmiştir.



212

Şeriatmedari’nin, Humeyni’ye muhalefeti, Şii geleneğine uygun olarak

din adamlar ının devlet iktidar ında bulunmamalar ının gerektiği anlayışına

dayandır ılmıştır. Bu sayede Şeriatmedari, tüm batıcı liberal eğilimleri

bar ındıran laik gruplar ın da manevi koruyuculuğunu ister istemez

yüklenmiştir. Hatta Humeyni ile Bazergan arasında çıkan çatışmalarda

dolaylı olarak, Bazergan’ın yanında toplanmanın koruyucusu görünümünü

kazanmıştır.

Devrim sonrası koşullarda, Humeyni’nin muhalifleri Merc-i Taklid olan

İmam-ı

ancak bir başka Merc-i Taklid ile ve üstelik daha da önemli bir dinotoritesi sayılan Ayetüllah Şeriatmedari ile dengeleyebileceklerini düşünerek

Şeriatmedari şemsiyesi altına girmişlerdir. Şeriatmedari, biraz kendi bilinçli

tutumu, biraz da kendi iradesi dışında oluşan nedenlerle bir güç merkezi

olarak, Humeyni’ye kar şı olan laik kesimlerin dini lideri olarak, daha da ötesi

din adamlar ı topluluğunun içinde Humeyni’ye kar şı akımın lideri olarak

sahneye çıkmıştır.

Bu nedenle Şeriatmedari’den biraz daha bahsetmek yararlı olacaktır.

Ayetüllah Şeriatmedari Azerbaycan’lıdır. Yani Türk kökenlidir. Bir

Merci-i Taklid olduğu için gücünü sadece İran nüfusunun üçte birini oluşturan

Türkler’den almaktadır. Ancak, etnik köken, ortaklığı nedeniyle İran’ın Türk

eyaleti olarak Azerbaycan’daki manevi otoritesi de su götürmez niteliktedir.

Onun için Türk’lükten önce Müslümanlık esastır. Ayetüllah Şeriatmedari

gelenekçi bir din adamı olarak, elbetteki bir ümmetçi, bir pan-islamist idi.

Bununla birlikte, etnik kıpırdanmalar ın ortaya çıktığı devrim sonrası İran’daHumeyni ile giriştiği çekişmede Türk’lerin dini lideri görünümünü kabullendi

ve Türk kartını ustaca oynadı. Türklüğünden Humeyni’ye kar şı gücünü

korumak amacıyla yararlanmayı düşündü.

Ayetüllah Şeriatmedari, İran siyasal çevrelerinde çok zeki ve kurnaz bir

şahsiyet olarak tanımlanmaktadır. Humeyni’ye kar şı muhalefetini hiçbir

zaman aleni biçimde yürütmemiştir. Uygun anlar ı kollamış ve en kritik

noktalarda iyi tasarlanmış çıkışlar yapmıştır.



213

1979 yılı Aralık ayında Azerbaycan eyaleti ve merkezi Tebriz’de büyük

bir ayaklanma gerçekleşmiş ve bu ayaklanma Şeriatmedari’nin prestij

kaybına neden olmuştur. Bunun üzerine Şeriatmedari Kum’daki köşesine

çekilmiştir. Ancak çok kişi, yeniden uygun zamanı kolladığı yargısına

varmıştır.1

Şah döneminde Anayasal monar şiyi, devrim sonrasında ise din

adamlar ının siyasal görevler almamasını liberal bir “İslam Cumhuriyeti”ni

savunan Şeriatmedari’nin; Humeyni ile en belirgin ayr ılığı, İslam

Cumhuriyeti’nin Anayasası

’na ilişkin olarak ortaya çı

kmı

ştı

r. Bunlar ı

n dabaşında yeni Anayasa’nın 5.maddesi olan “Velayeti Fakih” adıyla anılan ve

Humeyni’ye İslam Cumhuriyeti’nin önderliğini bir din adamının yapması

yetkisini vermesinde belirginleşmiştir.

Bu gelişmeler 1979 yılı Aralık ayında yapılan Anayasa

referandumunda daha da hızlandı. Şeriatmedari’nin referandum sırasında

“Velayeti Fakih” hükmünü eleştirmesi kimi gruplarca provake edilerek

Kum’daki evine saldır ılmasına neden oldu. Dış basında Humeyniciler ileŞeriatmedariciler çatışması olarak yansıyan çatışmalar Azerbaycan’a sıçradı

ve Tebriz’de Anayasa’ya kar şı gösterilere dönüştü. Şeriatmedari’nin ismini

siper eden kar şı devrimci ve eski rejim yanlısı taraftarlar bir nevi rejimi

yıkmayı amaçlayan ayaklanma denemesine çevirdiler, olay sonucu,

Humeyni’nin resimleri yırtıldı. Tebriz’deki bölünme İran çapındaki bir

bölünmenin habercisi olarak değerlendirildi. Batı ve Amerika basını olaylar ı,

“Humeyni rejiminin kar şı

laştığı

en ciddi sorun” olarak niteledi.Ayaklanmanın ciddiliği anlaşılınca, Başbakanlıktan ayr ılmış olmasına

kar şılık Türk kökenli ve Tebrizli mehdi Bazergan Azerbaycan’a gitti. Daha

sonra o tarihlerde devrim konseyi üyesi, ekonomi ve maliye bakanı sıfatlar ını

taşıyan Beni Sadr ile devrim komitesi başkanı Ayetüllah Mehdevi-Kani de

Tebriz’de karargah kurarak rejim için en ciddi bir ayaklanman ın önüne

geçmiş oldu.

1 Havadisi Enghilab (Devrim Olaylar ı), Tahran, 1982, s. 29.



214

Adı geçen ayaklanma girişiminin 1979 yazında kurulan, Ayetüllah

Şeriatmedari’nin oğlunun yönetimindeki Müslüman Halkın Cumhuriyetçi

Partisi adlı örgütün yönlendirdiği anlaşıldı. Bir çok kar şı devrimcilerin bu

partiye sızdığı ve bu partinin adı altında Ayetüllah Şeriatmedari’yi bayrak

yaptıklar ı açığa çıkar ıldı. Ayetüllah Şeriatmedari durumu fark edince köşesine

çekildi. Parti de yasaklanarak kapatıldı.

Ayetüllah Şeriatmedari’nin kişiliğinde geliştirilen olaylar öyle ilginç bir

biçime dönüştürüldü ki hatta bu konuda Tebriz olaylar ı ile ABD’’nin rehineler

sorununun aynı

günlere rastgelmesi sonucu, Şeriatmedari ABD yanlı

sı

olarakbile suçlandı.1

a) Liderlik

Rafipur'a göre devrimci lider aşağıdaki özelliklere sahip olmalıdır:

1. İktidardakilerle mücadele cesareti olmalıdır.

1. Davranışlar ında uzlaşmacı değil mücadeleci olmalıdır.

2. Halkın isteklerini sert, mücadeleci ve duygusal olarak ifade

edebilme yeteneğine sahip olmalıdır.

Ona göre: "1977-79'daki İslami devrimi yönetebilen tek kişi bu

özelliklere sahip İmam Humeyni idi. O halk taraf ından kabul edilmişti ve aynı

zamanda halk arasında dini lider olarak da söz sahibiyidi."2

Humeyni İslami hükümetten yeni uygulanacak bir yorum ortayakoyarak devrimin mimarlığını yaptı. Şahla mücadelede stratejiler ve tatbikler

konusunda karar veriyordu. Onun üçüncü rolü devleti oluşturmasıydı. Kendisi

direkt olarak devletin yapısına girmedi, ancak devletin teşekkülü ve

yapılanmasında adım adım rolü vardı. İmam Humeyni bütün iktidar ve

meşruiyet (geleneksel, karizmatik ve akılcılık) özelliklerini birarada taşıyordu.

Bir yandan dini konumundan dolayı geleneksel bir meşruiyeti vardı; diğer

1 Ahmet Kesrevi; Tarihi İran , s.173.2 Faramarz Rafipur, a.g.e., s. 97.



215

yandan devrimci mücadeleleri ve uzlaşmaz görüşleri kişiliğindeki özelliklerle

bütünleşip ona karizmatik bir görüntü vermişti. Devrim, zaferden sonra seçim

sisteminin yerleşmesiyle akılcı ve medeni bir meşruiyete kavuştu.1

İmam Humeyni dini, konumu ve ünü vasıtasıyla gruplaşmış bir

toplumun öfkesini tek bir hedefe doğru yönlendirip yönetebildi. Humeyni

rejime kar şı mücadelede taktikler belirleyip ulema, camiler ve öğrenciler

yoluyla bunu topluma empoze ediyordu. Rejime kar şı özel teşebbüslere izin

verip halkı İslam'i bir ekol ve hayat biçimi olarak kabul etmeye teşvik

ediyordu.

2

İmam Humeyni'nin liderliği devrimin oluşumu sırasında iki belirgin

özellik taşıyordu.

1. İmamın konuşmalar ı sırasında ortaya çıkan gerçek onun halka

dayandığını ortaya koyuyordu.

2. Halkın sloganlar ı da, halkın kar şılıklı olarak imama dayandığını

gösteriyordu. Yani İmam Humeyni ve halk kar şılıklı olarak birbirlerine destek

veriyorlardı.

b) Organizasyon

Ulema devrimin organizasyonu konusunda çok önemli rol oynadı. 7

Ocak 1978'de İttilaat gazetesinde Humeyni'ye hitaben aşağılayıcı bir makale

yayınlanınca Kum kentinin talebelerinin rejim aleyhine ayaklanmalar ı sonucu

polis müdahalede bulundu ve ölümlere neden oldu. Bundan sonra devrim

organizasyonu geleneksel ve mezhebi yöntemler ve modern araçlar

yardımıyla başladı.

1. Humeyni'nin emirleri, kasetler, camilerde namazdan sonraki

haberler, motosikletliler taraf ından hızla halka ulaştır ılıyordu. Ayr ıca o

1

Naser Hadian, Ahemmiyet Didgahe Skampel ve İdeoloji ve Rehberi Dar Enghelobeİslami İran, Tahran Üniversitesi Yayınlar ı, 1990, s. 489.2 Naser Hadian, a.g.e., s. 18.



216

dönemde devrim olaylar ından doğru ve gerçekçi haberler yayınlayan önemli

bir görevi yerine getirmiş oluyorlardı.

2. 17 Ocak 1978'de Kum ayaklanması ardından 18 Şubat 1978'de

Tebriz, Yezd ve Meşhet kentlerindeki ayaklanmalarda şehitlerin sayısı artmış

ve sonraki anmalarda katılanlar ın sayısının çoğaldığı ayaklanmalar günden

güne daha büyük ölçüde yayılıyordu.

3. Caddelerde kalabalık cemaat namazlar ının düzenlenmesi (örneğin,

şeker bayramı namazı) askerleri gösterileri bastırmakta zor durumda

bırakıyordu. Çünkü askerler vicdani duygular ının aksine olarak namaz kılaninsanlar ın üzerine gönderiliyordu. Bu durum orduda ciddi problemlere neden

oldu.

4. En önemli organizasyon silahı mezhebi-heyeti yürüyüşlerinin

kullanılmasıydı. 1978 devrinden önceki dönemde Aşura ve Tasua günlerinde

geleneksel örf ve adetlere göre heyetler (yürüyüş gruplar ı) organize edilip,

mezhep faktörü de kullanılarak devrim için ve evrimin stratejileri

doğrultusunda halk çok iyi organize edildi. Hatta bu organizasyon şekli

yabancı bilim adamlar ının bile şaşkınlığına yol açtı.1

Sadık Zibakelam'a göre 1940'lı, 1950'li, 1960'lı, 1970'li yıllar ın zor

şartlar ında ulema devrime destek vermemişti ve organizasyon adına kayda

değer herhangi bir programda yoktu. Ancak ulemanın son dönemdeki

mücadelesinde en güçlü taraf, İmam Humeyni'nin kayıtsız şartsız

egemenliğiydi. Ayr ıca bazı Humeyni taraftar ı ulema Ayetüllah makamına

ulaşmamalar ına rağmen ilmiye okullar ında hoca konumuna geçip liderlik

grubuna katıldılar. Devrim görünüşte düzenli bir teşkilata sahip olmamasına

rağmen bu iki faktör birleşerek Humeyni taraftarlar ından oluşan

organizasyonlar ülke çapında çok güçlü bir örgüt gibi hareketlenmeye yol

açtılar. Hapisten çıkan, sürgünden dönen onlarca din hocası 77-78

yıllar ındaki ortamda kentlerde camileri ve tekkeleri kullanarak halkı harekete

geçirdiler. 1977'nin ortalar ında İmam Humeyni taraftar ı ulemadan Beheşti

1 Faramarz Rafipur, a.g.e., s. 100.



217

başkanlığında Ruhaniyete Mobarez adında bir teşekkül oluşturdular.

