Ísl309g Íslensk setningafræði og merkingarfræði

ÍSL309G Íslensk setningafræði og merkingarfræði

Kennari: Eiríkur RögnvaldssonHaustmisseri 2012

Íslensk setningafræði og merkingarfræði2

Viðfangsefni setningafræðinnar

• Setningarleg einkenni orðflokka– hvaða orðflokkar standa saman

• Gerð setningar og einstakra setningarliða– reglur um röð og stigveldi orða og setningarliða

• Hlutverk setningarliða og vensl þeirra– frumlag, andlag, sagnfylling

• Flokkun og einkenni setninga– aðalsetningar, aukasetningar - málsgreinar


Einkenni orðflokka

• Setningarleg einkenni• Beygingarleg og orðmyndunarleg einkenni• Merkingarleg einkenni– Lýsingarorð lýsa lifandi verum, hlutum eða

fyrirbrigðum.– Hvernig eigum við að þekkja sögn eða sagnorð?

Gerum okkur fyrst ljóst, að sögnin lýsir einhverju sem gerist eða segir til um ástand einhvers.


Hliðstæð merking - annar orðflokkur

• Þetta er satt (lo.)• Mér finnst gaman (no.)

að læra• Jón er leiðindapúki (no.)• Ég er þyrstur (lo.)• Sumir (fn.) eru farnir• Hún kom í morgun (no.)• Ég þekki engan slíkan

(fn.) mann

• Þetta er sannleikur (no.)• Mér finnst skemmtilegt

(lo.) að læra• Jón er leiðinlegur (lo.)• Mig þyrstir (so.)• Margir (lo.) eru farnir• Hún kom í gær (ao.)• Ég þekki engan svona

(ao.) mann


Beygingarleg og orðmyndunarleg einkenni

• Súturinn toraði gúlið núrlega með læru kífunni• no. so. no. ao. fs. lo. no.• -inn -aði -ið -lega með -u -unni• Súturinn spúfaði gúlið núrlega með læru toraði– Bakarinn bakaði brauðið fagmannlega á stóru

plötunni– Strákurinn borðaði brauðið snarlega með grænu

marmelaði


Mismunandi einkenni orðflokka

• Orðflokkar geta haft þrenns konar einkenni, þ.e. merkingarleg, beygingar- og orðmyndunarleg, og loks setningarleg. Menn hafa oft einblínt á merkingarlegar skilgreiningar og þær eru auðvitað ekki gagnslausar ef menn átta sig á takmörkunum þeirra.


Nafnorð og lýsingarorð

• Nafnorð– taka viðskeyttan greini– mynda iðulega kjarna nafnliða– taka oft með sér lýsingarorð

• Lýsingarorð– geta staðið með nafnorðum– laga sig að nafnorðum sem þau standa með– geta tekið með sér atviksorð


Atviksorð

• Atviksorð - opnir flokkar– áhersluatviksorð - standa oft með lýsingarorðum– háttaratviksorð - fylgja oft sögnum eða sagnliðum– geta staðið sem ákvæðisorð með öðrum ao.

• Lokaðir flokkar atviksorða– tíðaratviksorð (nú, þá, lengi, aldrei ...)– staðaratviksorð (heima, hérna, þarna, þar ...)– spurnaratviksorð (hvar, hvernig, hvenær ...)


Sagnir

• Sagnir í persónuháttum– standa í öðru sæti í setningum• talning miðuð við setningarliði, ekki orð

– laga sig yfirleitt að frumlagi í persónu og tölu• nema frumlagið sé í aukafalli

• Sagnir í fallháttum– haga sér á ýmsan hátt eins og fallorð• lh.þt. beygist t.d. í kynjum, föllum og tölum


Óákveðin fornöfn

• Óákveðin fornöfn minna mörg á lýsingarorð– allur er (nú) talið fn. en hálfur lo.– fyrir því má færa setningafræðileg rök• Allir þessir góðu kennarar eru málfræðingar.• *Þessir öllu kennarar eru málfræðingar.• ?*Hálfir þessir góðu kennarar eru málfræðingar.• Þessir hálfu kennarar eru málfræðingar.

– ýmis hagar sér líka á margan hátt eins og lo.• Hinir ýmsu/*sumu menn.• Hinir ýmsustu/*sumustu menn.


Grundvöllur orðflokkagreiningar

• Skipting orða í orðflokka er „raunveruleg“– endurspeglar málkunnáttu okkar– ekki bara tilbúningur málfræðinga

• En málfræðingum getur skjátlast eins og öðrum– stundum eru rangir merkimiðar hengdir á orðin– sem endurspegla ekki hegðun þeirra og eðli

• Í allri flokkun eru líka markatilvik– en það þarf ekki að þýða að flokkunin sé gölluð


Lýsingarháttur nútíðar eða nafnorð?

• Lýsingarháttur nútíðar– beygingarmynd sagna?

• Stundum í stöðu no. og bætir við sig greini– Sækjandinn sótti málið af kappi en verjandinn

varðist vel.

• Beygingarmynd sagna (lh.nt.) „notuð sem“ no.?– hvað merkir það?

• Eru þetta ekki bara nafnorð?


Lýsingarháttur nútíðar eða atviksorð?

• Atviksorð standa oft með lýsingarorðum:– Jósafat var ofsalega vondur.– Jósafat er alveg æðislega vitlaus.– Jósefína er aldeilis ofboðslega fögur.

• Í þessa stöðu má setja lýsingarhátt nútíðar:– Jósafat var hoppandi vondur.– Jósafat er alveg gólandi vitlaus.– Jósefína er aldeilis æsandi fögur.

• Eru þetta þá ekki atviksorð?


Lýsingarháttur þátíðar eða lýsingarorð?

• Sögn ekki alltaf til:• Þetta er alveg nýveiddur fiskur• so. *nýveiða ekki til

• Maturinn var alveg ósnertur• so. *ósnerta ekki til

• Dæmigerð lýsing á ástandi:• Ég var (dauð)hræddur/(pakk)saddur/(stór)hrifinn

• Dæmigerð lýsing á athöfn: • Bókin var lesin/seld/lánuð


Germynd eða þolmynd?

• Stundum kemur hvorttveggja til greina• Rúðan var brotin (þegar ég kom að henni)• ástand, lo.

• Rúðan var brotin (í búsáhaldabyltingunni)• athöfn, lh.þt.

• Stundum sker fallið úr:• Búðinni var lokað (af eigandanum) klukkan sjö• fall helst, athöfn, lh.þt.

• Búðin var lokuð (*af eigandanum) klukkan sjö• fall breytist, ástand, lo.


Atviksorð eða lýsingarorð?

• svona - atviksorð eða lýsingarorð?– Ég er svona stór– Hann er svona maður

• Hvers vegna er rangt mál að segja:– Þannig mönnum er ekki treystandi?

• fyrrum = fyrrverandi?– Vigdís var fyrrum/áður/lengi forseti Íslands– Ég hitti fyrrum forseta– ?Fyrrum forseti er staddur hér

http://timarit.is/view_page_init.jsp?issId=237700&pageId=3238255&lang=is&q=%DEannig%20m%F6nnum

https://www.google.is/#hl=is&sclient=psy-ab&q=%22fyrrum+forseta%22&oq=%22fyrrum+forseta%22&gs_l=hp.3...86.2615.0.2815.16.16.0.0.0.0.401.3077.3j8j1j3j1.16.0...0.0...1c.ui090Smmh9A&pbx=1&bav=on.2,or.r_gc.r_pw.r_cp.r_qf.&fp=3fdc884d69513357&biw=1600&

https://www.google.is/#hl=is&sclient=psy-ab&q=%22fyrrum+forseti+er%22&oq=%22fyrrum+forseti+er%22&gs_l=hp.3...54511.58285.1.58600.19.19.0.0.0.1.362.3063.3j11j3j2.19.0...0.0...1c.le7EdZDRDR8&pbx=1&bav=on.2,or.r_gc.r_pw.r_cp.r_qf.&fp=3fdc884d69513357


Tilvísunarfornöfn?

• sem og er– beygjast ekki (eða taka a.m.k. engum breytingum)• öfugt við (önnur) fornöfn

– standa ekki á eftir forsetningum• öfugt við (önnur) fornöfn

– taka iðulega með sér að• eins og margar aukatengingar gera, en ekki fornöfn

– standa alltaf fremst í aukasetningu• eins og aukatengingar verða að gera, en fæst fornöfn

– eru ekki tilvísandi


Forsetningar og atviksorð

• Forsetningar og atviksorð eru skyldir flokkar:– „Forsetningar verða að atviksorðum þegar fallorð

þeirra falla brott.“– „Þegar atviksorð stýrir falli verður það að

forsetningu.“– „[O]rðin fram, heim, inn, út, upp, niður eru aldrei

forsetningar í íslensku.“

• Á hverju hvíla þessar fullyrðingar?– er hægt að færa einhver rök fyrir þeim?


