ÍSLENSK HÚSNÆÐISSTEFNA Í

SÖGULEGU SAMHENGI

Jón Rúnar Sveinsson

félagsfræðingur

ReykjavíkurAkademíunni

Kenningarammi

“The wobbly pillar under the welfare state” (Ulf Torgersen)

“Between state and market” (Bo Bengtsson) Ekki sjálfgefinn hluti velferðarríkisins – seinast

inn, fyrst út? Vegartryggð (path dependence) Stefnuhvörf (critical junctures, focal points,

formative moments) Samfelldur eða tvískiptur leigumarkaður

(Kemeny) Sundurleitni - samleitni

Bakgrunnsþættir - Ísland: Hröð þéttbýlismyndun frá 1890 og

mannfjöldasprenging Mikill hagvöxtur, nær stöðugur, en

stundum miklar niðursveiflur Pólitískt forræði borgaralegra flokka Viss líkindi við lönd engilsaxa

Norrænn samanburður

Meiri munur en á velferðarkerfunum ? Hugmyndir stundum fengnar að láni, en alltaf

aðlagaðar að eigin aðstæðum Svíþjóð, Danmörk, Noregur, Finnland, Ísland Er til “norrænt módel” í evrópsku samhengi?

Höfuðeinkenni íslenska húsnæðiskerfisins: Eignarstefna Að byggja sjálfur Ríkisafskipti aukast eftir 1980 Verkalýðshreyfingin áhrifaaðili –

samráðsstefna (korporatismi) Verðbólga Andhverfa skandinavískrar húsnæðisstefnu Frjálshyggja um og eftir árið 2000

Þróun eignarformanna:

1920 1940 1950 1960 1990

% % % % %Eigið húsnæði 47,3 56,2 63,9 70,3 89.0

Leiguhúsnæði 52,7 43,8 36,1 29,7 11,0

Samtals 100,0 100.0 100,0 100,0 100,0

Upphaf húsnæðisstefnunnar: Stefnuhvörf 1: Upphaf félagslegra

eignaríbúða Húsnæðiskönnunin 1928 Lög um verkamannabústaði 1929 Lög um byggingarsamvinnufélög 1932 Félagslegar leiguíbúðir aldrei til umræðu Minni uppbygging vegna

heimskreppunnar Flokkspólitískar deilur

Húsnæðisvandi stríðsáranna Húsnæðiskreppa Hert húsaleigulög Hermannabraggar sem

bráðabirgðalausn Nýsköpunarstjórnin Seinkun húsnæðisumbóta eftir stríðið Erfiður leigumarkaður

“Ástandið á leigumarkaðnum”

Uppbyggingarskeiðið Stefnuhvörf 2: Virkjun viljans til að byggja

sjálfir Vinna við að byggja yfir sig skattfrjáls 1948 Reykjavíkurbær á undan ríkisvaldinu Lánadeild smáíbúða 1952 Húsnæðismálastjórn 1955 Húsnæðismálastofnun ríkisins 1957 Gula bókin 1958 – leiguvalkostum hafnað

Gunnar Thoroddsen, 1948: “Það er glöggt hver er stefnumunur okkar

Sjálfstæðismanna og kommúnista í húsnæðismálunum. Við viljum stuðla að því, að fólkið geti búið í íbúðum, sem það á sjálft. Kommúnistar vilja að allir búi í leiguíbúðum, og helst á bærinn sjálfur að vera leigusalinn. Það ætti ekki að þurfa að deila um, hvor stefnan er heppilegri, eða hvort fólkið sjálft vill heldur. Við höfum nógu mörg sýnishorn og dæmi. Við viljum stuðla að því að einstaklingarnir geti sjálfir bygt sem mest. Það er fyrsta atriðið í stefnuskrá okkar frá síðustu kosningum. En við viljum styðja fjelagsbyggingar, samvinnubyggingar og verkamannabústaði “. (Morgunblaðið, 21. maí 1948.)

Biðröð hjá Húsnæðismálastofnun ríkisinsmeð augum Halldórs Péturssonar

“Að byggja sjálf”

Árin 1960 - 1980 Stefnuhvörf 3: Júnísamkomulagið 1964 Júlíyfirlýsingin 1965 Áhrif vinstri flokka gegnum verkalýðshreyfinguna Breiðholt-framkvæmdirnar 1965-1975, áfram

áhersla á eignaríbúðir Efnahagsuppsveifla á sjöunda áratugnum Leiguíbúðaáætlun “Ólafíu” 1973 fer út um þúfur

Framkvæmdanefndarbyggingarnar

Hápunktur íslenska sjálfseignarmódelsins:

Takmarkaðar lánveitingar Samt hátt hlutfall eigin húsnæðis,

leigumarkaður verður jaðarfyrirbæri Engin húsnæðislög 1953-1979 Aðilar vinnumarkaðarins semja um

byggingu eignaríbúða

Fráhvarfið frá fyrri húsnæðisstefnu (I) Stefnuhvörf 4: Óðaverðbólga og

mótmæli húsbyggjenda 1980-1985 Húsnæðishreyfingar níunda áratugarins Nýtt lánakerfi 1986 – “korporatisminn”

nær hápunkti – ennþá lítill áhugi á byggingu leiguíbúða

Stefnubreyting 1987 –húsbréfakerfið– aukin stuðningur við búseturétt og leiguíbúðir

Fráhvarfið frá fyrri húsnæðisstefnu (II) Félagslegar íbúðabyggingar ná hámarki

upp úr 1990 MIkil aukning opinberra lánveitinga Niðurgreiðslur aðeins innan

vaxtabótakerfisins Húsaleigubætur sem tilraun 1995 – verður

grundvöllur sterkari leigumarkaðar Íbúðalánasjóður í stað Húsnæðisstofnunar

1999 – Byggingarsjóður verkamanna lagður niður

Frjálshyggja – efasemdir um hlutverk ríkisins Stefnuhvörf 5: Bankarnir koma inn á

lánamarkaðinn 2004 eftir að Íbúðalánasjóður hóf að veita 90% lán

Ákvarðanir ESA og EFTA-dómstólsins Félagslegar eignaríbúðir seldar á

frjálsum markaði síðan 2002 “Hrunadansinn” 2004-2007, met í

íbúðabyggingum

Efnahagshrunið, hvað svo? Stefnuhvörf 6: Mótun húsnæðisstefnu eftir hrunið Úrlausn erfiðrar kreppu – er það að takast? Hvernig tókst að leysa úr fyrri kreppum? Spurningamerki um framtíð eignastefnunnar –

einkum haldbærni hennar gagnvart lágtekjuhópum Kreppureynsla Finna og Japana á 10. ártugnum

lærdómsrík Húsnæðisstefnan mikilvæg í úrvinnslu kreppunar

og mikilvæg forsenda sem hraðastrar bætingar lífskjara