Gösterilerin programlanması, camilerdeki konuşmalar, nutuklar, slogan

hazırlanışı ve kısaca hareketin organizasyonu büyük ölçüde bu teşekkül

vasıtasıyla yürütüldü. Bu grubun liderleri arasında Haşemi Rafsanjani,

Bahoner, Mehdevi Keni, Hosruv Şahi, İrvani, Nutuk Nuri, Moadihah, Kerubi

ve benzerlerini sayabiliriz.1

c) Seferberlik

Ulemanın halkı seferber etme konusundaki belirgin gücü, İran İslami

devriminin İslami ideolojisinden ileri geliyordu. Toplumu batı kültür ve

medeniyetinden ar ındırma, yeni bir toplum ve insan yaratma vaadini veren bir

ideoloji, halkı sahneye çıkartıp onun desteğini hatta fedakarlığını mümkün

kıldı. İran devrimindeki halk katılımı dünyadaki çoğu devrimlere göre

benzersizdir. Bu gösteri ve yürüyüşlerin mezhebi törenlerle eş zamanlı

olması göze çarpan en önemli noktadır. Örneğin şeker bayramının gösterileri,

Aşura ve Tasua hareketleri dünyanın en büyük gösterileri arasında yer aldı.

Hatta dini düşünceleri olmayan insanlar bile bu yürüyüşlere katılıp Allahu

Akbar sloganını tekrarladılar.1

Şii ruhaniyeti belli sebeplerden dolayı İran'ın devrimci ve İslami

hareketlerinde önemli bir rol oynamıştır.

Bu sebepleri şu şekilde sıralayabiliriz:

1. Ulemanın Toplumsal Konumu : Çoğu ulema toplumun yoksulkesimlerinden çıkıp, zorluklar içinde yetişmişti.

2. Şii Hocalar ın Ekonomik İstiklali : Şii ruhaniyeti maddi açıdan

siyasi sistemden bağımsızdı. Ruhaniler geçimlerini halkın fitre ve zekat

yardımlar ından temin ediliyorlardı.

3. İletişim Ağı : İçtihat ve taklit Şii ekolünde özel bir önem taşıyor.

Bütün halkın din büyüklerine ulaşamamasından dolayı ulema, büyüklerin

1 Sadık Zibakelam, a.g.e., ss. 267-268.



218

düşünceleri ve görüşlerini halka iletme rolünü üstlenmekteydi. Büyüklerin

görüşleri ve fetvalar ını camilerde halka iletip, kar şılıklı olarak halkın

problemlerini de liderlere aktar ıyorlardı.2

Bu özellikler sayesinde İran devriminde halkın seferberliği, Şii ideolojisi

ve dini bir kişiliğin liderliği vasıtasıyla mümkün oldu. İmam Humeyni İslami

devrimi boyunca halkı seferber eden en önemli etkendi. İran'a dönüşünde

bütün sınıflar ve gruplar ı Şaha kar şı ayaklandırdı ve devrim boyunca bütün

İran halkı meşrutiyet rejiminin düşmesi ve İslam Cumhuriyetinin kurulması

için seferber oldu.

3

d) İdeoloji

İran devrimiyle birlikte Skotch Paul gibi birçok düşünür ve sosyolog

devrimlerde ideolojinin rolünü daha fazla önemsediler. Skotch Paul 1982'de

kendi eski düşünceleriyle söylediklerinin reddinde şöyle diyor: "Halkın devrimi

gelmedi önce ideolojik bir lider sayesinde bir bütünlüğe kavuştu."4

Devrimde değişik düşünce sistemlerinin var olmasına rağmen sonuçta

devrimin mahiyeti din ve Şiilik üzerinde şekillendi. Bunun birçok sebebi vardı.

1. Şii mezhebinin yorumlar (içtihat) için güçlü bir teorik yapısı vardır.

2. Şii ulemalarda organizasyon ve teşkilatlanma mevcut olduğundan

dolayı yorumlara katabilme yetenekleri vardır.

3. Taklit ve içtihat faktörleri vardır.

4. Büyük dini ulema, merkezi iktidardan uzak Necef kentinde yaşadığı

için devletin baskısından kurtuldu.

5. 1960 yıllar ından itibaren İran'ın gündemindeki problem batıcılık ve

tahriplerini yok etmekti.

1 Manuchehr Muhammedi, a.g.e., s. 101.2

Munchehr Muhammedi, a.g.e., ss. 104-106.3 Feradoon Akbarzadeh, a.g.e., ss.204-205.4 Faramarz Rafipul, a.g.e., ss. 96-97.



219

6. Halkın din dışındaki alternatiflerden (Marksizm-Liberalizm-

Nasyonalizm) başar ısız tecrübelere sahip olması.

7. Yeni orta sınıf ın gelişimi ve dini kabul etmesi.

8. Dinden yeni yorumlar ve söylemlerin ortaya konulması (Mevludi

özgürlüğü, Seyit Kutup, Muhammed Abdeh vb.)

9. Bazı ulema taraf ından yazılan yeni dini kitaplar ın dine yeni bir

görüntü verilmesi.1

İ stiklal, Ak ı lc ı l ı k, Maneviyatç ı l ı k 2

Akhavan Mofrad'a göre Aşağıdaki etkenler İslami devrimin

ideolojisinde önemli ölçüde etkili olmuşlardır:

A. İran'daki İslam düşüncesinde iç değişim

İslami alimlerin İslam hakkındaki düşüncelerinin değişmesi ve Şiilikten

farklı yorumlar ortaya koymalar ı (takiyye, kavramlara sosyal bir itiraz şekli

vermek ve İslamın antiemperyalizm bir yönde hareket etmesi).

B. Dini teşekküller ve ulemanın organizasyonunda meydana gelen

değişimler:

1. Ulemanın özel organizasyon ve iletişim şekilleri (Camiiler, tekkeler,

zaviyeler) ve ayr ıca dini heyetler ve siyasallaşmalar ı.

2. Dini faaliyetlerin niteliği ve niceliğinin değişmesi.

3. İslami radikalizm, İslami aydın gruplar ı ve pazara dayalı İslami

gruplar ın gelişmesi.

4. İslami şahsiyetlerden ötürü İslamın halk diline göre anlatılması

(Şeriatı- Motahhari)

1

Naser Hadian, a.g.e., s. 479.2 Ali Muhammed Hazeri, "Marahel Pishrafte İdeoloji Enghelabe İslami", Fasıl Name, MetinNo 1, Kış 1999, s.120-130.



220

İran İslam Devriminde Ruhanilerin Rolleri ve Etkililikleri




DiniUlemalar

Hazırlama

Hazırlama

Hazırlama

Hazırlama

Oluşum

Oluşum

Oluşum

Oluşum

Zafer

Zafer

Zafer

Zafer

İdeoloji

Seferberlik

Organizasyon

Liderlik

Mücadeleci İslamİslamdan yeni yorumGeleneksel

Camiler, mescitler ve tekkeler Ulema ve öğrenciler

İlmiye okullar Mezhebi törenler Camiler

İran-İslam Cumhuriyetci PartisiHumeyni : geleneksel

Taklit ve içtihat istiklalKapitülasyon kaldırmak

Konuşmalar Kum ayaklanması

Kasetler, camiler,Şehitlerin anılar ı

İlmiye okullar Mezhebi törenler Camiler

Humeyni: karizmatik

İlmiye okullar Ruhaniyete MobarezDini törenler

Humeyni: akılcılıkBeheşti ve Motahhari

İslam Cumhuriyeti

Konumşamalar Şehitlerin anılar ıŞeker Bayramı namazı



221

L. Esnaf ın İslam Devrimindeki Rolü

1963-1979 yıllar ı arasında geleneksel orta sınıf siyasal açıdan küçülüpekonomik olarak rejimin himayesi dışında kaldığı gibi devlet de onlar ı daha

çok kontrol altına almaya çalıştı. Diğer taraftan komprador burjuvazi

sermayedarlar ının oluşumu ve ekonomiye hakimiyeti geleneksel orta sınıf ın

yok olmasını hızlandırdı. Buna ek olarak rejim, 1965-75 yıllar ı arasındaki

enflasyonu tüccarlar ın üzerine yıkmaya çalıştı.1

1975'te Tahran Büyükşehir Belediyesi'nin açıklanan bir planına göre

Tahran çar şısının tam ortasından geçecek bir cadde projesi hazırlanmaktaidi. Aynı zamanda Şah da halkın sevgisini kazanmak için pahalılıkla

mücadeleye başladı; sonucunda 8000 tüccar ve dükkan sahibi hapse atılıp,

23000 kişi de sürgüne gönderildi.2

Bunlardan dolayı 1977'den itibaren muhalif gruplar ın (Ulema, aydınlar

ve tüccarlar) tepkileri daha belirgin olarak dile getirildi. Esnaf bu harekete

eşlik eden ilk gruptu. Esnaf ın ardı ardına grev yapması, itirazlar ı, hareketin

kentlerde hızlanmasını ve devamlılığını sağladı. Bu sınıf, rejime kar şı

harekette ve İslami devrimin oluşumu aşamasında önemli rol oynadı. Pazar ın

devrimdeki en önemli teşekküllerinden biri cemiyetler ve dernekler oldu. Zira

başlangıçta organize olmayan iletişimden dolayı esnaf ın hareketi daha çok

bireysel çaptaydı. Bu gruplar başta "Cebheye Müslüman Azadeh" adını

aldılar. Ancak, İmam Humeyni'nin de varlığı İslami parti oluşumu için bir

zemin hazırladı. Bu dernekler arasında üç heyet daha belirgin bir faaliyet

içindeydiler. 1.Şeyh Ali Camisi'nin heyeti, 2. Aminüldevle Camisi'nin heyeti,3. Tahran Sakini İsfahaniler heyeti (Müslüman Pazar ı). Bu heyetlerin

görevleri ulema ve din büyüklerinin duyurular ını basıp yaymak, gösteriler ve

yürüyüşler düzenlemek, oturumlar ve konuşmalar örgütleyip teşkilat

oluşturmak ve kısacası bütün siyasi ve dini ve devrimci etkinliklere ulemadan

yardım alarak katılmak çerçevesindeydi. Bu aktivitelerden bazı örnekler

olarak 5 Haziran ayaklanmasına katılım, İmam Humeyni'nin duyurular ı ve

1 Abrahamian, Ibid, p. 75.2 Holiday, a.g.e., s. 231.



222

kasetlerini Tahran'da ve büyük kentlerde dağıtmak Beset ve İntikam

dergilerini yayınlama ve silahlı örgüt kurma ve başbakan Hasan Ali Mensur'a

suikast düzenlemeyi sayabiliriz.

a) Liderlik

Devrimin liderliği ulema ve yeni orta direk sınıf ının elindeydi. Camiler,

heyetler, ilmiye okullar ı yaklaşık 200.000 din hocası ve 80.000 camii, ayr ıca

zekat, fitre gibi maddi kaynaklar ulemaya bütün ülkede kayıtsız şartsız liderlik

için uygun bir ortam oluşturdu. Yeni orta sınıf ın bütün teşekkülleri (C.M.,

N.A.I, Halk Fedaileri ve Halk Mücahitleri gibi gerilla gruplar) halkı organize ve

seferber etme konusunda maddi olarak zayıf kaldıklar ı için liderlik konusunda

geri adım atmak zorunda kaldılar. Bu olayda esnaf ve pazar ın ulemayı

maddi olarak desteklemeleri büyük etken oldu. Ayr ıca, kendileri de ekonomik

olarak liderliğe ortak oldular.

b) Organizasyon

Bütün devrimci teşekküllerde esnaf ın varoluşu onlara önemli bir rol

kazandır ıyordu, İran-İslam Cumhuriyet Partisi'nin oluşumu ve katılan

heyetlerin rolleri esnaf sınıf ının devrimdeki varlığını açıkça ortaya koyuyor.