Forsetningar, atviksorð, agnir?

• gera við– Sveinn gerði við bílinn– *Sveinn gerði bílinn við– Sveinn gerði við hann– *Sveinn gerði hann við– ?Við bílinn gerði Sveinn

• fara til– Sveinn fór til Jóns– *Sveinn fór Jóns til– Til Jóns fór Sveinn

• gera upp– Sveinn gerði upp bílinn– Sveinn gerði bílinn upp– *Sveinn gerði upp hann– Sveinn gerði hann upp– *Upp bílinn gerði Sveinn

• taka til– Sveinn tók til bækurnar– Sveinn tók bækurnar til– *Til bækurnar tók Sveinn


Sagnaragnir - agnarsagnir

• Agnir eru sérstakur undirflokkur atviksorða. Þær líkjast atviksorðum að því leyti að þær stýra ekki falli og eru að því leyti frábrugðnar forsetningum. Þær eru líka ólíkar forsetningum að því leyti að þær mynda ekki sérstakan setningarlið með eftirfarandi fallorði og þær geta ekki staðið næst á undan fornafni. Merkingarleg sérkenni þeirra eru þau helst að þær mynda jafnan merkingarlega heild með sögnum.


Háttaragnir - orðræðuagnir

• Háttaragnir eru yfirleitt áherslulausar, standa jafnan næst á eftir sögn í persónuhætti og þær er yfirleitt ekki hægt að flytja fremst í setninguna. Þær hafa yfirleitt einhverja óljósa háttarmerkingu.

• bara, jú, sko, nú– Þú ert nú meiri kjáninn– *Nú ert þú meiri kjáninn– Ég er sko handviss um þetta– *Sko er ég handviss um þetta


Rök fyrir formgerð

• Skiptir orðaröð máli?– Colorless green ideas sleep furiously.– *Furiously sleep ideas green colorless.

• Og á íslensku:– Litla barnið missti snuðið sitt á gólfið– *Gólfið snuðið missti sitt barnið á litla

• Setningar skiptast í hluta– [Litla barnið] [missti] [snuðið sitt] [á gólfið]


Tvenns konar flokkun setningarliða

• Gerð/eðli liða– ræðst af aðalorði og ákvarðar setningarstöðu• nafnliður• sagnliður• lýsingarorðsliður

• Hlutverk liða– ræðst af venslum við aðra liði í setningu• frumlag• andlag• sagnfylling


Merkingarleg rök fyrir setningarliðum

• Hvað á saman?– Ég hitti [Jóhannes í Bónus]– Ég hitti [Jóhannes] [í Krónunni]– Ég hitti [Jóhannes í Bónus] [í Krónunni]– ??Ég hitti [ömmu] [í Bónus] [í Krónunni]– Ég hitti [ömmu á Laufásveginum] [á Laugaveginum]– [Í Bónus] hitti ég Jóhannes– [Jóhannes í Bónus] hitti ég


Færsla orðaruna

• Oft er hægt að færa orðarunu innan setningar:– Ef unnt er að flytja setningarbút til í einu lagi hlýtur

þar að vera um að ræða sérstakan setningarlið.– Ef tiltekin orðaruna í setningu myndar ekki sér-

stakan lið er ekki hægt að flytja hana til í einu lagi.

• Orðaruna getur verið liður þótt ekki sé hægt að færa hana til– það geta verið aðrar ástæður fyrir hömlum á færslu


Innstunga í liði

• Ekki er hægt að stinga neinu inn í lið– Ég hitti [litlu stúlkuna með eldspýturnar] áðan– *Ég hitti litlu áðan stúlkuna með eldspýturnar– *Ég hitti litlu stúlkuna áðan með eldspýturnar– *Ég hitti litlu stúlkuna með áðan eldspýturnar

• En samt– Ég hitti áðan litlu stúlkuna með eldspýturnar

• Þýðir það að sagnliður sé ekki til?


Rök fyrir setningarliðum - yfirlit

• Merkingarlegar vísbendingar• Tilfærslur liða (aðeins má færa liði)• Innstunga í liði (á að vera ótæk)• Umröðun innan liða (erfiðari en umröðun liða)• Tengimöguleikar setningarbúta við þekkta liði


Kröfur til setningafræðilegrar greiningar

• Að hún sýni setningarleg einkenni orðflokka• Að hún lýsi þeim reglum sem gilda um orðaröð• Að hún sýni gerð setningarliða– hvað hangir saman og hvernig það tengist


Orðaröð

• Orðaröð getur merkt tvennt:• Röð orða innan setningarliða– fs. á undan no., óákv. fn. - ábfn. - to. - lo. - no ...

• Röð setningarliða innan setninga– sögn í öðru sæti


Liðgerðarreglur

• Liðgerðarreglur skilgreina leyfilegar formgerðir– S --> NL SL (FL/AL)– SL --> so (NL/FL)– NL --> (LL) no (FL) NL --> fn– LL --> (AL) lo (NL/FL)– FL --> (AL) fs NL– Al --> (AL) ao– ÁL --> (ML) áfn/gr (NL)– ML --> ófn


Flöt formgerð - stigveldisformgerð

• Stigveldisformgerð sýnir hvað á saman– [mjög skemmtileg] bók

• Hríslumyndir eru aðferð til að sýna þetta– en ekki markmið í sjálfu sér

• Einnig má nota hornklofa– en erfiðara að lesa úr þeim


Stigveldisformgerð - X’-kerfið

• Grunngerð setningarliða:– höfuð (head; skyldubundið)– fylliliður (complement; valfrjáls)– ákvæðisliður (specifier; valfrjáls)

• Tvígreining (binary branching)– X’ → X (ZL) XL– XL →(YL) X’ (YL) X’– X

(ZL)


Tengsl sagnar og andlags

• Sagnliður?– Allir munu fá góða einkunn í þessu verkefni– Í þessu verkefni munu allir fá góða einkunn– *Í þessu verkefni munu fá allir góða einkunn– Í þessu verkefni fá allir góða einkunn

• Tilgáta:– Þegar hjálparsögn er í setningu myndar aðalsögn

sérstakan setningarlið með andlagi sínu. Þegar engin hjálparsögn er í setningu myndar aðalsögn ekki sérstakan lið með andlagi sínu


Beygingarliður

• Staða setningaratviksorða– Ég hef oft lesið þessa bók– Ég hef lesið þessa bók oft– *Ég hef lesið oft þessa bók– Ég las oft þessa bók– Ég las þessa bók oft

• Auknar og endurbættar liðgerðarreglur– SL → so (NL) (NL/FL)– BL → NL B (AL) SL


Sagnfærsla í beygingarhaus

• Færsla sagnar úr sagnlið í beygingarhaus– BL– NL B SL– no. so. SL– so. NL– no.– Stelpan hefur lesið bókina

• Beygingarliður = setning– B er eins konar miðpunktur setningarinnar


Nafnliðir

• Ákvæðisorð nafnliða– Allir þessir fjörutíu skemmtilegu nemendur– ófn. áfn. to. lo. no.

• Fylliliðir með nafnorðum– Jóhannes [í Bónus]– Vandamál [nýja ráðherrans]• eignarfallseinkunn

– Bíllinn minn - Minn bíll– Vinur [minn][frá Ísafirði] - *Vinur [frá Ísafirði][minn]


Fornöfn sem aðalorð nafnliða

• Fornöfn eru oft aðalorð nafnliða– þau taka ekki með sér ákvæðisorð

• Forsetningarliðir geta verið fylliliðir fornafna– Þau á Bylgjunni hringdu í mig– Hann (þarna) frá ráðuneytinu er kominn

• Flestar tegundir fornafna geta verið aðalorð– Hver er kominn?– Þetta er góð bók– Minn(s) er næstur


Lýsingarorðsliðir

• Lýsingarorðsliðir sem ákvæðisliðir - einkunnir– Þetta er [alveg ofboðslega frægur] maður

• Lýsingarorðsliðir sem sagnfyllingar– Hann er [alveg ofboðslega frægur]

• Mörg lýsingarorð geta staðið saman– Ég á fallega gamla gráa gatslitna úlpu

• Fylliliðir lýsingarorða - NL og FL– Hann er [líkur [pabba sínum]– Hún var [góð [við systur sína]


Sagnliður

• Aðeins ein sögn í setningu er persónubeygð– Hann mun ekki hafa verið barinn– *Hann mun hafa ekki verið barinn– *Hann mun hafa verið ekki barinn– *Hann mun hafa verið barinn ekki

• Sum atviksorð geta staðið aftan við sagnlið– Hann mun oft hafa verið barinn– *Hann mun hafa oft verið barinn– *Hann mun hafa verið oft barinn– Hann mun hafa verið barinn oft