Yeni orta sınıf ın liberal partileri de ulemanın elinde bulunuyordu. Bu iki

grubun toplumsal tabanlar ı farklıydı. Liberal ve muhafazakar gruplar ı

Bazergan, hukukçular, sermayedarlar, kapitalistler, yüksek dereceli devletmemurlar ı, yargıçlar gibi gruplar siyasi ortamdan dolayı nisbi olarak

desteklerken, ulema ve din hocalar ını pazar halkı, esnaf, tüccar ve halk

tabanı tam olarak destekliyordu. Bu iki grup arasındaki itilaf sonunda iktidar ın

şekli, iç ve dış siyasetin niteliği tartışmalar ı nedeniyle bozulmakla noktalandı.

Devrimin ilk yıllar ında islami partiler ve ulema, halk tabanının desteğine

dayanarak iktidar ı halk katılımlı bir şekle soktular.



223

c) Seferberlik

Ahmmet Raşidi'nin "Kırmızı ve Siyah Sömürge adı altında İttilaatgazetesinde 7 Ocak 1978'de çıkan aşağılayıcı makalesi halkın sinirlenmesine

ve ayaklanmasına neden oldu. Yapılan gösteriler islami devrim tarihinde

"kırklar zinciri" olarak anılıyor. Bu kırklar din törenlerine denk geldiği için çok

renkli bir şekil aldı. Özellikle İmam Hasan ve Hüseyin'in Muharrem ayında

Aşura ve Tasua adı altındaki anma törenlerine denk gelen olaylar esnaf

taraf ından daha büyük çapta organize edilip siyasi açıdan çok etkili silahlara

dönüştü. Abrahamian bu konuda şöyle diyor: "İmam Humeyni hareketinin belkemiğini geleneksel orta direk, özellikle esnaf ve ulema oluşturuyordu; zira

Humeyni onlar ın dilinden konuştuğu için onlar da Humeyni'ye çok vefalı ve

sadık bir destek veriyorlardı." Rejime kar şı savaş ilan edilince bütün gruplar

olduğu gibi Humeyni'nin liderliğine girdiler.1 Dini örgütler ve esnaf bütün

kaynaklar ını Humeyni'nin idaresine bıraktılar. Devrimin başında devlet, bütün

siyasi gruplar ı dağıtmasına rağmen camiler ve pazara hakim olamadı. Bu

yüzden pazar ın devrimin asıl merkezine dönüşmesine şaşırmamak gerekir.2

d) İdeoloji

Pazar ın ekonomik bir merkez olduğundan dolayı ideolojik bir

üretkenliği yoktur ve onun ideolojik referanslar ı ulemadır. Ulema İmam

Humeyni devriminde bu rolü üstlendi. Yanında farklı düşünen insanlar

olmasına rağmen (liberal islamın yorumcusu Bazergan, radikal islamın

yorumcusu Şeriati) Humeyni devrime ideolojik ağırlığını net bir şekilde

empoze etmeyi başardı ve diğer görüşler onun ağırlığı altında etkisiz kaldı.

İmam Hümeyni'nin düşüncelerini halka aktarma elçiliğini Ayetüllah Motahhri

üstleniyordu.

1

Seyit Celalettin, Tarihe Siyasi İran Dar Salhaye Akhire İran, Tahran, İslam Yayınlar Merkezi, 1982, s. 170-171.

2 Madani, a.g.e., s. 246.



224

İran İslam Devriminde Esnaf ın Rolleri ve Etkililikleri



Değişimfaktörleri Esnaf

Hazırlama

Hazırlama

Hazırlama

Hazırlama

Oluşum

Oluşum

Oluşum

Oluşum

Zafer

Zafer

Zafer

Zafer

İdeoloji

Seferberlik

Organizasyon

Liderlik

Gelenekçi islam

Gelenekçi islam

_____

İslam Cumhuriyeti Partisiİtilaf Heyetleri

Cebheye Müslümane Azadeh Şeyh AliCamisi’nin heyetiAminuldevleh Camisi’nin heyetiTehran Sakini, İsfahanlılar heyeti

Şah’a kar şı

bütün faaliyetlerin ekonomikliderliği

5 Haziran ayaklanmasında etkin yardımlaşmave şehitlerin 7. ve 40. günlerini anma.Başbakan Hasan Ail Mensur’un terörüne

katılma

Grev dini ulemanın ilanlar ını yayınlamak,yürüyüşler ve gösterişlerin hazırlığına katılmak,toplantılar ve konuşmalar düzenlemek,İmam Humeyni’nin ilanlar ve kasetlerini geniş çapta dağıtmak, besat ve intikam dergilerinihazırlamak ve dağıtmakTabriz ve Kevam ayaklanmalar ının 7. ve 40.günün anılması

İmam Humeyni’nin ülkeye girişinde yürüyüşler ve gösterilere katılma

Devrimden sonra bütün faaliyetlerde ekonomikliderlik

Camilerin birlik dernekleriEsnaf şurası

Bütün hazırlama faaliyetlerinde maddiliderlik



225

DeğişimMimarlar ı

Değişim Şartlar ı

Değişim Faktörleri

İranİslam

Devrimi

İdeolojiHazırlama

Oluşum

Zafer

Dini

Aydınlar

Milli

Aydınlar

Marksist


Çok Çok Çok Az Az

Çok Orta Orta Orta Az

Orta Orta Az Orta Az

Seferberlik Hazırlama

Oluşum

Zafer

DiniAydınlar MilliAydınlar MarksistAydınlar Ulema Esnaf

Az Orta Çok Çok Orta

Çok Çok Çok Çok Orta

Orta Orta Az Çok Çok

OrganizasyonHazırlama

Oluşum

Zafer

DiniAydınlar

MilliAydınlar

MarksistAydınlar

Ulema Esnaf

Çok Çok Orta Çok Orta

Çok Çok Çok Çok Orta

Orta Orta Az Çok Orta

Liderlik Hazırlama

Oluşum

Zafer

DiniAydınlar

MilliAydınlar

MarksistAydınlar

Ulema Esnaf

Çok Çok Orta Çok Az

Çok Orta Orta Çok Orta

Çok Orta Az Çok Orta



226

Genel Değerlendirme

İran – İslam devriminde etkinlik açısından rollerin mukayesesi.

çok

orta

az

M i l l i

A y d

ı n l a r

D i n i A y

d ı n l a r

E s n a

f

U l e m

a

M a r k s i s t

A y d

ı n l a r



227

SONUÇ

Çalışmada dört sosyal hareket olan; Tütün Ayaklanması, MeşrutitetDevrimi, Petrolün Millileştirilmesi ve İran İslam Devrimi incelenmiştir. Bu

sosyal hareketin oluşmasında katkıda bulunan üç temel grup ve sınıf, esnaf,

aydın ve ruhaniler ön plana çıkar ılmıştır. Çalışmanın temel sorusu, sosyal

hareketlerin hazırlama, oluşum ve gerçekleşme aşamalar ında liderlik,

organizasyon1, ideoloji2 ve seferberlik3 açısından söz konusu grubu sınıflar ın

ne derecede etkili olduğudur. Söz konusu hareketlerin oluşumunda söz

edilen grubun sı

nı

flar ı

n üstlendikleri rol diğer hareketlere göre farklı

dereceve öneme sahip olduklar ı için her bir hareket farklı sonuçlara ulaşılmaktadır.

Bu nedenle her bir harekette liderlik, organizasyon, ideoloji ve seferberlik

açılar ından sınıflar ın etki dereceleri ayr ı ayr ı olarak ele alınmıştır.

İkinci ve üçüncü bölümlerdeki her kısmın sonuna gelen tablolar ve

elde edilen sonuçlar göz önünde bulundurularak, giriş kısmında ortaya

konulan sorular yanıtlanmıştır.

I. Tütün Ayaklanması:

İkinci bölümün birinci faslındaki tablolar ve grafiklerden görüldüğü gibi

aydınlar, esnaf ve ulemanın ideoloji, seferberlik, organizasyon ve liderliğe

ilişkin rolleri, hazırlama, oluşum ve zafer aşamalar ında aşağıdaki gibi

sıralanmaktadır.

A. İdeoloji: 1. Milli Aydınlar, 2. Ruhaniler, 3. Esnaf

1. Aydınlık akımı batıda 1894'te yani Tütün Ayaklanmasından sonra

başladığı için, İran'da aydınlık akımının çok kalıcı bir yönü yoktu ve sadece

üniversiteliler ve batılı hayranı olan akademisyenler sahnedeydiler. Onlar da

batıda hakim olan milliyetçi düşüncelerin etkisinde olduklar ı için milliyetçi

1

Organizasyon ortak kimlik ve iletişim ağından oluşur.2 İdeoloji şu şekilde tanımlamıştı: Eski değerleri eleştirip, yeni değerler ortaya atmak.3 Seferberlik, hazırlanan olanaklar ve kaynaklar ı kullanma yeteneğidir.



228

düşünce tarzını kendi ideolojileri olarak seçtiler. Bunun da anlamı milli

ekonomiyi desteklemek, emperyalizmle mücadele etmek, eski yapılar ı

değiştirip yeni oluşumlar meydana getirmekti. Bu dönemde henüz Marksist

ve dini aydınlar yoktu. Zira, Marksist aydınlar Rusya'daki 1917 Ekim

Devrimi'nden sonra, dini aydınlar ise 20 nci yüzyılın 70'li yıllar ından sonra

oluştular.

2. Dini ulema hazırlama döneminde yabancı istilasına mücadele

etmek, oluşum aşamasında dış istismara kar şı koymak ve zafer aşamasında

da Mirzaye Şirazi'nin Fetvası

yla önemli rolü oynadı

.3. Esnaf, kendi özelliklerinden dolayı sadece dini eğitime ilgi

gösteriyordu ve sadece oluşum aşamasında liberalizm, ekonomik

nasyonalizm ve sosyal adaletçiliği dile getirdi.

B. Seferberlik: 1. Ruhaniler, Esnaf ve Milli Aydınlar

1. Ruhinlerin hazı

rlama aşaması

nda kullandı

klar ı

olanaklar vekaynaklar camiler, tekkeler, zaviyeler gibi değer taşıyan binalar ı kullanmış ve

oluşum aşamasında halk ve kutsal değeri olan Hz. Şah Abdülazim gibi

kaynak olarak yararlandılar. Ruhaniler halkın yardımıyla ve Mirzaye Şirazi'nin

Fetvasıyla Tütün Ayaklanmasını zafere ulaştırdılar. Sonuç olarak Ruhaniler

eskiden beri tekkeler, zaviyeler ve camileri kaynak olarak her zaman

kullanmışlar ve aynı zamanda oluşum ve zafer aşamalar ında kutsal değeri

olan merkezlerini de değerlendirmişlerdir.

Esnaf hazırlama aşamasında hiçbir yapıcı faaliyet göstermedi, ancak

oluşum aşamasında ulemanın arkasında hareket ettiği için pazar ı tatil etme,

grev, ilan dağıtımı, tehdit ilanlar ı, oturma eylemi, provokasyon ve depolar ı

ateşe vermek gibi hareketlerde bulundu. Zafer aşamasında da Ruhanilerin

yönünde hareketle beraber, fetvanın ön hazırlıklar ında işbirliği ve fetvada tüm

olanaklar ıyla katıldılar.

Milli aydınlar ın hazırlama aşamasında kullanabildikleri olanak kitap vegazetelerdi. Bu gazetelerin de az sayıda olması, bir kısmı ülke dışında



229

basılması ve halk çoğunluğunun yazma okuması olmadığı için halkı seferber

etmekte pek başar ılı olamadılar ve zafer aşamasında da gazete yoluyla çok

etkili olabildiler.