Sagnliðir með tveimur nafnliðum

• Atviksorð ganga ekki inni í tveggja NL sagnlið– Ég hef oft gefið Sveini peninga– *Ég hef [gefið oft Sveini peninga]– *Ég hef [gefið Sveini oft peninga]

• Öðru máli gegnir þegar engin hjálparsögn er– Ég gef oft Sveini peninga– Ég gef Sveini oft peninga

• Sagnir virðast geta tekið tvö andlög í SL


Sagnliðir með nafnlið og forsetningarlið

• Sama máli gegnir þegar sögn tekur NL og FL– Ég hef stundum stungið lyklunum í vasann– *Ég hef stungið stundum lyklunum í vasann– *Ég hef stungið lyklunum stundum í vasann

• En allt í lagi þegar engin hjálparsögn er– Ég sting stundum lyklunum í vasann– Ég sting lyklunum stundum í vasann

• Forsetningarliður virðist geta verið hluti SL


Tegundir sagnliða

• Sagnliðir geta verið af ýmsu tagi– so grátið– so NL lesið bókina– so NL NL gefið stráknum bolta– so NL FL lagt bókina á borðið– so SL vera að lesa bókina

• Sagnfylling með andlagi– Vésteinn málaði bílinn rauðan– Ráðherra skipaði Guðmund sýslumann


Mismunandi staða atviksorða

• Sum standa með lýsingar- eða atviksorðum– mjög góður, ákaflega illa

• Sum eiga við setninguna í heild– ekki, aldrei, sjaldan, stundum

• Sum eiga við sagnliðinn– vel, illa, vandlega

• Sum vísa til staðar eða tíma eins og FL– þar, þá


Andlag

• Björn Guðfinnsson 1943– Andlag er fallorð, fallsetning eða bein ræða í aukafalli

sem stýrist af áhrifssögn• Hvað einkennir andlög setningafræðilega?– þurfum við að reiða okkur á fallið?

• Verða frumlög í þolmynd (með undantekningum)– (Einhver) barði Svein - Sveinn var barinn

• Taka andlagsfærslu (með ákveðnum skilyrðum)– Ég las ekki bókina - Ég las bókina ekki


Andlög og aukafallsliðir

• Eru öll aukafallsorð á eftir sögnum andlög?– María gekk ganginn á enda– María gekk hröðum skrefum– Jón talar hárri röddu– Sveinn þakti kökuna súkkulaði

• Sumir slíkir liðir eru aukafallsliðir– háttarþágufall segir hvernig eitthvað er gert– tækisþágufall segir með hverju eitthvað er gert


Sagnfylling - skilgreining

• Indriði Gíslason 1983– Sagnir, sem ekki taka með sér andlag, nefnast

áhrifslausar sagnir. Meðal þeirra eru sagnirnar að vera og verða, heita og þykjast ... Fallorðin, sem með þeim standa (í nefnifalli) eru kölluð sagnfyllingar.

• Bæði nafnliðir og lýsingarorðsliðir– Jón er bóndi– María er skemmtileg


Sagnfylling

• Nafnliður sem sagnfylling er ekki tilvísandi– alltaf vísað til hans með hlutlausu fornafni– þ.e. hk. það en hvorki hann né hún– þannig er einnig vísað til lýsingarorðssagnfyllinga

• Sagnfylling er í nf. þótt frumlag sé í aukafalli– Mér er kalt

• Undantekning er þó til– Ég tel Svein vera hraustan


Sagnfylling með andlagi

• Skúli Benediktsson 1971– Andlæg sagnfylling eða sagnfylling með andlagi

skýrir oft frá, hvernig áhrif umsagnar koma fram. Kveður þá sagnfyllingin á um, hvað andlagið verður, er álitið vera, eða hvað það hlýtur fyrir verknað þess sem í umsögninni felst.

• Bæði nafnliðir og lýsingarorðsliðir– Ráðherra skipaði Guðmund sýslumann– Vésteinn málaði bílinn rauðan


Frumlag - skilgreining

• Björn Guðfinnsson 1943– Frumlag er fallorð, fallsetning eða bein ræða í

nefnifalli, er táknar þann (þá, það) sem aðhefst, er eða verður það, sem umsögnin segir.

• Höskuldur Þráinsson 1995– Frumlag er sá setningarliður (yfirleitt nafnliður)

sem stendur fremst í setningu í sjálfgefinni orðaröð í íslensku en næst á eftir sögn í persónuhætti í beinum spurningum (já/nei-spurningum) eða ef einhver annar setningarliður er færður fremst.


Frumlag, gerandi, nefnifall

• Er frumlag alltaf gerandi?– Sveinn les bók– Sveinn sefur– Sveinn var barinn

• Er frumlag alltaf í nefnifalli?– Ég hlakka til jólanna– Mig hlakkar til jólanna– Mér hlakkar til jólanna


Frumlagseinkenni

• Frumlag er sá nafnliður sem yfirleitt stendur fremst í hlutlausri orðaröð í íslensku.

• Ef einhver liður annar en frumlag stendur fremst, er frumlaginu eðlilegt að standa næst á eftir sögn í persónuhætti.

• Ef frumlag er óákveðið, má fresta því, þ.e. það getur þá staðið næst á eftir sögninni í persónu-hætti eða jafnvel aftar í setningunni, og þá má í staðinn hafa merkingarsnauða leppinn það fremst í setningunni.


Frumlagseinkenni

• Ef einhver nafnliður innan einfaldrar (ósamsettrar) setningar á að vísa til sama aðila og frumlagið, verður þessi nafnliður að vera afturbeygt fornafn. Hann getur t.d. ekki verið venjulegt persónufornafn.

• Skilja má eftir eyðu fyrir frumlag í hliðtengdri aðalsetningu ef það er hið sama (vísar til sama aðila) og frumlag undanfarandi aðalsetningar.


Aukafallsfrumlög - nefnifallsandlög

• Getur frumlag verið í aukafalli– og andlag í nefnifalli?

• Hvað er hér frumlag og hvað andlag:– Sveini leiðist þessi maður– Mér finnst/finnast bækurnar skemmtilegar

• Hvernig skerum við úr um það?– getum við beitt einhverjum setningafræðiprófum?


Einkunn

• Sambeygð einkunn - ákvæðisorð með nafnorði– gömul kona– þessir tveir drengir– Sveinn ritstjóri

• Eignarfallseinkunn - fallorð sem stjórnast af no.– bók stráksins– verk þeirra beggja

• Hafa svipað merkingarlegt hlutverk– en gerólíka setningafræðilega stöðu


Viðurlag

• Laustendur ákvæðisliður á eftir nafnorði– kveður nánar á um eiginleika þess sem no. vísar til

• Viðurlag stendur ekki alltaf strax á eftir no.– Ég hjálpaði henni dauðþreyttur– Ég hjálpaði henni dauðþreyttri

• Viðurlagi svipar til sagnfyllingar með andlagi– Ég hitti Guðmund (í bænum í gær) öskureiðan– Ég gerði Guðmund (*í bænum í gær) öskureiðan


Tegundir fallmörkunar

• Formgerðarfall (structural case)– ræðst af hlutverki (stöðu) liðarins í formgerðinni

• Orðasafnsfall (lexical case)– ræðst af því hver fallvaldurinn er (hvaða orð)

• Orðasafnsfall er tvenns konar– reglufall (thematic case)• tengist merkingarhlutverki og er því a.n.l. fyrirsegjanlegt

– furðufall (quirky case)• er óreglulegt og ófyrirsegjanlegt


Mismunandi hegðun mismunandi falla

• Breyting á hlutverki getur breytt formgerðarfalli– en hefur engin áhrif á orðasafnsfall

• Þolmynd– Einhver tók bátinn - Báturinn var tekinn– Einhver hjálpaði stráknum - Stráknum var hjálpað– Einhver saknaði hennar - Hennar var saknað

• Þolfall með nafnhætti– Sveinn er sterkur - Ég tel Svein vera sterkan– Sigríði leiðist - Ég tel Sigríði leiðast


Föll og merkingarhlutverk

• Frumlag, merkingarhlutverk og föll– gerandi Haraldur borðaði fiskinn– þema Steinninn valt - Jón velti steininum– reynandi Stúlkan fann til - Stráknum leiddist– mark Ég fékk vinning - Jón rétti mér bók– uppspretta Hekla gaus

• Tengsl falla og merkingarhlutverka eru fjölbreytt– ef frumlag er gerandi/uppspretta er það í nefnifalli


Tveggja andlaga sagnir

• Fallamynstur– nf.-þgf.-þf. gefa, segja > 220– nf.-þf.-þgf. svipta, leyna 40– nf.-þgf.-ef. óska, synja 30– nf.-þgf.-þgf. lofa, skila 30– nf.-þf.-ef. spyrja, krefja 20– nf.-þf.-þf. kosta, taka 2

• Fyrsta mynstrið langalgengast– virðist ennþá virkt - taka við nýjum sögnum


það í upphafi setninga

• Ýmsar tegundir setninga hefjast oft á það– það eru mýs í baðkerinu– það komu margir gestir í veisluna– það sofnuðu nokkrir á tónleikunum– það var dansað lengi á ballinu– það var barinn maður í miðbænum– það hefur enginn lesið þessa bók– það rignir– það er líklegt að tunglið sé úr osti


Leppurinn það

• Hvað er þetta það?– persónufornafn í hvorugkyni?