C. Organizasyon: 1. Ruhaniler, 2. Milli Aydınlar, 3. Esnaf

1. Dini ulema eskiden beri İslam ve Şii eğitimi ve propaganda

vasıtasıyla gelenekçi kesim ve halk arasında ortak kimliği oluştururlar.

Vakıflar, medreseler, şeriat mahkemeleri, bazı idari makamlar ı yönetmek için

hükümetlerle işbirliği yapmış ve oluşum aşamasında camiiler, minberler,

zaviyeler ve tekkeleri kullanarak hareketi organize etmekte esas rolü

oynamışlardır. Zafer aşamasında ise "ecnebi", "kafirler" gibi kavramlar ı

ortaya atarak yine üst düzeyde katkıda bulundu.

2. Aydınlar, hazırlama döneminde Darülfünun okulu, hükümetle işbirliği

ve hakimiyette olma yolu ile etkili olmuşlardır. Aydınlar, Feramuşhane

Derneği, bakanlık rolünü almak yolu ile oluşum aşamasında rol oynadılar.

Zafer döneminde de Ruşdiye okullar ı ve Maarif Derneği kullanarak etkili

oldular.

3. Esnaf eskiden beri dini ulemanın dini eğitimi ve propagandalar ının

etkisinde kalıp hareketin organizasyonunda sınıfsal ve ticari teşekküller yolu

ile iletişim şebekesi oluşturdu. Zafer aşamasında, grevcilere katılıp ve din

hocalar ının arkasında durup iletişim şebekesini takviye etti.

D. Liderlik: 1. Esnaf ve Milli Aydınlar, 2. Ruhaniler

1. Esnaf hazırlama döneminde liderlik rolünde etkili olamadı, ancak

oluşum ve zafer aşamalar ında çok etkili oldular. Örneği fetvanın

Melekültüccar taraf ından hazırlanması ve Mirzaye Şirazi taraf ından

imzalanmasıydı.



230

Aydınlar ın hazırlama döneminde Abbas Mirza ve Amir Kabirle liderlik

rolünde etkili oldular. Oluşum ve zafer aşamalar ında Müşirüldevle, Müşteşar-

ül Devle, Melkom Han, Seyit Cemal, Ahund Zade ile çok etkili olabildiler.

2. Liderlik; İran din adamlar ının olduğu gibi dini ve kültürel değerleri

taşıyarak düşünce üretebilen kişiye liderlik görevi veriyorlar. Söz konusu dini-

toplumsal statü Safavi döneminden sonra da güçlendi. Hareketin zafer

aşamasında Mirzaye Şirazi'nin fetvası Şii alemine canlılık getirdi.

II. Meşrutiyet Devrimi:

A. İdeoloji: 1. Milli Aydınlar, 2. Ruhaniler, 3. Esnaf

1. Milli aydınlar batıdan gelen pozitivizm, laiklik, liberalizm, milli

egemenlik, demokrasi, modern devlet, kanun egemenliği, anayasa ve

parlamentarizm düşünceleri etkisinde kalarak hazırlama ve oluşum

aşamasında çok etkili olabildiler. Zafer aşamasında meşrutiyetçilik

düşüncesiyle devrime yardı

m ettiler.2. Ruhaniler dini ve geleneksel konumlar ından dolayı hazırlama

aşamasında etkisiz kaldılar ve sadece mevcut hakimiyeti reddettiler. Bazılar ı

da meşrutiyeti meşruiyet şartıyla kabul ettiler. Ancak Ruhanilerin esas

özelliği, her zaman zafer aşamasında sahneye çıkmalar ı ve bu devrimde de

adliye ve meclisi kurarak önemli rol oynamalar ıdır.

3. Esnaf: Hiçbir hareket ve devrimde ideolojik olarak çok etkili

olamama geleneğini bu devrimde de bozamadılar.

B. Seferberlik: 1. Milli Aydınlar, 2. Ruhaniler, 3. Esnaf

1. Milli aydınlar hazırlama aşamasında, kitaplar, okullar, topluluklar ve

gazeteler yolu ile ve oluşum aşamasında da gece ilanlar ı, konuşmalar ve

devrim komiteleri yolu ile etkili oldular. Zafer aşamasında daha da etkili

oldular.



231

2. Ruhaniler hazırlama aşamasında az, ama zafer aşamasında çok

etkili oldular. Oluşum aşamasında halk yardımıyla Aşura ve Tasua gibi

önemli mezhebi törenlerde seferberlik rolünü çok iyi yerine getirdiler. Zafer

aşamasında da halk İngiltere elçiliğinde oturma eylemine yönlendirdiler.

Ulema seferberlik rolü açısından dini törenler ve ziyaret merkezlerini

değerlendirirken, aydınlar gazeteler, hitabeler yolu ile etkili oldular.

3. Esnaf, hazırlık aşamasında din adamlar ı gibi etkili olamamış, ancak

kepenk kapatarak oturma eylemleri yaparak din adamlar ı ile

yardı

mlaşmı

şlardı

r. Zafer döneminde ise İngiltere'nin Tahran büyükelçiliğiönünde düzenlenen oturma grevine katılarak eylemcilere destek vermişlerdir.

C. Organizasyon: 1. Milli Aydınlar, 2. Ruhaniler, 3. Esnaf

1. Milli aydınlar her zaman olduğu gibi hazırlama sırasında

organizasyonda hassas roller aldılar: Onlar liberalizm, demokrasi, milli

hükümet kurulması, kanun hakimiyeti gibi batılı düşünceleri ortak kimlik

olarak halka ileterek ve aynı anda gazeteler, kitaplar, milli kütüphane,

dernekler ve okullar yolu ile iletişim ağı kurarak önemli rol oynadılar. Oluşum

aşamasında meşrutiyet iktidar ını ortak kimlik olarak ilan ettiler ve il

derneklerini iletişim ağında kullandılar. Aydınlar zafer aşamasında meclis,

topluluklar, dernekler yolu ile etkili oldular.

2. Ruhaniler yine hazırlama aşamasında devrimi organize etme

bakımından çok etkili olamadılar, sadece istibdatla mücadeleyi dile getirdiler.

Oluşum aşamasında bazı ruhaniler meşrutiyet ve meşruiyeti ortak kimlik

olarak kabul ederek, aynı zamanda camiler, tekkeler ve emakin denilen

kutsal yerleri iletişim ağı olarak kullanarak önemli rol oynadılar. Din adamlar ı

ayr ıca zafer döneminde meşrutiyet yönetimini kabul ederek küçük ve büyük

güç anlaşması teklifini protesto etmek amacı ile İngiltere'nin Büyükelçilik

binası bahçesinde düzenlenen oturma grevine katılarak eylemcilere destek

vermişlerdir.



232

3. Esnaf hazırlamada devrimin organizasyonu açısından beklendiği

gibi teorik temelleri olmamasından dolayı hiç rolleri yoktu. Ancak oluşum

aşamasında oturma eylemcilerine maddi destek vererek, oturmacılar ın

isteklerini devlet makamlar ına ileterek orta derecede rol üstlendiler, ama

zafer aşamasında rolleri azdı.

D. Liderlik: 1. Aydınlar, 2. Esnaf ve Ulema

1. Aydınlar: Hazırlamada Seyit Cemalettin Asetabadi, Mirza Taghikhan

Amirkabir'in varlığıyla halk ve iktidarda çok derin iz bıraktılar. Oluşum

aşamasında devrim komitesi liderliği, Ectımayun Partisi, Amiyun Partisi ve

Miraz Melkom Han, Talebof ve Melek Motekellemin gibi aydınlar ın varlığı ile

çok etkili oldular ama her zamanki gibi zafer aşamasında etkili olamadılar.

2. Ruhaniler: Hazırlamada çok az etkili oldular, oluşum aşamasında

Soğra ve Kobra göçlerine liderlik ederek etkili oldular. Zafer aşamasında

Behbahani ve Tabatabai liderliği ile, elçilikteki oturma eylemi ile, devrimde

önemli rol oynadılar.

Esnaf hazırlık döneminde az etkili olmakla beraber oluşum sırasında

grevcilere maddi yardım sağlayarak küçük ve büyük güç dalgası sürecinde

etkili olmuşlar zafer aşamasında ise İngiltere Büyükelçiliği bahçesinde

düzenlenen oturma grevine katılarak eylemcilerle hükümet arasında ara

buluculuk yaparak önemli görev almışlardır.



233

III. PETROLÜN MİLLİLEŞTİRİLME HAREKETİ

A. İdeoloji: 1. Milli Aydınlar, 2. Ruhaniler, 3. Marksist Aydınlar veEsnaf

1. Milli aydınlar, toplumsal yapılar ı gereği en önemli rolleri üstlenmiş,

batı rönesansı ve yeni bilimsel buluşlar sayesinde hareket ve devrimlerin

hazırlamada oluşumunda halka yeni fikirler aşılayabilmişlerdir. Petrolün

millileştirilmesinde nasyonalizm, sosyal adalet ve istibdadla mücadele

düşünceleriyle başlandı ve ileride ana yasanın uygulanması, parlamento

tahkimi, seçim ve düşünce özgürlüğü düşünceleriyle devam edildi. Zafer aşamasında, aydınlar Musaddık'ın varlığı sayesinde tütün ayaklanması ve

meşrutiyet devrimine göre daha etkin oldular. Bağımsız siyaseti ve anayasa

çerçevesinde demokrasi uygulanmasını gündeme getirdiler.

2. Ruhaniler daha önceki hareketlerde olduğu gibi hazırlama ve

oluşum aşamalar ında ideolojik olarak pek rol alamadılar; sadece diktatörlükle

mücadele sloganıyla ortaya çıktılar. Zafer aşamasında üç gruba bölündüler 1.

Grup Ayetüllah Behbahani liderliğinde hem petrolün millileşmesini hem de

Musaddık'ı desteklediler. 2. Grup Ayetüllah Kaşani Liderliğinde petrolün

millileşmesini desteklediler, ama Musaddık'ı desteklemediler. Navvab

Safavı'nın başını çektiği üçüncü grup ise ne petrolün milleşmesine, ne

Musaddık'a kar şıydılar.

3. Esnaf, hazırlama aşamasında, ideoloji açısından az etkiliydi.

Sadece nasyonalizm ve sosyalizm düşünceleriyle harekete eşlik ettiler. Zafer

aşamasında onlar da iki gruba ayr ıldılar; bir grup dini nasyonalizmi kabul etti,

diğer grup nasyonalizme kar şıydı. Marksist aydınlar hazırlama aşamasında,

sömürgeye kar şı ve sosyal demokrat bir yaklaşımla siyasal mücadeleye

girdiler. Başlangıçta diktatörlüğe kar şı mücadeleyi ön plan alıp zafer

aşamasında nasyonalizme kar şı durulan ve Sovyetler Birliği'ne bağımlılığı

ortaya attılar.



234

B. Seferberlik: 1. Milli Aydınlar, 2. Ruhaniler, 3. Esnaf, 4. Marksist

Aydınlar

1. Milli aydınlar, hazırlama aşamasında Musaddık liderliğinde halk

seferberliği sırasında konuşmalar yaparak, oluşum aşamasında öğrenci

gösterileri ile 16 ncı meclis seçimlerine itiraz ederek, iptalini istediler ve zafer

aşamasında da şahin köşkü önünde protesto gösterisi yapmakla Ocak 1951

yılında gösteriler düzenlemekle tamamlamış, Musaddık'ın başbakanlıktan

istifası ve petrol ofisi işçilerinin düzenlediği greve katılmakla başar ılı

faaliyetlerde bulunmuşlardı

r.2. Eskiden olduğu gibi hazırlık aşamasında pek etkili olmamış oluşum

döneminde ise ilan dağıtımı, kepenk kapatma eyleminin başlatılması,

gösteriler düzenlenmesi, konuşmalar yapılması ve röportajlar düzenlenmesini

sağlayarak çok etkili olmuşlardır. Din adamlar ı ayr ıca harekatın son

aşamasında bazı ünlü müftüler taraf ından alınan cihat fetvası karar ı,

harekatın başar ıya ulaşmasında çok etkili olmuştur.