• það af þessu tagi stendur aðeins fremst– *mýs eru það í baðkerinu– *í baðkerinu eru það mýs– *enginn hefur það lesið þessa bók

• það er óháð beygingu þess sem vísað er til– það langaði enga gesti heim svona snemma– *þá langaði enga gesti heim svona snemma


Ósögð frumlög

• Mismunandi gerðir nafnháttarsetninga– Sveinn lofaði Maríu [að fara heim til sín]– Sveinn leyfði Maríu [að fara heim til sín]

• Sambeyging sagnfyllingar sýnir muninn– Sveinn lofaði Maríu [að vera þægur]– Sveinn leyfði Maríu [að vera óþæg(ri)]

• Nafnháttarsetningar hafa oft ósagt frumlag– Sveinn reyndi [að FOR vera glaður]– Sveinn bað Maríu [að FOR vera glöð/glaða]


Flokkun sagna

• Sagnir má flokka eftir ýmsum atriðum– sterkar sagnir - veikar sagnir– áhrifssagnir - áhrifslausar sagnir– fall andlags– tegundir fylliliða– aðalsagnir - hjálparsagnir– merkingarhlutverk frumlags– merkingarhlutverk andlags– ástand - verknaður


Flokkunarrammar

• Mismunandi fylliliðir sagna– Ísinn hefur bráðnað [___]– Páll hefur saknað þín [___NL]– Þeir hafa fjallað um málið [___FL]– Friðrik hefur alltaf verið grannur [___LL]– Þeir muni hafa étið útsæðið [___SL]– Jón mun lána Maríu hring [___NL NL]– Ég hef stungið peningunum í vasann [___ NL FL]– Hann hefur málað bílinn rauðan [___NL LL]


Víxl nafnliða og forsetningarliða

• Forsetningarliðum svipar oft til andlaga– Þeir munu gera við bílinn– Hann hefur horft á hana– Þeir hafa komið við leiðsluna

• Sögn og forsetning mynda merkingarlega heild– en FL er samt setningafræðileg heild

• E.t.v. má hafa sérstaka flokkunarramma– horfa [SL ___ [FL á NL]]– koma [SL ___ [FL við NL]]


Tegundir fylliliða og valfrelsi

• Sagnir skiptast í flokka– eftir því hvers konar fylliliði þær taka með sér

innan þess sagnliðar sem þær standa í. Þessir fylliliðir geta verið NL, LL, FL, AL og SL.

• Sagnir eru líka mismunandi– eftir því hvort það er skylda að hafa þessa liði með

eða ekki, eða hvort hægt er að túlka sagnliðina ef fylliliðanna er látið ógetið


Tegund fylliliða og merking

• Samband fylliliða sagnar og merkingar– er það tilviljanakennt eða reglulegt?

• Augljóslega eru einhver tengsl þarna á milli– en oft er ekki hægt að sjá neina reglu– koma tekur FL (koma við), snerta NL

• Þetta þarf þá að læra sérstaklega– geyma upplýsingarnar í orðasafni

• Öðru máli gegnir um rökformgerð sagna– hún endurspeglar merkinguna


Rökformgerð sagna

• Rökliðir sagna– þátttakendur í verknaði eða ástandi sem sögn lýsir

• Einrúm umsögn tekur einn röklið:– sofa, bráðna, hlæja, velta (þt. valt)

• Tvírúm umsögn tekur tvo rökliði: – éta, sakna, elska, vanta, velta (þt. velti)

• Þrírum umsögn tekur þrjá rökliði:– gefa, svipta, lofa, spyrja, leyfa


Ein sögn eða fleiri?

• Sama sögnin getur tekið mismunandi fylliliði– Jón gaf Maríu (þgf.) bók (þf.)– Jón gaf bókina (þf.)– Jón gaf kúnum (þgf.)– Jón gaf boltann (þf.) til Sveins/á Svein– Jón á að gefa

• Grunnmerking sagnarinnar er sú sama– og beygingarleg hegðun– en ólík merkingartilbrigði og flokkunarrammar


Valhömlur sagna

• Flokkunarrammar segja til um tegund fylliliða– en ekki neitt um merkingu þeirra

• Sagnir setja skilyrði um merkingu fylliliða– Ísinn bráðnaði– $Hugmyndin bráðnaði

• Hvað gerist þegar hjálparsagnir eru í setningu?– Ísinn hefur/mun hafa bráðnað– $Hugmyndin hefur/mun hafa bráðnað


Eðli og hegðun hjálparsagna

• Hjálparsagnir– nefnast sagnir sem eru notaðar með aðalsögnum

til að tjá málfræðilegar formdeildir á borð við mynd, horf og e.t.v. tíð og hátt. Hjálparsögn gerir ekki neinar sérstakar kröfur um eðli frumlags þeirrar setningar sem hún kemur fyrir í og getur því tekið með sér sagnlið sem í er sögn (aðalsögn) sem gerir slíkar kröfur. Í íslensku taka þessar sagnir með sér sagnliði sem fylliliði og til hópsins teljast sagnirnar hafa, vera, verða, munu og fara


Hjálparsagnir og frumlagsfall

• Hjálparsagnir skipta sér ekki af falli frumlags– Mig gæti vantað peninga– Þér skal ekki verða kápan úr því klæðinu– Mér vill oft mistakast– Þér má þá fara fram– Ykkur hlýtur að takast þetta– Strákana á ekki að vanta peninga– Rútunni kann að seinka– Henni þyrfti að ganga vel á prófinu– Flokknum ætlar ekki að ganga vel


Gerandi (e. agent)

• Sá sem gerir e-ð sem hann hefur stjórn á– Jón eyðilagði stólinn

• Hægt að nota liði sem fela í sér ásetning– Jón eyðilagði stólinn viljandi– *Steinninn valt viljandi– *Mig dreymdi þetta viljandi

• Gerandi er alltaf frumlag og alltaf í nefnifalli– aukafallsfrumlag er aldrei gerandi


Þolandi (e. patient)

• Það/sá sem verður fyrir áhrifum (jákvæðum eða neikvæðum) af einhverjum verknaði/atburði– Jón steikti kjötið– María málaði allt húsið

• Þolandi er oftast andlag en getur verið frumlag– Blómið fölnaði– Vaskurinn stíflaðist

• Þolandi sem er andlag er oftast í þolfalli– t.d. sagnir sem tákna að búa eitthvað til


Þema (e. theme)

• Það sem er á hreyfingu eða staðsett e-s staðar– oft erfitt að festa hendur á þessu

• Með hreyfingarsögnum er þema það sem færist– Sveinn kastaði steininum– Steinninn valt niður brekkuna

• Þema er með sögnum sem tákna staðsetningu– Styttan er í garðinum– María situr á bekknum

• Verður stundum eins konar ruslakista


Skynjandi (e. experiencer)

• Sá sem skynjar líkamlegt eða andlegt ástand eða breytingu á því (en hefur ekki stjórn á því)– Jón elskar/saknar/öfundar Maríu– Ég finn/heyri/sé að börnin eru orðin þreytt– Magga taldi/vissi/uppgötvaði að þetta væri hægt

• Einnig sá sem er komið í tiltekið hugarástand– Jón hneykslaði/hræddi marga með framkomu sinni

• Aukafallsfrumlag er oftast skynjandi– Svein grunaði þetta


Mark (e. goal)

• Endapunktur hreyfingar (oft í yfirfærðri merkingu)– Jón fór til læknis– Sigga setti bókina á borðið

• Í yfirfærðri merkingu er oft talað um viðtakanda (e. recipient)– Ég fékk þennan penna frá Siggu– Sigga gaf mér þennan penna

• Viðtakandi sem er óbeint andlag er í þágufalli


Verknaðargerðir sagna

• ástand, athöfn, aðgerð, atburður


Ástandssagnir

• Ástandssagnir– fela ekki í sér náttúrulegan endapunkt– taka oft reynanda sem frumlag en sjaldan geranda– hafa eiginlega nútíðarmerkingu standi þær í nútíð– Ég veit svarið– Hann öfundar marga– ganga ekki í dvalarhorfi– *Ég er að vita svarið– sjá þó útvíkkað dvalarhorf– Ég er ekki að skilja þetta


Athafnasagnir

• Athafnasagnir– fela ekki í sér náttúrulegan endapunkt– lýsa einhverju sem gerist og hafa gerandafrumlag– Börnin dönsuðu kringum jólatréð– Kórinn syngur fyrir veislugesti– ganga yfirleitt í dvalarhorfi– Börnin voru að dansa kringum jólatréð– geta fengið náttúrulegan endapunkt úr andlagi– *Kórinn söng á einum klukkutíma– Kórinn söng átta lög á einum klukkutíma


Aðgerðasagnir

• Aðgerðasagnir– tákna athafnir sem taka tíma– eiga sér náttúrulegan endapunkt– hafa yfirleitt geranda sem frumlag– Jón skúraði gólfið– María tók stólinn í sundur– eru yfirleitt eðlilegar í dvalarhorfi– Jón er að skúra gólfið– María er að taka stólinn í sundur


Atburðasagnir

• Atburðasagnir– fela í sér snögga breytingu og þar með endapunkt– sem frumlagið stjórnar ekki og er því ekki gerandi– Sjúklingurinn dó– Ég fann svarið– hafa náttúrulegan endapunkt– ganga í dvalarhorfi um eitthvað sem er að skella á– Sjúklingurinn er (alveg) að deyja– Ég var (alveg) að finna svarið


Tíð

• Tíðir í íslensku eru aðeins tvær, nútíð og þátíð– aðrar „tíðir“ eru hjálparsagnasambönd

• Tíð er samband milli tveggja tímapunkta– tímans þegar setningin er sögð (taltíma)– tímans sem setningin lýsir (atburðatíma)

• Þátíð er notuð– þegar taltími er á eftir atburðatíma

• Nútíð er notuð– ef taltími og atburðatími skerast eða eru samtímis


Nútíð

• Nútíð er notuð um ótímabundnar staðhæfingar– Hvalir eru spendýr– Það er óhollt að reykja

• Nútíð er oft notuð til að tákna óorðna atburði– Hópurinn fer heim á morgun– Þetta verður ekkert vandamál

• Hjálparsögnin munu gegnir oft sama hlutverki– Hópurinn mun fara heim á morgun


Nútíð

• Söguleg nútíð er oft notuð í frásögn– Síðan bjuggust (þt.) þeir við og þá er þeir voru (þt.)

búnir sjá þeir að skipin fara að þeim. Tekst nú orusta með þeim og berjast þeir lengi og verður mannfall mikið. (Njála, 30. kafli)

• Nútíð vísar til þess sem er núna– María er mjög áhugasöm– Hann þolir ekki svona tónlist

• Þetta á aðallega við um ástandssagnir


Nútíð

• Nútíð er notuð um endurtekna atburði eða vana– Hann eldar matinn– Hún syndir á hverjum morgni

• Þetta á við um aðrar sagnir en ástandssagnir– til að fá eiginlega nútímamerkingu með öðrum

sögnum verður yfirleitt að nota dvalarhorf– Hann er að elda matinn


Þátíð

• Þátíð er notuð um það sem er liðið á taltíma– einstakan atburð, endurtekinn atburð, ástand– Þjóðverjar hertóku Noreg 1940– Hún fór í sund á hverjum morgni

• Þátíð vh. í aukasetningu getur vísað til framtíðar– Hann sagði um daginn [að hann færi á morgun]

• Þt.vh. hjálparsagna hefur oft nútíðarmerkingu– Þú ættir að læra heima í kvöld– Hann gæti alveg ryksugað stofuna


Horf

• Horf er tjáð með sagnasambandi í íslensku– felur í sér ákveðið sjónarhorn– hvernig litið er á atburð sem aðalsögnin lýsir– t.d. hvort horft er á hann allan eða enn í gangi

• Lokið horf– er notað ef talað er um atburðinn allan

• Dvalarhorf/framvinduhorf– er notað ef talað er um atburð sem er enn í gangi


Dvalarhorf

• Dvalarhorf táknar atburð sem er að gerast– einkum notað þar sem frumlag er gerandi– Hann er að spila handbolta– Börnin eru að leika sér– eða með atburðasögnum– Sjúklingurinn er (alveg) að deyja

• Notkun dvalarhorfs hefur aukist að undanförnu– Ég er ekki að skilja þetta– Við vorum að leika vel í fyrri hálfleik


Lokið horf

• Lokið horf– myndað með hafa + sögn í lýsingarhætti þátíðar– Hann hefur komið til Afríku– Ég hafði hitt þau einu sinni áður

• Sé hafa í nútíð er oft talað um núliðna tíð– sem felur í sér tengsl liðins atburðar við taltíma– Sástu Picasso-sýninguna á Kjarvalsstöðum?– Hefurðu séð Picasso-sýninguna á Kjarvalsstöðum?


Lokið horf

• Þátíð og lokið horf– Halldór Laxness skrifaði margar skáldsögur– Halldór Laxness hefur skrifað margar skáldsögur– Halldór Laxness er búinn að skrifa margar skáldsögur

• vera búinn að– Ég hef borðað– Ég er búinn að borða– Ég hef lesið bókina– Ég er búinn að lesa bókina


Setning, málsgrein og segð

• Setning (e. clause)– orðaruna sem inniheldur persónubeygða sögn– staðhæfing, spurning, upphrópun, ósk eða skipun

• Málsgrein (e. sentence)– annaðhvort stök aðalsetning– eða tvær eða fleiri hliðskipaðar aðalsetningar• tengdar með aðaltengingunum og, en og eða

• Segð (e. utterance)– það sem sagt er í einni lotu


Setningar og ekki setningar

• Setningar– Litla barnið grætur (staðhæfing)– Rignir? (spurning)– Hvílíkur asni get ég verið! (upphrópun)– Komdu heim(!) (ósk/skipun)

• Ekki setningar– Uss!– Ha?– Vá maður!– Hvílíkur leikur!


Aukasetningar

• Aukasetning– setning sem er setningarliður í annarri setningu– Gunna sagði Siggu að Óli hefði lesið bókina– Gunna fór þegar Óli hafði lesið bókina– Gunna væri ánægð ef Óli hefði lesið bókina

• Aukasetning getur aldrei staðið sjálfstæð– *að Óli hefði lesið bókina– *þegar Óli hafði lesið bókina– *ef Óli hefði lesið bókina


Setningavensl

• Aðalsetning– setning sem ekki er liður í annarri setningu

• Móðursetning– setning sem er yfirskipuð annarri setningu

• Dóttursetning– setning sem er undirskipuð annarri setningu

• Systursetningar– tvær eða fleiri hliðskipaðar setningar


Gerð aukasetninga

• Aukasetning = Tengiliður (TL)– Tengingin er höfuð aukasetningarinnar– TL– T BL– að– ef– þegar– ...

• TL → T BL


Setningarliðir og aukasetningar

• Nafnliðir og skýringarsetningar– Hún sagði mér söguna– Hún sagði mér að sagan væri skemmtileg

• Atviksliðir og atvikssetningar– Ég hitti hana áðan– Ég hitti hana þegar hún kom

• Lýsingarorðsliðir og tilvísunarsetningar– Hann las skemmtilegustu bókina– Hann las bókina sem var skemmtilegust


Fallsetningar

• Fallsetningar– skýringarsetningar - tengdar með að– spurnarsetningar - tengdar með hv-orðum

• Fallsetningar standa sem nafnliðir– Að Jón er hættur er leiðinlegt frumlag– Hún veit að prófið verður létt andlag– Þeir töluðu um hvort þetta væri hægt innan FL– Spurningin er hvort tunglið er úr osti sagnfylling– Helgi er góður að tefla fylliliður í LL


Fallsetning sem andlag

• Fallsetningar eru langoftast andlög– sagna eins og halda, vita, fullyrða, segja– hægt að vísa til þeirra með það/þetta

• Erfitt að færa slík andlög fremst– ??[Að þetta gangi vel] heldur María ___– ??[Hvort þetta væri öruggt] spurði Jón ___

• Sögn aðalsetningar stjórnar hætti aukasetningar– María veit [að þetta gengur/*gangi vel]– María vonar [að þetta *gengur/gangi vel]


Spurnarsetningar

• Í spurnarsetningum færist spurnarorð fremst– Hún sagði [að [Jón hefði gert þetta vel]]– Hún spurði [hvernig [Jón hefði gert þetta ___]]– Ég veit [að [María elskar Svein]]– Ég veit [hvern [María elskar ___]]– Hann heldur [að [Sigga sé með Guðmundi]]– Hann spurði [hverjum [Sigga væri með ___]]– Hann spurði [með hverjum [Sigga væri ___]]– Ég veit [að [Ólafur saknar þess]– Ég veit ekki [hvers [Ólafur saknar ___]]