3. Esnaf, ulema gibi hazırlama aşamasında önemli rol oynamadı.

Oluşum aşamasında, gösteriler, yürüyüşler ve çar şıyı kapatma etkinliklerine

katılarak, zafer aşamasında da 21 Haziran 1951 ayaklanmasında yer alarak

etkili oldu.

4. Marksist aydınlar, gazeteler ve yayınlar yolu ile hazırlama

aşamasında halkı seferber etmeye çalıştılar. 14 Temmuz 1951'de

Musaddık'a kar şı gösterileri ile kendi inançlar ı çerçevesinde seferberlik

aşamasında etkili olduklar ına inandılar. Zafer aşamasında da Musaddık'a

kar şı 28 Mart 1952'de gösteri düzenleyerek eski davranışlar ını tekrarladılar.

C. Organizasyon: 1. Milli Aydınlar, 2. Ulema, Esnaf ve Marksist

Aydınlar

1. Milli aydınlar, milliyetçi düşünce ve partiler, gazeteler, radyo ve

iletişim araçlar ı yolu ile hazırlama aşamasının, organizasyonunda başar ılı davrandılar; oluşum aşamasında, gazete merkezleri, öğrenci birlikleri ve



235

siyasi partilerden oluşan milli bir cephe oluşturarak başar ılı oldular. Zafer

sırasında ise Millet vekili seçilen aydınlar ın meclis kürsüsünden halka hitap

etmesi Bakan olarak kabine de çalışmalar ına devam etmeleri, Cepheyi Milli

partisi ile diyalogu sürdürmeye imkan tanımış ve medya aracılığı ile de halka

ulaşmayı başarmışlardır.

2. Ruhaniler, esnaf ve marksist aydınlar organizasyon rolü açısından

aynı derecede etkili oldular. Ruhaniler hazırlama aşamasında herhangi bir

katkıda bulunamamışlardır. Oluşum aşamasında İslam mücahitleri, İslam

Fedaileri ve İslami dernek ile iş birliği yaptı

lar; zafer aşaması

nda daMusaddık'a inanmadıklar ından dolayı zayıf davrandılar.

Esnaf, hazırlama aşamasında, esnaf şurası ve islam mücahitleri yolu

ile sahneye çıktılar; oluşum aşamasında ikilem içinde hareket ettiler. Bir

yandan ruhanilerle temastaydılar, diğer yandan Musaddık ve programlar ını

desteklediler. Zafer aşamasında ulema arasında görüşbirliği sağlanamadığı

için esnaf tarafsız kaldı.

Marksist aydınlar, hazırlama aşamasında, 52 kişi grubunu oluşturarak,

oluşum aşamasında da gizli örgütler, işçiler partisi, işçi birlikleri, çiftçi birlikleri,

öğrenci teşekkülleri ve Tudeh Partisi'ni oluşturarak, halk kitlesini organize

etmekte başar ılı davrandılar, ama zafer aşamasında Sovyetler lehine ve

Musaddık'ın tersine hareket ettikleri için halkla irtibat konusunda başar ısız

kaldılar.

D. Liderlik: 1. Milli Aydınlar, 2. Dini Ulema, 3. Esnaf ve Marksist

Aydınlar

1. Milli aydınlar: Musaddık'ın liderliği ile her şeyi kendi etkileri altına

aldılar. Musaddık, 1915'te yapılan seçimlerden sonra çalışmaya başlayan

üçüncü dönem meclis oturumunda mevcut ülke durumu eleştirerek Rıza

Şah'ın etkinliğine meclis seçimlerindeki sahtekarlığa ve basındaki sansüre

itiraz edip Tudeh Partisi'nin yasa dışı olduğunu ilan ederek hazırlama

aşamasında hareketin liderliğini üzerine almış oldu. Musaddık'ın oluşum



236

dönemindeki yürüttüğü yönetim sırasında hisse senetlerinin basılması, petrol

çıkarma hakkı anlaşması yapılmasının yasaklanması, 1933 yılında imzalanan

ek petrol anlaşmasının iptal edilmesi ve Tudeh Partisi ile Kavam aralar ındaki

iş birliğinin sona erdirilmesi Musaddık döneminde meydana gelen en önemli

icraatlar olarak tarih kaydına geçmiştir. 1933 senesinde yapılan icraatlara ek

olarak Ocak 1951 yılında petrolün millileştirilmesi amacıyla yapılan

gösterilerin ardından zamanın Millet Meclisi petrolün millileştirme yasa

tasar ısı ile, eski yabancı petrol şirketlerinin kapatılmasını kabul etmiş ve İran

petrol ofisinin kurulmasına karar vererek harekatın zafere ulaşmasında büyük

rol oynamıştır.

2. Ruhaniler: Sadece oluşum aşamasında, Ayetüllah Kaşani'nin petrol

hareketine destek vermesi ve halkı hisse senetlerini satın almaya

yönlendirmemesiyle rol oynadılar.

3. Esnaf sadece zafer aşamasında, ayaklanmaya mali destek vererek

rol oynadı.

Marksist aydınlar, liderlik açısından olumlu bir rol üstlenmedikleri gibi

tutumlar ıyla Musaddık'ın liderliğini de engellediler.



237

IV. İRAN İSLAM DEVRİMİ

A. İdeoloji

1. Dini aydınlar, 2. Milli Aydınlar, 3. Marksist Aydınlar, 4. Ulema ve 5.

Esnaf

1. Dini aydınlar, Şeriati ve Bazergan gibi düşüncelerle İslam'dan daha

modern bir yorum ve görüntü vermeye çalışarak, İslam devriminin

aşamalar ında, özellikle hazırlama aşamasında çok etkili oldular.

2. Milli aydınlar, hazırlama aşamasında diktatörlüğe kar şı mücadele

vermiş ve oluşum aşamasında anayasaya dayanarak "Şah'ın görevi hükümet

değil saltanattır" diyerek yönetimi hükümet olmaktan çıkararak saltanat

prosedürüne dönüştürülmesini istemişlerdir. Milli aydınlar bu isteklerle

yetinmeyip zafer döneminde iki ek istekle daha ortaya çıkmış, şah

yönetiminin tamamının devrilerek yerine İslam Cumhuriyeti Devleti'nin

kurulmasını istemişlerdi.

3. Hazı

rlı

k aşaması

nda Komünist Çin'i bir örnek ülke sistemi olarakgöstermiş Mao'nun teorisine ideoloji temeli olarak önererek ülkenin kuzey

bölgesinde bulunan "Siyahkel" yöresinde Şah yönetimi birliklerinin

düzenlediği operasyonda oluşum aşamasında hükümete kar şı Gerilla savaşı

vermeyi bir düşünce ve mücadele yönetimi olarak seçmiş ve zafer

döneminde ise İslam Cumhuriyeti taraftarlar ının diğer gruplarla birleşmesi

sonucu aydınlar etkisiz hale gelmişlerdir.

4. Ulema, geleneksel düşünceleriyle hazırlık döneminde etkiliolamamış ancak Şii mezhebinin özel idin yorumlar ıyla güçlü bir teori ortaya

koyarak diğer aşamalarda başar ılı olmuşlardır.

5. Esnaflar ın ekonomik bir olumlu potansiyel olarak ideolojik üretkenliği

söz konusu olmamıştır. Esnaflar ın ideolojik referanslar ını usulen din

adamlar ından aldığı için devrimin bütün aşamalar ında ideolojik bir başar ı

elde edememişlerdir.



238

B. Seferberlik

1. Ulema, 2. Milli Aydınlar, Marksist Aydınlar, Esnaf ve 3. DiniAydınlar.

1. Ulema camileri, tekkeleri ve dini törenleri kullanarak seferberlik

yolunda etkili oldu; özellikle hazırlama (5 Haziran 1963) ve zafer

aşamalar ında bu başar ısı göze çarpmaktadır.

2. Milli aydınlar 1970'li yıllarda, özellikle 1976'dan sonra, çoğu

gösterilere ve grevlere veya direkt olarak katılıyor veya destekliyordu.

Marksist aydınlar düzenli olarak siyasi bildiri ve gece ilanlar ı dağıtarak

rejimin işkence uygulamalar ını protesto etmiş ve Gerilla eylemleri

çalışmalar ıyla halkı seferber etmekte önemli rol oynamışlardır.

Esnaf bütün kaynaklar ını Humeyni'nin idaresine bıraktı. Pazar ın, bütün

dönemlerinde devrimin asıl merkezine dönüştüğünü söylemek gerekir.

3. Dini aydınlar maddi güçleri fazla olmadığından dolayı sıkıntı

içindeydiler. Faaliyetleri daha çok büyük kentler ve özellikle Tahran'daodaklanmıştı ve bu seferberlik için bir engel oluşturuyordu.

C. Liderlik

1. Dini Aydınlar ve Ulema, 2. Milli Aydınlar, 3. Marksist Aydınlar ve

Esnaf

1. Humeyni 1963'ten beri İslam devrimini yönetebilen tek kişi idi. O vehalk kar şılıklı olarak birbirlerine destek veriyorlardı.

İslam Devriminde liderlik açısından etkili olanlar şunlardır:

Talegani, Bazergan, Sahabı ve Şeriatı Muhalifleri sahneye çıkıncaya

kadar, Şeriati dışında adı geçen liderler muhafazakar gruplardan bir itilaf

oluşturarak şah hükümetine demokratikleşmesi için baskı uygulamayı

amaçlıyorlardı. Ancak oluşum aşamasında saltanat sistemini tümden

reddettiler ve zafer aşamasında geçici İslam devletine katıldılar.



239

2. Cepheyi Milli sırasında halkı yönlendiren en önemli gruplar arasında

yer alıyorlardı. Ancak Humeyni'nin akılcı liderliğinde CM devrimci bir İslam

ideolojisinin çatısı altında toplanıyordu.

3. Marksist örgütlerce lider ve liderlik konusu sadece örgüt içinde

gündeme geliyordu. Halk Fedaileri örgütü taraf ından örgüte alınan kişilerin

istatistiksel verileri, onlar ın eğitim görmüş insanlar arasında bile başar ısız

olduklar ını gösteriyor.

Esnaf ve pazar ın ulemayı maddi olarak desteklemeleri büyük etken

oldu. Ayr ıca, kendileri de ekonomik olarak liderliğe ortak oldular.

D. Organizasyon

1. Milli aydınlar, ulema ve dini aydınlar, 2. Marksist aydınlar, 3. Esnaf

CM organizasyonu, gruplar ın oluşumu ve örgütlerin iletişim

bakımından devrim süreci içerisinde önemli bir grup olarak faaliyette bulundu.

CM çatısı altındaki teşekkürler şu şekilde sıralanıyordu: İran Partisi, Panİranist Partisi, Millet İran Partisi, Mardomu İran partisi ve Zahmetkeşan

Partisi.

Ulema, ilmiye okullar camiler, tekkeler, heyetler, dernekler ve dini

törenler yoluyla devrimin organizasyonu konusunda en önemli rolü oynadı.

Dini aydınlar, Nehzate Azadi İran Partisi, Halk Mücahitleri Örgütü,

Tahran Üniversitesi ve Hidayet Camisi gibi araçlar ıyla organizasyon rolünü

iyice oynadılar.

2. Halk Fedailer ve Halk Mücahitleri gerilla örgütlerinin ikisi de

organizasyonu aynı sürede önemsiyorlardı. Halk Fedailerinin geçmiş

mücadelelerine dayanarak hizmetlerin en önemli faktörü olarak

organizasyonun yokluğunu belirlemesi, sonraki çalışmalarda organizasyona

özel bir önem verilmesine sebep oldu.

3. Esnaf camilerin birlik dernekleri, esnaf şurası, itilaf heyetleri veİslam Cumhuriyeti Partisi yoluyla organizasyon rolünde etkili oldu.



240

Genel Sonuç:

Sonuç olarak İran’da sosyal hareketlerde incelenmiş bulunan TütünAyaklanması, Meşrutiyet Devrimi, Petrolün Millileştirilmesi ve İran İslam

Devrimi’ni sınıflar açısından etki derecelerine göre kullandığımız model

çerçevesinde aşağıdaki gibi gösterilebilir.