Liðgerðarregla fallsetninga

• NL → TL– nafnliður getur (m.a.) verið aukasetning

• Er þetta góð og gild liðgerðarregla?– ekkert samband milli höfuðs og tegundar liðar– meginregla að höfuð ákvarði tegund liðar

• Valhömlur sagna– Hann las *smjörið/bókina/að María væri komin– Hún spurði *smjörs/spurningar/hvort Jón væri hér


Tilvísunarsetningar

• Tilvísunarsetningar standa með nafnliðum– [Maðurinn [sem [___ skrifaði bókina]]] fékk verðlaun• *Skrifaði bókina

– [Bókin [sem [hann skrifaði ___]]] fékk verðlaun• Hann skrifaði

– [Bókin [sem [ég sagði þér frá ___]]] fékk verðlaun• *Ég sagði þér frá

• Fallsetningar geta líka staðið með nafnliðum– [Sú staðhæfing [að [hann sé farinn]]] er ótrúleg– [Spurningin [hvort [hann fari] er áhugaverð


Atvikssetningar

• Atvikssetningar eru valfrjálsar– Sigga fór heim ([þegar ballið var búið])– Valsarar unnu leikinn ([þótt Jón væri meiddur])– Hún verður brjáluð ([ef hún fréttir þetta])– Ég hætti snemma ([af því að ég var þreyttur])

• Yfirleitt auðvelt að færa þær fremst– [Þegar ballið var búið] fór Sigga heim– [Þótt Jón væri meiddur] unnu Valsarar leikinn– [Ef hún fréttir þetta] verður hún brjáluð– [Af því að ég var þreyttur] hætti ég snemma


Gerð og staða atvikssetninga

• Fleiryrtar aukatengingar?– Ég fór [FL af [NL því [TL að [BL þú varst hér]]]]– Ég fór [FL af [NL þeirri ástæðu [TL að [BL þú varst hér]]]]

• Ákvæðisliður atvikssetninga– Ég var fljótur [TL þegar [BL ég byrjaði]]– Ég var fljótur [TL [AL loksins] þegar [BL ég byrjaði]]

• Atvikssetningar eru viðhengi við SL eða BL– Ég heimsæki þig [þegar þú útskrifast] [ef ég get]– Ég heimsæki þig [ef ég get] [þegar þú útskrifast]


Tengsl fallsetningar við móðursetningu


Tengsl atvikssetningar við móðursetningu


Tengsl tilvísunarsetningar við móður


Atvikssetningar - atvikstengingar

• Atvikssetningum má skipta í nokkra flokka– á grundvelli mismunandi merkingar

• Tíðarsetningar– þegar, meðan, áður en, eftir að, þá er

• Skilyrðissetningar– ef, nema, svo framarlega sem

• Samanburðarsetningar– eins og, sem


Atvikssetningar - atvikstengingar

• Orsakarsetningar– af því að, því að, því, úr því að, með því að, fyrst

• Tilgangssetningar– til þess að, til að, svo að

• Afleiðingarsetningar– svo að, svo

• Viðurkenningarsetningar– þó að, þótt, þrátt fyrir það að


Einingar málsins

• Stigveldi eininga málsins– málhljóð– orðhlutar– orð– setningarhlutar– setningar– málsgreinar

• Fjöldi og eðli– fáeinir tugir– endanlegt - þúsundir– endanlegt - hundruð þús.– endanlegt - fáeinar tegundir– óendanlegur fjöldi– óendanlegur fjöldi


Lengd og fjöldi setninga

• Setningar geta verið óendanlega langar– Ég talaði [FL við [NL konuna [FL í [NL búðinni [FL á [NL

horninu [FL hjá [NL turninum [FL við [NL aðalgötuna [FL í [NL fjölmennasta hverfinu [FL í [NL bænum]]]]]]]]]]]]]]

– Jón sagði [TL að María teldi [TL að Sigurður áliti [TL að Kristján vissi [TL að Guðrún fullyrti [TL að þetta væri ólöglegt]]]]]

• Við lærum þetta ekki utan að– við búum yfir hæfileikum til að skilja og mynda

setningar sem við höfum aldrei heyrt eða séð


Endurkvæmni

• Þetta byggist á endurkvæmni (e. recursion)– NL → ... no (FL)– FL → ... fs NL– XL → ((st) XL)* XL

• Einn mikilvægasti eiginleiki mannlegs máls– greinir það frá dýramáli– dýr geta aðeins lært afmarkaðar einingar, segðir

• E.t.v. tilkomin við stökkbreytingu– fyrir 200 þúsund árum eða svo


Orðaröð og færslur

• Orðaröð– grundvallarorðaröð– baklæg orðaröð– afleidd orðaröð– sjálfgefin orðaröð– hlutlaus orðaröð– ómörkuð orðaröð

• Færslur– ummyndanir– hömlur


Grundvallarorðaröð

• Bein og óbein orðaröð– Þeir komu þá að stórum helli– Komu þeir þá að stórum helli– Þá komu þeir að stórum helli

• Mismunandi grundvallarorðaröð tungumála– SVO - SOV - VSO (VOS - OSV - OVS)– FSA - FAS - SFA

• Sú orðaröð sem er notuð í venjulegum staðhæfingum er kölluð sjálfgefin eða hlutlaus


Sagnfærsla

• Sögn færist úr sagnlið í beygingarhaus– Sveinn [B ___] aldrei [SL fer heim]– Sveinn [B fer] aldrei [SL ___ heim]

• Á nafnháttarstigi hafa börn sögn á eftir neitun– Kisa ekki [SL finna]– Hún ekki [SL bíta fuglana]

• Persónu- og tölubeyging og orðaröð tengist– Dúkkan [B vill] ekki [SL ___ bleyju]– Kisa [B má] ekki [SL ___ finna]


Sögn í fyrsta sæti

• Frásagnarumröðun– Þeir fóru nú heim um kvöldið– Fóru þeir nú heim um kvöldið

• Upphrópun– Síminn hringir!– Hringir síminn!

• Boðháttur– *Þú far heim– Far þú/farðu heim


Spurningar og umröðun

• Bein spurning– Þeir fóru heim um kvöldið– ___ Fóru þeir heim um kvöldið?

• Bein spurning með spurnartengingu– ___ Er Gunnar heima?– Hvort er Gunnar heima ___?

• Umröðun verður ekki í aukasetningum– Hann spurði [hvenær [Gunnar væri heima ___]– *Hann spurði [hvenær [___ væri Gunnar heima ___]


Kjarnafærsla

• Andlagsnafnliður færður fremst– Þennan mann hef ég aldrei séð ___– Haraldar hef ég oft saknað ___ en sé ekki eftir Sveini

• Forsetningarliður færður fremst– Í morgun fékk ég góðar fréttir ___– Til Maríu hafði hún aldrei komið ___

• Lýsingarorðssagnfylling færð fremst– Hraustur var hann ___ óneitanlega– Skemmtilegan tel ég Jón ekki vera ___


Fráfærsla fallsetninga

• Fallsetning sem er frumlag færð aftar– [Að Jón skuli vera hættur] er dapurlegt

• Leppurinn (aukafrumlagið) það kemur í staðinn– Það er dapurlegt [að Jón skuli vera hættur]

• Einnig er hægt að setja annan lið fremst– Dapurlegt er [að Jón skuli vera hættur]

• Fallsetning sem er andlag færð aftar– Ég vissi [að Jón væri hættur] [áður en ég fór]– Ég vissi ___ [áður en ég fór] [að Jón væri hættur]


Fráfærsla tilvísunarsetninga og FL

• Tilvísunarsetningu má færa frá nafnorði– Ég hitti [mann [sem ég þekki vel]] í gær– Ég hitti [mann ___] í gær [sem ég þekki vel]

• FL sem eru fylliliðir má færa frá nafnorði– [Síminn [hjá mér]] er bilaður– [Síminn ___] er bilaður [hjá mér]

• Slík færsla getur stundum valdið misskilningi– [Maður [sem var drukkinn]] hitti lögreglustjórann– [Maður ___] hitti lögreglustjórann [sem var drukkinn]


Frumlagi frestað

• Óákveðið frumlag fært aftar– Gestur kom hingað í morgun– Það kom gestur hingað í morgun– Það kom hingað gestur í morgun– Það kom hingað í morgun gestur

• Ákveðið frumlag fært aftar– Ráðherrann kom hingað í morgun– *Það kom ráðherrann hingað í morgun– *Það kom hingað ráðherrann í morgun– *Það kom hingað í morgun ráðherrann


Frestun og ákveðni

• Kjarnafærsla og frestun ákveðins frumlags– Hingað kom ráðherrann í morgun– Hingað kom í morgun ráðherrann– Í morgun kom ráðherrann hingað– Í morgun kom hingað ráðherrann

• Ákveðnihamlan– ekki hægt að fresta ákveðnum NL og setja það inn

• Þó eru undantekningar– Það var troðfullur salurinn þegar sýningin hófst


Sagnarfærsla


Lendingarstaður kjarnafærðra liða

• Kjarnafærsla í ákvæðisliðarbás TL


Rétt orðaröð fengin

• Sögn færð í tengibás


Rök fyrir sagnfærslu í tengibás

• Tvenns konar skilyrðissetningar– Ég fer ef Sveinn verður hér áfram– Ég fer verði Sveinn hér áfram– *Ég fer ef verði/verður Sveinn hér áfram

• Sögnin færist ekki í óbeinum spurnarsetningum– Verður Sveinn hér áfram?– Ég spurði hvort Sveinn yrði hér áfram– *Ég spurði hvort yrði Sveinn hér áfram


Kjarnafærsla í íslensku og ensku

• Viðhenging býr til sams konar lið - hér BL– *Haraldar ég sakna– Harold I have frequently missed s


Óákveðið frumlag á eftir sögn

• Eru frumlög upprunnin í sagnlið?