Bir sosyal hareket olarak Tütün Ayaklanmasında oyuncular ın etki

dereceleri sırasıyla aşağıdaki gibidir:

1. Ulema, 2. Milli Aydınlar ve 3. Esnaf

Meşrutiyet Devrimini ele aldığımızda önceki hareketten farklı bir yapı

arz ettiğinden oyuncular ın etki dereceleri de farklı olmuştur. Bu nedenle Milli

aydınlar Ulema’dan daha fazla etkili olmuşlardır. Bunun nedeni de Meşrutiyet

kavramının batı kaynaklar ından gelmiş olması ve aydınlar ın bunun

sahiplenmesinden kaynaklanmaktadır. Kullandığımız model çerçevesinde

Meşrutiyet Devriminde oyuncular ı

n etki derecesi aşağı

daki gibidir.1. Milli Aydınlar, 2. Ulema ve 3. Esnaf

Petrolün Millileştirilmesi konusunda ise, Meşrutiyet Devrimine benzer

bir yapı arz etmekle beraber Marksist Aydınlar, Milli Aydınlardan farklılaşarak

söz konusu sosyal harekette farklı etki derecesine sahiptirler. Böylece Milli

Aydınlar Petrolün Millileştirilmesi hareketinde en fazla etkiye sahip iken

Marksist Aydınlar harekete incelediğimiz sınıflar arasında en az etki

etmişlerdir. Bu durumda, Petrolün Millileştirilmesi hareketinde sınıflar ın etki

dereceleri aşağıdaki gibi sıralanabilir.

1. Milli Aydınlar, 2. Ulema, 3. Esnaf ve 4. Marksist Aydınlar

İncelediğimiz sosyal hareketlerinden sonuncusu ve yakın geçmişte

olan İran İslam Devrimindeki oluşum diğer incelediğimiz hareketlere göre



241

farklılık göstermektedir. Dini Aydınlar gruplar arasında ilk defa bu harekette

yüksek derecede etkili olmuştur. Bu durum üçüncü kuşak aydınlar ın bir

sonucu olarak değerlendirilebilir. Devrimin islami niteliği taşımasına rağmen

burada Ulema’nın ikinci sırada yer aldıklar ı gözükmekte ve birinci sırayı dini

aydınlar almaktadır. İlginç olan Marksist Aydınlar ın islami devriminde dini

yönelimleri fazla olması gereken esnaftan daha fazla etkili olmasıdır. Sonuç

olarak İran İslam Devriminde kullandığımız model çerçevesinde gruplar ın etki

dereceleri aşağıdaki gibi sıralanabilir:

1. Dini Aydı

nlar, 2. Ulema, 3. Milli Aydı

nlar, 4. Marksist Aydı

nlar ve 5.Esnaf

Gruplar ın incelediğimiz sosyal hareketler açısından ortak olarak

değerlendirdiğimizde Ulema incelediğimiz bütün hareketlerde etkili olduğu

görülmüştür. Şii düşüncesine göre: On İkinci İmamı olan “İmamı Zaman”ın

geçici olarak görünmezliği başladıktan sonra görününceye dek din adamlar ı

ve ruhaniler İmam’ın vekili olarak görev yapabilirler. Ayr ıca Şii ruhanileri

hükümetten bağımsız olma çabalar ı ve çoğu zaman devlet ile işbirliği

yapmalar ına rağmen devlet kontrolü dışında kalma çalışmalar ı ve devletten

bağımsız olarak gelir elde etmeleri nedeniyle bağımsızca hareket

edebiliyorlardı. Ayr ıca kacar hanedanı devrinde Şii mezhebinin temeli olarak

kabul edilen içtihat ve taklit farizalar ının uygulanması din adamlar ının gücünü

artırmıştır. Tütün ayaklanmasında en çok etkili olan grup ulemadır.

Gördüğümüz gibi Tütün Hareketi dışında diğer hareketlerde aydın

sınıf ı en etkili sınıf olmuştur. Fakat aydın sınıf ı homojen bir yapıya sahip

olmadığı için ve diğer sınıflara göre daha fazla farklılığa sahip olduğundan

dolayı, farklı aydın akımlar ı söz konusu hareketlerde farklı performans ve

etkililik sergilemişlerdi. Milli Aydınlar özellikle Meşrutiyet Devrimi ve Petrolün

Millileştirilmesinde en fazla etkide bulunurken, İran İslam Devriminde daha az

etkide bulunmuşlardır. Fakat dini aydınlar, İran İslam Devriminde etkili

olmakla kalmayıp en fazla etkiyi bırakmışlardır. Marksist Aydınlar, son iki



242

harekette etkili olmuşlarsa da diğer gruplara göre genellikle daha az etkili

olmuşlardır.

Esnaf ise, tüm hareketlerde etkili olmalar ına rağmen etki derecesinde

diğer gruplara göre genellikle son sırayı almışlardır. On dokuzuncu yüzyılın

sonlar ından itibaren küçük burjuvazi Batı Kapitalizminin iktisadi ve kültürel

girişimlerine kar şı direnmiştir. Esnaf, ulemayla olan tarihi birliğinden dolayı

her zaman ulemanın arkasından yürümüştür. Bu birliğin en önemli boyutu

ulemaya yapılan fitre ve zekat ödemeleridir. Bu yüzden onlar ın desteklediği

ideolojinin her zaman dini çerçevede olması

gerekiyordu. Ruhaniler baştandini ve emperyalizm kar şıtı söylemlerle küçük burjuvalar ın desteğini

kazandılar.

Bu çalışmada yakın tarihte İran’da gerçekleşmiş bulunan dört önemli

sosyal hareketler modelimiz çerçevesinde ele alınmış olup, yerel veya küçük

çaplı hareketler konu dışında bırakılmıştır. Fakat ele alınmayan hareketler ele

aldığımız hareketlere ne derece de etkili olduklar ı veya etkilendikleri ayr ı

araştırma konular ı olabilir. Ayr ıca, ele alınmayan hareketlerdeki oyuncular ınne derece de etkili olduklar ı ve onlardan elde edilecek sonuçlar ın elde

ettiğimiz sonuçlarla kar şılaştır ılması yeni araştırmalar ın konusu olarak

sunulabilir.



243

KAYNAKÇA

H. Abadiyan, “Tafakkure Dini ve Harkeete Zide Harekete Reji”, Tahran,İran Tarihi Mutaleat Müessesesi, 1997 (Dini Düşünceleri ve Reji

Hareket Zıddına Hareket).

M. Abbasi, “Tarihe Novine İran”, Tahran, Ney Yayınlar ı, 1980 (İran’ın Yeni

Tarihi).

----------, “Tarihe İngelabi İran”, Tahran, Ney Yayınlar ı, 1985 (İran’ın Devrim

Tarihi).

E. Abrahamian, “Radikalizm ve Mujahedin İran”, Çev. Ali Muhammed

Kutsi, Tahran, Amirkabir Yayınlar ı, 1990 (Radikalizm ve İran

Mücahitleri).

----------, “İran Between Two Revolution”, N.J. Princeton University Press,

1982.

F. Ademiyet, “Azadi Tafakkur ve İngelabe Meshrute”, Tahran, Soghan

Yayınlar ı, 1961 (Özgürlük Düşüncesi ve Meşrutiyet Hareketi).

----------, “Nameye Haji Mohammed Rehim Esfehani Be Aminulzarb ve

Harekete Reji”, Tahran, Peyam Yayınlar ı, 1975 (Haci Muhammed

Rahim İsfahani’nin Aminulzarb Mektubu ve Reji Ayaklanma).

----------, “Shouresh Bar İmtiyaz Reji”, II. Baskı, Tahran, Peyam Yayınlar ı,

1976 (Reji İsyanı).

J. Afari, “Iran Dar İngelabe Meshrute”, Çev. Rı

za Rı

zai, Tahran, BistonYayınlar ı, 2000 (İran’ın Meşrutiyet Devrimi).

M. Ahmedi, “Harekete Azadibaghsh ve İngelabe İslami”, Siyasal Bilimler

Bölümü, Terbiyet Modarres Üniversitesi, Doktora Tezi, 2001 (İslam

Devrim ve Özgürlük Hareketi).

J. A. Ahmet, “Khedmet ve Khiyanete Roshanfikran”, Cilt 1, Tahran,

Harezmi Yayınlar ı, 1995 (Aydınlar ın Hizmet ve İhaneti Hakkında).

J. Ajand, “Harekete Tutun” Amir Kabir Yayınlar ı, 1998 (Tütün Hareketi).



244

M. Ajodani, “Meshruteye İranı”, Tahran, Ahtaran Yayınlar ı, 2003 (İran’ın

Meşrutiyeti).

F. Akbarzadeh, “Neghshe Rehberi Dar Meshrutiyet ve Milli Kardene Naft

ve İngelabe İslami”, Tahran, İslam Devrimi Belgeler Merkezi, 2001

(Meşrutiyet, Petrolün Millileşmesi ve İslami Devriminde Liderliğin Rolü).

H. Alavi, “Peasant and Revolution in The Socialist Registror”, New York,

1965.

Alem, “Usule Elme Siyaset”, Tahran, Ney Yayınlar ı, 1977 (Siyaset Biliminin

Temelleri).

H. Algar, “The Islamic Revolution in Iran”, London, Open Press, 1983.

M. Amjad, “Az Diktatori Ta İktedare Dini”, Çev. Hüseyin Mofteheri, Tahran,

Soghan Yayınlar ı, 2001 (Diktatörlükten Din İktidar ına).

D. Apter ve C.F. Anderson, “İtiraze Siyasi ve Taghire Ejtimai”, Çev.

Muhammed Rıza Sait Abatı, Tahran, Rahboardı Yayınlar ı, 2001 (Siyasi

İtiraz ve Sosyal Değişim).

H. Arendt, “On Revolution”, London, Penguen, 1963.

----------, “The Origin of Totalitarianism”, Clevland, Merdian Books, 1958.

S. Arjomand, “The Shadow of God and The Hidden İmam”, Chicago

University of Chicago Press, 1979.

“Asnade Sefarete Amerika”, Cilt 25, Tahran Casusluk Yuvası Yayınlar ı,

1985 (Amerika Elçiliği Belgeleri).

Bademci, “Usul ve Shenakht İngelabe İslami”, 9.Baskı, Tahran, Peyam

Yayınlar ı, 1997 (İslami Devrimin Tanımı ve Temelleri).

E. Baghi, “Tarihe Dore Jadide İran”, Tahran, Araştırma ve Programlama

Teşkilatı, Tarihi Bölümü, 2001 (İran’ın Yeni Dönem Tarihi).

M. Beheşti Sereşti, “Neghshe Ulema Dar Siyaset”, Tahran, İslam Devrim

Yayı

nlar ı

, 2001 (Ulemanı

n Siyasetteki Rolü).



245

H. Beşeriye, “Jameshenası Siyasi”, 5.Baskı, Tahran, Ney Yayınlar ı, 1999

(Siyasal Sosyoloji).

----------, “İngelab ve Besije Siyasi”, Tahran, Ney Yayınlar ı, 1995 (Devrim

ve Siyasi Seferberlik).

M. Bazergan, “Do Hareket Dar İnglabe İran”, Tahran, Nehzete Azadi İran,

1984 (İki Harekette İran Devrimi).

----------, “Mudafe Khob Dar Dadgah”, Tahran, Ekim 1979 (Mahkeme’de İyi

Müdafaa).

----------, “Mejmua Eserha”, Tahran, M. Bazergan Kültür Vakf ı, 1998

(Mecmua Eserler).

J. Bill and W. Rojer Lewiss, “Musaddık, Neft ve Nasyonalizm”, Çev.

Abdülr ıza Honşeng Mehdevi ve Kaveh Beyat, Tahran, Goftar Yayınlar ı,

1993 (Musaddık, Petrol ve İran Nasyonalizmi).

T. B: Bottomore, “Jameshenasi”, Çev. Seyit Hasan Mensur ve Seyit Hasan

Hüseynikoljahin, Tahran, Amirkabir Yayınlar ı, 1991 (Sosyoloji).

M. Brojardi, “Roshanfikran ve Gharb”, Çev. Çemşit Şirazi, II.Baskı, Tahran,

Farzan Yayınlar ı, 1998 (İran Aydınlar ı ve Batı).