Margföld viðhenging

• Stundum virðast margir liðir hengdir við BL


Nafnliðarfærsla

• Andlag færist í frumlagssæti– ___ var keyptur bíllinn á góðu verði– Bíllinn (nf.) var keyptur ___ á góðu verði

• Flokkunarrammi kaupa– kaupa [ SL ____ NL ]

• Þolfall á germyndarandlagi verður nefnifall– Einhver keypti bílinn (þf.) á góðu verði (germynd) – Bíllinn (nf.) var keyptur á góðu verði (þolmynd)


Nafnliðarfærsla og fall

• Þágufall helst í þolmynd– Margir fögnuðu honum með lófataki (germynd)– Honum var fagnað með lófataki (þolmynd)

• Sama máli gegnir um eignarfall– Þau leituðu barnanna fram á nótt (germynd)– Barnanna var leitað fram á nótt (þolmynd)

• Nf. og þf. haga sér öðruvísi en þgf. og ef.– nf. og þf. eru kölluð formgerðarföll– þgf. og ef. eru kölluð orðasafnsföll


Nafnliðarfærsla og ákveðni

• Nafnliðarfærsla er skylda með ákveðnum NL– *Það var keyptur bíllinn á góðu verði

• Færslan er valfrjáls með óákveðnum NL– Það var keyptur nýr bíll um daginn– Nýr bíll var keyptur um daginn

• Ný þolmynd - ekki færsla, þolfall helst– Þess vegna var keypt nýjan bíl (þf.) – Var hrint þér (þgf.) fyrir framan blokkina?– Það var tekið bókina (þf.) af henni


Stílfærsla

• Færsla orða og liða fremst í setningu án frumlags– Jón var efstur [þegar leiknar höfðu verið ___ 9 holur]– [Eins og fram hefur komið ___ ] er allt uppselt – Bók fyrir þá [ sem yndi hafa ___ af setningafræði]– Þeir [sem ekki borga ___ ] fá ekki að vera með – Ég skorast ekki undan [ef til mín verður leitað ___ ]

• Stílfærsla er útilokuð í setningum með frumlagi– *Jón var efstur [þegar hann leikið hafði ___ 9 holur]– *Jón var efstur [þegar leikið hann hafði ___ 9 holur]


Stílfærsla og málsnið

• Stílfærsla er oft sögð tilheyra formlegu málsniði– Jón var efstur [þegar ___ höfðu verið leiknar 9 holur]– [Eins og ___ hefur komið fram] er allt uppselt – Bók fyrir þá [sem ___ hafa yndi af setningafræði] – Þeir [ sem ___ borga ekki ] fá ekki að vera með– Ég skorast ekki undan [ef ___ verður leitað til mín]

• Stílfærsla gengur í aðalsetningum í formlegu máli– Betur fór ___ en á horfðist þegar bátur sökk í nótt– Talið er ___ að menn geti bráðum lifað í 200 ár


Frestun þungs nafnliðar

• Hægt er að færa „þunga“ nafnliði til hægri– Ég hitti [NL manninn sem vinnur í búðinni hjá

Maríu] í gær– Ég hitti ___ í gær [NL manninn sem vinnur í

búðinni hjá Maríu]

• Þetta er yfirleitt ekki hægt með „létta“ liði– Ég hitti [NL manninn] í gær

– *Ég hitti ___ í gær [NL manninn]


Frásagnarumröðun

• Sér Grettir þá að hann hefir ekki afl við þessum manni. (Grettis saga Ásmundarsonar, s. 1038)

• Nú finnast þeir feðgar og var Oddur þá albúinn til hafs. (Bandamanna saga, s. 23)

• Ólafur konungur gaf Þórði viðarfarm á skip og fór Þórður út hingað og heim til bús síns. (Bjarnar saga Hítdælakappa, s. 85)


Umröðun í nútímamáli

• Ekki var tiltækur lögreglumaður á vakt á Seyðisfirði og því þurfti að kalla til lögreglu frá Egilsstöðum og segir lögreglan þar, að um hafi verið að ræða einstakt tilvik. (mbl.is 31. ágúst 2004)

• Samkvæmt heimildum Morgunblaðsins hefur verið gengið frá ráðningu Svanhildar yfir á Stöð 2. Mun hún starfa í þættinum Íslandi í dag (mbl.is 1. sept. 2004)


Umröðun á eftir en og eða

• en vil eg segja yður hvað eg vil af yður. (Bárðar saga Snæfellsáss, s. 69)

• En vita það allir menn að mig og mitt fólk skortir aldrei mat. (Bandamanna saga, s. 21)

• enda er þá eigi övænt að þeygi lesi eg vel eða minn maki ef sá finnst eða ráði eg vel að líkindum. (Fyrsta málfræðiritgerðin)


Stílfærsla

• Vita skyldir þú fyrst hvað þú vildir. (Gunnlaugs saga ormstungu, s. 1172)

• Komið hefi eg nú eldi á Þverárland. (Víga-Glúms saga, s. 1945)

• Niður hefi eg lagt sund. (Kormáks saga, s. 1487)

• Á höfðu þeir unnið fleirum mönnum. (Þórðar saga kakala, s. 496)


Frumlag á undan sögn í boðhætti

• En þú lát sem þú vitir eigi. (Íslendinga saga, s. 247)

• en þú mæl eftir þræla mína. (Eyrbyggja saga, s. 575)

• að þú gakk á hólm við mig á morgun (Kjalnesinga saga, s. 1450)

• að þú ver með mér þar til er lýkur málum þessum á nokkurn hátt. (Eyrbyggja saga, s. 557)


Sögn í persónuhætti aftast í setningu

• að alltíð hér eftir svo þar með haldast skal. (17. öld)

• sem ég sýslumanninum Magnúsi Magnússyni sendi með opnu bréfi. (17. öld)

• að hann engri annarri konu unnað gæti. (17. öld)

• hvað mér síðar í Nýja Testamentinu að miklu gagni kom. (18. öld)


Atviksorð í öðru sæti - sögn í þriðja

• og guð tek ég til vitnis, að ég aldrei gleymi því. (19m)

• og gaf honum inn einhver meðul, sem Ólafur ekki þekkti. (19s)

• mundi fara til baka fyrst ég ekki gæti komist á þann bæ. (20s)

• Ég náttúrlega get ekkert um þetta sagt.• Hann líklega hefur ekki áttað sig á þessu.


Vísað til sagnliðar

• Ingólfur segir:Vann hann á Þormóði Bersasyni? Gríma segir: Sjá hinn sami gerði það. (Fóstbræðra saga, s. 798)

• Þórir hvarf aftur og gerði það að ráði Þorgils. (Þorsteins saga hvíta, s. 2057)

• hann kom hér að óbyggðu landi og byggði fyrstur landið; gerðu það aðrir landnámsmenn eftir hans dæmum. (Landnámabók, s. 46)


Orðaröð í sagnlið

• Lýtingur af Sámsstöðum mun hafa vegið hann og bræður hans. (Brennu-Njáls saga, s. 243)

• En ekki mun eg þenna mann séð hafa. (Laxdæla saga, s. 1632)

• Þorgilsi hafði gefin verið öxi góð. (Þorgils saga og Hafliða, s. 25)

• Þykir mér þeir illan mann hafa til fengið. (Harðar saga og Hólmverja, s. 1289)


Röð andlags og agnar

• Nú hafði einn þeirra Skrælingja tekið upp öxi eina. (Grænlendinga saga, s. 1106)

• Þar mundi eg hafa gefið þér upp eina sök. (Hrafnkels saga Freysgoða, s. 1400)

• Hvenær skaltu upp taka slíkan ágætisgrip? (Laxdæla saga, s. 1608)

• Þeir kváðust aldrei vilja sína eigu upp gefa. (Sturlu saga, s. 97)


Röð forsetningar og agnar

• Lagði hann þar í niður sneiðirnar. (Brennu-Njáls saga, s. 182)