Cepheye Milli, “Barname ve Manifest”, Bakhtter Gazetesi, 20 Şubat, 1950

(Program ve Manifestosu).

R. Cottam, “Nationalism in İran”, Pittsburg, 1964.

“Dastane Sıyahkel”, Halk Fedailer Örgütü, Halk Fedailer Örgütün Yayınlar ı,1980 (Sıyahkel Hikayesi).

R. Davari, "Engelabe İslami ve Moghiyet Dunya”, Tahran, Allameh

Tabatabai Kültür Merkezi Yayınlar ı, 1982 (İran İslami Devrimi ve Dünya

Durumu).

J. C. Davies, “Toward a Theory of Revolution”, American Sociological

Review, 27 (1962).



246

A. Delavar, Mabani Nazari ve Amali Pajohesh Dar Olume İnsani ve

Ejtemaee, Tahran, Rüşt Yayınlar ı, 1995 (Sosyal Bilimlerde Teorik Ve

Uygulamalı Araştırma Temelleri)

Devlet İstihdam ve İdari İşler Teşkilatı, İstihdam Yayınlar ı, Tahran, 1974.

L. Duvan, "Sazeman ve Teshkılat", Tahran, Binaz Yayınlar ı, 1979

(Organizasyon ve Teşkilat).

H. Eckstein "Internal War" New York, Free Press, 1964.

N. K. Elahi "Beresi Ejtimaî Taghırate Engelabe İslami”, Tahran, Farzan

Yayınlar ı, 1998 (İslami Devrim Değişimlerin Sosyolojik İncelemesi).

A.R. Elevi, “İktisad Siyasî, Khotud Siyasî Baed Az Engelabe İslami İran”,

Tahran, İşletme ve Programlama Yüksek Eğitim ve Araştırma

Müessesesi, 2003 (Siyasal Ekonomi, İslami Devrimden Sonra İran’da

Siyasal Çizgi).

A. Eskandari, “Notghe Rehberan Dar Avellin Kongre Hezb”, Tahran, Amir

Kabir Yayınlar ı, 1944 (Partinin İlk Kongresine Hitabetler).

J. L. Esposito, “The Iranian Revolution, its Global Impact”, Florida

International University Press, Miami, 1990.

A. Eşraf, “Mevane Tarihi Towse Sermayedari Dar İran”, tahran, Zemine

Yayınlar ı, 1980 (İran’da Kapitalizm Gelişiminde Tarihi Engeller).

----------, “Rant Ejtimaî Dar Dore Kajar”, Tahran, Zemine Yayınlar ı, 1981

(Kajar Döneminde Sosyal Rant).M. Etemadül Saltaneh, “Hatirat Rozename Negari”, Tahran, Amir Kabir

Yayınlar ı, 1971 (Gazetecilik Anılar ı).

İ. Fahrai, “Serdar-e Jengel”, Tahran, 1954 (Orman Kahramanı).

W. Floor, “Nemunehai Az Tarihe Ejtimaî İran Dar Dore Kajar”, Çev.

Abülghasem Seri, II. Cilt, Tahran, Soghan Yayınlar ı, 1986 (İran’ın Kajar

Dönemindeki Sosyal Tarihinden Örnekler).



247

M. Foucault , "İraniha Che Ruyahai Dar Ser Dashtanend", Çev. Hüseyin

Mensuri, Tahran, Goftar Yayınlar ı, 1999 (İranlılar ın Beyninde Nasıl Bir

Rüya Vardır).

J. Foran, "Mukavemet Shekenendeh", Çev. Ahmet Tedeyyon, II. Baskı,

Tahran, Resa Yayınlar ı, 1999 (Kır ılgan Direniş).

H. Ghaderi, "Tefsire Engelabe İslami”, Tahran, Eğitim Bakanlığı Yayınlar ı,

1996 (İslam Devriminin Yorumu).

J. Gold ve W. L. Coulb, "Ferhange Ulume Ejtimaî”, Çev. Bagher Parham,

Tahran, Maziyar Yayınlar ı, 1997 (Sosyal Bilimler Sözlüğü).

K.D. Gomone, "Se Sal Dar İran", Çev. Zebihüllah Menusri, Ferrah Yayınlar ı,

1973 (İran’da Üç Yıl).

M.R. Gülşen Fumani, “Jameshenasi Engelab”, Tahran, Azad Üniversitesi

Yayınlar ı, 1990 (Devrimin Sosyolojisi).

K. Gürüns, “Dış İlişkiler ve Türk Politikası”, SBF Yayınlar ı, No:531,

Ankara, 1973.

N. Hadian, "Ahemmiyet Didgahaye Skampel ve İdeolojy ve Rehberi Dar

Engelabe İslami İran”, Tahran, Tahran Üniversitesi Yayınlar ı, 1990

(Scample Görüşünün Önemi ve İran-İslam Devriminde İdeoloji ve

Liderlik).

Abdülhadi Haeri, "Shiî Dar İran ve Meshrute", II. Baskı, Tahran, Amir Kabir

Yayınlar ı, 1985 (İran’da Şiilik ve Meşrutiyet).

Abdülrafi Hakikat, "Mardom Salary ve Azadifikr Dar İran", Tahran,

Özgürlükçüler Yayınlar ı, 1980 (İran’da Özgür Düşünüş ve Halkçılık).

S. Hantington, “Political Order in Changing Societies”, New Haven Yale

University Press, 1968.

----------, “Zamane Siyasî”, Çev. Hasan Şelati, Tahran, İlim Yayınlar ı, 1991

(Siyasi Zaman).

Havadise Mejlis, Tahran, 1953 (Meclis Olaylar ı).



248

A.M. Hazeri, “Merahale Pishrefte İdeolojy Engelabe İslami”, Fasıl Name

Metin, No 1, Kış 1999 (İslami Devrim İdeolojisi Gelişim Aşamalar ı).

M. Hejazi, “Roydadha ve Doreha”, Tahran, Nilüfer Yayınlar ı, 1998 (Olaylar

ve Süreçler).

“Hezbe Sosyalist İran”, İran Partisi Yayın Merkezi, Tahran, Bita Yayınlar ı,

1960. (İran Sosyalist Partisi)

F. Holiday, “Diktatori ve Towse Sermayedari Dar İran”, Çev. Fezüllah

Nikain, Tahran, Amir Kabir Yayınlar ı, 1980 (İran’da Diktatörlük ve

Kapitalizmin Gelişmesi).

H. Hüseyni, “Rehberi ve Besije Siyasî”, Tahran, Ney Yayınlar ı, 2001

(Liderlik ve Siyasi Seferberlik).

R. Jahanbeglo, “Moje Charom”, Çev. Mansur Goodarzi, Tahran, Ney

Yayınlar ı. (Dördüncü Dalga)

Kavegaribar Ivan, İran Devrimci Örgütü Hareketi, M.L. (İran’da İşçi

Hareketleri), Tahran. 1978.

M. Javaheri, “Naghshe Ulema Dar Enjumenha ve Ahzabe Dore

Mushrate”, Tahran, İslami Devrim Merkezi, 2001 (Meşrutiyet

Döneminde Ulemanın Topluluklar ve Partilerdeki Rolü).

B. Jazani, “Sı Sal Tarihe İran”, II. Cilt, Tahran, Ferda Yayınlar ı, 1978

(İran’da 30 Yıllık Tarihi).

----------, “Usule Ejtimai ve Strategy Harekete Engelabi İran”, Tarhan,Maziyar Yayınlar ı, 1974 (İran Devrimci Hareketin Sosyolojik ve Stratejik

Temelleri).

----------, “Chegone Mobareze Mosellehane Be Jeng Tebdil Mishaved”,

Tahran, Halk Fedailer Yayınlar ı, 1978 (Silahlı Mücadele Nasıl Savaşa

Dönüşüyor).

C. Johnson, “Taghire Engelabi”, Çev. Hamit Elyası, Tahran, Amir Kabir

Yayınlar ı, 1994 (Devrimci Değişim).



249

A. Kambaghsh, “Jonbeshe Karegar ı Dar İran”, Tahran, Tudeh Parti

Yayınlar ı, Bita. (İran’da İşçi Hareketi)

A. Kasravi, “Tarihe Meshrute İran”, Tahran, Amir Kabir Yayınlar ı, 1984 (İran

Meşrutiyet Tarihi).

R. Kathim, “Nasyonalizm Dar İran”, Çev. Ahmet Tadayyon, Tahran, Kavir

Yayınlar ı, 1999 (İran’da Nasyonalizm).

H. Katozian, “Musaddık ve Kudrete Mobareze”, Çev. Farzaneh Taheri,

Tahran, Tahran Yayınlar ı Merkezi, 1993 (Musaddık ve Mücadele Gücü).

----------, “İran Beyne Do Engelab”, Çev. Muhammed Rıza Nefisi ve Kambiz

Azizi, Tahran, Tahran Yayın Merkezi, 1994 (İki Devrim Arasında İran).

----------,“The Political Economy of Modern İran, Des Potizm and Pseado

Modernizm 1925-1979”, New York Mc Millan Press. Ltd., 1981.

N. Keddi, "Religion and Rebellion in Tobacco, Reji Prelute to

Revolution", Fasıl Name Goftogu, No. 48, 1999.

----------, "Tehrime Tutun ve Gherardad 1890 Reji”, 3. Baskı, Tahran, Cep

Kitaplar ı Yayınlar ı, 1982 (İran’da Tütün Boykotu ve 1890 Reji

Anlaşması).

----------, “The Roots of Revolution: An Interpretive History of Modern

Iran”, New Heaven, Yale University Press, 1981.

----------, “The Iranian Revolution in Comparative Perspective”, American

Historical Review 88, No:33, June 1983.N. Kermani, "Tarihe Bidari Iranian", I. Cilt, Agâh Yayınlar ı, Tahran. 1990

(İran’ın Uyanış Tarihi).

M. Khatemi, "Zeminehaye Zuhure Meshrute”, Tahran, Paya Kültür ve

Yayın Müessesesi, 1998 (Meşrutiyetin Çıkış Zeminleri).

M. Khochani, “Do Jenahe Rast”, Şarq Gazetesi, No 161, 8 Mart, 2004 (İki

Sağ Kanat)



250

N. Kianuri, “Haterate Kianuri” Tahran, Digâh Yayınlar ı, 1993 (Kianouri

Anılar ı)

. “Kiyam Khonin, Tebriz”, Kültür Bakanlığı Yayını, C.I, Tahran, 1983.

(Tebriz’in Kanlı Ayaklanması)

M. Larousse, J. Leenhardt and B. Maj "Khodret Kelâm ve Naghshe

Roshonfikran", Çev. Manuchehr Firuz Asgari, Meşhed, Firdevsi

Üniversiteis, 1999 (Söz Etkililiği ve Aydınlar ın Rolü).

R.H. Lower "Bazi Didgaha Dar Bare Taghirate Ejtimaî”, Çev. Kavus Seyit

İmami, Tahran Üniversitesi Yayınlar ı Merkezi, 2000 (Sosyal Değişim ile

İlgili Bazı Görüşler).

S. J. Madani "Tarihe Siyasî İran Dar Salhaye Ekhir İran”, Tahran, İslami

Yayınlar Merkezi, 1982 (İran’ın Yakın Dönem Siyasal Tarihi).

----------, "Rabitehaye Kharigi İran Dar Tarihe Siyasî", II. Cilt, Tahran,

İslami Yayınlar Merkezi, 1984 (İran’ın Siyasi Tarihinde Dış İlişkiler ).

M. Maksudi, "Taghirate siyasî ve Ejtımaî İran”, Tahran Rozaneh Yayınlar ı,2001 (İran’ın Siyasal ve Toplumsal Değişimleri).

K. Mannheim "Jameshanasi Roshanfikran”, Çev. Hamit Mededi, Tahran,

Sağlıklı Toplum yayınlar ı, 1975 (Aydınlar ın Sosyolojisi).

R. Michels, "Jameshanasi Ahzab”, Çev. Ahmet Naghibzadeh, Tahran,

Soghan Yayınlar ı, 1990 (Partilerin Sosyolojisi).