• Þá gerði Þrándur stígandi skeið að vegginum og hljóp svo langt í upp að hann fékk krækt öxi sinni á virkið. (Eyrbyggja saga, s. 616)

• Hallkell hleypur þá upp á melbakkann og kemst eigi á upp annan veg en hann skýtur niður knjánum. (Brennu-Njáls saga, s. 244)


Röð nafnorðs og lýsingarorðs

• Ófeigur var spekingur mikill og hinn mesti ráðagerðamaður. (Bandamanna saga, s. 1)

• Hann var maður mikill og sterkur og bogmaður góður. (Ljósvetninga saga, s. 1688)

• Hann var mikill maður og sterkur, drengur góður og öruggur í öllu. (Brennu-Njáls saga, s. 147)

• Maður sá er bæ þann átti var ríkur og auðigur. (Egils saga Skallagrímssonar, s. 423)


Þágufall með nafnorð

• Oddur kveðst eigi mundu honum í hendur fá. (Bandamanna saga, s. 4)

• Hann bað Eyjólf hlaupa á bak hestinum og ríða í fjallið sem skjótast. (Þórðar saga kakala, s. 494)

• Þá kemur æðra í brjóst Þorkeli og dattaði hjarta hans við. (Fóstbræðra saga, s. 787)

• Þá hjó Þormóður meðal herða honum svo að öxin sökk að skafti. (Fóstbræðra saga, s. 828)


einn sem óákveðinn greinir

• Einn maður fór og vildi hreinsa víngarð sinn. (14. öld)

• Það var einn mann í Englandi sem fleiri aðrir. (um 1500)

• Og sem veislan er sett og allir eru komnir í sitt sæti, kemur inn einn maður ókenndur og sest niður og er heldur fölur. (um 1500)

• Svo vildi til, einn maður kom þar, náungi móður minnar. (18s)


Nafnliðaeyður

• „Vörn fannst í málinui,“ segja þeir, „og var ___i rangt til búið.“ (Bandamanna saga, s. 9)

• bað Finnbogi þái ríða og kvað af sér hefja. Ríða ___i út á fellið og koma undir einn stein mikinn. (Finnboga saga ramma, s. 633)

• Eitthvert sinn þá er Ólafur konungur hafði stefnu við lið sitt og við búendur og réðu ___ landráðum. (Ólafs saga helga, s. 309)

• hann þrífur hornin sinni hendi hvort og eigast ___ við lengi. (Finnboga saga ramma, s. 630)


Notkun framsögu- og viðtengingarháttar

• Konungur spyr hvort það var Knúts konungs gjöf. (Ólafs saga helga, s. 472)

• Hann spyr hvort hún léti út bera. (Finnboga saga ramma, s. 629)

• Hann segir að hann var þar. (Heiðarvíga saga, s. 1384)

• En Kolbeinn segir að hann var þá búinn til ferðar þeirrar er hann vildi fyrir engan mun bregða. (Þórðar saga kakala, s. 514)


Tilvísunarfornöfn með fylgiorðum

• Geti þér þann kaleik drukkið, hvern að eg mun drekka. (Nýja testamentið 1540)

• einkum María sú er hét Magdalena, frá hverri er sjö djöflar höfðu út farið. (Nýja testamentið 1540)

• Úr ábreiðu þessari var gjörður hökull hvör eð var gefinn kirkjunni á Brjánslæk. (19. öld)


Spurnarorð með aukafalli

• Settist ábóti þegar niður og segir biskup ábóta hvaða efni þar var talað. (Þorgils saga skarða, s. 612)

• Hvað manni þóttist þú vera? (Sneglu-Halla þáttur, s. 2226)

• Spurði Skalla-Grímur hvað mönnum þeir væru. (Egils saga Skallagrímssonar, s. 408)

• Hann gekk til hennar og spurði hvað ráðs hennar var. (Ólafs saga Tryggvasonar, s. 202)


Tengiorð spurnarsetninga

• Nú kallar Börkur á hana og spyr ef Gísli væri í eyinni. (Gísla saga Súrssonar, s. 882)

• Eigi veit eg nær þú þykist mikillar þurfa ef nú þarftu lítillar. (Hávarðar saga Ísfirðings, s. 1321)

• Hvort er Önundur sjóni hér í þingbrekkunni? (Egils saga Skallagrímssonar, s. 509)

• Þorkell bróðir Gísla gengur upp fyrir í hvílugólfið og sér hvar að skór Gísla liggja. (Gísla saga Súrssonar, s. 870)


Orsakartengingar

• Þórður gellir sætti þá; og með því að hvorigir vildu láta af sínu máli, þá var völlurinn óheilagur af heiftarblóði. (Landnáma, s. 126)

• En fyrir því að myrkur var mikið þá varð ekki skjótt um atgönguna. (Ólafs saga helga, s. 532)

• En alls þeir vissu ætt hans góða og hann sjálfan vinsælan þá hættu þeir til að eiga að honum. (Bandamanna saga, s. 26)


Nafnliðarfærsla

• þá var þetta kveðið af einhverjum. (Þorgils saga og Hafliða, s. 22)

• jöklar eru mjög miklir sagðir á Grænlandi. (Grænlendinga saga, s. 1098)

• Hrafni Oddssyni kvaðst það vel líka. (Íslendinga saga, s. 666)

• En henni lést agasamlegt þykja og kvað eigi kvinna vist þar vera. (Hákonar saga herðibreiðs, s. 810)


Leppurinn það

• Það var einn dag er Oddur sat yfir mat og Óspak-ur gegnt honum. (Bandamanna saga, s. 30)

• Það var einn mann í Englandi sem fleiri aðrir, þó frá þessum verði nú sagt heldur en öðrum. (um 1500)

• Það verður fínt veður því að himinroði er. (Nýja testamentið 1540)

• Segið þér eigi sjálfir að það eru enn fjórir mánuð-ir til kornskurðartíma? (Nýja testamentið)


Aukafallsfrumlög

• En er hann sá bréf þetta virðist honumi það bréf fjörráð við sigi. (Íslendinga saga, s. 352)

• Auðun settist niður við árbakkann og kvaðst þyrsta. (Þorgils saga skarða, s. 705)

• En henni lést agasamlegt þykja og kvað eigi kvinna vist þar vera. (Hákonar saga herðibreiðs, s. 810)

• Skal þig hvorki skorta góða hesta né gangsilfur. (Sturlu þáttur, s. 768)


Skammdræg afturbeyging

• Þá fór Kári inn til Hlaða á fund jarls og færði honumi skatta sínai. (Brennu-Njáls saga, s. 231)

• Egill þakkaði konungii orð síni. (Egils saga Skallagrímssonar, s. 440)

• Það er mér sagt að þú grípir fyrir mönnumi góss sitti. (Grettis saga Ásmundarsonar, s. 1039)


Langdræg afturbeyging

• þá biður hanni húsfreyju að hún skipti hestum við sigi. (Gísla saga Súrssonar, s. 873)

• Er hanni sá að pilturinn var kominn í höggfæri við sigi þá reiddi hann hátt saxið. (Grettis saga Ásmundarsonar, s. 1028)

• því að þeiri voru margir, að sigi vissu að því sanna er Erlingi mundu þykja mjög sakbitnir. (Magnúss saga Erlingssonar, s. 826)


Framvinduhorf

• Bar það saman og þá var Gunnar að að segja söguna en þeir Kári hlýddu til á meðan úti. (Brennu-Njáls saga, s. 336)

• Og sem hann kom í musterið, gengu til hans (sem hann var að kenna) prestahöfðingjar og öldungar lýðsins. (Nýja testamentið 1540)

• Undanfarið hefur breiðst út eins og eldur í sinu sá siður að segja: „Ég er ekki að skilja þetta“ (DV 8. janúar 2004)


Ný sagnasambönd

• Þú hefir og enn fyrr tekið mig með valdi og varst þá búinn að veita mér bana. (Hallfreðar saga vandræðaskálds, s. 1236)

• Johnsen lærer er búinn að eignast son, sem heitir Bjarni. (19f)

• Hún hlýtur að hafa tekið hana því að enginn annar getur hafa gengið um herbergið. (20s)

• Hvað ætli komi til þess? (19f)


Beygð sagnbót

• Þá kvað Gunnlaugur drápuna er hann hafði orta um Ólaf konung. (Gunnlaugs saga ormstungu, s. 1180)

• Hefi eg þig reyndan að góðum dreng. (Hallfreðar saga vandræðaskálds, s. 1245)

• Hann var með Knúti konungi hinum ríka og hafði ort um hann flokk. (Ólafs saga helga, s. 477)

• Hefi eg þig reynt að góðum dreng. (Hallfreðar saga vandræðaskálds, s. 1212)

Ísl309g Íslensk setningafræði og merkingarfræði

Documents