M. Moaddel, “Class, Politics and Ideology in the Iranian Revolution”,New York, Columbia University Press, 1993.

M. M. Mohammedi, “Din ve Dolet Dar Asre Safevi”, Tahran, Amir Kabir

Yayınlar ı, 1962. (Safavi Döneminde Din ve Devlet)

M. Mohammedi, “Tehlili Ber Engelab”, Amir Kabir Yayınevi, Tahran, 1987.

(Devrimin Analizi)

M. Mohseni, “Jameshanasi Umumi”, Tahran, Zahiri Yayınlar ı, 1993 (Genel

Sosyoloji).



251

B. Moor, "Usule Ejtimaî Demokrasi ve Diktatori”, Çev. Hüseyin Beşeriye,

Tahran, Tahran Üniversitesi Yayınlar ı, 1990 (Demokrasi ve

Diktatörlüğün Sosyal Temelleri).

"Mosahebe Keyhane Havai Ba Pezeşkpur", Keyhane Havai Gazetesi, Sayı

99, Yaz 1991.( Keyhane Havai Gazetesinin Pezeşpur’la röportajı)

M. Muhammedi, “Beresi Engelab İslami İran”, Atıncı Baskı,Tahran, Amir

Kabir Yayınlar ı, 1997 (İran İslami Devrimi Üzerine Bir İnceleme).

A. Musaddık, “Telaşhha Beraye Teshkile Cepheye Milli Sevvem”, Tahran,

Musaddık Yayınlar ı, 1975.(Üçüncü Milli Cephe Kurulması Yolunda

Çabalar)

----------, “Notghha ve Muzakerate Musaddık Dar Mejles”, Tahran, Meclis

Yayınlar ı, 1950.(Mussadık’ın Meclisteki Nutuk ve Müzakereleri)

“Muzakerate Mejlese Shurâye Milli”, 1. Dönem, Tahran, Meclis Şurâye

Millî Yayınlar ı, 1946. (Milli Şura Meclisindeki Müzakereler)

H. Nateg, “Sar Aghaz-i Egtedar-i Egtesadi ve Siyasi-y-Mollayan (TheRise of The Political and Economic Lominance of the Clergy)”

Alefbaz (Summer 1989).

D. Neuruzi, “Hazbe tudeh, zerurete Tarihi Keshvareman”, Belgeler ve

Görüşler, 1960 (Tüdeh Partisi, Ülkemizin Tarihi Zarûreti).

“Organe Rahe Karegar Dar Engelab”, Fedailer Halk partisi Yayınlar ı,

1980.( Devrimde Rahe Karegar Partisi)

S. Öngör, “Orta Doğu (Siyasi ve İktisadi Coğrafya)”, Sevinç Matbaası,

Ankara, 1964.

R. Radmenesh, "Soghanranı Saran Konferanse Tahran", Tahran, Amir

Kabir Yayınlar ı, 1942 (Tahran Konferansının Başkanlar ın Konuşmalar ı).

F. Rafipur, "Towse ve Tezad", Tahran, İntişar Şirketi, 2000 (Gelişme ve

Çelişki).



252

M. Rajebi, Tasire Angizehaye Dini Bar Peydayeshe Engelab, Tahran,

Maarif Yayınlar ı, 2000 (Dini Motiflerin Devrim Oluşumuna Etkileri)

“Raveshhaye Savak”, 1. Kitap, Halk Mücahitleri Örgütü Üyeleri, Tahran,

Samadiye Yayınlar ı, 1982.(Savak Yöntemleri)

H.Rezm, "Dar Bare Hareket Burjuvazi", Tahran, Ferda Yayınlar ı, 1950

(Burjuvazi Hareketiyle İlgili).

----------, "Tenha Tabeghe Karegar Tevan Mobareze Ba Emperyalizm ve

Feodalizm Ra Daved”, Ferda Yayınlar ı, 1953 (Sadece İşçi Sınıf ı

Emperyalizm ve Feodalizme Kar şı Mücadele Verebilir).

G. Rocher, "Taghirate Ejtimaî", Çev. Mansur Vosoki, 7. Baskı, Tahran, Ney

Yayınlar ı, 1998 (Sosyal Değişimler).

Roznameh Mardom, (Halkın Gazetesi) Tudeh Partisi Yayın Organı, Tahran,

1954.

F. Ruhani, “Tarihe Milli Karden Sanate Nafte İran”, 2. Cilt, Tahran, Soghan

Yayınlar ı, 1973.(İran Petrolünün Millileştirme Tarihi)

M. Saidi, “İran-i Azad (Özgür İran)”, Tebriz, 1969.

K. Sanjabi, “Jebheye Milli Ba Mardom Sohbet Mikonad”, Peyam Gazetesi,

Sayı 85, Ekim, 1980. (Milli Cephe Halkla Konuşmaktadır)

----------, “Haterate Sencabi”, Londra, Milliyon Yayınlar ı, 1989.(Sencabi

Anılar ı)

S. Sardarriniya, "Mosyo Ali", Tahran, Tahran Yayınlar ı, 1980 (Ali Mösyö).

A. Saten, “Nafte İran”, Çev. Rıza Ris Tus, 1. Cilt, Tahran Saberin Yayınlar ı,

1993 (İran Petrolü).

D.C. Schwartz, “Theory of Revolutionary Behavior”, New York, Free

Press, 1971.

E. Sait, “Tesire Roshanfikran”, Çev. Hamit Azadanlu, Tahran, Amuzeş

Yayı

nlar ı

, 1998 (Aydı

nlar ı

n Etkisi).



253

B. Shawadron, “The Middle East Oil and The Great Powers”, 2nd,

Printing, New York, Halsted Press, 1974).

S. Sıaveşi, “dar İran liberal Nasyonalizm”, Çev. Ali Muhamed kutsi,

Tahran, Amir Kabir Yayınlar ı, 1990 (İran’da Liberal Nasyonalizm).

T. Skocpol, “Rentier State and Shi’a Islam in the Iranian Revolution”,

Theory and Society 11, no.3 (May 1982).

A. Souruş, “Roshanfikri, Dindar ı ve Hemdeli”, 4. Baskı, Tahran, Sırat

Yayınlar ı, 1999 (Sırdaşlık, Dincilik ve Aydınlık).

Şahbaz Gazetesi, 9 Ağustos 1953.

A. Şeriati, “Che Bayed Kard”, 5. Baskı, Tahran, sırat Yayınlar ı, 1998. (Ne

Yapılmalı)

H. K. Stone, "Siyasete Mobareze Menfi Dar Mejlis 14", II. Cilt, Tahran,

Musaddık Yayınlar ı, 1976 (14. Mecliste Negatif Mücadele Siyaseti).

S.H. Taghizadeh, "Tarihe Engelabe Meshrute İran", Tahran, Firdevsi

Yayınlar ı, 2000 (İran Meşrutiyet Devrimi Tarihi).

M. Takkar ı, “Tarihe Siyasi İran”, Tahran. 1985 (İran’ın Siyasi Tarihi)

Tahlıli Az Sharayete Ejtemgee Rostaee, Tahran, 1978 (Köy Sosyal

Durumunun Analizi)

“Tarih ve Tesis Sazeman Mujahedin Halk”, Tahran, Mücahidin Halk

yayınlar ı, Temmuz, 1979.(Halk-ı Mücahitler Örgütünün Kuruluş Tarihi)

H.A. Tenhaii, "Mogheddemii BarDidgaha ve Mektephaye Jameshenasi”,

Tahran, Merendiz Yayınlar ı, 1992 (Sosyoloji Ekol ve Görüşlere Giriş).

I. Teymori, "Tahrim Tutun, Gherardad 1890 Reji", 3. Baskı, Tahran, Cep

Kitaplar Yayınlar ı, 1982 (Tütün Boykotu 1890 Reji Anlaşması).

C. Tilly, "From Molibization to Revolution", London, Wesly, 1976.

G. R. Verahram, "Tarihe Siyasî ve Enjumanha Dar Dore Kajar”, II. Baskı,

Tahran, Moin Yayınlar ı, 1999 (İran’ın Kacar Döneminde Siyasal Tarihive Toplumsal Topluluklar).



254

Vezarete Egtesad ve Daraee, Amare Sanaye Bözork, Tahran, 1974.

(İktisat Bakanlığı, Büyük Sanayiler İstatistikleri)

A. Vincent, "Theories of the States", Oxford, Basil Black Well, 1987.

H. Yusuf Aşkevari, "Nemayendigi ve Tejeddod Gerai Dar Salhaye Ekhir

İran”, İran Ferda Dergisi, No: 35, Ağustos, 1996 (İran’ın Yakın Dönem

İslam’ında Teceddüt ve Temsilcilik).

A. Zaker Hüseyin, Matboat-e Siyasi-e İran Dar Asre Meşrute, Tahran,

Tahran Üniversitesi Yayınlar ı, 1991 (Meşrutiyet Döneminde İran Siyasal

Basını)

S. Ziba Kelam, Moghaddemei Bar Engelabe Eslami, III. Baskı, Rozeneh

Yayınlar ı, 1999 (İslam Devrimine Bir Giriş)



255

Alam Tabriz, Asghar, Ayd ı nlar, Dini Liderler ve Esnaf ı n İ ran’ ı n

Yak ı n Dönem Toplumsal Hareketlerindeki ve Devrimlerindeki Rollerin

İ ncelenmesi, Doktora Tezi, Tez Danı şmanı : Prof. Dr. Mehmet Ali

Ağ aoğ ullar ı , 254 s.

Kacar Hanedanı (1794-1925) ile başlayan modern İ ran tarihi bir

çok nedeniyle geleneksel düzenin zayf ı laması yla birlikte ülke çok

say ı da toplumsal harekete sahne olmuştur. Ancak bu hareketler

modern İ ran tarihinde yeralmalar ı na rağ men hepsi kat ı l ı m, etki ve

oyuncular ı aç ı sı ndan aynı değ illerdi. Halk ı n kat ı l ı m derecesi ve modern

İ ran tarihini yönlendirme aç ı sı ndan di ğ er sosyal hareketler arası ndan

Tütün Ayaklanması , Meşrutiyet Devrimi, Petrolün Millileştirilmesi ve İ ran

İ slam Devrimi ön plana ç ı kmaktad ı r. Bu nedenle, çal ı şmada bu dört

toplumsal hareket ele al ı nmı şt ı r.

İ ran’da sosyal güçler silahl ı kuvvetler, soylular ve toprak ağ alar ı ,

köylüler, i şçiler, kapitalistler, esnaf, ruhaniler ve ayd ı n sı nı flar ı ve

gruplar ı şeklinde kategorize edilebilir. Ordu, köylü, soylu, i şçi ve i şçi

sendikalar ı İ ran’ ı n değ i şim ve devrim süreçlerinde pek etkili

olmamı şlard ı r. Fakat esnaf, ayd ı nlar ve ruhanilerin etkisi ve önemi

fazlad ı r.

Devrimin değ i şik aşamalar ı nda (Haz ı rlama, Oluşum ve Zafer) ve

rollerde (liderlik, Seferberlik, Organizasyon ve İ deoloji), milliyetçi, dinci

ve marksist ayd ı nlar, dini liderler ve esnaf ı n hangisinin daha önemli bir

rolü üstlendi ğ ini görmek mümkün müdür?

Genel Sonuç : Tütün Ayaklanması : 1. Ruhaniler, 2. Milli Ayd ı nlar

ve 3. Esnaf. Meşrutiyet Devrimi: 1. Milli Ayd ı nlar, 2. Ruhaniler ve 3.

Esnaf, Petrolün Millileştirilmesi Hareketi: 1. Milli Ayd ı nlar, 2. Ruhaniler

ve 3. Esnaf ve Marksist Ayd ı nlar. Son olarak, İ ran İ slam Devrimi: 1. Dini

Ayd ı nlar 2. Ruhaniler, 3. Milli Ayd ı nlar, 4. Marksist Ayd ı nlar ve 5. Esnaf



Alam Tabriz Asghar, The Role of Intellectual, Religious Leader and

Tradesman in Rebellion, Movement and Revolution of İ ran (1872-1979),

Doctora’s Thesis Advisor Prof Dr Mehmet Ali Ağaoğulları 254 p

iran devrimi

Documents